KARAGÖZ...............................................................................................................................................................4Bibliyografya :.................................................................................................................................................5

KARAGÖZ AHMED PAŞA CAMİİ .......................................................................................................................6KARAGÖZ BEY KÜLLİYESİ................................................................................................................................6

Bibliyografya :.................................................................................................................................................6KARAHAN, ABDÜLKADİR..................................................................................................................................6

Bibliyografya :.................................................................................................................................................7KARAHANULAR....................................................................................................................................................7

Bibliyografya :...............................................................................................................................................16Karahanh Türkçesi.........................................................................................................................................17Bibliyografya :...............................................................................................................................................17Mimari...........................................................................................................................................................17Bibliyografya :...............................................................................................................................................19

KARAHAYDAROĞLU MEHMED .....................................................................................................................19KARAHITAYLAR.................................................................................................................................................19

Bibliyografya:................................................................................................................................................21KARAHİSAR.........................................................................................................................................................21

Bibliyografya :...............................................................................................................................................23KARAHİSAR MEVLEVÎHANESİ........................................................................................................................24

Bibliyografya :...............................................................................................................................................26KARAHİSARISÂHİB ...........................................................................................................................................27KARAHİSÂRÎ, AHMED.......................................................................................................................................27

Bibliyografya :...............................................................................................................................................29KARAILIK.............................................................................................................................................................29

Bibliyografya :...............................................................................................................................................32KARAKALPAKLAR.............................................................................................................................................32

Bibliyografya :...............................................................................................................................................33KARAKEÇİLİ........................................................................................................................................................34

Bibliyografya :...............................................................................................................................................35KARAKOÇ, SARKİS.............................................................................................................................................35

Bibliyografya:................................................................................................................................................36KARAKOL.............................................................................................................................................................36

Bibliyografya :...............................................................................................................................................38Karakol Binaları............................................................................................................................................39Bibliyografya :...............................................................................................................................................40

KARAKOYUNLULAR..........................................................................................................................................41Bibliyografya :...............................................................................................................................................45

KARAKOSE ..........................................................................................................................................................46KARAKTER ..........................................................................................................................................................46KARAKULLUKÇU...............................................................................................................................................46

Bibliyografya :...............................................................................................................................................47KARAKURT KÜLLİYESİ.....................................................................................................................................47

Bibliyografya :...............................................................................................................................................48KARAKUŞ, BAHÂEDDİN....................................................................................................................................49

Bibliyografya :...............................................................................................................................................50KARAKUŞ, SEREFEDDİN...................................................................................................................................50

Bibliyografya :...............................................................................................................................................51KARAL, ENVER ZİYA.........................................................................................................................................51

Bibliyografya :...............................................................................................................................................53KARAMAN............................................................................................................................................................53

Bibliyografya :...............................................................................................................................................55KARAMAN BEY...................................................................................................................................................55KARAMAN MEVLEVÎHANESI..........................................................................................................................55

Bibliyografya :...............................................................................................................................................57KARAMANI, CEMÂLEDDİN ISHAK.................................................................................................................57

Eserleri...........................................................................................................................................................58Bibliyografya :...............................................................................................................................................59

KARAMÂNÎ MEHMED PAŞA.............................................................................................................................59Bibliyografya :...............................................................................................................................................61

KARAMANLI........................................................................................................................................................61

Bibliyografya:................................................................................................................................................63KARAMANU NİZAMI..........................................................................................................................................63

Bibliyografya :...............................................................................................................................................64KARAMANLIOGLU, ALİ FEHMİ.......................................................................................................................65

Eserleri...........................................................................................................................................................65Bibliyografya :...............................................................................................................................................65

KARAMANOĞLU MEHMED BEY ....................................................................................................................65KARAMANOĞULLARI........................................................................................................................................65

Bibliyografya :...............................................................................................................................................71Mimari...........................................................................................................................................................72Bibliyografya :...............................................................................................................................................74

KARAMEHMETOĞLU ........................................................................................................................................74KARÂMİTA ..........................................................................................................................................................75KARANLIK KÜMBET..........................................................................................................................................75

Bibliyografya:................................................................................................................................................75KARANTİNA.........................................................................................................................................................75

Bibliyografya :...............................................................................................................................................78KARAOĞLAN MUSTAFA EFENDİ ...................................................................................................................78KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ..............................................................................................................78

Eserleri...........................................................................................................................................................79Bibliyografya :...............................................................................................................................................81

KARAOSMANOĞULLARI...................................................................................................................................81Bibliyografya :...............................................................................................................................................83

KARAPAPAKLAR................................................................................................................................................83Bibliyografya :...............................................................................................................................................84

KARAPINAR.........................................................................................................................................................84Bibliyografya :...............................................................................................................................................86

KARAPÎRÎ .............................................................................................................................................................86KARASUBAZAR...................................................................................................................................................86

Bibliyografya :...............................................................................................................................................87KARATAY, CELÂLEDDİN .................................................................................................................................87KARATAY, FEHMİ ETHEM................................................................................................................................87

Eserleri...........................................................................................................................................................88Bibliyografya :...............................................................................................................................................88

KARATAY HANI..................................................................................................................................................89Bibliyografya :...............................................................................................................................................89

KARATAY MEDRESESİ......................................................................................................................................90Bibliyografya :...............................................................................................................................................91

KARAVEZİR MEHMED PAŞA............................................................................................................................91Bibliyografya :...............................................................................................................................................92

KARAVİYYÎN CAMİİ..........................................................................................................................................92Bibliyografya :...............................................................................................................................................94Mimari...........................................................................................................................................................94Bibliyografya :...............................................................................................................................................95

KARAY, REFİK HALİT........................................................................................................................................95Bibliyografya :...............................................................................................................................................96

KARAYAZICI ABDÜLHALİM............................................................................................................................97Bibliyografya :...............................................................................................................................................98

KARAZA B. KA'B.................................................................................................................................................98Bibliyografya :...............................................................................................................................................99

KARCIĞAR............................................................................................................................................................99Bibliyografya :...............................................................................................................................................99

KARDEŞ...............................................................................................................................................................100Bibliyografya :.............................................................................................................................................101

KARDEŞLİK........................................................................................................................................................101Bibliyografya :.............................................................................................................................................102

KAREDE SERİYYESİ.........................................................................................................................................103Bibliyografya :.............................................................................................................................................103

KARESİ BEY.......................................................................................................................................................103Bibliyografya:..............................................................................................................................................104

KARESIOĞULLARI............................................................................................................................................104Bibliyografya :.............................................................................................................................................105

KARGI .................................................................................................................................................................105KÂRİ ....................................................................................................................................................................105KÂRİA SÛRESİ...................................................................................................................................................105

Bibliyografya...............................................................................................................................................106KARIN..................................................................................................................................................................106

Bibliyografya :.............................................................................................................................................107KARİNÂBÂD.......................................................................................................................................................107

Bibliyografya :.............................................................................................................................................109KARİNE................................................................................................................................................................109KARİNE................................................................................................................................................................109

Bibliyografya :.............................................................................................................................................111KÂRİNÎLER.........................................................................................................................................................111

Bibliyografya :.............................................................................................................................................113KARİÜLHİDAYE................................................................................................................................................113

Bibliyografya :.............................................................................................................................................113KARİYE CAMİİ...................................................................................................................................................113

Bibliyografya :.............................................................................................................................................115KARİZ...................................................................................................................................................................116KARKARATÜLKÜDR GAZVESİ......................................................................................................................116

Bibliyografya :.............................................................................................................................................116KARKIN...............................................................................................................................................................116

Bibliyografya :.............................................................................................................................................117KARLI-İLİ............................................................................................................................................................117

Bibliyografya :.............................................................................................................................................121

KARAGÖZ

Geleneksel Türk seyirlik sanatlarının önde gelenlerinden biri.Türk sosyal ve kültürel hayatının en zengin kaynaklarından biri olan karagözün (gölge oyunu) ortaya çıkışı konusunda birbirinden farklı açıklamalar vardır. Köklü bir gölge oyunu geleneği olan Çinliler'le Orta Asya Türkleri'nin bilinen ilişkileri, bazı araştırmacılara bu oyunun Orta Asya'dan Türkiye'ye gelmiş olabileceği kanaatini vermiştir. Ancak Orta Asya Türkleri'nde gölge oyunu hiç bilinmediğinden Özbekler'in kullandığı bir kukla çeşidi olan çadır hayal (ipli kukla) tabirin-deki hayal kelimesi bu yanılmaya sebep olmuş olabilir. Karagöz'ün ortaya çıkışı üzerine başka bir açıklama, bu oyunun Hindistan'dan Batı'ya doğru Çingene göçleriyle gelmiş olabileceği şeklindedir. Hindistan'da da köklü bir gölge oyunu geleneği mevcut olmakla birlikte Çingeneler'in çıktığı Kuzey Hindistan'da gölge oyunu pek yoktur. Ayrıca Çingeneler'in Batı yönünde göçleri XI. yüzyılda gerçekleşmiş olduğu halde Türkiye'de XVI. yüzyıla kadar gölge oyununun varlığına dair en ufak bir ize rastlanmaz. Farklı iki izah da oyunun baş karakterleri olan Karagöz ile Hacivat'ın yaşamış kişiler olduğunu açıklamaktadır. Evliya Çelebi'nin naklettiği, devrinden 400 yıl öncesine ait bir rivayete göre Selçuklular zamanında yaşayan bu iki kahramandan Karagöz, Kırkkilise'den (bugünkü Kırklareli) İstanbul Tekfuru Konstantin'in seyisi Sofyozlu Bâlî Çelebi olup aslen Çingene imiş. Hacivat ise Selçuklu Sultanı Alâeddin devrinde yaşayan Yorkça Halil admda biridir ve bu iki kişi arada bir buluşurlarmış. İkinci rivayet ise daha çok Karagözcülerin kendi aralarında oluşturduğu bir hikâyedir. Buna göre Sultan Orhan zamanında Bursa'da yapılan bir camide Hacivat duvarcılık, Karagöz demircilikyapmakta, ikisi arasında geçen nükteli konuşmalar cami yapımında çalışan işçileri çalışmalarından alıkoy-maktaymış. Caminin inşaatı geciktiğinden Sultan Orhan ikisinin de başlarını vurdurmuş, daha sonra Şeyh Küşterî adında bir kişi bunların tasvirlerini yapıp sultanın huzurunda oynatmıştır. Hiçbir belge veya kanıt bulunmadığı için bütün bu rivayetlerin fazla bir anlamı yoktur. Konuyla ilgili ilk belgeler XVI. yüzyıla aittir ve orada da karagöz adı geçmez. Bundan başka Şeyh Küşterî üzerine çeşitli kaynakların rivayetleri birbirini tutmadığı gibi, bu kaynaklarda onun karagözle ilgisini gösteren küçük bir bilgi dahi yoktur.Eldeki yazılı kaynaklara göre gölge oyununun Osmanlı ülkesine girişi XVI. yüzyılda olmuştur. Ondan önce daha eskilere uzanan kukla oyunları vardır ve bunlara "hayal" dendiği için araştırmacılar bunu gölge oyunu sanmıştır. Karagözün Osmanlı ülkesine Mısır'dan Memlûk sanatçıları vasıtasıyla geldiği üzerine çeşitli yazılı kaynaklar bulunmaktadır. Bunların en önemlisi, Memluk dönemi tarihçisi İbn İyâs'ın BedâYu'z-zühûr adlı Mısır tarihidir. Bu kitabın çeşitli yerlerinde Mem-İükler'deki gölge oyunundan söz edildikten sonra 1S17'de Mısır'ı ele geçiren ve Memlûk Sultanı II. Tomanbay'ı idam ettiren Yavuz Sultan Selim'in huzurunda bir gölge oyuncusunun Cîze'de Nil nehri üzerinde Ravza (Roda) adasındaki sarayda Sultan Tomanbay'm Bâbüzüveyle'de asılısını ve ipin iki defa kopuşunu canlandırdığı anlatılır. Bu oyun Yavuz Sultan Selim'in çok hoşuna gitmiş ve bunu oğlu Süleyman'ın da (Kanunî) görmesini istemiş, bu sebeple sanatçıyı İstanbul'a çağırmıştır. Nitekim Yavuz'la birlikte 600 kadar Mısırlı sanatçı İstanbul'a gelmiş, bazı oyuncular üç yıl kaldıktan sonra ülkelerine dönmüş, bazıları da İstanbul'da kalmıştır. Bunların faaliyetlerinin 1. Ahmed döneminde de sürdüğüne dair belgeler mevcuttur. Gerçekte Mısır'da gölge oyunu XI. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bizdeki en eski karagöz tasvirlerinin XIX. yüzyıl sonlarına ait olmasına karşılık Alman müzelerinde XII. yüzyıldan kalma Mısır tasvirleri bulunmaktadır. Bunların bir kısmı II. Dünya Savaşı'nda yok olmakla beraber bugün fotoğrafları mevcuttur. XVI. yüzyıla ait Osmanlı belgeleri ise bunu yeni bir oyun olarak uzun uzun anlatmaktadır."Hayal" ve "hayalbâzân" tabirleri kukla için kullanılırken belgelerde bu yeni oyun hakkında "hayâl-i zil" terkibi geçmektedir. Ayrıca XVI. yüzyılda İstanbul'da gösterilen gölge oyunu için anlatılanlar Memlûk gölge oyunu üzerine verilen bilgilere de uymaktadır. Fakat Memlûk gölge oyunu tasvirleri tek renkte olup saydam değildir. Bu durumda. XVI. yüzyılda Mısır'dan gelen sanatçılardan öğrendikleri gölge oyununun tasvirlerini XVII. yüzyılda Türk sanatçılarının dericilikteki ustalık-İarıyla saydamlaştırdıkları, ayrıca bunlara eklem yerlerinden hareket imkânı da sağladıkları anlaşılmaktadır. Karagöz adı da ilk defa bu yüzyılda ortaya çıkmıştır. Karagöz oyunları zamanla Türk mizah anlayışı, divan, halk ve tekke şiiri, sanat ve halk müziği, çengi, köçek gibi sanat ve halk danslarıyla zenginleşerek Türk kültürünün hemen bütün unsurlarını ihtiva ettiği gibi Osmanlı toplumunu oluşturan değişik ırk ve dinden kavimlerin giyim -kuşamları, karakter ve şive özelliklerini de sergilemiştir. Karagöz sadece Anadolu'da değil Osmanlı Dsvleti'nin Cezayir. Tunus, Mısır, Romanya, Yugoslavya, Suriye, Lübnan ve geç tarihte Yunanistan olmak üzere sınırları içindeki ülkelere de yayılmıştır.Karagöz asiında bir sanatçının tek başına gösterimidir. Sanatçı aynı zamanda. el maharetiyle ve değişik sesleri kullanarak kadın ve çocuklardan çeşitli ağızlara kadar bütün kişilerin seslerini veren bir aktör, giriş-çıkışları, oyunun ritim ve temposunu belirleyen bir rejisör, dansları ve kişilerin hareketlerini düzenleyen bir koreograf, Osmanlı tasvir sanatının en önemli görüntüleri olan tasvirleri kesip boyayan bir ressamdır.Her oyun birbirinden bağımsız dört bölümden oluşur: Mukaddime, muhavere, fasıl, bitiş. Her karagözcü kendi zevkine göre bu parçaları değiştirebilir, her bölümün muhtevasında da bazı değişiklikler yapabilir. Mukaddime içinde çeşitli kesimler vardır. Seyirciyi oyunun havasına sokmak için perdeye konan göstermelik, aslında muhteva ile ilgisi olmayabilen hareketsiz bir tasvirdir. Mukaddimede önce Hacivat semai ve perde gazeli okur, Karagöz'le aralarında geçen bir kısa konuşmadan sonra dövüşürler. Bunu takip eden muhavere ise Karagöz'le

Hacivat arasında belli bir konu üzerinde istenildiği kadar uzatılabilen konuşmadır. Oyunu daha da uzatmak için "ara muhaveresi" denilen, birkaç kişinin katılabileceği bir veya iki oyun da eklenebilir. Bundan sonra asıl bölüm olan fasıl gelir. Çok eskilere giden fasılların konuları nesilden nesiîe el değiştirip günümüze kadar gelmiştir. Bunlar arasında Ferhad ile Şîrîn, Leylâ ile Mecnun, Tâhir ile Zühre gibi klasik aşk hikâyeleri; Kanlı Nigâr, Hamam gibi XVII. yüzyıla ait oyunlar; Cazular, Kanlı Kavak gibi fantastik konularda fasıllar vardır. Bunlara sonradan düzenlenmiş pek çok sayıda fasıl eklenmiştir. Oyunların değişmeyen iki teme! kişisinden Karagöz özü sözü doğru bir halkadamı olup düşündüğünü açıkça söyler, bu sebeple dışlanır, çokdefa işsizdir ve başı derde girer; ayrıca kalın bir sesle konuşur. Hacivat ise içten pazarlıklı, düzgün konuşan, herkesin huyuna suyuna göre davranan, herkesin derdi için aracı olan, yatıştırıcı, ara bulucu bir kişidir; ince sesli bir İstanbul çelebisidir. Ayrıca bunların çocukları, perdeye çıkmayan eşleri, Hacivat'ın kardeşleri, Karagöz'ün bir cadı olan Çingene an-nesi de bu arada sayılabilir. Oyunlardaki genç ve yaşlı kadınlar, zenci halayıklar, yosmalar olumlu karakter özellikleri göstermezler. Mirasyedi ve genç hanımlara meraklı çelebi İle tiryaki ve beberuhi Hacivat gibi düzgün İstanbul ağzı ile konuşan kişilerdir. Kastamonulu oduncu, Bolulu aşçı, Kayserili, Karamanlı. Eğinli, Laz ya da Karadenizli, Kürt gibi tipler ise kendi yörelerinin ağzı ile konuşurlar. Anadolu dışından gelenler arasında Acem, iki türlü Arap (ak Arap ya da zenci), Arnavut, Rumelili veya muhacir Tatar ve bir de bu gruba girebilecek Çingene bulunur. Müslüman olmayan kişilerden Türkiye'ye yerleşmiş tatlı su Frenkler'i ya da Rumlar'la Ermeniler ve yahudiler zikredilebilir. Başka bir grupta kambur, burundan konuşanlar, kekemeler, kötürümler, sağırlar, deliler, esrarkeşler, aptallar, cinsel sapıklar gibi kişiler vardır. Ayrıca kabadayılar ve sarhoşlar da çok görülür. Bunun yanı sıra eğlendiren kişilere, olağan üstü kişi ve yaratıklara, yalnız bir oyuna Özgü kişilere ve çeşitli hayvanlara da sık sık rastlanır. Zaman içinde çeşitli değişiklikler olmakla birlikte Osmanlı toplumu içindegörülen tiplerin büyük bir çoğunluğu karagözde yer almaktadır. Karagöz, 1,80 x 0,80 cm. ölçülerinde bir beyaz perde arkasından oynatılır. Işık kaynağı olarak yağ kandili veya mum kullanılır. Tasvirler deriden, özellikle deve derisinden olup çeşitli işlemlerle saydam-laştırılır, renklendirme kök boyalarla yapılır. Karagöz, tasvirleri dengede tutacak şekilde uygun deliklere yerleştirilen bir veya iki yatay çubukla oynatılır. Yatay çubukların yanı sıra fır döndü denilen dikey çubuklar da kullanılır. Yatay çubuklarla tasvirler tek yönlü hareket ederken dikey çubukla sağa sola dönüşleri sağlanır. Sayısı az olmakla birlikte günümüzde de iyi karagözcüler ve tasvir yapımcıları mevcuttur.Karagöz oyunlarının zamanla belli kurallara bağlanmış bir mûsikisi de vardır. Tasvirler çok defa karagözcü tarafından tef refakatinde hareket ettirilir. Buna bazan zil, zilli maşa ve düdükier de ilâve edilir. Asıl karagöz mûsikisi ise karagözcünün dışında bir ekibin halk müziği ve klasik müzik enstrümanlarıyla icra ettikleridir. Oyuna başlanmadan göstermelikle beraber çalınan bir parçadan sonra Hacivat'ın okuduğu semai, Karagöz'ün okuduğu perde gazeii ve oyun sırasında değişik tiplerin okudukları hayal şarkıları karagöz mûsikisinin zengin repertuvannı teşkil eder. Sayısı sınırlı makamlardan, bilinen bazı şarkıların yanında bestekârı bilinmeyen ve yalnız karagöz oyunlarında okunan şarkıların varlığı bunların karagöz için özel olarak bestelenmiş olacağını düşündürmektedir. Özellikle hayal şarkıları karagöz tipleriyle özdeşleşmiş, her tip kendi ırk veya bölgesinin türkülerini bazan kendi diliyle de söylemiştir.Başlangıcından yakın yıllara kadar birikmiş karagöz oyun repertuvarını Cevdet Kudret üç ciltte otuz dokuz oyun ve on dokuz muhavere ile, karagöz mûsikisinin hayal şarkılarını da 21 S'i notalarıyla olmak üzere Etem Ruhi Üngör yayımlamıştır.1 Karagözün ortaya çıkışı ile ilgili rivayetlere dayanılarak Bursa'da Çekirge semtindeki bir mezarın Karagöz'e ait olduğu ileri sürülmüş, 1993'te Kırkla-reli'nin geniş bir meydanına Karagöz'ün büyük boy bir heykeli dikilmiştir.

Bibliyografya :

H. Rİtter, Karagös, Türkische Schattenspİele, I, Hannover 1924; II, istanbul-Leipzig 1941; III, Wiesbaden 1953, s. ]X-Xll;a.mlf., "Karagöz", M, V], 246-251;G. Jacob, Geschichte desSchat-tentheaters im morgen-und Abendland, Hannover 1925; Selim Nüzhet [Gerçek]. TürkTema-şasi: Meddah-Karagöz-Ortaoyunu, İstanbul 1930, s. 45-98; Sabri Esat Siyavuşgil. Karagöz: Psiko•Sosyolojik Bir Deneme, İstanbul J94I, s. 23-40; Cevdet Kudret, Karagöz, Ankara 1968. I, 7-60; Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu; Kukla-Karagöz-Ortaoyunu, Ankara 1969, s. 107-165; a.mlf.. Dünyada ve Bizde Gölge Oyu-nu, Ankara 1977, s. 239-383; ayrıca bk. tür.yer; a.mlf., Karagöz, Turkish Shadoıu Theatre, İstanbul 1987, tür.yer.; Tlı. Menzel. Meddah, SchaUentheater und Shadow Theather, Berlin 1977; A. Tietze, The Turkish Shadoıv Theatre, Berlin 1977; Etem Ruhi Öngör. Karagöz Musikisi, Ankara 1989, s. 1-4; Sevengül Sönmez, Karagöz Kitabı, İstanbul 2000, s. 11-18; Cl. Huart. "Zu Uttmann's Ein Arabisches Karagöz-Spiel", ZDMG, LV (1901), s. 341; Mustafa Mutlu, "Karagöz 'nevirlerinin Yapımı", THA Yıllık,\V (1979], s. 165-169;R N. Boratav. "Karagöz", H2(fng.), IV, 601-602;Nureddin Sevin, "Karagöz Oyunu", TA, XXI, 273-278; Nuri Akbayar, "Karagöz", TDEA, V, 167-170; Mehmet Güntekin, "Karagöz Musikisi". DBİst.A, İV, 449-451. Metin And

1 bk. bibi.

KARAGÖZ AHMED PAŞA CAMİİ 2

KARAGÖZ BEY KÜLLİYESİ

Bosna-Hersek'İn Mostar şehrinde XVI. yüzyılın iltîncî yarısına ait külliye.Cami, medrese, Kütüphane, çeşme ve günümüze ulaşmayan bir mektepten meydana geldiği anlaşılan külliyenin banisi Mostar Köprüsü'nün bina emini olan Hacı Zâim Mehmed Bey'dir. Halk arasında Karagöz adıyla ün yapmış olan Mehmed Bey, Sadrazam Rüstem Paşa"nın kardeşidir. Caminin kapısı üzerinde yer alan, Arapça celî hatla yazılı 100 x 60 cm. ebadındaki kitabeye göre yapı 963 (1558) yılında Rüstem Paşa"nın ikinci sadrazamlığı sırasında inşa edilmiştir. Yapının mimarının kim olduğu kayıtlarda belirtilmemekteyse de çalışan ustaların Dubrov-nik'ten geldiği bilinmektedir.Kesme taştan inşa edilen yapı, içten 13.40 x 13,40 m. ölçüsünde Kare planlı olup üzeri yüksek sekizgen kasnaklı bir kubbe ile Örtülmüştür. Kubbeye geçiş, altlan mukarnas dolgulu olan sivri Kemerli tromplarla sağlanmıştır. Vaktiyle son cemaat yerinin üç taraftan bir sundurma ile çevrili olduğu, bugün hâlâ mevcut olan on dört adet sekizgen mermer sütunun varlığından anlaşılmaktadır. Son cemaat yeri, mukarnaslı başlıklı dört mermer sütunun taşıdığı sivri kemerlere oturan üç kubbe ile Örtülüdür. Eksende yer alan kapı basık kemerli açıklığa sahiptir. Üstte bir sıra mukarnas dizisi altında yer alan üçgen alınlıkta üç satır halinde kitabe yazılmıştır.Harimin yan duvarlarında iki pencere arasına açılmış birer niş bulunmaktadır. Eksende yer alan mihrap duvardan taşkın olup yedi kenarlı niş şeklinde düzenlenmiştir. Nişin üstü mukarnas dolguludur. Caminin kuzeybatı köşesinde duvarlarla bağlantılı iki sütun üzerine oturan bir mahfil mevcuttur. Harimi aydınlatan pencereler dört sıra halinde olup alt sı-radakiler sivri kemerli alınlıklar altında dikdörtgen biçimindedir, üst siradakiler ise kemerli açıklıklara sahiptir. Harimin kuzeybatı köşesinde dışa taşkın biçimde yerleştirilen minare çokgen bir kaide üzerinde yükselmektedir Uzun olan minarede gövde de çokgen olup şerefe altı mu-karnasli olarak düzenlenmiştir.Caminin hemen solunda yer alan medrese avlunun kuzeydoğu köşesindedir. "L" şeklinde dizilen mekânlardan oluşan yapıda dört küçük, bir büyük oda ile (kütüphane) bir dershane mekânı vardır. Önü meyilli bir sundurma ile çevrili olan medresede odaların üzeri aynalı tonozlarla örtülmüştür. 1992-1994 yıllarındaki savaş esnasında medrese binası mülteciler İçin mesken olarak kullanılmıştır. Medresenin kütüphanesine ait kitaplar Saraybosna da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'ne taşınmıştır.Cami ile medresenin ortak olan avlusunda bir şadırvan bulunmaktadır. Köşelerde sekiz sütun üzerinde yuvarlak Kemerli açıklıklara sahip şadırvanın üzeri pramidal bir çatı ile örtülmüştür. Altta sekizgen bir su haznesi bulunmaktadır. Cami avlusunda zamanla nazire oluşmuştur. Moloz taş örgülü avlu duvarının üzerinde yer alan çeşme, düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiş olup sivri kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiştir.Külliyede 1964-1965 yıllarında köklü bir restorasyon yapılmıştır. Bu dönemde özellikle külliyenin haremine toprak ilâve edilip seviyesi yükseltildiği için medrese ve diğer unsurlar da değişikliklere uğramıştır.3 1992-1994yılları arasındaki savaşta külliyenin büyük bir kısmı tahrip edilmiştir. Savaştan sonra yapılan restorasyon çalışmalarında külliyede ve özellikle cami kısmında -Suudi Arabistan'ın maddî desteği sebebiyle- Suudî motiflere yer verilmiş ve bazı bölümler tarihî Özelliklerini yitirmiştir.

Bibliyografya :

Evliya Çelebi. Seyahatnâme, 484; K. Peez, Mostar und Seine Kulturkreis, Leipzig 1891, tür.yer.; Hvzija Hasandedic, Spomenici Kültüre Turskog Doba, Sarajevo 1980, tur.yer.; a.mlf., "Kulturno-IstorİJEki Spomenici u Mostaru iz TurskogDoba", POF,X-X\( 1960-61),s. 150, 161-162, 164, 171, 172, 175; a.mlf., "Mostar'ın Türk Devri Kültürel ve Tarihî Anıtları" (tre. İsmail Eren), VD.sy. 7 (1968), s. 216, 224, 226, 230, 231, 232; Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mimarî Eserleri II, s. 231-233; Mehmed Mujezinovic. Islamska Epigrafıka Bosne i Hercegouine, Sarajevo 1982. III, 146, 175-207; Mostar {\otamo-nografija), Mostar 1983;M. Mujic. "Vukufnama Zaima Hadzi Muhammed-bcg İz 1570", Vu-kufname iz Bosne i Hercegouine (XV i XVI uijek), Sarajevo 1985, s. 159-174; I. Zovko. "O Postanku Karadözbegovve Dzamije u Mostaru", Glasnik Zemaljskog Muzeja BiH, 1/4, Sarajevo 1889,s. 137-138; AlijaNametak,"Kara-dözbeg i Njegovo Doba", Noui Behar, V1I/1-2, Sarajevo 1933-34, s. 36-41; Mehmed Handzic, "Nekoliko Dragocjenilı Rukopisa u Karadoz-begovoj Bİbiioteci u Mostaru", GlasnikIVZ.ll/ 12, Beograd 1934, s. 633-639; Hasan Name-tak, "Mostarske Dzamije İ Njihovi Vakufi", Noui Behar, X/20-22, Sarajevo 1936, s. 271-274; R. Stanic - M. Sandzaktar, "Konzervacİja Karadoz-bcgoveMedrese u Mostaru". NaseSlarine,Xl, Sarajevo 1967, s. 87-100; M. Becirbegovic, "Prosvjetni ObjekLi Islamske Arhitekture u Bosnü Hercegovini", XX-XXI, P0F{ 1974). s. 309-310. Amir Ljuhovjc

2 bk. Ahmed Paşa Camii3 bu restorasyonla ilgili geniş bilgi için bk. Stanic-Sandzaktar, XI 1961 s. 87-100

KARAHAN, ABDÜLKADİR

(1913-2000) Eski Türk edebiyatı alanındaki çalışmalarıyla tanınan âlim.1 Eylül 1913'te Urfa'nın Siverek kazasında doğdu. Babası yörenin tanınmış din adamlarından Molla Hacı Zülfikar Efendi, annesi Besime Hanım'dır. İlköğrenimini Siverek'te, orta öğrenimini Adana ve İzmir öğretmen okullarıyla İzmir Atatürk Lisesi'nde tamamladı (1934). Bir yıl kadar İzmir'de ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra Yüksek Muallim Mektebi ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'ne girdi. Mezuniyetinin ardından Samsun ve İzmir (inönü) liselerinde edebiyat öğretmenliği yaptı (1939-1947). Bu yıllarda Fikirler Dergisi ile Yeni Asır gazetesinde yazıları çıktı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde yaptığı Fuzûlî: Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti adlı çalışmasıyla doktor unvanını kazandı (1945). Aynı fakültenin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Eski Türk Edebiyatı Kürsüsü'nde metinler şerhi ve Osmanlı edebiyatı asistanlığına tayin edildi (1947). İslâm - Türk Edebiyatında Kırk Hadis adlı teziyle doçent oldu (1952), 27 Mayıs İhtilâli üzerine 147'ler arasında uzaklaştırıldığı kürsüsüne 1963'te dönerek eski Türk edebiyatı profesörlüğüne yükseltildi. Bu arada İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü'nde hadis (1963-1973), Yüksek Öğretmen Okulu'nda eski edebiyat metinleri (1972-1979) derslerini okuttu. Bir süre Kahire'de Ayn Şems Üniversitesi'nde ders verdi (1963). 1948-1950 yıllan arasında ilmî araştırmalar için Paris'te bulunan, ayrıca çeşitli kongre ve sempozyumlara katılan. İkbal Akademisi, Joseph von Hammer Cemiyeti, Avrupa ve İslâm Araştırmaları Birliği gibi çeşitli milletlerarası kuruluşların üyesi olan Karahan 1 Ocak 1983'te emekli oldu. 27 Temmuz 2000 tarihinde öldü ve Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedildi. 7000 kitap ve 1SO kadar süreli yayından oluşan kütüphanesini sağlığında Urfa'da kendi adını taşıyan cadde üzerinde kurulan kütüphaneye bağışlamıştır.Karahan'ın gençlik yıllarında yazdığı ilk şiiri olan ve Servet-i Fünûn mecmuasında yayımlanan "Dicle'de Akşam GüneşPn-den sonra ilkşiir kitabı Güneşin Doğduğu Yurt 'tur (İzmir 1934). İlmî araştırmaları ve çeşitli yazıları ise Türkiyat Mecmuası ile Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi başta olmak üzere birçok dergi ve gazetede yayımlanmıştır. Ayrıca İslâm Ansiklopedisi ile Türk Ansiklopedisi'nde. İslâm Ansiklopedisi'ritn İngilizce ve Fransızca baskılarında, Türkiye Diyanet Vakiı İslâm Ansiklopedisinde maddeleri neşredilmiştir.Eserleri. Karahan'ın kitap halinde yayımlanan eserlerinden bazıları şunlardır: Fuzûlî'nin Mektupları (İstanbul 1948); Fuzûlî: Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti (İstanbul 1949; Ankara 1989, 1995); Nâbî (İstanbul 1953;Ankara 1987); Nef (İstanbul 1954; Ankara 1986); Fatih - Şair Avni (İstanbul 1954); İslâm TürkEdebiyatı'n-da Kırk Hadis (İstanbul 1954) Kanuni Sultan Süleyman Çağı Şairlerinden Figânı ve Divançesi (istanbul 1966); Dr. Muhammed İkbal ve Eserlerinden Seçmeler 4 Kaidi A'zam M. Ali Cinnah'm 100. Doğum Yıldönümüne Armağan (İstanbul 1977); Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri İstanbul 1980 XIV. Yüzyıl Sonlarına Kadar Türk Kültürü ve Edebiyatı (İstanbul 1985); Şirazlı Hafız ve Şiirlerinden Seçmeler (İstanbul 1988); Türk Kültürü ve Edebiyatı (İstanbul 1988)

Bibliyografya :

Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul Ûnİuersi-lesi, istanbul 1973, s. 438, 452, 457, 462; İhsan İşık, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998, s. 345-346; Özcan Ünlü, "Hocaların Hocası", Eğitim-Bilim, sy. 23, İstanbul 2000, s. 60-62; Edes-sa, sy. 10, İstanbul 2001 (Abdülkadİr Karahan Özel Sayısı); Mehmet Nuri Yardım, "Abdülkadİr Karahan Hoca ile Yapılan Son Mülakat", a.e., s. 21-22; İskender Pala, "Karahan, Abdülkadİr", TDEA,M, 170-171; "Karahan, Abdülkadİr", Tanzimat'tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, İstanbul 2001, 11,466. Hasan Aksoy

KARAHANULAR

Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan'da hüküm süren Türk-îslâm hanedanı (840-1212).Önceleri Türkistan ve Uygur hanları adıyla bilinen bu hanedanın mensupları kara han, kara hakan, arslan kara hakan, buğra karahakan gibi unvanlarında "yükseklik ve yücelik" anlamına gelen kara kelimesini kullandıkları için kurmuş oldukları devlete de ilk defa Rus şarkiyatçısı Vasilij Vasilevic Grigorev 1874'te yazdığı bir makalede 5 Karahanlılar adını vermiş, hanedan daha sonra bu adla tanınmıştır. Karahanlılar İslâm tarihi kaynaklarında Hakaniyye (Hâkanlılar), Hâniy-ye 6 Âl-İ Hakan, Hâkâniyân 7 Mülûkü'l-Hâkaniyye, Mûlûkü'1-

4 İstanbul l974-,Doğudan GelenSes İkbaladıyia İstanbul 20015 bk. bibi6 Diuânü lugâti'L-Türk Tercümesi, 1, 14; Rûzrâverî, III, 374; İbnü'l-Esîr, IX, 4627 Nizâmî-i Arûzî, s. 28,46

Hâniyye 8 Evlâdü'l-Hâniyye 9 Âl-i Efrâsyâb et-Turkî 10 Beytü'l-Hâniyye 11 Nebîre-i Efrâsyâb 12 Mülûk ve Selâtîni Efrâsyâbî 13 Ümerâ-yi Efrâsyâb 14 Mülûk-i Türkistan ve Efrâsyâbiyân 15 şeklinde anılmaktadır. Karahanlılar hakkında kullanılan isimlerden biri Buğra Hanlılar, diğeri de sikkelerde ve İslâm kaynaklarında sıkça geçen 16

İlig (İlek) Hanlar'dir. Karahanlılar'ın kökeni konusunda Uygur, Türkmen, Yağma, Karluk, Karluk-Yağrna, Çiğil ve Tuchüe-Ashina (Tukyu -Göktürk) olmak üzere yedi faraziye ileri sürülmektedir. Karahanlılar'ı T'uchüe-A-shi-na hanedanının bir kolunu teşkil eden Karluklar'a bağlayan Omeljan Pritsak, Karluklar'ın Uygurlar'ın çeşitli savaşlar sebebiyle içinde bulundukları sıkıntılı ortamdan istifade ederek Balasagun ve Talas'ı (Taraz) istilâ ettiklerini, ancak 840 yılına kadar Uyguriar'ı metbû tanımayı sürdürdüklerini söyler. Ona göre bu tarihte Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Türk devlet sisteminde büyük bir değişiklik meydana gelmiş, T'uchüe-Ashina soyuna mensup olduğunu İddia eden Karluk yabgusu kendisini bozkırlar hâkiminin (Göktürk Kağanlığı) kanunî halefi ilân ederek Karahan (Kara Hakan, Arslan Kara Hakan) unvanını almıştır. Yeni kurulan Karahanlı-lar Devleti için Balasagun (Kuzordu) merkez olarak seçilmiş ve devlet Altay sistemine göre ikiye ayrılmıştır. Doğu kısmının hâkimi olan büyük kağan Balasagun'a yerleşmiş ve Arslan Hakan unvanıyla bütün Karahanlılar'in en büyük hâkimi sayılmıştır. Batıdaki topraklan idare eden Buğra Han büyük kağana tâbi olmak şartıyla önce Talas'ı, ardından Kâşgar'ı ve sonra tekrar Talas'ı başşehir olarak seçmiştir.17

Pritsak'ın verdiği bilgilere şüpheyle bakan ve Karluklar'ın bu dönemde güçlü bir siyasî varlık teşkil edecek durumda olmadıklarını İleri süren Reşat Genç, Sâmânî Hükümdarı İsmail b. Ahmed'in 893'te Talas'a kadar gelerek Karlukyabgusunun hatunu da dahil olmak üzere 15.000 kişiyi esir alıp dönmesinden hareketle Kar-luklar'ın Karahanlılar gibi büyük bir devlet kuracak kadar güçlü olmadıklarını, kuvvetli olsalardı Sâmânîler karşısında zor durumda kalmayacaklarını söyler.18 Ayrıca Karluklar'ın başında bulunan hükümdarların kağan, hakan veya han gibi unvanlar taşıdıklarının tesbit edilemediğini belirterek Karluklar'ı Karahanlilar'ın kurucusu diye kabul etmenin mümkün olmadığını ileri sürer. Ona göre Karahanlılar'in kurucusu Kariuklar değil Yağmalar'dır. 840'ta Ötüken'deki Uygur Devleti'nin yıkılmasının ardından Uygur hükümdar ailesinden başbuğların idaresinde bulunan Yağmalar Kâşgar'a gelmiş ve bazı yerleri Karluklar'dan alarak bölgeye hâkim olmuşlar, daha sonra hâkimiyet sahalarını genişletip Çû ve İli vadilerini de ele geçirmişlerdir. Çû vadisindeki Balasagun ilk fetihlerin arkasından Kâşgar'la birlikte devletin önemli merkezlerinden biri olmuştur. 521'de (1127) yazılan müellifi meçhul Mücmelü'l-levârîh ve'î-kışaş'ta Yagmalar'ın başındaki hükümdarların "Buğra Han", Çiğiller'in hükümdarının da "Tekin" (Tegin) unvanını kullandıklarının belirtilmesi, Hudûdü'l^âlem'de de Yagmalar'ın Uygurlar'ın bir kolu olarak gösterilmesi 19 ve Kaşgar ile Artuç'un o dönemde Yağmalar'ın elinde olduğunun bildirilmesi 20 1105'te Karahanlı sarayından Abbasî Halifesi Müstazhir-Bil-lâh'a elçi olarak gönderilen Ebü'I-Mecd Mahmûd b. Abdülcelîl'in Satuk Buğra Han'ın Artuçlu olduğunu söylemesi 21 Yağmalar'ın Karahanlılar'ın kurucusu olduğunu gösteren kuvvetli delillerdir.T'uchüe-Ashina hanedanının yıkılması üzerine (742) bozkırlarda hâkimiyet önce Basmillar'a, ardından Uygurlar'a geçti. Uygur Devleti (Dokuz Oğuzlar) Kırgızlar'ın baskısıyla 840'ta yıkıldı. Bu tarihten İtibaren batıya doğru göç ederek Kâşgar bölgesine gelen ve buraları Karluklar'dan alıp kendilerine yurt edinen, daha sonra İli vadisine yayılıp Balasagun'u da ele geçiren Yagmalar'ın hükümdarları han unvanını kullanmaya başladılar. Halbuki o sırada Karluklar yabgu unvanını kullanıyorlardı.22

Karahanlı hanedanının ilk kağanı Bilge Kül Kadir Han'dan sonra büyük oğlu Arslan Han Bezîr'in büyük kağan sıfatıyla Ba-lasagun'da, diğer oğlu Kadir Han'ın Oğul-çak, yardımcı kağan sıfatıyla Talaşta ve Kâşgar'da hüküm sürdüğü kaydedilmektedir. Ancak bu bilgiler Balasagun'un 942 yıllarına kadar Karahanlılar'ın hâkimiyetinde olduğuna dair hiçbir delil olmadığını dikkate alan bazı araştırmacılar tarafından şüpheyle karşılanmıştır.23 Büyük kağanlar hakkında X. yüzyılın sonuna kadar hiçbir malûmat bulunmamaktadır.

8 Dîuânü lugâü't-Türk Tercümesi, I, 30; İbnü'l-Esîr, X, 1209 İbnü'I-Esîr, X, 35O),Mülûkü'I-Hâniyyeel-Etrâk{a.g.e.,XI, 8210 a.g.e., XI, 8211 a.g.e., XI, 8312 Cüveynî, II, 30513 Cûzcânî, I, 30714 a.g.e., I, 25215 a.g.e.,I, 24516 İbnü'I-Esîr,lX, 100, IO8;Cüveynî,II,33I17 AVI, 25218 Ka-rahanlı Deulet Teşkilâtı, s. 35-3619 s. 9620 s, 9721 Golden, The Cambridge History ofEarly Inner Asia, s. 35722 Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, s. 12623 a.g.e., s. 38-39

Sâmânîler'den İsmail b. Ahmed, Muharrem 280'de (Mart-Nisan 893) Doğu Karahanlılar'ın merkezi Talas'ı zaptedince buradaki Türk emîr ve dihkanlarımn çoğu müslüman oldu. Kadir Han Oğulçak bu gelişmeler üzerine başşehri Kâşgar'a nakletti. Daha sonra Sâmânîler arasındaki iç çatışmalardan faydalanarak Sâmânî topraklarına saldıran Oğulçak kendisine sığınan bir Sâmânî şehzadesini kabul etti. Bu müslüman şehzadeyle ve Nîşâbur-lu Ebü'l-Hasan Muhammed b. Süfyân el-Kelemâtî 24 gibi âlim ve sûfılerle karşılaşan Oğulçak'ın yeğeni Karahakan Satuk b. Bezîr 25 müslüman oldu.26 İbnü'I-Esîr, onun rüyasında gökten inen bir kişinin kendisine Türkçe olarak, "Müslüman ol ki dünya ve âhirette selâmet bulasın" dediğini, bunun üzerine rüyasında İslâmiyet'i kabul ettiğini ve sabah olunca müslüman olduğunu herkese açıkladığını kaydeder.27 Abdülkerim adını alan Satuk amcası Oğulçak ile mücadele ederek başarı kazanmış ve Ka-rahanlılar'ın batıdaki topraklarında İslâmiyet'in yayılmasına çalışmıştır. Mücahid ve gazi unvanlanyla anılan Satuk Buğra Han müslüman olmayan Türklerle uzun süre mücadele etmiş, gayri müslim Türkler 942'de Balasagun'u ele geçirmişler, ancak Satuk Buğra Han daha sonra burayı geri almayı başarmıştır.Satuk Buğra Han'ın İslâmiyet'i kabulünün ardından Sâmânî-Karahanli mücadelesi yerini dostluk ve iş birliğine bıraktı. 344'te (955) vefat eden Satuk Buğra Han Kâşgar yakınlarındaki Artuç'ta defnedildi. Onun ölümünden beş yıl sonra yerine oğlu Mûsâ 28 Mû-sâ'nın ardından da kardeşi Arslan Han Baytaş Süleyman geçti. Süleyman, Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han'ı mağlûp ederek hanedanın bu koluna son verdi.Baytaş Süleyman'ın yerine geçen oğlu 29 Ebü'l-Hasan Ali Arslan Han, Sâ-mânîler'in Horasan valisi Ebû Ali Sîmcûrî ile Ceyhun nehri sınır olmak üzere Sâmânî topraklarını paylaştı; böylece Horasan Sîmcûrîler'in. Mâverâünnehir de kardeşi Harun Buğra Han'ın (Kılıç Buğra Han Hasan] hâkimiyetine girdi. İslâmiyet'in yayılması için büyük gayret gösteren Ebü'l-Hasan Ali 388 Muharrem sonlarında (Ocak 998) vefat etti. Ebü'l Hasan Ali'nin kardeşi Harun Buğra Han 30 Sâmânî emirlerinin de yardımıyla 990'da İsfîcâb'ı zaptetti. 992 başlarında Semerkant'ı aldıktan sonra Sâmânî başşehri Buhara'yı ele geçirdi. Kâşgar'a dönerken Koçkarbaşı denilen yerde vefat etti (992).Ebü'l-Hasan AIİ Arslan Han'ın ölümü üzerine (388/998) oğlu Ebû NasrAhmed büyük kağan sıfatıyla tahta geçti. Kara-hanlılar bu tarihten itibaren Ali ve Hasan (Harun Buğra Han) kolu olmak üzere iki kol halinde varlıklarını sürdürdüler. Arslan Han Ebü'l-Hasan Ali'nin Togan Han Ebû NasrAhmed. İlig Han Nasr, Arslan Han Mansûr ve Muhammed adlı oğulları Ka-rahanlılar'ın birinci kolunu; Kılıç Buğra Han Hasan'ın üç oğlu Kadir Han Yûsuf (oğullan Süleyman, Muhammed, Mahmud), Togan Han Ahmed. Ali Tegin (oğlu Yûsuf) ikinci kolunu teşkil eder. Arslan Han Ali'nin dört oğlundan İlig Han Nasr 998'e kadar babası adına, bu tarihten sonra da kardeşi Togan Han Ebû NasrAhmed adına batıda hüküm sürdü ve Sâmâ-nîler'le mücadele etti. İlig Han Nasr, o tarihte Abbasî Halifesi Kâdir-Biliâh'ı metbû tanıyan ilk Karahanlı olarak bilinir. Sâmânî Devleti'nde Önemli mevkileri ellerinde bulunduran Faik el-Hâssa, Ebû Ali Sîmcûrî ve Sebük Tegin arasında başlayan iç mücadelelerden istifade eden İlig Han Nasr 386'da (996) Fâik'in teşvikiyle Sâmânî topraklarına yürüdü ve Gazne Valisi Sebük Tegin'İn vasıtasıyla yapılan antlaşma ile Siriderya sahası Katvân'a kadar Karahanlılar'a bırakıldı. Faik de Semerkant valisi oldu (996). 997'de Buhara üzerine yürüyen, ancak başarılı olamayan İlig Han Nasr iki yıl sonra hiçbir mukavemetle karşılaşmadan Sâmânî başşehri Buhara'yı zaptetti (389/999). Hanedan mensuplarını Özkent'e sürdü, bölgeye kendi valilerini tayin edip Özkent'e döndü. Sâ-mânîler Devleti böylece fiilen sona ermiş oldu. Karahanlilar'in elinden kaçmayı başaran Sâmânî şehzadesi Ebû İbrahim İsmail b. Nûh, 1003 yılında Buhara'da el-Muntasır unvanıyla tahta çıkınca İlig Han Nasr karşı saldırıya geçti. İsmail Buhara "yi terketmek zorunda kaldı ve Selçuk Bey'in oğlu Arslan Yabgu'dan yardım istedi. Bu sayede. Karahanlılar'la yapılan savaşlarda zaman zaman başarılı olan İsmail bir süre sonra öldürüldü (395/1005).Sebük Tegin'in yerine geçen oğlu Gaz-neli Mahmud, Karahanlılar'la Amuderya sınır olmak üzere bir antlaşma yaptı. İlig Han Nasr, Gazneli Mahmud'un Hindistan seferinde bulunduğu bir sırada bütün Sâmânî topraklarını ve anlaşma gereği Gazneliler'e bıraktığı Horasan'ı ele geçirmek için Horasan üzerine iki ordu gönderdi (1006). Bu ordular Mahmud tarafından mağlûp edilince Hoten'i elinde tutan Kadir Han Yûsuf b. Hasan "dan yardım is tedi. Buna rağmen Gazneliler karşısında Belh savaşında yenildi (398/1008]. Kara-hanlılar'ın Horasan'ı ele geçirmek için yaptıkları son teşebbüs de başarısızlıkla sonuçlandı. Bu başarısızlıklar hanedan arasında çekişmeye sebep oldu. Büyük Kağan Togan Han Ahmed b. Ali, Kardeşi İlig Han Nasr'a karşı Gazneli Mahmud ile dostluk kurdu. Sikkelerde kullandıkları "mevlâ emîri'1-mü"minin" ibaresinden, bu yıllarda Batı Karahanlılar'ın Abbasî halifelerinin otoritesini tanıdığı ve onları metbû kabul ettiği anlaşılmaktadır.İlig Han Nasr. bu mücadelede kendisine yardım etmeyen ağabeyi Büyük Kağan Togan Han Ahmed'e karşı bağımsızlık mücadelesine girdi ve Kâşgar üzerine yürüdü. Fakat kış yüzünden başarıya ulaşamadı. Gazneli Mahmud'un aracılığıyla iki kardeş arasında barış sağlandı. Ancak çok geçmeden İlig Han Nasr öldü (403/1012-24 Sem'ânî, X, 458-45925 İbnü'I-Esîr, XI, 8226 308/920 veya 333/ 94527 a.g.e., XI, 8228 Pritsak'a göre Türkçe adı Baytaş'tır, bk./s/.,XXX 1952,s. 2529 Pritsak'a göre Musa'nın oğlu, bk. a.g.e., s. 2530 Kılıç Buğra Han Ebû Mûsâ Hasan

13). Yerine Arslan İlig Han sıfatıyla kardeşi Mansûr b. Ali geçti ve kısa zamanda hanedanın en meşhur hükümdarı oldu.Ağabeyi Togan HanAhmed'in hastalığından faydalanıp kendini büyük kağan ilân eden Arslan İlig Han Mansûr Talaş, Şâş, Fergana, Özkent. Hucend. Üşrûsene ve Buhara'yı hâkimiyeti altına aldı. Diğer kardeşi Muhammed de onun hâkimiyetini tanıdı. Bunun üzerine Togan Han Afı-med, Hoten hâkimi Yûsuf Kadir Han ve Ali Tegin ile birlikte kardeşlen Arslan İlig Han Mansûr ile Muhammed'e karşı harekete geçti, ancak başarı sağlayamadı. Henüz İslâmiyet'i kabul etmemiş olan göçebe Türkler'Ie mücadele eden Togan Han Ahmed'in ölümünden (1017) sonra Harun Buğra Han'ın (Kılıç Buğra Han Hasan) oğlu Yûsuf Kadir Han, Arslan İlig Han Mansûr'u büyük kağan olarak tanımayıp bu unvanı kendisi kullanmak istedi. Bu amaçla Gazneli Mahmud'dan yardım is tedi. Mahmud yardım için yola çıktıysa da sonra geri döndü. Bunun üzerine Yûsuf Kadir Han ile Arslan İlig Han Mansûr birleşerek Mahmud'a savaş açtılar. Fakat Belh civarında yapılan savaşta yenildiler (410/1019). Karahanlı ordusuna mensup çok sayıda asker Ceyhun'u geçerken boğuldu. Yenilginin ardından Yûsuf Kadir Han Gazneli Mahmud ile anlaştı. Çok geçmeden Arslan İlig Muhammed birçok şehirde hâkimiyet kurarak hanedanın en güçlü siması oldu. Ancak Yûsuf Kadir Han'ın kardeşi Ahmed b. Hasan 409'da (1019) Arslan İlig Muhammed'in başşehri Özkent'i, ertesi yıl da Ahsîkes'i ele geçirdi. Tam bu sırada Yûsuf Kadir Han'ın kardeşi Ali Tegin, Arslan İlig Man-sûr'un elinden kurtulup Arslan b. Selçuk ile iş birliği yaparak Buhara'yı zaptetti ve Mansûr'un kardeşi Muhammed b. Ali'nin kuvvetlerini bozguna uğrattı. Ali Tegin bunun ardından Arslan İlig Mansûr'u büyük kağan olarak tanıdı. Mansûr415'-te (1024) dervişliği tercih edip tahtından feragat edince yerine Yûsuf Kadir Han geçti. Daha Önce Hoten hâkimi olan Yûsuf Kadir Han'ın bir süre Buhara'yı. Arslan İlig Mansûr b. Ali adına da Semerkant'ı idare ettiği anlaşılmaktadır. Kardeşleri, Ali Tegin ile Ahmed Yûsuf Kadir Han'a karşı mücadeleye giriştiler. Ahmed'in kendisini büyük kağan ilân ederek Balasagun, Hucend ve Fergana'yı ele geçirmesi üzerine Yûsuf Kadir Han, Gazneli Mahmud ile tekrar ittifak yaptı. Mah-mud esasen Ali Tegin'in kendi ülkesine saldırıda bulunmasından rahatsızdı. Se-merkant'taki ikinci buluşmalarında Mâ-verâünnehir'in Ali Tegin'den alınıp Yûsuf Kadir Han'ın oğlu Muhammed'e verilmesini, Arslan Yabgu'nun kendilerine problem çıkarmaması için gerekli tedbirlerin alınmasını ve iki hanedan arasında akrabalık tesis edilmesini kararlaştırdılar. Ali Tegin, Buhara ve Semerkant'ı bırakıp bozkırlara kaçtı, müttefiki Arslan b. Selçuk bir ziyafet sırasında hileyle tutuklanıp Hindistan'daki Kâlincâr Kaiesi'ne hapsedildi (416/1025). Ancak Gazneli Mahmud, Yûsuf Kadir Han'ın tek başına bütün Türkistan'a hâkim olmasından endişe ettiği için Ali Tegîn'i bertaraf etmeyi düşünmedi. Ali Tegin, Mahmud'un ayrılmasından sonra tekrar Buhara ve Semerkant'a hâkim oldu. Gazneli Mahmud, Abbasî halifeliğinin Karahanlılar'Ia olan ilişkilerini kendi vasıtasıyla yapmaları İçin Abbâsî-ler'le antlaşma yaptı.Yûsuf Kadir Han ile oğulları 416'da (1025) Özkent'i, ertesi yıl başşehir Bala-sagun'u ele geçirdiler. Sonunda kardeşi Ahmed b. Hasan da Yûsuf Kadir Han'ın hâkimiyetini tanıdı. Gazneli Mesud 421 (1030) yılında tahta geçince Karahanlılar'a bir elçilik heyeti gönderip tahta çıktığını haber verdi ve Karahanlılar'Ia akrabalık kurma arzusunu bildirdi. Ancak Yûsuf Kadir Han, büyük kağanlık meselesinden dolayı kırgın olduğundan Kâşgar'da elçileri iyi karşılamadı (422/1031). Yûsuf Kadir Han Muharrem 424'te (Aralık 1032) vefat etti ve Kâşgar'da Cenbe-zetülhâkâniyye denilen mezarlıkta gömüldü. Devlet yönetimini oğullan Arslan Han Süleyman ile Buğra Han Muhammed üstlendiler.405'te (1014) Buhara ve 407'de(1016) Semerkant hâkimi olduğu anlaşılan Yûsuf Kadir Han'ın kardeşi Ali Tegin, Gazneli Mahmud'un saldırılarından kurtulduktan sonra 417'de (1026) Mâverâünnehir'in müstakil hükümdarı oldu. Böylece süratle Mâverâünnehir'i ele geçiren Ali Tegîn Tamgaç Buğra, Karahakan unvanıyla tekrar bağımsızlığını ilân etti (423/1032). Gazneli Mesud, taht kavgası sırasında kardeşi Muhammed'e karşı Ali Tegin'den yardım istedi ve Huttel'i de ona vereceğini söyledi. Ancak sözünde durmayıp Ali Tegin'e karşı Yûsuf Kadir Han'ın oğlu Muhammed'in Mâverâünnehir'e hâkim olması için gayret sarfetti. Gazneli tahtına çıkınca Mâverâünnehir'i Ali Tegin'den alıp yerine Yûsuf Kadir Han'ın oğlu Buğra Han Mahmud'u getirmek istedi. Bu maksatla Hârizmşah Altuntaş el-Hâcib'i 423 (1032) baharında Ali Tegin üzerine gönderdi. Altuntaş Debûsiye savaşında ağır yaralandı. İki yıl sonra Hârizmşah Harun Gazneli Mesud'a karşı Ali Tegin ile ittifak yaptı. Bu olayın ardından Ali Tegin öldü (426/ 1035). Ailenin Ali Tegin ile devam eden bu kolu, Satuk Buğra Han'ın torunlarından Kılıç Buğra Han Hasan (Harun) b. Baytaş'a nisbetle Hasanîier adıyla bilinir. Ali Tegin'in oğlu ve halefi Yûsuf, Hârizmşah Altuntaş ailesiyle yapılan antlaşmaya sadık kaldı ve onunla birlikte Mesud'a karşı harekete geçerek Sagâniyân'ı zaptetti, Tirmiz'i kuşattı. Daha sonra Karahanlı-iar'la Gazneliler arasında akrabalık tesis edildi.Yûsuf Kadir Han ile oğulları 416'da (1025) zaptettikleri Özkent'i 423'e (1032) kadar ellerinde tuttular. Özkent, 424-425 (1033-1034) yıllarında İlig Han Nasr'ın oğlu Aynüddevle Muhammed'in elindeydi. 426'da (1035) Yûsuf Kadir Han'ın oğullan tarafından buradan uzaklaştırılan Aynüddevle Muhammed 428'de (1037) tekrar ve daha güçlü bir şekilde şehre hâkim oldu. Kardeşi Böri Tegin İbrahim, Gazneliier karşısında başarı sağladıktan sonra Ali Tegin'in oğullarıyla mücadeleye girdi. Hârizmşah Harun'un ölümünün (426/1035) ardından Ali Tegin'in vefatı üzerine yerine geçen oğlu Yûsuf, Gazneli Sultan Mesud'a başvurarak Arslan Han Süleyman ile barışmaları için aracılık yapmasını istedi, fakat bundan sonuç alınamadı. Böri Tegin. İbrahim Ali Tegin oğullarının hakimiyetindeki Sogd ve Buhara ile diğer bazı yerleri ele geçirdi. Ali Tegin'in oğulları Yûsuf Kadir Han'ın oğullarına sığındılar. Aynüddevle Muhammed ve kardeşi Böri Tegin İbrahim, Ali Tegin oğullarına karşı

kazandıkları zaferlerden sonra Mâverâünnehir'in tamamına hâkim olup burada bağımsız bir devlet kurdular (433/1041-42). Ailenin Satuk Buğra Han'ın torunlarından Arslan Han Ebü'l-Hasan Ali b. Baytaş ile devam eden bu kolu ona nisbetle Alevî diye anılmaktadır. Büyük Kağan Aynüddevle Muhammed Arslan Hakan, yardımcı kağan İbrahim ise Tabgaç Buğra Kara Hakan unvanını almış, bu tarihten itibaren Karahanlılar Doğu ve Batı Karahanlı-lar olmak üzere ikiye ayrılmıştır.Doğu Karahanlılar. Yûsuf Kadir Han'ın ölümünden sonra batıda meydana gelen olaylar sonucunda batıdaki toprakları İlig Han Nasr'ın çocuklarına intikal edince Yûsuf Kadir Han'ın oğullan da doğuda hüküm sürmeye başladılar. Doğu Karahan-lilar'm ilk hükümdarı Yûsuf Kadir Han'ın oğlu Şerefüddevle Arslan Han Süieyman 423-448 (1032-1056) yılları arasında hüküm sürdü. Onun zamanında müslüman olmayan Türkler'Ie mücadele edildi. Kuzeydoğuda Yabaku, Basmil ve Çomullar itaat altına alındı. Balkaş ve Aral gölü yöresi bir müddet için de olsa Karahanlı hâkimiyeti altına girdi. Bu mücadelelerin Karahanlılar lehine sonuçlanmasıyla Bulgar ve Balasagun arasında yerleşmiş olan 10.000 çadirlık göçebe Türk İslâmiyet'i kabul etti (435/1044). Arslan Han Süleyman bu işlerle uğraşırken İlig Han Nasr'ın oğullan batıdaki toprakları ele geçirdiler. Arslan Han Süleyman ve kardeşleri ülkede huzur ve düzeni sağladıktan sonra iş birliği yapmaya karar vererek aynı yıl bir araya geldiler. Buna göre Süleyman Büyük Kağan sıfatıyla Balasagun ve Kâş-gar'ı, kardeşi Muhammed (muhtemelen Kâşgarlı Mahmud'un dedesidir) Buğra Han sıfatı ile Taias ve İsfîcâb'ı, diğer kardeşi Mahmud ise devletin en doğudaki eyaletini idare edecekti. Kardeşler Batı Karahanlılar'a karşı iş birliği yaparak Fergana'nın bazı topraklanyla Özkent'i zaptettiler.Arslan Han Süleyman, 448'de (1056) kardeşi Muhammed'in topraklarına düzenlediği sefer sırasında esir düştü ve hapsedildi. Bu olayın ardından kendini büyük kağan ilân eden Muhammed on beş ay sonra devlet idaresini büyük oğlu Hüseyin'e (Çağrı Tegin) bıraktı. Fakat karısı buna öfkelenip üvey oğlu olan Hüseyin'i zehirletti ve kendi oğlu İbrahim'i tahta çıkardı (449/1057).İbrahim b. Muhammed ülkede istikran sağlamakta sıkıntılarla karşılaştı. Bu fırsattan istifade eden Batı Karahanlılar'ın büyük kağanı Tamgaç Han Böri Tegin İbrahim b. Nasr Fergana'yı tekrar zaptetti. Doğu Karahanlılar'ın hakimiyetindeki Şâş ve diğer bazı yerleri de ele geçirdi. Annesinin kışkırtmaları sonunda Barsgan şehri hâkimi Yinal Tegin üzerine yürüyen İbrahim b. Muhammed bu Karahanlı prensi tarafından mağlûp edilerek öldürüldü (451/1059). Bunun üzerine Yûsuf Kadir Han'ın oğlu Tuğrul Karahan Mahmud Doğu Karahanlılar'ın büyük kağanlığına getirildi. Tuğrul Karahan Mahmud, yardımcı kağan Kâşgar hâkimi Tamgaç Buğra Karahan Ebû Ali Hasan b. Süleyman ile beraber Batı Karahanlılar'a kaptırılmış olan toprakları geri almak için Böri Tegin İbrahim b. Nasr'ın ölümünün ardından halefi ŞemsülmülkNasr b. İbrahim üzerine yürüdü. 460'tan (1068) sonra iki devlet arasındaki sınırları tesbit eden bîr anlaşma yapıldı. Buna göre Batı Karahanlılar'ın sınırı Sirideryâyı takiben Şemsülmülk Nasr'a verilen Hucend'e kadar uzanıyor ve bütün Fergana Doğu Karahanlılar'a bırakılıyordu. Mahmud'un yerine oğlu Tuğrul Tegin Ömer geçti (467/1075). Ancak iki ay sonra iktidarı Kâşgar hâkimi Tamgaç Buğra Han ele geçirdi.Sultan Melikşah 482'de (1089) Mâve-râünnehir'i zaptedip Özkent'e gelince Tarngaç Buğra Han ona tâbiiyyet arzetti. Tamgaç Buğra Han'ın kardeşi ve Atbaşı hâkimi Yâkub Tegin Semerkant tahtına çıktı, ancak Melikşah'ın yaklaşması üzerine Atbaşi'na kaçtı. Tamgaç. Melikşah'ın emriyle kardeşini ele geçirdi. Onu Sultan Melikşah'a teslim etmek üzere Özkent'e hareket ettiği sırada Tuğrul b. Yinal adlı Karahanlı prensi tarafından esir alındı. Bunun üzerine Sultan Melikşah, Yâkub Tegin ile anlaşıp Tuğrul ile mücadeleyi ona bıraktı. Tamgaç Buğra Han Ebû Ali Hasan bir süre sonra esaretten kurtuldu ve oğlu Çağrı Tegin Ebû Mûsâ Harun'u kendi adına Yarkent ve havalisini idare etmek üzere görevlendirdi (494/1101). Büyük kağan olarak 1075-1102 yıllarında hüküm süren Tamgaç Buğra Han Ebû Ali Ha-san'm döneminde Kâşgar önemli bir kültür merkezi haline geldi. Yûsuf Has Hâcib Kutadgu Bilig'v ona ithaf etmiş, Ebü'l-Fütûh Abdülgâfir el-Almaî de Târîh-i Kâşgar adlı eserini bu dönemde yazmıştır.Tamgaç Buğra Han'ın yerine geçen oğlu Ahmed, Halife Müstazhir-Billâh'a elçi gönderip berat istedi. Halife de bu isteği Kabul edip ona Nûrüddevle lakabını verdi. Ahmed, 522'de (1128) veya daha sonraki bir tarihte Karahıtaylar'ı mağlûp ederek onların ileri harekâtını bir süre için engelledi. Ahmed muhtemelen 535 (1141) yılında öldü. Onun halefi, Balasa-gun'da hüküm süren II. İbrahim b. Ahmed Karahıtaylar'ı yardıma çağıran kişi olmalıdır. Yardım amacıyla bölgeye gelen Karahıtaylar'dan Gürhan Balasagun'u ele geçirdi. Böylece Balasagun Karahıtay başşehri, Gürhan büyük kağan oldu. İlig-i Türkmen 31 unvanını verdiği II. İbrahim'in başşehri Kâşgar oldu ve ülkeyi buradan idare etmek zorunda kaldı. Bu süreç BatıKarahanlılar'ın Karahı-taylar'a tâbi olmalarıyla sonuçlandı.İsyan eden KarlukTürkmenleri'ni bastırmak için Gürhan tarafından Mâverârünnehir'e gönderilen II. İbrahim muhtemelen bu sırada şehid düştü (553/1158). Onun Arslan Han unvanını taşıyan oğlu II. Muhammed hakkında bilgi yoktur. Torunu Ebü'l-Muzaffer Yûsuf b. Muham-med'in Receb 601'de (Mart 1205) öldüğü ve Kâşgar'da hükümdarlar mezarlığına gömüldüğü bilinmektedir.Nayman Devleti Hükümdarı Güçlüg (Küçlük) Han, Gürhan'ı esir alınca Ebü'l-Muzaffer Yûsuf'un oğlu Ebü'i-Feth

31 Cüveynî, II, 305

III. Muhammed'i kurtarıp Doğu Karahanlı tahtına oturtmak üzere Kâşgar'a gönderdi. Fakat şehrin ileri gelenleri ve beyler isyan edip Karahanlılar'ın bu son temsilcisini daha Kâşgar'a varmadan yolda öldürdüler (607/1210-11). Bunun üzerine Güçlüg Han Kâşgar'ı da ele geçirip isyancıları öldürttü. Doğu Karahanlılar da bu şekilde sona ermiş oldu.Ban Karahanlılar. Aynüddevle Muhammed b. Nasr, Batı Karahanlılar'ın büyük kağanı (Arslan Kara Hakan) olduktan sonra da Özkent'te oturdu. Yardımcı kağanı olan kardeşi Tamgaç Han İbrahim ise Semerkant'ta oturup Mâverâünnehir'i idare ediyordu. Aynüddevle muhtemelen 444 (1052) vefat edince kardeşi Böri Tegin İbrahim, Tamgaç Buğra Karahan unvanıyla büyük kağan oldu ve Özkent'e gitmeyip başşehir olarak batının merkezi Semer-kant'ı tercih etti.Hanedan, Aynüddevle Muhammed b. Nasr'ın oğulları Ahmed ile Abbas'ın çocukları olmadığı için Tamgaç Han İbrahim b. Nasr'ın soyu ile devam etti. Büyük Tamgaç Han olarak bilinen İbrahim b. Nasr (1052-1068) İslâm tarihi kaynaklarında âdil ve dindar bir hükümdar olarak tanıtılmakta, devlete ait kararları bizzat kaleme aldığı, fukahadan izin almadan yeni vergiler ihdas etmediği kaydedilmektedir.32 Buhara ve Semerkant merkez olmak üzere birçok şehirde hayır müesseseleri kuran Tamgaç Han İbrahim Semerkant'ta medrese ve hastahane yaptırmıştır. Bu medrese ve hastahanenin Arapça vakfiyeleri Fransızca tercümeleriyle birlikte Muhammed Kadr (Khadr) tarafından yayımlanmıştır.33 Daha yardımcı kağan iken 436'-da (1044-45) Mâverâünnehir'de İsmâilîler'le mücadele eden Tamgaç Han İbrahim, hanedanın Doğu Karahanlılar'ın içindeki anlaşmazlıklardan istifade ederek onların topraklarına girdi. 451(1059) yılından itibaren Şâş, îlâk, Tünhas ve Fergana'da basılan sikkelerde onun adı mevcuttur. Selçukluların hızla yükseldiği bu dönemde Sultan Alparslan, Huttel (Huttelân) ve Sagâniyân'ı (Çagâniyan) zaptetti. Selçuklular buradan Karahanlılar sahasına akınlar yapmaya başladılar. Tamgaç Han İbrahim halifeye elçi gönderip bu durumdan şikâyetçi olduysa da bir sonuç alamadı. Öte yandan Doğu Karahanli hükümdarları Mahrnûd b. Yûsuf ile Hasan b. Süleyman ona karşı harekete geçip eski topraklarını almak istedilerse de bu mücadele barışla noktalandı. Tamgaç Han felç olunca yerine oğlu Şemsülmülk II. Nasr b. İbrahim geçti (1068-1079). Selçuklularla doğrudan savaşa giren Iİ. Nasr, Alparslan'ın Mâverâünnehir seferinde ölümü üzerine Tirmiz'i aldı 34 ardından Belh üzerine yürüyüp burayı da zaptetti.Selçuklu -Karahanlı mücadelesi Melikşah devrinde de devam etti. Melikşah, Tirmiz'i teslim aldıktan sonra Semerkant üzerine yürüyünce II. Nasr barış istedi. Nizâmülmülk'ün gayretleriyle barış sağlandı (466/1074) ve Mâverâünnehir'de Selçuklu hakimiyeti tanındı. II. Nasr, Melikşah'ın kız kardeşi Ayşe Hatun ile evlendi. Amcası îsâ Han'ın kızı Celâliye Hatun'u da (Terken Hatun) Melikşah'a verdi. II. Nasr, Buhara yakınlarında Şemsâbâd Sarayı ile biri Harceng köyü yakınlarında, diğeri Semerkant Hucend yolu üzerinde iki ribât yaptırdı. Bozkırlarda İslâmiyet'i yaymak ve ülkede dinî konulardaki karışıklıklara son vermek için çalıştı. Ömer Hay-yâm'ın Semerkanfa kadar gidip kendisiyle görüştüğü kaydedilmektedir.II. Nasr'ın yerine geçen kardeşi Ebû Şücâ' Hızır (1079-1080) hakkında yeterli bilgi yoktur. Şair ve âlimlerin hâmisi, akıllı ve âdil bir hükümdar olarak tanıtılan Hızır Han'ın yerine geçen küçükyaş-taki oğlu Ahmed Han (1081-1088 ve 1090-1095) ulemâ ile geçinemedi, Kâdılkudât Ahmed b. Süleyman'ı öldürdü. Bunun üzerine Şafiî fakihi Ebû Tâhir b. Alek İsfahan'a giderek Melikşah'tan yardım istedi. Melikşah 481'de (1088) Buhara ve Semerkant'ı zaptederek Özkent'e geldi ve Ahmed Han'ı esir alıp İsfahan'a götürdü. Semerkanfa Ebû Tâhir el-Hârizmî nâ-ib tayin edildi. Bu sırada Talaş, İsfîcâb ve Balasagun hâkimleri Sultan Melikşah'a tâbi olduklarını bildirdiler. Melikşah daha sonra Doğu Karahanlı topraklarına yöneldi, Özkent'e kadar geldi. Bu esnada Kâşgar hâkimi Buğra Kara Hakan Hasan da itaat arzedip hutbeyi Melikşah adına okuttu. Böylece Ahmed Han'ın esir alınmasıyla Batı Karahanlılar Selçuklular'a tâbi kılındığı gibi Doğu Karahanlılar da onları metbû tanıdı (482/1089). Ancak bir süre sonra Çiğiller'in kumandanı Aynüd-devle Selçuklu hâkimiyetine karşı isyan edip Semerkant naibi Ebû Tâhir'i şehirden çıkardı; Kâşgar Hanı Kara Hakan Ha-san'ın kardeşi ve Atbaşı hâkimi Yâkub Te-gin'i Semerkant'a davet etti. Yâkub Tegin Aynüddevle'yi katledince Çiğillerona düşman oldular. Melikşah tekrar Buhara'ya gelince Yâkub Tegin Atbaşı'na kaçtı. Melikşah 483 (1090) yılı sonlarında ikinci defa Semerkant'ı zaptettiğinde Emîr Atsız'ı buraya vali tayin etti. Kâşgar hanına da haber göndererek Yâkub Tegin'i yakalayıp huzura getirmesini istedi ve Özkent'e hareket etti. Ancak Kâşgar Hanı Kara Hakan Hasan kardeşini teslim etmek istemedi. Fakat sultanın ikinci defa Özkent'e gelmesi üzerine kendisine sığınan kardeşi Yâkub Tegin'i Sultan Melikşah'a teslim edilmek üzere gönderdi. Bu sırada Kâşân Kalesi hâkimi Tuğrul b. Yinal, Kâşgar Hanı Kara Hakan Hasan'ı esir aldı. Yâkub Tegin de muhafızlara bazı vaadlerde bulunarak kurtuldu. Melikşah, Yâkub ile anlaşarak onu Doğu Karahanlılar'ın başına getirdi ve Tuğrul b. Yinal ile mücadele etmek üzere görevlendirdi. Melikşah İsfahan'a döndükten sonra Ahmed b. Hızır'ı Kendisine tâbi kalmak şartıyla ülkesine iade etti. Ulemâ, muhtemelen İran'da İsmâilîler'in etkisinde kalan Ahmed'î zındıklıkla itham etti. Bunun üzerine Ahmed yargılanıp idama mahkûm edildi.35

Ahmed b. Hızır'ın yerine Arslan İlig olan amcazadesi Kılıç Tamgaç Han I. Mes'ûd b. Muhammed getirildi

32 İbnü'l-Esîr, IX, 30033 bk. bibi34 Rebîü-lâhir465/Aralık 107235 18 Ce-mâziye!âhir488/25 Haziran 1095

(1095-1097). Selçuklu Sultanı Berkyaruk Maveraünnehir'e hâkim olduktan sonra Kılıç Tamgaç Han Mesud'un üç halefini peşpeşe tahta çıkardı. Bunlardan îlki, Mesud'un amcazadesi Buğra Han Süleyman Tegin b. Dâvûd'dur. Buğra Han, Süleyman Berkya-ruk'un kız kardeşiyle evlenmiş ve tahta çıkıncaya kadar Merv'de Selçukluların arasında kalmıştır. İkincisi Tamgaç Han Ebü'l-Kâsım I. Mahmûd (1097-1099), üçüncüsü de Harun Tegin'dir.36 Ebü'İ-Kâsim Mahmûd'u öldürüp devleti ele geçiren Harun Tegin, Mâverâünnehir'i istilâ ettikten sonra Melikşah'ın oğullan arasında çıkan karışıklıklardan faydalanarak Horasan'ı ele geçirmek istedi ve Tirmiz'i zaptetti. Fakat Selçuklu Sultanı Sencer tarafından esir alınıp idam edildi.37 Mâverâünnehir'e tamamen hâkim olan Sultan Sencer, onun yerine yeğeni ve damadı II. Muhammed b. Süleyman'ı Arslan Han unvanıyla büyük kağan olarak Batı Karahanlılar'ın başına geçmek üzere Semerkant'a tayin etti (1102-1130). Onun bazı sikkelerinde metbûu Sultan Sencer'in adına da yer verilmiştir.Kimliği tam olarak tesbit edilemeyen Ömer Han adlı bir kişi Arslan Han Mu-hammed'i Semerkant'tan uzaklaştırdı. Fakat Ömer Han askerleriyle geçineme-diği için Hârizm'e kaçmak zorunda kaldı. Orada Sencer tarafından mağlûp edilerek öldürüldü. Arslan Han böylece bu tehlikeden kurtulmuş oldu. Bu yıllarda Ali Tegin'in soyundan gelen Hasan b. Ali 38 Karahanlı tahtında hak iddia ederek Arslan Han Muhammed ile mücadeleye girdi. Sekiz yıl süren mücadele, Nahşeb'de yapılan savaşta Sencer'in yardımı sayesinde Arslan Han Muham-med'in zaferiyle sonuçlandı (503/1109). Arslan Han II. Muhammed b. Süleyman adına basılan sikkelerde Sencer'in adına yer verilmesi Karahanlılar'ın Selçuklular'a tâbi olduğunu göstermektedir.Bündârî'ye göre Arslan Han Muhammed (metinde yanlışlıkla Ahmed) b. Süleyman 12.000 kişilik bir orduyla müslü-man olmayan Türkler'e karşı (muhtemelen Kıpçaklar) sefer düzenlemiş ve bu sebeple gazi unvanını almıştır.39 Ülkede istikran sağladıktan sonra Buhara'da bazı imar faaliyetlerinde bulunan Arslan Han Muhammed, son yıllarında felç olduğundan oğullarından yardımcı kağan III. Nasr'ı kendisine nâib tayin etti. Nasr'm bir suikast sonucu öldürülmesi üzerine diğer oğlu II. Ahmed'i Semerkanfa çağırdı. Sultan Sencer ile II. Ahmed ve babası Arslan Han Muhammed arasında ihtilâf çıkınca Sencer Semerkant'ı zaptederek yönetime el koydu ve Arslan Han Muhammed'i esir aldı (524/1130). Muhammed 526'da (1132) Merv'de öldü. II. Ahmed ise 526'ya (1132) kadar muhtemelen Sencer'e tâbi olmadan hüküm sürdü. Sencer, II. Ahmed'den sonra Merv'de esir olarak bulunan Hasan b. Ali'yi 40 Semerkant'a tayin etti. Onun 526'da (1132) ölümü üzerine Arslan Han Muhammed'in kardeşi Tamgaç Buğra Han İbrahim büyük kağan oldu. Onun da ölümünden sonra Arslan Han Muhammed'in üçüncü oğlu II. Mah-mud( 1132-1141) büyük kağan ilân edildi. Sencer'in yeğeni olan II. Mahmûd Han. Hucend yakınlarındaki savaşta Karahıtaylar'a yenilerek Semerkant'a kaçtı.41 II. Manmud Han Karluklar'la anlaşamayıp Sencer'den yardım isteyince Karluklar da Karahıtaylar'dan yardım istedi. Katvân bozkırlarında 536 (1141) yılında yapılan savaşta yenilen Sencer ve II. Mahmûd Mâverâünnehir'i Karahıtaylar'a terkederek Horasan'a kaçmak zorunda kaldılar. Bu olayın ardından II. Mahmud'un kardeşi Tamgaç Buğra Han 111. İbrahim. Karahi-taylar'ın himayesinde Batı Karahanlı tahtına geçti (536/1141). Aynı yıl Alp Tegin adlı bir kişi Buhara valisi tayin edildiyse de idareye Burhan ailesi hâkimdi. III. İbrahim Karluklar'la yaptığı savaşı kaybedip öldürüldü (551/1156). II. Mahmûd ölünceye kadar Horasan'da kaldı, Sencer'in Oğuzlar'a esir düştüğü 1153-1156yıllarında ve Sencer'in ölümünden sonra (1157-1162) iki defa tahta çıkarıldı. II. Mahmud'un hanlığı Irak Selçuklu Sultanı Muhammed b. Mahmûd tarafından da tasdik edildi.42 II. Mahmûd Nîşâbur'da bulunurken oğlu Muhammed de yardımcı kağan olarak Mâverâünnehir'de kalmış olmalıdır. Oğuzlar'in isteği üzerine Önce oğlu Muhammed 554'te (1159) Oğuzlar'ın başına geçti. Ardından kendisi Oğuzlar'ın hükümdarı oldu. Hâ-rizmşah Atsız ona "hâkân-ı a'zam" diye hitap ederdi. Mahmûd adına Horasan'da basılmış sikkeler mevcuttur. Horasan'ı ele geçirmek için harekete geçen Sencer'in kumandanlarından Müeyyed Ay-aba, 558'de (1163) II. Mahmûd ile oğlu Muhammed'i esir alıp gözlerine mil çektirdi. Ertesi yıl ikisi de hapishanede ölünce Batı Karahanlılar sona ermiş oldu (559/ 1 164)Bundan sonra iktidar Ali Tegin ailesinin eline geçti. Hasan Tegin'in oğlu Ali Han 43 III. İbrahim b. Muhammed'e halef oldu. Ali Han döneminde (1156-1160) Karluk reisi Yabgu (Peygu) öldürülerek Karluklar Mâverâünnehir'den uzaklaştırıldı. Ali Han 555'te (1160) ölünce yerine kardeşi Alp Kutluğ Toga (Tîga) Bilge Kılıç Tamgaç Han II. Mesud geçti. Karluklar ve Oğuzlar'la mücadele eden Alp Kutluğ ülkede istikran sağlamaya çalıştı. İmar faaliyetlerinde bulundu, âlim ve edipleri korudu. Muhammed b. Ali ez-Zâhirî es-Semerkandî Sindbâdnâme 44 adlı eserini ona ithaf etmiştir. Oğlu II. Muhammed de onun yardımcı kağanı idi. Alp Kutluğ II. Mesud'un 574'te (1178) vefatı üzerine yerine yeğeni Arslan Han IV. İbrahim b. Hüseyin geçti. Mecdüddin

36 Togan Han Kadir Han Cibrail b. Ömer37 2 Şaban 495/22 Mayıs 110238 Sagun Beg, Sağır Bey39 Zübdetü'n-Nusra, metin s. 264, t re s. 23940 Hasan Tegin, Sagun Bey41 Ramazan 53i /Haziran 113742 a.g.e., s. 28443 Kök Sagun, Çağrı Han44 nşr, Ahmed Ateş, İstanbul 1948

Muhammed b. Adnan es-Surhakatî Târîh-i Türkistan adlı eserini ona ithaf etmiştir. IV. İbrahim 601 "de (1204) Öldü, yerine oğlu Osman büyük kağan sıfatıyla tahta çıktı, Osman önce Karahıtaylar'a tâbi iken daha sonra Karanıtaylar'a karşı Hârizmşah Muham-med b. Tekiş ile iş birliği yaptı ve 604'-te (1207-1208) Buhara'yı zaptetti. 607 (1210) tarihli sikkeden Osman'ın Hârizm-şah Muhammed'e tâbi olduğu anlaşılmaktadır. Osman daha sonra Hârizmşah-lar'i mağlûp eden Karahitaylar'a tâbi oldu. Bir süre sonra tekrar Hârizmşah ile anlaştı, Hârizmşah'ın kızıyla evlenip bir yıl kadar Hârizm'de kaldı. Semerkant'a dönünce ona tâbiiyeti reddetti. Osman'ın Semerkant'ta çıkan isyanda Hârizmliler'i kılıçtan geçirmesine öfkelenen Hârizmşah Muhammed Semerkant'ı ele geçirip katliam emrini verdi: ancak seyyidler ve âlimlerin şefaat dilemeleri üzerine bundan vazgeçti. Esir aldığı Osman'ı bir süre sonra kızı Han Sultan'ın isteği üzerine öldürttü.45 Semerkant Hârizmşah Muhammed'in başşehri oldu. Böylece Karahanlılar tarihe karışmış oldu (608/1212).Fergana Hanlığı. Batı Karahanlılar ayrı bir devlet olarak ortaya çıkınca buraya bağlı bir kağanlık olarak varlığını sürdüren Fergana 440'ta (1048) tekrar Doğu Karahanlılar'ın eline geçti. Togan Han II. Ahmed'in ölümünden sonra buraya Ali Tegin kolu hâkim oldu (448/1056). Kara-hıtaylar'ın Mâverâünnehir'i istilâ etmesinin ardından (536/1141) Fergana'da başşehri Özkent olmak üzere bağımsız bir Karahanlı Devleti kuruldu. Fergana hükümdarları Tuğrul Kara Hakan unvanını aldılar. Hasan Tegin'in oğlu Hüseyin bu hanlığın ilk hükümdarı olarak gösterilmektedir. Hüseyin'in iki kardeşi Ali ve II. Mesud Batı Karahanlılar'ın büyük kağanı olmuşlardır.Hüseyin, Karahanlılar arasında unvanında Türk kelimesi bulunan (Bilge Türk Tuğrul Hakan) ilk hükümdardır. Hüseyin'den sonra 46 yerine oğlu Togan Han (Tuğrul Han) Mahmud geçti. Mahmud 559'da (1164) vefat edince kardeşi Nusretü'd-dünyâ ve"d-dîn İbrahim (son Batı Karahanlı hükümdarı Osman'ın babası IV. İbrahim) ona halef oldu. Mahmud'un diğer kardeşi Tuğrul Han Nasr ise Fergana tahtına geçti (168-1173). Tuğrul Han Nasr'ın oğlu Tuğrul Hakan Muhammed 578'de (1182) Fergana'da tahtta bulunuyordu. 606 (1210) yılında Uluğ Sultan Kadir Han unvanıyla Özkent'te tahta çıkan kişi onun oğlu veyakardeşi olmalıdır. Batı Karahanlı Hükümdarı Osman'ın ölümünün ardından Hârizmşah Muhammed'in kendine tâbi olmaya çağırdığı Fergana emîri de muhtemelen bu şahıstır. Osman'ın yeğeni Tâ-ceddin Bilge Han da Fergana koluna mensup olup 613'e (1216) kadar Otrar'da hüküm sürmüş ve Nesâ'da Hârizmşah tarafından öldürülmüştür.Kaynaklarda Moğol istilâsı anlatılırken Yedisu'da bir Karluk Devieti'nin bulunduğundan bahsedilmektedir. II. Arslan Han adındaki Karluk hükümdarının başşehri Kayalığ (Kayalık) idi. Bir müddet Ka-rahıtaylar'a tâbi olarak hüküm süren II. Arslan Han, 608'de (1211) Karahıtaylar'a tâbiiyetten ayrılıp Cengiz Han'a tâbi olmuş, Mengü Han da onun oğlunu Özkent hâkimi tayin etmiştir. Bunların Hârizm-şahlar'ın katliamından kurtularak Yedisu'ya sığınan Fergana Karahanlilan olduğu düşünülebilir.Teşkilât ve İdare. Eski Türk hâkimiyet anlayışını benimseyen Karahanlılar hâkimiyetin ilâhî menşeli olduğuna, yani devleti yönetme yetki ve gücünü ifade eden "kut"u Tanrı kime vermişse ancak onun hükümdar olabileceğine inanıyorlardı.47 Bundan dolayı hükümdarlık kutsal sayılmakta ve kutun kan yoluyla babanın hatundan doğan oğullarının hepsine intikal ettiği kabul edilmekteydi. Yûsuf Has Hâcib'in "Babası bey ise oğlu da bey doğar ve babalan gibi bey olur" sözü 48 ve, "Babasının tahtı (yeri) ve adı oğula kalır" atasözü de bu anlayışı ifade etmektedir. Kuta nail olan hükümdarlar devletî iyi idare etmek, halkın huzur ve refahını sağlamak zorundadır. Aksi takdirde kendisine kutu veren Tanrı katında sorumlu olacaktır.Karahanlı hükümdarları beg, ilig yani devlete sahip olan hükümdar hakan ve han unvanlarını kullanmışlardır. Bu konudaki çalışmalarıyla tanınan Omeljan Prİtsak, ilig unvanının devletin dört yardımcı kağanından sadece ikisi tarafından kullanıldığını, ilig ve hanın birbirinden ayrı unvanlar olduğunu ve farklı rütbeleri gösterdiğini söyler.49

Reşat Genç ise Kutadgu Biîig ve çeşitli belgelere dayanarak iliğin yardımcı kağanı için değil hakan unvanı yerine kullanıldığını ve bu tabirin zaman zaman "ilig-han, ilig padişah" şeklinde kaydedildiğini, Kutadgu Bilig'dekı "ilig kutı" 50 sözünün "devletli hükümdar" anlamına geldiğini belirtir.51

Hükümdarlar unvanlarını Muizzüddev-le, Şemsülmülk, Müşeyyidüddevle, İzzüd-din, Burhânü'l-mülk gibi çeşitli lakaplarla; arslan, buğra, tonga, tamgaç, kara, kadir ve kılıç gibi isim ve sıfatlarla birlikte kullanmışlardır. Karahanfılar'ın kuruluşundan önce Yağmalar tarafından kullanılan Buğra Han (Buğra Karafıan) unvanını Karahanlı hükümdarları da kullanmışlardır. Hükümdarlar bunun dışında Tamgaç (Tavgaç) Han ülkesi büyük ve eski" anlamına gelen bir unvan Kadir Han (sert huylu ve çetin hükümdar), Kılıç Han (kılıç gibi keskin kararlı hükümdar), Idıkkııt (Tanrı tarafından verilen iktidar yetkisi), sultan ve sâhibkıran gibi unvanlarda kullanmışlardır. Bunların dışında hutbe, sikke, başkent (ordu) (Kâşgar, Balasagun, Talaş, Özkent ve Semerkant), saray, otağ (çuvaç). taht, taç, çetr, bayrak, tuğ, nev-bet ve hil'at Karahanlı hükümdarlarının hâkimiyet

45 Cüveynî, II, 33346 ö. Receb 551 / Eylül 115647 Yûsuf Has Hâcib, beyit nr. 740-74148 a.g.e., beyit nr. 195049 M, VI, 25150 beyit nr. 72051 Karahanlı Deolel Teşkilâtı, s. 131-132

alâmetleriydi. Hakandan sonra söz sahibi olan hükümdar hanımlarına Terken Hatun, şehzadelere tegin (tigin), hanedan mensubu prens ve prenseslerle bunların çocuklarına da tarım denilirdi.Saray teşkilâtının başında ulu (ulug) hâcib bulunurdu. Onun emrinde başka hâ-cibler ve sadece hükümdara mahsus bir de has hâcib vardı. Ulu hâcib emrindeki diğer hâciblerle birlikte devlet adamı, kumandan ve halkın şikâyetlerini dinlemek, haksızlığa uğrayıp şikâyetçi olanları mezâlim günlerinde hükümdarın huzuruna çıkarmak, törenlerde herkesi rütbesine göre yerleştirmek, elçileri karşılayıp her çeşit işlerine bakmakla mükellefti. Kapı-cıbaşı ise saray görevlilerinin her türiü tayin ve terfileriyle ilgilenmek, saray hizmetlerinin aksatılmadan yürütülmesini sağlamak ve hükümdarın korunmasıyla alâkalı tedbirleri almakla yükümlüydü. Hükümdar ve diğer saray mensuplarını korumak candarların göreviydi; başlarındaki kumandana emîr-i cândâr denilirdi. Bunların dışında sarayda silâhdar, alemdar, hânsâlar ve câmedar gibi görevliler de vardı.Merkez teşkilâtının başında yuğruş denilen vezir bulunurdu ve hükümdar adına devlet işlerini yürütürdü. Yûsuf Has Hâcib hükümdarın vezirlikle görevlendirdiği kişiye tuğ, davul, zırh, hil'at, eyer takımı, at ve vezâret mührü verdiğini söyler.52 Vezirin ikbalin son derecesine ulaştığı kabul edilir, ondan ülkeyi iyi yönetmesi, halkın huzurunu temin edecek tedbirleri alması, devlet hazinesini zenginleştirmesi, ülkeyi genişletmesi, hizmet erbabina iyi davranması istenirdi.53

Karahanlı devlet teşkilâtında yer alan vezirlerin başkanlık ettiği büyük divanla ilgili malûmat yoktur. Ancak Sencer'in inşâ divanından çıkan bazı mektuplarda Batı Karahanlılar'ın meclis-i âlîsinden sıkça bahsedilmesi Karahanlılar'da da benzeri bir divanın bulunduğunu göstermektedir 54 Karahanlılar'da büyük divana bağlı olarak çalışan diğer divanların bulunup bulunmadığı konusunda da yeterli bilgi yoktur. Bununla beraber müstevfînin yerine ağıçı (hazinedar), tuğraînin yerine bitigci denilmesi, ılımga ve tamgaçı (mühürdar) gibi görevlilerden söz edilmesi dikkate alınarak bu teşkilâtın mevcut olduğu söylenebilir.Hükümdarın fermanlarına yarlık denir 55ve bunlar hükümdarın damgasını taşırdı.56 Uygur harfleriyle yazılan fermanları kaleme alan kâtiplere ılımga adı verilirdi.57 Hazineye ağı kaznakı ve kaznak, daha sonraları hazine ve kene, hazinedara ise ağıçı denildiği ve XI. yüzyılın ikinci yansından itibaren malî işlerle uğraşanlar için müstev-fi ve âmil unvanlarının kullanıldığı anlaşılmaktadır.58

Karahanlı hükümdarları bizzat mezâlim mahkemelerine başkanlık ettikleri gibi kendilerine vekâlet etmek üzere bir kadıyı da görevlendirebilirlerdi. Meselâ Tam-gaç Buğra Han İbrahim b. Nasr, Kadı Ebû Nasr Mansûr b. Ahmed b. İsmail'i Semer-kant ve civarına sâhibü"l-mezâlim tayin etmişti.59 Şer'î davalara ise kâdılkudâtın naibi durumundaki kadılar bakardı. Batı Karahanlı Hükümdarı Ahmed b. Hızır Han, kadı ve fakihlerden oluşan bir mahkeme heyeti tarafından zındıklıkla suçlanarak yargılanmış ve ölüm cezasına çarptırılmıştı.60

Karahanlı Devleti eski Türk idari geleneğine uygun olarak ikili teşkilât esasına göre idare edilirdi. Doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılan devletin doğu kısmı doğrudan büyük hakan, batı tarafı ise onu metbû tanıyan bir hanedan mensubu tarafından yönetilirdi. Meselâ Ebû Nasr Ahmed b. Ali büyük hakan olarak iktidarı elinde bulunduruyor, kardeşi Nasr b. Ali de ona tâbi olarak başta Mâverâ ün nehir olmak üzere Fergana'dan itibaren devletin batıdaki topraklarını idare ediyordu. Bu durum devletin ikiye ayrıldığı 1041 -1042 yıllarına kadar sürmüştür.61 Vilâyetler ise hanedan mensupları, nâibler ve valiler tarafından yönetilirdi. Meselâ İlig Han Nasr, Semerkant'ın idaresini kardeşi Cafer Tegin'e verirken Buhara'ya 6a bir vali tayin etmişti.62

Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi askeri karaktere sahip olan Karahanlılar da ordu saray muhafızları, hassa ordusu, hanedan mensuplarıyla vali ve diğer devlet adamlarına bağlı güçler, Çiğil, Karluk gibi devlete tâbi Türk kabilelerine mensup kuvvetlerden teşekkül ediyordu. Yatgak ve turgak denilen saray muhafızları hükümdarı ve sarayı gece-gündüz korumakla görevliydi. Gulâmlar küçük yaşta satın alınarak yetiştirilirdi. Gulâmlardan oluşan muhafızlara bir subaşı kumanda ederdi63 Ölen hükümdarın ve devlet adamlarının gulâmları yeni hükümdarın hizmetine girerdi.64 Hükümdarın şahsına bağlı ücretli askerlerden meydana gelen hassa ordusu hakkında yeterii bilgi yoktur. Ancak Arslan Han Muhammed b. Süleyman'ın 12.000 Türk köleden oluşan ordusu bulunduğu bilinmektedir.65 Ordunun maaşı ve savaş araç gereçleriyle ilgilenen askerlerin kayıtlarını tutan bir divan

52 Kutadgu Bitig, beyit nr. 1036, 176653 a.g.e., beyit nr. 1766,2178-218054 Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, s. 25555 Dîüânû. lugâti't-Türk Tercümesi, III, 4256 a.g.e., III, 35357 a.g.e., I, 143; kâtiplerin taşıması gereken vasıflar için bk. Genç, Karahanh Devlet Teşkilâtı, s. 259 vd58 a.g.e., s. 26359 a.g.e., s. 266; Muhammed Khadr, JACCLV 11967|, s. 32060 ibnü'I-Esîr, X, 243-24461 Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, s. 26962 a.g.e., s. 27063 a.g.e., s. 28864 a.g.e., s. 29065 Bündâri, s. 239

teşkilâtının 66 mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Askerlerin adları ve istihkakları Ay bitiği denilen 67bir deftere kaydedilirdi. Özellikle Batı Karahanlılar'da hassa askerlerinin iktâ sahibi olduğu söylenebilir.68 Hükümdarın belli bölge ve vilâyetleri yönetmek üzere görevlendirdiği hanedan mensuplarının ve valilerin de kendilerine bağlı askeri birlikleri bulunmaktaydı.Karahanlı ordusunda başta Çiğiller olmak üzere muhtelif Türk kavimlerine mensup kuvvetler vardı. Çiğiller'in kumandanları Karahanlılar'la Selçuklular arasındaki siyasî ilişkilerde önemli rol oynamışlar, aynı şekilde Karluklarda XII. yüzyıla kadar Karahanlı ordusunda hizmet etmişlerdir. Ali Tegin'in Buhara yakınlarındaki Harluh-ordu denilen askerî karargâhı Karluklar'ın Karahanlı ordusuna hizmet ettiklerini göstermektedir.69

Ugraklar'ın Uygurlar'layapılan savaşlarda Karahanlı ordusunda görev yaptıkları 70 Basmilve Çomullar'ın da orduda görev aldıkları bilinmektedir.71

Hunlar'dan beri uygulandığı bilinen onlu sistemin Karahanlı ordusunda da tatbik edildiği söylenebilir. En küçük askerî birliğe otağ, kumandanına otagbaşı denilirdi. Otagbaşının emrinde yaklaşık on kişinin bulunduğu tahmin edilmektedir. Daha sonra sırasıyla yaklaşık elli kişiden oluşan hayl (hil de denilen takım) veon-otag denilen askerî birlikler geliyordu. On otağın yaklaşık 100 kişiden oluştuğu tahmin edilmektedir 72 Her ordunun başındaki kumandan subaşı unvanıyla anılırdı. Yûsuf Has Hâcib'in, "On iki binlik ordu büyük bir kuvvet" ve, "Dört bin asker tam bir ordudur" şeklindeki İfadelerinden 73 bu orduların4000-12.000 kişilik askeri birliklerden meydana geldiği tahmin edilebilir.

Bibliyografya :

Dîüânü lugâti't-Türk Tercümesi,I, 14, 28, 30, 32,40,61,63,92, 101, 108, 142-143,255,271, 376,408,410,441; III, 42, 77, 157, 170, 183, 353; ayrıca bk. İndeks.; Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, istanbul 1968, s. 92, 161; Nerşahî, Târîhu Buhârâ (trc. Emîn Abdül-mecîd Bedevî- Nasrullah Mübeşşir eL-Tirâzî], Kahire 1385/1965, s. 29-30, 48-49, 57, 76-77, 147-148; ayrıca bk. İndeks; Hudûdü'l-'âtem (Minorsky), s. 95-97; ayrıca bk. İndeks;Gerdîzî, Zeynü'l-ahbâr(nşr. Abdülhay Habîbî). Tahran 1347 hş., s. 187-188, 201-202, 260; Muham-med b. Hüseyin el-Beyhakî, 7ari/_ı (nşr. Kasım Ga-nî-Ali Ekber Feyyaz), Tahran 1375, s. 68-69, 77, 84, 91, 197-199, 215, 220, 233, 283, 325, 331, 338, 409, 509, 52Ğ-530, 547, 551, 673, 677; Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig (trc. Re-şid Rahmeti Arat), Ankara 1974, beyit nr. 720, 740-741, 1036, 1766, 2178, 2180-2183, 2193, 2334-2335, 2731; ayrıca bk. türlü beyitler; Ni-zâmülmülk, Siy âsetnâme [Köy men), s. 122-124; ayrıca bk. İndeks; Rûzrâverî, Zeylü Tecâribi'l-ümem(nşr. H. I* Amedroz). Oxford 1921, III, 374; Mücmeiü.'t-teü&r'ih ue'l-kışaş (nşr. Muhammed Ramazânî), Tahran 1318 hş., s. 421; Nizâmî-i Arûzî, Çelıâr Makale (nşr, Muhammed Kazvînî), Leyden-London 1910, s. 28,46; ayrıca bk. İndeks; Sem'ânî, ei-Ensâb, X, 458-459; Ahbârü'd-deu-teÜ's-Seicükıyye (Lugal), s. 37, 44-45, 54, 63; Yâküt, Muccemü'i-büidân (Cündî), I, 419-423, 564-566; III, 279-283; ayrıca bk. İndeks; İbnü'l-Esîr. el-KâmÜ, IX, 100, 108, 300, 462; X, 120, 243-244, 350; XI, 82-84; ayrıca bk. İndeks; Muhammed b. Ahmed en-Nesevî, Sîrel-i Celâled-dîn-i Mingburnî (trc. Anonim, nşr Müctebâ Mîno-vî], Tahran 1344 hş./1965, s. 60; Bündâri,Zübde-tü'n-Nusra (Bursları), bk.İndeks; Cüzcânî, Taba-kât-ı naşiri, I, 245, 252, 307; Cüveynî, Tarîh-i Cihângüşâ (Öztürk), I!, 297, 301-302, 305-307, 331-334; Müneccimbaşı, Sahâİfü'l-ahbâr, II, 514-519; Ahmed el-Menînî, el-Fethu'l-oehbl "a/â Târihi Ebî Maşr et-'ÜLbî, Kahire 1286, II, 26 vd., 76 vd. 128 vd.;S.-L. Poole, Catalogue of Oriental Coins in the Briüsh Museum, London 1876-89,111, 120-126; IX, 193-197;AhmedTev-fıîd. Meskûkât-ı Kadîme-i İslâmiyye Katalogu, İstanbul 1321, IV, 1-36; M. Fuad Köprülü, Türkiye Tarihi, istanbul 1923, I, 106-120; İbrahim Kafesoğlu. Sultan Melİkşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953, s. 1, 2, 13-19,28-29, 121-122, I5lia.ml11.. Harezm-şahiarDeoleti Tarihi, Ankara 1956, bk. İndeks.; a.mlf., "Yazılışının 900. Yılı Münasebetiyle Ku-tadgubilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri", TED, I (1970), s. 1-38; Mehmet Altay Koyman. Büyü/c Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1954, II, bk. İndeks.; III, 1, 3-4, 42, 134-135, 172, 178, 373; Faruk Sümer. Oğuzlar: Türkmenler, Ankara 1957, bk. İndeks; Zeki Veiidi To-gan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970, s. 58-59; a.mlf.. "Karahanlılar Tarihine Ait Bazı Kayıtlar", TY, V/ll i 1966), s. 7-10;V. V. Bar-tlıold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Ders ler [haz. Kâzım Yaşar Kopraman - Afşar İsmail Aka), Ankara 1975, bk. İndeks; a.mlf.. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız], Ankara 1990, bk. İndeks; a.mlf.. "Kutadgu Bilig'in Zikrettiği Buğra Han Kimdir?", TM, 1 (1925), s. 221-226; a.mlf.. "Ali Tegîn", İA, I, 358; a.mlf., "BöriTigİn", a.e., II, 740-741; a.mlf,, "Buğra-Han", a.e., II, 760-761; Yusuf Ziya Kavakçı, X! ve XII. Asırlarda Karahanltlar Devrinde Mâuarâ ai-Nahr İslam Hukukçuları, Ankara 1976; Erdoğan Mercii, "Karahanlılar", TDEK.s. 794-799; a.mlf.. Müslüman-Türk 66 Dîvân-ı Arz, Dî- vânü'l-ceyş67 Dîuânü lugâti't-Türk Tercümesi, I, 4068 Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, s. 29369 M, VI, 25970 Dîuân-ı lugâti't-Türk Tercüme-si,U\, 18371 Genç, Karahanh Devlet Teşkilâtı, s. 29672 a.g.e., s. 31773 Kutadgu Billg, beyit nr. 2334, 2335

Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 18-33; M. F. Grenard. "Satuk Buğrahan Menkıbesi ve Tarih" (tre. Osman Turan], Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980. s. 245-308; Reşat Genç. Kara-hanlı Devlet Teşkilâtı, Ankara 1981; a.mlf., "Karahanlılar", Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987. VI, 137-179; Emel Esin, "Türkler'in İslâmiyet'e Girişi", Tarihte Türk Devletleri, Ankara 1987, 1, 296-306; a.mlf., "Türk San'at Tarihinde Kara-hanlı Devrinin Mevkii", TTK Bildirilerdi (1967), s. 100-130; a.mlf.. "Böri İlgin Tamgaç Buğra Kara Hakan İbrahim'in (H. 444-60/1052-68] Samarkand'da Yaptırdığı Âbideler", STY, VIII (1979), s. 37-55; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhamnıed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 139-140; a.mlf.. Sultan Berk-yaruk Deuri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001, s. 119-122; a.mlf.. "Arşları Han", DM, 111, 401; P. B. Golden. "The Ka-rakhanids and Early İslam", The Cambridge History ofEariy InnerAsia (ed. D. Sinor), Cambridge 1990, s. 343-373; a.mlf., "Qarakhanİds", DİcÜonary oftheMİddleAges(ed. J. R.Strayer), New York 1989, X, 230-231; Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdârî-Askerî Unvan oe Terimler, İstanbul 1998, tür.yer.;C. E. Bosvvorth, The New islamic Dynasties, Edinburgh 1996; a.mlf., "Ilek-Kjıans orKarakhânids", £"/?(İng.), III, 1113-1117; V. V. Grigorev. "Karachanidy v Maverannagre po Tarichi Muneddzima-basi v osmankom text.e s prevodom i primecanijami", ZVO, sy. 17 (1874], s. 189-258; R. Vasmer, "Zur Münzkunde der Qarâhanİden", MSOS, XXXIII (1930], s. 83-105; Osman Turan, "İlig Unvanı Hakkında", TM, VII V[N (1952], s. 192-199; O. Pritsak, "Die Karachanideıı", İsi, XXX (1952), s. 17-68; a.mlf., "Karahanlılar", M, VI, 251-273; Mutıammed Khadr, "Deux aetes de Waqf d'un parahanide d'Asie centrale", JA, CCLV (1967), s. 304-334; Şinasi Tekin, "Bilinen En Eski İslâmî Türkçe Metinler: Uygur Harfleriyle Yazılmış Karahanlılar Devrine Ait Tarla Satış Senetleri", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, Ankara 1975, s, 157-186; Müsfir b. Salim b.Arîc el-Gâmİdî, "cAIâkâtü'l-Karahâniyym bİ-Türkis-tân ve bilâdi MâverâMnnehrbi'd-düvelî'1-İsIâ-miyyetİİ-mücâvire ve devrühüm fi neşri'l-İslâm (382-482/992-1089)", Mecelietü Câmi'ati ÜmmVl-kurâ, İli/5, Mekke 1411/1991, s. 239-278; B. D. Kocrınev, "The Origins of Karakha-nids: A Reconsideration" (trc. J. Paul],/s/.,LXXIIİ (1996],s.352-357.r-ı Abdülkerim Özavdın

Karahanh Türkçesi.

X. yüzyılın başlarında Mâverâünnehir ile Doğu Türkistan arasındaki bölgede kurulan Karahanh Devleti'nin kullandığı yazı diline Karahanlı Türkçesi ya da Hâkâniye Türkçesi denir. Buna, Çağatay Türkçesi'nin teşekkülüne kadar Orta Asya Türk edebiyatının ortak edebî dili olması sebebiyle Müşterek Orta Asya Türkçesi adı da verilmiştir. Dil, lehçe ve şivelerin coğrafya ismiyle anılması uygun olmadığından genellikle yabancı Türkologların tercih ettiği bu son adlandırma doğru kabul edilmemektedir. Türkçe'nin çeşitli dönemlerinin adlandırılmasında Çağatay, Hârizm ve Osmanlı Türkçesi gibi devlet ismi de kullanıldığından bu dönem için Karahanlı Türkçesi veya Türkistan Türkçesi denmesi daha uygundur. Doğu Türkçesi de denilen Çağatay Turkçesi'nin esasını Karahanlı Türkçesi teşkil eder. Kâşgarlı Mahmud, Dfvd-nü lugâti't-Türk'te bu dönemdeki yazı dili için Hâkâniye Türkçesi ile birlikte sadece Türkçe ifadesine de yer vermiştir.Karahanlı Türkçesi Eski Türkçe'nin kullanıldığı bölgenin dışında İslâm medeniyetinin etkisinde gelişen ve Eski Türkçe'nin dil Özelliklerini küçük değişikliklerle devam ettiren bir şivedir. Orta Türkçe dil devresinin ilkyazı dili olması vasfını da taşıyan XI-XII. yüzyıllar arasındaki bu dönemde Uygur yazısıyla birlikte Arap yazısı da kullanılmaya başlanmıştır. Kelime hazinesi bakımından Eski Türkçe'ye göre daha zengin olan bu dönemde Eski Uygurca devresinde dile giren Budizm'le ilgili kelimelerin birçoğu atılmış, bunların yerine Arapça ve Farsça'dan İslâmiyet'le ilgili kelimeler alınmıştır. Karahanlı Türkçesi'nin eldeki örnekleri şu eserlere dayanmaktadır: 1. Kur'an Tercümesi. Doğu Türkçesi ile yazılmış, günümüze kadar ulaşan Kur'an tercümelerinin dilinden, bu metinlerin ya Sâmânîler'den Mansûr b. Nûh zamanında (961 -976) Kur'an'ın Farsça'ya ilk tercümesi yapılırken ya da XI. yüzyılda Türkçe'ye de çevrilmiş olduğu anlaşılmaktadır.74

2. Kutadgu Biliğ. Balasagunlu Yûsuf Has Hâcib tarafından 1069 yılında yazılmış 6645 beyitlik bu eserde eski ve yeni kültür çevrelerinden yabancı asıllı kelime az miktarda bulunduğundan dili henüi saflığını koruyan bir Türkçe olarak kabul edilebilir. 3. Dîvânü lugâtft-Türk. Kâşgarlı Mahmud'un 1074 yılında telif ettiği eser Araplar'a Türkçe'yi öğretmek amacıyla kaleme alınmıştır. Türkçe'nin ilk sözlüğü olmasının yanı sıra içinde çeşitli Türkçe şiirlerin yer alması bakımından da önemli olan eserde ayrıca o dönemdeki Türk boylan ve bunların dilleri hakkında bilgi verilir. b.Atebetul-hakâyık. Edib Ahmed Yüknekî tarafından yazılan eser 101 dörtlükten oluşur. Yazılış tarihi ve yeri bilinmese de eser Karahanlı Türkçesi'nin son zamanlarına ait olmalıdır. Yabancı kelime nisbeti Kutadgu Biljg'e göre bir hayli çoğalmıştır. 4. Dtvân-ı Hikmet. Ahmed Yesevî'nin hikmetlerinden oluşan eserin günümüze ulaşan nüshaları Ahmed Yesevî'nin dilini yansıtmasa da XII. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı tahmin edildiğinden Karahanlı Türkçesi'nin ürünlerinden sayılmaktadır. Dîvûnü lugâti't-Türk'te 8624, Kutadgu Bilig'de 2961 ve Atebetü'l-hakayık'ta 1306 madde başı sözün bulunması, Karahanlı Türkçesi'nin kelime hazinesinin zenginliğini göstermesi bakımından bir fikir vermektedir.

74 İnan, TDL, l/ö 11952|, s. 12-15;Togan. IH/1-2 | I960J.S. 1 34-140

Bibliyografya :

C. Brockelmann. Ostlürkische Grammalik der Islamİschen Litteralursprachen Mİttelasiens, Leiden 1954; Mecdut Mansuroğlu, "Das Kara-khanidîsehe", Ph.TF, 1, 87-112 (bu yazının tercümesi için bk. "Karahanlıca", Tarihi Türk Şî-ueleri, haz. Mehmet Akalın, Ankara 1979, s. 141-182); A. M. Şçerbak, Grammatiçeskiy Oçerk Yazıka Tyurkskih Tekstoü X-XII! vu. İz Vostoc-nogo Turkestana, Moskova-Leningrad 1961; Abdülkadir İnan. Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Tercümeleri Üzerinde Bir İnceleme, Ankara 1961; a.mlf.. "Eski Türkçe Üç Kur'an Tercümesi", TDL, 1/6 (1952], s.12-15; Ali Karamanlıoğlu. Türk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, İstanbul 1972, s. 45-75; Burhan Paçacıoğlu, Orta Türkçe: Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi, S\v as 1995, s. 1-27; Necmettin Ha-cıeminoğlu, Karahanh Türkçesi Grameri, Ankara 1996; Zeki Veiidi Togan. "Londra ve Tah-randaki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair", İTED, 111/1-2 (1900], s. 133-160; J. Eckmann, "Kur'an'ın Doğu Türkçesi'ne Tercümeleri", TDED, XXI (1975), s. 15-24. Necmettin Hacieminoğlu

Mimari.

Asya'da İslâmî dönem Türk mimarisinin izlenebilen gelişmesinin ilk eserleri Karahaniılar devrinde ortaya çıkar. İlk Karahanlı eserleri kerpiç yapilardır. Sonraları ise tuğla mimarisinin en güzel örnekleri verilmiştir. İlk kerpiç yapılardan eski Dihistan Mezarlığfnda Şîr Kebîr adlı büyük kubbeli yapı stuko kaplamalarıyla ve sağlamlığıyla dikkati çeker. Son zamanlarda Kara Hoço surları dışında müslüman tüccarlar için yapılmış bir mescid olarak tanımlanan yapı bu yapıya çok benzemektedir. Tek kubbeli merkezî plan şeması erken dönem için oldukça dikkati çeken bir özelliktir.Karahanlı devri camilerinden iki önemli örnek, Anadolu Türk mimarisinde en olgun şekline kavuşacak olan enine gelişmiş, mihrap önünde kubbeli cami planıyla merkezî planlı cami formunun İlk örnekleri olarak ele alınabilecek planlama olgunluğu göstermektedir. Kerpiç ve tuğlanın birlikte kullanıldığı Buhara yakınındaki Hazara Camii kare planlı bir yapıdır. Ortada tuğladan payelerin taşıdığı dört tuğla kemer merkezî kubbeyi taşımaktadır. Köşelerde de birer kubbe yer alır. Aradaki boşluklar ise tonozlarla Örtülmüştür. Duvarlar kerpiçtendir. Bu ilgi çekici XI. yüzyıl yapısının yanı sıra eski Merv yakınında XI. yüzyıl sonu ile XII. yüzyıl başlarına tarihlenen Talhatan Baba Camii tamamen tuğladan yapılmıştır. Enine dikdörtgen planın ortasında mihrap önünde yapının bütün genişliğiyle bir kubbe yer almaktadır. Yanlara doğru ortada birer geniş payeye oturtulmuş tromplu bir kubbe vardır. Yan taraflarda ise tonozlar kullanılmıştır. İleriki gelişmelere esas olan bu iki plan tipinin bu olgunlukta olması dikkat çekicidir. Diğer Karahanlı camilerinden ise tam olarak günümüze ulaşan bir örnek yoktur. Buhara'da Mugak Attan Camii'nin portal cephesi, pişmiş toprak zengin süslemeler arasında çini süslemenin de kullanıldığı erken döneme ait bir örnektir. Buhara'daki yapıların çoğu Arslan Han tarafından yaptırılmıştır. Bunlardan 1119 tarihli Namazgah Camii'nin mihrap duvarındaki sarı kırmızımtırak küçük parlak tuğlalardan geometrik kûfî kitabeler dikkati çeker. XII. yüzyıl başlarında inşa edilen Mescid-i Cum'a ise orijinal şekliyle zamanımıza kadar gelememiştir. Ancak Buhara şehrinde bir sembol haline gelen ve Kalan Minare adı verilen minaresi, Arslan Han'ın adını ve 1127 tarihini.veren kitâbesiyle Karahanlı tuğla İşçiliğinin önemli bir örneğidir. Kuşaklar halinde değişik geometrik süslemelerle kaplanmış olan minarenin bir benzerine de Özkenfte rastlanmaktadır. Buhara'daki minareye öncü olduğu kabul edilen bu minarenin bağlı olduğu cami de yıkılmıştır. Tirmiz yakınında Çar Kurgan'da 1108-1109 tarihli diğer bir minarede Se-rahslı bir usta olan Ali b. Muhammed'in adı yazılıdır. On altı yivli bir gövde halinde yükselen minare Karahanlı minarelerinin başka tipte bir uygulamasıdır. Son araştırmalarda Tirmiz'deki minarenin Selçuklu hâkimiyetinden kaldığı anlaşılmakla birlikte her iki tip minare de Türkistan'da ilk minare Örnekleridir. Daha Önce Sâmânîler'in minareleri ahşap malzemedendi ve sık sık yangına mâruz kalıyordu.Karahanlı mimarisinin geliştirdiği çok önemli bir yapı tipi türbelerdir. Karahanlı türbeleri cephe mimarisine özel bir önem veren, tuğla süslemelerin hâkim olduğu zengin mezar anıtı mimarisinin erken örnekleridir. Özbekistan'da Tim'de 977-978 tarihli Arap Ata Türbesi bu tipin en belirgin örneğidir. Kare planlı ve tek kubbeli yapı kubbeye geçişte kullanılan üç dilimli, yonca biçimi tromplanyla ileriki gelişmeler için ilgi çekici bir adım teşkil ettiği gibi diğer Karahanlı türbelerinin cephelerini de etkileyen cephesiyle ayrıca önem taşır. Kademeli şekilde dikdörtgen çerçevelerle çevrelenmiş olan ve yükseltilen cephenin ortasında sivri kemerli bir niş ile giriş kapısı, üstte ise üç pencere açıklığı yer alır. Talas'ta XII. yüzyıl başından Ayşe Bîbî ve Balacı Hatun türbeleri Karahanlı tuğla mimarisinin diğer iki Önemli eseridir. Ayşe Bîbî Türbesi, Nasr b. İbrahim ile evlenmiş olan Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan'ın kızı Ayşe Bîbî için yaptırılmıştı. Cephenin iki yanında yer alan minare biçimindeki ortası daralan kuleleri ve cephenin bütünü, altmış dört değişik süsleme ile işlenmiş sırlı tuğla bir kaplamaya sahiptir. Fergana vadisinin doğusunda Özkenfte bulunan yan yana üç türbe kubbeli yapılar olup Karahanlı tuğla mimarisinin önemli eserlerindendir. Ortadaki 1012 tarihli Nasr b. Ali Türbesi tromplu kubbeli bir yapıdır; bugün ise kubbesi yıkıktır. Sivri kemerli trompların altındaki küçük nişlerde lotuspaim etlerden bitki süslemeleri dikkati çeker. Cephedeki bordürlerde kırık sekizgenlerin kesişmesinden meydana gelen dörtlü düğümler, Türk süslemelerinde her devirde görülen geometrik desenlerin ilk örneklerindendir. Solda 1152 tarihli

Ceiâleddin Hüseyin Türbesi sivri kemerli geniş bir nişle açılan cepheye sahiptir. Geometrik ve bitkisel süsleme yanında kitabe kuşaklı kemeri ve fîrûze çini kaplama izleri dikkati çeker. Sağdaki türbe ise 1186 tarihlidir. Muhammed b. Nasr'ın bu türbesinde de aynı mimari esaslar ve süsleme hâkimdir. Kâsân yakınında Sefîdbulan'da Şeyh Fâzıl Türbesi XII. yüzyıl ortalarından değişik bir uygulamadır. Kare planlı yapının kubbesi dışarıdan belirtilecek şekilde üç kat kasnağa oturtulmuştur. Burada diğer Karahanlı türbelerinin aksine dış görünüş basitliğine karşılık içte zengin stuko dekoru ile kaplıdır.Karahanlılar şaşılacak olgunlukta ve büyüklükte bir kervansaray mimarisinin de geliştiricileridir. Şemsülmülûk Nasr b. İbrahim'in yaptırdığı iki kervansaraydan Buhara-Semerkant yolunda, 1078-1079 tarihli Ribât-ı Melik'in pîştâk denilen anıtsal taçkapisı ile cephesi ayaktadır. 86 x 86 metrelik boyutlara ulaşan bu yapının cephesinde kerpiç üstüne tuğla kaplı geniş yivli bir düzen dikkati çeker. Üstte sivri kemerlerle birbirine bağlanan bu iri yiv-ler bütün bölge için karakteristik olmuştur. Çar Kurgan minaresinde de rastlanan bu form ilgi çekici bir gelişmeyle Anadolu'da da kendini gösterecektir. Son araştırmalara göre geniş bir külliye biçiminde ele alınmış olduğu anlaşılan bu yapı kazılar sonucunda ilgi çekici bir restitüsyonla tanıtılmıştır. Köşelerde kulelerle sınırlan-dırılmış olan anıtsal cephenin arkasında üzeri açık üçlü bir avlu tasarımı yer almaktadır. Bunun arkasında ikinci bir anıtsal giriş kapalı bölüme götürmektedir. Ortada sekiz köşeli bir destek dizisine oturtulmuş büyük merkezî kubbe on altı küçük kubbe ile çevrelenmiştir. Merkezî kubbe ile örtülü bu kare mekânın iki yanında üzerleri kısmen açık iki yan avlu bulunmaktadır. Geç dönem İran kervansaraylarının kapalı bölümlerini andıran böyle bir tasarım eğer gerçekten yapının ilk dönemine aitse, bu Karahanlı kervansarayı, açık ve kapalı bölümleriyle Türk mimarisinin ileriki kervansaray şemalarının da bir öncüsü olmak durumundadır. Karahanlı kervansarayları XI. yüzyıl ile XII. yüzyılın başlarında sağlam bir temel olmuştur. Dihistan, Akçakale, Dâye Hatun, Başane (Kutluşehir) kervansarayları Büyük Selçuklu kervansarayları ile (ribâtlar) yakın plan ve form benzerliklerine sahiptir. Başane Kervansarayı ise plan semasıyla Anadolu'daki sultan hanlarının plan şemasını andırmaktadır. Üzerinde iyice durulması gereken Türk mimarisinin bu erken devrinde Karahanlılar, cami ve türbeleriyle ileriki gelişmeleri etkileyecek olan ilk adımları atarken kervansaray mimarisinde gerçekleştirdikleri av!u-eyvan ve kubbe kompozis-yonlarıyla da öncülük ediyorlardı.1066'da İbrahim Tamgaç Han'a mal edilen ve kazılarda kısmen aydınlatılan Semerkanfta Kuşem b. Abbas Meşhedi karşısındaki yapının eyvanlı avlulu bir Karahanlı Medresesi olduğu düşünülmektedir. Karahanlı sarayları hakkında da kaynaklarda bilgi bulunmaktadır. Sonradan Gazneli, Gurlu ve Büyük Selçuklular'ın da kullandığı Tirmiz Sarayı önemli bölümleriyle aydınlatılmıştır. Yüksek portalleri, kare planlı köşkleri, eyvanlardaki taht salonu ve çok. çeşitli tekniklerdeki süsle-meleriyle XI-XII. yüzyıl sivil mimarisi için örnek ve sentez bir anıt olarak değerlendirilir.Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan bölgesinde hâkim olan Karahanlılar bir yandan Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan bölgelerinde hâkim olan Gazneli-lerle öte yandan Büyük Selçuklularda sürekli ilişki içinde olduklarından Asya'da Türk mimarisinin kaynak ve yayılışında önemli rolleri olmuştur. Karahanlı mimarisinde tarihlendirme-de özellikle mezar anıtları için karışıklıklar vardır. Fakat genelde bölge ve dönem olarak onlara mal edilen yapıların üslûp ve tasarımlan, ileriki gelişmelerde yerini bulacak olan oturmuş plan şemaları ve formların erken örnekleri olma özelliğini korumaktadır. Bu bakımdan geniş bir zaman dilimine ve coğrafî bölgeye yayılmış olan bu dönemin mimarisini sağlam temellere oturtmak pek çok sorunu çözecektir.

Bibliyografya :

E. Cohn-Wiener, Turan: Islamische Baukunsl in Mittelasien, Berlin 1930, tür.yer.;G. A. Pugac-henkova, Puti razüitiya arkhiteklury yuznogo Türkmenistana, Moskova 1958, tür.yer.; a.mlf. -V. [. Rempel, Zodchesluo (Jzbekislana, Taşkent 1959, tür.yer; a.mlf.ler, Isloriya Iskusstuo Uz-bekistana, Moskova 1965, tür.yer.; V. [. Rerrı-pel, Arkhitektury Ornament Clzbekİstana, Taşkent 1961, tür.yer.; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı I, İstanbul 1972, s. 19-36; a.mlf., Türk Sanatı, İstanbul 1984, s. 27-42; a.mlf., Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara 1996, s. 195-241; Metin Sözen v.dğr.. Türk Mimarisinin Gelişimi ue Mimar Sinan, İstanbul 1975, s. 1-25; Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ue Mimarlık, İstanbul 1977, s. 97-167, 183-198, 219-220; Ara Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatlan için Bîr Özet, İstanbul 1988, s. 8-13; a.mlf- "Dört Yarım Kubbeli Cami Plan Şemasının Kaynakları Hakkındaki Görüşler Üzerine", TKA, XXIV/1 (1986], s. 1-6;H. Field - E. Brostow, "Excavations in Özbekistan, 1937-39", Al, IX (1942], s. 143-159; Emel Esin, "Türk San'atı Tarihinde Kara-hanlı Devrinin Mevkii", TTK Bildiriler, VI (1967), s. 100 vd.; a.mlf., "Ribât-i Melik Hakanı Sülâlesinden İb-râhîm-oğlu Çu ilgin İkinci Naşr Şemsü'1-Mulk ve Harcang'de h. 471/1078'de Yaptırdığı Kül-liye", Erdem, H/5, Ankara 1986, s. 405-425. Ara Altun

KARAHAYDAROĞLU MEHMED 75

KARAHITAYLAR

Doğu ve Batı Türkistan'ın büyük bir kısmında hüküm süren Moğol devleti (1130-1211).Tarih sahnesine ilk defa IV. yüzyılda çıkan ve Orhun kitabelerinde "doğudaki Türk düşmanı kavim" şeklinde tanıtılan Moğol asıllı Hıtaylar'ın anavatanları Mançurya'nın güneyidir. X. yüzyılın başında Yehlü Apaochi (Apao-ki) adlı Hıtay reisi, kavminin bütün boylarını itaat altına alarak Moğolistan'ın büyük bir kısmına hâkim oldu ve 916 yılında kendini hükümdar ilân etti. Onun oğlu Te Kuang (926-947) Kuzey Çin'in bir kısmını ele geçirerek orada Çinliler'in Uao hanedanı dedikleri devleti kurdu. Kuzey Çin'de iki yüzyıldan fazla hüküm süren Liao İmparatorluğu'nun güney sınırları Chi-li eyaletinin kuzeyinden -şimdiki Pekin dahil- Shanhsi'ye kadar uzanıyordu; ayrıca bütün Moğolistan ve Mançurya halkları, hatta Kırgızlar da bu devlete bağlanmıştı. Hıtaylar 1009'da batıya yöneldiler ve Uygurlarla Karahanlılar'ı tehdit etmeye başladılar. Fakat Karahanlılar tarafından Balasagun yakınlarında bozguna uğratılarak (1016) batıya ilerleyişleri bir yüzyıl geciktirildi. Bununla beraber Oğuzlar'ın İran'a ve Peçenekler'in Avrupa'ya doğru göçleri Hıtaylar'ın bu ileri harekâtıyla ilgili görülmektedir. Liao hanedanının yıkılışından sonra Hıtaylar'ın büyük bir kısmı Tunguz kavmine mensup olan Curcenler'in hâkimiyetini kabul ederken Liao İmparatorluğu'nun kurucusu A-pao-chi'nin sekizinci göbekten torunu olan Prens Yehlü Taşi. yönetimi altındaki küçük bir grup ve Batı Moğolistan'daki birçok kavmin desteğini sağladıktan sonra Türkistan'a doğru ileri harekâta geçti.1121-1126 yıllarında İslâm alemiyle temasa geçen Yehlü Taşi kumandasındaki Karahıtay ordusu 1128 yılında Balasagun, Hoten ve Kâşgar bölgesine ilk girdiğinde Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han Ahmed b. Hasan tarafından mağlûp edildi. Fakat 1130 baharında Yenisey boyundaki Kırgız topraklarını geçtikten sonra tekrar güneybatıya yönelerek Tarbagatay'da İmil şehrini kuran Yehlü Taşi, Karluklar'la Kanglı boylan tarafından sı-kıştırılan Karahanlı hükümdarının yardım istemesi üzerine herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan Balasagun'a kadar geldi ve bu fırsattan yararlanarak Kâşgar, Beşbalık ve Hoten'i de kendine tâbi kılıp başşehri Balasagun olan Karahıtay Dev-leti'ni kurdu (1130). Yeh-lü Ta-şi'nin Liao İmparatorluğu'na mensup olmasından dolayı Çin kaynaklan bu devleti Hsi Liao (Batı Liao) adıyla zikretmişlerdir. Türk-İslâm kaynakları ise büyük bir ihtimalle Hı-tâ (Hatâ) dedikleri Kuzey Çin'deki Liao İm-paratorluğu'ndan ayırt etmek için bu devlete Karahıtay adını vermişlerdir. Bundan sonra "gürhan" unvanıyla anılan Yehlü Taşi (l 130-1142), önce eski yurtlarını geri almak için Kuzey Çin topraklarına bazı seferler düzenlediyse de pek başarılı olamadı. Bunun üzerine batıya yönelerek Mâverâünnehir'e ve Doğu İran'a saldırdı. 531'de (1137) Hucend yakınlarında Selçuklu Sultanı Sencer tarafından tayin edilen Batı Karahanlı Hükümdarı Mah-mûd b. Muhammed'i mağlûp eden Yehlü Taşi daha sonra da Sultan Sencer'i Kat-vân savaşında ağır bir bozguna uğrattı.76 Toplam 30.000 kayıp veren Sencer Tirmiz'e kaçarken eşi Terken Hatun ve önde gelen emirleri esir düştü; Mahmud Han da ülkeyi terketti. Katvân savaşının Karahıtaylar'ın zaferiyle sonuçlanması Büyük Selçuklular'ın yıkılışına zemin hazırladığı gibi bütün İslâm dünyasının siyasî, içtimaî ve iktisadî buhranlara sürüklenmesine de yol açmıştır. Böylece karşılarında rakip kalmayan Ka-rahıtaylar, Ceyhun ırmağının sağ kıyısına kadar bütün Mâverâünnehir'i ele geçirdiler ve Buhara"da kendilerine direnen Burhan ailesinden Sadr Hüsâmeddin Ömer b. Abdülazîz işgal sırasında şehid edilince yerine Alp Tegin adlı birini vali tayin ettiler. Semerkanfta ise Batı Karahanlı tahtına Tamgaç Buğra Han III. İbrahim b. Muhammed'i oturttular ve vergi toplamak üzere memurlar görevlendirip geri çekildiler. Bu arada Hârizmşahlar'ı da yılda 30.000 dinar vergiye bağladılar.1170 veya 1172'de Karahıtay ordusu vergisini vaktinde ödemeyen Hârizmşah-lar üzerine sefere çıktı ve öncü kuvvetlerinin kumandanı Ayyâr Beg'i yenerek esir aldı. Bu sırada Hârizmşah İlarsian öldü ve başlayan taht mücadelesinde taraflardan biri olan hükümdarın büyük oğlu Cend Valisi Alâeddin Muhammed Tekiş, babasının veliaht seçtiği küçük kardeşi Sultan-şah Mahmud ile annesi Terken Hatun'a karşı Karahıtaylar'dan yardım istedi ve tahta çıktığı takdirde vergileri muntazam bir şekilde ve fazlasıyla ödeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine Karahıtaylar'ın başında bulunan Yeh-lü Ta-şi'nin kızı Çiengtien (1164-11 77) kocası Fu-ma'yı büyük bir orduyla yardıma gönderdi. Tekiş'i Hâ-rizm'e kadar götüren Fu-ma Gürgenç'e yaklaştığında orada bulunan Sultanşah ve annesi Terken Hatun şehri terkettiler; sonuçta Tekiş tahta çıktı (568/1173). Fakat Tekiş. Karahıtaylar'ın yardımıyla tahta çıkmasına rağmen onlara karşı tutumunu değiştirdi. Çieng-tien de bu defa kocası Fuma'yı Tekiş"e karşı Sultanşah'ın yardımına gönderdi. Ancak Tekiş bentleri açıp yolları ve geçitleri sular altında bırakınca Karahıtay kuvvetleri geri dönmek zorunda kaldı.77

1198 yılında Gurlular'dan Bahâeddin Sâm b. Muhammed'in Karahıtaylar'a bağlı bir Türk beyi tarafından idare edilen Belh şehrini alması üzerine Karahıtay ordusu Tayangu'nun kumandasında Ceyhun ırmağını geçerek Cûzcân'ın bir kısmını ve civar vilâyetleri yağmaladı. Fakat daha sonra yapılan savaşta Gur ordusuna yenildi ve 12.000 kayıp verdi. Bu yenilginin sebebini Hârizmşahlar'a yükleyen Karahıtaylar onlardan tazminat istediler;

75 bk. Haydaroğlu Mehmed76 5 Safer 536/9 Eylül I 14177 yaklaşık 1175

reddedilince de başşehirleri Gürgenç'i kuşattılar. Ancak Alâeddin Tekiş geceleri yaptığı baskınlarla kuşatmanın kaldırılmasını sağladı. 1204yılından itibaren Karahıtaylar, Hârizmşahlar'la Gurlular arasındaki mücadelede aktif rol oynamaya başladılar. Gürhan Yehlü Ch'eluku Gurlular'a karşı kendisini desteklemesini isteyen Hârizmşah Alâeddin Muhammed b. Tekiş'e yardım amacıyla Tayangu kumandasında büyük bir ordu gön-derince Gurlular geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat Tayangu onları takip etti ve Gurlu Hükümdarı Muizzüddin (Şehâ-beddin) Muhammed Endhûd(Endhûy) Kalesi'ne sığındı. Karahıtaylar, yanlarında bulunan kendilerine tâbi Batı Karahanlı Hükümdarı Sultan Osman'ın ara bulucu-lukyapması üzerine saldırmaktan vazgeçip Gurlular'ın verdiği hazine, silâh, teçhizat ve filleri alarak geri döndüler.1206'da Karahıtaylar'ın yardımıyla Tir-miz'i alan Hârizmşah Muhammed b. Tekiş çevresindeki bütün müslüman rakiplerini sindirmişti ve artık onlara bağlı kalmak istemiyordu. Karahıtaylar da eski güçlerini yitirdikleri için kendilerine tâbi bölgeleri eskisi gibi kontrol altında tuta-mıyorlardı. Hârizmşah Muhammed b. Tekış önce Semerkant ve Buhara'yı ele geçirdi; daha sonra da Seyhun ırmağını geçerek Tayangu'nun ordusunu İlâmış sahrasında (veya Talaşta) mağlûp edip kendisini esir aldı. Çaresiz kalan ordu başşehir Balasagun'a dönünce ahaii kale kapılarını kapattı. Bunun üzerine kuşatma altına alınan şehir üç gün yağma edildi ve katliama mâruz kaldı. 1209'da Karahıtay-lar'ın tâbilerinden Uygur Hükümdarı İdi-kut Barçuk, Cengiz Han'a bağlandı. Bu sırada Hârizmşahlar, Moğol Naymanlar'm hükümdarı ve Gürhan Ch'e-lu-ku'nun damadı olan Küçlüğ Han ile anlaşarak ayrı yönlerden saldırdılar. Önce Küçlüğ, arkasından Hârizmşah Muhammed b. Tekiş ve sonra tekrar Küçlüğ zafer kazandılar. Böylece Karahitaylar'a son darbeyi vuran Küçlüğ kayınpederi Ch'e-lu-ku'yu esir ederek bu devlete son verdi.Karahıtay Devleti'nin sınırları en geniş olduğu dönemde doğuda Çin'in batısındaki Hsihsia'ya, kuzeyde Altay dağlarındaki Nayman ülkesine, batıda Ceyhun ırmağına, güneyde ise Belh, Tİrmiz ve Hoten'e dayanıyordu. Doğuda Beşbalık'tan başlayarak Turfan. Karaşarve Kuça'da oturan Uygur Türkleri, kuzeyde Aşağı İli'-de oturan Karluklar, güneybatıda Mâve-râünnehir ve Kuzey Afganistan halkları, Doğu İran'da da müslüman Türkler ve diğer bazı kavimler Karahitaylar'a tâbi idiler. Müslüman yazarlar tarafından putperest olarak tanıtılan Karahıtaylar'ın dinleri Budizm ile Şamanizm karışımı bir mahiyette idi. İbnü'l-Esîr iikhükümdarlarını Maniheist olarak gösterir.78 Karahıtaylar, İslâmiyet'i kabul etmemekle birlikte genelde bütün din ve inançlara karşı hoşgörülü davrandılar; son gürhan Ch'e-lu-ku'nun gizlice müslüman olduğu da rivayet edilir.79 Çin hece sisteminden uyarlanmış özel bir yazıya sahip olan Karahıtaylar sürekli kendi kültürlerine dayanarak eski Liao İmparatorluğu'ndan getirdikleri gelenekleri ve idare sistemini muhafaza etmişlerdir. Devlet idaresinde Yeh-lü ve Hsiao adlı iki aile büyük rol oynamıştır. Beş hükümdardan ikisinin kadın olması ilgi çekicidir ve kadınların toplumda önemli bir yer işgal ettiğini göstermektedir. İpekyolu güzergâhını elinde bulunduran Karahıtaylar doğu ile olan ticari münasebetlerini daha da güçlendirdiler. Karahı-taylar'ınyıkıîmasından sonra hanedana mensup Barak Hâcib (Kutluğ Han) Kir-man'da Kutluğhanlılar adıyla bilinen bir devlet kurmuştur (1222).

Bibliyografya:

Râvendî, Râhatü's-sudûr (Ateş), bk. İndeks; İbnü'l-Esîr, el-Kâmii (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1987, X[, 80-84; Bündârî. Zübdetü'n-/Yusra(Burslatı), bk. İndeks;Cûzcânî, Tabakât-ı /Vâşirî, I, 261, 300, 310; II, 13, 19, 94-96; Cü-veynî, Târth-t Clhângüşâ(Öztürk), II, 61 vd.,70-76; C. DT0h5Son, Histoire des Mongols, depııis Tchlnguiz-khanjusqu'a Tİmour ou. Tamerian, La Haye-Amsterdam 1834-35, 1, 441 vd; E. Bretschneider, Central and Wcslern Asta, Lon-don 1876, s. 22-43; V. V, Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul 1927, s. 65-69, 71-96, 101-126; a.mlf.. Moğol istilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 403, 406-408, 416-420, 422-433, 435-456;a.mlf., "Karahıtay", İA, VI, 273-276; Zeki Velidî Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1980 (İstanbul 1916), s. 60, 61; W. Eberhard. Çin Tarihi, Ankara 1947, s. 241-244; Spuler, İran Moğolları, s. 29, 30, 40, 47, 171; İbrahim Kafesoğlu. Harezmşahlar Deuleti Tarihi, Ankara, 1964, s. 91-101, 187-193; R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu AUtla, Cengiz Han, 77mur(trc. M. Reşat Üzmen). İstanbul 1980, s. 167-169; LiaoShih, Jai-peı 1987,1-I1;J. Ger-net, A Hisiory ofChînese Ciuiiizaüon, Cam-bridge 1990, s. 352-360; Osman G. Özkuzugü-denli. Sultan Sencer ue Karahltaylar-Katauan Sauaşi (yüksek lisans tezi, 1994), MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü; Özkan İzgi, "Kuruluş Devrinde Uygurların Kitanlara Tbsirleri ve Uygur, Gaznelİler Arasındaki Münasebetler", TED, 7-8 (1977), s. 7-16; C. E. Bosvvorth. "Kara Khi-tay", EF- (İng.). IV, 580-583; Abdülkerim Özay-din, "Barak Hâcib", DİA, V, 62; a.mlf., "Gürhan", a.e., XIV, 323. Ahmet Taşağil

KARAHİSAR

Türkiye'de bazı yerlerin ortak coğrafi adı.Ülkemizde ikisi Trakya'da -biri Karahi-sarlı şeklinde olmak üzere- otuzdan fazla yerde Karahisar adına

78 el-Kâmit, XI, 8279 Cûzcânî, II, 96

rastlanmaktadır. Genellikle ulaşılması güç yerlerde kurulmuş hisarlarla (kale) bunların yanı başındaki yerleşme yerlerine Karahisar adı verilmiştir. Hisar kelimesinin başına eklenen kara sıfatı, genellikle üzerinde hisar bulunan yükseltinin sert bazalt ya da trakit lavlarından oluşmuş koyu renkli bir görünümde olmasıyla ilgilidir. Ülkemizde Karahisarlar'ın biribirine karışmaması için çoğunun başına birer tanımlayıcı kelime İlâve edilmiştir. Bu isim bazan söz konusu Karahisar'ın hangi yörede bulunduğunu ifade eder: Van kara hisarı, Tekekarah işarı, Develi kara hisarı gibi. Bazan Şarkîkarahisar örneğinde olduğu gibi yön ifade eder. Bazan da yerleşmenin veya çevresinin önemli bir ürününü hatırlatır (Afyonka-rahisarveŞarkîkarahisar'ın başka bir adı olan Şebinkarahisar örneklerinde afyon veşap ürünlerini anımsatması gibi). Bir kısım Karahisar isminin ise başına değil sonuna başka bir kelime eklenerek yer ismi oluşturulmuştur. Ankara'nın Nallıhan ilçesi sınırlan içinde bulunan Karahisarkozlu ve Karahisargölcük ile Yozgat'ın Akdağma-deni ilçesine bağlı Karahisartatlısı köyleri gibi. Bazan da Karacahisar ve Karahİsarlı gibi az farklı yerleşme isimlerine rastlanmaktadır. Türkiye'deki Karahisarlar'ın en tanınmış olanları Afyonkarahisar ile Şebinkarahisar'dır.Develikarahisar (günümüzdeki adı Yeşilhisar). Erciyes dağının güneyindeki Develi ovasının (Develikarahisarovası) batı kenarındaki bir tepenin yamacında deniz seviyesinden 11SO m. yükseklikte kurulmuştur. Kayseri'yi Niğde'ye bağlayan karayolu ve demiryolu buradan geçer. Bugünkü yerleşmenin 4 km. kadar güneybatısındaki Kaleköy yakınında bulunan ve İlkçağ'a ait harabeleri görülen (Zengibar Kalesi) Nora veya Cybystra antik şehirlerin mirasçısı olan Karahisar, Selçuklular'dan sonra Eretnaoğullan'nın hâkimiyetinde kalmış, bir süre Kadı Burhâneddin Devleti'nin, ardından Karamanoğulları Beyli-ği'nin idaresi altına girmiştir. 1391'de Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı topraklarına katıldıysa da burada kesin bir hâkimiyet kurulamadı. Osmanlılar, Karamanoğulları ve Kadı Burhâneddin Devleti sınırlan yakınında bulunduğundan sık sık bu üç devlet arasında el değiştirdi. 1474'-te Fâtih Sultan Mehmed'in Karaman Bey-liği'ne son vermesi üzerine kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bu dönemlerde Develikarahisar olarak tanınan kasaba aynı ovanın doğusunda bulunan Develi kasabası ile karıştırılmış, birine ait bilgilerin diğerine ait gibi gösterilmesi yakın zamanlara kadar sürmüştür. Develikarahisar, Osmanlı yönetiminin ilk dönemlerinde Karaman eyaletinin Niğde sancağına bağlı bir kaza merkeziydi. 1530'da burası dört mahalleden oluşan 80 118 hâne 81 nüfusu bulunan küçük bir kasabaydı.82 Kalesinde ise altmış iki muhafız görev yapıyordu. XIX. yüzyılın ikinci yansında eyalet sisteminden vilâyet sistemine geçilince burası Ankara vilâyetinin Kayseri livası içinde yer aldı. XIX. yüzyılda Karahisar birkaç yüz evden müteşekkil bir köy olarak tasvir edilmiştir. Bu yerleşmenin gelişme gös-terememesinde, Erciyes dağı eteklerinden Karahisar yakınlarına Kadar uzanan ve Sultan sazlığı adı verilen geniş bataklıkların da rolü vardır. Gerileme devam edince kaza merkezi de Erciyes'in güney eteklerindeki Everek'e (bugünkü Develi) nakledildi. Deveükarahisar, Kayseri sancağının merkez kazasına bağlı bir nahiye merkezi durumuna geldi. Daha sonra da Kayseri sancağının İncesu kazası sınırları içinde nahiye merkezi durumunu sürdürdü. Bu dönemlerde artık sadece Karahisar olarak adlandırıldı. Cumhuriyet döneminin başlarında da Kayseri ilinin İncesu kazasına bağlı bucak merkezi olan Kara-hisar'ın adı, çevresinin meyve (özellikle elma, ikinci sırada kayısı) bahçeleriyle çevrili olması sebebiyle Yeşilhisar'a dönüştürüldü ve 1948 yılında çıkarılan 5071 tarihli kanunla bir ilçe merkezi durumuna getirildi. Nüfusu bucak merkezi olduğu yıllarda 5000'i bulmazken (1940'ta 4763) ilçe merkezi olduktan sonra 5000'i aştı 83 ve ilk defa 1975'te 10.000'i geçti (10.409), 1985'te 13.711 "e çıktıktan sonra bir düşüş göstererek 1990'da 11.904'e ve 1997'de 10.000'in de altına inerek 9549'a geriledi.İscekarahİsar (günümüzdeki adı İscehisar). Afyon kara hisar şehrinin yaklaşık 22 km. kuzeydoğusunda bulunur. İzmir'i Afyon üzerinden Ankara'ya bağlayan önemli karayolu İscehisar'ın yakınından geçer. Deniz seviyesinden 1115 m. yükseklikte bulunan bu yerleşmenin adı bazı kaynaklarda Eskikarahisar olarak da geçer.84 Eskiçağ'da Anadolu'nun önemli mermer ocaklarının bulunduğu Dokimion şehrinin yerini alan İscehisar'ın mermerleri çeşitli yerlere gönderiliyordu. Daha sonra işletilmeyen bu ocaklar, XX. yüzyılın hemen başlarında bazı Avrupalı müteşebbisler tarafından yeniden bir süre işletmeye açıldı. Cumhuriyet'in başlarında Afyon'un merkez ilçesi sınırlan içinde bir nahiye merkezi durumunda olan İscehisar'ın nüfusu 1955 yılında3000'i geçiyordu (3293). 1975'te 5000'i geçti (5398). 1987'de aynı adla kurulan bir ilçenin merkezi oldu. 1990 yılında 10.000'i aşan nüfusu (10.071) 1997'de gerileyerek 9633'e düştü.Vankarahisan. 1990 yılına kadar Van ilinin Özalp ilçesine bağlı olan köy 85 bu tarihte yeni kurulan Saray ilçesi sınırları İçinde kaldı. 1990'da 948'e yükselen nüfusu 1997'de 969'u buldu. Van'ı Kotur'a bağlayan tarihî yolun epeyce uzağında kalmasına rağmen Evliya Çelebi Van'dan Kotur'a giderken buraya uğradığını söylemektedir.Eskişehir İlî Sınırları içindeki Karahisarlar. Hamamkarahisarı, Eskişehir ili sınırlan içinde Sivrihisar ilçesine

80 Yukarı mahalle, Orta mahalle veya Cami, Kadı Mescidi mahallesi ve Şâmî Mescidi mahallesi81 yaklaşık 550 kişi82 387 Numaralı Muhâsebe-i VilâyeL-i Karaman ue Rum Defteri, I, 18483 1950'de 5812 nüfus84 Ha-milton ve Charles Texier'de olduğu gibi85 195O'de 160, 1975'te503, 1985'te 828 nüfus

bağlı köy. Sivrihisar'ın 17 km. doğusunda bulunan bu köy, yeni haritalarda ve nüfus istatistiklerinde Hamamkarahisar olarak geçmektedir. 1950'da 443 nüfuslu olan köy, 1990'da Sivrihisar'dan ayrılarak ilçe olan Günyüzü'nün sınırları içinde kaldı.86 Daha sonra yeniden Sivrihisar'a bağlandı.87 Eskişehir ilindeki bir başka Karahisar da eski kaynaklarda Karacahisar ya da Karacaşe-hir olarak geçen yerdir. Osmanlı kaynaklarında Osmanlılar'ın ilk yerleştikleri bir yer olarak geçen ve 1288"de Osman Bey tarafından alındığı belirtilen Karacahisar, XV. yüzyılın ikinci yarısında Sultanö-nü sancağının sınırları içinde bulunuyordu. XVII. yüzyılda Eskişehir'e bağlı bir nahiyenin merkeziydi. Günümüzde Eskişehir'in 13 km. kadar güneybatısında bulunan ve Karacaşehiradı verilen bir köy durumundadır.88

Ankara İlindeki Karahisarlar. Ankara'nın Nallıhan ilçesi sınırları içinde Karahisar ismi taşıyan birkaç köye rastlanmaktadır. Bunlar Nallıhan ilçe merkeziyle Sarıyar baraj gölü arasında yer alan Karahisar 89

Karahisargölcük 90 ve Karahisarkozlu 91 gibi nüfusları sürekli azalan köylerdir. 1530 tarihli kayıtlarda adına rastlanan Karahisarınaüı, Beypazarı kazasına bağlı nahiye olup sınırları içinde nahiye ile aynı adı taşıyan küçük bir kasaba mevcuttu. Burası on dokuz haneden ibaret olup nahiyenin merkezi durumundaydı.92

Sivas İlindeki Karahisarlar. Sivas'ın Ulaş ilçesine bağlı biri belde 93 diğeri köy durumunda 94 iki yerleşme bulunur. Kiepert haritasının 1915 tarihli Sivas paftasında da aynı isimlerle geçen köyler. 1946 tarihli 1/500.000 ölçekli Türkiye haritasının Sivas paftasında Karahisancedid ve Karahisanatik şeklinde yer almaktadır. Halk Eskikaraşar ve Yenikaraşar isimlerini de kullanmaktadır. Aynı ilin sınırları içinde Gürün ilçesine bağlı ve ilçe merkezinin 7 km. güneybatısında bulunan Karahisar köyü sürekli nüfus kaybına uğrayan biryerleşmedİr.95 Sivas ili sınırları içinde ayrıca iki Karacahisar ismine rastlanmaktadır ki bunlardan biri İmranlı ilçesine bağlı Karacahisar diğeri Zara ilçesine bağiı aynı isimli yerleşmedir.96

Çorum İlindeki Karahisarlar. Kiepert haritasında Alacahöyük'ün biraz kuzeyinde biri köy. diğeri harabe olarak birbirine yakın iki Karahisar ismi görülmekteyse de günümüzde sadece Çorum'un merkez ilçesi sınırları içinde olan 97 bir Karahisar köyü bulunmaktadır (eski adı Karasor). 1530 tarihli kayıtlarda Çorum'a bağlı olarak Karahisarıdemirii adlı bir kaza merkezinin adı geçer. Bir kale ve etrafında iki mahalleli bir kasabadan oluşan bu yerleşme daha sonra Ka-lehisar olarak anılmıştır. 1S30'da Kadı ve Kazancılar ismini taşıyan iki mahallede doksan yedi hâne bulunuyordu.98 Ayrıca kalede dokuz muhafız görev yapıyordu.99 Kâtib Çelebi'nin Cihannümâ adil eserinde burası Karahisandemirci adıyla geçer.100

Yozgat İlindeki Karahisarlar. Hamdullah el-Müstevff'nin eserinde de adı geçen, Şeydi Ali Reis'in Sivas'tan Bozok ve Kırşehir'e giderken ziyaret ettiğini söylediği Karahisar, Karahisanbehramşah adıyla bilinmekte olup 1 S30'da Zile kazasına bağlı bir nahiye olarak gösterilmiştir. Bir kale ve küçük bir yerleşmeden ibaret olan nahiye merkezinin adı Karahisarı-behramşah-ili şeklinde kaydedilmiş, kırk altı hâne 101 nüfusu bulunan, iki zaviyenin yer aldığı küçük bir kasaba olduğu, kalesinde on muhafızın görev yaptığı belirtilmiştir.102 Burası XVII. yüzyılda Sivas eyaletine bağlı bir kazanın merkeziydi. Daha sonra Yozgat'ın Akdağmadeni kazasının Karamağara nahiyesinin merkezi olunca Karamağara adıyla anılmaya başlandı. 1990'da Akdağmadeni'nden ayrılarak Saraykent adıyla kurulan ilçenin merkezi oldu.103 Artık ismi yaşamayan bu Karahisar'ın dışında günümüzde Yozgat ili sınırlan içinde iki Karahisar ismine daha rastlanmaktadır: Akdağmadeni ilçesine bağlı Karahisartatlısı 104 ve Kadışehri ilçesi sınırları içinde Karahisarkemallİsi.105

Konya Hindeki Karahisarlar. Beyşehir ilçesine bağlı Karahisar adlı bir köyle 106 Kadınhanı ilçesi sınırlan içinde

86 1990'-da 627 nüfus87 1997'de 592 nüfus88 1975'te 528, I997'de 340 nüfus89 1975'te 118, 1997'de 45 nüfus90 1975'te 151, 1997'de 78 nüfus91 1975'te 67, 1997'-de 26 nüfus92 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyel-i Anadolu Defteri, s. 10893 Yenikarahi-sar 1997'de 1807 nüfus94 Eskikarahisar 1997'de 620 nüfus95 1975'te308, 1990'da 150, 1997'de 57 nüfus96 1997'de255 nüfus97 1997'de 721 nüfuslu98 yaklaşık 500 kişi99 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-iKaraman veRumDefteri, 11, 419-427100 s. 625101 200 kişi102 387 Numaralı Muhâsebe-i VUâyet-i Karaman ve Rum Deften, II, 465-466103 1997'de 9977 nüfus104 1997'-de 267 nüfus105 şimdi sadece Kemallı deniyor; 1997'de 417 nüfus106 1997'de 380 nüfus

Karahisarlı köyü 107 ayrıca Bozkır ilçesine bağlı Karaca-hisar köyü 108 bulunmaktadır.Trakya'daki Karahisarlar. Edirne'nin Keşan ilçesine bağlı Karahisar köyü ile 109 Tekirdağ ilinin merkez ilçesi sınırları içindeki Karahisarlı köyü 110 olmak üzere iki tanedir.Manisa İlindeki Karahisarlar. Eski kaynaklara atfen günümüzdeki Turgutlu yerleşmesinin Karahisar olabileceğine dair bir ima bulunmaktaysa da 111 İbn Fazlullah el-Ömerî'nİn Turgutoğlu-ili'nde olduğunu belirttiği Karahisar, Karaman bölgesindedir.112 Yalnız günümüzde Manisa ili sınırları içinde biri Demirci, diğeri Soma ilçesi sınırlan içinde olmak üzere Karaca-hisaradlı iki yerleşmeye rastlanır.113 Bunlardan Demirci'ye bağlı olana günümüzde Eskihisar denilmektedir.Bunlardan başka Muğla'nın Milas, Balıkesir'in Balya, İsparta'nın Aksu, Uşak'ın merkez ilçesi sınırlan içinde Karacahi-saradlıyerlervardır. Denizli ilinin Tavas ilçesi sınırları içinde, Tavas'ı Karacasu üzerinden Aydın'a bağlayan yol üzerindeki Karahisar beldesi 114 geleneksel Denizli ei dokumacılığının bulunduğu yerlerden biridir. Bu kasabada daha çokjakarlı bez dokuyan tezgâhlar vardır. Kaynaklarda Tekekarahisar'ı ya da Karahisanadalya olarak geçen, Yâküt el-Hamevî'nin Antalya yerine yanlışlıkla Antakya civarında gösterdiği Karahisar günümüzde mevcut değildir.

Bibliyografya :

387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâuet-i Karaman ue Rum Defleri (937/1530), Ankara 1996-97,1, 189, 190; 11,419-427,465-466; 166 Numaralı Muhâsebe-i Viiâyet-i Anadolu Defteri (937/ 1530), Ankara 1995, s. 108; İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü'l-ebsâr(Anado\u Kısmı,trc. Ya-şar Yücel, Çoban-oğulları veCartdar-oğulları Beylikleri içinde), Ankara 1980, s. 188; Şeydi Ali Reis, Mİr'âtü'l memâlik [r\şr. Ahmed Cevdet). İstanbul 1313, s, 96; Kâtib Çelebi. Gfıanniimâ, s. 620, 625; Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, 275-276; Bursa Salnamesi (1325), s. 125; Cuinet. I, 320-321; Ch. Texier, L'Asie mineure, Paris 1839, I, 145-152; W. Hamilton, Researcfıes in Asİa Minör, Pontus and Armenie, London 1842, I, 461, 467; 1.800.000 Ölçekli Türkiye Haritası Yer Adlan Cetveli, Ankara 1946,tür.yer,; Türkiye'de Meskûn YerlerKtlaüuzu, Ankara 1946, I, 373, 599, 610, 1136; Halûk CiİIov. Denizli El Dokumacılığı Sanayii, İstanbul 1949, s. 37-38, 76, 82, 95; Belediyeler Yıllığı, Ankara 1950, III, 755-760; Reşat İzbırak. Develi Ouası ue Ekonomik Gelişmesi, Ankara 1953, s. 1, 2, 12, 13, 18, 26, 30, 31, 33,35,37, 38; Köylerimiz, Ankara 1968, s. 215, 316, 561; R. C. Jennİngs, "The Population, Society and Economy of the Region of Erciyeş Dağı in the Sixteenth Cen-Cury", Colleclîon Turcica İH Contributions a l'Empire Ottoman,Par\s 1983, s. 177,194-195; GazetteerofTurkey, Washington 1984, II, 784; Besim Darkot - Metin Tuncel, Ege Bölgesi Coğrafyası, İstanbul 1995, s. 67, 89; Nuriye Garipa-ğaoğlu. Ulaş Havzasının Coğrafi Etüdü, İstanbul 1996, s. 85, 88, 89, 91; ayrıca bk. kitaptaki çeşitli haritalar; Ahmet Ardel, "Keşan-Enez Bölgesinde Coğrafî Müşahedeler", İÜ Coğrafya Enstitüsü Dergisi, sy. 10, İstanbul 1959, s. 138-144; 1. Beldiceanu-Steinherr - N. Beldiceanu, "Deux villes de l'Anatolie pre-Ottomane, Develi et Qarahişar, d'apres des documents inedits", REI, XXXIX/2(1971), s. 337-386; M, TOrker Aca-roğlu, "Denizli'de Ver Adlan", Türk Kültür Tarihinde Denizli Sempozyumu: Bildiriler, Denizli 1989, s. 28-73; Besim Darkot, "Karahisar", İA, VI, 276-284; J. H. Mordtmann - [X. de Planhol]. "Kara Hisar", E/2(Fr.), IV, 601-604; Cengiz Or-honlu, "Karadja Hişâr", a.e., IV, 622-623.Metin Tuncel

KARAHİSAR MEVLEVÎHANESİ

XIV. yüzyılda Afyon'da kurulan. Divane Mehmed Çelebî'nin (0.951/1544'len sonra) nıedfun bulunduöu mevlevîhâne.Afyon il merkezinde Karahisar'ın eteğinde Sivritepe'ye çıkan dik yamacın başlangıcında, bugünkü Zâviyesultan mahallesinde kuzeyden güneye meyilli olarak inen yaklaşık 5000 m2'lik bir arsa üzerinde bulunmaktadır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'den sonra âdeta ikinci pîr olarak kabul edilen Divane Mehmed Çelebi burada medfun olduğundan Mevlevîler'ce Konya Mevlânâ Dergâhı"ndan sonra en önemli Mevlevî Âsitânesi olarak kabul edilen mevlevîhâne bugün Mevlevî Camii veya Türbe Camii olarak bilinmektedir.Mevlevîhânenin ne zaman, kim tarafından ve kimin adına yaptırıldığı, planının ne şekiller aldığı kesin olarak bilinmemektedir. Mevlevîliğin Afyon karahisar'la ilişkisinin daha Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî zamanında başladığı, Sultan Veled'in bir süre burada kaldığı ve kızı Mutahhara Ha-tun'u 1276 yılında Germiyanlı Savcı

107 1997'de 212 nüfus108 1997'de 186 nüfus109 Keşan'ı Enez'e bağlayan yol üzerinde, 1997'de 374 nüfus110 1997'de 212 nüfus111 İA, VI, 284112 MesâTıkü'l-ebsâr Anadolu Kısmı t re. Yaşar Yücel, Çoban-oğulları ue Candar-oğulları Beylikleri içinde] s. 188113 1997'-de nüfusları sırasıyla 196 ve 280114 1997'de 4084 nüfus

Bey'in oğlu Umur Bey'le evlendirdiği, aynı zamanda ilk Mevlevî tekkesinin nüvesini kurma girişiminde bulunduğu bilinmekle birlikte bu girişimin nasıl sonuçlandığı konusunda yeterli bilgi yoktur. Arif Çelebi Afyon'da misafir kaldığında ev sahibiSâhiboğlu Ahmed Bey'in bağışladığı arsaya 1316'da ahşap bir dergâh yapılmış, aynı yıl Mutahhara Hatun'un oğlu Germi-yanoğlu Yâkub Bey dergâh fakirlerinin geçinmesi için dayısı Arif Çelebi'ye Büyük-kalecik, Küçükkalecikve Ortakalecik köyleriyle Kışiacik, Deper (Ataköy), Kozluca, Çukurköy gibi yerleri mevlevîhâneye vakfetmiştir. Yıldırım Bayezid 1392'de Yâkub Bey'in kaybolan 1316 tarihli vakfiyesinin yenilenmesini emretmiştir. 11. Yâkub Bey ise 1422 tarihli vakfiyesinde mevlevîhâneye Atanos.Ağaçayı, Sarıcaova, Gezler gibi beş köy daha vakfetmiştir. Mevlevîhâne çeşitli bağış ve vakfedilen mülklerle çok zengin gelirlere sahip olmuştur.Kuruluşundan Mutahhara Hatun'un torunu Germiyanoğlu Balı Mehmed Çelebi'ye (Abâpûş-i Velî) kadar (ö. 890/1485) on altı kişi dergâhta postnişinlik yapmıştır. Mevlânâ soyundan ilk postnişin olan Abâpûş-i Velî'nin yerine oğlu Divane Mehmed Çelebi geçmiştir. Divane Mehmed Çelebi'nin kızı Destînâ Hatun ve Küçük Arif Çeiebi'nin kızı Güneş Hatun, küçük yaşta olan oğullarına vekâleten dergâh postnişinlik görevini üstlenmişlerdir. Divane Mehmed Çelebi başta olmak üzere Mevlevîliğin birçok seçkin siması ünlü bestekâr Kûçek Mustafa Dede, Gülşen-i Esrâr'ın yazarı Muğla Mevlevîhânesi postnişini İbrahim Şâhidî bu dergâhta yetişmişler ve burada defnedilmişlerdir.Destînâ Hatun (I 560 civarı) ve Güneş Hatun'un (1683 civarı) postnişinlik dönemlerinde dergâh büyük bir yangın ge-çirmişse de kendi imkânlarıyla onarılmıştır. Zîver Paşa'nın türbe kapısına hâkko-lunmak üzere yazdığı kasideden 115 Sultan Abdülmecid'in 1844 yılında dergâhı tamir ettirdiği anlaşılmaktadır. XIX. yüzyıla ait iki re-sim dergâhın bu dönemindeki mimarisinin ipuçlarını vermektedir. Fransız seyyahı Charles Texier'in kitabında yer alan "Karahisar'in Görünüşü" isimli gravürde mevlevîhânenin bir ahşap binalar topluluğu halinde olduğu görülmektedir. Ressam Hüsnü Yûsuf Bey'in "Afyonkarahi-sar'da Sultan Mehmed Semaî Hazretlerinin Huzuru" adlı çiziminde ise Sultan Abülmecid'in 1844'te tamir ettirdiği ahşap türbe-semahane-mescid içten görülmektedir. Burada tahta döşemeli, ahşap korkulukla çevrilmiş bir semâ meydanının doğusunda, ön planda sandukalı bir türbe kısmıyla onun arkasında ikinci katlı bir mahfil kısmı, güneyinde kıble duvarının ortasında iki pencere arasında bir mihrap, sağında bir minber ve solunda devam eden sandukalı türbe kısmı yer almaktadır. Türbe kısmının üzerine uzanan yarısı kafesle örtülmüş kadın ve yarısı korkulukla kapatılmış beyzî çıkmalı erkek züvvâr mahfillerinin altında ön sıra sikkeli başlıklı sandukalarının ortasında Divane Mehmed Çelebi'ye ait büyük sanduka dikkati çekmektedir. Oldukça süslü mekân avize ve kandillerle donatılmıştır. Semâhânetürbenin en hâkim unsuru, semâ meydanıyla doğusundaki türbe kısmını örten beyzî göbekli büyük bağdadî kubbedir. Kırma bir çatının altında gizlenmiş yalancı kubbe, doğudaki kadın mahfilinin sütunlarıyla güneydeki semâ meydanını mescidden ayıran iki sütuna taşıtılmış, panolarla dilimlenmiş kubbe içi nebatî motifli kalem işleriyle süslen-miştir. Kubbe eteği ile düz tavan köşelerindeki küçük konsol detaylarıyla çeyrek ışınlı güneş motifleri, kıble duvarındaki dikdörtgen alt sıra pencerelerin üzerindeki dikine beyzî tepe pencereleriyle mih-raptaki boyalı perde motifi. II. Mahmud ve Abdüîmecid döneminde revaçta olan belirgin mimari özelliklerindendir. Bu resimlerden, mevlevîhânenin i 908 yenilenmesine kadar ahşap olarak inşa edildiği ve XIX. yüzyıldaki türbe semahanecami ve doğusundaki iki katlı şerbethâne-mahfil kısımlarının plan ve yerleşiminin bugünküne benzediği anlaşılmaktadır.1874'te yanan dergâhı postnişin Mehmed Râşid Çelebi kendi parasıyla tamir ettirmiştir. Dergâh, 1902'de Celâleddin Çelebi'nin şeyhliği sırasında Karahisar'ı perişan eden büyük yangında 1318 bina ile beraber yine yanmış, bu yangını Afyonlu şair Vehbi Çizmecioğlu "Yangın Destanı" adlı şiirinde anlatmıştır. II. Abdül-hamid'in emriyle 19ÛS'te yeniden kagir ve çok kubbeli olarak yapılan dergâhın inşası 1908'de tamamlanmıştır. İnşaat sürerken Hacı Nasuh Camii dergâh olarak kullanılmıştır. Arşiv belgelerinden 116 mevlevîhânenin inşası için keşif bedeline göre 600.000 kuruş keşif bedelinin üçte ikisinin evkaf ve maliye hazinesinden, üçte birinin postnişin tarafından karşılanacağı, inşaat bitmek üzereyken yapılan mimari bir hata yüzünden kubbelerde çökmeler görüldüğü. 1907"de durumun yeni mühendis rapor ve keşifleriyle düzeltilerek bir kısmını yine şeyh efendinin karşılayacağı 107.209 kuruş ilâve masraf talebinde bulunulduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda Şûrâ-yı Devlet, maliye, evkaf ve sadrazamlık makamı arasında çeşitli yazışmalar yapılmış ve 1908 inşaat mevsiminde saraydan gönderilen Hacı Bey adlı mimarın nezâretinde kubbeler tamamlanmıştır. Bu onarım yıllarına ait iKi resimde, Dolma-bahçe üslûbu özelliklerini gösteren eski şadırvanın su haznesi ve dergâhın 1908 tarihli resmî küşadı görülmektedir.Tekkeler kapatıldıktan sonra bando binası, Kur'an kursu ve müftülük binası olarak kullanılan mevlevîhânede 1962 yılında mimar Arif Turunç tarafından geniş çaplı onarımlar gerçekleştirilmiştir. Kubbe kurşunları değiştirilmiş, ana kubbe onarılmış, son cemaat yeri duvarları kesme taşla kapatılmış ve yıkılma tehlikesi gösteren minaresi sökülerek empire üslûbunda yeniden inşa edilmiştir. Ana avlusu yeniden döşenmiş, eski şadırvanın yerine üstü örtülü yenisi inşa edilmiş, matbah-ı şerifin yanına bir gasilhâne eklenmiş, cümle kapısı önüne

115 BA, Cevdet-Evkaf, nr. 13574116 BA, İrade-Evkaf 1 1 B. 1323 H.; BA, İrade-Ev-kaf 20 B. 1325 H

muntazam kademeli üç yönlü merdivenler konmuş, kapı üstü oluklu çinko sundurmayla örtülmüştür. Bugün Afyon'un önemli camilerinden biri ve ünlü bir ziyaretgâhtır. Türbe kısmının önünde, yazma eser ve mûsiki aletleriyle Mevlevî kıyafetlerinin sergilendiği sabit vitrinler konmuştur. Dedegân hücrelerinin altındaki eski kö-mürlük ve kiler yerinde fakirlere günlük yemek dağıtılmaktadır.740 mE'iikyeri kaplayan türbe-semâ-hâne cami şerbethâne bacılar kısmını içeren ana bina, 25 x 25 m. kare planlı ana kısmın kuzeybatısına ilâve edilen bir minare ile 17 x 7,4 m. dikdörtgen planlı, iki çapraz tonozla Örtülü kapalı son cemaat yerinden meydana gelmiştir. Kurşun kaplı, çok kubbeli binanın kare planlı ana kısmının kuzeybatısı (semâhâne-tür-be üstü) yüksek kasnaklı, 14 m. çapında büyük bir kubbe: güney (kıble) tarafı 6,2 m. çapında kasnaksız ve sivri tepeli üç alçak kubbe ve kuzeydoğu kısmı yine 6,2 m. çapında ve aynı seviyede sekizgen kas-nakli, iki yuvarlak kubbe ile örtülüdür.Dış görünüşünde manzumenin en yüksek seviyesinde bulunan ana ünite her yerden görülebilecek yükseklikte olup en hâkim unsuru, silindirik kasnaklı büyük ana kubbesiyle üzerindeki bronz destarlı Mevlevî sikkeli alemi ve empire üslûbun-daki yivli tek şerefeli kesme taş minaresi-dir. Son cemaat yeri destarlı sikke alemli iki piramit çatıyla Örtülmüştür. Binanın kalın dış duvarları yatay profilli silmelerle çıkıntılı girintili yatay bantlarla örülmüş düzgün kesme taşla kaplanmıştır. Bu saçaklı cepheler tekrarlanan pilastrlarla arasındaki sağır yuvarlak kemerlerle bölünmüştür. Her kemerin altında kabartma hilâl tepeli küçük bir yuvarlak pencere ve onun altında alışılmamış taşkın kilit taşlı, çıkıntılı söveli ve demir parmaklıklı dikdörtgen pencere açılmıştır. Sokak cephelerinde seviye farkları ve yokuşun dikliği daha fazla hissedilebilmekte, en ait seviyedeki matbah-ı şerif köşesinden bakıldığı zaman manzumenin yukarıya doğru kat kat yükselen taş yığını bir dağ intibaı vermektedir.Kapalı son cemaat yeri, üç yönde yer alan yüksek basık kemerli altı pencereyle aydınlatılır. Doğusundaki cümle kapısının üstünde, besmele-i şerif yazılı kabartma bir destarlı Mevlevi sikke motifi görülmektedir. Son cemaat yeri köşeleri rûmî ve palmet motifli kalem işleriyle tezyin edilmiş, 7 x 7 m. Ölçüsünde iki çapraz tonozla Örtülmüştür. Güney duvarında çift kanatlı ahşap türbe-semâhâne-cami cümle kapısı, demir parmaklı niyaz pen-ceresi, tepeliği taşkın silmeli ve kilit taşı sade bir mihrapla tepeliği ay şeklinde, kaş kemerli bir minare kapısı doğudan batıya doğru sıralanmaktadır.Harime girilince, tam karşıda yüksek ana kubbe ile örtülü 15 x 15 m. kare planlı semâhâne-türbe ve onun arkasında iki kubbe ile örtülü 15 x 7 m. dikdörtgen planlı cami-türbe kısmı ile solda iki pencereyle aydınlatılmış 6,2 x 6,2 m. kare planlı, sağır nişli mihrabı olan tek kubbeli bir mekândan oluşan üç bölümlü bir mekânla karşılaşılır. Semâhâne-caminin doğu duvarı önünde, torna işi ahşap korkulukla çevrilmiş türbe kısmında postnişin ve aile efradına ait on iki sanduka yer alır. Yüksek bir ahşap kaide üzerinde bulunan Sultan Divane Mehmed Çelebi'nin büyük sandukası, babaları Mevlevî sikkesi şeklinde pirinç bir parmaklıkla tecrit edilmiştir. Bu parmaklık ve sanduka üzerindeki sırma işlemeli Mevlevî destarlı sikkeli yeşil pûşîdeyi 1912'de Sultan Mehmed Reşad göndermiştir. Ana kubbenin altına gelen kare planlı semâ meydanı ünitenin zemininden 25 cm. düşük olup dört tarafı torna işi ahşap korkulukla çevrilmiştir. Korkuluk babaları boyanmış Mevlevî destarlı sikke şeklindedir. Minare merdiveninden ayrılan bir ara kapıyla geçilen asma ahşap mutrip mahfili ve altındaki semâ meydanı korkuluğunun üstüne yapışık, post makamını gösteren yeşil boyalı üçgen tahtası semahanenin kuzeybatı köşesinde yer alır.Semahane-cami yuvarlak tepelikli, basık kemerli, yedi yüksek pencere ile ana kubbenin kasnağındaki on altı pencereyle aydınlatılır. Duvarlardan ana kubbeye dört köşe trompuyla ve dört sağır kemerle geçilir. Semahane yan mekânlara yüksek kemerlerle açılır. Ancak kıble tarafına açılan 14 m. çapındaki kalın ayaklı büyük sepet kulpu gibi kemerin, kıble tarafında 1,2 m. kalınlıkta ve 6 m. çapında iki kubbe arasında sivriltilmiş gibi bir yarım kemerin üzerine bindirilmesi alışılmamış ilginç bir inşa tekniğidir. Bu kemerlerin içleri ve üzengi taşlan mermer taklidi şeklinde boyanmıştır.Caminin mermer mihrabının geniş kaş kemerli, üç kenarlı sade nişi iki sütunçe ve sade bir bordürle çevrilmiş ve köşelik-lerdeki gülçelerle üzerindeki kitabeyi taçlandıran lotus motifli tepelik tipik iri rûmî kabartmalarla bezenmiştir. Sade mermer minberin soğan şeklindeki kubbesi, sivri kemerleriyle iri rûmî kabartmaları bu üslûbun diğer belirtileridir. Ana kubbe göbeğinin ortasında, rûmî dolgulu bir çerçeve içinde üç daire ile çevrilmiş yeşil bir zemin üzerinde sarı sülüs hatla As-hâb-ı Kehf'in isimleri yazılı bir bezeme Karahisar Mevlevihânesi'nin içini tasvir eden Hüsnü Yûsuf Bey tarafından yapılmış karakalem resim 117 yer alır. Bu göbekten kasnaktaki on altı pencerenin sâlbekli rûmî dolgulu tepeliklerine doğru uçları palmet şeklinde sâlbekli, rûmî dolgulu sekiz şemse süslemesi sarkar ve kasnak pencerelerinin araları yine palmet şeklinde sâlbeklerle taçlanan naturalist bitkisel motifler bulunur. Ashâb-ı Kehf hattı ile mihrap ve minberin âyetleri Mevlevî hattat Bursalı Mehmed Râşid Dede'ye aittir. Ana ünitenin iç tezyinatında Abdülaziz dönemindeki eklektik ve birinci ulusal mimarlık (neoklasik) üslûpları arasındaki geçiş dönemine ait bir üslûp gözlenmektedir.Ana ünitenin planı, erken dönem tekke mimarisinin zâviyeli (tabhâneli) camilerine benzemektedir. Ancak buradaki ünitenin tamamıyla önceden tasarlanmış bir zâviyelicami olmaktan ziyade zaman içinde yapılan ilâve ve tadilâtlarla organik bir şekil aldığı ve 1902'ye kadar ahşap olduğu dikkate alınmalıdır. Son şekil 1908'de bitirilen onarımın sonucunda meydana gelmiş ve Abdülaziz dönemindeki eklektik ve birinci ulusal mimarlık

117 Barihüda Tanrıkorur fotoğraf arşivi

üslûpları arasındaki geçiş dönemine ait bir tekke yapısı ortaya çıkmıştır. İnşaatta çalışan İzmirli Andon Usta'nın taş işçiliği her tarafta görülmektedir. Son cemaat yeri inşaatın 1908'deki son aylarında eklenmiş veya kapatılmış olmalıdır.Karahisar Dergâhı semahanesinin diğer m evi evîhân elerden önemli farkı, asma mutrip mahfilinin ve post makamının mihraba karşı olmayışıdır. Kıble yönü mihrabın bulunduğu yerden 25° güneye doğru olması gerektiğinden buradaki mutrip mahfili ve post makam tahtası tam kıbleye ve Divane Mehmed Çelebi'nin sandukasına karşı bulunmaktadır. Bunun sebebi, semâ mukabelesinin sadece Mevlânâ Dergâhı ve Karahisar Mev-levîhânesi'nde burada yatan pirlerin (Mevlânâ, Divane Mehmed Çelebi) huzurunda yapılmasıdır. Bundan dolayı post makamı bu iki dergâhta mihrabın önüne değil pîrin sandukasına karşı konmuş, mutrip de postun arkasında yer almıştır. İstiva hattı ise pîr makamı ile post arasında kabul edilmiştir. Bu durum, Karahisar Mevlevîhânesi'nin Divane Mehmed Çelebi dolayısıyla Mevlevîler nezdinde sahip olduğu itibarı göstermektedir.

Bibliyografya :

VGMA, Mâlî Mücceddet Ana Defteri(9. vakfiye defteri), s. 103, sıra 96 (716/ 1316 tarihli kaybolan I. Yâkub Çelebi vakfiyesinin yenilenmiş kaydı), nr. 2418; BA, Ev. Haremeyn Muhasebesi Kalemi, nr. 568; BA, Cevdet-Evkaf, nr. 13574; BA, İrade-Evkaf, 11 B. 1323 H.; BA, İrade-Evkaf, 20 B 1325 H.; Afyon Şer'iyye Sicilleri, A7 (1064). nr. 144; Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, 33, 35; Ziver Paşa, Âsâr-ı Zîuer: Dîvan oe Münşeat, Bursa 1313, II, 381; Cfı. Texier, Asie mineure, Paris 1862, s. 428; Mehmed Ziya, Bursa'dan Konya'ya Seyahat, İstanbul 1326; ismail Hakkı [Uzunçarşılı], Kitabeler, İstanbul 1347/1929, s. 40;Abdülbâki Gölpınarlı, Meulâna'dan Sonra Meuteuîlik, İstanbul 1983 (İstanbul 1953), s. 101-122,473-493; F. Nafiz Uzluk, "Germîyanoglu II. Yâkub Bey'in Vakfiyesi", VD, VIII (1969). s. 90; M. Fikri Yazıcıoğlu, Hz. Meulâna 'ntn Torunlarından Sultan Dîuanî, Konya 1963; Süleyman Göncer, Afyon il Tarihi, İzmir 1971, 1, 335-336, 388-389; a.mlf.. "Afyon'da Mevlânâ Rumî ve Mevlevîlik", Taşpınar, 1/2, Afyon 1963, s. 15-16; 1/3 (1963i, s. 22-23; a.mlf., "Bir Cevap1', a.e-, 1/8 (196-4). s. 6-7; İ. Ünver Nasrattınoğlu. Afyonka-rahisarhŞairÇizmecioğiu Vehbi, Ankara 1981, s. 55-58; Yusuf İlgar, Tarih Boyunca Afyon'da Meuleuilik, Afyon 1985; a.mlf., Afyonkarahi-sar'da Meuleuîiik, Afyon 1992; a.mlf.. "Afyon-karahisar Mevlevîhanesİ", Selçuk Üniuersitesİ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü II. Milletlerarası Osmanlı Deuleti'nde Meuleuîhaneler Kongresi, 14-15 Aralık 1993, Konya 1994, s. 107-140; Hasan Özönder, "Afyon Mevlevîhanesİ", Selçuk Üniuersitesİ 5. Millî Meulânâ Kongresi: Tebliğler, Konya 1992, s. 97-123; Hüseyin Cahit Mollaoğlu, "Çok Muhterem Süleyman Gön-cer Bey'e", Taşpınar, 1/5 (1963), 21-23. Barihüda Tanrıkoruk

KARAHİSARISÂHİB 118

KARAHİSÂRÎ, AHMED

(ö. 963/1556) Ekol sahibi Osmanlı hattatı.875 (1470) yılından önce Afyonkarahi-sar'da doğdu. Soyu. yetişmesi ve Öğrenim durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. II. Bayezid devrinin ilk yıllarında ilim tahsili için İstanbul'a gittiği ve hayatının sonuna kadar İstanbul'da kaldığı bilinmektedir.Karahisârî aklâm-ı sitteyi, Yâküt el-Müsta'sımî ekolünün önde gelen temsilcilerinden olup Fâtih Sultan Mehmed zamanında bir grup sanatkârla beraber İstanbul'a giderek yerleştiği tahmin edilen İranlı hattat Esedullah-ı Kirmânî'den meşketti. Şeyh Hamdullah'tan yazı meş-ketmiş olan Halvetiyye şeyhlerinden Cemâleddin İshak Karamânî'ye intisap ederek tasavvuf? eğitimini tamamladıktan sonra hilâfet aldı. Müstakimzâde, onun ilk hat hocasının Fâtih devri hattatlarından Yahya Sûfî olduğunu kaydederse de 119 bu bilgi tarih bakımından doğru değildir. Bununla birlikte yazılarını inceleyerek ondan faydalanmış olması mümkündür. Eserlerine koyduğu kete-belerde de daima Eseduliah-ı Kirmânî'yi hocası olarak belirtmiştir.Kanunî Sultan Süleyman zamanından günümüze ulaşan Muharrem, Safer ve Rebîülevvei 952 (1545) tarihli saray ehl-i hiref maaş defterinden. Karahisârî'nin kâtipler bölüğü içinde altıncı sırada 14 akçe yevmiye ile görev yaptığı ve saray ehl-i hiref cemaati içinde yer aldığı anlaşılmakta 120 ancak saraydaki bu göreve ne zaman başladığı bilinmemektedir.Doksan yaşlarında vefat eden Karahi-sârî, Cemâleddin İshak Karamânî'nin Süt-iüce'deki tekkesinin hazîresine defnedildi. Vefatına Hüdâyî Mustafa Efendi. "Geçti hayfâ Karahisârî ibaresini tarih düşürmüştür. Mezarının kitabe yazısı sağlığında kendisi, ölüm tarihi ise evlâtlığı Hasan Çelebi tarafından yazılmıştır. Kabrinin yeri bugün bilinmemektedir. Tezkirelerde Karahisârî'nin tasavvuf ahlâkının canlı bir örneğini teşkil ettiği, zâhidâne, mütevazi ve sade bir hayat yaşadığı, şiir ve terzilikte de hüner sahibi bir sanatkâr olduğu kaydedilmektedir.

118 bk. Afyonkarahisar119 Tuhfe, s. 94120 TSMA, nr. D 9706/4

Aklâm-ı sitte özellikle sülüs ve nesih yazılar, Şeyh Hamdullah mektebinde satır nizamı ve harf güzelliği bakımından Yâküt üslûbunu aşmış, Osmanlı zevkini ortaya koymuştu. Karahisârî ise Yâküt el-Müsta'simî üslûbunu yeni bir yorumla canlandırmış, ayrıca celî ve müsennâ yazılarda Fâtih devri hattatlarından Yahya Sûfî ve Ali b. Yahya Sûfî'nin yazılarını Örnek alarak harf bünyesinde ve kompozisyonlarda daha güzel âhenge kavuşmuş, kendi adıyla anılan üslûbu ortaya koymuştur. Yâküt tavrı onun harf ve kelimelere kazandırdığı biçim, oran, istif ve farklı sayfa tasarımlarıyla en güzel şekline ulaşmıştır. Yaptığı yeniliklerle pek çok sanatkârı etrafında toplayan Karahisârî kısa zamanda "şemsü'1-hat" ve Yâküt-ı Rûm diye anılmaya başlanmış, büyük bir ustalık ve itina ile düzenlediği celi sülüs, muhakkak, müsennâ ve müselsel kompozisyonlar hattatlara örnek teşkil etmiştir. Sürekli yeni kompozisyon ve biçimler arayan Karahisârî. bir müzehhip hassasiyeti ve titizliğiyle altın mürekkeple yazdığı harflerin etrafını siyah mürekkeple, siyah mürekkeple yazdığı harfleri altın mürekkeple tahrirleyerek yazıya farklı bir estetik boyut kazandırmıştır. Kahire Men-yel Sarayı Hat Müzesi'nde bulunan bir kıtada çok ince siyah mürekkeple çizdiği nesta'lik levha bu hattı da bildiğini göstermektedir.Bursalı hattat Şerbetçizâde İbrahim Efendi ile Karahisârî'nin mektupla ve şiir yoluyla rekabet ettikleri bildirilmektedir. Şerbetçizâde Karahisârî'ye gönderdiği bir Farsça beyitte, "Yazının usulünü anlayan kâmil insan lâzımdır, yoksa Yâküt şivesini her nakıs bilemez" demiş, buna Karahisârî yine Farsça şiirle şu cevabı vermiştir: "İnsaflı insanın gözü gördüğü şeyi cam parçası da olsa inci sayar, hünerli insanın gözü ayıptan pak olur. H ün ersizlere gelince onların ayıplamasından korkulmaz. Usturanın ağzı ne kadar keskin olsa kılı keser ama ortadan yaramaz." Bu çekişme, Şerbetçizâde'nin İstanbul'a gidip Karahisârî ile tanışmasından sonra aralarında samimi bir dostluğun kurulmasıyla neticelenmiştir. Tezkirelerin verdiği bilgiler ve günümüze ulaşan eserlerinden dinî ve edebî ilimleri iyi seviyede öğrendiği, şiir söyleyecek kadar Arapça ve Farsça'ya vâkıf olduğu anlaşılan Karahisârî kendisine ait şu üç beyti bazı kıtalarında yazmıştır: "Ey hüsn-i hat ile feleğe baş yetiştiren Bil kim vücûdum ayağın altında hâktir Ger erişirse sana bu taze hutûtumuz Onlara dil uzatma sakın zehrnâktir Her hattı başka başka bahrdir deniz gibi Kim satr mevc ü nokta ana dürri pâktir."Karahisârî aklâm-ı sittede mushaf, en-'ârn. dua mecmuası ve murakka* olarak pek çok eser vermiştir. Kanunî Sultan Süleyman için yazdığı mushaf-ı şerif yazısı, tezhibi, cildi ve ebadı ile devrinin medeniyet seviyesini aksettiren en ünlü eseridir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'n-de bulunan bu mushaf 121 61,S x 42,5 cm. ebadında, aharlı ve vassâleli 300 varak olup ketebe kısmı boş bırakılmıştır. Ancak yazı üslûbu ve vakıf kaydından mushafın Karahisârî'ye ait olduğu anlaşılmaktadır. Vakıf kaydında mushafın hazinede saklandığı. Sultan II. Mustafa tarafından 1107'de (1696) tilâvet olunmak üzere Hırka-i Şerif Odası'na vakfedildiği belirtilmiştir. Mushafın metni, aklâm-ı sittenin karışık olarak kullanıldığı Yâküt tertibi diye bilinen her sayfada ilk satırı muhakkak, beş satırı nesih, bir satırı sülüs, beş satırı nesih, son satırı muhakkak hatla düzenlenmiş, sülüs ve muhakkak satırlara göre nesih satırlar kısa tutulmuştur. Bu mushaf saray na-kışhânesinde sernakkaşın yönlendirme ve kontrolünde vassâl, tarrâh, cetvelkeş, altın ve renk hazırlayan sanatkârlar kadrosunun uzun süren ahenkli çalışmasının bir şaheseridir. Tezhipte Kara Memi üslûbu büyük bir başarı ile uygulanmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde III. Mu-rad dönemine ait 12 Ramazan 992 (17 Eylül 1584) ve 25 Receb 1001 (27 Nisan 1593) tarihli Ahmed Karahisârî Mushaf-ı Şerifi Masraf Defteri'nden, İH. Murad'ın saltanatı yıllarında da mushafın tezhip ve cilt işlerine devam edildiği. III. Mehmed döneminin ilk yıllarına ait 27 Ramazan 1004 (25 Mayıs 1596) tarihli bir filori defterinde tezhip ve ciltlenmesinde emeği geçen sanatkârlara verilen in'âmâttan bu tarihlerde mushafın tezhip ve cilt işlerinin tamamlandığı. Ali Çelebi, Usta Cafer, Nakkaş Hasan ve Nakkaş Mustafa'nın mushafın tezhip ve cilt işlerinde önemli rol oynadıkları anlaşılmaktadır 122 Geçmişte örneği bulunmayan incelikle ve zengin bir üslûpla tezhip edilmiş olan mushafın zahriyesi yuvarlak madalyon şeklindedir; ilk iki serlevha ile son İki sayfası sıvama tezhiplidir. Farklı düzenlemede iki sayfadan sonra varak 5b'-den mushafın sonuna kadar her sayfa dört koltuk tezhiplidir. Toplam 2360 karşılıklı gelen koltuğun deseni yer yer aynı olmakla beraber farklı tasarım ve renklendirme yazı güzelliğiyle birleşmiştir. Salbekli şemseli, köşebend ve geniş bor-dürlü, miklebli siyah deri ciltli olan mus-hafın 1981'de İtalya'da. 2000 yılında Ankara'da Kültür Bakanlığı tarafından tıpkıbasımı yapılmıştır. Bu yayımda musha-fın boyutu küçültülmüştür (48 x 33 cm.).Karahisârî'nin bundan başka Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde kıtaları 123 bir murakka 124 ve bir en'âm-ı şerifi 125 vardır. En'âm-ı şerif 29,4 x 20,4 cm. boyutlarında, yetmiş dokuz varak aharlı ve âbâdî kâğıda nesih hatla 961'de (1554) yazılmış olup siyah deri ciltlidir.Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde de Karahisârî'nin çeşitli eserleri bulunmaktadır. Bunlardan sanatının olgunluk döneminde yazdığı bir en'âm-ı şerif 126 1. Mahmud'un kütüphanesinden 31 Mart 1330 (13 Haziran 1914) tarihinde müzeye intikal etmiş, 50 x 34 cm. boyutlarında, on altı varaktır. Varak 2°'de kare şeklinde kûfî hatla dört defa "elhamdülillah", altında siyah mürekkeple, çokyaygın olan ünlü müselsel besmelesi, bunun altında

121 Hırka-i Saadet, nr. 5122 Meriç, s. 58,66-68123 Emanet Hazinesi, nr. 2116, 2 i 99; Hazine, nr. 2299124 III. Ahmed, nr. 3654125 Emanet Hazinesi, nr. 416126 nr. 1443

satrançlı kûfî kare biçiminde İhlâs sûresi. 3a'da sanat kudretini gösteren müsel-sel "el-Hamdü liveliyyi'l-hamd" kompozisyonu yer alır. 3b'den 12b'ye kadar her sayfada on üç satır muhakkak, nesih, sülüs hatlarla En'âm sûresi yazılmıştır. 13a'da muhakkak hatla en'âm bitirme duası, 13b'de ketebesi vardır. Diğer sayfalarda muhakkak reyhanı hatla seçme hadislerle Bûsîrî'nin Kaşîde-i Bürde'sinden bir beyit bulunmaktadır. Açık kahverengi, şemseli. miklebli ve meşin ciltlidir.Büyük bir sabır, disiplin ve sanat gücünün mahsulü olan Yâsîn-i şerif 127 14 Nisan 1933 tarihinde Üsküdar Mevle-vîhânesi şeyhi Ahmed Remzi Efendi tarafından müzeye hediye edilmiştir. 47 x 30 cm. boyutlarında on dört varak olup alttan ayırma şemseli. miklebli, koyu vişne renginde yıpranmış meşin ciltlidir.23 Kânunuevvel 1329'da (5 Ocak 1914) Süleymaniye Türbesi'nden müzeye intikal eden mushaf 128 27 x 20 cm. boyutlarında, 908 sayfa, her sayfada on bir satır nesih hatla 933'te (1527) yazılmış, ketebeli, vassâleli, zahriye, serlevha ve sûre başlan, cüz, hizip, aşır, secde gülleri tezhipiidir. Koyu kahverengi, şemseli, miklebli. köşebentli ve deri ciltlidir. Ka-rahisârfnin aynı müzede 940 (1533-34) ve 954 (1547) tarihli ketebeli iki murakkaı 129 meşhur hattatların yazıları bulunan körüklü toplama bir murakka'içinde 130 ketebeli 960 (1553) tarihli dört kıtası vardır.Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı iki en'âm-ı şerif de 131 Karahisârî'nin bilinen güzel eserlerindendir. En'âm 20 x 14 cm. boyutlarında, yirmi dört varak. 12a sülüs, nesih, diğer sayfalar dokuz satır nesihle yazılmış, ketebeli ve 949 (1542) tarihlidir. Metin etrafına altın cetvel ve siyah tahrir çekilmiş olup duraklar tezhiplidir. Şemseli, miklebli, vişne çürüğü renginde deri ciltlidir. Aklâm-i sittenin kullanıldığı diğer en'âm da sayfa düzenlemesi ve hatların güzelliğiyle nadide bir eserdir. 24,7 x 17 cm. boyutlarında, ketebeli, on dört varak. 9b"ye kadar bir satır muhakkak, sekiz satır nesih, bir satır muhakkak, 9b bir satır muhakkak, beyzî bir form içinde, ince nesihle on sekiz satır olarakdüzenlenmiştir.Aynı kütüphanede 132 tokça sülüs, sülüs ve nesih hatlarla yazılmış ketebeli, temrin mahiyetinde bir kıtası da mevcuttur. Kıtanın sağ köşesinde bizzat Karahisârî tarafından nazmedilmiş üç Türkçe beyit yer almaktadır.Karahisârî'nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde 963'te (1556) yazdığı ketebeli bir mushaf-ı şerifi bulunmaktadır.133 Yâküt üslûbunda yazdığını belirttiği bu mushaf 14,5 x 9,7 cm. boyutlarında, 303 varaktır. Her sayfada on üç ince nesih satır vardır. Serlevha, sûre başı, cüz, hizip ve secde gülleri tezhipli. metnin etrafına altın cetvel ve siyah tahrir çekilmiş, duraklar tezhiplidir. Miklebi. şemseli. mor deri ciltlidir.Afyonkarahisar Müzesi'ndeki 134 28x20 cm. boyutlarında, 941 (1534) tarihli, ketebeli, sülüs hurufat meşk mu-rakka! Karahisârî'nin günümüze ulaşmış güzel eserlerindendir.Süleymaniye Camii kubbe yazıları ile 135 sağlığında yazdığı, fakat bugün mevcut olmayan kabir kitabesi de Karahisârî'nin bilinen celî yazılandır. Süleymaniye Camii kubbe yazıları zamanla bozulduğundan Sultan Abdülmecid döneminde Abdülfettah Efendi tarafından terkibi aynen korunarak Rakım tavrında yeniden yazılmıştır. Müstakimzâde, Karahisârî'nin ölümünden yirmi bir yıl sonra inşa edilen Piyâle Paşa Camii'ndeki âyetle 136 yine ölümünden otuz iki yıl sonra vefat eden Mimar Sinan'ın kabir ve sebilinin yazılarının da Karahisârî'ye ait olduğunu kaydetmektedir. Bu yazılar muhtemelen Karahisârî'nin yazı kalıplarından istifade edilerek talebeleri tarafından yazılmıştır. Ayrıca 970'te (1562) Yedikule İmrahor İlyas Bey Camii yakınında bulunan Uşşâki Dergâhı Çeşmesi'ndeki taşa hakkedilmiş celî yazılaria girift müselsel kelime-i tevhidin ketebesiz olmakla beraber üslûbu bakımından Karahisâ-rî'ye ait olduğu tahmin edilmektedir.Karahisârî'nin aklâm-ı sittede açtığı çığır bir asır içinde yerini Şeyh Hamdullah mektebine bırakmakla birlikte celî ve mü-sennâ yazılardaki tesiri Mustafa Râkım'a kadar devam etmiştir. Tophane'de Kılıç Ali Paşa Camii yazılarının hattatı Defnir-cikulu Yûsuf Efendi, Karahisârî tavrının en ünlü temsilcisidir. Bilinen talebeleri arasında evlâtlığı Hasan Çelebi de ünlü bir hattattır. İstanbul Süleymaniye ve Edirne Selimiye camilerinin taşa hakkedilmiş kitabeleri ve çini üzerinde işlenmiş celî yazılarının hattatı olan Hasan Çelebi, bir müddet hocasının yazı tarzını devam ettirdikten sonra Şeyh Hamdullah ekolünü benimsemiş, bu yolda da güzel eserler vermiştir. Ferhad Paşa. Büyükçekme-ce Köprüsü kitabe yazılarının hattatı Derviş Mehmed (Karahisârî Dervişi), Kâtib ve Muhyiddin Halîfe Karahisârî'nin önde gelen talebeierindendir.

Bibliyografya :

I TSMA, nr. D 9706/4; Ârifî Fethullah Çelebi. Süleymannâme{nşı Esin Atıl). Mew York 1986, s. 31, 41, 64; Sâî. Tezkiretü'l-bünyân (nşr. Ahmed Cevdet), istanbul 1315, s. 61; Mehdî Beyâ-nî. Ahvâl ü Âşâr-ı Hoşnüuİsân, 127 nr. 2649128 nr. 400129 nr. 1438, 2466130 nr. 2499131 Ayasofya, nr. 19: Süleymaniye, nr. 5132 Süleymaniye, nr. 15133 AY, n r. 67 M134 El. 6135 Fâtır 35/41136 ez-Zümer 39/73

Tahran 1363 hş., IV, 17, 18; Âlî, Menâkıb-t Hüneruerân, s. 25; Gülzâr-ı Sauâb, s. 59, 60; Evliya Çelebi. Se -yahatname, I, 151, 152; Suyolcuzâde, Deuha-tü'l-küttâb, s. 9-10; Ayvansarâyî. Hadtkatû'l-ce-uâmV, s. 302; Müstakimzâde, Tuhfe, s, 94; Ha-bîb. Hat ve Hatlâtân, İstanbul 1305, s. 84-85; Sicill-i Osman'ı, II, 162; Osmanlı Müellifleri, I, 145; Ekrem Hakkı Ayverdi. Fatih Deuri Hattatları ue Hat Sanatı, İstanbul 1953, s. 24; Rıfkı Me-lül Meriç. Türk Nakış Sanatı Tarihi Araştırmaları, Ankara 1953, s. 58, 66-68; Süheyl Ünver,Hattat Ahmed Karahisârî, İstanbul 1964; Ömer Lütfi Barkan, Süleymaniye Cami ue İmareti inşaatı (1550-1557), Ankara 1979,11, 184, 187;M. Uğur Derman, Türk Hat Sanatının Şaheserleri, İstanbul 1982, İv. 7, 8; Aptullah Kuran. Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 88; İslâm Kültür Mirasında Hat San'atı (haz. Uğur Derman), İstanbul 1992, s. 195; Ali Alparslan, Ünlü Türk Hattatları, Ankara 1992, s. 49-64; Filiz Çağman. "Ahmed Karahisarî'ye Atfedilen Ünlü Kur'ân-ı Kerîm", 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Ankara 1995, 1, 521-527; Muhittin Serin. Hat Sanatı oe Meşhur Hattatlar, İstanbul 1999, s. 109-113; Kemal Çığ, "Hattat Ahmed Karahisa-rî", Tarih Dünyası, 1/6, istanbul 1950, s. 234, 235; Midhat Sertoğlu. "Sütlüce ve Üç Hattat Mezarı", Hayat Tarih Mecmuası, sy. 3, İstanbul 1977, s. 13-17; Atilla Çetin, "İstanbul'da Tekke, Zaviye ve Hankâhlar Hakkında 1199/1784 Tarihli Önemli Bir Vesika", VD, XIII [ 1981), s. 589. Muhittin Serin

KARAILIK

Milâdî VIII. yüzyılda Irak'ta doğan ve Tanah'ı dinî hükümlerin yegâne kaynağı olarak kabul eden yahudî mezhebi.Mezhebin İbrânîce ismi olan Kara'îm'in (okuyanlar) "okumak" anlamındaki kara" kökünden türediği ve müntesiplerinin Tanah'ı (Ahd-i Atık) çok okuduklarına işaret ettiği belirtilmektedir. Ayrıca kelimenin kökünde "davet etmek" mânasının da bulunduğu ve Kara'îm isminin "davet ediciler" anlamına geldiği de ileri sürül-mektedir. Müntesiplerine "kutsal metnin çocukları" mânasında Beneî Mikra, Ba'ale Mikra isimleri de verilmiştir. Kara'îm İsmi Arapça'da Karrâî, Karrâ'ûn. Kuman-Kıpçak Türkçesi'nde Karaylar, Batı dillerinde Karaite. Caraime gibi kelimelerle karşılanmıştır.Mezhebin doğmasında birtakım dinî, siyasî ve içtimaî sebepler etkili olmuştur. Irak bölgesinin İran ve Bizans'ın etki alanından çıkmasıyla mabedin yeniden inşası ve Kudüs'e dönüş gibi mesîhî beklentiler güçlenmişse de bölgenin milâdî VII. yüzyılda Abbâsîier'in hükümranlığına girmesiyle bu beklentiler hayal kırıklığına dönüşmüştür. Sosyal ve ekonomik problemler yaşayan bölgedeki yahudi topluluğu, kendilerini Abbasî halifesine karşı temsil eden cemaat başkanlığının ve Talmud akademilerindeki âlimlerin tavırlarından rahatsız olmuşlardır. Abbâsîier'in Irak'ın kuzey ve doğusundaki dağlık bölgeleri iskâna açmasıyla yahudiler farklı mülteci etnik unsurlarla bir arada yaşamak zorunda kalmışlardır. Bu hususların, geleneksel Yahudiliğe karşı Anan ben David tarafından sadece yazılı Tevrat'ın dinde kaynak olduğunu savunan bir yapılanmanın ortaya çıkmasına yol açtığı ifade edilmektedir.Rabbânî kaynaklarına göre, VIII. yüzyılın ikinci yarısında Irak'taki yahudi toplumunun başkanı İshak Harkavi'nin ölümü üzerine Talmud akademisinin ileri gelenleri cemaat başkanlığı için, yaşça büyük ve daha bilgili olmasına rağmen Anan'ı değil mütevazi bir kişiliğe sahip kardeşi Hananiah'ı tercih etmişlerdir. İtirazı üze-rine Abbasî halifesi tarafından hapse atılan Anan, kendisini halifeye affettirdikten sonra Talmudcu geleneğe karşı kendi din anlayışını belirlemeye ve taraftar toplamaya başlamıştır. Rabbânîler'in bu iddiasına karşılık Kaufman Kohler, Karâîliğin sadece şahsî ihtiraslar sonucu ortaya çıkmış bir muhalefet hareketi gibi görülmesinin doğru olmadığını, Tal-mudculuğa karşı geiişen tabii bir reaksiyon kabul edilmesi gerektiğini belirtmiş, bu mezhebin, Tanah'ın yegâne dinî otorite oluşuna vurgu yaparak Yahudilik tarihinde kutsal metne yönelik çalışmalara ivme kazandırdığına da dikkat çekmiştir. Rabbânî anlayışa muhalefet eden daha önceki mezheplerden etkilendiği söylenen bu yeni hareket, V1I1. yüzyılda müslümanların hâkim olduğu coğrafyada önce Anâniyye adıyla ortaya çıkmış. IX. yüzyılın ilk yarısında ise Karaîm ismini almıştır.Karâî kaynaklarına göre Anan. Rabbânî anlayışa karşı faaliyetlere başlayınca baskı ve işkenceye mâruz kaldığından Halife Mansûr'un izniyle Bağdat'tan ayrılarak Kudüs'e yerleşti. Taraftarlarından bazıları Filistin, Suriye, Mısır, Bizans, İran, Ermenistan ve Kafkasya'ya dağılarak bu yeni hareketin propagandasını yaptı. Anan'dan sonra IX. yüzyılda yetişen güçlü şahsiyetler kendi aralarında ayrılığa düşmekle birlikte onun hareketini bir mezhep haline dönüştürdüler. Karâîliğin ilk filizlendiği yerler İran. Ermenistan ve Kafkasya bölgeleridir. IX. yüzyılda yaşayan ve Karâî ismini ilk defa kullanan Benjamin en-Nihâvendî ve öğrencisi Daniel el-Kûmisî (Dâmegânî) İran Karâîleri'nin yetiştirdiği önemli şahsiyetlerdendir.Kudüs, Filistin ve Suriye bölgelerinde KarâîlikXI. yüzyıla kadar yayılmaya devam etti. Suriye'deki Karâîler'İn bir kısmı X. yüzyıldan itibaren Bizans topraklarına göçtü.137 1099yılında Haçlılar Kudüs'ü işgal ettiklerinde Rabbânî yahudilere yaptıkları zulmü Karâîler'e de uyguladılar, bunun üzerine cemaatin büyük bir kısmı Mısır'a ve Kuzey Afrika'nın diğer bölgelerine doğru ilerledi. XI. yüzyılda Karâîliği benimseyen biryahudinin gayretiyle Karâîlik İspanya'da yayıldı, ancak XII. yüzyılda İspanyolların baskılarıyla Karâîler bölgeyi terkettiler.Bizans Karâîliği'nin aslını İrak, Filistin ve Suriye'den IX. yüzyılda başlayan ve X. yüzyılda yoğunlaşan göçler

137 Ankori, s. 84-85

oluşturmuş, zamanla onlara yerli Rum unsurlar da katılmıştır. İstanbul Ûsmanlılar'ın eline geçince Karâîlik için önemli bir merkez haline gelmiş ve Edirne, Selanik. Kocaeli, Kırım gibi bölgelerden göçler gelmiştir. XI. yüzyılın sonundan başlayan ve XII. yüzyılı da kapsayan dönemde Bizanslı Karâîler Kudüs'e gidip Arapça ve İbrânî-ce öğrenerek Arapça Karâî kaynaklarını İbrânîce'ye tercüme etmişlerdir. Aynı dönemde yaşayan ve Karâîliğin esaslarını belirlemeye çalışan ilk âlim olduğu kaydedilen Judah ben Elıjah Hadassi'nin Esh-kol ha-Köfer adlı eseri Karâîliğin Önemli ansiklopedik kaynaklarından biridir.138

Özellikle XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kırım Karayları"ndan İstanbul Karâî cemaatine sürekli katılmalar olduğu gibi Balkan Karâîliği de daha çok Kırım'dan takviye edilmiştir. Ayrıca Macaristan'daki Kabar Türkleri de zamanla Trakya cemaatlerine katılmışlardır. Kırım'dan İstanbul'a göç eden Aaron ben Joseph (ö. 1320) adlı Karâî âlimi Sefer Mibhâr adlı tefsiriyle tanınmıştır. Karâîler'in İbn Meymûn'u olarak adlandırılan Aaron ben Elijah (ö. 1369), Mu'tezile ve Aristo felsefesiyle beslenen teolojik görüşlerini bir araya getirdiği Es ha Hayîm adlı eseri ve Karâî şeriatıyla ilgili görüşlerini yansıttığı Gan Eden ve Keter Torah adlı tefsiriyle dikkat çekmiştir.Bizans Karâîleri'nin temelini yahudi göçmenlerle yerli Rumlar oluşturmuşsa da zamanla Kuman ve Kabar unsurların ağırlıklı olduğu Balkan Karâîleri ve Kırım Karayları İstanbul Karâîleri arasında önemli bir nüfusa sahip olmuştur. Karâîler İstanbul'da Eminönü, Karaköy ve Hasköy'ün yanı sıra Fener. Balat ve Üsküdar'da cemaatler halinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Zamanla küçülerek toplu halde Hasköy'deyaşarken 1918yangınından sonra şehrin muhtelif semtlerine dağılmışlardır.Kırım ve Güney Rusya Karaylan'na gelince, Hazarlar'ın Karâîliği kabul etmesini VIII. yüzyılın ortalarında Bizans'tan sürülen yahudi göçmenlerin sağladığı ve X. yüzyılda da Bizans'tan Hazar ülkesine göçlerin gerçekleştiği, dolayısıyla Güney Rusya ve Kırım'a Karâîliğin VIII ile X. yüzyıllar arasında girmiş olabileceği ileri sürülmüştür.139 Öte yandan Hazar Hakanı Bulan'a Karâîliği kabul ettiren İshakSangari'nin önce Hazar ül-kesinde faaliyet gösterdiği, ardından Kırım'a geçerek oraya yerleştiği belirtilmektedir. Karâîlik, Hazar ülkesinde ve Kırım'da muhtemelen aynı anda yayılmıştır. XIV. yüzyılda da Litvanya ve Polonya'ya kadar ulaşmıştır. Aynı dönemde Kırım Karaylan'ndan bir kısmı Litvanya ve Polonya'ya göç etmiş, bugünkü Doğu Avrupa Karay cemaatinin temellerini atmıştır.X-XII. yüzyıllar arasında altın çağını yaşayan Karâîlik Haçlı seferlerinden sonra zayıflamaya başlamıştır. Rusya'da yahudiier üzerinde yoğunlaşan baskılar Karâîler'e de yansımış, Özellikle 1917 Bolşevik İhtilâli'nin ardından Kırım. Litvanya ve Polonya'da yaşayan Karaylar Amerika. Orta ve Batı Avrupa ülkelerine gitmek zorunda kalmışlardır.140 II. Dünya Savaşı sırasında çok sayıda Karay Türkü'nün başta Sibirya olmak üzere Sovyetler Birliği'nin çeşitli bölgelerine sürüldüğü bilinmektedir.Günümüzde Irak. İran, Suriye, Kuzey Afrika, İspanya, Hindistan, Çin ve Man-çurya gibi ülkelerde Karâî cemaatleri kalmamıştır.141 İstanbul'da yaklaşık 100 kişilik cemaat dışında Anadolu ve Trakya'da da Karâî bulunmamaktadır. İsrail ve Kahire'de Karâîler küçük cemaatler halinde varlıklarını sürdürürlerken 1948'deki savaştan sonra Mısır'dakilerin çoğunluğu İsrail'e geçmiş, bir kısmı Avrupa ve Amerika'ya göç etmiştir. Toplam nüfusları kesin olarak bilinmemekle birlikte 1000'li rakamlarla ifade edilen Karâîler'in büyük çoğunluğu günümüzde eski Sovyetler Birliği topraklarında ve Polonya'da yaşamaktadır.Karâîliğin Temci Özellikleri ve İnanç Esasları. Karâîlik, Yahudiliğin yegâne kaynağı olarak yahudi kutsal kitabı Tanah'ı kabul etmiş, RabbânîYahudiliği'nin sözlü Tevrat şeklinde nitelendirdiği Mişna ve Talmud literatürünün dinî otoritesine karşı çıkmıştır. Anan'ın mezhebin esaslarını belirlediği Sefer ha-Mitsvoi adlı eseri günümüze kadar ulaşmamışsa da taraftarlarına. "Doğrudan Tanah'a başvurun, benim fikirlerime körü körüne bağlanmayın" dediği nakledilmektedir. Öte yandan onun Rabbânîler'in sözlü Tevrat'a yaklaşım metodunu tâdil ederek kullandığı, cumartesi günü ateş yakmak ve o gün evi terketmekyasağı ile bayram günlerinin tesbitini yeni ayı görerek yapmak ve Şavuot (haftalar) bayramını mutlaka pazar gününe rastlatmak gibi Sadûkim ve İssiyîm mezheplerine ait bazı dinî hükümleri de benimsediği belirtilmektedir. Anan'ın İslâm kültüründen, kutsal metinlerden kıyas yoluyla hüküm çıkarma hususunda Ebû Ha-nîfe'den etkilendiği ileri sürülmektedir. Ona göre Tevrat'taki, "Siz benim emrettiğim kelimeye ne bir ilâve yapacaksınız ne de ondan bir eksiltmede bulunacaksınız. Belki size emrettiğim Yahova'nın emirlerini korursunuz 142 şeklindeki ifade gereği Yahova'nın emirlerini yerine getirmek için Tanah yeterlidir ve onu tamamlayıcı Rabbânî geleneğe ihtiyaç yoktur.143 Gelenek, kutsal metinde emredilen kuralların uygulanması için gerekli olduğunda birtakım kapalı hususlara açıklık kazandırılmasında ve ayrıntılı hale getirilmesinde sınırlı olarak kullanılmış, bunların dışında kutsal metin üzerinde yoğunlaşma esas alınmıştır.Ancak Karâîlik'te kutsal metni esas alma prensibi korunmakla birlikte mezhebin ileri gelen âlimleri çeşitli

138 ERE, VII, 667-668139 Ankori, s. 59, 1 52140 Kaufman, s. 40-41141 a.g.e., s. 40142 Tesniye, 4/2143 ERE, Vil, 662-663

konularda farklı kanaatlere sahip olmuşlardır. Ben-jamin en-Nihâvendî, Talmud'a Anan'ın gösterdiği şiddetli muhalefeti göstermemiştir. Ya'küb el-Kirkisânî Kiıâbü'î-Envâr ve'1-merâkib adlı eserinde yahudi mezhepleri hakkında geniş bilgi vermiş, Rabbânî Yahudiliği'ni tenkit etmiş, nazar, istidlal ve kıyasın gerekliliği konusunda mezhebinin görüşlerini aktarmış 144 Rabbânî yahudi âlimlerinden Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî'nin (Saadia Gaon) kıyası reddetmesini eleştirmiştir. Onun çeşitli ilâhiyyât konularını aklî olarak ele alıp izah etmesinde de145

Mu'tezile'den etkilendiği belirtilmektedir.146

Mezhebin temel Özellikleri, XII. yüzyılda Judah Hadassi'nin kutsal metni anlamaya yönelik seksen farklı hermenötik kural belirleyen çalışmalarıyla gelişmiş ve XV. yüzyılın sonlarına doğru Elijah Bashyazı (Eliyahu Basiaci) döneminde son şeklini almıştır. Bu gelişmelerden sonra kutsal metinden hüküm çıkarmanın prensipleri, 1. Metnin açıkça anlaşılabilir emir ve yasaklar içerdiği hususundan hareketle lafzî (literal) anlamını kavramak;2. Tanah'ta doğrudan ifade edilen hükümler yanında açıkça belirtilmeyenler de bulunduğundan mantıkî kıyas yoluyla bilinenlerden hareketle bilinmeyenlere ulaşmak; 3. Tevrat'ın, "Ya'küb cemaati için miras olarak Mûsâ bize Tevrat'ı emretti 147 ifadesi gereği 1 ve 2. şıklarla çözülemeyen hususlarda Karâî cemaatinin ittifakını yani ic-mâım esas almak şeklinde belirlenmiştir. Bütün Karâî âlimleri tarafından kabul edilmese de bu prensiplere insan aklıyla elde edilen bilgi şeklinde dördüncü bir şıkkı ekleyenler de olmuştur.148

Kutsal metni tek kaynak kabul etme ve ondan hüküm çıkarma konusundaki yaklaşımlarında farklı tavra sahip bulunan Karâîler'in on maddelik inanç esaslarının Rabbânîler'inkinden özü itibariyle farklı olmadığı görülmektedir. Karâîliğin inanç esaslarıyla ilgili ilk çalışmalar Elijah Bashyazı ve öğrencisi Calep Afendopolo tarafından son şekline kavuşturulmuştur: 1. Her şeyi yoktan yaratan Tann'dır. 2. Her şeyi yaratan Tann'dır, fakat O yaratılmamıştır. 3. Tanrı birdir, hiçbir şekilde diğer yaratıklara benzemez. 4. Tanrı Musa'yı elçi olarak bize göndermiştir, o peygamberlerin en büyüğüdür, onun gibi bir peygamber gönderilmemiş ve gönderilmeyecektir. 5. Tanrı Musa'nın aracılığı ile mükemmel gerçeğin ve şeriatın bulunduğu tam ve yazılı olan (Rabbânî gelenekle tamamlanmaya ihtiyacı olmayan) Tevrat'ı bize göndermiştir. 6. Her mümin Tevrat'ın orijinal dilini öğrenmelidir. 7. Peygamberlik mevhibeleri Mû-sâ'nınkinden düşük olsa da Tanrı başka peygamberlere de vahiy göndermiştir. 8. Tanrı ölüleri kıyamet gününde diriltecektir. 9. Tanrı âhirette insanlara dünyadaki amellerine göre ceza veya mükâfat verecektir. 10. Tanrı sürgünde olanları küçük görmez, aksine çektikleri meşakkatlerle onları temizlemeyi diler, onlar da Tanrı'nın yardımını ve Mesîh'i beklemelidirler.İbadet ve Dinî Hükümler. Karâîlik'tekutsal kitaptan duaların okunduğu günlük ibadet sabah ve akşam olmak üzere iki defa yapılır. Ruhban sınıfı olmadığından âyini cemaatin en bilgili üyesi yönetir. Kenasa adı verilen mâbedlerinin kıblesi Sion dağındaki Beytülmakdis'tir. Kendi takvimlerine göre nisan ayının on üçünden şivan ayının yirmi üçüne kadar her yıl yetmiş günlük ve ayrıca her ayın yedinci günü, Purim bayramında iki gün ve adar ayının on dört ve on beşinci günlerinde Ester orucu tutulur. Rabbânî Yahudiliği'n-de hayvandan ve ziraî mahsullerden zekât verilirken Karâîlik'te madenler dışında her türlü malın ve hayvanın onda bir oranında zekâtı verilir.Rabbânîler'den farklı olarak Karâîlik'te, "rikkub" denilen zincirleme kıyas yoluyla Tevrat'ta evienilmesi yasak olanların listesi, evlenen iki tarafın akrabalarının da birbirlerine haram olmalarıyla genişletilmektedir. Öte yandan yeme içmeyle ilgili hükümlerde Tanah'ta belirtilenlerin dışında Rabbânîler'den farklı kurallara uydukları gibi temizlikle ilgili olarak da daha ayrıntılı hükümlere tabidirler.Karâî takvimine göre yeni yılın başlangıcı nisan ayının birinci günüdür ve yeni aya gözlemle girilir, son dönemlerde gözlemin yanında hesaplamaya da başvurulmaktadır. Sebt gününde uyulması gereken yasaklar Rabbânîier'den farklı olarak cuma gününden başlayıp sebtin ertesi gününe kadar devam eder. Bu süre zarfında ibadetten başka herhangi bir şey için evden çıkılmaz, ateş yakılmaz, cinsel ilişkiye girilmez. Karâîler Hanukah bayramını kutlamazlar, Purim'i ise oruç günü olarak değerlendirirler.

Bibliyografya :

Ya'küb el-Kirkisânî, Kİtâbü'l-Enuârue't-merâ-/cıölnşr. L. Nemoy), N e w York 1940,11, 66-67, 79-101, 169-226; S. W. Baron. A Social and Religious History ofthe Jews, ISew York 1957, V, 209-285; Z. Ankori, KaraUes in Byzantium, NewYork 1959, s. 59, 84-85, 152-153; R. Kauf-man. Great Secls andSchisms in Judaism, hew York 144 II, 66-67145 II, 169-226146 JE, VII, 440147 Teşriiye, 33/4148 EJd., X, 777-778

1967, s. 40-41; H. H. Ben-Sasson, "The Middle Ages", A HisLory of the Jeujish People (ed. H. H. Ben-Sasson}, Cambridge-Massachu-setts 1976, s. 448-451;Şaban Kuzgun, Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi: Hazar ue Karay Türkleri, Ankara 1993, s. 186-298; L. Nemoy. "Early Kara-ism", Jeujish Gtuarlerly Reoieu), XL, New York 1950, s. 308-310; a.mlf., "KaraİLes", ÜJE, VI, 316;a.mlf.,"KaraİLes",£/3(İng.),IV, 606;a.mlf.-Jo. H.. "Karaites", EJd.,X, 777-778; N. Wieder, "The Qumran Sectaries and the Karair.es", Jew-ish Ouarterly Reuieıu, XLVI-XLVI1, New York 1956, s. 97-113, 269-292; A. Harkavy. "Karaites and Karaism", JE, VII, 439-440; K. Kohler. "KaraİLes and Karaism", a.e.,VH, 446; S. Poz-nanski. "Karaites", ERE, Vll, 662-663,667-668. Mustafa Sinanoğlu

KARAKALPAKLAR

Orta Asya'da yaşayan bir Türk topluluğu.Karakalpak adı, bu kavmin ırkî özelliklerini belirleyen bir tabir olmayıp onların giyiniş tarzlarıyla ilgili bir isimdir. Kara-kalpaklar VI. yüzyılda Oğuz, Kıpçak ve Peçenek gibi Türk boylarının karışması sonucu ortaya çıkmış bir topluluktur. Sel-çuklular'ın önderliğinde Oğuzlar İran üzerinden Anadolu ve Ortadoğu'ya yayılırken Karakalpaklar'ın bir kısmının bunlara katıldığı, ancak çoğunluğun Aral gölü civarında kaldığı bilinmektedir. Karakalpak ismine ilk defa XI. yüzyıl Rus vekâyi'nâ-melerinde rastlanmakta, bu kaynaklarda Çerniye Klobutsi adıyla zikredilmektedir. Rivayete göre Kuman- Kıpçak adlı Türk boyunun akın ve yağmalarından bıkan Kiev Rus knezleri Karakalpaklar'la bir anlaşma yapmışlardır. Ruslar'a yaptıkları yardımın karşılığı olarak da Ukrayna topraklarında Dinyepr nehri civarı onlara verilmiştir. Bu bilgilere rağmen XVI. yüzyıldan önce Karakalpak isminin bu şekliyle kullanıldığı henüz kesin olarak tesbit edilememiştir. Sadece Aral gölünün güneyinden gelen Oğuz-Peçenek karışımı bir boy tarihî kaynaklarda Çerniye Klobutsi ismiyle kaydedilmektedir. Dolayısıyla ilk dönemleri hakkında çok az şey bilinen Ka-rakalpaklar. yüzyıllarca Türk göçüne sahne olan Aral gölü-Ural dağlan arasında yayılarak yaşamışlardır. XI. yüzyıldan sonra Kuman Kıpçak akınları neticesinde daha da çoğalmışlar ve Selçukluların hâkimiyeti altına girmişlerdir.XIII. yüzyılda Büyük Moğol Hanlığı'na tâbi olan Karakalpak]ar. Altın Orda Devleti tarih sahnesinde yerini aldığında onların hâkimiyetine girdiler; bu devlet yıkılınca ortaya çıkan Nogay Hanlığı bünyesinde kaldılar. XVI. yüzyılda bağımsızlıklarına kavuşunca bu defa doğrudan doğruya kendi adlarıyla tarihî kayıtlarda geçmeye başladılar. Bu devirde Aral gölünün doğusuna Siriderya (Seyhun) vadisine yerleştiler. Buhara Emirliği'netâbi olarak yaşarlarken Kazaklar'ın baskısıyla kuzeye göç ettiler. XVI-XVIII. yüzyıllar arasında Aral gölünün güneyini yurt tuttular. Bu bölge Hîve Özbek Hanlığı'nın kontrolü altındaydı. Bağımsızlıklarını kazanmalarına rağmen birlik oluşturamadılar. Her kabile kendi reisi tarafından yönetiliyordu. Onların bu dağınık vaziyeti ve etraflarındaki komşularının daha güçlü olması tam bağımsız yaşamalarını engelledi. Yaklaşık 1722'de Karakalpak Hanı Ebü'l-Muzaffer Saadet İnayet Muhammed Bahadır ile Çar Petro arasında bir antlaşma yapıldı. 1743 yılında Kazaklar Karakalpaklar'ın topraklarını ele geçirdi. Karakalpaklar siyasî varlıklarını tamamen kaybederek farklı yerlere dağıldılar. Bir grup Taşkent'in batısına doğru gelirken diğer grup Aral gölü taraflarına göç etti. Uğradıkları bu istilâ karşısında Rus Çan Deii Petro'dan yardım isteyen Karakalpaklar herhangi bir cevap alamadılar.Karakalpaklar ikiye ayrılmalarından sonra XVIII. yüzyıl kaynaklarında Yukarı ve Aşağı Karakalpaklar diye anıldılar, XVIII. yüzyılda Taşkent tarafına göçenleri Buhara hâkimiyeti. Aral gölü tarafına gidenleri İse Kazakların etkisi altına girdiler. Kazaklar'ın Rus nüfuz alanına girmesi Karakalpaklar'ı da etkiledi. Diğer taraftan 1754'te Seyhun'un orta bölgelerinde yaşayan 6000 kadar Karakalpak ailesi Buhara Emirliği'nin himayesine girerek Zerefşan vadisine yerleşti. XVIII. yüzyılın ikinci yansında Aşağı Karakalpaklar, bulundukları yerden ayrılarak bugün yaşadıkları Amuderya (Ceyhun) nehri deltasına gelip yerleştiler. Bunlar 1811'de Hîve Hanlığı idaresine girdiler. Fakat burada başkaldırarak 1827'de Kongrat şehrinin kontrolünü ele geçirdiler. Reisleri han unvanını aldı ve Kazak nehri kıyısında kendine bir kale inşa ettirdi. Ruslar 1873'te Hîve Hanlığı'nı işgal edince Karakalpaklar da onlara bağlandı. 1916'da Orta Asya müslümanlarının başlattığı isyan sırasında Ruslar'dan korkan Karakalpaklar Amuderya deltasına sığındılar. 1917 Bolşevik İhtilâli'nin ardından Amuderya'nın sağ yakasında oturan Karakalpaklar 1918'de ilân edilen Özerk Türkistan Cumhuriyeti'-ne dahil edildiler. Sol yakasında oturanlar 1920 yılına kadar Hîve Hanlığı'na bağlı kaldılar. Karakalpak topraklan 1920'de Ruslar'ın hâkimiyeti altına girdi. 1924'te Sovyetler Birliği'ne dahil edildikten sonra millî sınırların belirlenmesi neticesinde 11 Mayıs 1925'te Rusya Federasyo-nu'nda teşkil edilen Kazakistan Özerk Cumhuriyeti için Ceyhun'un her iki kenarında Karakalpak özerk vilâyeti oluşturuldu. 20 Mart 1932'de Karakalpak özerk vilâyeti Kazakistan'dan ayrılarak Rusya federasyonuna bağlı Karakalpak Özerk Cumhuriyeti'ne dönüştürüldü. Karakalpak topraklan 1936'da Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine devredildi. O zamandan günümüze kadar bu cumhuriyetin içinde özerk konumunu muhafaza etmektedir. 1989'dan itibaren Karakalpak milliyetçileri. Özbek hükümetine Özerk Karakalpak Cumhuriyeti kurmak istediklerini bildirdiler. 1990'da Karakalpak yönetimi özerk cumhuriyet ilân etti. Özbekistan, 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını kazandıktan sonra Özbek milliyetçileri Karakalpaklar'ın başlattığı hareketi bastırmaya çalışmakla beraber halen Karakalpaklar muhtar vaziyetlerini

sürdürmektedirler.1926'da 146.317 olan Karakalpak nüfusu 1979'da303.324'e yükselmiştir. Bunun 281.809"u Karakalpak Özerk Cum-huriyeti'nde. geri kalanı İse Özbekistan'ın Hârizm, Fergana, Türkmenistan'ın Taşa-uz bölgelerinde. Kazakistan'ın bazı kesimlerinde ve Rusya Federasyonu'nda Astarhan yöresinde yaşamaktadır. Ayrıca Afganistan'da da 2000 kadar Karakalpak bulunmaktadır. Karakalpakça adı verilen topluluğun dilinin Türk dilleri grubundan Kıpçak ya da Kıpçak-Nogay alt grubuna dahil olduğu söylenebilir. En yakın olduğu diller Nogay ve Kazak dilleridir. Kuzeydoğu ve güneybatı olmak üzere iki ana lehçe grubuna ayrılır. Bunun dışında Kazakça, Türkmence ve Özbekçe'den etkilenmiş lehçeleri vardır. Modern edebî dil ise Sovyet döneminde geliştirilmiştir. Yazılı edebiyatta geliştirilen dil kuzeydoğu lehçesine dayanmaktadır. Kelime hazinesinin esas itibariyle Kıpçakça'ya dayandığı Karakalpakça "ya Arapça ve Farsça kelimeler de girmiştir. Çince'den de bazı kelimeler alınmıştır. Son zamanlarda ise gittikçe artan oranda Rusça'nın ağırlığı hissedilmektedir. Karakalpak Özerk Cumhuriyeti'nde resmî dil Özbekçe ve Rusça'dır. Radyo ve televizyon yayınlan Karakalpakça, Özbekçe, Rusça ve Türkmence yapılmaktadır. Karakalpakça ilk defa Sovyet döneminde bir yazı dili haline geldi. Önce Arap harfleri geliştirilerek kullanıldı (1924-1932). 1928'de. 1932-1938 arasında ve 1938-1940 yıllarında Latin alfabesine geçilmeye çalışıldı. 1940-1957 arasında Kiriİ alfabesi kullanıldı. Karakalpaklar. Orta Asya'da yaşayan Türk gruplarının en küçüklerinden biri olmakla beraber kimliklerini korumak için yoğun gayret içindedirler.Hanefî mezhebine mensup olan Kara-kalpaklar'ın İslâm dinini ne zaman kabul ettikleri tam olarak bilinmemektedir. Büyük ihtimalle farklı bir boy haline geldikleri X-XIİİ. yüzyıllarda bu dini benimsemişlerdir. Başta Kübreviyye olmak üzere bölgede oldukça etkili birçok tarikat vardır. 1924'te 553 cami mevcutken son zamanlarda ancak on caminin ibadete açık olduğu tahmin edilmektedir.165.642 km2'lik bir alana sahip olan Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti'nin nüfusu 1995 sayımına göre 1.290.000'dir. Bunun 468.000'ini (% 33) Karakalpaklar Tudzit teşkil eder. Ayrıca % 30'u Özbekler. % 27'si Kazaklar. % 5'i Ruslar, % 3'ü Türkmenler. % Vi Tatarlar'dan oluşur.Karakalpakistan'ın başşehri Nukus'un nüfusu 190.000'dir. Diğer önemli şehirleri Ürgençf 136.000), Hoziyli (61.000), Hîve (41.000) ve Çimbay'dır (26.000).

Bibliyografya :

A. N. Samoyloviç. Materialı po istorii Kara-kaipakou (Trudi ınstituda vostokovedeniya, VII, Akademia Nauk SSSR). Moskova -Leningrad 1935; A. Zeki VelidîTogan, Bugünkü Türkiliue Türkistan Yakın Tarihi, İstanbul 1981 (İstanbul 1942), tür.yer.; K. H. Menges. Qaraqalpaq Gram-mar I: Phonology, Newyork 1947; G. VVheeler. The Modern History ofSoviet Central Asia, Wesport 1975, tür.yer.; E. E. Bacon, Central Asla under Russian Rule: A Study İn Cultura! Change, Mew York 1930, tür.yer.; R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu Atilla, Cengiz Han, Timur (trc. M. Reşat Üzmeni, İstanbul 1980, s. 438-439; A. Bennigsen - S. E. Wimbush, Mtıs-Ums of the Sooiet Empire, London 1985, s. 108-1 H; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul ^ 987, s. 182; Nadir Devlet, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul 1989, s. 173-174; Mehmet Saray. Rus işgali Devrinde Osmanlı Deu-leti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), İstanbul 1990, s. 13, 59, 65; A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ue Çöküşü (trc. Hasan Eren), Ankara 1992, s. 13; Akdes Nimet Kurat, Karadeniz'in Kuzeyinde Türk Kavim ve Devletleri, Ankara 1992, s. 64, 65, 68, 86-88; Shirin Akiner. SouyetMüslüman-fan(trc. Tufan Buzpınar-Afımet Mutu], İstanbul 1995, s. 289-295; J. Minahan, Naüons WUhout States: A Historical Dictionary of Conlempo-rary liationai Mooemenls, Connecticut 1996, s. 276-279; R. Rahmeti Arat, "Kara-Kalpaklar", İA, VI, 284-288; W. Barthold - [R. Wixman]. "Karakalpak", £/2(İngJ, IV, 610-611,Ahmet Taşa

KARAKEÇİLİ

Anadolu'daki Türk oymaklarından bîri.XVI. yüzyılda Anadolu'da bu adla iki önemli oymağa rastlanmaktadır. Bunlardan biri Urfa, diğeri de Ankara bölgesinde yaşamaktaydı. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Teke (Antalya) yöresinde de bu adla anılan küçük bir oymak mevcuttu. Ankara bölgesindeki Karakeçililerden bir kol Eskişehir bölgesine göçerek orada yurt tutmuş, bu koldan bazı obalarda Balıkesir bölgesinde yerleşmiştir.Urfa yöresindeki Karakeçililer hakkında en eski bilgi XV. yüzyılın ikinci yansına kadar inmektedir. Bu sıralarda Karakeçililer, Akkeçili oymağı ile birlikte Mardin yöresinde yaşıyor ve Akkoyunlular'dan Mardin Hükümdarı Cihangir Mirza'ya tâbi bulunuyordu. Uzun Hasan Bey, ağabeyi Cihangir Mirza ile mücadele ederken 1457yılmda Mardin yöresine girmiş ve Cihangir Mirza'ya bağlı olan Karakeçili ve Akkeçili oymaklarını göç ettirerek kendi ülkesine ait bir yere yerleştirmişti. Bu oymaklardan Akkeçiiiler'e dair başka bilgiye rastlanmamaktadır. Muhtemelen bunlar küçük gruplara bölünerek yeni adlar altında varlıklarını sürdürmüşlerdir. XVI. yüzyılda Kütahya yöresinde yirmi yedi obalı Akkeçili adlı bir oymak vardı. Fakat bunların Mardin yöresindeki Akkeçililer'den farklı bir teşekkül olduğu anlaşılmaktadır. Karakeçililer ise XVI. yüzyıla ait Urfa sancağı tahrir defterlerinde zikredildik-leri gibi adlarına mühimme defterlerindeki hüküm suretlerinde de

rastlanır. Bunlar, daha sonra Urfa'nın kuzeyindeki Siverek yöresiyle ona komşu yerlerde yurt tutmuştur. Bu arada Siverek'e bağlı Karakeçi köyü bu oymağa ait yerleşim merkezlerinden biridir. Malatya'ya bağlı Besni kazasındaki Karakeçi köyünün ise bunlara ait olup olmadığı bilinmemektedir. Belgelerde Urfa Karakeçilileri Akkeçililer gibi Kürt asıllı gösterilir. Ancak oymağı teşkil eden şahıslar arasında Yağmur, Gündoğmuş, Bayram, Güvendik, Sevün-dük, Budak, Kaya, San, Satılmış gibi Türkçe adlar taşıyanlara rastlanması bu bilginin doğru olmadığını ve bölgede beraber yaşadıkları Kürt aşiretleri dolayısıyla böyle anıldıklarını düşündürmektedir.XVI. yüzyılda Sivas'ın batısından Ankara'nın güneydoğusuna kadar uzanan geniş sahada yaşayan ve Ulu -yörük Türkleri adıyla anılan topluluğun büyük oymaklarından birini Karakeçililer teşkil ediyordu. Ulu-yörük topluluğu "bölük" denilen yirmi sekiz oymaktan meydana geliyor, bunlardan bazıları Ak Salur, Çepni. Do-durga gibi Oğuz boylarının adlarını taşıyordu. Bir kısmının da Ağçakoyunlu, İnal-lu gibi Oğuz asıllı oldukları bilinen bu topluluğun bazı oymakları ise Cungar gibi isimlerle anılıyordu: dolayısıyla bu sonuncuların Moğol asıllı olabileceği düşünülmektedir. Karakeçililerin ise taşıdıkları ad sebebiyle Oğuz asıllı oldukları şüphesizdir. Bunlar umumiyetle Ankara'nın güneydoğusundaki Bâlâ kasabası ile onun doğusundan geçen Kızılırmak arasındaki yörede ikamet etmekteydiler. Karakeçi-liler'in bu yurtları eskiden beri kendi adlarıyla anılmaktaydı. Günümüzde bu yöre idarî bakımdan yine onların ismiyle anılan bir nahiye olup nahiyenin merkezi de Karakeçili adını taşımaktadır.Karakeçililer Şarkıpâre, Ortapâre ve Yüzdepâreadlarıyla üç kola ayrılan Ulu-yörük topluluğu içinde Yüzdepâre'ye mensup olup otuz üç kışlakta oturmakta ve bu kışlaklarda Ulu yörük'ün diğer bütün bölükleri gibi çiftçilik yapmaktaydılar. Yazın gittikleri yaylada hem davarları, sığırları ve atları otlatmakta hem de dinlenerek kendilerini hasada hazırlamaktaydılar. Oymağın vergi veren nüfusuna gelince bu sayı XVI. yüzyılda 2757'-dir. Bu nüfusa kadınlar, çocuklar, din adamları, sakatlar, çok yaşlılar, sipahiler ve sipahizâdeler dahil değildir. Vergi nüfusu dörtle çarpılırsa 11.028 rakamı çıkar ki bu sayı oymağın gerçek nüfusu hakkında bir fikir verebilir. Vergi veren Karakeçililer arasında Budak, Gündoğmuş, Tanrı-verdi, Yıldırım, Güvendik, Sevündük, Yağmur, Durak, Yaramış, Türemiş, Satılmış, Durmuş. Aydın. Bektaş, Oğurlu. Bozca, İnal, Karaca, Bayat. Kazli, Salur. Dede Ba-lı, Arslan, Tuman, Ağca. Menteşe. Tura-han, Eymür gibi Türkçe isim taşıyanlar pek çoktur.Eskişehir yöresinde bulunan Karakeçililer, Ulu-yörük arasındaki Karakeçililer'in bir koludur. Bu kolun Eskişehir yöresine ne zaman geldiği bilinmemektedir. Bu Karakeçililer'in pek çoğu günümüzde, adı geçen ilin merkez ve Seyitgazi ilçelerindeki yirmiden fazla köyde oturmaktadır. Bunlar, uzun süreden beni heryıl eylül ayında kadınlar da dahil olmak üzere kalabalık bir halde Söğüt'te toplanarak Er-tuğrul Gazi'nin türbesini ziyaret etmekte ve burada ziyafet ve şenlikler düzenlemektedirler. II. Abdülhamid bu şenliğe resmî bir hüviyet de verdirmişti. Buna göre bölgedeki en büyük mülkî ve askerî âmirlerle diğer görevliler, pek çoğunu Karakeçililer'in meydana getirdiği kafilenin başında yürüyerek türbeyi ziyaret edecekler, ziyaretten sonra günün önemini belirten konuşmalar yapacaklar, ardından askerî bando Osmanlı marşları çalacaktı. Bu program imparatorluk sona erinceye kadar düzenli bir şekilde uygulanmıştır. Ayrıca II. Abdülhamid, Karake-çililer'e mensup seçme gençlerden 200 kişilik mızraklı bir bölük teşkil ettirmiştir. Bu bölüğe Söğütlü Maiyet Bölüğü adı verilmişti. Bunlar cuma selâmlığı ile diğer merasimlerde sarayda yakın ilgi görmüş ve takdir kazanmışlardı. Bölüğün yine Ka-rakeçililer'den olan kumandanı Mehmed Efendi, bölüğe mensup bir hemşehrisiyle birlikte Sultan Abdülhamid'in yatak odasının yanında yatardı. II. Abdülhamid onlardan "öz hemşehrilerim" şeklinde söz ettiği gibi Alman İmparatoru Wilhe!m'e de Söğütlü Maiyet Bölüğü mensuplarını "akrabalarım" diye tanıtmıştı. Eskişehir bölgesindeki Karakeçililer'-den birçok oba XIX. yüzyılda Balıkesir yöresine göçmüş ve merkez ilçe ile İvrindi ve Balya ilçelerinde yurt tutmuştur. Bunlar günümüzde de adı geçen ilçelerdeki köylerde oturmaktadır. Bilhassa bu Karakeçililer zamanımızda her yerde aranan ve beğenilen güzel halılar dokumaktadır. Karakeçili halılarına diğer Yörük oymaklarının halılarında da görüldüğü gibi hen-desî motifler hâkimdir ve bunlar Karake-çili halılarının karakteristiğini teşkil eder.Urfa, Ankara, Eskişehir bölgesi dışında bir kısım cemaatlerin Teke ve İçel yöresinde bulunduğu dikkati çekmektedir. 978 (1568) yılına ait bir hükümde. Karakeçili adlı bir cemaatin Karaman ilinde bir sipahinin raiyyeti iken yirmi otuz yıldan beri Teke sancağında yaşadığı için oymağın adının Teke sancağı defterine kaydedilmesi emredilmişti. Teke sancağındaki bu Karakeçili oymağı hakkında başka bilgi yoktur. Ancak zamanımızda İçel'de yaşamakta olan oymaklar arasında Karakeçili adlı bir oymak da bulunmaktadır. Bu oymağın XVI. yüzyılda Teke'de yaşayan Karakeçililer veya onların bir kolu olması mümkündür.Bugün Türkiye'de Karakeçili adını taşıyan bazı köylere rastlanmaktadır. Siverek'e (Urfa) ve Besni'ye bağlı Karakeçi adlı köylerle Ulu-yörük'e mensup Karakeçililer'in bulunduğu nahiye ve nahiye merkezi dışında Çorum şehrinde bir mahalle, yine Çorum'a bağlı İskilip ve Sungurlu kazalarında birer köy Karakeçili adıyla bilinmektedir. Bu durum, vaktiyle Çorum yöresine nüfusu az olmayan bir Karakeçili oymağının yerleşmiş olduğunu göstermektedir. Ancak bunların Ulu-yörük Ka-rakeçilileri'nin bir kolu olup olmadığını tesbit zordur. Karakeçili adını taşıyan iki köy de Manisa'nın Salihli ve Gördes ilçelerinde görülmektedir.

Bibliyografya :

BA. 7D,nr. 965; TK. 7D,nr. 16, vr. 133M46": Ebû Bekr-i Tirırânî, Kitâb-i Diyârbakriyye (nşr. Necati Lugal -

Faruk Sümer), Ankara 1962, I, 234; Alımed Refik[AItınay], Anadolu'da Türk Aşiretleri, İstanbul 1930, II, 62; Tahsin Paşa, Ab-düthamtd'İn Yıldız Hatıraları, istanbul 1931, s. 25, 104 vd. (ayrıca bk.a.e., istanbul 1990, s. 143-\44): Köylerimiz, istanbul 1933(Dâhiliye Vekâleti neşriyatı|;Kâmil Su. Balıkesir ue Civarında Yürük oe Türkmenler, İstanbul 1938, bk. İndeks; Türkiye'de Meskûn Yerler Kılavuzu, Ankara 1948 (İçişleri Bakanlığı yayını}, II, 613; Ali Rıza Yalman, Cenupta Türkmen Oymaklarıihaz. Sa-bahatEmir], Ankara 1977,11, 512; FarukSümer, Oğuzlar, İstanbul 1992, s. 146, 178-179. Faruk Sümer

KARAKOÇ, SARKİS

(1865-1944) Başta KüIIiyât-i Kavânîn ve SiciII-i Kavânîn olmak üzere pek çok kanun ve mevzuatın derleyicisi olan Osmanlı hukukçusu.1 Eylül 1865 tarihinde İstanbul'da Hasköy'de doğdu. Edirne'de 1880-1890yılları arasında askerî elbiseler terziliği yapan Oskian Karakoçyan'ın oğludur. 300 yılı aşkın geçmişe sahip Kayserili bir Ermeni ailesine mensuptur. Aslen bu ilin Dere-vank (Derevenk) köyünden olan ailenin bilinen en eski ferdi Koca Zakar'ın oğlu Ka-rakoç'tur. Bunun adı, anılan köyün Surp Sarkis Manastırımda bulunan 1669tarihli bir İncil'in üzerinde geçmektedir. Ailenin en ünlü üyesi başpiskopos Bogos Kara-koçyan'dır (ö. 1825). Sarkis Efendi ilk eğitimini Hasköy'deki Nersesyan, orta eğitimini Edirne'deki Freres Assomptionistes'lerin Fransız mektebinde aldı. 1893'te İstanbul'daki Hukuk Mektebi'nden mezun oldu. Bir süre avukatlık yaptıktan sonra devlet hizmetine girdi. 1897'de Beyrut Ticaret Mahkemesi'ne müsteşar tayin edildi. Bu mahkemenin reisi ve üyeleri hakkında bazı suistimal suçlamaları sebebiyle soruşturma açılınca ertesi yıl görevinden alındı. Ancak yaptığı ciddi müdafaalardan sonra görevine iade edildi ve 23 Aralık 1899 tarihinde Selanik Birinci İstinaf Mahkemesi hâkimliğine getirildi. 14 Aralık 1901'de Preveze, 1906'-da Rodos Ticaret Mahkemesi başkanlığına, ertesi yıl Kosova Mahkeme-i Fevkalâdesi müsteşarlığına, 26 Ağustos 1908'de Üsküp'teki Mahkeme-i Fevkalâde üyeliğine tayin edildi. Bu arada Bahr-ı Sefîd Ticaret Mahkemesi reisliği yapan Sarkis Efendi 1909 yılında Beyoğlu noteri oldu. Birkaç ay sonra İstanbul ve Beyoğlu İstînaf Mahkemesi hâkimliğine, ertesi yıl Adliye Nezâreti Düstur Encümeni reisliğine, 14 Mayıs 1911 tarihinde İhsâiyyât ve Müdevvenât-i Kânûniyye müdürlüğüne getirildi ve 1925 yılına kadar bu görevde kaldı. Son devlet memuriyeti Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi hukuk müşavirliğidir. Oğlu Arsak Karakoç'a göre bir süre Hariciye Nâzın Kapriel Noradunkyan'm danışmanlığını da yapan Sarkis Efendi, özellikle hukuk ve hukuk tarihi çalışmaları sebebiyle önce ûlâ evveli. 1914'te Osmânî ve Maarif nişanlarıyla taltif edildi. 1925-1928 yılları arasında serbest avukatlık yaptı. Ermeni cemaatinin idare işlerinde de görevler aldı; Ermeni Patrikhânesi Adlî Heyeti başkanlığı ve Ermeni Patrikhânesi Merkez İdare Kurulu üyeliğinde bulundu. 1931 'de Fransa'nın Cannes şehrine taşın-dıysa da ekonomik sebepler yüzünden geri dönmek zorunda kaldı. Aynı zamanda bir antika uzmanı olan Sarkis Efendi 8 Mart 1944 tarihinde Büyükada'da öldü ve Kınalıada'daki Ermeni Mezarlığı'na defnedildi.Eserleri. Sarkis Karakoç, devlet hizmetindeki görevlerinden ziyade Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi kanunları üzerindeki derlemeleri, incelemeleri ve yayınlarıyla tanınır. Sadece İstanbul kütüphanelerinde değil Berlin, Viyana, Dresden ve Paris'teki kütüphanelerde bulunan yazma kanunnâmeler üzerinde de çalışan Karakoç, hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybetmesine rağmen yardımcıları sayesinde yayın faaliyetlerini sürdürmüştür. Avukat İstepan Gülbenkyan, Karakoç'un basılmış ve basılmamış eserlerini 1945 yılında Ermenice olarak yayımlanan Yedi-kule Ermeni Haslahanesi Sâlnâmesi'nde 149 tanıtmıştır.150 Tesbitedilebilen çalışmaları şunlardır: 1. Miftâh-ı Kavânîn-i Osmâniyye (İstanbul 1309). 2. CezaKa-nunu-Tahşiyeli (İstanbul 1329). 3. Kül-liyyât-ı Kovânîn-i Cedide. 151

4. Ceza Kanunu (İstanbul 1335).5. Zeyl-iKânûn-ı Ticâret.6. Usûl-i Muhâkemât-ı Cezâiyye Kanunu (İstanbul 1338). 7. Harcırah Kanun-ian (İstanbul 1339). Türkiye Büyük Millet Meclisi tadilâtı dahil 1338 yılı sonuna kadar bütün tadilât ve zeyilleri içine alan idare hukukuna dair bir derlemedir. 8. Emvâl-i Gayr-i Menkûle Kanunları -Tahşiyeli (İstanbul 1340). Eşya hukukuna dair kanunların açıklamalı bir derleme-sidir. 9. Arazi Kanunu ve Tapu Nizamnâmesi Tahşiyeli (istanbul I 340). 10. Sulh Hâkimleri Kanunu -Tahşiyeli (istanbul 1341). Adalet hayatı ve teşkilâtıyla ilgili kanunları ihtiva eden bir eserdir.

149 s. 403-410150 Pamukciyan, Vll 1987 s. 21-22151 I-II, istanbul 1913

11. Tahşiyeli Kavânîn.152 Miftâh-ı Kavânîn adıyla da anılan eserin 153 tamamı on cilttir. 12. Sicill-İ Kavânîn. 1943yılına kadar Cumhuriyet dönemi kanun, karar, nizamname, talimat, kararname, tevhîd-i ictihâd ve Şûrâ-yı Devlet kararlarının toplandığı bu kronolojik eser yirmi dört cilttir. 1926'-dan itibaren yayımına başlanmış, Karakoç'un ölümünden sonra da yayımı sürdürülerek 1970'te LXI. cilde kadar getiril-miştir.154 13. Direktif-Osmanlı ve Türk Mevzû-ât-ı Hukükıyyes İstanbul 1935 1815-1934 yıllan arasında Türkiye'de yürürlükte olan kanunların tahlilî, alfabetik ve tahşiyeli fihristidir. Sarkis Efendi bu eserine 1937 yılına kadar ilavelerde bulunmuş, bu arada 1935-1937 mevzuatıyla hükümden düşen mevzuatı eserden çıkarmıştır. Bu ikinci çalışması İstanbul'da 1938'de basılmıştır. 14. Pullar ve Kıymetli Evrak (İstanbul 1939). Yürürlükte olan ve haşiyeleri de bulunan bir kanun kitabıdır. 155

15. Huzur Kanunları fl-IV). 1940 yılına kadar gelen kanunları, bunların tadilât ve zeyillerini ihtiva eden bir eser olup Adliye Vekâleti'nce Ankara'da yayımlanmıştır.156

Bunlardan başka henüz yayımlanmamış çok sayıda çalışması bulunan Sarkis Karakoç'un en önemli eseri Külliyât-ı Kavânîn. Fâtih Sultan Mehmed zamanından II. Meşrutiyefe (1908) kadar Osmanlı dönemi kanunlarını ihtiva eden ve kırk büyük dosyadan oluşan eser 1927 yılında hükümet tarafından satın alınmış olup halen Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'ndedir. Müellifin yayımlanmamış diğer bazı eserleri de şunlardır: Düstûr Meşrutiyet dönemi kanunlarını içerir Mecmûa-iMukarre-rât-ı Temyîziyye Batı metoduyla tasnif edilmiş on iki ciltlik bir eserdir Patrikhaneler Rum ve Ermeni patrikhanelerine verilen ferman, berat ve diğer resmî evrakı ihtiva eder; Zâbitân jandarmalara ve polislere dairdir; Vergiler, Vilâyetler, Hükkâm-ı Şer' ve Mehâkim-i Şer'iyye müellif bu çalışmasından kendi eserlerinde bahsetmişse de henüz bir nüshasına rastlanmamıştır.

Bibliyografya:

BA. SlcilL-i Ahüâl Defterleri, nr. 183, s. 247; Sarkis Karakoç. Tahşiyeti Kauântn, İstanbul 1341, I, 6-7; Y. G. Çark. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, İstanbul 1953, s. 215-217; Yaşar Karayalçın - Ahmet Mumcu, Türk Hukuk Bibliyografyası, Ankata 1972, s. 10, 143, 195,222, 242, 273, 275, 289; Ahmet Mumcu, "Külliyât-ı Kavânîn. Sarkiz Karakoç'un Osmanlı Mevzuatı Derlemesi", 7TKSette(en,XXXVI/143 (1972), s. 377-383; KevorkPamukciyan. "Kayserili Ka-rakoçyan Ailesi ve Ünlü Hukuk Bilgini Sarkis Karakoç Efendi! 1865-1944)", TT, VII (1987), s. 20-22. Ahmet Akgündüz

KARAKOL

Karakol kelimesinin eti m o loj isiyle ilgili farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte aslının "bakmak, gözetlemek" anlamındaki karamak fiiline meslek bildiren vul ekinin getirilmesiyle oluşturulan karavul olduğu sanılmaktadır 157 Aynı ekle "dümdar, artçı" mânasındaki cündavul ve "yasakçı" mânasındaki yasavul kelimeleri de türetilmiştir. X1V-XIX. yüzyıllar arasında yazılmış eserlerde kelime "gözcü, nöbetçi, bekçi ve keşif kolu" anlamlarında kullanılmıştır.158 XVI. yüzyıl Osmanlı tarihçilerinden Hadîdî, Kosova Savaşı'nı anlatırken her iki tarafın öncü kuvvetlerini ve gece savaşan güçleri "karavul" olarak anmış 159 XVI. yüzyıl sonlarında Selânikî de "gece baskını yapan öncü kuvvet" anlamında bu kelimeye yer vermiştir 160 Karavul kelimesine bazı kaynaklarda "şüpheli yer" karşılığı verildiği dikkati çeker.161 XVII veXVIII.yüzyıllarda da "öncü kuvvet" mânasında kullanılan tabir bazan "ince karavul" şeklinde geçer.162 Osmanlı döneminde kelime "karagül kara-gofa, son zamanlarda ise "karakol"a dönüşmüş ve genellikle düşmanın âni saldırılarından korunmak için ordunun etrafını muhafaza ile görevli piyade ve süvari askerlerini ifade etmiştir. Şehir ve kasabalarda güvenliği sağlamak amacıyla içinde asker veya zaptiye memuru oturtmak için yapılan binalara öncekaravulhâne karakolhâne, daha sonra kısaltma yoluyla karakol denmeye başlanmıştır.Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinin askerî teşkilâtında sefer esnasında ordunun en ileride bulunan ucu karakol olarak anılırdı.163 Bâbürlüler'de karavul tabiri "gözetleme, bekçi"; askerî terim oiarakda"öncü, ileri

152 I-II, İstanbul 1341153 BA, Sicül-i Ahvâl Defterleri, nr. 183, s. 247154 Mumcu, XXXVI/143 119721, S. 378155 Pamukciyan, VII |I987|, s. 22156 a.g.e.,V!l (1987]. s. 22157 İA, VI, 289158 Tarama Sözlüğü, IV, 2283-2285159 Teüârîh-i Âl-i Osman, s. 336160 Târih, I, 162, 346, 400, 40i161 Barkan,s.239162 Naîmâ, 1,94; Silâhdar, II, 154163 Uzunçarşılı, Medha/, s. 287

karakol, posta, keşif kolu" mânalarında kullanılmıştır.164 Osmanlılar'da güvenlik amacıyla böyle bir teşkilâtın kuruluşu çok sonraları olmuştur. Önceleri emniyet ve asayiş işlerini subaşılar ve yasakçılar sağlamış, XIV. yüzyılın ortalarına doğru asesbaşılar gece güvenliğinden sorumlu tutulmuştur. İstanbul dışında ise beylerbeyi ve sancak beyleri bulundukları yerin güvenliğinden sorumluydu. İstanbul'un fethinin ardından gittikçe kalabalıklaşan şehrin asayişine önem verildi; İstanbul çeşitli bölgelere ayrıldı ve her bölgenin sorumluluğu bir teşkilâta bırakıldı. Bunların en önemlisi Yeniçeri Ocağı idi.Yeniçeri ağasının sorumluluğunda yeniçeriler bu işi nöbetleşe ve şehirde kol gezerek sağlarlardı.165 Buna kulluk/ kolluk hizmeti denirdi. İstanbul kulluklarında üç ayda. taşra kulluklarında ise dokuz ayda bir kullukçular değiştirilirdi. Kulluklar bulundukları yerleşim biriminin her türlü inzibatından sorumluydu. Korumakta oldukları bölge halkı bunlara belli miktarda ücret verirdi. İstanbul'un bazı bölgelerinin güvenliği ise cebecibaşı, topçubaşı ve bostancı-başı gibi yüksek rütbeli görevlilere bırakılmıştı. Bunlardan cebecibaşi Ayasofya, Ahırkapı ve Hocapaşa taraflarının; topçubaşı Tophane ve Beyoğlu civarının; bos-tancıbaşı. başta Topkapı Sarayı olmak üzere Boğaziçi ve Haliç kıyılan ile Ada-lar'ın; kaptanpaşa ise İstanbul Limanı, Tersane, Kasımpaşa ve Galata'nın emni-yetini sağlamakla görevliydi. Yeniçeri ağası asayişle ilgili olarak subaşı, asesbaşı, salma çuhadan, tebdil kuloğlu çuhadarı, cellât, falakacı, böcekbaşı gibi görevlileri istihdam ederdi. Beledî ve inzibatî işlerle uğraşan subaşılar gündüzleri pazarları, mahalleleri dolaşır, temizlik denetimi yapar, bozuk yollarla ilgilenir, yıkılmak üzere olan yapıları mimarbaşıya bildirirdi. Genellikle asesbaşılarla birlikte çalışan subaşılar ellerinde kırbaç ve kamçı ile dolaşırlar, şüpheli kişileri yakalarlar, mahkeme nâibiyle beraber şüpheli evleri ararlardı. Bunlardan taşrada inzibatı sağlayanların görevi XIX. yüzyıida jandarmaya bırakıldı. Subaşıların bir görevi de asesbaşı ile birlikte hapishanelerle meşgul olmaktı. Emirlerindeki pasbanlar gece şehrin sokaklarını dolaşarak güvenliği sağlarlardı 166 Asesbaşı emrindeki asesler, başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerde gece asayişiyle meşgul olurdu. Günümüzde sivil polis görevini o dönemde salma çuhadar başkan-lığında bir kuruluş yapardı. Yeniçeri tebdillerinden olan ve "salma" da denilen yirmi otuz kişiden ibaret bu görevliler özellikle içki, fuhuş ve kumar denetiminde bulunurdu. Bazan olaya hemen müdahale ederler, bazan da durumu hükümete bildirirlerdi.167 Böcekbaşının emrindeki böcekler, genellikle eski hırsız ve yankesicilerden seçilip daha ziyade muhbir olarak kullanılırlardı. Taşra kullukçularına "yasakçı" denirdi. Tamamı yeniçeri olan yasakçılar bulundukları şehrin güvenliğini sağlamakla yükümlü idiler.Askerî teşkilâtta, sefer esnasında ordunun Önünde giden kara birlikleri karavul müfrezeleri 168 donanmanın önünde bulunan küçük gemiler karavul sefineleri adıyla bilinirdi. Bunlar asıl kuvvetlere gelebilecek âni saldırıları önlemeye çalışırdı. Ayrıca Osmanlı kıyılarını korumakla görevli olarak kontrol hizmetine ayrılmış deniz gücüne de karakol gemileri denirdi. İspanya ve Portekiz saldırılarına karşı Türk karakol gemileri Kızıldeniz sahillerini sıkı kontrol altında tutardı. Nitekim 1593 yılında Habeş eyaleti sahillerinin güvenliği için Süveyş'ten biri kadırga, diğeri kalyon iki gemi tahsis edilmişti. Gerek Hollanda ve İngiltere devletlerinin bu bölge ticaretine girmek istemeleri sebebiyle, gerekse mahallî bazı isyan hareketlerine karşı Osmanlı hükümeti Kızıldeniz'in Yemen ve Habeş eyaletleri arasındaki kısmını sürekli karakol gemileriyle yoklamaktaydı. Bu durum XVII. yüzyıl başlarında daha da artmıştı. Habeş beylerbeyinin izni olmadan karakol gemileri kimseye bu sularda geçiş imkânı vermezdi. İstanbul'dan hareket eden donanma Gelibolu Limanı'na varınca iki adet kalite karavula gider ve asıl donanmadan 2-3 mil uzakta demirlerdi. Bunlar şüpheli gördükleri hareketleri donanmaya bildirirlerdi. Tersane kethüdasının kumandasında olan ve "art karavul" denilen on iki kadar gemi ise donanmanın gerisinde durur ve aynı hizmeti görürdü.169 Öte yandan süvari karakullukçularının varlığı da bilinmektedir 170Sİpah zümresi, Vezîriâzam Koca Sinan Paşa zamanından itibaren seferlerde karavulda beklerdi.171 Karavui askerinin yakaladığı "dil" denilen esirlerden düşman hakkında bilgi alınırdı.172 XVII ve XVIII. yüzyıllarda aynı anlamda geçen karavul tabirinin düşmanın öncü kuvvetleri için de kullanıldığı anlaşılmaktadır.173

1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasından sonra İstanbul'un asayişi, yeni kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhamme-diyye'nin en büyük kumandanı olan seraskere havale edildi. Isiahat hareketleri çerçevesinde İstanbul'un bazı yerlerine kolluk kuvvetleri yerleştirildi. 20 Temmuz 1826 tarihli kolluk defterine göre İstanbul'un Bahçekapi, Unkapanı. Balat, Top-kapı, Langakapısı, Yedikule ve Atpazan gibi kalabalık semtlerindeki ana kolluklar yüzbaşı; bunlara bağlı daha küçük kolluklar mülâzım, çavuş veya onbaşı rütbesindeki subayların emrinde olacaktı.174 Bu arada "tomruk" denilen karargâhta 150 kavas ve 500 seymenden 164 Bâbür, 11,615165 D'Ohsson, Vll, 348166 Evliya Çelebi, 1, 520167 Ahmed Cevad. I, 121168 Uzunçarş\h, Kapukulu Ocakları, II, 256169 Kâtib Çelebi, s. 148170 Uzunçar-şılı, Kapukulu Ocakları, 11,64, 106171 Selânikî, 1, 346; Naîmâ, I, 94172 Selânikî, II, 641173 Defterdar San MehmedPaşa, s. 109, 148174 BA, Kâ-nunnâme-i Askerî Defterleri, nr. I, s. 1-3

oluşan özel bir inzibat birliği kuruldu. Bu teşkilâtın modern anlamda ilk polis kuvveti olduğu söylenebilir. GerekAsâkir-i Mansûre-i Mu-hammediyye, gerekse 1834'ten itibaren bu ordunun yedek gücü olarak kurulan redif birlikleri, 1846'da Zaptiye Müşirliği kuruluncaya kadar asayiş ve zabıta işlerini de yürütmüştür. Şehrin sur İçi bölgesi Asâkir-i Mansûre, Kasımpaşa ve Eyüp'e kadar olan Haliç bölgesi Asâkir-i Munta-zama-i Bahriyye, Üsküdar ve Boğaziçi'nin Anadolu yakası ile Kadıköy ve Adalar Asâkir-i Muntazama-i Hâssa, Galata ve Beyoğlu semtleriyle Boğaz'ın Rumeli kıyılarının asayişi ise eskisi gibi yine Topçu Ocağı mensuplarına bırakılmıştır. Şehrin güvenliğini sağlayan görevliler önceleri Selimiye, Tophane, Taksim ve Kalyoncu kışlalarında ikamet ettiler. Bu görevliler İçin karakolhâne adıyla ilk binaların inşasına adı geçen kışlalara uzak yerlerde 1831'-den itibaren başlandı.Zaptiye Müşiriyeti adıyla 1846 yılında kurulan ilk bağımsız güvenlik idaresi1879'da nezârete dönüştürüldü. 1881 yılında İstanbul Polis Müdiriyeti ismiyle oluşturulan birime bağlı olarak İstanbul'da dört polis dairesi teşkil edildi.175 Zaptiye Nezâreti 1909'da Em-niyyet-i Umûmiyye Müdiriyeti adıyla Dahiliye Nezâreti'ne bağlandı ve böylece otoritesi bütün ülkeye yayıldı. İstanbul'da ise valiliğe bağlı Polis Müdîriyyet-i Umûmiy-yesi kuruldu. İstanbul'da 1909'da açılan Polis Mektebi şehrin işgaliyle kapandıysa da kurtuluştan sonra tekrar faaliyete geçirildi. Karakol kelimesi polis karakolu, istinat karakolu, ileri karakol, nizamiye karakolu, jandarma karakolu şekillerinde günümüzde de kullanılmakta ve halkın güvenliğini sağlamak amacıyla devriye gezen hükümete bağlı her türlü silâhlı kuvvet bu adla anılmaktadır. Sınır boyunda giriş-çikışı kontrol etmek ve sınır güvenliğini sağlamakla görevli askerlerin bulunduğu binaya sınır karakolu denilmektedir. İl merkezlerinin hepsinde mevcut olan karakol, ilçelerde ve bucaklarda nüfus yoğunluğuna ve o yerin stratejik durumuna göre kurulmaktadır. Osmanlı döneminde olduğu gibi karakollar adlî merciler değil idarî zabıta statüsünde birimlerdir.

Bibliyografya :

Doerfer, TMEN, I, 276; Tarama Sözlüğü, Ankara 1969, İV, 2283-2285; BA. Kânunnâme-İ Askeri Defterleri, nr. l,s. 1-3; Gazauât-( Sultân Murâd b. Mehemmed Hân (nşr. Halil inalcık -Mevlûd Oğuz), Ankara 1978, s. 58; Hadîdî, Te-vârih-i Âi-i Osman (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul 1991, s. 104, 159,210,290-291,336,364, 405;Bâbür, Vekâyi'[Aral], 11, 615;Se!ânikî, 7a-r/7ı(ipşirli),l, 162.346,400-401; 11,458, 641; Barkan, Kanunlar, s. 239; Mebde-i Kânûn-ı Yeniçeri, tür.yer.; Kâtib Çelebi, Tuhfetü'l-kibâr, s. 148; Evliya Çelebi. Seyahatname, i, 517-518, 520; IV. 175; Naîmâ. Târih, i, 94; Defterdar San Mehmed Paşa, Zübde-i Ve/câi/ıât[nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 109, 144, 148,433; Sİlâhdar, Târih, II, 153-154; D'Ohsson, Tableau generat,V\l, 348; Ahmed Cevad, Târih-iAskeri-İ Osmânî, İstanbul 1299,1, 121; Mecelte-iümûr-ı Beledİyye, I, 926 vd.; Türkiye MaarifTarİhi,U\, 1176-1178; Uzunçarşılı, Medhal, s. 287; a.mlf., Kapukulu Ocakları, 1, 256, 258; II, 64, 106, 155, 183, 256; Halim Alyot. Türkiye'de Zabıta, Ankara 1947, s. 45,70-72, 75, 182-183,487-495; Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu'nun Güney Siyaseti: Habeş Eyâleti, istanbul 1974, s. 86, 124, 127; Mücteba İlgürel. "XVII. Yüzyıl Balıkesir Şer'iyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi", TTK Bildiriler, VIII (1981), II, 1275 vd.; Mİdhat Sertoğlu. Osmanlı Tarih Lügatı.ls-tanbul 1986,3. 193; R. Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul{trc. Mehmet Ali Kılıç-bay - Enver Özcan|, Ankara 1990, I. 139 vd.; Abdülkadir Özcan. "Osmanlı Askerî Teşkilâtı", Osmanlı Deuletİ üe Medeniyeti Tarihi, İstanbul 1994,1, 337 vd.; a.mlf.. "Hassa Ordusunun Temeli: Mu'allem Bostaniyân-ı Hâssa Ocağı, Kuruluşu ve Teşkilâtı", TD, sy. 34 (1984). s. 347 vd.; a.mlf., "Asesbaşı", DM, III, 464; a.mlf.. "Böcekbaşı", a.e., VI. 323; ilhan Akbulut. "Türk Polis Teşkilâtının 150. Kuruluş Yıl Dönümünde Türk Polis Tarihi 1", Türk Dünyası Tarih Dergisi, sy. 100, İstanbul 1995, s. 36; Necla Arslan. "İlk Karakol Binaları". İstanbul, sy. 23, İstanbul 1997, s. 34 vd.; Reşid Rahmeti Arat. "Karakol", İA, VI, 288-290; Ercüment Kuran, "Karakol", E!2 (Fr), IV, 636; Pakalın. II, 200-201; III, 105; Zafer Toprak, "Tanzimat'tan Sonra Osmanlı Kolluk Kuvvetleri". TCTA, V, 1269 vd. Ahdülkadir Özcan

Karakol Binaları.

Osmanlı Devleti'nde XVIII. yüzyılda başlayan Batılılaşma süreci İstanbul'un mimari dokusunda da etkili olmuştur. II. Mahmud döneminden itibaren belirli bir program çerçevesinde inşa edilen karakollar, Batılılaşma sürecini ve bu mimari değişimi en iyi yansıtan resmî yapılardandır. XIX. yüzyıla kadar İstanbul'un asayiş ve güvenliğinden sorumlu görevliler bağlı oldukları ocak veya teşkilâta ait binalarda, kışlalarda kalıyorlardı. Yeniçerilerin Eski Odalar adıyla Şehzade Camii civarında. Yeni Odalar adıyla da Aksaray'da İki büyük kışlası ve İstanbul'un çeşitli semtlerinde kulluk veya karavuihâ-ne denilen yerleri vardı. Evliya Çelebi'ye göre o devirde İstanbul'da seksen yedi yeniçeri kulluğu bulunmaktaydı. Asayişten sorumlu sekbanbaşıların da Vefa'da gümrük kulluğu adı verilen iki kulluğu ve Fatih'te kullukları, Cebeci Ocağı'nın ise Aya-sofya civarında kışlası ve bazı kullukları mevcuttu. 1809'da Kapaiıçarşi'nın Nuru-osmaniye kapısı karşısında bir cebeci kulluğu yapılmıştı. Aynı şekilde kaptanpaşa-nın emrinde kalyoncu kullukları, Topçu Ocağı'nın da kışlaları dışında bazı semtlerde

175 Alyot, s. 182-183

kullukları vardı. Boğaziçi, Marmara ve Haliç kıyılarının asayiş ve güvenliğinden sorumlu bostancıların Çengelköy. Kü-çüksu, Çubuklu. Büyükdere, Baltalimanı, Kuruçeşme. Bebek gibi semtlerde ocakları bulunuyordu. II. Mahmud döneminde yirmi adet Bostancı Ocağı mevcuttu. Yeniçeri ve Bostancı ocaklarının 1826'da kaldırılmasından sonra birçok kulluğun yerine yeni karakol binaları yapıldı. Zamanla İstanbul'un en uzak semtlerine kadar karakol binaları inşa edilmiştir. Bunların sayısı, mimarisi, görevlileri yerleşim niteliğine, sosyal yapısına ve nüfusuna göre değişmiştir. 1863 tarihli Devlet Salnâmesi'nde İstanbul'da otarihte232 karakolun mevcut olduğu görülmektedir. İstanbul'un XIX. yüzyıl ortalarındaki nüfusu ise 600.000 civarında idi.Karakollar mahallî ve askerî nitelikte olmak üzere ikiye ayrılabilir. Mahallî olanlarda zaptiye neferleri semtin güvenliğini sağlarken askerî olanlarda Asâkir-i Man-sûre ordusu gibi askerî birimler emniyetten sorumlu tutulmuştur. Mahallî karakolların bir ait grubu nokta karakol ve süvari karakoludur. Nokta karakollar, halkın güvenlik birimlerine kolaylıkla ulaşabilmesi için uygun yerlerde ahşaptan yapılmış, kulübe niteliğinde küçük yapılardır. Süvari karakolları ise şehir içinde kol gezerek denetimde bulunan atlı polisler için İnşa edilmiştir.II. Mahmud devrinde Fatih ve Eyüp'te, Sultan Abdülmecid döneminde ise Üsküdar'da kagir karakol yapımı artmıştır. