marte-usarawertiye/mart-nisan more/say›: 2 cereme/fiyat: 5 TL

www.kirmanciya.com e.posta: kirmanciyabeleke@gmail.com

fiimdilik ‹ki Ayda Bir Yay›nlan›r

Fiyat›: 5 TL.(KDV Dâhil)

Sahibi: S›rr› Öztürk

Yaz› ‹flleri Müdürü: Esen Tatar

Yönetim Yeri ve ‹letiflim:

Akb›y›k De¤irmeni Sokak No: 33/A 34122 Sultanahmet-Eminönü-‹stanbul

Telefon: (0212) 638 81 82 Fax: (0212) 638 81 72

Posta Çeki No: 98213

Banka Hesap No: ‹fl Bankas› Ca¤alo¤lu fiubesi (1095) 325 835

Abone: Yurtiçi y›ll›k: 6 Say› - 30 TL. Yurtd›fl›: Üç kat›

Yay›n ilkelerimizle ba¤daflmayan ilanlar kabul edilmez

Yay›n Kurulu Yazarlar› ve ‹lkelerimiz D›fl›nda Yaz› Kabul Edilmez

Yaz›l› metinler kaynak gösterilerek kullan›labilir

Teknik Büro: Sorun Teknik Büro

Bask›: Ser Matbaac›l›k Merkezefendi Mah. Fevzipafla Cad.

4. Zer Sanayi Sitesi No: 16/26 Topkap›-‹stanbul

Tel: 0212 565 17 74

Yay›n Türü: Yerel Süreli

ISSN 1308-657X

K›rmanciya Beleke F/1 1

www.

arsiv

akur

d.or

g

‹Ç‹NDEK‹LER

l Sunufl (Türkçe) 5K›rmanciya Beleke Yay›n Kurulu

l Vatene Virêne (Dersimce) 7

l ‹lgili Tüm Çevrelere Aç›k Ça¤r›m›zd›r 9K›rmanciya Beleke Yay›n Kurulu

l Hangi Sey R›za? 12Vengê Pelgu

l Türkiye’de National Bu›ld›ng (Ulus ‹nflaas›) ve Dersim 49Mamekiye ra Cihan fiahin

l Kaybedilen Da¤lar›n Anahtar› ve Belle¤imiz 55Kuresê Erz›ngan

l Dersimce Dil Kursu 2 59

l Yibo, S›d›ka Avar o Hewnê Ma… 67Mamekiye ra Cihan fiahin

l ‹tiqatê K›rmanciye’de X›z›r 73X›d›r Muz›r

l Klama Saan A¤ay 76

2

www.

arsiv

akur

d.or

g

33

Mustafa Kemal Manevi K›z› Sabiha Gökçen’i Dersim Harekât›’na kat›lmak üzereAnkara’dan u¤urlarken

www.

arsiv

akur

d.or

g

44

www.

arsiv

akur

d.or

g

SUNUfi

Dergi’mizin ilk say›s›, bekledi¤imizden daha büyük bir ilgigördü. Bu durum bizde bir heyecan ve sevinç yaratmakla birliktebüyük bir sorumlulu¤u da omuzlar›m›za yüklemifl oldu. Bu so-rumluluk ve Dergi’nin birçok kesimde yaratt›¤› etki, amatörlü¤übir tarafa b›rakarak, her say›y› daha doyurucu ve içeri¤ini geniflle-terek ç›karma görevini de bize dayatt›. Bundan sonra iflimiz dahazorlaflacak ve beklentiler artt›kça Dergi’mizi gelifltirmemiz, beklen-tileri karfl›layacak düzeye kavuflturmam›z gerekecek. Bunu da an-cak dostlar›m›z›n bize verecekleri destek neticesinde baflarabilece-¤imize inan›yoruz. K›rmanciya Belekê Dergisi’’ne desteklerini su-nan ve yap›c› elefltirilerde bulunan tüm dostlara teflekkürlerimizisunmay› bir borç biliriz. Bu elefltirilerin yan› s›ra kimi olumsuz hat-ta hakaret içeren mesajlar ve duyumlar da ald›k. Yaz›yadökülmedi¤i için bunlara cevap vermeyece¤iz.

Özellikle kimi dost geçinen güçlerin, kendilerine yak›flmayantarzda Dergi’miz hakk›nda yorum yapmalar› bizde hayal k›r›kl›¤›yaratt›. Bu tav›r onlar›n ideolojik ve s›n›fsal konumlar›na uygundüfltü¤ü için ciddiye de almad›k. Yay›n Kurulu imzas›yla bu say›-da yay›nlad›¤›m›z ça¤r› metni, geliflen ilkesiz ve düzeysiz son tar-t›flmalara ve yap›lan haks›z ithamlara yönelik bir aç›klamad›r ve bututumlara karfl› bizim duruflumuzun ne oldu¤unu belirterek tümçevrelere yapm›fl oldu¤umuz bir ça¤r›d›r.

‹kinci say›n›n ana konusunu Sey R›za ve 37-38’e ay›rd›k. ‹lk sa-y›da “Sey R›za Kimdi?” bafll›kl› yaz›yla giriflini yapt›¤›m›z Sey R›-

55

www.

arsiv

akur

d.or

g

za’n›n baz› kitap ve yaz›larda tan›t›lma flekline, bu say›da genifl yerverdik. Yine 38 katliam›ndan belle¤imizde ve anlat›mlarda kalan-lar› yans›tan bir yaz› da bu say›da bulunuyor. Devletin Dersim’eiliflkin haz›rlad›¤› raporlardaki mantaliteyi aktarmaya çal›flan birdi¤er Türkçe kaleme al›nm›fl yaz› ise “Türkiye’de Ulus ‹nflaas› veDersim”. Hemen belirtelim Dergi’mize gelen elefltirilerden biri, ya-z›larda herhangi bir Kaynakça bölümünün olmamas›yd›. ‹lk say›dabüyük bir hata yap›larak eklenmemifl olan Kaynakça bölümlerin-den dolay› okuyucular›m›zdan özür dileriz.

Bu say›da, Dersimce (K›rmanc’ki) iki yaz›m›z var. Biri 38’densonra Dersim bölgesini Türklefltirme çabas›n›n en belirgin ve etkiliarac› olan Y‹BO’lar› konu al›rken di¤eri, Dersim inanc›nda çok bü-yük yeri olan X›z›r’› inceliyor. Dergi’mize gelen elefltirilerden biride Dersimce yaz›lan yaz›lar›n Türkçe olarak neden yaz›lmad›¤›nayönelikti. Daha önceki Dersim dergilerinden biliyoruz ki, Dersim-ce yaz›lar›n Türkçesi de yaz›ld›¤› takdirde sadece Türkçeleri oku-narak Dersimce yaz› okunmadan atlan›yor. Ayr›ca Dersimce’ningeliflmesine yönelik çabas› olan bizler, yaz›lar›n Türkçe çevirisininyap›lmas›n› do¤ru bulmamaktay›z. Tüm bu sebeplerden ötürübundan sonraki say›lar›m›zda da Dersimce kaleme al›nm›fl yaz›la-r›n Türkçe çevirilerinin yer almayaca¤›n› belirtelim.

Dil kursunun 2. bölümünü ilk say›ya göre daha k›sa tuttuk. Zi-ra gelen elefltirilerle çok fazla konuyu tek say›da ifllememizin yerin-de olmad›¤›n› anlad›k. Bunun yan› s›ra, dil kursunun 1. bölümün-de verdi¤imiz birkaç örne¤in zamanlar›nda hata yapt›¤›m›z› farkettik. ‹lerleyen say›larda Dersimce’de zamanlar bölümüne geldi¤i-mizde yapt›¤›m›z o hatalar›n neler oldu¤unu gösterece¤iz.

Bir sonraki say›da buluflmak dile¤iyle…

K›rmanciya Belekê Yay›n Kurulu

66

www.

arsiv

akur

d.or

g

VATENA VIRÉNE

Mabe xêr,

Amora diyine de onca piyarime. Amore veren xeyle alaqadari-ye diye hete milete mara. Na alaqadariyere ma zaf sa bime. Raa maxeyle çetiniya zaneme. Zaneme ke no gure, gurewo de q›flkek niyo.Ç›me sari ma serowo. Raver s›mare wefliya xo vajime ç›ra ke s›maxeyle phoflt dê ma.

Onca tayine ki serva perloda ma nata bota qeseykerd. Çhi hefkê ni mare dost asene hama hete ju de ki peye ma de qeseykene.Kam savano vazero ma Raa K›rmanciya Beleke’ra ranêcerime. Maraa pi-khal›kunê xora ranêcirime.

Usar nawo onca ame. Vere ma usaro. Usar yeno welate ma be-no fliren. Guli tede çiceg dane. Vora kou vileflina ro, derura lafler se-ne. Harde Dewrefli beno qêwe. Ma welatê xo de endi herv nêwaze-me. Her sere waxto ke usar yeno koune ma de teyyareyi feteline ji-yare ma bombakêne. B›rrane ma ad›r nanepa vesnene. Ma vame ke;endi kes welate ma de herv mekero. Ma welate xo de herv nêwaze-me. Çhekunê xo b›ne hardi kere! Sarê Dês›m hervra zaf on›to. Sarêma hafltiye wazeno.

Awa Muz›ri sero wazeneke bendu v›razere. Wazene ke VengeMuz›ri b›xeneknere. Destane xo Muz›ri sera boncere! Onca kounema de serva zernu hard k›nene eve siyanürira. Gereke ma welatexore wayiren bikerime. Dismen bendura, eve siyanürira welate makeno x›rave. Endi waxtê v›nitene niyo! Peyser bêre welatê xo.

777

www.

arsiv

akur

d.or

g

88

Hardê Dewrefli cameverdere. Endi phepug mewano welate ma de!Sewda domanu bero gose ma…

Na amore de serva Sey R›zay ve 38 sero v›ndeme. Cengdarê nakulturi, itiqat u kamiye 71 serre nara ravêr fli xapa dare. Xapa xo,eve xo este v›lê xo, nêverda dismenê xo sa bo. S›ma na amor de ser-va Pilunê K›rmanciye ju nuste wanenê. Hata n›ka, kami ke servaPilunê K›rmanciye sero nusno, inu tedine ki politika xora gore nus-no. Rafltiye pêro kerda jure. Serva Sey R›zay ju nusteo de derg nu-fliyo, wanenê.

Qurse Zonê Ma berdevam keno.

Onca na amore de It›qatê X›z›ri sero ju nuste nufliyo. Roze X›-z›ri s›mare b›mbarek bo! X›z›r welate mare hastiye qome mare r›n-diye biyaro.

Raa ma raa K›rmanciya Beleka… Raa K›rmanciye xo vira meke-re…

8

www.

arsiv

akur

d.or

g

99

‹LG‹L‹ TÜM ÇEVRELEREAÇIK ÇA⁄RIMIZDIR

Son bir ayl›k süreç içerisinde belirli çevreler aras›nda yaflanankimi tart›flmalara tan›kl›k ettik. ‹nternette dolaflan metinlerden,günlük gazetelerde yay›nlanan makalelere kadar haddinden fazlailkesiz ve düzeysiz itham, tespit, karalama içeren yaz› bombard›-man›na maruz kald›k.

Her ne kadar TRT’den, Dersimce yay›n yapacak yeni bir tele-vizyon kanal›n›n talep edilecek olmas› temel sorun gibi görünse demeselenin özü çok daha derinlerde, yak›n tarihte aranmal›d›r.

Özellikle 1980’lerin bafl›yla ayyuka ç›kan Dersim tart›flmalar›,gelinen noktada tekrardan alevlenmifltir. 38 katliam›ndan sonrakimliksel-kültürel anlamda s›k›nt› yaflayan, kendini tan›mlamanoktas›nda dahi sorunlar› olan bir halk›n ve co¤rafyan›n üzerindeher çevrenin kendi ideolojik ve s›n›fsal konu ve ç›kar›na göre belir-lemeler yap›p, kararlar ald›¤› bir ortam yarat›ld›. Bu s›k›nt›lar›n ya-flanmas›n›n en temel sebebi ise Dersim halk›n›n 38’den sonra ken-di kültürel-kimliksel tan›mlamalar›n› yine kendilerinin gerçekleflti-rememifl olmas›ndan kaynaklanmaktayd›.

Bir dönemin, örgütlenme alanlar› Dersim co¤rafyas›ndan iba-ret devrimci hareketleri, s›n›fsal mücadele ad›na, Dersim kimli¤i-nin ve kültürünün yok oluflunu görmezlikten gelebildiler. Hemenakabinde, gün be gün güçlenen Kürt özgürlük hareketinin kültürelve kimliksel alanlarda yaratm›fl oldu¤u rüzgâr›n etkisini hissedenbir Dersim gerçe¤i gösterdi kendini. Fakat Dersim’in özgün yap›s›-n› görmeyerek, Kürt co¤rafyas›yla bir tutan hatal› ve eksik anlay›fl,

9

www.

arsiv

akur

d.or

g

Dersim’in yok olan kimlik ve kültürüne bilimsel-ilerletici soluk ge-tiremedi.

‹flte tam da bu koflullar alt›nda, Kürt hareketine karfl› oluflturul-maya çal›fl›lan bir “Zazac›” grup piyasaya ç›kart›ld›. Dersim veyakendi tan›mlamalar›yla Zaza kimli¤ine sahip ç›kma s›n›rlar›, Kürthareketine düflmanl›k s›n›r›ndan daha öteye geçmeyen bu türdenbaz› gruplar, Kürt hareketine ve devrimcilere düflmanl›k üzerin-den devam eden anlay›fllar›n› sürdüre geldiler.

Avrupa’da yaflamalar› ve çok büyük bir bölümünün Zaza ol-may›p Zazalar ad›na mücadele yürütmeleri gibi belirleyici birkaçözelli¤e sahip Dersim kökenli bu gruplar, Dersim kimli¤ine ve kül-türüne sahip ç›kma mücadelesini o kadar kirlettiler ki günümüzdebu amaç için çabalayan dürüst ve ilkeli insanlar da ayn› ithamlaramaruz kalabilmektedir.

