Uniwersytet Wrocawski Wydzia Nauk o Ziemi i Ksztatowania rodowiska

Karol Korczyski

Miasta przedzielone granic pastwow

Praca konwersatoryjna napisana pod kierunkiem

prof. dr hab. Stanisawa Cioka

WROCAW 2014

1Spis treci

Streszczenie.............................................................................................................................2

Summary..................................................................................................................................3

1. Wstp...................................................................................................................................3

2. Przedmiot pracy...................................................................................................................3

3. Rozmieszczenie w Europie i na wiecie..............................................................................6

4. Przyczyny dokonywania podziau.......................................................................................9

4.1. Przyczyny polityczne.................................................................................................9

4.2. Przyczyny ideologiczne...........................................................................................13

4.3. Przyczyny historyczne.............................................................................................16

4.4. Przyczyny strategiczne............................................................................................17

5. Metody dokonywania podziau.........................................................................................19

5.1. Delimitacja..............................................................................................................19

5.2. Demarkacja..............................................................................................................21

6. Problemy zwizane z podziaem.......................................................................................22

7. Wsppraca transgraniczna................................................................................................24

8. Wnioski..............................................................................................................................26

Literatura...............................................................................................................................28

2StreszczenieMiasta przedzielone granic pastwow to miasta, ktrych terytorium na skutek zmiany

przebiegu granicy pastwowej zostao w przeszoci podzielone pomidzy dwa lub wicej

pastw lub podmiotw prawa midzynarodowego publicznego (istniej te bardzo podobne

miasta, ktre jednak powstay obok siebie ju po utworzeniu granicy). Miasta te

zlokalizowane s gwnie w centralnej czci Europy oraz na Bliskim Wschodzie,

w wikszoci na granicach istniejcych relatywnie krtko. Miasto z definicji jest tworem

jednolitym i nie powinno si go dzieli, gdy uniemoliwia to penienie przez nie niektrych

podstawowych funkcji. Niekiedy istniej jednak inne przyczyny, ktre powoduj, e

dokonanie podziau jest konieczne. Do najczciej wystpujcych mona zaliczy przyczyny

polityczne, ideologiczne, historyczne i strategiczne. Co istotne, niezwykle rzadko o podziale

decyduje wycznie jedna z nich. Proces dzielenia miasta granic pastwow jest duo

bardziej skomplikowany, ni jakiegokolwiek innego rodzaju terytorium. Metody

dokonywania podziau s rne, zarwno w zakresie delimitacji, jak i demarkacji. Zale od

pooenia miasta, warunkw politycznych i prawnych panujcych w danym czasie pomidzy

pastwami go dokonujcymi. Z podziaem (zwaszcza na pocztku) wi si te nieodcznie

pewne problemy, najczciej zwizane z utrudnieniami w komunikacji oraz niemonoci

efektywnego penienia przez miasto innych wanych funkcji. Podejmowane s jednak

rozmaite formy wsppracy transgranicznej majcej na celu reintegracj.

3Summary

Cities divided by a state border are the cities, which territory, as a result of change of a border

or creation of a new one, was divided between two or more countries or other subjects of

international public law (there are other very similar cities, however they were created close

to each other next to already existing border). These cities are located mostly in the central

part of Europe and in the Near East, mostly on relatively young boundaries. City, by

definition, is an unitary entity, which should not be divided, because partition prevents the city

from performing some of it's fundamental functions. However, sometimes there are other

reasons, which make the partition essential. The main ones are the political, ideological,

historical and strategical reasons. Importantly, however, extremely rarely only one of them

determines the partition. The process of dividing a city by a state border is much more

complicated, than dividing any other kind of territory. There are various methods of

cunducting it, both in the delimitation and demarcation area. They depend on the location of

the city, as well as political and legal conditions between the dividing countries. There are

also many problems (especially in the beginning) associated with the partition, generally

related to communication issues or inability to perform some of the basic functions by the

city. There are, however, various forms of cross-border cooperation aimed at reintegration of

divided cities.

41. Wstp.Tematyka miast podzielonych granic pastwow jest przedmiotem licznych prac

naukowych. Skupiaj si one przede wszystkim na kwestiach zwizanych ze wspprac

midzynarodow w obrbie takich miast, szczeglnie w kontekcie integracji europejskiej,

ktra stwarza ku temu najkorzystniejsze warunki. Prace te w zdecydowanej wikszoci

stanowi jednak szczegowy opis konkretnych przykadw tego typu miast. Brakuje

natomiast opracowa syntetycznych, majcych na celu oglne opisanie zjawiska, jakim jest

dzielenie miast granic pastwow. Dlatego te podjto wyzwanie napisania niniejszej pracy.

Jej gwne cele to znalezienie cech wsplnych dla rnych miast przedzielonych granic

pastwow, a take odpowied na pytanie, czy opisywane podziay s zjawiskiem

pozytywnym, czy negatywnym. W celu ich osignicia zostanie przedstawiona

charakterystyka oglnego zrnicowania i rozmieszczenia miast podzielonych granic

pastwow w Europie i na wiecie. Nastpnie przeprowadzona bdzie analiza przyczyn oraz

metod dokonywania owego podziau. Kolejnym etapem bdzie wskazanie problemw

zwizanych z opisywanym zjawiskiem oraz innych dugo i krtkofalowych jego skutkw. Na

koniec przedstawione zostan dziaania oraz koncepcje dziaa dotyczcych wsppracy

transgranicznej podejmowanej w celu zintegrowania podzielonych miast. Wszystkie

wymienione powyej etapy pracy zostan poparte konkretnymi przykadami.

2. Przedmiot pracy.

Na pocztku warto jednak dokadnie zdefiniowa przedmiot niniejszej pracy. W tytule uyte

zostay dwa pojcia, ktrych znaczenie w jzyku potocznym nie budzi wprawdzie wikszych

wtpliwoci, jednak przy dokadnej analizie definicje pochodzce z rnych rde zawieraj

niewielkie, aczkolwiek istotne przy szczegowej analizie rnice. Mowa tu o miecie oraz

o granicy pastwa. Na potrzeby niniejszej pracy wybrano definicje proponowane przez

Sownik Jzyka Polskiego PWN. Miasto naley wic rozumie jako skupisko ludzkie

charakteryzujce si zagszczon zabudow i zrnicowan struktur spoeczn mieszkacw

utrzymujcych si w wikszoci z zaj nierolniczych handlu, rzemiosa, przemysu

i usug. Granica pastwa jest to natomiast powierzchnia pionowa przechodzca przez lini

5graniczn wyznaczon na powierzchni ziemi, oddzielajc terytorium jednego pastwa od

innych pastw lub od obszarw niczyich1.

Niewyjanione pozostaje jednak znaczenie wyraenia miasta przedzielone granic

pastwow, stanowice tytu niniejszej pracy. Mona je zdefiniowa na kilka sposobw,

zarwno wsko, jak i szeroko. Najszersza definicja moe brzmie w nastpujcy sposb: dwa

lub wicej miast graniczcych ze sob w taki sposb, e granica pomidzy nimi jest

jednoczenie granic pastwa. T definicj speniaj trzy kategorie przypadkw:

1. Miasta, ktre w przeszoci stanowiy jedno miasto, ale na skutek zmiany przebiegu granic

zostay podzielone.

Przykad: Gorlitz (Niemcy) i Zgorzelec (Polska), dawniej Gorlitz miasto przedzielone

granic pastwow w 1945 roku, w wyniku drugiej wojny wiatowej.

