karapapaklar hakkinda bagzi notlar 2 selaattin tozlu

5/10/2018 Karapapaklar Hakkinda Bagzi Notlar 2 Selaattin Tozlu

1/21

KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR ~II~Selahattin Tozlu*

Karapapaklann, 1877-1878 yillannda Osmanhlarla Ruslar arasmdacereyan eden ve TUrk Tarihine "93 Harbi" olarak gecen savasa kadarkidurumunu ele aldigtm ilk makale daha evvel yayunlanmisu.' Makaleninbu ikinci kismmda ise, oncelikle 93 Harbi sirasi ve sonrasmda Karapa-paklann yer ve durumunu tespite cahsrrken, diger yandan bunlarla ilgisiolan sahis ve aile1ere deginecegim, Bu baktmdan tizerinde durulmasilazim gelen iki konu vardir: Bunlardan ilki, aslen Karsh olup bir zamansonra buranm simrlanru asarak Osmanh sarayma kadar ulasan "Hatun-ogullan" ailesi ve bu aileye mensup bazi muhim sahsiyetler; ikincisi ise,93 Harbindeki "sahsi" gayretleri sonucu esktyahktankahramanhga gecenMehrali Bey (yore halkmm agziyla Mehrali Bey) ve onun "suvarileri" ileyaptiklandrr. Denilebilir ki, Mehrali Bey'in hem bu savastaki hem debundan sonraki hayati bulunmaz bir "film senaryasu"dur. Oysa, hem 93

Y rd . D oc, Dr., AtatUrk Universitesi, KKEF., Tarih Egitimi ABD., 25240-ERZURUM.IMakalenin yayirnlanan ilk kismma bk, "Karapapaklar Hakkmda Bazi Notlar-I", KaradenizArasurmalan, II17 (Guz 2005), Ankara 2005, s. 86-96. Fakat, makalenin ilk krsmmda "ben-den kaynaklanan" bir hata vardir, Makalenin ilk k is rr nnm dogr us u s oy le o la ca k ti r: 95 ve 96.sayfalar yok sayi la rak, 94. s ay famn tam sonuna su bilgiler eklenmelidir: "Karapapaklarin 93Harbindeki rolleri ve bilhassa Mehrali Bey ile alakalt epeyce bilgi vardtr. Fakat, hem bubilgiler hem de Mehrali Bey baska bir calismada degerlendirilecektir. Mehmet Arif Bey 'inisaret ettigi noktalardan biri de, Ruslartn Karapapaklardan siivari alaylan oiusturmastdtr.Aynr alaylar, Ruslar tarafindan 93 Harbinden sonra da olusturuldu. Fakat, bu alaylardaistihdam edilen Karapapak ve Dagwanll Miislilmanlartn giydigi kalpaklar (papaklar), Htris-tiyanlarm kalpaklanndan [arkltydt. Onlarm papaklaruun iistii kirmmydt (Basbakanhk Os-rnanh Ars ivi , Yildtz Perakende Asked Evraki, no. 35/24, IV . Ordu Mufettisi Nusret Pasa'm n 8Agustos 1886 tarihli o n raporu). Herhalde Ruslar, hem Milsliimanlarla Musluman olmayanla-n aytrmak hem de Milsliimanlarm geleneksel giysilerine fazla kartsmamak icin boyle bir yolagitmislerdi", Bu ekle makalenin ilk kisrm bitecek, makalenin ikinci kismmda ise"Hatunogullan ve Karapapaklar" ile "Mehrali Bey" incelenecekti, Ama, "yanhs disket" ver-digim icin makale miidahale edilmeden yayimlanrms tr r, yaymcrdan ve okurlardan oznr dile-rim.

Karadeniz Arastirmalan, SaYI 9 (Bahar 2006), s.90-110.


2/21

SELAHATTiNTOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -II- 91Harbi hem de Mehrali Bey ve benzeri binleree Ttirktin hayati TUrk edebi-yatmda hemen hie konu edilmernistir, Bu acidan Turk edebiyati son de-reee kisir oldugu gibi, yazarlar da isteksiz ve yetersizdir.

1. Hatunogullari ve Karapapaklar93 Harbinde Anadolu Ordusu (IV. Ordu) Kumandam Gazi Ahmet

Muhtar Pasa'run Mtihimme Katipligini yapan Mehmet Arif Bey, Karapa-paklara deginirken, bunlann "oteden beri ismail Pasa'rnn familyasmibiiytik tamdiklanna" isaret etmisti, Yine onun verdigi bilgilere gore; is-mail Pasa'rnn babasi Serif Aga, Suregel kazasma tabi Hacrveli koyundeikamet eder ve Karapapaklar tizerinde soztl gecer birisidir. ismail Pa-sa'run kardesi (agabeyi) ve yine aym koyde oturan Medet Ali Bey'inoglu Yusuf Ziya Bey, 93 Harbinin baslayacagi anlasilmca hemen Karapa-paklardan bes tabur asker yazarak defterini amcasi Erzurum Valisi ismailHakki Pasa' ya gondermistir. 2Bu bilgilere bakilarak denilebilir ki, Karapapaklann en azmdan birkrsmmm Kars ve civanna yerlesmesinde ve onlann dtizenli bir bolgesel

gti~ haline getirilip devlet hizmetine sokulmasmda Karsh "Hatunogulla-n'" hanedanmtn onemli rolti vardir. Nitekim XIX. yuzyil baslanndansonlanna kadarki bilgiler de bunu dogrular mahiyettedir.

1828 yihnda Kars ve Crldir eyaletleri idarecilerine yazilan bir emirde,Dagistanve Gtircistan'dan buralara gelen Karapapaklann yerlerinde tu-

2Mehrned Arif, Basinuza Gelenler, Dersaadet 1328, s. 63. Hatunogullan hakkmda anlanlan ve yazilanlar muhteliftir. Bunlardan biri de, merhum TUrkTarihcisi M. Fahrettin Kirzioglu'na aittir , Kirzioglu, kendisinin de kanldigi ve aciklarnayagal!~tlgl bu fikri, Hatunogellanndan dinledigi haliyle ~oyle yazar: "Kars'm buynk esraf ailele-rinden Hatunogullan arasmda oteden beri ulu-atalan icin bilinip anlatilanlara gore, ... 'Hatun'bunlann nineleridir. Ananeye gore; bugUn Arpacay'in sagmda Magazbert Kalesi'ndeki sUslti'Hatun Kumbeti'nde yatan ve Hatun Ogullan'na ad veren nineleri He bunun kocasi, kalabahkbir oymakla Kmm'dan Kars topragina (Tokrarms ordusuyJa) gelmisler, buralara yerlesmisler-dir. Sonradan iran padisahi (Temur) bir gun ordu He geJerek buralan alnus ve kendisine karsikoyduklan icin Kmm Padisahimn buradaki beyleri ile butun erkek c;ocuklanm bile kihctangecirmis ve erkek soylanm kesmis. Bu beyler ailesinden ancak hamile bir hatun ile bir deTirabuzon'a kacabilen 'Murat-Han' adh bey sag kalabilmis, Sanradan butun oymagm bas tactedip buytlk tamdigt bu hamile Hatun'dan Kars'm Silregel ve Magazbert/Digor Beyleri'ninbabasi dogmus ve Sah'in adamlannm karkusundan dipte bucakta buyutulmus, Herkes buoksuz Beyoglu'na, babasiz bilytidilgU icin, 'Hatun-oglu' demis; bu yuzden bu bey cocugun-dan doganlara da bu aile-adi verilmis bulunuyor. Tlrabuzon'daki Bey de bunlann arncasisayihyor, Gerek Tirabuzon'un en biiyUk esrafmdan alan 'Murathanzadeler', gerekse Kars'taki.Hatunogullan, aile ananelerine bagh olarak oteden beri birbirlerini 'amca-ogullan'sayagelmislerdir" (M. Fahrettin Kirzioglu, Kars Tarihi, I, istanbul 1953, s. 480-481).Kirzroglu'nun bahsettigi Murathanogullan, Trabzan, Gumushane ve Bayburt civan tarihindemuhimdir ve bugUn de Trabzan ve Gumushane'de yasayanlan vardir,