Bu noktadan bak›l›nca yurtsever Kürt hareketinin vermifl oldu-¤u kimi tepkiler anlafl›l›r olmaktad›r.

Ancak Dersim kimli¤ine, tarihine ve kültürüne yönelik kendibak›fl aç›s› d›fl›nda kalanlar›n hiçbirine yaflama hakk› tan›mayanKürt hareketi, gelinen aflamada Dersim kimli¤i ve kültürünün ya-flat›lmas› için tutarl› bir tarih ve s›n›f bilincine dayal› ciddî çal›flma-lar yapan kimi kurumlar› direkt hedef göstererek kadrolar› zan al-t›nda b›rakacak ithamlarda bulunabilmektedir.

Yeri gelmiflken Dergi olarak Dersimce bir kanal›n aç›lmas›nayönelik TRT’den böyle bir talepte bulunulmas›n› yanl›fl buldu¤u-muzu belirtmek isteriz. Dersim dilinde yay›n yapan ve yay›n politi-kalar›n› yine “Dersimlilerin” belirleyebildi¤i bir tek televizyon ka-nal› yokken devletten böyle bir istekte bulunman›n, Dersim halk›n›devletin kuca¤›na oturtmak anlam› tafl›yaca¤› aç›k ve nettir. Her nekadar TRT 6’in aç›lmas›n› “demokratik ad›m” olarak niteleyenler deolsa bu birilerinin devlet ajan› oldu¤unu göstermez. Ya da Kürt ha-reketini bölmek istediklerinin kan›t› olarak da görülemez.

1010

www.

arsiv

akur

d.or

g

1111

Bu gibi belirlemelerin ve tespitlerin yay›n hayat›na henüz bafl-lam›fl olan ve Dersimli üniversite gençli¤inin tamamen kendi kül-türüne, co¤rafyas›na, tarihine, diline ve kimli¤ine sahip ç›kma kay-g›s›n› tafl›yan K›rmanciya Beleke Dergisi hakk›nda da söylendi¤inibiliyoruz ve duyuyoruz. Bunu önemli yerde duran baz› kurumla-r›n sözcülü¤ünü yapan insanlar›n yap›yor olmas› ise ayr›ca düflün-düren bir nokta. ‹nsanlar hakk›nda devletin ajan›, bölücü vb. de-yimler kullanmak çok kolayd›r. Ama dostlar›m›za hat›rlatmak iste-riz ki bu deyimler size de yabanc› olmasa gerek. Birileri de ayn› it-hamlar› hâlâ sizlere söylüyor.

Dergi’mizin konumu ve arkas›nda durdu¤u ilke ve tezlerimizbilimsel yönteme dayal› elefltirel katk›lara elbette aç›kt›r. Bunubirinci say›m›zda da özellikle vurgulad›k.

Son bir ayl›k zaman diliminde Dersim’e iliflkin fazlas›yla gün-dem oluflmuflken, Dersim için mücadele etti¤ini iddia eden güçlerbirbirleriyle didiflmekte ve son derece hayatî sorunlar›-geliflmelerigörememektedir.

Dersim milletvekili fierafettin Halis’in, Tunceli ad›n›n Dersimolarak de¤ifltirilmesine iliflkin TBMM’ye vermifl oldu¤u kanun tek-lifi ne yaz›k ki büyük bir sessizlikle hepimiz taraf›ndan izlendi.“Dersim edebiyat›” yapan birçok kesimin bu konuda ne kadar sa-mimi oldu¤u da asl›nda aç›k bir biçimde ortaya ç›km›fl oldu. Hepsibir tarafa Adalet Bakan› fiahin’in verilen kanun teklifine çok piflkinbir biçimde “Dersim ad›n› kullanmak bölücülüktür” aç›klamas›nada Alibeyköy Tuncelililer Derne¤i d›fl›nda kimse tepki vermedi.

K›rmanciya Belekê Dergisi olarak tüm duyarl›, samimi, dürüstve ilkeli dostlara ça¤r›m›zd›r; Dersim’in t›ls›m›n› ve da¤lar›n anah-tar›n› koruma mücadelesini birlikte yürütmeye var m›s›n›z?

K›rmanciya Belekê Yay›n Kuruluww

w.ar

sivak

urd.

org

Sey R›za

1212

www.

arsiv

akur

d.or

g

Vengê Pelgu

HANG‹ SEY RIZA?

Dersim için Sey R›za’n›n ne kadar önemli bir yerde durdu¤unubilmeyen yoktur. Dersim tarihiyle ilgili ç›kan hemen her yaz› veyakitapta ad›ndan en çok söz edilen kiflidir. Hepimiz e¤er Dersim ta-rihinden bahsedeceksek mutlaka ondan söz eder ve hemen hepi-miz onun bir sözünü belle¤imizde tafl›r›z. Sey R›za’dan bu kadarbahsedilmesine sebebiyet veren birçok neden var elbette ancak bizbu nedenlerin neler oldu¤una de¤inmeden ve Sey R›za’n›n gerçekkiflili¤i ve kimli¤ini tart›flmadan önce, Dersim tarihiyle ilgili yay›n-lanm›fl belirli kitap ve yaz›lar› Sey R›za’y› ele al›fllar› çerçevesindeincelemeye çal›flaca¤›z. Zira ad›ndan sürekli bahsedilen, sözleri dil-den dile dolaflan, Dersim’in önderi kabul edilen Sey R›za’y› ne ya-z›k ki birço¤umuz bu kaynaklar arac›l›¤›yla tan›yoruz ve ad› geçenkaynaklar›n her birinde farkl› birer Sey R›za karfl›m›za ç›kar›l›yor.

Genellikle as›l kimli¤inden, tarihsel ve sosyal gerçekli¤indensoyutlayarak Sey R›za’y› tan›mlayan, tarihsel kifliliklere yeni karak-terler biçmede marifetli bu yazarlar›n ço¤u, belirli çevreler taraf›n-dan ön plana ç›kart›l›p önemsenen ve Dersim’le ilgili yaz›lan di¤erbirçok kitap ve yaz›da da kaynak olarak gösterilen kiflilerden olufl-maktad›r.

‹lk say›m›zda Dersim’i kuflatan 3 temel resmî tarih anlay›fl›n-dan bahsetmifltik. Bunlardan Sey R›za’y› en çok kitaplar›na tafl›-yanlar Kürt resmî tarih yazarlar›d›r. O nedenle bu yaz›da do¤alolarak en çok o cephedeki yazarlar ifllenecek. Zaza resmî tarih ya-

1313

www.

arsiv

akur

d.or

g

zarlar›ndan ise bu yaz›da sadece Ebubekir Pamukçu’da Sey R›za’y›ele alaca¤›z. Son olarak, Türk resmî tarih yazarlar›nda Sey R›za in-celemesini de ileride yay›nlayaca¤›m›z “Sanat ve Edebiyatta Der-sim” bafll›kl› dosya konumuzda tart›flaca¤›z.

Kürt Resmî Tarihinin Dersim Referans› veya

Hayalperver Bir Tarih Yaz›c›s› M. Nuri Dersimi’nin,

“Seyit Riza’s›”

Nuri Dersimi’nin Kürdistan Tarihinde Dersim ve Hat›rat›m ki-taplar›nda Sey R›za’y› ele al›fl biçimine bafllamadan, Nuri Dersi-mi’nin kendisinin ve kitaplar›n›n genel bir de¤erlendirmesini Der-gi’mizin ilerleyen say›lar›nda Nuri Dersimi genel bafll›¤› alt›ndayay›nlayaca¤›m›z› belirtelim.

Dersim tarihine iliflkin yaz›l› kaynaklar›n yok denebilecek ka-dar az oldu¤unu daha önceki yaz›lar›m›zda dile getirmifltik. 20.yy.’›n ilk 40 y›l›n›n Dersim’ini yaflayan biri taraf›ndan yaz›lan Nu-ri Dersimi kitaplar›, yaz›l› kaynak fukaras› Dersim tarihi için pahabiçilmez eserler olarak özellikle de Kürt resmî tarihçileri taraf›ndanyo¤un bir ilgiyle karfl›land›.

Dönemin Dersim’inde yaflam›fl olup da an›lar›n› kitaplaflt›rabil-mifl kifliler olmad›¤› için Nuri Dersimi, dönemine iliflkin alabildi¤i-ne öznel ve çarp›t›lm›fl, hayal ürünü bir tarih yazma f›rsat› kendin-ce yakalam›fl oldu. ‹stedi¤i gibi at koflturabildi¤i Dersim tarihinde-ki kiflilikleri de kendi ç›karlar› do¤rultusunda yeni bafltan yaratt›.

Ancak çok sonras›nda yay›nlanan kimi dergi ve kitaplarda -kibu 90’larla birlikte bafllad›- dönemin tan›¤› insanlarla yap›lan rö-portajlar, Nuri Dersimi’nin yazd›¤› tarihin hiç de gerçekle örtüflme-di¤ini kimi yönleriyle ortaya koyabildi. Nihayet 2007 y›l›nda KalanYay›nc›l›k taraf›ndan bas›m› yap›lan dönemin bir di¤er tan›¤› Kâ-rerli Mehmet Efendi’nin Yaz›lmayan Tarih ve An›lar›m kitab›, ez-

1414

www.

arsiv

akur

d.or

g

beri bozdu ve toz kondurulmayan Nuri Dersimi hakk›nda hiç deal›fl›k olmad›¤›m›z iddialarda bulundu. Yukarda da bahsetti¤imizgibi Nuri Dersimi ile ilgili ileriki say›lar›m›zda daha detayl› bir bafl-l›k açaca¤›m›z ve bu yaz›m›zda sadece Sey R›za’y› ele al›fl biçimiy-le kitaplar›n› irdeleyece¤imiz için konuyu flimdilik burada kapat›-yoruz.

Nuri Dersimi’nin Sey R›za’s› en baflta belirtmek gerekir ki, Kür-distan’›n ba¤›ms›zl›¤› mücadelesine yaflam›n› adam›fl bir Kürtyurtseveridir. Öyle ki hayat›n›n her alan›nda ve gitti¤i her yerdeKürtlük davas› üzerine konuflan, yaflam›n›, Kürt ulusal perspekti-fiyle anlamland›ran biridir.

1. Dünya Savafl›’nda Dersim

(Sey R›za Erzincan’a Neden Gitti?-Ermenilerle Sey R›za

Savaflt› m›?)

N. Dersimi, Sey R›za’n›n 1918 y›l›nda Erzincan’a Ermeniler’ekarfl› savafl için gitti¤ini iddia etmektedir ve bu durumu bile Kürt-lü¤e ba¤lamaktad›r. “Bunlar, bir hafta zarf›nda Dersimden Erzin-cana imdat kuvvetleri yetiflmedi¤i takdirde umum Erzincan kürt-lerinin ermeniler taraf›ndan imha edilmek tehlikesine maruz bu-lunduklar›n› Seit R›zaya tebli¤ ederek, mumailehin milli duy¤ula-r›n› heyecana getirdiler ve Seit R›za afliretiyle birlikte Erzincan üze-rine harekete geçti. Seit r›zan›n bu hareketi yaln›z kürtleri korumakmaksad›na münhas›r bulunuyordu...” (M. Nuri Dersimi, KürdistanTarihinde Dersim, s. 118, Dilan Yn.) Sey R›za’n›n 1918 y›l›nda Er-zincan’dan Erzurum’a kadar olan bölgede Ermenilere karfl› savafl-t›¤›na yönelik N. Dersimi’yi kaynak olarak alan birkaç yazar›n ki-tab› d›fl›nda hiçbir veri bulamad›k. Zaten Ermenilerle olan iliflkisibabas›ndan beri çok iyi olan Sey R›za’n›n onlara karfl› canla bafllahele de Kürtlük ad›na mücadele ediyor olmas› pek mant›kl› görün-

1515

www.

arsiv

akur

d.or

g

memektedir. Halk anlat›mlar›na göre de Sey R›za’n›n Erzincan’aErmenilere karfl› de¤il Ruslara karfl› savafla gitti¤i söylenmektedir.Bu Sey R›za’n›n 1918 y›l› de¤il de daha öncesinden Erzincan’a git-mifl olabilece¤i kan›s›n› do¤urmaktad›r.

Kimi kaynaklarda ise Sey R›za’n›n Dersim’in ba¤›ms›zl›¤› içinyine Dersim’in bir bölgesi olan Erzincan’› koruma amaçl› oraya git-ti¤i söylenmektedir. Ki ilerde bahsedece¤imiz üzere bu durumundo¤ru olma ihtimali daha yüksektir. Çünkü Dersimliler henüz odönemde Ermenilerden de etkilenerek Dersim’in ba¤›ms›zl›¤› içinmücadele etmeye bafllam›fllard›r.

Dersimlilerin Ermenilere karfl› de¤il ama bir k›s›m afliretlerinRuslara karfl› savaflt›klar› do¤rudur ve bu çat›flmalar esnas›nda Rustaraf›nda yer alan Ermeni gruplar da vard›r. Ancak Dersimlilerinne için savaflt›klar› sorusunun cevab› önemli bir yerde durmakta-d›r. Verdikleri bu savafl iddia edildi¤i gibi Kürtlük ad›na de¤il,Dersim’in ba¤›ms›z yap›s›n› korumaya yöneliktir. Ruslar, Dersimiçlerine girmeye çal›flt›klar› andan itibaren Pülümür afliretlerininbüyük direnifliyle karfl›laflm›flt›r. K›saca belirtmek gerekir ki, K›r-manciye (Dersim) topraklar›na hangi d›fl güç girerse girsin Dersim-liler bu güçlere karfl› her dönem direnmifllerdir.

1. Dünya Savafl› patlak verdikten sonra savafltan önce oldu¤ugibi savafl s›ras› ve sonras›nda da Osmanl›-Dersim çat›flmalar› ara-l›ks›z devam etmifltir. Osmanl›lar bir taraftan Dersimlileri kendicephelerinden Ruslara karfl› savafla sokmaya çal›fl›rlarken di¤er ta-raftan da Dersim’e seferler düzenlemeyi eksik etmemifllerdir. Odönemin askeri yaz›flmalar›ndan da anlafl›ld›¤› kadar›yla Osmanl›-lar, Ruslardan çok Dersimlileri kendilerine tehlike olarak görmek-teydiler.

