Dumlupmar Universitesi Fen Bilimleri DergisiSaYI: 1 1999

KAYA SANSARI(MARTES FoiNA ERXLEBEN,1777)'NA AiT BAZI

VOKAL SESLERiN ANALizi

Ahmet Selcuk QZEN*

6ZETBu caltsmada 1994-1998 ytllart arastnda Turkiye sansarlart ile

ilgili yaptlan bir arastirma strastnda araziden yakalanaraklaboratuvarda beslenen iki Kaya sansart orneginin duyulabilen vokalsesleri kullarulmtsur. Orneklerin tutsak halde iken cesitli yapay etkile-re karst ctkarmts oldugu ses tepkileri analiz edilmistir. Analiz sonuc-lartna gore sesler ilr; farklt (A,B,C) tipte toplanmts ve bunlari temsileden genlik-frekans grafikleri gosterilmistir.

Anahtar Siizciikler: Martes foina, vokal ses, davrants

1. cnusHayvanlann ses cikarma davramsi tizerine son zamanlarda bir 90k arastrrrna

yapilrrusnr. (Walker 1964, Allexander 1967, Paillette 1977, Bridelance 1986, Glawve Vences 1991). Sesler, hayvanlar arasmda yer ve yon bulmada onernli oldugu gibi,tur ici ve turler arasi haberlesmede de yaygm olarak kullamlmaktadir (Paillette 1977,Bridelance ve Paillette 1985, Bridelance 1989). Ses, taksonomide sibling (ikiz) tilr-lerin ayirt edilmesinde ve bazi ttirlerin akrabaltk derecelerinin tespit edilmesinde de

Dumlupinar Oniversitesi, Fen Edebiyat Fakultesi Biyoloji Bolumu, Kutahya - TORKiYE

59

2 DliMLUPINAR ONivERSiTESi

onernli rol oynamaktadrr (Walker 1964, Allexander 1967, Glaw ve Vences 1991).Bireye, yasa ve eseye bagh varyasyonlar bir yana her turun crkarrrus oldugu seslerinspesifik bir frekans ve genlik araliklan bulunrnaktadir.

Ttirkiye yaban hayati elemanlarmdan olan karnivor (YlrtICI, etcilj'Ianntaksonomi, ekoloji ve biyolojileri hakkmda yeterli bilgiler mevcut degildir. Birkarnivor mensubu olan sansarlar, son derece yrrticr, gececil ve cok hizh hareketedebilen hayvanlardrr. Bu bakimdan dogal hayatlannda arastmlrnalan cok zor 01-maktadir. Bunlar hakkmda da bir cok bilgi eksikligi bulunrnaktadrr.

Laboratuvarda tutsak halde bulunan hayvanlann cesitli yapay etkilere karst,sesleriyle gosterrnis olduklan tepkilerin ne anlamlara geldigini tespit etmek arna-ciyla Turkiyede sansarlann ilk defa ses analizlerinin yaprlmasi planlanrrustir. Bucahsma ayru zamanda sansarlann dogal hayatlannda da cikardiklan seslerin ne an-lam lara gelebileceginin tesbitine, bu konuda merakm giderilmesine yonelik bir oncahsrnadir. ileride yapilacak benzer arastirmalara basamak olusturmak ve biyolojikzenginliklerimiz- den biri olan sansarlann davrarus biyolojileri hakkmda bilgilerelde etmek, bu cahsrnanm diger arnactrn olusturrnaktadrr.

2.MATERY AL VE METOT

Bu calismada 1996'da izmir ve 1998'de Tekirdagdan temin edilen iki Kayasansan ornegi kullamlnustrr.

Laboratuvarda orneklerin yalruz iken, diger bireyle birlikte bulunduklanndave herhangi bir sekilde taciz edildiklerinde tepki olarak cikardiklan seslerin devamhkayitlan tutulrnustur. Ancak bu cahsrnada, olusturulan yapay etkilere karst en hassasbir sekilde sesle tepkisini gosteren bir ornege ait sesler degerlendirilmistir.

Sesler once bir mikrofon aracrhgiyla teybe, sonra da bilgisayarda (PC 286)ses islerne kartma (IBM) kaydedilmistir. Once yazicidan (Ctizen 120D) genlik-zaman grafikleri almrmsnr. Sonra bilgisayarda hazir bir program aracrhgiyla bugrafiklere "Fourier donusumu" uygulanarak seslerin genlik-frekans grafikleri eldeedilrnistir, Genlikler, "20 log G (genlik)" ye gore dB (desibel) cinsine donusturul-mustur.

Cahsrnarmzda seslerin sureleri genlik-zarnan grafiklerinden, diger degerlen-dirmeler de genlik-frekans grafiklerinden yapilrrustrr.

3. SONU<;LAR VE TARTISMA

Yapilan analizler sonunda sesler uc tipe aynlrmstir.

3.1. A Tipi Sesler

Hayvanm dar bir kafes icine yalrnz olarak btrakilrnasi veya hafifce taciz e-dilmesine bagh olarak cikarrms oldugu "hornurtu ve benzeri sesler" dir. Bu sesler,sansarm endiseli ve tedirgin oldugunun mesajlanrn icerrnektedir.

60

A. S. OZENI KA YA SANSARI'NA AiT BAZI VOKAL SESLER iN ANALizi :3

A tipi seslerin etkin frekansi 400 - 1800 Hz., rnaksirnurn genligi 22,9- 93,9 (=26,8 dB-3<J,3 dB) ve siiresi 0,80 saniyedir (Sekil I).

30.1

17 5

16 1

9.2

23

93.9

65.7

379

94

ooCD

8oM

8...0

oo(',0.-

<.:) Hz.oN'-J

oo<.JJM

Sekil I, Kaya sansannm A tipi seslerine ait genlik-trekans gratikleri.

61

4 DUMLLJPINAR UNivERSiTESi

3.2. B Tipi Sesler

Hayvarun kafes icinde ya da dismda bulunurken herhangi bir sekilde sertcetaciz edilmesine bagh olarak cikarrms oldugu " bag irma sesleri " dir. Sansann ken-dinden daha guclu bir bireyle kavgasi veya insan tarafmdan tehdit edilmesine karsicikarrms oldugu bu sesler, rakibine korku verme ve onu caydrrrna gibi mesajlaricerrnektedir.

B tipi seslerin etkin frekanslan 1800-2200 Hz., maksimum genlikleri 19,7-76, I (=24,6 dB-37.6 dB) ve suresi ise 0,95 saniyedir (Sekil 2).

19 '\

'3(,\

§ 0 I:) I:) Hr.0 0 0

N 0 co Nr) (""") .J

!.60

322

t8.!.

-'.6

C> C) 0 C> 0 0 Hz.0 CJ <:> <:> C> 0Ul N IS> <r '" N

N M (""") '.)

76.1

53.3

30.5

7.60 0 0 0 0 • Hz0 0

0 0 a a •ID 0 'J 0 IJ) N

(".... ~N M M "

Sekil 2. Kaya sansannm B tipi seslerine ait genlik-frekans grafikleri .

62

A. S. OZEN! KAYA SANSARI'NA AiT BAZI VOKAL SESLERiN ANALizi 5

3.3. C Tipi Sesler

Bu tip sesler hayvamn diger bir bireyle dar bir kafes icinde ansizm birarayagetirilmesi sirasmda cikarrms oldugu "ciyaklarna sesleri"dir. C tipi seslerin kavgasirasmda yaralanan veya yenilgiye ugrayan birey tarafindan da cikanldrgi tespitedilmistir. Bu sesler cok korkma ya da cok sasirrna mesajlanru icerrnektedir.

C tipi seslerin etkin frekanslan 2000-2600 Hz., maksimum genlikleri 31,8-187.5 (=29.R dB- 45.4 dm ve surexi 3.05 saniycdir (Sekil 3).

167.5

131.3

751)

18.7

8 0 = 0 § 8 a Hz.C;) 0 0 aID N <r> ~ <.D N

<:'? ("'") -."

3l.9 I

22·3

12.7

3.9

8 Hz.<..n ('.I (''OJ~

90.6

63.4

36.2

~l.1!~

~6 ?oS 8 ~ Hz~)0C'iii .S!! ~ ~ <r

Sekil 3. Kaya sansarmm C tipi seslerine ait genlik- zaman grafikleri.

63

6 DlJMLlJPINAR (iNivERSiTESi

09 tipe aynlan bu sesler topluea degerlendirildiginde sansar sesinin maksi-mum genliginin 24,6-45,4 dB, etkin frekansmm 400-2600 Hz. ve stiresinin 0,80-3,05saniye arasmda oldugu tespit edilrnistir (Cizelge I).

Cizelge 1. Kaya sansarmm ses tiplerine ait ozelhkler

Tip A B C(homurtu ve benzeri) (bagrrrna) (eiyaklama)

GenIik(dB) 26,8 - 39,3 24,6 - 37,6 29,8 -45,4Frekans (Hz) 400 - 1800 1800 - 2200 2000 - 2600Zaman (sn) 0,80 0,95 3,05

A tipi seslerin frekansi B ve C tipine gore daha az olup kahn cikarilmaktadtr.En siddetli ve en inee cikanlan ses C tipidir. Birey cok korktugu ya da sasirdrgtetkilere karst butun gucuyle eiyaklayarak uzun bir sure bu ses tipiyle tepkisini ortayakoyrnaktadrr.

Sansar seslerinin uzun sureli olanlannm genlik ve frekans degerleri yuksektir.Birey, krsa sureli fakat sikca sesler cikanyorsa bu durumda tedirgin, endiseli vesinirlidir. Eger, uzun sureli siddeti yuksek fakat inee sesler cikanyorsa korkrnus yada kavga sirasmda yaralanrmsnr.

YARARLANILAN KA YNAKLAR

Alexander, R.D. 1967, Acoustical communication in arthrapods. Ann. Rev. Ent.12: 495-526.

Bridelance, P.1986, Les podophones de Psammomys obesus en milieu naturel:compa-rasion avec les podophones de Meriones (Gerbillidae, Rodentia).Mammalia, 50(2) : 145-152.

Bridelance, P. et Paillette, M. 1985, Un systeme original de communicationsonore chez des rongeurs desertigues: La podophonie chez quatreespeces de Meriones (Rongeus, Gerbillides), Mammalia. 49(2): 162-172.

Glaw, F. And Vences, M. 1991, Bioacustic diferantiation in painted frogs(Discoglossus). Amphibia-Reptilia, E.l. Brill, Leiden 12, p. 385-394.

Paillette, M.1977, Repertoire des signaux sonores et configuration biologiquespccifique chez les Anoures. Bull. Soc. Zoo I. Fr., 102: I09-124.

Yilmaz, i. 1997, Taksonomik ZooIojinin Prensip ve Metodlan. Oran Yaymcihk,lzrnir, 209 s.

Walker, T.J. 1964, Cryptic species among sound-producing ensiferanOrthoptera (Gryllidae and Tettigoniidae). Quart. Rev. Biol., 39 : 345 - 355.

64