3/21

92 KARADEMz ARASTIRMAIARI -9-

tulmasi ve onlara eziyet edilmemesi isteniyordu.' Bu emirde bolge ilerigelenlerinin Karapapaklara mtldahalesinin onlenmesi istenirken, bunlarmkimler oldugu acikca ifade edilmese bile, Karapapaklann yasadigi hava-lideki guclu kimselerin bir kismmm Hatunogullanndan oldugu tespitedilebilmektedir. Nitekim, yukandaki emirden hemen soma Erzurum Va-lisi ve Sark Seraskeri Galip Pasa'run Babiali'ye yolladigi kaime ile bunaverilen cevaptan anlasihyor ki, Karapapaklar ilkin Hatunogullan He ala-kahdir. Karapapaklann Hatunogullan maiyetinde istihdam edilmesininkendisine birakildignu belirten Galip Pasa, Hatunogullan HeKarapapak-lann ilgisini de aciklar: "Karsh Hatunoglu Mustafa Bey'in Karapapaktakrrmyla istihdammm benim karanma brrakilmasi,Hatunoglu Mustafa Bey'in evvelce Erzurum'da tevkif edildigi, Rusyaile savas cikmasi halinde Kars'taki kardeslerinin de orada olmamalangerektigi, bu sebeple dart kardesinin Erzurum'a getirildigi ve Kars'takihanelerinin kendi istekleriyle Erzurum yakinmdaki koylerine tasmdigrsize bildirilmisti. Bunlann Kars havalisinde Ruslara karst istihdamlan,dogru yanhs bazi soylentiler sebebiyle, uygun bulunrnarrus olmakla bir-likte, Ahiska tarafmda istihdamlannda pek mahzur gorunmemektedir,

'Dagrstanh Celebi Efendi, Hatunoglu Mustafa Bey hakkmda taahhutlerverdigi gibi, kendisi de sadakatinin ispati icin firsat istemektedir. Bu se-beple Mustafa Bey'e ferman yazilarak kontos kUrktinbirisi giydirilmis veelinin darligi dolayisiyla 1.500 kurus harchk verilmistir, Bunlann hepsi-nin Cildir eyaletindeki Karapapak ve sair kabileleri Celebi Efendi mari-fetiyle toplayip Tiflis taraflannda Rusya aleyhine kuUanmak tizere yol-lanmalanrn uygun buldum ve bu hususta onlara yardrmci olmasi icinCildir beylerbeyine yazi yazarak bildirdim"."Goruldugt; gibi Erzurum Valisi Galip Pasa, Hatunoglu Mustafa Pasaile ilgili bazi dogru yanhs soylentileri naklettikten sonra, bu soylentilerdolayisiyla bir Rus savasi srrasmda onun Kars'ta degil Ahiska'da istih-darmnm daha uygun olacagim dusunmektedir. Ancak, Hatunoglu Musta-fa Pasa, Karapapaklarla birlikte istihdam edilecekti. Nitekirn, Galip Pa-

sa'nm dij~tindtigti gibi Hatunoglu Mustafa Pasa, 1828-29 Osmanh-RusSavasmda Ahrska'ya yollanrms ve Ahiska'nm teslimine kadar Ruslara .karst sehri savunmustu.'3 S. Tozlu, "Karapapaklar-l-", s. 90-91.4 BOA, Hau-i Hiimayun, no. 36138, Galip Pasa'nm 6Temmuz 1828 (23 Zilhicce 1243) tarihlikaimesi. Bu beJgenin yayimlanan ashna bk, Devlet Arsivleri Genel MUdUrlUgU OsmanhArsivi Daire Baskanhgi, Osman II Devleti ile Azerbaycan Tiirk Hanltklan Arasindaki Muna-sebet lere Dai r Ar ,i vBelgeler i (15781914), It Ankara 1992, s. 224-225, beige no. 79.5 Rus Generali Paskevic'in Ahiska kusatmasi sirasmda Hatunoglu Mustafa, Muhammet Pasave Livanah (=Artvinli) Ali Bey ile kardesi de kaleyi savunmakla gorevliydi. Livanah Ali Bey


4/21

SELAHATTiN TOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -1I- 93

Hatunogullan ve dolaytsiyla Mustafa Pasa, bilhassa Rus smmna yakmSuregel-Akbaba hattmm rnahalli gucuydu, Hatta, bu ailenin asil arazisiSuregel kazasma tabi eski bir kale olan Magazbert" kislagmdaydi ve bu-rada suriileri ve cobanlan bulunmaktaydi." Diger yandan Hatunogullan-run Karapapaklar kadar Kurtler uzerinde de ciddi nufuzu vardi, fakat, bukoruma sayesinde Ktirtlerin de zaman zaman sorun crkardiklan anlasil-maktadir.fMustafa Pasa'dan evvel Hatunogullannm onemli efradi arasmda Kars

Muhafizi iken Osmanh askerinin Ruslar karsismdaki yenilgisinden so-rumlu tutularak idam edilen Mehmet Pa~a9 ile kardesleri Karabey veCakirbey (=


5/21

94 KARADENjZ ARASTIRMALARI -9-raskeri Galip Pasa'nm bahsettigi dogru ve yanhs soylentiler de bu sonucuyle alakahydi, Buniardan baska adlan amlmasi gereken onemli Ha-tunogullan vardir: Kurt Ismail Hakki Pasa'run babasi Serif Aga, Akbabakazasuu yeniden senlendiren Mahmut Bey, ismail Pasa'run agabeyiSuregel kazasi muduru Medet Ali Bey,lO Kurt Ismail Hakki Pasa, MedetAli Bey'in oglu Yusuf Ziya Pasa, Kurt Ismail Pasa'mn oglu AhrnetZulkifil Pasa (devrinin en yakisikh adamlanndan biri olup, Osmanlr ha-nedanmdan Sultan Abdtilaziz'in kizi Saliha Sultan ile evliydi) bunlannen onemlileridir.

1828-1829 savasmda Hatunoglu Mustafa Pasa ile' Ahiska'da istihdamedilen Karapapaklar, bundan sonra da aym ailenin baska fertlerinin alakave hizmetlerine mahzar olmuslardir, Bunlardan biri de Hatunoglu Mah-mut Bey idi. Kinrn Harbi yillarmda Kars sancagi mutasarnfi olan Taki-yeddin Pasa, IIverimliligine ragmen bos ve harabe halde bulunan AkbabaDagi ve civannm yeniden senlendirilmesini, devletin kabul ve taahhutettigi bazi sartlarla, Hatunoglu Mahmut Bey'e ihale etmisti. MahmutBey'in arzuhaline gore; Akbaba'mn yeni bir kaza yapilmasnn saglamakamaclyla buraya civar kazalardan ve "ote taraftan" nufus getirmis, koylerkurmus, binalar yaprms, gizlenen insanlan yazilmaya ikna etmis, hulasavarligim bu iste harcayip borclanrms oldugu halde, kendisine vaat edilen-lerin hicbiri yerine getirilmemis ve magduriyetine sebep olunmustur,Bunun yerinde gorulmesi icin kesif talep eden Mahmut Bey, kendisineverilen bu isin ya resmiyete kavusturulmasim veya Kars-Erzurum tarafla-nnda askeri bir gorev verilerek borclannm tesviye edilmesini de istemis-tiPto Kmm Harbi sirasinda Suregel kazasmm muduru olan Medet Ali Bey, Erzurum'da toplana-cak askerlere katrlmak tizere besyuz suvari hazirlanusti (BOA, lrade Dahiliye, no. 17766, 16Kasun 1853114 Safer 1270). Osmanh-Rus simnnda bulunan ~tiregel kazasinm mtidiirleridevletin istihbarati bakimmdan onemliydi, Medet Ali Bey de, Kmm Harbinde asker hazirla-manm yarnsira, Ruslar hakkmda toplayabildigi bilgileri devlete bildiriyordu, Bunlardan biride Karapapaklarla ilgiliydi: Medet Ali Bey'in istihbaratma gore; Ruslar, Karapapak taifesin-den suvari yazrrus ve Akbaba dagmdaki Kazganci koyune Ylgrnl~tl. Aynca, "Revan kuber-natoru" Giimrii 'ye gelip Karapapaklardan silvari yazrnaktaydi (BOA, Sadaret Mektubi Kale-mi, Umum Vilayat, no. 139n2). Medet Ali Bey'in Kmm Harbi sirasmdaki hizmetleri vedevletce odullendirilmeslne bk. M. Fahrettin Kirzioglu, JOO. Ytldoniimil Dolaytstyla 1855Kars Zaferi, istanbul 1955, s. 68-69, 71.II HaCI Mehmet Takiyeddin Pasa, Halep'te dogmus olup, Halep mtifttilerinden HaciAbdurrahman Efendi'nin ogludur, Esasen "ilmiye" smifmdan ve "muftu" iken, ilk mnlkiyegorevi olarak Kars mutasa rnfhgma atamnca "mulkiye" smifma gecmistir. 1856 yihrnn Tern-muz aymda (Zilkade 1272), mirimiran olarak, 0 zaman "mustakil" idare edilen Kars Sancagirnutasarnfhgma atanrmsnr. Buradan da, 1859 yihnm Mayis aymda (Sevval 1275) Urfa muta-sarnfhgma atanrrusu (BOA, Sicill-i Ahval Defterleri, no. IV, s. 46).12 Hatunoglu Mahmut Bey'in magdur oldugunu anlattrgi arzuhalde ailesi hakkinda su ifadelervardir: " . .. bundan ytiz ikiyuz sene rnukaddem aM vti ecdadmuz saltanat-i seniyyeye hidrnet