Ruslar savaflta Osmanl›lar karfl›s›nda zafer kazanarak Dersims›n›rlar›na geldikleri vakit hem Osmanl›lar hem de Ruslar, Dersim-lilerle görüflmelerde bulunmufllard›r. Zira Dersim her iki taraf için

1616

www.

arsiv

akur

d.or

g

de çok önemlidir. Dersimliler ise her iki tarafla iliflkilerini sürdürüpkendi ülkeleri K›rmanciye için en iyi seçimi yapmaya çal›fl›yorlar-d›. Fakat yine de Osmanl›lardan çok Rus ve Ermenilere yak›n dur-duklar› birçok kaynak taraf›ndan do¤rulanmaktad›r.

Savafl›n sürdü¤ü bir dönemde, 1916 y›l› içerisinde Rus güçlerinbilgisi dâhilinde merkezi Ovac›k olmak üzere K›rmanc-Ermeni itti-fak›yla bir hükümet kurulmufltur. Bu hükümetin varl›¤› çok uzunsürmemifltir ve bizzat Cibranl› Halit Bey öncülü¤ündeki Kürt-ZazaHamidiye Alaylar› taraf›ndan Osmanl›lar ad›na ortadan kald›r›l-m›flt›r. Kürt tarihçilerinin ulusal kahraman olarak ilan ettikleri Cib-ranl› Halit Bey’in Dersimlilere karfl› giriflti¤i ilk eylem bu de¤ildir.Hem Halit Bey’in hem de Dersimlilerin Kürt oldu¤u iddas›ndandolay› Ovac›k hükümetine son verilmesi esnas›nda herhangi birçat›flman›n yaflanmad›¤›ndan sevinçle bahseden Kürt yazarlar, ön-cesinde yine Halit Bey’in yapm›fl oldu¤u katliamlar› görmezdengelmeye çal›flmaktad›rlar. Hamidiye Alaylar›n›n komutanlar›ndanCibranl› Halit’in Dersimli K›z›lbafllara ve Ermenilere yapm›fl oldu-¤u katliamlar öylesine a¤›rd›r ki sonras›nda Dersim mebusu olacakolan Hasan Hayri, bu katliamlara daha fazla dayanamay›p ordu-dan istifa etmek istemifltir.

fiimdi, Ovac›k’taki K›rmanc-Ermeni halklar›n›n ittifak›yla ku-rulan hükümeti devirmekle görevlendirilmifl olan Cibranl› Ha-lit’in, Ovac›k’a girdi¤i s›rada herhangi bir çat›flman›n yaflanmama-s›n› Dersimlilerin de Kürt olmas›na ba¤layan yazarlara sormak lâ-z›m, yine Cibranl› Halit’in Pülümür’de yapm›fl oldu¤u katliamlarane diyorlar acaba? Yoksa Dersimliler 1916’da Kürttü de ondan bir-kaç y›l önce Kürt de¤iller miydi?

N. Dersimi, yine Ermenilerin Kürtlere yapt›¤› “mezalimleri” veSey R›za’n›n bu mezalime verdi¤i tepkiyi di¤er kitab›nda dile geti-riyor. “Seyit R›za bana aynen flu vakay› anlatm›flt›: “Erzincan’danitibaren felakete maruz kalmakta olan Kürtleri Ermeni mezalimin-

1717K›rmanciya Beleke F/2

www.

arsiv

akur

d.or

g

den kurtarma¤a bafllayarak... ...Gayet büyük ve ahflaptan mamulbir binan›n içerisinde binlerce erkek, kad›n, k›z çoluk-çocu¤unmezkur binaya doldurularak müthifl bir surette atefller ve canh›raflbir tarzda atefl dumanlar› içerisinde yatmakta oldu¤unu... ...binler-ce felaketzede insanlar›n Kürt olduklar›n› ve hiç olmazsa insan ol-duklar›n› görerek ve bilerek hüngür hüngür a¤lamaktan kendimizapt edemedim” demiflti.” (M. Nuri Dersimi, Dersim ve Kürt MilliMücadelesine Dair Hat›rat›m, s. 5, 52, Özge Yn.) Dikkat edilirse N.Dersimi, geçmiflte yaflanm›fl konuflmalar› ses kay›t cihaz›yla kay-detmifl gibi noktas› virgülüyle tam olarak yaz›yor. Ancak ilerdebahsedece¤imiz gibi konuflmalar› ayr›nt›s›yla hat›rlayan yazar,önemli olaylar›n yafland›¤› kimi tarihleri “unutarak” yanl›fl veri-yor. Bu küçük ayr›nt› bile Dersimi’nin hayal ürünü bir tarih yaz›m›içerisinde oldu¤unu gösterir niteliktedir.

N. Dersimi, Sey R›za’y› kullanarak, yazd›¤› tarihin inand›r›c›l›-¤›n› kuvvetlendirmek istiyor. Kendisinin söylemek istedi¤i cümle-leri Sey R›za’ya kurdurtarak yazd›klar›n›n, tarihi gerçeklikler oldu-¤unu ispatlamaya çal›fl›yor. Burada k›saca de¤inmekte fayda var;Kürt resmî tarih anlay›fl›n›n emireri N. Dersimi tertemiz, hatas›zbir Kürt tarihi oluflturmak, Ermeni katliam›nda Kürt afliretlerin oy-nad›¤› büyük rolü örtbas etmek için daha do¤rusu Kürtlere leke sü-rülmesini engellemek u¤runa Ermenilerin de Kürtlere çok büyükkatliamlar yapt›¤›n› anlatmaya çal›fl›yor. “Kürtlerin Ermenilerekarfl› göstermifl olduklar› iyilik dolu hizmetlerine mukabil Ermeni-lerin Kürtlere karfl› reva gördükleri mezalimden bahsedelim.” (M.Nuri Dersimi, Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hat›rat›m,s. 49, Özge Yn.) Kitapta buna benzer birçok ifade kullan›l›yor hattabirçok çeliflkili söylemleri de mevcut.

Kitaplar›nda yer alan, Kürtlerin Ermenilere karfl› göstermifl ol-

du¤u iyilik örneklerinin çok büyük bir bölümünü yine Kürt olarak

tan›tmaya çal›flt›¤› Dersimlilerin icraatlar› oluflturmaktad›r. “Mese-

1818

www.

arsiv

akur

d.or

g

lâ. Dersimlilerin 1915 senesinde say›s› 36.000 oldu¤u söylenen Er-

meni’yi ölümden kurtar›p bir evlat muamelesiyle Dersim’de mu-

hafaza etmifl olduklar›... ... Türk hükümetinin bütün ›srarlar›na

ra¤men Dersimliler Ermeniler’i asla teslim etmeyerek muhafaza et-

mifller ve 1917 senesinde mezkur Ermeniler’i Sovyet hükümetine

teslim etmifllerdi.” (age. s. 46) N. Dersimi, 1917’de 2 y›l boyunca ko-ruduklar› Ermenileri sa¤ salim Sovyetlere teslim etti¤ini söyledi¤i

Dersimlilerin birdenbire hemen bir y›l sonras›nda onlara karfl› Sey

R›za öncülü¤ünde savafl bafllatt›¤›n› ileri sürüyor. Bunun nedeni

olarak da yukarda al›nt›s›n› yapt›¤›m›z üzere Sey R›za’daki Kürt

millî duygular›n›n kabarmas›n› gösteriyor.

Rusya’da 1917 y›l›nda yaflanan Sovyet Devrimi’nden sonra Rus

askerleri bir bir cepheleri b›rakarak geri çekilmifllerdir. 1917 y›l›n›n

sonunda Erzincan ve Erzurum bölgesinde bir tek Rus askerine rast-

lanmaz. Rus askerlerinin çekilmesinden sonra bölgede kimi Erme-

ni gruplar›n kald›¤› do¤rudur fakat bunlar›n orda yaflayan halkla-

ra bahsedildi¤i gibi zulmedecek, katliamlardan geçirebilecek güç-

lerinin olmad›¤› bilinen bir gerçektir. Yaflanm›fl kimi münferit olay-

lar vard›r, fakat Ermenilerin yo¤un bir biçimde Kürtlere veya Türk-

lere zulmetti¤i iddias› do¤ru de¤ildir. Hele hele iliflkilerinin çok iyi

oldu¤u Dersimli K›rmanc’lara karfl› bu tarz eylemlere girifltiklerini

söylemek çok büyük bir çarp›tmad›r.

Dikkat edilirse Ermenilerin mezalim yapt›¤›n› söyleyen kifli ve-

ya çevreler resmî tarih yaz›c›lar›ndan baflkas› de¤ildir. Resmî tari-

hin bafl›na ister Türk ister Kürt koyun fark etmez. Ermenilerin kat-

ledilmesinde as›l rol sahibi olan Türk yönetimi ve Kürt gruplar›d›r.

Ancak bu geçmifli örtmek u¤runa kimi resmî tarih yaz›c›lar›, tarih-

lerini temize ç›kartmak ve yapm›fl olduklar›na da hakl› gerekçeler

bulmak ad›na bu tarz söylemler ortal›¤a saçmaktan geri durma-

maktad›rlar.

1919

www.

arsiv

akur

d.or

g

Bir yanda Ermenileri katleden Kürtler, di¤er yanda Ermenilerikurtaran Dersimliler, öte taraftan Kürt resmî tarihinin emretti¤i gi-bi Kürt tarihini apak gösterme kayg›s› ve Dersimlilerin de Kürt ol-du¤u zorlama teorisini ispatlama çabas›. ‹flte bu 4 ana faktör N.Dersimi’ye çeliflkili olaylar, tarihler vb. kulland›rmaya itiyor. Kürt-lerin Ermenilere yard›m etti¤ini göstermek için, Dersimlilerden ör-nek veriyor ama ard›ndan Kürtlerin Ermenileri katletti¤i gerçekli-¤ini örtemedi¤i için buna geçerli bir neden ar›yor ve Ermenilerinde Kürtlere mezalim uygulad›¤› dâhiyane fikrini ortaya at›yor. ‹fltetam da bu noktada Dersimlilerin önderi Sey R›za’n›n Kürt millî afl-k›yla yan›p tutufltu¤u safsatas›n› Dersimlileri Kürt olarak göster-mede bulunamaz bir f›rsat bilip Sey R›za’y› “Kürtlere mezalimleruygulayan” Ermenilerin üstüne yolluyor.

Sey R›za, Erzincan’a gitmifltir. 1916’da Ovac›k’ta kurulan yuka-r›da bahsetti¤imiz hükümet ad›na ve Dersim’in ba¤›ms›zl›¤› içingörüflmelerde bulunmak amac›yla Erzincan’da bulundu¤u söylen-mektedir. Ruslar›n Dersimlilerin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yaca¤›n› söyle-mesi nedeniyle o dönem Dersimliler, Rus ve Ermenilerle çok yo¤unbir görüflme trafi¤i içerisindedir. Hatta ayn› dönem içerisinde Rus-larla iliflkisi bulunan Aliyê Gaxi, onlardan ald›¤› teminatlarla Der-sim’in bir çok bölgesindeki Osmanl› güçlerini kovmufl kendi ba-¤›ms›zl›¤›n› ilan etmek için çabalam›flt›r. Fakat özellikle Palu bölge-sinden gönüllü Zaza birlikleriyle ba¤›ms›z Dersim kuvvetlerineçok kalabal›k bir güçle sald›ran Osmanl›lar, ancak direnifli durdu-rabilmifllerdir.

Belirtti¤imiz gibi Dersimliler, 1. Dünya Savafl› s›ras›nda kendiç›karlar› için ele geçen f›rsatlar› de¤erlendirmeye azami gayret gös-termifllerdir. Ruslar henüz geri çekilmeden önce Ermeni ve Ruslar-la kendi ba¤›ms›zl›klar›n› tan›malar› kayd›yla anlaflmalar yapm›fl-lar ve Osmanl›lara karfl› kullanmak için birçok silah temin etmifller-dir. Bu dönemde Hozat afliretleri Hozat’› basarak hükümet görev-

2020

www.

arsiv

akur

d.or

g

lilerini oradan göndermifllerdir. Sonras›nda Ruslar›n savafltan çe-kilmesiyle birlikte yap›lan anlaflmalar da ortadan kalkt›¤› için busefer Dersimliler, Osmanl›lardan ayn› güvenceleri alarak (Der-sim’in ba¤›ms›zl›¤›yla ilgili) ayn› Hozat afliretleri Osmanl›’n›n ya-n›nda yer alaca¤›n› belirtmek için Hozat’a gitmifller ve bu sayedeyine birçok silah Osmanl›dan temin edebilmifllerdir.

Bu dönem zarf›nda Kürtlerde bile böyle bir düflünce geliflme-miflken Sey R›za’n›n Kürdistan’›n ba¤›ms›zl›¤› mücadelesi için ça-ba sarf etti¤ini söylemek tarihi ters yüz etmektir.

Sey R›za Ad›na Gönderilen Mektuplar ve

Tarihsel Gerçeklikler

N. Dersimi, kitaplar›nda Sey R›za’n›n sürekli Ankara’ya mek-tuplar gönderip telgraflar çekti¤inden ve bu telgraf ve mektuplar›n,Kürdistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› isteyen ve Kürtlerin temel haklar›n›n ta-n›nmas›n› talep eden içerikte oldu¤unu bildirmektedir. ÖncelikleSey R›za’n›n tarihsel duruflu ve tarihi olaylarda verdi¤i tepki ve ka-rarlar› incelemek gerekiyor. Gerçekten bir bütün Kürdistan’›n ba-¤›ms›zl›¤› m›, yoksa K›rmanciye’nin yani Dersim’in yüzy›llard›r ge-len yar› ba¤›ms›z-özerk yap›s›n› korumak için mi mücadele veriyor?

1937’ye kadar olan Dersim tarihini incelersek e¤er, Sey R›za veDersimlilerin, Dersim’in herhangi bir bölgesine yap›lan sald›r›lar-da genellikle ortak hareket etti¤ini, afliretler aras›nda varsa bir hu-sumet sald›r› s›ras›nda bu anlaflmazl›klar› bir tarafa b›rak›p birbir-lerine kenetlendiklerini devletin raporlar› da dâhil olmak üzeretüm kaynaklar söylemektedir.

Koçgiri direnifli ve sonras›nda yaflanan katliam s›ras›nda SeyR›za ve iç Dersimli afliretlerin Koçgiri’ye verdikleri destek türküle-re bile konu olmufltur. K›fl›n ortas›nda Munzurlar’› afl›p K›rmanci-ye’nin bir baflka bölgesine yard›ma giden Dersimliler ayn› durumu

2121

www.

arsiv

akur

d.or

g

ne fieyh Said isyan›nda ne de di¤er Kürt isyanlar›nda göstermifller-dir. Göstermelerini beklemek de zaten ham hayal olurdu zira bafl-ta Sey R›za olmak üzere di¤er Dersimliler vatan olarak Kürdistan’›de¤il K›rmanciye olarak adland›rd›klar› Dersim’i bilmifllerdir. K›-v›lc›m Viyale arkadafl›n ilk say›m›zdaki “Resmî Tarihler Kuflatma-s›nda Dersim” bafll›kl› yaz›s›nda bu konuya iliflkin yeterince aç›k-lama yap›lm›flt›r.

Her ne kadar N. Dersimi, Sey R›za’n›n Ankara’ya yollad›¤›mektuplarda Kürt ve Kürdistan vurgusunu yapt›¤›n› söylese de ki-taplar›n›n birçok yerinde Dersimli önderlerin, Dersim’in mevcutyar› ba¤›ms›z-özerk durumunu devam ettirmek için mücadele etti-¤i gerçekli¤ini söylemek zorunda kalm›flt›r.

Kald› ki Sey R›za ve Dersim afliretleri ad›na Ankara ve Avru-pa’ya gönderilmifl olan mektup vb. materyalleri Sey R›za ve di¤erDersim ileri gelenlerinin kaleme almad›¤› yine N. Dersimi’nin iti-raf›yla ortaya ç›kmaktad›r. “Aliflan Bey’in cezaland›r›lmas›n› önle-mek maksad› ile Ankara hükümetine, Mustafa Kemal Pafla’ya veTürk Millet Meclisi’ne, Dersim afliretleri nam›na telgraflar ve maz-batalar yazma¤a ve göndermeye bafllad›m. Seyit R›za bana “imzabenim, fakat umum Dersim nam›na sana selahiyat veriyorum. Herne suretle yazarsan›z, yaz›n›z” demekte oldu¤undan çok etkili tel-graflar, mazbatalar yazma¤› kendime bir görev bildim.” (age. s.112) Bir kere bu al›nt›dan da çok aç›k bir biçimde anlafl›l›yor ki N.Dersimi Ankara’ya Dersim ad›na gönderilmifl olan bir çok belgeyikendi görüflleri do¤rultusunda yani Kürt ve Kürdistan tan›mlama-lar›yla süsleyerek göndermifltir. Ve bahsetti¤i Sey R›za ile olan ko-nuflmas› da hayal mahsulüdür. Zira Sey R›za özellikle Dersim’intamam› hakk›nda bir karar verme yetkisini kendisinde hiç bir dö-nem bulmam›flt›r.

“...böylece hapishaneden kurtulan Nuri... Burada Aliflir’le bir-leflerek Dersim a¤alar› ad›na ve onlar›n malumat› d›fl›nda Ankara

2222

www.

arsiv

akur

d.or

g

hükümeti, ihtilaf devletleri ve Lozan’a yaz›lar yaz›p, Kürtlere muh-tariyet tan›nmas› konusunda teller çektikleri duyulur. Çevre insan-lar›n tepkisiyle karfl›lafl›nca Ovac›k’ta tutunamayarak Hozat’a ge-lir. Bu tepki Hozat’ta da yank›lanmaya bafllay›nca oray› da terkedip Pilvenk aflireti reisi Süleyman Köso¤lu’na s›¤›n›r.” (KârerliMehmet Efendi, Yaz›lmayan Tarih ve An›lar›m, s. 334, Kalan Yn.)1887 do¤umlu dönemin tan›¤› bir insan›n anlat›lar›, N. Dersimi’ningerçekli¤ini ortaya koyuyor. Yukarda verdi¤imiz al›nt›lar N. Der-simi’nin Sey R›za’n›n Ankara’ya telgraf çekti¤ine yönelik söylemle-rinin gerçe¤i yans›tmad›¤›n› ve bahsetti¤i bu telgraflar› bizzat ken-disinin gönderdi¤ini net gösteriyor.

‹flte Ankara’ya N. Dersimi’nin yapm›fl oldu¤u ancak Sey R›zaad›n› kulland›¤› bu müracatlardan biri de fieyh Said ‹syan› sonra-s›ndaki sürece tekabül etmektedir. “fieyh Sait hadisesi dolay›s›ylamerhametsizce tatbik edilen ölüm cezalar›n› durdurmak için, SeitR›za taraf›ndan Ankaraya yap›lan müracaatlar hiç bir fayda teminetmemifl...” (Kürdistan Tarihinde Dersim, M. Nuri Dersimi, s. 190,Dilan Yn.) Tarihi kaynaklar çok aç›k bir biçimde göstermektedir kifieyh Said isyan› s›ras›nda ve sonras›nda Dersimliler isyana her-hangi bir destek sunmam›flt›r. fieyh fierif, Dersim mebusu HasanHayri arac›l›¤›yla her ne kadar Dersim ile iliflki kurmaya çal›flm›fl-sa da bunda baflar›l› olamam›flt›r. Asl›nda Dersimlilerin bu tepkisiflafl›r›lmas› gereken bir durum da de¤ildir. Yukar›da da belirtti¤i-miz gibi Dersimliler kendi ülkeleri sayd›klar› Dersim (K›rmanciye)d›fl›nda zaten hiçbir dönem savaflmam›fllard›r. Bunun tam tersinidüflünmek asl›nda çok büyük bir yan›lg› olurdu.

Dersimlilerin ve baflta da Sey R›za’n›n, fieyh Said isyan›na des-tek vermemesindeki temel sebebi, fieyh Said isyan›na kat›lm›fl biriolan Hasan Hiflyar Serdî bak›n nas›l dile getiriyor; “Harput cephe-sinin son anda Seyit R›za ile görüflme giriflimleri de sonuçsuz kal-m›fl ve Dersim güçlerinin Sivas hatt›n› denetleme konusundaki

2323

www.

arsiv

akur

d.or

g

planlar› da tutmam›flt›. Çünkü Seyit R›za, Dersim m›nt›kas› d›fl›nda-ki bölgelerde savafla ifltirak etmeye niyeti yoktu.” (Görüfl ve An›la-r›m, Hasan Hiflyar Serdî, s. 221, Med Yn.) Gerçekten de olmas› ge-rekti¤i gibi Sey R›za’n›n Dersim d›fl›nda savafllara girmeye niyetiyoktu çünkü Sey R›za ve Dersimliler için kendi ülkeleri d›fl›ndakidi¤er tüm ülkeler ne anlam ifade ediyorduysa Kürdistan da o an-lamdan daha fazlas›n› ifade etmemekteydi. Kürt tarihçilerin, anla-mak istemedi¤i ve dü¤ümlendikleri nokta tam da buras› oluyor.Dersimliyi Zaza ve buna ba¤l› olarak Kürt, Dersimi de Kürdistan’›nbir parças› olarak gördükleri için Dersim’in Kürt-Zaza isyanlar›nadestek vermemesini anlayam›yor veya anlamak istemiyorlar.

Hasan Hiflyar Serdî, Sey R›za’n›n isyana ifltirak etmemesini okadar dert edinmifl olmal› ki, ona iftira atmay› da kendine görevbilmifl. “Ne zaman ki fieyh Said ve 48 kiflilik merkez komitesi Di-yarbekîr m›nt›kas›nda ayr›ld›klar›nda Seyit R›za bir heyet ile birlik-te Diyarbekîr’a giderek Türk faflistlerini baflar›lar›ndan dolay› kut-lad›.” (age. s. 222) Tarihi bilen bilir. Sey R›za’n›n b›rak›n Diyarba-k›r’a devlet yetkililerini kutlamaya gitmesini, yan› bafl›ndaki Ho-zat’a gelen devlet görevlilerinin davetlerinin ço¤una bile kat›lmaz.Hatta bu konu o kadar bilinen yayg›n bir durumdur ki bak›n dev-letin kalemflorlar›ndan Naflit Hakk› Ulu¤ ne diyor; “O öyle her va-linin, her kumandan›n aya¤›na kolay kolay gitmez. Bir mutasarr›f,bir vali geldi mi, di¤er afliret a¤alar› sürülerle önüne akarken Se-yit’ten haber ç›kmaz, bu Dersim’e yay›l›r. Seyit R›za yeni bir vesi-leden istifade etmifltir.” (Naflit Hakk› Ulu¤, Derebeyi ve Dersim, s.40, Kalan Yn.) Sey R›za, zaten bu karakterinden ötürü Dersimliler-den sayg› görür. Dersim’in yüzy›llar› bulan direnifl ruhunun döne-mindeki temsilcilerinden ve o ruha halel getirmeden yaflatanlardanbiri ve en önemlilerindendir. Basit bir iki cümleyle onun devlet gö-revlilerine tebrik amaçl› ta Diyarbak›rlara gitti¤ini herhangi bir ka-n›t göstermeden söylemek iflte Dersim’in bu ruhunu tan›yamamak-

2424

www.

arsiv

akur

d.or

g

tan da öte, yüzy›llar› bulan bir eme¤in ürünü bu direnifl ruhunu birç›rp›da yok saymak anlam›na gelmektedir.

Mahabad’tan Sey R›za’n›n Kona¤›na

Kürdistan Bayra¤›n› N. Dersimi mi Ifl›nlad›?

“Ve A¤dat kona¤›nda Tujik Da¤› karfl›s›nda, taraf›m›zdan ter-tiplenen “K›rm›z›, yeflil, beyaz renkli Kürdistan bayra¤›” da dalga-lan›yordu” (Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hat›rat›m, M.Nuri Dersimi, s. 114, Özge Yn.) Kürdistan bayra¤›n›n tarihte ilkkullan›m› A¤r› ‹syan› s›ras›nda olmufltur ve o bayrak, gökkufla¤›-n›n renklerinden esinlenilerek sar›, k›rm›z›, yeflil renklerin birleflti-rilmesiyle oluflturulmufltur. N. Dersimi’nin kitab›nda bahsetti¤i,üzerinde k›rm›z›, yeflil, beyaz renklerin oldu¤u ve günümüzde deKürtlerin kulland›¤› Kürdistan bayra¤› ise ilk kez 1946 y›l›nda ‹rans›n›rlar› içersinde kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti taraf›ndankullan›lm›flt›r. Bu bayra¤›n henüz 1920’lerde Dersim’in iç bölgele-rinde kullan›l›yor oldu¤unu düflünmek abesle ifltigaldir. Dönemintan›¤›, A¤dat’› da Sey R›za’n›n di¤er konaklar›n› da görmüfl olanDersimli yafll›larla yap›lm›fl olan hiçbir konuflmada veya röportaj-da bu bayraktan bahsedenle karfl›laflmad›k ki böyle bir bayrak A¤-dat’ta as›l› olsayd› herkes bunu bilir ve anlat›l›rd›. Aç›k bir biçimdegörünüyor ki, N. Dersimi’nin bu söylemi, K›rmanciye’yi Kürdis-tan’›n bir parças› olarak göstermenin nafile ve bir o kadar da temel-siz çabas›ndan baflka bir fley de¤ildir.

N. Dersimi’nin Elaz›¤ ve Suriye’ye Gidifli

N. Dersimi, yapm›fl oldu¤u birçok prati¤in sebeplerini kitapla-r›n› okudu¤unuzda görece¤iniz gibi Sey R›za’n›n kendisini yönlen-dirmesine ba¤lamaktad›r. ‹flte evlili¤inden tutun da Elaz›¤’a yer-leflmesine yurtd›fl›na ç›kmas›ndan tutun da bahsetti¤imiz gibi An-

2525

www.

arsiv

akur

d.or

g

kara’ya Dersim ad›na telgraflar çekmesine kadar. Asl›nda bu pra-tiklerin birço¤u tamamen kendi istemine ve flartlar›n zorunlulu¤u-na ba¤l›d›r.

Kendi kitab›nda yazd›¤› üzere N. Dersimi, 1926 y›l›nda Sey R›-za’n›n uygun görmesi nedeniyle Elaz›¤’a yerleflmeye karar verdi¤i-ni iddia etmektedir. Ancak Kârerli Mehmet Efendi’nin kitab›ndanyukar›da yapm›fl oldu¤umuz al›nt›da ise bu durumun farkl› oldu-¤unu yani N. Dersimi’nin Dersim’i kimi nedenlerden dolay› terketmek zorunda kald›¤›n› ö¤reniyoruz ve halk anlat›mlar› da Meh-met Efendi’yi do¤rulamaktad›r. Halk anlat›mlar›nda M. Nuri Der-simi’yi di¤er dosyam›zda iflleyece¤iz.

1926 y›l›ndan itibaren Elaz›¤’da yaflamaya bafllayan ve Dersimile anlatt›klar›n›n aksine pek bir münasebeti kalmayan N. Dersimi,yurt d›fl›na ç›kma teklifini de yine Sey R›za’dan 1936 y›l› içersindeald›¤›n› belirtmektedir. Ancak N. Dersim’i bu konuda da birbiriyleçeliflen aç›klamalarda bulunuyor. Kürdistan Tarihinde Dersim adl›kitab›nda yurtd›fl›na ç›kma tavsiyesini, Elaz›¤’a Abdullah Alpdo-¤an’la görüflmeye gelen Sey R›za’dan bizzat ald›¤›n› belirtirken(age. s. 269); Hat›rat›m’da yurtd›fl›na ç›kmas›n› söyleyenin Sey R›-za de¤il de onun taraf›ndan gönderilen hususi adam›n›n oldu¤unubelirtiyor. (age. s. 184)

N. Dersimi, Suriye’ye geçifl tarihini 11 Eylül 1937 Sal› olarakvermektedir. Fakat burada tarihlerde bir çeliflki var. 11 Eylül 1937,Sal› gününe de¤il Cumartesi gününe denk gelmektedir. Bunun ya-n› s›ra daha önemli bir tarihi çeliflki var. 1. say›m›zda “Sey R›zaKimdi?” bafll›kl› yaz›m›zda bahsetti¤imiz ‹ngiltere’ye “Dersim Ge-nerali Seyit R›za” imzas›yla gönderilmifl olan mektup, 30 Temmuz1937 tarihlidir. Frans›zca kaleme al›nm›fl olan mektubun, Suri-ye’den gönderildi¤i hat›rlayaca¤›n›z üzere bizzat ‹ngiliz kaynaklartaraf›ndan aç›klanm›flt›. N. Dersimi, olaylar› çarp›tt›¤› gibi tarihleride yanl›fl veriyor. Mektubun ‹ngiltere’ye gönderilifl tarihinden de

2626

www.

arsiv

akur

d.or

g

anlafl›l›yor ki N. Dersimi, Suriye’ye 30 Temmuz 1937 tarihinden ön-ce ç›km›flt›r.

Sey R›za’n›n ‹dam Tarihi ve Son Sözleri

Sey R›za’n›n idam tarihi oldukça tart›flmal› bir konudur. Yaz›-n›n ilerleyen bölümlerinde bu konuya ayr›nt›l› bir biçimde de¤ine-ce¤imiz için sadece N. Dersimi’nin Sey R›za’lar›n idam tarihi ola-rak 18 Kas›m 1937 gününü verdi¤ini belirtmekle yetinelim.

Gelelim Sey R›za’n›n son sözleri mevzusuna. N. Dersimi, hiçbirkaynak göstermeden Sey R›za’n›n söyledi¤i sözleri kelimesi keli-mesine yazmaktad›r. “‹dam olunurken Seit Riza yüksek sesle ‘75yafl›nday›m, flehit oluyorum, Kürdistan flehitlerine kar›fl›yorum.Dersim ma¤lup oluyor, fakat kürtlük ve Kürdistan yafl›yacakt›r,kürt genci intikam alacakt›r, kahrolsun zalimler! kahrolsun kahbeve yalanç›lar!’ sözlerini Zaza diliyle söylemifl ve bu emsalsiz kürtkahraman› fütürsüz ölümü karfl›lam›flt›r. Bu arslan›n yavrusu Re-sik Hüseyin dahi babas›na dönerek: ‘Baba, kürt milleti sa¤ olsun!’demifltir.” (M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, s. 290,Dilan Yn.) Dedi¤imiz gibi N. Dersimi ayr›nt›l› bir biçimde verdi¤ison sözlerin kayna¤›n› belirtmiyor. Zaten vermesi de beklenemez.Bugüne kadar Sey R›za’n›n son sözlerini bilebilece¤imiz tek birkaynak vard› o da ‹hsan Sabri Ça¤layangil’in her ne kadar ço¤u bö-lümünü maniple ederek ve gizleyerek anlatsa da yazm›fl oldu¤uan›lar›d›r. Onun d›fl›nda Sey R›za’n›n fluan ki verilerimizle idamsehpas›na giderken neler söyledi¤ini bilmemiz imkâns›zd›r, çünküdi¤er tan›klar›n hiçbiri bu konuda herhangi bir veri ortaya sunma-m›flt›r. Tüm bunlar›n bilinmesine ra¤men y›llard›r N. Dersimi tara-f›ndan aktar›lan bu sözlerin gerçek oldu¤u kabul edilerek enstitü-lerin yay›nlad›¤› kitaplarda dahi bu flekliyle yay›nlanm›fl olmas›vahim bir durumdur.

2727

www.

arsiv

akur

d.or

g

N. Dersimi’nin Yolunda ‹lerleyenlerin “Kürt Seyit R›za’s›”

Bu bafll›k alt›nda irdeleyece¤imiz yazarlar›n birço¤u N. Dersi-mi’nin 1950’lerde yaratt›¤› Sey R›za karakterini sorgulamadan,farks›z biçimde günümüze tafl›yan tarih yaz›c›lar›ndan oluflmakta-d›r. Ayn› ideolojik temelden beslenen bu yazarlar›n N. Dersimi’dendaha s›k› resmî tarih anlay›fl›na sar›ld›klar›n› belirtebiliriz. 1950’ler-de Suriye’de yaz›lm›fl bir kitab› 1990’larda ve günümüzde hâlâ her-hangi bir sorgulama sürecinden geçirmeden oldu¤u gibi referansalmak, yaz›lanlar› elefltiri süzgecinden geçirmeden, o dönemin ko-flullar›na, sosyal yap›s›na uygunlu¤unu araflt›rmadan, yorumsuzbir biçimde do¤ru kabul etmek, gerçek tarihçilerin yapaca¤› bir iflde¤ildir.

Bahsetti¤imiz bu yazarlar›n tamam› 1. Dünya Savafl› ile 38 Kat-liam› aras›ndaki Dersim tarihini aktar›rken temel kaynak olarak N.Dersimi kitaplar›n› göstermektedirler. Bunu yaparken de yukardabahsetti¤imiz gibi herhangi bir elefltiri süzgecinden geçirmeden, ol-du¤u gibi kendi kitaplar›nda yazmaktad›rlar. Asl›nda Dersim’iKürdistan’›n bir parças› ve Dersimliyi de Kürt göstermek isteyenyazarlar için N. Dersimi bulunamaz bir f›rsat niteli¤indedir. Bu ya-zarlar›n yazd›klar› tüm kitaplarda as›l amaç, Dersim’i Kürt göster-me çabas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Öyle ki özellikle romanlar›n-da Dersimli köylülerin, flimdiki Kürt ayd›nlar›n›n dahi söyleyeme-di¤i, kuramad›¤› cümleleri 1930’lu y›llarda kurdurup, politik, tarihikonuflmalar yapt›rmaktad›rlar. Bu roman yazarlar›n›n bafl›nda iseHaydar Ifl›k ve Munzur Çem gelmektedir. Munzur Çem’in 3 ciltlikGülümse Ey Dersim ve Haydar Ifl›k’›n Dersim Tertelesi adl› roman-lar›n› “Sanat ve Edebiyatta Dersim” bafll›¤›nda tetkik edece¤iz.

N. Dersimi’yi referans al›p Dersim üzerine yazanlar›n bafl›ndaFaik Bulut gelmektedir. Dersim Raporlar› adl› kitab›nda devlet gö-revlilerinin yazd›¤› raporlar d›fl›nda kalan bölümlerde daha çok N.Dersimi’nin yazd›klar›ndan yola ç›karak belirlemeler yapm›flt›r.

2828

www.

arsiv

akur

d.or

g

Dersim’i Kürt ve direnifllerini Kürt ‹syanlar› olarak gören Bulut,buna ba¤l› olarak Sey R›za’y› da Kürt önderi olarak göstermekte-dir. N. Dersimi’yi referans alan her yazar gibi o da N. Dersimi’ninkitaplar›nda yaz›lanlar› sorgulamadan do¤ru kabul etmifltir. Bu-nun yan› s›ra Sey R›za’n›n emirberi olarak F. Do¤an isminde birDersimli ile yap›lan röportaj› kitab›nda yay›nlam›flt›r. “Baba Kürt-lük davas›na gönül vermifl bir a¤ayd›. Dersim’in bütün afliretleriaras›nda “Kürtlük davas›”nda genifl çapl› ifl gören, propaganda ya-pan, birlik sa¤lamaya çal›flan tek kifliydi.” (Faik Bulut, Dersim Ra-porlar›, s. 184, Yön Yn.) Burada çok önemli bir noktaya de¤inmek-te fayda var. Kürt resmi tarih yaz›c›lar›, Dersimcede Dersim içinkullan›lan K›rmanciye tan›m›n› ve Dersim’deki K›z›lbafl fi›x Hese-nu-Desimu afliret konfederasyonlar›na ait insanlar› belirtmek içinkullan›lan K›rmanc tan›m›n› kendi perspektiflerine uygun, anti-bi-limsel bir yaklafl›mla çok rahat bir biçimde Kürdistan ve Kürt’e çe-virebilmektedirler. Yukarda al›nt›s›n› yapt›¤›m›z röportaj›n asl›olan Dersimce (K›rmancki) halini okudu¤umuz zaman bahsedilenKürtlü¤ün K›rmanciye’den dönüfltürüldü¤ünü çok rahat bir biçim-de görebiliriz.

Bunu en aç›k flekilde Berhem Yay›nlar›n›n bast›¤› Dersim Tür-küleri adl› kitapta görebiliyoruz. Dersim halk flark›lar›nda geçenK›rmanc ve K›rmanciye kelimelerinin yan›na y›ld›z iflareti koyarakdipnottaki aç›klamada K›rmanc=Kürt, K›rmanciye=Kürdistan di-yebilecek kadar kavramlar›n içeri¤ini de¤ifltirme yöntemini piflkin-ce yapmaktad›rlar. Bunu yaparken de herhangi bir tarihsel aç›kla-ma yapma gere¤i dahi duymamaktad›rlar. Dersimliler’in K›rman-ciye olarak tan›mlad›klar› bölge K›rmanc yani K›z›lbafl Dersimlile-rin yaflad›¤› bölge d›fl›nda kalan hiçbir yeri kapsamaz. Durum bukadar aç›k ve net iken K›rmanciye’nin Hakkari’den Süleymani-ye’ye Mardin’den Qam›slo’ya kadar olan tüm Kürt bölgelerini tarifetti¤i aymazl›¤›n› aç›k bir biçimde yapabiliyorlar.

2929

www.

arsiv

akur

d.or

g

Yine bu konuda en “baflar›l›” kiflilerden biri de MunzurÇem’dir. Her kitab›nda olmakla birlikte Tan›klar›n Diliyle Dersim38’de daha aleni bu durumu görebilmekteyiz. Kitab›n tamam›,Dersimli yafll›larla yap›lm›fl röportajlardan oluflmaktad›r. Ve bu rö-portajlar›n hepsi de kendisinin de belirtti¤i gibi K›rmancki’denTürkçe’ye çevrilerek yay›nlanm›flt›r. Kendi dillerinde ifade eder-ken K›rmanc dedikleri yerleri büyük bir maharetle Kürt olarak de-¤ifltirmekte hiçbir sak›nca görmeyen Çem, böylelikle tarihi gerçek-likleri örtebilece¤ini düflünüyor. Genel anlam›yla Munzur Çem deDersim tarihini anlat›rken di¤er Kürt resmî tarihçileri gibi kendinedayanak olarak N. Dersimi’yi seçmektedir. Böyle olunca da Mun-zur Çem’de de Sey R›za, Kürdistan mücadelesinin bir neferi olmak-tan öteye gidemiyor. “Ancak Bat› Dersim’de durum farkl›yd›. Ora-da direnifl büyük ölçüde sevinçle karfl›land›. Sey R›za, haber al›r al-maz silahl› bir baflkald›r› için haz›rl›¤a bafllad›.” (Munzur Çem,Munzur Dergisi, Say›: 23/24, s. 7) Yukar›da bahsettik. Bizzat fieyhSaid ‹syan›’na kat›lm›fl Serdî’den al›nt› yapt›k. Dersim’in fieyh Sa-id Ayaklanmas›’na herhangi bir destek sunmad›¤› belgelerle de or-tadad›r. Bunu hem o dönemin askeri yaz›flmalar›ndan hem halkanlat›mlar›ndan hem de isyana kat›lanlar›n kendi aralar›ndaki ya-z›flmalardan da aç›k bir biçimde görebilmekteyiz. Munzur Çem debunlar› çok iyi biliyor fakat buna ra¤men Sey R›za’n›n ve Bat› Der-sim’in isyan› büyük bir sevinçle karfl›lad›¤›n› söylemesi, bahsetti¤i-miz kayg›lardan baflka bir anlam ifade etmemektedir.

Dersim Direniflleri adl› kitab›n yazar› M. Kalman, birçok belge-yi, gazete kupürünü vb. materyalleri kitab›nda bir araya getiripözellikle 37-38’e iliflkin dönemine göre iyi bir çal›flma yapm›fl olma-s›na ra¤men o da N. Dersim’i referansl› resmî tarih yaz›c›l›¤›ndankendisini kurtaramad›¤› için ayn› Sey R›za onda da karfl›m›za ç›k-maktad›r. En az›ndan M. Kalman, di¤er resmî tarihçilerden farkl›olarak, N. Dersimi’nin vermifl oldu¤u 18 Kas›m idam tarihini, tet-

3030

www.

arsiv

akur

d.or

g

kikten geçirerek 15 Kas›m olarak de¤ifltirebilmifltir. Fakat Sey R›-za’n›n son sözlerini Suriye’de yaflayan N. Dersimi’nin daha iyi bi-lece¤ini düflünebilecek ve onun bu konuda yazd›klar›n› do¤ru ola-rak kabul edecek kadar da N. Dersimi’ye yani resmî tarihe ba¤l›d›r.Bunun d›fl›nda N. Dersim’i Sey R›za için ne diyorsa afla¤› yukar› M.Kalman da kitab›nda ayn›lar›n› söylemektedir.

Son dönemde bahsetti¤imiz bu kervana yani Kürt resmî tarihcephesine kat›lan yazarlar›n bafl›nda ise Do¤an Munzuro¤lu gel-mektedir. Ona göre Sey R›za, belli bir döneme kadar afliretler aras›çat›flmalarda taraf olan ve Kürt ulusal bak›fl aç›s› olmayan biriydi.Fakat Arser (Alifler) ve N. Dersimi ile iliflkiye geçtikten sonra dü-flüncelerinde bir de¤iflim oldu¤unu Kürt ulusal düflüncesiyle do-nand›¤›n› ifade etmektedir. “… fakat düflüncesini de¤ifltirmede enbüyük etki Alifler’e ve Baytar Nuri’ye aittir. Kürt ulusal mücadele-si gibi kavramlarla bu iki insan arac›l›¤›yla tan›flm›flt›r. Arser (Ali-fler), Koçkiri ‹syan›’ndan sonra Dersim’e gelmifl, yaklafl›k 15 y›l kal-m›flt›r. Baytar Nuri s›k s›k Seyit R›za’n›n evine gelmekte ve aylarcakalmaktad›r. Seyit R›za’n›n bu dönemde afliret ç›kar›n› afl›p Der-sim’i hatta tüm Kürt bölgelerini içine alan düfller kurdu¤unu söy-lemeliyiz. Yörede anlat›lanlar da 30’lu y›llardan sonra S. R›za’n›nde¤iflti¤ine dairdir.” (Do¤an Munzuro¤lu, Munzur Dergisi, Sa-y›:16, s. 35,36) fiimdi Munzuro¤lu’na birkaç soru sormak gerekiyor.1- Sey R›za’n›n bahsetti¤i dönem içerisinde tüm Kürt bölgeleriniiçine alan düfller kurdu¤unu neye dayanarak söylüyor? 2- Yöredeanlat›lan hangi örnek, Sey R›za’n›n Kürt ulusal bak›fl aç›s›na sahipoldu¤unu gösteren de¤iflimler yaflad›¤›n› ortaya koymaktad›r? Neyaz›k ki Munzuro¤lu yaz›s›nda bunlar› ortaya koymam›fl. Yeri gel-miflken belirtelim; N. Dersimi ve Arser’in Kürt ulusal düflüncele-riyle Kürt Teali Cemiyeti arac›l›¤›yla tan›flt›klar› söylenegelen birdurumdur. Fakat N. Dersimi’nin anlatt›¤› kadar›yla yo¤un bir ilifl-kilerinin olup olmad›¤›n› bilemiyoruz. Zira elimizde bu yönlü net

3131

www.

arsiv

akur

d.or

g

bilgiler yok. Ayr›ca Arser, Kürt cemiyetleriyle olan münasebeti ka-dar Ermeni gruplarla da iliflkiler kuran biridir. Dersim’de oldu¤usüre içerisinde ise Arser, hem yapt›klar›ndan hem de yazd›¤› fliir-lerden de çok aç›k görünmektedir ki Kürt ulusal birli¤i için de¤ilDersim’in birli¤i için mücadele etmifl bir Dersim yurtseveridir.Kürt cemiyetleriyle olan iliflkisi ise Ermeni gruplarla olan iliflkisin-den ileri de¤ildir. Arser ve yoldafl› Zarife’nin kimlikleri ve mücade-lelerinin amaçlar› bafll› bafl›na ifllenmesi gereken bir konudur. Dü-flünün ki Arser’in yazd›¤› birçok fliir bir iki kalem oynatmas›yla“düzenlenmekte” ve Kürdistan kelimesi sanki o fliirlerde mevcut-mufl gibi gösterilmektedir. Bu konu da ilerde bu Dergi sayfalar›n-da ifllenecektir.

Dönelim Munzuro¤lu’nun iddialar›na. De¤indi¤imiz gibi Ar-ser Dersim’de bulundu¤u süreçte Kürt ulusal birli¤inden de¤ilDersim’in birli¤inden bahsetmifl ve yoldafl› Zarife ile bu amaç içinmücadele etmifllerdir. O nedenle de Dersimliler taraf›ndan sayg› vesevgi görmüfllerdir. Ancak ayn› fleyi N. Dersimi için söyleyemiyo-ruz. Halk›n N. Dersimi’yi çok sevmedi¤i ve önemsemedi¤i bilinenbir gerçektir. 1926 y›l›ndan itibaren Elaz›¤’da ikamet eden Dersi-mi’nin kitaplar›nda bahsetti¤i gibi Sey R›za ve Dersim ile de çokiliflkisi kalm›yor.

Sey R›za 1920’lerde nas›l düflünüyorduysa 1930’larda da ayn›düflünceye sahipti. 1916’da Ermenilerle Ovac›kta kurduklar› Hü-kümet s›ras›nda da, 1921 Dersim’in Koçgiri bölgesinde yaflanan di-reniflte de, 1925 fieyh Said ‹syan s›ras›nda da, 1937 Dersim Direniflidöneminde de hep ayn› Sey R›za idi. Dersim’in bütünlü¤ünü veba¤›ms›zl›¤›n› sürdürme yolunda mücadele eden bir kifliydi.

“Dersim’de birçok afliret lideri, S. R›za’y› örgütledi¤i için Ar-ser’e k›zg›nd›r. Afliret ç›kar› yerine Dersim ve Kürt ç›kar› gözetti¤iiçin k›zg›nd›r.” (age.) Munzuro¤lu, Arser’in yaflam›n› iç Dersim’deSey R›za ile birlikte geçirdi¤i süreçte, Kürt ulusal ç›kar›n› gözetti¤i-

3232

www.

arsiv

akur

d.or

g

ne dair bir tek örnek verebilir mi? Veremez çünkü böyle bir durumsöz konusu de¤il. Arser genellikle Dersim K›z›lbafl ögelerle süslü,Dersim birli¤ini savunan fliirler yazmakta ve Dersim’in birli¤ini sa-vunan konuflmalar yapmaktad›r. Bu fliirleri Arser konusunu ilerdeaçt›¤›m›zda bolca örneklendirebiliriz. Ancak Arser’in Kürt birli¤inidile getiren bir tek fliirini görebilmek mümkün mü? Kürt ulusal ba-k›fl aç›s›na sahip birinin bu konuya iliflkin bir tek fliiri olmaz m›?Ayr›ca yaz›n›n bafllar›nda belirttik, Dersim 1937 Direnifli’ne kadarher ne kadar afliret çat›flmalar› yo¤un olsa da d›flar›dan gelen sald›-r›lara karfl› afliretler birlik sa¤lay›p, Dersim’in bütünlü¤ü için sava-fl›yorlard›. Asl›nda, 1937 y›l›nda o güne kadar al›fl›lm›fl olan birli¤insa¤lanamamas›n›n Dersim’in düflmesinde çok büyük etkisinin ol-du¤unu herkes kabul etmektedir. Buradan hareket edecek olursakArser’in yapmaya çal›flt›¤› Dersim birli¤i afliretlerin pek de yaban-c›s› oldu¤u bir durum de¤ildir. Her d›fl sald›r› da Dersimlilerde birritüel haline gelmifl bu anlay›fltan dolay› afliretler neden Arser’ek›zg›n olsunlar ki?

Hayalperverlikte N. Dersimi’yi Aratmayan

Kahraman Aytaç ve Ahmet Kahraman’›n “Seid R›za’s›”

Bu bafll›k alt›nda irdelenmesi gereken bir kitap daha var ki di-¤erlerinden daha farkl› olarak yeni “tarihsel gerçeklikler” ortayaatmaktad›r. Ahmet Kahraman’›n Kürt ‹syanlar› adl› kitab› bu cep-he içerisinde gelinen son aflamad›r. Zira N. Dersimi’yi referans al-man›n yan› s›ra Dersim’i Kürt olarak gösterme çabas›nda dudakuçuklatan tarihsel aktar›mlarla doldurulmufl bir kitapt›r.

fiimdi Kahraman’dan uzun bir al›nt› yapmak durumunday›zçünkü yazd›klar› hem çeliflkili hem de iddial› olaylar. “fieyh Said,1924 yaz›nda, Dersim’e uzan›yor, efsanevi lider Seid R›za’yla dabulufluyordu… …fieyh Said, Dersim’i ziyaret etmek istedi¤ini,

3333K›rmanciya Beleke F/3

www.

arsiv

akur

d.or

g

fieyh fierif’e bildirmifl, gerekli ortam›n haz›rlanmas› için Bertal’›,Çarekanl› Mustafa Pafla’ya gönderiyordu. Mustafa Pafla, Dersim’invarl›kl› ve en etkin liderlerinden biriydi. Pülümür’ün A¤uyasiniköyünde oturuyordu. Abdülhamit, Kürt afliret birlikleri de denilenHamidiye Alaylar›’n› kurarken, Alevi Kürtleri gözard› etmesinera¤men, onu gözetmifl… …Mustafa Pafla, fieyh Said’in ziyaret iste-¤ini Seid R›za’ya iletiyor ve istek olumlu karfl›lan›yordu. Dersimkaynaklar›na göre, fieyh Said, k›rk kadar at›yla Dersim’e gelmifl,büyük sayg› görmüfl, Kürt geleneklerine uygun yol boylar›nda kar-fl›lanm›flt›. fieyh’i karfl›layanlar aras›nda Seid R›za da vard›. Karfl›-laflma an›nda, atlar›ndan inip kucaklafl›yorlard›. Ayn› idealler u¤-runa, farkl› tarihlerde as›larak idam edilen iki liderin bu ilk ve sonkarfl›laflmas›yd›. Bertal’›n anlat›m›na göre, toplant›, Dersim’in öndegelen bütün liderlerinin de kat›l›m›yla, A¤uyasini yaylas›nda,Mustafa Pafla’n›n çad›r›nda gerçeklefliyordu… …Kahraman Aytaç,Seid R›za’n›n, amcas› ile yak›n arkadafllar› Baytar Nuri ve Aliflerbeyleri yan›na alarak toplant›ya kat›ld›¤›n› söylüyordu. KahramanAytaç, babas›ndan dinlediklerine dayanarak, toplant›y› anlat›rken,Alevilik, Sünnilik, nedeniyle daha bafl›nda so¤ukluk yafland›¤›n›,iflbirli¤i ve dayan›flma havas›n›n da¤›ld›¤›n› belirtiyordu.” (AhmetKahraman, Kürt ‹syanlar›, s. 77, 78, Evrensel Yn.) fieyh Said’in Der-sim’e geldi¤ini, fieyh Said isyan›na kat›lanlar, Dersimli yafll›lar veN. Dersimi de dâhil olmak üzere kimse do¤rulamamaktad›r. Kitap-taki anlat›mda toplant›ya kat›lanlar aras›nda N. Dersimi de vard›rfakat N. Dersimi hiçbir kitab›nda böyle bir toplant›dan veya fieyhSaid’in Dersim’e geldi¤inden söz etmemektedir. Özellikle Dersim-lileri Kürt göstermeye çal›flan bir yazar için böyle bir durum anla-t›lmas› gereken bir olayd›r.

Anlafl›lan o ki N. Dersimi’ninkinden daha büyük hayal gücüolan insanlar bulunmaktad›r. Kitapta bahsedilen Çarekanl› Musta-fa Bey, Dersim’in direnifl cephesinde hiçbir dönem yer almam›fl bi-

3434

www.

arsiv

akur

d.or

g

ridir. Kald› ki Abdülhamiti’in Hamidiye Alaylar›n› kurarken Der-sim’den K›z›lbafl birini gözetti¤ini ilk defa duyuyoruz. E¤er Der-sim’den bir K›z›lbafl o dönemde K›z›lbafllara katliamlar yapan Ha-midiye Alaylar›yla iliflkili olsa idi buna en büyük tepkiyi Sey R›zaverirdi. Ama kitapta Kahraman, Mustafa Bey’i Dersim’in ileri gele-ni Sey R›za’n›n yak›n dostu ve sayg› duyulan biri olarak ifade et-mifl.

fieyh Said isyan› boyunca isyanc›lar›n Dersim ile iliflki a¤› sade-ce Hasan Hayri üzerindendir. Ve bu iliflki de birkaç telgrafla s›n›r-l› olup Bat› Dersim ile bulunmaktad›r. Do¤u Dersimlilerin ise b›ra-k›n kendi bölgelerinde toplant› düzenlenmesini sa¤lamay›, kendi-lerine sürekli sald›r›larda bulunan Zazalara destek vermeye niyet-leri hiç olmam›flt›r.

Zaten anlat›mda birçok çeliflki söz konusu. fieyh Said’i yollardasevinç içerisinde karfl›layan Dersimliler, henüz toplant› bafllama-dan fieyh Said ve yan›ndakilere karfl› inanç meselesi nedeniyle so-¤ukluk yafl›yorlar. fiimdi bunu nas›l aç›klamal›? Dersimlilerin o dö-nemde gelenleri yollarda karfl›lama gibi bir adetlerinin oldu¤unubilmiyorduk ki böyle bir durumun bir baflka örne¤i ile de karfl›lafl-mad›k. Madem Dersimliler fieyh Said Sünni diye so¤uklu¤u bafltayafl›yorlarsa sevinç içerisinde yollarda onu karfl›lay›p kucaklaflma-lar› neden?

“Ailesi (Sey R›za’n›n ailesinden bahsediyor) Venk Kilisesi, Ke-flifl Kalesi ya da Keflifl Kilisesi de denilen ve eski ça¤lardan beri,hem H›ristiyan, hem de Müslümanlarca kutsal say›lan emanetlerinbulundu¤u topraklara sahiplik ediyordu. Keflifl Kilisesi, ‹slâmi-yet’ten önce, Zerdüflt zaman›ndan beri kutsal say›lan tavaf merke-ziydi… …‹ki din ve ‹slâm›n bütün mezheplerince kutsal say›lantopraklar› ziyarete gelenler, konaklay›p kurbanlar kesiyor…” (age.s. 254) Ahmet Kahraman’›n Vank Kilsesi’nin Zerdüflt inanc›ndanberi kutsal bir bölge oldu¤unu nerden bildi¤ini biz bilemiyoruz ve

3535

www.

arsiv

akur

d.or

g

böyle bir kayna¤a da rastlamad›k. Keflke bu kayna¤› kendisi aç›k-lasayd› da biz de ö¤renmifl olurduk.