2. Miasta, ktre ssiaduj ze sob, ale powstay pniej, ni dzielca je granica.

Przykad: Rivera (Urugwaj), Santana do Livramento (Brazylia) miasta powstae w rnym

czasie, od pocztku przynalece do dwch pastw. Dziki szeroko zakrojonej wsppracy

transgranicznej stanowi dzi jednolit aglomeracj miejsk ze wsplnym centrum i stref

wolnocow. Granica midzy nimi jest nazywana granic pokoju (Etel Gutirrez Bottaro,

2002).

3. Miasta, ktre w przeszoci graniczyy ze sob, ale pomimo braku granicy pastwowej

pomidzy nimi utrzymyway odrbno.

Przykad: Ostrzyhom (Wgry), Sturovo (dawniej Parkany, Sowacja) miasta o dugiej

i bogatej historii, ktre od XVII wieku do 1918 roku znajdoway si w granicach Cesarstwa

Austrii, a nastpnie Austro-Wgier, przez cay ten okres zachowyway jednak odrbno.

1 www.pwn.pl

6Chocia na obecnym etapie rozwoju ukady przestrzenne miast ze wszystkich trzech grup

zazwyczaj nie wykazuj zrnicowania zwizanego z przedstawionym wyej podziaem to

istotn na gruncie niniejszej pracy rnic jest fakt, e tylko miasta z pierwszej grupy

dowiadczyy problemw zwizanych z podziaem i utrat integralnoci. Wsplne dla

wszystkich grup s natomiast takie zagadnienia jak demarkacja granicy, formy wsppracy

transgranicznej, czy zjawiska zwizane z ewentualnym zanikiem granicy pastwowej.

W tym momencie warto dodatkowo wspomnie o przypadkach, w ktrych na skutek podziau

miasta granic pastwow tylko jedna z czci jest na tyle dua, eby utrzyma prawa

miejskie. Taka sytuacja miaa miejsce w przypadku miasta Storaljajhely, ktre w 1920 roku

zostao podzielone pomidzy Wgry i Czechosowacj, a jego czechosowacka cz,

Slovensk Nov Mesto, stao si jedynie samodzieln wsi. Dotyczy to rwnie dwch

polsko-niemieckich miejscowoci podzielonych w roku 1945. S to Kostrzyn nad Odr

i Kustrin-Kietz (wie), a take Forst i Zasieki (wie).

Na podstawie powyszych ustale mona wic sformuowa wsk definicj miast

przedzielonych granic pastwow. Wedug niej s to miasta, ktrych terytorium na skutek

zmiany przebiegu granicy pastwowej zostao w przeszoci podzielone pomidzy dwa lub

wicej pastw lub precyzyjniej (co na dalszym etapie pracy okae si jak najbardziej

uzasadnione) podmiotw prawa midzynarodowego.

3. Rozmieszczenie w Europie i na wiecie.

Rycina 1 przedstawia rozmieszczenie miast przedzielonych granic pastwow na wiecie

(z pominiciem par miasto-wie) wybranych wedug przedstawionej w poprzednim rozdziale

wskiej definicji. Tabela 1 stanowi natomiast spis tych miast z wyszczeglnieniem granicy,

ktra je dzieli i roku podziau. Ze wzgldu na brak takich zestawie w jakichkolwiek

wiarygodnych rdach zostay one wykonane od podstaw, na potrzeby niniejszej pracy. S

wynikiem dugotrwaych i dokadnych poszukiwa. Wobec tego mona miao zaryzykowa

stwierdzenie, e na dzie ukoczenia niniejszej pracy jest to zbir zamknity. atwo

zauway na jego podstawie dwie prawidowoci. Po pierwsze, miasta przedzielone granic

pastwow wystpuj przede wszystkich w Europie rodkowej i na Bliskim Wschodzie.

7Gdzie indziej jest to bardzo rzadkie zjawisko. Prawdopodobnie jest tak dlatego, e obszary te

byy w XX wieku aren najwikszych konfliktw zbrojnych. Ponadto wystpuje tam te

najwicej podziaw w rnych sferach ycia spoecznego, takich jak etniczne, kulturowe,

polityczne, co wpywa zarwno na prawdopodobiestwo powstania konfliktu, jak i na gsto

wystpowania granic pastwowych. Po drugie, granice dzielce te miasta s stosunkowo

mode, ich wiek niezwykle rzadko przekracza sto lat, a w wikszoci przypadkw nie

uksztatoway si one wczeniej, ni w 1945 roku. Dawniej, ze wzgldu na duo mniejsz

liczb ludnoci i zdecydowanie wikszy odsetek ludnoci wiejskiej miast byo mniej i byy

duo mniejsze, mniejsze byo wic te prawdopodobiestwo zaistnienia koniecznoci

dokonania ich podziau. Peniy te midzy innymi funkcj obronn, ktra dzisiaj ma

zdecydowanie inny charakter. Dzielenie granic ufortyfikowanego miasta z oczywistych

przyczyn mijao si z celem.

Warto nadmieni w tym miejscu, e najwikszym w historii miastem przedzielonym granic

pastwow by Berlin, podzielony w latach 1949 1990. Najwiksz liczb ludnoci w tym

okresie osign w roku 1953 i byo to okoo 3 442 600 osb22. Obecnie najwikszym takim

miastem jest Rzym, podzielony od 1929 roku, liczcy okoo 2 654 2153 mieszkacw.

2 http://www.populstat.info/Europe/germanyp.htm

3 http://demo.istat.it/bilmens2013gen/index.html

Ryc.1. Rozmieszczenie miast przedzielonych granic pastwow na wiecie.rdo: opracowanie wasne.

8Tabela 1. Lista miast obecnie przedzielonych granic pastwow.rdo: opracowanie wasne

Lp. Nazwa/Nazwy Pastwa Rok podziau1 Baarle-Nassau, Baarle-Hertog Krlestwo Niderlandw, Belgia 18432 Bad Muskau, knica Niemcy, Polska 19455 Czertkowo, Milowe Rosja, Ukraina3 Bad Radkersburg, Gornja Radgona Austria, Sowenia 1918,19456 El Paso, Ciudad Juarez USA, Meksyk 18507 Frankfurt (Oder), Subice Niemcy, Polska 19454 Cieszyn, esk Tn Polska, Republika Czeska 1920,19459 Austria, Republika Czeska 1920,1945

10 Grlitz, Zgorzelec Niemcy, Polska 194511 Guben, Gubin Niemcy, Polska 194512 Herzogenrath, Kerkrade Niemcy, Krlestwo Niderlandw 181513 Hili Indie, Bangladesz 194714 Komrno, Komrom Sowacja, Wgry 1920,194515 Laufenburg Niemcy, Szwajcaria 180116 Moyale Etiopia, Kenia 190917 Narva, Ivangorod Estonia, Rosja 199118 Nikosia, Lefkosa 197420 Padang Besar Malezja, Tajlandia21 Quamishli, Nusaybin Syria, Turcja 192322 Ra's_al-'Ayn, Ceylanpnar Syria, Turcja 192323 Rafah 197924 Rheinfelden Niemcy, Szwajcaria 180325 Rzym Watykan, Wochy 192926 Francja, Niemcy 194526 Valga, Valka Estonia, otwa

a Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka bya de iure pastwem niepodlegym od 1919 roku.b Pastwo nieuznawane, ale cakowicie lub czciowo kontrolujce swoje terytoriumc Niejasna historia regionu nie pozwala jednoznacznie okreli, czy najpierw powstaa granica, czy miasto.d Miasta poczone jedynie w okresie okupacji niemieckiej w czasie drugiej wojny wiatowej.e W latach 1939-91 granica nie miaa statusu granicy pastwowej. Mimo to miasta istniay osobno.

1991 a

Gmnd, esk Velenice

Cypr, Cypr Pnocny b

? c

Egipt, Autonomia Palestyska b

Strasbourg, Kehl d

1920 e

94. Przyczyny dokonywania podziau.

Miasto w zaoeniu powinno stanowi integraln cao, z jednym centrum, jednym,

zintegrowanym systemem infrastruktury, jedn wadz. Powinno te stanowi wyodrbnion

jednostk administracyjn. Miasta przedzielone granic pastwow wyranie przecz jednak

temu zaoeniu. Naley sobie wobec tego zada pytanie, dlaczego mimo wszystko dokonuje

si takich podziaw. Mona wyodrbni cztery gwne przyczyny. Poniej zostan one

omwione na konkretnych, sztandarowych przykadach miast przedzielonych wspczenie

lub w przeszoci. Naley jednak pamita, e niezwykle rzadko za podziaem stoi tylko jedna

przyczyna. Najczciej jest ich kilka i determinuj one fakt podziau w rnym stopniu.

4.1. Przyczyny polityczne.Bardzo czsto miasto jest dzielone granic pastwow, poniewa jest z pewnych wzgldw

wyjtkowo wane dla wicej, ni jednego pastwa. Wzgldy te mog mie charakter

polityczny lub ideologiczny. Inna sytuacja, w ktrej przyczyny podziau maj charakter

polityczny ma miejsce w przypadku, gdy miasto jest przedzielone wewntrzn granic

administracyjn i jedna (lub obie, ale na rzecz rnych podmiotw) z jednostek

administracyjnych, w ktrych si znajduje, zmienia przynaleno pastwow. Jednym

z najciekawszych przypadkw podziau miasta z przyczyn politycznych by niewtpliwie

podzia Berlina (Ryc.2.). Wraz z zakoczeniem II wojny wiatowej Niemcy dostay si pod

jurysdykcj czterech mocarstw Francji, Wielkiej Brytanii, USA i ZSRS. Sama stolica

Berlin, rwnie zostaa podzielona na cztery strefy okupacyjne. W 1948 roku doszo do

pierwszego powaniejszego konfliktu dotyczcego Berlina. Okupacyjne wadze sowieckie,

chcc przej kontrol nad caym miastem, zarzdziy blokad jego zachodnich sektorw oraz

odciy dostawy energii elektrycznej. Zapasy ywnoci mogy wystarczy jedynie na 30 dni,

wic mocarstwa zachodnie rozpoczy tworzenie mostu powietrznego, ktry pozwoli im

utrzyma status quo Berlina Zachodniego. W 1949 roku alianci zachodni poczyli swoje

strefy okupacyjne Niemiec w jedn, formujc w ten sposb Republik Federaln Niemiec ze

stolic w Bonn oraz odrbne terytorium Berlina Zachodniego. Tymczasem Zwizek Sowiecki

utworzy ze swojej strefy okupacyjnej Niemieck Republik Demokratyczn, ktrej stolic

zostaa wschodnia cz Berlina. Podzia ten zakoczy si w 3 padziernika 1990 roku, wraz

z ostatecznym zjednoczeniem Niemiec.

10

Ryc. 2. Sektory okupacyjne Berlina we wrzeniu 1945 roku.rdo: http://ghdi.ghi-dc.org/map.cfm?map_id=329

Berlin Zachodni nie by postrzegany jako cz RFN. Posiada status obszaru specjalnego

administrowanego przez aliantw, zbliony do statusu wolnego miasta. Fakt ten szczeglnie

podkrelay wadze NRD, co odzwierciedlao si midzy innymi w oficjalnym okrelaniu go

jako Westberlin, podczas gdy w RFN i samym Berlinie Zachodnim uywano okrele Berlin,

Berlin (West) lub, nieoficjalnie, West-Berlin. Niezaprzeczalnie istniay jednak pewne

szczeglne powizania z RFN. Przejawiay si one midzy innymi w tym, e budet miasta

w poowie pochodzi z dotacji rzdu w Bonn. Wikszo kompetencji nalenych wadzy

wykonawczej mocarstwa okupacyjne przeniosy na Senat Miasta Berlina, ktry uwaa si za

legaln wadz caego miasta, cznie z jego wschodni czci. Funkcj parlamentu penia

Berliska Izba Reprezentantw. Wyrazem zwizku z RFN byo ustawodawstwo tej izby.

Prawa uchwalane przez parlament zachodnioniemiecki w Bonn nie obowizyway w sposb

automatyczny i bezporedni w Berlinie Zachodnim, jednak zazwyczaj byy uchwalane

11

w identycznym brzmieniu przez Izb Reprezentantw. Berliczycy nie mogli bra udziau

w wyborach do zachodnioniemieckiego Bundestagu. Reprezentowao ich tam jedynie 20

delegatw bez prawa gosu, wybieranych przez Izb Reprezentantw. Przedstawiciele Berlina

Zachodniego mieli natomiast prawo gosu na posiedzeniach izby wyszej, czyli Bundesratu.

Byli oni delegowani przez Senat. Szczeglny status miasta widoczny by take w zakresie

komunikacji. Przestrze powietrzna zarezerwowana bya wycznie dla lotnictwa mocarstw

okupacyjnych, dlatego w Berlinie Zachodnim nie ldoway midzy innymi samoloty

Lufthansy. Zakaz ten dotyczy take samolotw prywatnych. Kontrol nad liniami

kolejowymi na terenie Berlina Zachodniego przejy koleje wschodnioniemieckie. Na tym tle

zaistnia z reszt powany konflikt i wkrtce po powstaniu muru berliskiego mieszkacy

zachodniej czci miasta rozpoczli bojkot zarzdzanej przez NRD szybkiej kolei miejskiej,

ktra na skutek tego staa si nierentowna. Wadze Berlina Zachodniego silnie wspieray za to

rozbudow metra, ktre znajdowao si pod ich kontrol (Rott, 2011).

Berlin jest sztandarowym reprezentantem nielicznej grupy miast, ktre w przeszoci byy

przedzielone granic pastwow, lecz zostay zjednoczone. Warto wic powici w tym

miejscu troch uwagi owemu procesowi zjednoczeniowemu, a take pewnym reliktom

podziau, ktre zachoway si do dzisiaj.

W pocztkach lat dziewidziesitych XX wieku obie czci Berlina dowiadczyy

dynamicznej zmiany struktury spoecznej. Z jednej strony by to odpyw ludnoci. Z dzielnic

wschodnich uciekano do Berlina Zachodniego lub landw byych Niemiec Zachodnich.

Mieszkacy dzielnic zachodnich napdzali natomiast proces suburbanizacji przeprowadzajc

si masowo na obszary podmiejskie, co byo niemoliwe w poprzednich latach ze wzgldu na

istnienie granicy. Napyw ludnoci do Berlina by z kolei zwizany z przejciem przez miasto

roli stolicy caych Niemiec. Sprowadzali si tam wic gwnie urzdnicy oraz osoby

pracujce w sektorze usug wyszego rzdu (Trzepacz, 2007).

Pomimo zjednoczenia oraz ogromnych inwestycji majcych na celu zatarcie podziau Berlina

do dzi w yciu spoecznym oraz w przestrzeni publicznej istnieje kilka elementw, ktre

stanowi jego pozostaoci i na co dzie o nim przypominaj. W zakresie ycia spoecznego

najbardziej zauwaalne s dwa zjawiska. Po pierwsze, udzia obcokrajowcw w strukturze

12

ludnoci dzielnic zachodnich jest zdecydowanie wyszy i bardzo czsto przekracza 25%

ogu, podczas gdy w przypadku dzielnic wschodnich rzadko siga 5%. Ten stan rzeczy

zmienia si bardzo powoli. Inn kwesti jest utrzymujce si w dzielnicach wschodnich

poparcie dla partii lewicowych. Wida to chociaby na przykadzie wyborw do Parlamentu

Europejskiego w 2014 roku. We wschodniej czci miasta skupi si gwnie elektorat

lewicowej partii Die Linke, podczas gdy na prawicow CDU gosowali przede wszystkim

mieszkacy dzielnic zachodnich (Ryc.3.).

W infrastrukturze miejskiej do dzi utrzymuj si dwa elementy przypominajce o dawnym

podziale. Jednym z nich jest tzw. ampelmnnchen, czyli ludzie ze wiate. Jest to znany

symbol z sygnalizacji wietlnej dla pieszych. W NRD jego wzr rni si jednak w sposb

znaczcy od tego, ktry obowizywa w RFN (Ryc.4.). Pocztkowo po zjednoczeniu

zunifikowano symbole zgodnie z tymi z RFN, ale w 2005 roku postanowiono jednak

przywrci we wschodnich dzielnicach Berlina sygnalizacj z dotychczasowym wzorem4.

Zabieg ten moe uchodzi za przejaw tzw. ostalgii (ost wschd, nostalgie nostalgia), czyli

tsknoty za NRD.

4 http://www.theguardian.com/world/2011/oct/13/ampelmannchen-germany-traffic-light-50

Ryc. 3. Gosy oddane w poszczeglnych dzielnicach Berlina na gwne partie polityczne podczas wyborw do Parlamentu Europejskiego w 2014 roku.rdo: http://interaktiv.morgenpost.de/europawahlkarte-berlin/

13

Zupenie niezamierzona pozostao jest przedstawiona na rycinie 5. Na zdjciu wida

wyrane rnice w barwie owietlenia ulic pokrywajce si z dawnymi granicami Berlina

Wschodniego i Zachodniego.

Inn, tak wyran, e wrcz oczywist rnic jest typ zabudowy. W Berlinie Wschodnim

dominuj midzy innymi typowe dla byych pastw socjalistycznych bloki mieszkalne.

Podzia Berlina przynis temu miastu zdecydowanie wicej zego, ni dobrego i pomimo

ogromnych inwestycji w przeciwiestwie do pastwa niemieckiego nie odzyskao ono dawnej

pozycji. Przed II wojn wiatow Berlin by jedn z najwaniejszych metropolii wiata. Dzi

natomiast nawet w skali kontynentu nadal pozostaje znacznie w tyle za takimi miastami jak

Pary, czy Londyn.

4.2. Przyczyny ideologiczne.

Polityka w zaoeniu stanowi realizacj pewnej okrelonej ideologii. Jest to wic zjawisko

duo bardziej zmienne. Podziay ideologiczne mog by wic duo gbsze i trudniejsze do

przezwycienia, ni podziay polityczne. S te pojciem bardzo szerokim i wieloznacznym.

Obejmuje ono takie kwestie jak tosamo narodowa, kulturowa, czy przynaleno religijna.

Jednym z najbardziej znanych miast podzielonych midzy innymi ze wzgldw

Ryc. 4. Wzory ampelmnnchenobowizujce w NRD (gra) i RFN (d).rdo:http://www.wissenschaft.de/archiv/-/journal_content/56/12054/913489/Sieg-f%C3%BCr-das-Ossi-Ampelm%C3%A4nnchen/

Ryc. 5. Wspczesne nocne zdjcie satelitarne przedstawiajce Berlin.rdo:http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/10003467/Berlin-satellite-image-reveals-stark-east-west-divisions.html

14

ideologicznych (chocia rwnie w duym stopniu politycznych i historycznych) jest

Jerozolima.

Miasto to jest witym miejscem dla trzech najwikszych religii monoteistycznych: judaizmu,

chrzecijastwa i islamu (a take kilku mniejszych, jak babizm i bahaizm). Dla ydw jest to

druga po Hebronie historyczna stolica krlestwa Izraela. Na wzgrzu Moria powstaa synna

witynia Jerozolimska, w ktrej znajdowaa si Arka Przymierza zawierajca midzy innymi

tablic z Dziesiciorgiem Przykaza. W chwili obecnej jedyn pozostaoci wityni jest

ciana Paczu. Tam take na wzgrzu Syjon, pooone byo Miasto Dawida, pierwotne

miejsce paacu oraz grobowca tego wielkiego monarchy. Dla chrzecijan Jerozolima jest

przede wszystkim miejscem dziaalnoci i mierci zaoyciela tej religii, Jezusa Chrystusa.

Szczegln czci otacza si Golgot, gdzie zosta ukrzyowany oraz miejsce, gdzie zoono

jego ciao obecnie Bazylik Grobu witego. Dla muzumanw z kolei Jerozolima jest

trzecim po Mekce i Medynie witym miastem jako miejsce, do ktrego Mahomet dotar

w trakcie tzw. nocnej podry i gdzie wstpi do siedmiu niebios. Miejsce to upamitnia

Kopua na Skale i Meczet Al-Aksa (czyli najdalszy miejsce, gdzie najdalej znalaz si

Prorok). Przedstawicie tych religii na przestrzeni dziejw pozostawali ze sob (i czsto

pozostaj do dzisiaj) w konflikcie. Jednym z jego gwnych przedmiotw bya tzw. Ziemia

wita, a zwaszcza Jerozolima.

W wyniku dziaalnoci ruchu syjonistycznego oraz poczucia odpowiedzialnoci mocarstw

zachodnich za zbrodni holocaustu podczas drugiej wojny wiatowej w 1948 roku

proklamowano niepodlego pastwa Izrael. ONZ, majc na uwadze silne emocje zwizane z

przynalenoci terytorialn Jerozolimy, zlecia ustanowienie miasta i jego okolic stref

neutraln pod kontrol midzynarodow. Plan ten nie zosta jednak zrealizowany, poniewa

ydowska organizacja paramilitarna Hagana i jej jordaski odpowiednik Legion rozpoczy

walki o przejcie kontroli nad Jerozolim. 28 maja 1948 roku, czyli tu po wybuchu pierwszej

wojny izraelsko-arabskiej, Jordaczycy zdobyli Stare Miasto i wygnali stamtd wszystkich

ydw, gwnie do pozostajcych pod kontrol izraelsk zachodnich dzielnic miasta. Koniec

wojny przynis podzielenie Jerozolimy na dwie czci: wschodnia naleaa do Transjordanii,

a zachodnia do Izraela. Linia demarkacyjna przecinaa centrum miasta. Izrael uzna

Zachodni Jerozolim za swoj stolic. Transjordania zamaa natomiast warunki zawieszenia

15

broni i odmwia ydom prawa dostpu do witych miejsc Judaizmu we Wschodniej

Jerozolimie. Wiele z tych miejsc zostao zniszczonych lub sprofanowanych. W 1967,

w wyniku wojny szeciodniowej, wojska izraelskie zajy Wschodni Jerozolim. W 1980

roku Izraelczycy ogosili zjednoczenie Jerozolimy jako stolicy pastwa Izraela. Jednake

dziaania te zostay skrytykowane przez spoeczno midzynarodow. ONZ potpio t

decyzj w Rezolucji nr 478, ktra domagaa si uznania suwerennoci Jerozolimy. Ponadto

palestyscy Arabowie zaczli domaga si uznania Wschodniej Jerozolimy za stolic swojego

pastwa. Status prawny miasta pozostaje nadal nierozstrzygnity. Spoeczno

midzynarodowa nie uznaje Jerozolimy jako stolicy Izraela. Wikszo pastw lokalizuje

swoje ambasady w Tel Awiwie. Naley jednak uzna, e de facto cae miasto jest

w posiadaniu Izraela, a wic jego podzia zakoczy si w roku 1967 (Wasserstein, 2002).