6/21

SEIAHATTiN TOZLU: KARAPAPAKIAR HAKKINDA BAZI NOTIAR -IJ- 95Hatunoglu Mahmut Bey'in kesif istegi kabul edilmis ve Tophane

Meclisi Reisi Mehmet Selim Pasa ile birlikte bircok subay bolgeyi dola-sarak hazirladiklan teferruath bir raporu seraskerlige sunmustur, Bazi.kisimlan asagida aktanlaeak olan 11 EyllilI859/13 Safer 1276 tarihli burapor; Hatunoglu Mahmut Bey, onun ailesi, bolgedeki Karapapaklar vebolge tarihi bakirnmdan muhimdir:"Akbaba adh yere vanlarak buramn dart yam dolasilrms ve haritast

hazirlanrmsur. Buranm bir tarafi simr lizerindeki Sistepe, Kucuk Oksuz-ler, Buyuk Oksuzler ve Gttldagi denilen tepelerdir. Obur tarafi Suregelkazasi yakmmda bulunan Dasgiri ve Hashas'tir. Bir diger yanmda Zaru-sad kazasi yonunde Kirac ve Karh Suleyman adh yerler vardir, Oburtarafmda da Cildrr kazasi cihetindeki Tarab adh yer bulunmaktadtr, Darttarafi tarif edilen Akbaba'mn uzunlugu alti genisligi dart saat olup, sathi-mn tamami yirmi dart saatte dolasilabilecek bir arazidir, Bu saha ikiytlzseneden fazladir elli dart (54) koyluk mamur bir kaza iken harabe halinegelmistir ve harap evlerin duvar kalmtilan halen mevcuttur. Simdi Urfasancagt mutasarnfi olan Kars sancagi eski mutasamfi Takiyeddin Pa-sa'run hayirh bir hizmeti olarak, buranm senlendirilmesi, Kars sancagmmkadim hanedamndan Hatunogullan adryla bilinen aileye mensup MahrnutBey'e havale edilmistir, Mahmut Bey'in 25 Mayis 1858 (11 Sevval1274) gununden baslayip bugune kadar devam eden arahksiz gayretlerisonueu, ~u anda Akbaba kazasmda yirmi iki (22) kay imar edilmis veburaya 966 nlifusluk 503 hane toplanrmsnr, Bunlann 20.000 civanndakoyun, sigir ve sair hayvanlan vardir. Sozu edilen hanelerin 421 hanesiRusya tarafmdan.: otuz yedi (37) hanesi Ardahan, Cildir, Zarusad veSuregel kazalanndan (ki bunlarm ~ogu zaten dart bes yil evvel Gilrcistan,Borcah ve Revan cihetlerinden gelmislerdir) ve kalan kirk sekiz (48)hanesi de adi gecen kazalann resmi yazimlarda gizlenen nufusundan (nii-fus-i mektfnne) olup Karapapak denilen Terekeme taifesindendir. Bunla-rm nufus defterlerine kayitlt oldugu varsayilsa bile, tabiatiylaasker hisse-si almmarnakta ve hepsi yurtluk sahibi olmayip fakir kimselerden olustu-gu icin Akbaba'rnn genis ve verimli arazisinin tapusu onlara meceanenverilmistir. Rusya tarafmdan gelenlerin ise, sirf Osmanh adaletine sigm-mak emeliyle gelmis kimseler oldugu tahkikat sonueu a~lga cikrmsnr.Bahsedilen ahaliye verilen 150 kadar tapu senedinin istanbul' dan gelme-

edip can bezl eylemede olduldan Huda-yi lem-yezele ayandir" (BOA, lrade Meclis-i Va la ,no. 18694, Mahmut Bey'in tarihsiz arzuhali). Mahmut Bey, ya magduriyetinin giderilmesiyahut kendisine Erzurum-Kars civarlannda ticretli bir gorev verilmesini isterken, istedigigorev zaptiyeliktir ve Karapapaklar la yapacagi bir istir. Nitekim, ~tiregel kazasmdaki baziKarapapaldar, mezhepleri sebebiyle lran'a meyillerinin engellenmesi icin, devlet tarafmdan"zaptiye suvarisi" olarak istihdam edilmekteydi (BOA, Cevdet Dahiliye, no. 8142).


7/21

96 KARADENjz ARASTIRMALARI -9-sine kadar mahalli idare tarafindan bunlara gecici tapu senetleri verilmis-tir. Verimli, sulak, otlak ve cayirlan gayet genis olan bu arazi ahalisizkahrsa, Rusya tarafindaki Gumru'nun ~ogu yeri cayrr ve ottan mahrumbulundugu icin, bundan evvel oldugu gibi simdi de yaz ve k1~mevsimle-rinde hayvanlanm buranm otlaklannda otlatarak ilerde Rusya'nm mulki-yet iddiasma sebep olunabilir. Aynca ahalisiz kalrnasi halinde bu bolge-nin haydut, hUSIZ ve eskiya yatagi olacagi da asikardir. Sistepe adh yer-den Gtimrti'ye giden Tiflis caddesi boyunca s irnrda yapi lacak karakollarve buralara konulacak mustahfiz askerler, herhangi bir askeri harekathalinde kolayhklar saglayacak ve snurm korunmasinda buyuk faydalanolacaknr, Aynca, bir yilhk surede burada yapilanlar sonueu devletin ha-zinesine 65.000 kurus gelir saglanrms olmasi, buranm sen ve abadanedilmesinin faydalanm gostermektedir. Simdiye kadar yapilanlann hemsimdi hem de geleeek bakimmdan ltizumlu oldugu ve olacagi tahkikatlaanlaIlmltIr".13Tophane Meclisinin raporuna gore Hatunoglu Mahmut Bey'in hizmet

ve gayretleri devletin faydasmadir ve geregi yerine getirilrnelidir. Mese-lenin havale edildigi Meclis-i Vala'da da benzer karar ahnmrs ve baziteferruatla sadrazamlrga iletilmistir, Mahmut Bey'in 1.000 kurus ayhklaAkbaba kazasma mtidtir tayini ve yaptiklannm devarmmn saglanmasiyolundaki karan degerlendiren sadrazarn, kazanm mtilki ve mali islerininhalli icin Kars sancagi mutasamfi Serif Pasa'ya emir yazilrnasiru arzetmis ve aym yolda padisah ernri cikanlmrstir.i"93 Harbi baslarnadan once Kars Karapapaklanmn bir kismi silvari ola-

rak Rusya ordusuna kanlrms ve "milisya" adiyla Osmanhlara karst sa-vasmisu. Tarn bu siralarda Erzurum Valisi Hatunoglu Kurt ismail HakkiPasa'rnn yegeni Yusuf Ziya Bey de Karapapaklardan bes tabur askeryazarak defterini amcasina yollarmstr, Yusuf Ziya Bey'in KarapapaklarHe bagmm daha kuvvetli oldugu anlasihyor, Mehmet Arifin verdigi bil-giye gore, Yusuf Ziya Bey, savasm baslamasma yakm bir zamanda Rus-ya tarafmdaki Karapapaklardan birinin kiziyla evlenmisti."93 Harbinde Anadolu Ordusu Kumandam bulunan Gazi Ahmet Muh-tar Pasa, Yusuf Ziya Bey'in hammi dolayistyla hem Hatunogullan hem

de Karapapaklar hakkmda onemli bilgiler verir:

[3 BOA, Irade Meclis-i Valfl, no. 18694, Tophane Meclisi Reisi Selim Pasa'mn baskanhgmdabolgeyi tahkik eden komisyonun raporu.14 BOA, lrade Meclis-i Vala, no. 18694, Meclis-i Vam. 'nm 17Arahk 1859 (22 C. Evve11276)tarihli muzakere karan ile Sadrazamm 31 Arahk 1859 (6 C. Ahir 1276) tarihli am uzerine 2Ocak 1860 (8 C. Ahir 1276) tarihinde ct1kanlan sozlti padisah emri.15 M. Arif, aym eser, s. 64.


8/21

SELAHATTiN TOZLU; KARAPAPAKLAR HAKKZNDA BAZZ NOTLAR -ll- 97

"Ismail Pasa, Kars ovasmm Rus hududundaki Nahcivan nahiyesindeoturan kadim bir hanedana mensuptur. Orada bunlara Hiitunogullart der-ler. Onceki Rus savaslanrnn birinde Ismail Pasa'rnn bir amcasmr Ruslaracasusluk ettigi suclamasiyla Kars kumandam idam etmis imis, Bu defa datuhaf bir olay oldu. Ismail Pasa'run amcasmm oglu* olup harpten onceSuregel kazasi kaymakarru bulunan Yusuf (Ziya) Bey, savas esnasmdaAlacadag'da yarnrna gelerek; Rus stivarilerinin Nahcivan'da, yani ordu-muzun arkasmda smm gecip bunun koytme gelmis ve guyabunun evinibasarak hanmuni ve bircok esyasmi aldiktan sonra Rusya tarafma gittik-lerini bildirip sikayetci oldu. Sonradan isittim ki, Yusuf Bey'in hammi,Tiflis'te zengin ve -galiba- Rus ordusunun konturatoculanndan olan birtticcann kizi irnis ve bu hatun saygih davramlarak babasmm evine gotu-rulmus ve baska kimsenin de hanesi basilmarms imis, Yusuf Bey'in isindogrusunu soylemekten niye cekindigini bilmiyorum, fakat, onu ordudandefetmekle yetindim. Sonradan Ismail Pasa, adi gecen amcasmm oglunasuizanla bakrldigiru isitince, onu asmam icin bana bir mektup yolladrgihalde hie onem vermedim. Bundan on alb sene soma MlSU' da cahsngimsirada, Yusuf Bey'in mirimiranhk riitbesinin mirlivahga tahvil edilerek.Hamidiye Stivari Alaylan Mirlivahgma atandigiru ogrendigim gibi, is-tanbul' a geldigimde de gordtim" .16Yusuf Ziya Pasa dolayisiyla hem Dna hem de ailesine dair verdigi bil-

giler ile hatrralanrun muhtelif yerlerinde Kurt Ismail Hakki Pasa hakkm-daki ifadelerinden anlasrldigi kadanyla, Muhtar Pasa, onlardan hoslan-mamaktadir, Muhtar Pasa'nm Kurt Pasa ile DIan mtinasebeti Firka-iIslahiye'deki" cahsma yillanna kadar gittigine gore, bu tespitte hata yok-tur. 93 Harbinden sonra Bayburt sancagma mutasarnf atanan" Yusuf Muhtar Pasa'run verdigi bu bilgi yanhsnr, Yusuf Ziya Bey, Ismail Pasa'nm amcasmm ogludegil, agabeyi Medet Ali Bey'in ogludur,[6 Gazi Ahmed Muhtar Pasa, Sergiizest-i Haydtuntn Cild-i Siinisi: 1294-Anadolu'da RusMuhtirebesi, Dersaadet 1328, s. 161-162. Muhtar Pasa'rnn, ismail Pasa'mn "idam edilenamcasi" dedigi Mehmet Pasa idi ki, yukanda bu hadiseye kisaca deginildi.17 Frrka-i Islahiye'nin ust seviyede bir gorevlisi olan Ahmet Cevdet Pasa'mn notlanna bk,MarCiztif, yay. Y. Halacoglu,


9/21

98 KARADENiz ARASTIRMALARI -9-

Ziya Pasa hakkmdaki olumsuz kanaat de muhtemelen Kurt Pasa ile ala-kahdir, Cunku, Kurt Pasa'nm eskiden beri padisah II. Abdtilhamit katm-da onemli bir yeri vardi ki, Kurt Pasa'rnn oglu Ahmet Zulkifil Pasa'rnnsultan Abdtilaziz'in kizi Saliha Sultan ile evlendirilmesi de bunu goster-mektedir. Fakat, Kurt Pasa'nm II. Abdtilhamit tarafmdan tutulmasmmasil sebebi, Pasa'mn hayati ve yaptiklandir,Kurt Pasa (1818-1897), alayh bir asker olarak, uzun yillar Dogu ve

Guneydogu Anadolu'da cahsrmsn. ilk vazifesi, 1833 yilmda onaln ya-.smdayken 1.200 kurus maasla basladigi Suregel kazasi ayan ve mtitesel-limligi idi. 1837' de askerlik meslegine ahnarak redif binbasisi yapildi ve1841 senesinde Bayezit'te Iranhlara karst yapilan asked harekatta bulun-duo 1845'te Crldir (Oltu) ve Ardahan civannda, Seyh Samil adma askertoplayan Hasan Hasbi Efendi'nin" ~lkardlgl kansikhklan bastirmak icinoraya giden Erzurum Valisi Cerkes BahriPasa, bilhassa Ismail Bey'i deyamnda goturmustu. 1846-1852 yillan arasmda Van, Hakkari, Dersim,Mus ve Siirt islahan ile Bedirhan Bey vakasmm hallinde bulundu. KmmHarbi yillanna rastlayanNisan 1853'te "kaymakam", Kasun 1853'te de"miralay" yapildi ve dogu cephesinde savasn. 1857-1861 yillan arasmdaDiyarbakir asked mevkisi emrine yollandi ve bolgedeki asiretlerin isla-hmda calrsn. Bilahire Erzurum ve Bitlis'te benzer islerde islerle ugrasnve bilhassa Mutki' deki asiretlerin islahmda istihdam edildi. 1863 Eylti-ltinde rtitbesi mirlivahga crkanlarak, IV. Ordu Erkanhgma atanmis vesonra Sivas'a memur edilrnistir. Buradan Kazan (e=Sis)islahan icin kuru-Ian Firka-i Islahiye'ye memur edildi. Oradan Maras ve Halep askedmevkilerine yollandi ve bilahire Firka-i Islahiye Kumandanhgma getiril-di. Bu siralarda Ahmet Muhtar Pasa'yla tamsn. Kozan ve Cebel-i Bereketislahatmdan sonra Maras'a memur edildi. Kozan'daki basanh faaliyetlerive ozellikle iskan cahsmalanndan sonra, defaten "musir" yapilarak, 2Mayis 1868/9 Muharrem 1285tarihli padisah emriyle 31.000 kurus ma-asla Diyarbakir valiligine atandi. 1874 yilmda bolgedeki Samrnar asireti-nin cikardig; isyam, hazineye yuk getirmeksizin .basanyla bastirdi, Birara Diyarbakir valiliginden aynldiysa da, gorevine iade edildi. 1876 yihbaslannda Diyarbakrr valiliginden aynldi. 11 Haziran 1876/18 C. Evvel1876 tarihinde, 25.000 kurus maasla Manastrr vilayeti vali kaymakamh-gma atandi, 18 Kasim 1876/1 Zilkade 1293 tarihinde ise, Erzurum valili-gine getirildi.Bu sirada cikan Osrnanh-Rus savasmda Bayezit (dogrusu Eleskirt) ko-

lordusu kumandam olarak gorevlendirilip suurotesi harekat dtizenledi. Bazi belgelerde ismi yanltslikla "Huseyin" diye yazilan Hasan Hasbi'nin krsa siiren ve bir .netice alamadrgi bu faaliyetJerini ayn bir ~ah~mada degerlendirecegim.


10/21

SELAHATTiN TOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -//- 99Anadolu Ordusu (IV. Ordu) baskumandam Ahmet Muhtar Pasa'run is-tanbul'a ~agnlmasl tizerine, 27 Aralik 1877/21 Zilhicce 1294 tarihinde,Erzurum valiligi uhdesinde olmak kaydiyla, IV. Ordu kumandanhgmaatandi. Batum kumandam Musir Dervis Pasa'nm Batum'dan aynhp Er-zurum'a yollanmasiyla IV. Ordu Musirligi ona birakildi, ismail HakkiPasa, ordu musirliginden 15.000, vilayetten de 25.000 kurus maas ala-cakken, yalmzca musirlik maasmi alrms ve valilikten dolayi alacagi olan250.000 kurusu hazineye birakrmsnr.Erzurum valiligi gorevini stirdtirtirken 16 Mart 1879/22 R. Evvel1296

tarihinde istanbul'a cagnldi ve 10.000 kurus maasla kaldmlnus olan Dar-I ~Ura-YI Askeri azahgma getirildi. 29 Arahk 1879/15 Muharrem 1297tarihinde, 20.000 kurus ayhkla Teftis-i Askeri Komisyonu reisligine; 12Temmuz 1880/4 Saban 1297 tarihinde de aym miktar maasla Hassa Or-dusu Musirligi ve padisah yaverligine atandi. Kasun 1880/Zilhicce 1297tarihinde, 15.000 kurus maasla tekrar Teftis-i Askeri Komisyonuna, busefer tiye olarak tayin edildi.18 Agustos 1886/18 Zilkade 1303 tarihinde, 30.000 kurus ayhkla Irak