Kilise’nin Ermeni kilisesi oldu¤unu o bölgede yaflayan herkesbilmektedir. Kahraman’›n kilisenin hem H›ristiyanlar hem de Müs-lümanlar için kutsal oldu¤una dair ilk belirlemesini Dersimli K›z›l-bafllar› da ‹slâm içinde gördü¤ünü düflünerek, o bak›fl aç›s›na göredo¤ru kabul ettik zira Dersimli K›z›lbafllarla Ermenilerin birçokkutsal yer ortakl›klar› vard›r. Sonras›nda bu kilisenin ‹slâm’›n tümmezheplerince kutsal say›ld›¤›n› belirtmesi kendisinin Dersim tari-hinden ve inanc›ndan bihaber oldu¤unu göstermifltir. Hangi Müs-lüman Vank Kilisesi’ni kutsal say›yor bunu aç›klamam›fl Kahra-man. Dersim tarihini gözlemlemifl olan ve bilen her kesim H›risti-yanlar›n yani Ermenilerin Dersim’e rahat girip ç›kt›¤›n› belirtirkenMüslümanlar›n bu rahatl›¤a hiçbir zaman sahip olmad›¤›n› söyle-mektedirler. Zaten bir Müslüman’›n da o dönemde Dersim içlerineb›rak›n gelmeyi orda bir kilisenin varl›¤›ndan bile haberdar olmas›düflünülemez. Ayr›ca hiçbir Müslüman kendi bölgesinde bulunankiliseleri bile kutsal sayarak konaklay›p kurban da kesmezken,kendileri için tehlikeli bir bölgeye s›rf kilise ziyareti için gitmeleridüflünülemez. Hem bu durum kendi inançlar›na da ayk›r›d›r.

Ahmet kahraman’a göre Sey R›za’n›n 5 tane erkek çocu¤u var-d›r. “Seid R›za’n›n Elê’den ikisi k›z ve H›d›r, fieyh Hasan, Baba, B›-ra ‹brahim ile Reflik Hüseyin ad›nda befli erkek, yedi çocu¤u oldu.”(age. s. 255) Tüm kaynaklar Sey R›za’n›n 3 tane erkek çocu¤ununoldu¤unu, bunlar›n isimlerini de fi›x Hesen, Bra ‹brahim (Baba),Resik Usen olarak ifade eder. Kahraman, Bra ‹brahim’in yan› s›raBaba ismini de vermektedir ancak ikisi ayn› kiflidir. H›d›r olarak bi-linen bir o¤lunun oldu¤unu hiçbir kaynak do¤rulamamaktad›r.

Kahraman’a göre Cibranl› Halit, Dersimlilere bask› yapmam›flonlar› korumufltur. Kahraman ya tarihi bilmiyor veya bilinçli birflekilde Cibranl› Halit’i temize ç›karmaya çal›fl›yor. Yoksa Cibranl›

3636

www.

arsiv

akur

d.or

g

Halit’in Pülümür baflta olmak üzere Dersimli K›z›lbafl ve Ermenile-re yapm›fl oldu¤u katliamlar› görmezden gelmesinin baflka biraç›klamas› olamaz. Kurulufl amac› K›z›lbafllar ve Gregoryenlerebask› ve katliam yapmak olan Hamidiye Alaylar›’n›n baflkomutan-lar›ndan birinin, onlar› korudu¤unu söylemek en hafif söylemle bi-linçsizlik olarak tarif edilebilir.

Kahraman, Aytaç’tan yapt›¤› al›nt›da Sey R›za ve DersimlilerinErzincan’a Ermenilerin üstüne yürüdükleri esnada Rus ordular›n›nKarakoçan bölgesinde oldu¤unu söylemektedir. Ayr›ca Erzin-can’›n 1918 y›l›nda Osmanl›lar taraf›ndan ele geçirildi¤ini belirti-yor. Burada bir terslik var. 1918 y›l›nda Anadolu topraklar›nda Rusordusundan eser yoktur. Bunu Türk resmî tarihçileri de dâhil her-kes yazmaktad›r. O nedenle o dönemde Karakoçan’dan Erzin-can’daki Ermeni gruplara yard›m edebilecek bir Rus gücünün ol-du¤u do¤ru de¤ildir. Dersimliler Ruslara karfl› savaflm›flt›r fakatbahsetti¤imiz gibi 1918 y›l›nda de¤il, henüz Sovyet Devrimi ger-çekleflmeden önce özellikle Pülümür bölgesinde çat›flmalar yaflan-m›flt›r. Ruslar çekildikten sonra Sey R›za öncülü¤ünde 1918 y›l›ndaErmenilere karfl› savafl›ld›¤›na yönelik ise elde herhangi bir veriyoktur. Sey R›za’n›n tekrar Ermenilerle olan s›cak iliflkisinden bah-setmeye gerek yok san›r›m.

fiimdi Sey R›za’n›n Generallik rütbesi meselesini tart›flmaya aç-mak amac›yla okuyucular›n aff›na s›¤›narak Kahraman’dan uzunbir al›nt› daha yapmak istiyoruz. “Kara Kaz›m (Kaz›m Karabekir)Seid R›za’n›n vatana üstün hizmetlerini devlet ad›na kutlamak,takdir ve teflekkürlerini sunmak üzere yan›na kofluyor, hararetlekucakl›yor, flükranlar›n› sunuyordu. Bununla da kalm›yor, ‘SultanHalife Hazretler’nin buyru¤unu yerine getirdi¤ini söyleyerek,memlekete hizmetlerinin karfl›l›¤›nda, lütfen kabul buyurmas› rica-s›yla, önüne bir üniforma koyuyordu. Bu bir general üniformas›y-d›. Kazand›¤› zafer, memlekete sundu¤u hizmetle bunu hak etmifl-

3737

www.

arsiv

akur

d.or

g

ti. Sultanl›k onu, ‘Dersim Generali’ unvan›yla ödüllendirmiflti. Ka-rabekir, Seid’in üniforma giymesine bizzat yard›m ediyor, apolet-lerini kendi elleriyle düzelttikten sonra, yakas›na bir de, ‘memleke-te üstün hizmetlerinin niflanesi’ olarak madalya tak›yordu. Seid ar-t›k, apoletli, niflanl› bir Pafla’yd›… Verilen bu rütbe, giydirilen üni-forma ve gö¤süne tak›lan madalyadan habersiz olanlar, onun1937’de, k›r›m ve kan sesi aras›nda baz› Avrupa devletlerine ‘gene-ral’ unvan›yla yazd›¤› mektuplar› yad›rgayacak, ‘kendi kendineunvanlar veren hafif biri’ diye küçümseyeceklerdi. Oysa, kendi uy-durmas› de¤ildi generallik rütbesi. Madalya ile onaylanm›fl ‘Der-sim Generali’ unvan› Osmanl›lar taraf›ndan ona verilmiflti.” (age. s.266) Sey R›za’ya o dönem verildi¤i iddia edilen madalya, üniforma,apolet vb. sonraki süreçte kimse taraf›ndan görülmüfl de¤il. Sey R›-za’n›n Ruslara karfl› savaflt›¤› söyleniyor fakat onun bir generalüniformas›n› giydi¤ine yönelik bir bilgiyle de karfl›laflmad›k.

Sey R›za, Osmanl›’n›n kendine bahfletti¤i rütbeyi sahiplenecekve bunu da gönderdi¤i mektuplarda kullanacak biri olsayd› eminolun ilk mecliste mebus olma teklifini de tereddütsüz kabul ederdi.Yurtd›fl›na gönderilen mektuplardaki General rütbesini kullanankifli de¤indi¤imiz gibi N. Dersimi’dir ancak onun da Osmanl›yaba¤l› bir general s›fat›n› de¤il Dersim’in ba¤›ms›z Generali anla-m›nda kulland›¤› yazd›klar›na bak›ld›¤› zaman aç›k bir biçimdegörülecektir.

Kahraman, Sey R›za’n›n Abdullah Alpdo¤an’a gönderdi¤i birtelgraf›n içeri¤ini ve yine mahkemede yapt›¤› savunmas›n›n bir bö-lümünü kelimesi kelimesine kaynak göstermeden yaz›yor. Ve ikibölümde söylenen ve yaz›lanlar, Sey R›za’n›n direniflçi kimli¤iniyok sayarak, Dersimlilerin ekmeklerinin peflinde olan insanlar gibigöstermekten de geri durmuyor. Asl›nda bu sadece Kahraman veAytaç’›n yapmaya çal›flt›¤› bir durum de¤il. Birçok yerde Sey R›-za’n›n gerçekte “masum”, direnmeye hiç niyeti olmayan kimi dala-

3838

www.

arsiv

akur

d.or

g

vere ve oyunlarla direniflin içine çekilmifl olup, geliflmelerden biha-ber yafll› biri olarak gösterilmeye çal›fl›l›yor.

Ebubekir Pamukçu’nun “Zaza Seyit R›za’s›”

Kürt resmî tarihçiler Sey R›za’y› Kürt lideri olarak göstermeyeçal›fl›r da Zaza resmî tarihçileri onu Zaza lider olarak tan›tamazlarm›? Ne eksikleri var? Hatta fazlalar› var çünkü Zazalarla Sey R›-za’n›n dilleri “ayn›”? Yukarda uzun uzad›ya al›nt›lar yaparak N.Dersimi’nin bafllatm›fl olup günümüz yazarlar›n›n devam ettirdi¤iSey R›za Kürttü ve Kürt ulusal mücadelesini veriyordu zorlama id-dias›na karfl›, Zaza resmî tarihçiler cenah›ndan Ebubekir Pamukçu,ayn› mantaliteyle Sey R›za, Zaza ulusal mücadelesi veriyordu veZazayd› 盤l›¤›n› ortal›¤a yaym›flt›r.

“Hozat olay›, Cumhuriyet’ten sonra Zazaistan’da Mustafa Ke-mal’in Türkçülük politikas›na karfl› ilk büyük Zaza tepkisidir……Bize göre bu böyledir, Ankara’ya göre de olay›n de¤erlendiril-mesi ayn› yöndedir. Ankara’ya göre olay s›radan bir ulusal vaka ol-maktan çok… …zazalar›n bir karfl› koymas›yd›…” (Ebubekir Pa-mukçu, Dersim Zaza Ayaklanmas›n›n Tarihsel Kökenleri, s. 109,Yön Yn.) Pamukçu, Kürt tarihçiler gibi Dersimlilerin ve Sey R›-za’n›n kendi ülkeleri olan K›rmanciye (Dersim) için vermifl olduk-lar› mücadeleleri bir ç›rp›da Zazaistan için yap›ld›¤›n› söyleyebil-mektedir. Hem de onlardan daha geri davranarak. Bahsetti¤i Ho-zat olay›, M. Kemal’in Hasan Hayri yerine Feridun Fikri’yi DersimMebusu olarak atamas› sonucu, buna itiraz eden Sey R›za’n›n bü-yük bir güçle Hozat’› basmas›d›r. Tarihin hiçbir döneminde kendi-ne Zaza dememifl olan ve Zazalarla aralar›nda sürekli çat›flmalar›nyafland›¤› bir halka ve onun önderine Zaza diyebilmek ve gerçek-lefltirilen direnifllere de Zazalar›n tepkisi veya karfl› koymas›yd› de-mek farkl› niyetlerden kaynaklanmaktad›r.

3939

www.

arsiv

akur

d.or

g

Tarihte Kürdistan denen bir bölge varken Zazaistan denen birbölgeye rastlanmamaktad›r. Hele de Dersim’in ve Zazalar›n yafla-d›¤› Palu, Siverek vb. bölgeleri içine alan ortak bir vatandan bahse-dilebilinir mi? Pamukçu her ne kadar kendi kitab›nda gizlemeyeçal›flsa da Dersimlilerle en çok savaflan ve onlara karfl› her Osman-l› seferinde gönüllü birlikler kuranlar Zazalard›r. Kürtler Arser veN. Dersimi’yi örnek göstererek Kürt hareketi ile Dersim’i ba¤daflt›-rabiliyor ancak Pamukçu’nun böyle bir flans› da yok. Tarihte zatenZazalar kendilerini Kürtlerden ayr› görmemifl, onlarla iç içe yafla-m›fl olduklar› için ba¤›ms›z bir Zaza hareketinden de bahsetmekmümkün olmam›flt›r.

“Fakat Seyit R›za önderli¤i ve Bat› Dersim afliretlerinin bu ça¤-r›lara itibar etmez; hatta tam tersine, Seyit R›za, ayaklanmac›laradestek vermek düflüncesiyle kuzeyde ayaklanma haz›rl›klar› içinegirer. …fiu var ki, Seyit R›za, bu afliret kavgalar›nda kendisi de birtaraf olmakla beraber, Zaza davas›na olan inanc›yla -ki fieyh SaidZaza ayaklanmas›ndaki tavr› da bunu do¤ruluyor-, afliretlerin ara-lar›ndaki geçimsizlikleri terk ederek birleflmelerini yürekten iste-yen ve bu yolda büyük çaba sarf eden bir önderdi.” (age. s. 110,111)fieyh Said ‹syan›’›nda Dersim’in ve Sey R›za’n›n tavr›na hiç girme-den Kürt, Zaza resmî tarihçilerinin Dersim’i Kürt veya Zaza göster-mek için fieyh Said ‹syan›’›nda nas›l ortaklaflt›klar›n›

Metin Aktafl’›n “Büyük Bir Toprak A¤as› ve

Aptal Seyit R›za’s›”

Dersim, Sey R›za, 37-38 üzerine Barbaros Baykara’lardan NaflitHakk› Ulu¤’lara kadar devlet kalemflorlar›n›n yapm›fl olduklar›çarp›tmalar›, yalan yanl›fl bilgileri okumaya al›flk›n›z. Fakat bizimcenahtan bir dergide, yine bizim cenah›n bir yazar› olarak kabul-lendi¤imiz bir insan›n, o döneme iliflkin Baykara’lardan daha bü-yük çarp›tma ve yalan bilgi aktar›mlar› bizi gerçekten üzmüfltür.