Innym przykadem miasta podzielonego z przyczyn ideologicznych, chocia przy ogromnym

wpywie czynnika politycznego, by Rzym. Od okoo 755 roku miasto to byo stolic Pastwa

Kocielnego, w ktrym wadz absolutn sprawowa papie. 27 marca 1861 roku jednoczce

si Wochy zgosiy jednak aspiracje do panowania nad Rzymem i uczynienia z niego stolicy

pastwa. Wosi nie mogli zaj jednak Rzymu z powodu obecnoci w nim francuskiego

garnizonu, ktrego zadaniem bya obrona papiea. Gdy wybucha wojna francusko-pruska

wojska francuskie opuciy popiesznie miasto, co pozwolio Wochom 20 wrzenia 1870

roku zdoby Rzym. Panujcy wwczas papie Pius IX nie uzna jednak tej aneksji i ogosi

si winiem Watykanu. Odrzuci te ugodow propozycj strony woskiej, tzw. ustaw

gwarancyjn, przyznajc papieowi szereg przywilejw i uznajcy go de facto za rwnego

gowom pastw.

Od tamtej pory kady papie przez cay okres swojego pontyfikatu mia nie opuszcza

wzgrza Watykan, stanowicego siedzib wadz Kocioa Katolickiego. Stolica Apostolska

nadal bya jednak uznanym podmiotem prawa midzynarodowego publicznego, pomimo e

nie posiadaa zwierzchnictwa nad adnym terytorium.

Konflikt ten zosta zaegnany z chwil podpisania 11 lutego 1929 roku traktatw lateraskich.

Bya to inicjatywa Benito Mussoliniego, ktry dziki poparciu papiestwa chcia zwikszy

swoj popularno wrd ludnoci Woch. Traktaty lateraskie powoyway do ycia pastwo

watykaskie, ktre miao obejmowa kompleks zabudowa wok Bazyliki w. Piotra i nad

16

ktrym cakowite zwierzchnictwo mia sprawowa papie. Miao ono jednak istnie jako

niezaleny podmiot, osobno i rwnolegle ze Stolic Apostolsk. Ponadto ustanowiono religi

rzymskokatolick jako oficjalnie panujc we Woszech. Papie z kolei uznawa pastwo

woskie w istniejcym ksztacie i zrzeka si wszelkich roszcze do terytoriw dawnego

Pastwa Kocielnego.

Watykan zajmuje powierzchni 44 hektarw i liczy mniej, ni 1000 mieszkacw. Jzykami

urzdowymi s woski i aciski. Z Wochami prowadzona jest wsppraca w bardzo

szerokim zakresie.

4.3. Przyczyny historyczne.

Niekiedy fakt podziau miasta granic pastwow wynika przede wszystkim z wydarze

majcych miejsce w przeszoci, czasem bardzo odlegej. Przykadem takiego miasta jest

Baarle, podzielone pomidzy Belgi (jako Baarle-Herthog) oraz Krlestwo Niderlandw

(jako Baarle-Nassau).

W redniowieczu oba te obszary stanowiy jedn posiado Baarle. Pod koniec XII wieku

Gotfryd I van Schoten jako lord Bredy obj wadz na zamku w Bredzie i terenach lecych

na poudnie od niego. Jednak do ziem Bredy roci sobie rwnie pretensje hrabia Holandii

Dirk VII. Aby ochroni swoje woci Gotfryd zawar w 1198 roku umow lenn z ksiciem

Brabancji Henrykiem I. Polegaa ona na tym, e Gotfryd cae swoje ziemie oddawa

Henrykowi, ktry odda je z powrotem Gotfrydowi, lecz nie jako wacicielowi, ale jako

wiecznemu i dziedzicznemu dzierawcy. Dodatkowo Henryk do uyczanych ziem Bredy

doda jeszcze cz ziem Baarle podzielonych w taki sposb, e pozby si lasw

i nieuytkw, a zatrzyma obszary uprawiane, by mc nadal pobiera z nich podatki. Dziki

opisanej powyej operacji cywilnoprawnej Gotfryd zachowa swoje ziemie, a nawet je

powikszy, stajc si z drugiej strony wasalem Henryka. Co najwaniejsze, zyska jednak

pewno, e Dirk VII nie zaryzykuje atakowaniem tych terenw, poniewa rwnaoby si to

wypowiedzeniu wojny potnemu ksiciu Brabancji. Wobec tego, w 1203 roku Dirk VII

zrzek si roszcze do ziemi Gotfryda (Takahashi, 2013).

17

Efektem ubocznym takiego rozwizania byo to, e Baarle zostao podzielone i ju nigdy nie

stanowio jednolitego terytorium. Poszczeglne czci zaczto nazywa Baarle van de Hertog

van Brabant (Baarle Ksicia Brabancji), w skrcie Baarle-Hertog oraz Baarle van de Heer van

Breda (czyli Baarle Lorda Bredy), w skrcie Baarle-Breda. W 1404 roku lordem Bredy

i wacicielem Baarle-Breda zosta Engelbrecht van Nassau. Od tamtej chwili Baarle-Breda

przyjo wspczesn nazw Baarle-Nassau.

W wyniku Traktatu Westfalskiego z 1648 roku, koczcego wojn trzydziestoletni,

Hiszpania musiaa odda Zjednoczonym Prowincjom Niderlandw midzy innymi

Baronostwo Bredy wraz z Baarle-Nassau. W Niderlandach Hiszpaskich pozostao jednak

Baronostwo Turnhout wraz z Baarle-Hertog5. Ostateczny podzia nastpi w roku 1843,

w wyniku oddzielenia si Belgii od Krlestwa Niderlandw.

Przez tak dugi okres Baarle zdyo bardzo dobrze przystosowa si do podziau i dzi jest

on integralnym elementem miasta. Obowizujcym jzykiem jest tutaj wycznie

niderlandzki. Dostarczaniem wody i gazu zajmuje si strona holenderska. O podziale miasta

najbardziej przypominaj wiszce na kadym kroku flagi Belgii i Holandii. Zgodnie

z obowizujcym zwyczajem najczciej na budynkach holenderskich wisz flagi belgijskie,

a na belgijskich holenderskie, co ma podkreli sympati, jak darz si nawzajem

mieszkacy poszczeglnych czci. Czynnikiem zdecydowanie sprzyjajcym integracji jest

fakt, e od 1985 roku miasto znajduje si w strefie Schengen. Jest to jeden z nielicznych

przykadw miast podzielonych, w ktrych podzia jest korzyci zamiast utrudnieniem,

a granica czy zamiast dzieli. Miasto, ze wzgldu na niezwyky ksztat granicy, o ktrym

bdzie mowa w dalszej czci pracy, stao si popularn atrakcj turystyczn (Timothy, 1995).

4.4. Przyczyny strategiczne.

Zdarza si, e miasto jest dzielone granic pastwow, chocia nie jest orodkiem

o szczeglnym znaczeniu dla adnej z dzielcych je stron, od zawsze stanowio integraln

cao w granicach jednego pastwa, a podzia czy si z wieloma utrudnieniami. Musz

wic istnie inne przesanki, ktre przewa na korzy podziau. Naley pamita, e granice

5 http://www.geozeta.pl/artykuly,Europa,110

18

pastwowe zmieniaj si najczciej w wyniku wojen, a wwczas czsto znaczny wpyw na

ich ksztat maj dowdcy wojsk, ktrzy na pierwszym miejscu stawiaj wzgldy strategiczne.

Przykadem takiej sytuacji jest ksztatowanie zachodniej granicy Polski po II wojnie

wiatowej, ktra podzielia a sze miast6, co jest rekordow liczb (Tab.2.).

Tabela 1. Miasta przedzielone granic pastwow, ktre nale czciowo do Polski.

rdo: opracowanie wasne na podstawie GUS, Destatis

Nazwy (A,B) Granica z Populacja A Populacja B A+B Rzeka graniczna

Grlitz, Zgorzelec Niemcami 55350 32332 87682 Nysa uycka

Frankfurt (Oder), Subice Niemcami 60002 18148 78150 Odra

Cieszyn, esk Tn Czechami 36119 25154 61273 Olza

Guben, Gubin Niemcami 18931 17036 35967 Nysa uycka

Forst, Zasieki (wie) Niemcami 20299 359 20658 Nysa uycka

Kostrzyn nad Odr, Kstrin-Kietz (wie)

Niemcami 18125 868 18993 Odra

Bad Muskau, knica Niemcami 3802 2634 6436 Nysa uycka

To prawda, e o odebraniu Polsce kresw wschodnich

i przyznaniu tzw. ziem odzyskanych zawayy przede

wszystkim decyzje polityczne. Dokadny przebieg granicy

nie zosta jednak narzucony. Dlaczego wic nie

przeprowadzono ich w mniej kopotliwy sposb, na

przykad zgodnie z przebiegiem granic rejencji III Rzeszy?

Relacje polsko-niemieckie w tamtym okresie cechowaa

ogromna nieufno. Polacy wci mieli w pamici

wrzesie 1939 roku, kiedy Niemcy, wykorzystujc fakt

graniczenia z Polsk od pnocy, zachodu i poudnia,

uderzyli z trzech stron, bez trudu otaczajc i niszczc

6 Podzia ten dotkn rwnie w specyficzny sposb jeszcze jednego miasta winoujcia, o czym bdzie mowa

w rozdziale 6.

Ryc.6. Granica polsko niemieckardo: opracowanie wasne

19

polskie pozycje obronne. Pozycje, ktre Polacy, notabene, ustawiali najczciej wzdu

duych rzek, ktre mogy stanowi naturaln barier obronn. Wrmy teraz do roku 1945

i spjrzmy na rycin 6.

Ustanowienie granicy na Odrze i Nysie uyckiej byo jednoczenie wariantem najkrtszym,

jak i naturalnym, opartym na rzekach. Z punktu widzenia wczesnej strategii wojskowej takie

rozwizanie byo wic optymalne. Podzia ten mia jednak liczne negatywne efekty uboczne,

ktre w pierwszych latach po wojnie niosy za sob spore koszty i utrudnienia, a utracona

wwczas integralno wielu obszarw, nie tylko miejskich, nie zostaa w peni przywrcona

nawet dzi, mimo uatwie w postaci czonkostwa obu pastw w Unii Europejskiej, strefie

Schengen i istnienia transgranicznych euroregionw.

5. Metody dokonywania podziau.

Skoro przedstawiono ju przyczyny przedzielania miast granic pastwow to kolejnym

etapem bdzie opisanie metod dokonywania tego podziau z wyszczeglnieniem

poszczeglnych jego etapw.

5.1. Delimitacja.

Pierwszym etapem jest tzw. delimitacja granicy. Jest to opisanie jej przebiegu poczone

z naniesieniem linii granicznej na map o stosunkowo maej skali i dokonywane przez

specjaln komisj. W zaoeniu procedura delimitacji moe by elementem zawarcia umowy

midzynarodowej sankcjonujcej utworzenie lub zmian przebiegu granicy lub bezporednim

nastpstwem zawarcia takiej umowy. Nie dotyczy to sytuacji, w ktrych przebieg granicy jest

narzucany jednostronnie, bez zawierania umowy (Bierzanek, Symonides, 2005).

Jeli chodzi o miasta przedzielone granic pastwow to mona wyrni kilka sposobw

dokonywania delimitacji. Zdecydowanie najpopularniejszym jest ustanowienie granicy

naturalnej na rzece przepywajcej przez miasto. Tak granic mona przeprowadzi na kilka

sposobw. Mog j stanowi oba brzegi rzeki (wwczas granica ma charakter strefy), moe

przebiega wzdu jednego z brzegw rzeki (wwczas rzeka znajduje si w caoci pod

20

jurysdykcj jednego z pastw), rodkiem rzeki, rodkiem jej gwnego nurtu (tzw. zasada

talwegu), pomidzy dwoma kanaami rzeki lub w sposb geometryczny, niezalenie od

naturalnych waciwoci rzeki. Przykadami miast podzielonych zgodnie z biegiem rzeki s

choby miasta na granicy polsko-niemieckiej. Linia graniczna przebiega tam rodkiem

gwnego nurtu (w przypadku odcinkw eglownych) albo geometrycznym rodkiem rzeki

(w przypadku odcinkw nieeglownych)(Ciok, 2004). Drugim popularnym sposobem

dokonywania delimitacji w granicach miast jest wyznaczanie granicy sztucznej. Mona to

zrobi wzdu ulic (ich rodkiem lub wzdu jednego z kracw)

(np. Kerkrade/Herzogenrath), innych obiektw liniowych, takich jak choby linia kolejowa

(np. Milowe/Czertkowo) lub zgodnie z granicami dzielnic, tak jak zrobiono to w Berlinie.

Wyjtkowym przypadkiem, ktry warto omwi tu szerzej jest przywoywane ju

w poprzednim rozdziale miasto Baarle.

Podczas ustalania przebiegu nowej granicy niderlandzko belgijskiej w 1843 roku obie

strony nie mogy doj do porozumienia w sprawie przynalenoci tego miasta. Wobec tego

zdecydowano si na bezprecedensowe rozwizanie: rozwaono przynaleno kadej z kilku

tysicy parceli miejskich z osobna (Franckx, 1998). Takie rozwizanie doprowadzio do tego,

e obecnie terytorium Baarle stanowi sie enklaw i eksklaw, ktrych granice s niemal

zupenie niezwizane z jakimikolwiek istniejcymi wspczenie elementami, takimi jak

drogi, rzeki itp. (Ryc.9.). Przebieg granicy pastwowej nie jest nawet zwizany ze

wspczesn cywilnoprawn struktur wasnoci prywatnych dziaek. Czsto zdarza si, e

granica dzieli poszczeglne budynki. Ustalono wic, e o przynalenoci pastwowej

konkretnego budynku decyduje to, po ktrej stronie granicy znajduj si gwne drzwi

wejciowe. Waciciele mog wic zmieni przynaleno pastwow swoich budynkw

poprzez przeniesienie takich drzwi do ssiedniego pastwa (takie przypadki rzeczywicie

miay miejsce). Poza tym w przeszoci powszechnym procederem by przemyt towarw

podlegajcych opatom celnym poprzez przenoszenie ich przez takie budynki

(Schendel, 2005). Istnieje jednak dom, do ktrego nawet tak dokadna regua nie znajduje

zastosowania, poniewa granica pastwowa przechodzi dokadnie przez rodek jego drzwi

wejciowych. Wobec braku deklaracji waciciela co do przynalenoci pastwowej

zdecydowano si wyjtkowo utrzyma podzia budynku i nada mu dwa adresy (Ryc.10.).

21

5.2. Demarkacja.

Demarkacja ma na celu wytyczenie oraz oznaczenie granicy w terenie. Odbywa si ona,

podobnie jak delimitacja, przy udziale specjalnej, najczciej dwustronnej komisji

(Bierzanek, Symonides, 2005). Jest to jednak proces duo dokadniejszy, ni delimitacja,

zwaszcza na terenie miasta, gdzie tak granic ze wzgldu na gst zabudow trzeba

wyznaczy bardzo dokadnie. Sposoby oznaczania granicy s bardzo rne. Zaley to od

rodzaju granicy oraz relacji pomidzy graniczcymi pastwami. Zazwyczaj oprcz

umieszczania znakw i innych elementw majcych za zadanie poinformowanie o fakcie

istnienia granicy pastwa w danym miejscu dba si rwnie o zabezpieczenie granicy przed

nielegalnym przekraczaniem. W przypadku granicy na rzece jest jest to do proste, gdy

sama rzeka jest zarwno widocznym elementem, jak i barier utrudniajc przekroczenie

granicy. Najczciej instalacje graniczne kocz si si wobec tego na znakach

informacyjnych. W przypadku granic sztucznych s one bardziej zrnicowane. Skrajnymi

przypadkami s chociaby znaki na kostce brukowej (na przykad w Baarle, Ryc.10.), ktre

podkrelaj otwarty charakter granicy i moliwo jej swobodnego przekraczania, a z drugiej

strony synny mur berliski, ktry przypomina o tym, e granica jest zamknita i cile

Ryc 9. Schemat podziau Baarle.rdo:http://pl.wikipedia.org/wiki/Baarle

Ryc.10. Dom o dwch adresach (Baarle).rdo:http://www.novinitravel.com/world/europe/belgium/flanders/baarle-hertog/

22

strzeona. Sam mur by jedynie ostatni barier wchodzc w skad skomplikowanego system

umocnie. Skada si on z nastpujcych elementw:

- muru betonowego lub ceglanego,

- potu z siatki stalowej,

- owietlonego terenu granicznego,

- umocnionych drg dla zmotoryzowanych oddziaw Stray Granicznej,

- wie obserwacyjnych,

- punktw odwodzenia,

- stanowisk strzeonych przez psy,

- bunkrw7.

6. Problemy zwizane z podziaem.

Jedn z podstawowych, wrcz podrcznikowych zasad przeprowadzania omwionych

w poprzednim rozdziale delimitacji i demarkacji jest nieprzeprowadzanie granicy pastwowej

przez miejscowoci (Bierzanek, Symonides, 2005). Dziaanie wbrew tej zasadzie wie si

bowiem z licznymi utrudnieniami. Miasto tu po podziale najczciej nie jest w stanie dziaa

7 http://www.chronik-der-mauer.de/index.php/de/Start/Detail/id/593791/page/0

Ryc.11. Schemat umocnie Muru berliskiego.rdo: https://deanoworldtravels.wordpress.com/tag/the-professionals/

23

w peni sprawnie. Ta utrata funkcjonalnoci zwizana jest najczciej z przerwaniem cigw

komunikacyjnych i odciciem jednej z czci od niektrych zakadw zajmujcym si

zapewnianiem miastu takich dbr jak elektryczno, czy wodocigi i kanalizacja. Poniej

przedstawiono kilka przykadw takich problemw

W 1910 roku wadze Cieszyna, wwczas lecego w caoci w granicach Austro-Wgier,

podjy decyzj o budowie linii tramwajowej. Na pocztku 1911 roku na cieszyskie ulice

wyjechay pierwsze skady. Trasa prowadzia od Starego Miasta, przez most na Olzie, do

stacji wybudowanej kilka lat wczeniej linii kolejowej. Gdy w 1920 doszo do podziau

miasta na cz polsk i czechosowack, prbowano pocztkowo utrzymywa kursy

tramwajw bez zmian, lecz wzmoone kontrole na mocie granicznym uniemoliwiay pynn

komunikacj. Ju w 1921 postanowiono zlikwidowa lini tramwajow, a tabor sprzedano do

odzi. W ten sposb kosztowna, nowoczesna i dugofalowa inwestycja zostaa zlikwidowana

zaledwie 10 lat po ukoczeniu8.

W 1945 roku, w wyniku drugiej wojny

wiatowej, winoujcie znalazo si

w caoci w granicach Polski. Po stronie

niemieckiej pozostao jednak ujcie wody,

z ktrego korzystao miasto. Niemcy

udostpniali wod jedynie pooonej

w okolicy sowieckiej bazie wojskowej

i dopiero za jej porednictwem cz wody

bya udostpniana miastu, co wizao si

z wieloma komplikacjami i znacznymi

kosztami. Taki stan rzeczy utrzymywa si

przez siedem lat, do roku 1951, kiedy

w wyniku korekty granicy wczono do

Polski obszar o powierzchni 76,5 ha wraz

8 http://tramwaje.muzeumcieszyn.pl/index.php?l=pl&a=historiapl

Ryc.12. Schemat linii tramwajowej w Cieszynie.rdo:http://tramwaje.muzeumcieszyn.pl/index.php?l=pl&a=planpl

24

ze stacj uzdatniania wody, tworzc wysunity w obszar niemiecki cypel

(Hutnikiewicz, 1998)9.

Czsto mamy take do czynienia w sytuacj, kiedy po podziale jedna z czci miasta zostaje

pozbawiona dostpu do stacji kolejowej. Taka sytuacja miaa miejsce na przykad

w Cieszynie, Gorizii lub Milowym, czy Hili. W takich przypadkach mona wprawdzie

porozumie si co do wsplnego dostpu do stacji, ale jest to rozwizanie niepewne,

kopotliwe i nie zawsze moliwe. Czsto w takich przypadkach komunikacja kolejowa jest

zastpowana komunikacj autobusow.

7. Wsppraca transgraniczna.

Zjawisko wsppracy transgranicznej na obszarze miast przedzielonych granic pastwow

ma szczeglny charakter, poniewa czsto stanowi namiastk utraconej jednoci. Skala takiej

wsppracy jest bardzo rna i zaley od relacji midzy ssiadujcymi ze sob pastwami

oraz spoecznociami lokalnymi, a take od obowizujcych przepisw dotyczcych przede

9 http://www.muzeum-swinoujscie.pl/index.php?article=historia-swinoujscia

Ryc. 13. Zdjcie satelitarne granicy polsko-niemieckiej w pobliu winoujcia z zaznaczon czerwonym okrgiem stacj uzdatniania wody.rdo: maps.google.com

25

wszystkim ruchu transgranicznego. Typowe formy takiej wsppracy mona zaobserwowa

w miastach polsko-niemieckich.

Wsppraca transgraniczna czsto jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania miasta,

zwaszcza tu po podziale. Opisany w poprzednim rozdziale przypadek winoujcia wcale nie

jest odosobniony. Czsto obie strony, nawet jeli s sobie wrogie, musz ze sob

wsppracowa. W pierwszych latach po wojnie byo to konieczne na caej dugoci granicy

polsko-niemieckiej, zwaszcza do czasu stworzenia niezbdnych obiektw i infrastruktury.

Bya to co prawda wsppraca niechtna, poniewa oba narody byy do siebie wwczas

wrogo i nieufnie nastawione. Z drugiej jednak strony cakowita izolacja tylko pogbiaby

wzajemn niech, a takie kontakty daway szans na wzgldne pojednanie (Ciok, 2004).

Dzi sytuacja wyglda zupenie inaczej. Oba pastwa nale do Unii Europejskiej oraz strefy

Schengen. Istniej midzy nimi oywione kontakty gospodarcze. W takich warunkach miasta

podzielone zaczy aktywnie dy do reintegracji. Codzienn praktyk s wsplne obrady

rad miejskich, na ktrych wsplne decyzje dotyczce chociaby zagospodarowania

przestrzeni. Czsto organizowane s wsplne wydarzenia kulturalne. Miasta te wystpuj te

pod wsplnym szyldem na rnego rodzaju targach i spotkaniach o charakterze

midzynarodowym.

Jednym z ciekawszych inwestycji majcych na celu nawizanie wsppracy midzynarodowej

jest Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odr. Nazwa Viadrina pochodzi

z aciny i oznacza nad Odr. Kontakty z Polsk s priorytetem uczelni, dlatego te w 1998

utworzono Collegium Polonicum w Subicach jako jednostk wspln z Uniwersytetem im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu. W semestrze zimowym 2013/2014 na Uniwersytecie

Viadrina studiowao 6645 studentw. 24,74% stanowili obcokrajowcy z cznie 93 krajw.

695 studentw pochodzio z Polski10. Innym, duo bardziej kompleksowym przedsiwziciem

jest powstay w 1998 roku projekt Europa-Miasto Zgorzelec/Gorlitz. Ma on na celu

reintegracj miasta i promowanie jego ponadnarodowej, europejskiej tosamoci11. Nie jest to

konkretna organizacja, ale raczej pewien program dziaania, dziki ktremu wspierane s

10 http://www.europa-uni.de/pl/index.html

11 http://europamiasto.pl/

26

takie inwestycje jak choby odbudowa mostu Staromiejskiego, czy bdca w fazie projektu

linia tramwajowa czca obie czci miasta. Podobny projekt jest zreszt rwnie rozwaany

we Frankfurcie nad Odr i Subicach.

Warto w tym miejscu wspomnie o formach wsppracy transgranicznej w parach miast, ktre

nie zostay przedzielone granic pastwow, lecz powstay niezalenie od siebie tu przy niej.

Ciekawym przykadem s wspomniane we wstpie miasta Rivera (Urugwaj) i Santana do

Livramento (Brazylia). Istniejca midzy nimi granica to tzw. Granica Pokoju (hiszp./port.

Frontera de la Paz). Jest to przedsiwzicie podobne do strefy Schengen, ale wprowadzone

w duo mniejszej skali. Nie ma adnych ogranicze w przekraczaniu granicy, a miasta

stanowi stref bezcow, co napdza handel. W centrum znajduje si Park Midzynarodowy

(hiszp./port. Plaza Internacional) administrowany przez oba pastwa. Miasta s ze sob

zwizane w takim stopniu, e w okolicy wytworzy si specyficzny dialekt jzyka

portugalskiego z bardzo duymi wpywami hiszpaskiego i nazywany riverense

portuol/portunhol lub fronterizo/fronteirio (Etel Gutirrez Bottaro, 2002).

W Chuy i Chui, pooonych przy wybrzeu Oceanu Atlantyckiego miastach o podobnej

historii co poprzednia para granica rozdziela dwie rwnolege do siebie gwne ulice obu

miast. Ta po stronie brazylijskiej nosi nazw Aleja Urugrajska (Avenida Uruguay), a ta po

stronie urugwajskiej Aleja Brazylijska (Avenida Brasil).

8. Wnioski.

Podsumowujc niniejsz prac warto przede wszystkim odpowiedzie na pytanie czy

dzielenie miast granic pastwow jest zjawiskiem korzystnym. Przedstawione

w poprzednich rozdziaach przykady konfliktw i problemw z nim zwizanych sugeruj

odpowied jednoznacznie przeczc. Mona wprawdzie w jego obronie argumentowa, e

jest to wymienita okazja do rozwijania wsppracy midzynarodowej. Naley jednak

uwiadomi sobie, e wikszo takich dziaa daje jedynie namiastk integralnoci, ktra jest

czym oczywistym i zwyczajnym dla miast pooonych w obrbie jednego pastwa. Handel

przygraniczny kwitncy w niektrych z tych miast rwnie nie stanowi gosu na korzy

podziau. Po pierwsze dlatego, e rwnie dobrze funkcjonuje on na przykad w miastach

27

wyksztaconych przy istniejcych ju wczeniej granicach. Doskonae przykady tego

znajdziemy chociaby w Amerykach (a miasta takie ssiadoway z granic ju od zarania i s

do takich warunkw przystosowane, nie musiay przechodzi okresu przystosowywania po

podziale). Po drugie dlatego, e tendencja do otwierania granic oraz dynamiczny rozwj sieci

komunikacyjnych i handlu zagranicznego (tak jak to ma miejsce w strefie Schengen)

prowadzi do znacznego spadku znaczenia handlu przygranicznego. Tendencje te dziaaj te

jednak korzy miast podzielonych. Dziki nim wsppraca nawizywana w celu

dokonywania coraz wikszej reintegracji jest znacznie uatwiona. Warto podj szerzej

zakrojone kompleksowe badania miast przedzielonych granic pastwow, poniewa analiza

wsplnych dla wielu z nich zjawisk i problemw moe pomc w opracowywaniu

konkretnych strategii dziaa dla panujcych w tych miastach specyficznych warunkw.

28

Literatura

Bierzanek R., Symonides J., 2005, Prawo Midzynarodowe Publiczne, LexisNexis, Warszawa

Ciok S., 2004, Pogranicze polsko-niemieckie. Problemy wsppracy transgranicznej,Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocawski

Dallen T., 1995, Political boundaries and tourism: borders as tourist attractions, Waterloo(Ontario)

Etel Gutirrez Bottaro S., 2002, El fenmeno del bilingismo en la comunidad fronterizauruguayo-brasilea de Rivera

Franckx E., 1998, Belgium and The Netherlands settle their last frontier disputes on land aswell as at sea, Bruksela

Hutnikiewicz A., 1999, Pomorze Zachodnie po II wojnie wiatowej (do 1995 r.). PolskiePomorze Zachodnie.

Rott W., 2011, Wyspa. Dzieje Berlina Zachodniego 1948-1990., PWN, Warszawa

Shendel, van W., 2005, Spaces of Engagement: How Borderlands, Illicit Flows, and Territorial States Interlock, w: Illicit flows and criminal things. States, Borders, and the OtherSide of Globalization., Indiana University Press, Bloomington (Indiana)

Takahashi T., 2013, Ethnography of Border Areas in Europe: Globalization and Culture, w:Journal of Asia-Pacifc Studies (Waseda University) No. 20 (February 2013), Tokio

Trzepacz P., 2007, W zjednoczonym Berlinie, w: Informator Polskiego TowarzystwaGeograficznego, Oddzia w Krakowie. Badania i podre krakowskich geografw, Tom III,Krakw

Wasserstein B., 2002, Divided Jerusalem: the struggle for the Holy City.,Yale University Press, New Haven