Islahatiru gerceklestirmek uzere oraya yollandi. Donusunde, 15.000 kurusmaasla Teftis-i Askeri Komisyonu lkinci Reisligine getirildi, Daha sonraiane ve Teshilat-l Askeriye Komisyonu Reisi oldu. 22 Subat 1897/20Ramazan 1314 tarihinde vefat etti ve Uskudar'daki Yenicami haziresinedefnedildi.Cenaie masraflan, padisah II. Abdtilhamit'in emriyle hazineden eden-

di ve padisah, yaverini cenaze merasimine gonderdi,Hatunoglu Kurt ismail Hakki Pasa; gazi, gayretli, istikametli, oldukca

dindar ve tedbirli bir zat olarak bilinir: Ancak, onun en mtihim hususiyeti,bilhassa islahat cahsmalan sirasmda gosterdigi basanydi. Genellikle is-yan etmis, vergi odemeyen veya yerlesik hayata gecmeyen gocebelerin.islaht hususunda epeyce muvaffak olmustu, Bu gibi hallerde gosterdigisahsi basansi dolayisiyla, kendisine "Kurt"* lakabi verilmisti. Dolayisty-la, "Kurt Pasa" olarak amlmaktaydi. Ancak, bu lakabm, Pasa'mn kurnaz-hgiyla da alakah oldugu bilinmektedir.Yaklasik altrms dort yihm devlet hizmetinde geciren Kurt Pasa, bil-hassa II. Abdtilhamit tarafmdan sevilen ve tutulan birisiydi. Hatta, 93Harbinde Muhtar Pasa'yi asarak direkt padisahla yazisacak kadar Abdul-hamit'ten kredisi vardi. Onun en onemli faaliyet ve basanlan Diyarbakir

Bugun Agri'da yasayan Kurt Pasa'rnn torunlanndan Yilmaz Hatunoglu'nun bir oglunun adida "Kurtbey" konmustur.


11/21

100 KARADENiz ARA$TlRMALARI -9-

valiligi sirasmda yapnklandir. Bu sebeple, yillar sonra Ziya Gokalp veDervis Vahdeti bile onun adnu anmis ve yazilanna konu etmislerdi.'?Dogu ve Guneydogu Anadolu'da Kurt Pasa'run adi ve sozuntm, hem

btittin asiretler hem devlet hem de Ruslar acismdan onerni btiytiktti. Busebeple de padisah indinde iltimashydi. Kurt Pasa'rnn l i e ; oglu vardi.Bunlardan Ahmet Zulkifil Pasa, devrinde yakisikhlrgiyla unluydu vehanedan damadt olmustu. Digerleri Mustafa ve Ibrahim Beylerdir. Ibra-him Bey, Birinci Buyuk Savas sirasmda Kars'm kurtulusu icin epey ug-rasrrns, cokca para harcarrus ve hatta kurulan gizli cemiyetin idaresinisifreli yazilarla istanbul' dan saglamisn.Muhtar Pasa'nm Kurt Pasa'yi sevmedigi hatiralanndan bellidir, hatta,

onu "timmi" (okuma yazmasi olmayan) bir zat olarak anar ki, bu dogrudegildir,Muhtar Pasa'mn tavn Yusuf Ziya Pasa konusunda da aymdir, 0, Yu-

suf Ziya Pasa'mn hem 93 Harbi sirasmdaki "supheli" durumunu hem deHamidiye Hafif Stivari Alaylan Kumandam yapilmasmi "tees stifle" an-latmasma ragmen, aym konuda fikri soruldugunda, Yusuf Ziya Pasa'nmdevletine bagh bir kimse oldugunu bildirmisti, dolayisiyla Muhtar Pa-sa'nm ifadelerinde tam bir tutarsizhk vardir. Yusuf Ziya Pasa'mnHamidiye Hafif Stivari Alaylan Kumandanhgma getirilirken rtitbesininytikseltilmesi ve bu rtitbenin "siyasi" bir sebeple verildigi yolundaki tar-tismalara, 0 zaman Heyet-i Ayan Ikinci Reisi olan Muhtar Pasa da katil-mis ve onun fikri de sorulmustu, Asagida "aynen" aktanlan belge, hemYusuf Ziya Pasa hem Muhtar Pasa ve hem de Karapapaklar bakimmdanmtihimdir:" . .. Yusuf Ziya Pasa'run Rusya muharebe-i zailesindeki hidmeti Gazi

Ahmed Muhtar Pasa tarafmdan dahl tasdik edilmis olrnakla beraber 26Rebitilevvel sene 326 tarihli zabitnamede muharrer oldugu vechile musa-rtinileyhin Karapapak Asireti ruesasmdan olup, muharebe-i mezkflredeordu-yi humayflna hidemat-i sadikane ve cansiperanesi sebketmis veba'del-muharebe memleketi alan Kars'da ve Rusya tabiiyetinde kalrnasiicin vukfi bulan tekalifi red ve bircok emlakini feda ile ihtiyar-i hicreteylernis olmasma ve ahiren asiret alaylannm teskilinde ahval ve emzice-iasaire vukfifuna binaen cihet-i miilkiyeye mensup iken haiz bulunduguRumili Beglerbegiligi payesini tahvilen uhdesine Mirlivahk rutbesi bit-tevcih umum asiret alaylan kumandanligma tayin edildigi anlasihp su

19 Hatunoglu Kurt Ismail Hakki Pasa'nm ozetlenen hayati icin bk. BOA, Sicill-i Ahval Defter-led, no. XXV, s. 87; M. Sureyya, Sicil-i Osmant, IV, istanbul, s, 847"848.


12/21

SELAHATTiN TQZLU: KARAPAPAKLAR HAKK1NDA BAZ1 NOTLAR -II- 101

halde mezkfrr livahk riltbesi tevcihinin sebeb-i siyasiye istinadi derkarbulundugundan hakkinda ona gore muamele ifasr lazim geleceginin ... ".20

Goruldugu gibi Muhtar Pasa, Yusuf Ziya Pasa'nm 93 Harbinde devle-te sadakatle


13/21

102 KARADEMz ARASTlRMALARI -9-Sivas'taki 40. alay da Karapapak stivarilerinden olusuyordu, fakat, bualay siivari Iivalanndan hicbirine baglanmanus ve Sivas kumandanhgmmemrine verilrnisti."2. Karapapak Mehrali Bey ve Siivarileri93 Harbinin dogu cephesi savaslannda Ruslann esir etmek istedigi iki

kisiden biri olan Mehrali, aslen, Rusya hakimiyetindeki Tiflis vilayetininBorcah kazasma bagh Darvas koyundendir, Borcah kazasi, diger Ttirkasiretleriyle birlikte, Mehrali Bey'in de mensup oldugu Karapapak Tiirk-lerinin de yurduydu. Karapapaklar, aralannda Sii ve Sunnilerin de bulun-dugu bir topluluktu. Mehrali ise, Sunni bir Karapapaku.. Delikanlrhk caglannda babasmi kaybeden Mehrali, bu vakadan sonra

barnbaska birisi olur. Babasmm Musluman actetlerine gore defnedilmesi-ne mani olan Ruslar, onu Rus mezarhgma koyduklan gibi, mezann basi-na asker dikerek Karapapaklannmttdahalesini de onlemek istemisti. Bu-na dayanamayan Mehrali, bir gece babasmi Rus mezarhgmdan cikanpkendi mezarhklanna goturmek tlzereyken, Rus nobetci askerinin engeliy-le karsilasir. Rus askerini olduren Mehrali, babasinm nasmi kendi kabris-tanlanna defneder ve koyden kacar.Bu yillardan Doksanuc Harbine kadar bir Rus tarafinda bir Osmanh

tarafmda kacak olarak yasayan Mehrali, yamna epeyce Karapapak datoplarms ve bircok adli vaka sahibi olmustu. Hangi tarafta srkrstmhrsaobur devletin topragma gecen Mehrali, sonunda Rus elciligince Osmanh-lardan istendi. Yakalananlann Rusya'ya iade edildigi sirada kendisinin deele gecirilecegini anlayan Mehrali, Osmanh zaptiyeleriyle catismaya gi-rer, aramalar surerken bir-iki zaptiyeyi oldtirur ve Rus topraklanna gecer,Orada SIb takip edilir ve yine catismaya girerek tekrar Osmanh tarafinakacar. Ancak, daha evvelki cinayetinden arandigi icin, arnk iki tarafta darahat bulamaz. Rusya'mn lstanbul elciligi, Mehrali'nin Suregel kazastndabulundugunu ve kaza idarecilerinin ona yatakhk ettigini bildirerek, yaka-lamp derhal iadesini ister.

Stiregel, hernen tamarm Karapapaklarla meskfm bir kaza olup, Karssancagimn Rusya suunndaydr, Ruslann yatakhk suclarnasmdan cekinenSuregel kazasi idarecileri, bu sefer isi sikr tutarak Mehrali'yi takip eder-ler. Dtiz bir ovada srkistmlan Mehrali teslim olrnaz ve oniara silahla kar-sihk verir. Nihayet, Suregel kazasi meclis azasmdan Karib Aga'yla bir de414-423. Malazgirt' teki Karapapak suvarileri, 93 Harbinden sonra Kurt Pasa'run gayretleriyleBulanrk (=Kop) ve Malazgirt'e yerlestirilmis Karsh rnuhacirlerdi. Mus'ta, Birinci BUyUkSavas sirasinda Azerbaycan'dan gelenler de vardir,23 A. Karaca, aym eser, s. 182.


14/21

SEIAHATTjN TOZLU: KARAPAPAKIAR HAKKINDA BAZI NOTIAR -IJ- 103

zaptiyeyi katleden Mehrali, yaralamr ve meealsiz kalarak yakalarur.Mahkemeye crkanlarak sorgulanan Mehrali Bey, sorulan hicbir sualeeevap vermez. Kars Meclis-i Temyizi, onu inkarci sayarak idamma huk-meder. Erzurum mahkemesinin de onayladigi bu karar istanbul'a yolla-rur. Kars hapishanesinde yatan Mehrali, idam hi.ikmtiniin onaylanacagisirada hapisten firar ederek Rusya'ya gider ve aym isleri stirdiiriir.Mehrali Bey'in Kars hapishanesinden kaC;lloldukca ilginctir. Vakayi

bizatihi onun agzmdan dinleyerek aktaran Mehmet Arif Bey ile AhmetMuhtar Pasa'drr:Mehrali, hapishanede hukumet tabiplerinin yarasma bakmasma izin

vermez ve Karapapak usuliiyle kendi kendini tedavi eder. Hapisteki ko-easma ekmek getirmekte olan bir kadmi kocasi vasitasryla ikna edenMehrali, ekrnegin icinde bir "ege" getirtir. Bir rivayete gore, kadm c;ama-sircidir ve egeyi camasrrlarm arasmda getirmistir, Mehrali, ege ile yavasyavas ayagmdaki prangalan keser. Yatngi yerden hapishane duvanna bir .delik acar, aneak iyilesmedigi bahanesiyle bu deligin tizerine yatar veboylece orayi farkettirmez, Bundan sonra mahpuslan kacmaga tesvikederek bir kacis plaru hazirlar, Mahpuslara, "filan gun falan saatte hapis-hane kapisi acildigt zaman birden demir parmakhklara hucum edersekzaptiyeler hepimize karst duramaz ve kacanz'' derGercekten de ayru eyolur ve mahpuslar hep birden kapiya hucum eder. Mehrali ise, mahpusla-nn tersine, a


15/21

104 KARADENiZ ARA$TIRMALARI -9-

Arkadaslanyla Osmanh ordusuna giren Mehrali, bu tarihten sonra "Suva-ri Binbasisi Mehrali Bey" olarak adlandmldi,Mehrali Bey, 93 Harbinin basmdan sonuna kadar Muhtar Pasa'mn

gozdesi olarak 400 stivariden olusan birligin basmdaydi. Nerede acil birolay olsa derhal Mehrali oraya yollamyordu. ilk Rus baskmlan sirasmdaKars'ta, Ruslann ilk aldrgi yer olan Ardahan baskmmda Ardahan ve Go-le'de, Oltu ve Ardanuc civannda Ruslara agir yenilgiler yasatan MehraliBey'in athlanydt.i"Mehrali'nin son operasyonu, Ruslann Erzurum sehrine yaptiklan Azi-

ziye baskmmdan (8/9 Kasun 1877 gecesi) sonraki gUnlerdeydi. Ovayayol yapmakla mesgul alan Ruslann durumunu tahkik etmek uzere EthernPasa suvarileri oraya yollanrmsti. M. Arif, Mehrali'nin de katrldigi buharekati soyle anlatir: "Admi hayirla andigmuz Mehrali Aga ile onunhususi sUvarilerinden bazilan da bunlarla yollannusti. Cunku, KambersizdUgUn olmaz. Nerede bir tufek patlasa veya patlama ihtimali olsa, ku-mandan Muhtar Pasa, Mehrali Aga'yr oraya gonderir ve onun orada bu-lunmasmdan buyuk faydalar beklerdi. Hatta, bazi kereler Mehrali Agayaver olarak kullamlirdi. Slivarilerimiz, Rus suvarileriyle bir harbe tutus-tular. Bu savas birkac saat surdu, Nihayet dusman da bizimkiler de ikin-diye dogru cekildiler. Askerimiz yoklandigmda onbes-yirmi kadar zayia-tnmz oldugu anlasildr, Bu muharebede Mehrali Aga da kursunla topu-gundan yaralanrmsn" . 1 5Bu yaralanma sonucu Mehrali Bey topal kalrmsn, M. Arif, vakayi su

cumlelerle anlatir: "Mehrali Aga'nm yarasmm yeri ve kursunun tesirimiihimce oldugundan, Kumandan Pasa, ordunun en mahir ve guzide cer-rahlanm Mehrali'nin yarasma bakmaya tayin etmisti, Ancak Mehrali,burada da bizim cerrahlanmiza iltifat etmeyerek, yarasnu kendi kavmiadetleri dairesinde kendi arkadaslanna _baktmyordu. Mehrali, simdiyekadar pekcok kursun yarasi almissa da, hicbirinden vucudunda eser kal-madigi halde, bu yarasi iyilestikten sonra kendisini topal blrakml~tIr".26

24 Mehrali Bey'In buraya kadar ozetlenen hayati icin bazt kaynaklara bk. M. Arif, aytu eser, s.66-69, 214, 256-257, 455-457; A. Muhtar Pasa, aynt eser, s. 102-104, 310-311; Ahmet Muh-tar Pa~a,Amlar: Sergiizest-i Hayaumtn Cild-i Evveli, sad. N. Akbayar, istanbul 1996, s.102-105; Basiret Gazetesi, no. 2168, 2174, 2175, 2299.25 M. Arif, ayni eser, s. 311,455; A. Muhtar Pasa, Anadolu'da Rus Muhiirebesi, s. 311.26 M. Arif, aytu eser, s. 311, 455. Muhtar Pasa, 22 Arahk 1877 (10 K. Evvel 1293) tarihiylemerkeze c;:ektigitelgrafta: Erzurum Ovasmm Hins, Sitavuk ve Tufanc koyleri ile Deveboynuarasmdaki arazide yasanan c;:arpl~malan anlatnktan sonra, soyle der: "Bu mncadeledeKarapapak Binbasisi Mehrali Aga mecnih olarak, gerek Karapapakdan ve gerek nizamiyesuvarisinden birkac nefer dahl baskaca mecruh var ise de, sehidimiz olmadigi maruzdur"(Basiret, no. 2299, 13 K.Evvel 1293).


16/21

SELAHA1TiN TOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -II- 105Bu vakadan kisa bir sure sonra istanbul'a cagnlan Muhtar Pasa, ilk i

olarak Mehrali'yi sehirden cikardi. Zira, bunu Mehrali rica etmisti. Cun-kti, hem icerdeki dusmanlarmm kotulugunu gorecek, hem de savastanevvel ve soma Moskof a karst ettiklerinin cezasmm pek agir olacagirnbildiginden, sag olarak dusmanm eline gecmekten cok cekiniyordu.Mehrali icin bir kizak yaptmldi ve yatsidan evvel yatagiyla beraber kiza-ga yatmlarak yola cikanldi. Mehrali Bey'i boylece sag salim Erzu-rum' dan cikaran Muhtar Pasa, ancak ondan soma Trabzon'a gitmek tize-re sehirden aynldl.27Erzurum'dan soma Sivas'a giderek avanesiyle birlikte oraya yerlesenMehrali Bey, uzun yillar devlete suvari binbasisi olarak hizmette bulun-

duoMehrali Bey ve hemen ~ogu Karapapaklardan olusan Kars muhacirle-ri, bazi koylerle birlikte Sivas'm Cavusbasi mahallesine yerlestirilmisti,Hatta, Cavusbasi'na gelen Kars muhacirleri yUz haneden fazlaydi ve bumahallenin adr 1891 yilmda "Abadan" olarak degistirilmisti, 28 Bundansoma teskil edilen (Ekim 1892) Hamidiye Hafif Stivari Alaylanna,Mehrali'nin yamndaki Karapapaklar da ahndi,Bilahire Yemen isyanlan sirasmda oraya yollanan Mehrali Bey, hasta-