4040

www.

arsiv

akur

d.or

g

Sosyalist Mezopotamya dergisinin A¤ustos 2006 tarihli 17. sa-

y›s›nda Metin Aktafl imzal› “Seyit R›za ile Gekilê Mentî” bafll›kl›

yaz› hem yanl›fl tespitler hem de yalan bilgilerle dolup tafl›yor. Me-

tin Aktafl, günün politik geliflmelerine kendi bak›fl aç›s›yla elefltiri

getirmek u¤runa Dersim tarihini çarp›t›yor, Dersim ve Dersimli

için önemli yerde duran tarihsel kiflilikleri, kendi politik görüflleri-

nin do¤rulu¤unu göstermek amac›yla çok rahat bir biçimde kulla-

n›yor.

Metin Aktafl, Dersim’de yapm›fl oldu¤u araflt›rmalar neticesin-

de kendisini etkileyen birçok öyküye ulaflt›¤›n› söyleyerek bunlar-

dan birini anlatmaya koyuluyor. Hemen bafllarken yapm›fl oldu¤u

flu tespite bakal›m; “1938 Dersim Kürt ‹syan›’n›n önderi, büyük bir

toprak a¤as› ve önemli dini bir flahsiyet olan Seyit R›za ile yoksul

bir de¤irmenci olan Gekilê Mentî aras›nda yaflanan olayd›r.” (Sos-

yalist Mezopotamya, Say›: 17, s. 46) 37-38 y›llar›nda Dersim’de ya-

flanan olaylar›n, neden bir Kürt isyan› olmad›¤›n› yeterince aç›kla-

d›k. O dönemde yaflanan›n bir isyan olmad›¤›, bir direnifl oldu¤u

gerçe¤i de yine bilinen bir gerçektir. Son olarak da 1938 y›l›n›n di-

reniflin (Aktafl’›n deyimiyle isyan) de¤il katliamlar›n yafland›¤› y›l

oldu¤unu belirterek, yukar›daki al›nt›da çarp›tman›n yap›ld›¤› as›l

noktaya gelelim. Sey R›za, büyük bir toprak a¤as› olarak tan›mlan-

m›fl. Metin Aktafl’›n bunu hangi verilere dayanarak söyledi¤ini bi-

lemiyoruz ama bildi¤imiz bir konu var ki Dersim’de büyük toprak

a¤al›¤›n›n oluflmas›n› sa¤layabilecek derecede üretim yap›labile-

cek büyük toprak arazilerinin olmad›¤›d›r. Bugüne kadar yap›lm›fl

röportajlardan Sey R›za’y› anlatan hiçbir Dersimlinin onun toprak-

larda çal›flan marabalar›n›n, iflçilerinin oldu¤unu söylememifltir.

Tam aksine kendi bahçesiyle, kendi bostan›n›n ekimiyle bizzat

kendisinin ilgilendi¤i söylenenler, anlat›lanlar aras›ndad›r.

4141

www.

arsiv

akur

d.or

g

“Seyit R›za, Dersim’de otoritesi tart›fl›lmayan, a¤z›ndan ç›kanher sözün kutsal bir emir say›ld›¤› bir insand›r. Bütün Dersim hal-k›n›n sözlerine, kararlar›na uydu¤u Seyit R›za’n›n…” (age. s. 46)Sey R›za, Dersim’de sevilen, sayg› gören biridir fakat bu Dersim’intamam›n›n onun kararlar›na uydu¤u fleklinde alg›lanamaz. E¤eröyle olsayd› Dersim direnifline belli birkaç afliret de¤il tüm Dersimkat›l›rd›. Aktafl’›n Sey R›za’y› zalim bir toprak a¤as› gibi gösterme-sinin sebebi nedir tam olarak alg›lam›fl de¤iliz. Dersim halk›n›n SeyR›za’y› sevmesi, onun gazab›ndan korktuklar› için de¤il, dürüstlü-¤ünden, sayg›nl›¤›ndan ve onurlu duruflundan ötürüdür.

Aktafl, yaz›n›n devam›nda, Dersimli yüzlerce insan taraf›ndanteyit ettirip do¤rulatt›¤›n› iddia etti¤i bir hikayeyi yaz›yor. Hikaye-yi ana hatlar›yla anlatmaya çal›flal›m; Gek›le Menti ad›nda bir köy-lü, Sey R›za’n›n devlet güçlerine karfl› isyan etmesinin yanl›fl oldu-¤unu söyleyen biridir. Bunun sebebi olarak da ordunun güçlü Der-simlilerin zay›f olmas›n› gösterir. O nedenle de Sey R›za’n›n isyanetmesinin tüm Dersimlileri katliama sürükledi¤ini söyler ve SeyR›za’n›n Dersim’i yok olufla götürdü¤ünden yak›n›r. Sey R›za daonu dinlemeyip isyan eder ve isyan etti¤i için de Dersimliler katli-amlara maruz kal›r. Sonras›nda da Sey R›za Gek›le Menti’yi dinle-medi¤i için çok piflman olur.

Aktafl’›n yazd›¤› hikayenin Sey R›za ve Gekilê Mentî aras›ndayaflanan diyalogundan birkaç bölüm alal›m;

“…Seyit r›za… de¤irmenden içeri girer girmez, undan bir ada-ma dönmüfl ufak-tefek bir insan olan Gekilê Mentî’ye “Sen ne hak-la benim sözlerimi, kararlar›m› elefltirirsin!” diye ba¤›r›r. “Seninkararlar›n sadece seni ve aileni ilgilendirseydi senin gibi aptal birinsan› elefltirmeye de¤er bulmazd›m. Ama sen benim, çocuklar›-m›n, dostlar›m›n, tüm Dersim halk›n›n yaflam›n› etkileyen kararlarverdi¤in için seni elefltirme hakk›m› kendimde buluyorum.” derGekilê Mentî gayet sakin bir flekilde.” (age. s. 46)

4242

www.

arsiv

akur

d.or

g

“…”Neden?” diye ba¤›rarak Gekilê Mentî’nin konuflmas›n› ke-ser Seyit R›za. “Çünkü sen baflta kaybedece¤ini bildi¤in bir savaflaaileni, halk›n› sürüklüyorsun. Bundan daha büyük aptall›k olmaz.Hadi kendine ac›m›yorsun, ailene, halk›na da m› ac›m›yorsun?”“Biz hakl›y›z! Hakl› davam›z için benim ailemin can› feda olsun!”der ve devletin halka yapt›¤› zalimane uygulamalar› bir bir sayma-ya bafllar Seyit R›za.” (age. s. 47)

Bir de buna yak›n bir olay›n Emir Ali Ya¤an’›n Hesene AliyeRosto’nun anlat›mlar›ndan yola ç›karak yazd›klar›ndan bir al›nt›yapal›m:

“Çat›flman›n sonras›nda A¤dat’a do¤ru, yoluna devam edenSeyit R›za’n›n yoluna Qas›mo¤li dedikleri ‘beyazdonlu’ bir Der-simli ç›kar: ‘R›za, R›za!.. senin kurtuluflun yok! Bu gidiflle sen bafl›-n› yiyeceksin, bizimkini de birlikte!’ Bu sataflmaya karfl›l›k Seyit R›-za, hayli içerlemifl, nemli gözleriyle flu yan›t› verir: ‘Vars›n sizinmurad›n›z olsun kardeflim! Dersim’de tafla de¤en tafl, vars›n ben-den bilinsin. Bilsem ki, onlar benim kellemi alarak sizin yakan›z-dan düflerler, hemen flimdi gidip vereyim kellemi onu isteyenlere.Ama korkum odur ki, bugün bizim yar›n sizin s›ran›zd›r. Ad›m gi-bi biliyorum ki, onlar bizim bafl›m›z› ald›ktan sonra, zürriyetimizikesip biçmeye doymayacaklar!”

fiimdi yapt›¤›m›z iki al›nt›n›n de¤erlendirmesini yapal›m. Me-tin Aktafl’a göre Sey R›za ve Dersim 37 direniflini bafllatan di¤er li-derler, ortada herhangi bir fley yok iken kendi kendilerine isyan et-mifllerdir ve isyan etmelerinden ötürü de devlet güçleri Dersim’egirip katliamlar yapm›flt›r. Aktafl’›n yaz›s›n›n tamam›n› okudu¤u-nuzda devletin yapm›fl oldu¤u katliamlar›n ve sürgünlerin sebebi-nin, Sey R›za’lar›n gerçeklefltirmifl olduklar› direnifl oldu¤unu dü-flünüyorsunuz. Oysa bilinen bir gerçek ve yaflanan olaylar var kiDersim’de direnifle kat›lmam›fl olan afliretler ac›mas›z bir flekildekatliamlara u¤ram›fl, Rayber Qop gibi iflbirlikçi, devletin Dersim’e

4343

www.

arsiv

akur

d.or

g

girmesine yard›mc› olmufl bir insan bile yine devlet taraf›ndan öl-dürülmüfltür.

Sey R›za’n›n direnmesinin aptall›k oldu¤unu düflünen Aktafl,Sey R›za’n›n Erzincan’a teslim olmaya gitmeden önce de direniflgöstermesinden dolay› piflman oldu¤unu yazmaktad›r. Elaz›¤ ce-zaevindeki son günlerine flahit olmufl insanlar›n anlat›mlar› da, SeyR›za’n›n idam sehpas›na yürüyerek kendi infaz›n› kendisinin ger-çeklefltirmesi ve o esnada söyledikleri de Aktafl’›n söylemlerini ya-lanl›yor.

Emir Ali Ya¤an’›n yaz›s›ndan aktard›¤›m›z al›nt› ise Sey R›-za’n›n görüfllerinden haberdar olan herkes taraf›ndan teyit edilenbir anlat›d›r. Gerçekten de Sey R›za, daha direnifl bafllamadan öncedevletin bu sefer Dersim’i tamamen ortadan kald›rmak istedi¤ininfark›ndad›r. O nedenle direnmekten baflka çare olmad›¤›n› görmüflve yaflam›n›n son an›na kadar o bilinçle hareket etmifltir.

“Bizim Seyit R›za’lar›m›z çoktur, ama bir tek Gekilê Mentî’mizolmad›.” (age. s. 48) Aktafl’tan bir inci daha. Anlatt›¤› hikayedekiGekilê Mentî karakteri gerçekten Dersim 37’de yok muydu? Mentîkarakteri neyi temsil ediyor? Neyi savunuyor? Dersim’e giren dev-let güçlerine direnmemeyi. Peki o dönem Dersimlilerin güçsüz,devletin güçlü olmas›ndan dolay› direnilmemesi gerekti¤ini söyle-yenler yok muydu? Asl›nda Dersim’de Gekilê Mentî’lerin çoklu-¤undan ve Sey R›za’lar›n az olmas›ndan kaynakl› direnifl yenilgiyeu¤rad› ve halk onca katliama maruz kald›. Birkaç afliretin belli ke-simleri d›fl›nda o dönem Dersim’inin tamam›n› Gek›lê Mentîleroluflturuyordu diyebiliriz. Peki Gekilê Mentî gibi düflünen Dersim-lilere ne oldu? Sey R›za’lardan farkl› bir sonla karfl›laflt›lar m›? Ha-y›r! ‹flte ayn› sonucu yaflayan Dersimliler Sey R›za olamad›klar›,yani direnmedikleri için as›l piflmanl›¤› Sey R›za’lar de¤il, GekilêMentî’ler yaflam›flt›r. Bunu nerden mi biliyoruz? Dersim halk flark›-lar›n› inceleyen herkes o dönem direnifle destek vermeyenlerin pifl-

4444

www.

arsiv

akur

d.or

g

manl›klar›n› anlatt›klar› a¤›tlarla karfl›laflacaklard›r. Ancak bir tekSey R›za’lar›n direniflini yeren halk flark›s›yla karfl›laflmazs›n›z.

Durumun daha iyi anlafl›labilmesi için hemen direnifl sonras›n-da yaz›lm›fl bir a¤›ttan bir bölüm aktaral›m:

De wayi wayi Ah vay vay

Keko bavo wayi Kardeflim, babam vay

Bra X›d›r vano Kardefliniz X›d›r diyor ki

Korake mare ame Körlük geldi bize

Me ç’ekê xo berdi Silahlar›m›z› götürüp

Teslim kerdi dayi Teslim edip verdik

Vano o surede Diyor ki o zaman

Têde jiar o diyari Bütün ziyaretler ve diyarlar

Mara herediyayi Bizden küstüler

Yukar›daki a¤›t, direnmeyip devlete silah teslim edenleri, Der-sim inanc›nda en önemli yere sahip olan ziyaretlerin, onlara küs-mesiyle cezaland›r›yor. Dersim halk flark›lar› incelenirse bu gibia¤›tlarla, direnifle destek vermeyip, liderleri öldürenlerin lanetlen-mesiyle dolu oldu¤unu göreceklerdir.

“Ac› F›rat Asi F›rat”›n yazar›, de¤erli Metin Aktafl’›n güncel po-litik görüfllerini ortaya koymak için Sey R›za’y› kullanarak yanl›flbilgiler sunmas› kendisine yak›flmam›flt›r.

Dersim Yurtseveri Sey R›za

‹. Sabri Ça¤layangil’in Çeliflkili Aç›klamalar›

Sey R›za’lar›n ‹dam Tarihi

Sey R›za’lar›n idam›n› gerçeklefltirmek için özel olarak Elaz›¤’agönderilmifl olan ‹. Sabri Ça¤layangil, Sey R›za’n›n son sözleri ve

4545

www.

arsiv

akur

d.or

g

idam tarihleri hakk›nda bilgi edinebilece¤imiz tek kaynak. Fakatne yaz›k ki ‹. Sabri Ça¤layangil ayn› zamanda geçmiflini, an›lar›n›gizlemekle, as›l olaylar› farkl› anlatmakla da meflhur bir isim. fiim-di tarih vermeden anlatt›¤› o geceye gidelim ve iki farkl› kaynaktane gibi çeliflkili aç›klamalar yapm›fl onlardan yola ç›karak çeflitli ç›-karsamalar yapmaya çal›flal›m.

O geceyi anlatt›