lanarak Yemen'de olmustur. Mehrali'nin Yemen'e yollanmasi ilkin Kan-gal'da kanstrgi zannedilen bir olay sebebiyle glindeme gelrnistir ve fikirde Sivas valisine aittir. Zira, Sivas valisinin yazrsma gore; Kangal kaza-smm Aziziye smmnda bulunan "Ciftlikviran" koyundeki Karapapak su-vari yuzbasisi Eyup Aga He oglunun Cecenler" tarafmdan oldurnlmesi,Mehrali'nin tertibidir. Bu sebeple Mehrali ve ogullan Yemen'e stirgunedilmelidir. Dahiliye Nezareti tarafmdan Meclis-i Vukela'ya bildirilen bukarar, orada da mtizakere edilmis ve soyle neticeye baglanrmsn: Mehraligibi birisinin boyle mahkeme edilmeden cezalandmlmasi, oradaki asiret-ler (Karapapaklar) arasmda kotu tesire sebep olur. Kendisinin asker stfatioldugu icin Dorduncu Ordu Musirligi vasitasiyla uyanlmasi, nasihatten27M. Arif, aym eser, S. 457. Kurt lsmail Pasa'rnn bildirdigine gore; Mehrali Bey, Karapapaksiivarileriyle son savasa da katihp isini hakkiyla yapuktan soma Erzurum'dan aynlmisn (BilalN. Sirnsir, British Documents on Otoman Armenians, I, (1856-1880), TIK. Yay., Ankara1989, s . .327) .28 BOA, lrade S u r a - Y l Devlet, no. 6353,21 Ramazan 1308/19 Nisan 1307. Belgede bahsi gecen Ge~enler, Qunduhzade Musa Pasa'nm Kafkasya'dan getirdigi muhacir-lerdir. Bekir Sami Kunduk'un babasi alan Musa Pasa, 93 Harbinde Anadalu cephesindeRuslann israrla yakalamak istedigi iki kisiden (digeri Mehrali'dir) biriydi. MezanErzurum'daNarmanh Camisi haziresinde ve agabeyi Hasbulat Bek'in mezanrnn caprazmdadir . Mezarkitabesindeki ifadelere gore; Musa Pasa, "otuz bin Gerkes gazisiyle vatan, mansip ve maka-rmru din ugrunda terk ederek" Tiirkiye'ye gelmisti, Hasbulat Bek'in mezar kitabesi arapc;a.olup, hem bas hem de ayaktasinda kabilelerine ait "damga" vardir. Aym damga, Musa Pa-sa'nm Tiirkiye'ye gelisinden sonra Babiali 'ye verdigi "tercume-i hal" evrakmm sonuna bash-j ? ; 1 miihiirde de vardir,


17/21

1 0 6 KARADEMz ARA$TlRMALARI -9-

anlamayip aym seylere devam eder de surgunu mutlak olursa, usulu dai-resinde tahkikat yapilarak Divamharp'te icabma bakilmasr gerekir. Du-rumun aynca Sivas valiligiyle Dahiliye Nezaretine de bildirilmesi istenenkarar, 1903 yilmm Eylul aymda almmrsn?Yukanda sozli edilen sebepten olmasa bile, Mehrali Bey ve onun sii-varilerinin Yemen isyanlannm bastmlmasma katilmak tizere Yemen' egittikleri ve Mehrali Bey'in Yemen'de Oldligli arttk iyice bilinmektedir.

Mehrali Bey hakkmda belgesel bir cahsma yUrtiten Cengiz Cakaloglu,henuz yayimlanmarms bu etiidtinde bircok bilinmeyeni ortaya koymakta-dir: 1892 yilmm Ekim ayi son1annda Sivas'ta Kabak Meydaru'nda yapi-Ian bir merasimle Mehrali Bey kumandasmdaki 40. Hamidiye Hafif SU-vari Alayi kurulurr" 1895 yihndaki Ermeni isyan hadiseleri sirasmdaMehrali'nin slivarileri ile Ermeniler arasmda cansmalar yasamr." 1897Yunan savasmda 40. Alaym cepheye yollanmasi kararlastmlrr, fakat,savasm kisa surmesi sebebiyle gonderilemez, 1898 yilmdaki taksimatta40. Alay hicbir Hamidiye Livasma baglanmaz, Sivas kumandanhgmmtalim vermesi sartiyla oraya baglarnr. 1905 yilmda Yemen isyam buyu-ylince bolgeye yeni birliklerin sevki gerekir ve Haydaranh asireti reisiHuseyin Pasa'nm 25. alayi He Mehrali'nin 40. alaymm bolgeye yollan-mast uygun bulunur. Haydaranh Hiiseyin ordu merkezi alan Erzincan' agelir, her ne sebeptense onun Yemen'e yollanmasi ertelenir. Mehrali veathlanmn Yemen'e gitmelerine dair padisah emri, 1905 yihnm Haziranaymda Mehrali 'ye iletilir. Mehrali de padisaha baghhgim ve tereddutetmeden Yemen'e gidecegini bildiren etkileyici bir telgraf ceker, fakat,anlasildigi kadanyla Mehrali hastadir, Rutbesi kaymakamhktan mirliva-bga ytikseltilen Mehrali, 1905 yihmn Temmuz ayi ortalannda 600 atlisiy-la iskenderun'a dogru yola cikar ve Agustos ortasmda buraya ulasir. Bo-Itik boluk muhtelif tarihIerde gemilere bindirilerek Yemen's yollamr veEyliil ayr baslanndan itibarenYemen'e vanrlar. Sivas Valisi Resit Pa-sa'run bildirdigine gore; Mehrali Bey, Yemen'de "vezaif-i askeriyesini29 BOA, Meclis-i ViikeUi Mazbatalan, no. 107/62.30 Alaym kurulus merasimine alay efradiyla birlikte vilayetin butun erkam ve ahali de katil-mrsn (BOA, Ytldi: Evrakt Hususi Maruzat, no. 268/33). Bu belgeyi yollayan Sn. Yrd. DO(f.Dr. Kemalettin Kuzucu'ya tesekkur ederim.31 Karapapaklarla Ermeniler ve yerliler arusmdaki husumet ve (fat1~malar eskiden de vardi.Mesela, 1889 yilh bir belgede, Kangal kazasmdaki Karapapak eskiyalarm hamisi oldugugerekcesiyle tutuklamp hapse konulan ve iki yil sonra berat eden Huseyin, kendisine "Kola-gasi" lakabmi takrrus ve bu unvanla Babiali'ye telgraf cekerek, bu olaylann bazi mtifsitlercedtiztildtigllnti ve tekrar hapse atilmak istendigini anlatrrusti. Fakat, isin oyle olmadrgim bildi-ren Sivas Valisi, Karapapaklardan korkuldugu i(finceza cihetine gidilemedigini ve bu sebepleKarapapak Huseyin'in uzak bir vilayette iskarum a~lk\=aistemisti, Bunda Ermenilerin stireklisikayetinin onemli payr vardi ve Babiali, Ermenilerin sikayetine sebep olacak olaylann (flk-mamast icin azami dikkatin gosterilmesini emretmisti (BOA, lrade Dahiliye, no. 88089).


18/21

- - -

SELAHATTiN TOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -II- 107'ifa ederken feda-yi can" etmistir, Onun yerine kumandan olan kardesi AliBey ise, alaym donusu sirasmda gemide vefat etrnitir.32Mehrali Bey, hakkmda bircok vaka ttiretilen kisiliklerden birisidir.

Onun erligi, mertligi ve sozunun gecerligi bircok yazt ve destana konuedilmistir.f Mehrali, hayatmm her amyla harikulade bir film senaryosubirakrmsnr.Mehrali'nin adma dtiztilen ve soylenen mahsus destanlar oldugu gibi,

baska nazimlarda da ondan sozedilir, Mesela, Karsh AIk Sadik'rn"Mehrali Bey Destaru", Cildirh Asik Senlik'in "Mehrali Bey AthIanTtirkusu", Karsh Bahri'nin "Doksantic Kars Kavgalan Turkusu" gibi ...Bu destanlardan Karsh Sadrk'rn Mehrali Bey Destani'run bir kisrm

asagidadir:Ey agalar beyler bizim ellerdeKocaklikdan yana birdi MehraliCahallzk eyleyip daglarda gezdiEpey zaman kacak durdu Mehrali.

Ibtida goziinden dusdi; devletin .So~ra gaze girip buldu ragbetinCihana tanutt santn sevketinBir essiz namidar, erdi Mehrali

Kan kavga kopanda Kars'tn bastnaDoksaniic' de bakdt yurdun isineDort-besyuz atltyt Ylgdz pesineMoskof'un cengine girdi Mehrali

Adtm duyanda Rus'un saldad'tKopanrdt: 'Mamaai deyin feryadt

32 Henuz basilmanus olan bildirisini bana gonderen Sn. Yrd. Doc, Dr. Cengiz


19/21

108 KARADENlz ARA$TIRMALARI -9-Moskof'a havf saldt merdane adiGozlerin kurdunu ktrdt Mehrali

Huda'nin mukadder gunu gelendeBu hal ile mahser giinii gelendeDiismanlartn zafer gtini; gelendeCigerine daglar vurdu Mehrali

Aglaya aglaya yurdu terk ettiAtltlann cekip Suvaz'a gitdiNice ehl-i maraz #faya yetdiOnlara bir faun, cordu Mehrali

3. Bir Karapapak Hatrrasi (93 Harbinde)93 Harbinde Anadolu Ordusu Kumandam olan Gazi Ahmet Muhtar

Pasa, Alacadag bozgunundan (14-15 Ekim 1877) sonra Kars'a cekilirkentoplam yedi kisi oiduklanm, Rus suvarilerinin kendisini takip ettigini vebu sebeple de cok sikmti yasadigim anlatirken, ilginc bir Karapapak han-rasi nakleder. Bu hatira aynen asagrdadir:"Hasan ve Htiseyin nammda Karapapak taifesinden cesaretle meshur

iki kanndas, cok zamandan beri uc-dort rufekasiyla nezdimde hizmettebulunurlar idi. Bugtin ikisi de yammda kalrms ve daha iki cavusumla biryaverim ve bir de hizmetkanm ki cem'an benimle yedi kisi idik, lste boy-le bir kucuk cemiyet olarak bize en ziyade tekarrubetmis birtakim Russuvarisiyle bizim bozgun askerin arasmda Kars'a muteveccihen hareketteisem de, kederimden yola devam edemeyip, her yirmi otuz hatvede birdurur ve geri doner etrafa bakar idirn. Ve Rusiann gtllle ve kursunlan dabizi takip etmekte idi, Her ne kadar rufekarn beni bu halden gecirmege veyola devama icbar ederler idiyse de, her nasil ise ben itaat etmez ve ede-rnez bir halde, gayetle muteellirn idim,

Bu s rr ada Karapapak Htiseyin dedi ki:'Su heriflere bir hucum edelim, ne emriniz olur?', deyince, 'haydin si-

zi goreyim' dedim. Derhal bu altr kisi beni birakip sel-i seyf ederek, zik-rolunan yakmdaki dtisman mufrezesine hticum edip daldilar. Ben, buhalden derhal mtiteessir ve pesiman oldum ise de, i~ isten gecti. Derken,ne bakayim, dusman geriye ve bizimkiler de bana dogru at stirtip gelmek-te degiller mi?Bu halden fevkalade memnun oldum ve insirah-i kalp hasil ettim. Bi-

zirnkiler sag vesalirn, bila-noksan geldiler.


20/21

SELAHATTiN TOZLU: KARAPAPAKLAR HAKKINDA BAZI NOTLAR -lJ- 109Fakat, Huseyin, boz renkli cukadan, omuzlan apoletli bir zabit kaputu

giymis de geliyor.- 'Htiseyin, bu nedir', dedigirnde:- 'Ah Efendim! Herifin gogsunde nisanlan da var idi, amma, onlan

alarnadim', diye teessuf ediyor. Subhanallahl Sol elinde dizginler, at tis-tUnde ve tufegi kayisiyla omuzunda asilrms ve bir elinde kihcla hticumetrnis ve adetlerinin iki li9 misli ve belki daha ziyade suvarinin icine dal-mrs olduklan bir zamanda; hem dusmaru yere sermis ve hem galiba(Rus'un) terkisinde olan kaputunu ahp giymis olmasma nasil taacclipedilmez?" .344. Son SozIkinci Mesrutiyet devri, TUrkiye'nin her bakrmdan kesif ve incelen-

mesi devridir. Ozellikle Anadolu'da yasayan insanlann tarih ve kultnrlerihakkmda ciddi etut ve yerinde tespitler yapilmasi bu devirdedir. Fakat, builgiden devletin "asli unsuru" olanlar mahrum birakilrms, ecnebilerintizerinde oyunlar oynadigi "yerel" unsurlara daha fazla vakit ve onemverilmistir, Oysa, her devletin.ilk isi "asli unsur" Uzerinde durmak olmus-tur. Bu bakimdan ihmal edilrnis unsurlardan biri de Karapapak Turkleri-dir. lkinci Mesrutiyet devri Erzurum valilerinden, Darulftmun ve MtilkiyeMektepleri rnudurlugtt yapml olan Mehmet Celal Bey, Bayezit sanca-gmdaki mttsahedelerini aktanrken, Karakilise'deki Terekerneler icin;"Turklerle nesil yakmhgi bulundugu zannedilen bir kavim" der.35 Oysa,Celal Bey gibi insanlann bu kadar bilgisiz olmalan dusunulemez, bununsebebi yukanda izah edilen yanhs tercihtir. Durum boyle iken, TUrkiyedismdaki Karapapaklara ilgi duyulmasi ve onlann sorunlanyla alakadarolunmasi elbette beklenmez. Fakat, ozelliklelran Tiirkleri ve bunlar ara-smda da Karapapaklar, XIX. asir sonuyla XX. asir baslannda ciddi sikm-trlara ugranlrrus, bircogu Kiirtlerin zulmline maruz birakilrmsn. Hem busikmtilar hem de baska sebeplerle Osmanhlara sigman veya s igmmakisteyen bircok lranh Turk vardl.36 Dolayistyla, iran Karapapaklanmn34 A. Muhtar Pasa, Anadolu 'da Rus Muhtirebesi, s. 277-278.35 Selahattin Tozlu, "Erzurum Valisi Mehmet Celal Bey'in Bayezit/Agn Sancagma DairRaporu (1909)", Prof Dr. Ramazan Sesen Armagant, edt. E. Uyumaz-S. Kiziltoprak, lsarVakfi Yay., istanbul 2005, s. 276.36 Mesela, 1889 yilmda, Van vilayetinin Bargiri (=Muradiye) kazasma tabi "Abkay(=Abaka)" nahiyesine lran'm Ovacik nahiyesinden Aynmhlar yerlesmek istemis ve "Rafiziolmayan bir yere yerlestirilmcyi kabul etmeleri saruyla" istekleri olumlu karsilanrmsnr (BOA,lrade Dahiliye, no. 90251). Ad. gecen Abaka, Selcuk sultanlanndan Osmanhlara kadar "yaz-hk ordugah" olarak kullamlrrus ve tarihi eserlerle donatilrms bir TUrk yurdudur. Hatta, AbakaHan, Muineddin SUleyman Pervane'yi bu sahrada 5ldiirtmii~tU. Aynrnlilarm "Abaka Sahra-Sl"m Istemelerinde tarihi bir bag olup olrnadigi bilinmiyor.


21/21

110 KARADENjZ ARASTIRMALARI -9-

bilhassa arasnnlmasi laznndir ki, Osmanh arsivlerinde fazlasiyla malze-me vardir,Karapapaklar ~liphesiz sadece Tiirkiye'de yasamarnaktaydr ve yasa-mamaktadir, Mevcut malzemenin iyice ktsaltihp, hatta bazilannm kulla-

mlmamasryla olusan bu makale He Turkiye'deki Karapapaklann XIX.asir tarihinin bir kisrru ancak aC;lgacikanlrmsur, dolayrsiyla bundan sonrateferruath arastirmalara daha fazla ihtiyac vardir, Diger taraftanKarapapaklann Giircistan (ozellikle Tiflis-Borc;a11),37iran, Dagistan,Rusya ve Ermenistan'daki tarihi durumlanyla; Turkiye dahil, yasadiklanlilkeler ve yerlerdeki bugunku halleri, kiiltUrleri; Ttirkiye dismdakilerinde hukuki durum ve sorunlan aynca incelenmelidir.

37 Karapapaklann merkezi durumunda olup, Osmanh belgelerinde de adr sik gecen "Borcah",Tiflis vilayetine baghydi, Hemen biitiin knlturel ozelliklerini korumaya "a1I~an Karapapaklar,Giircii hukumetlerinln kararsizhgi ve hatta dusmanhgi dolayisiyla sikmudadirlar. Ozellikle,Turklerin ve dogal olarak Karapapaklann, belli bir tarihten once 0bolgede oturduklanm ispatetmeleri istenmektedir lei, bunun bir kotll niyet oldugu aeiknr (Kamil Agacan, "GiircistanTiirkler inin Mevcut Durumu, Siyasi ve Ekonomik Sorunlan", Karadeniz Arasttrmalari, I,Ankara 2004, s. 90-101; Semra Alyilmaz, "Borcah (GUrcistan) Karapapaklanrnn/Terekemelerinin Tarihine Dair", Yeni Tiirkiye, 43, Ankara 2002, s. 288-291). Diger yandan bumeselelerin c;oziimUnde anahtar olabilecek "tarihi tapu defterleri" Ttirkiye'de Devlet Arsivle-rine bagli Osmanh Arsivindedir, dolayisiyla meselenin "oztimU de bir bakima Ttirkiye'nin.elindedir.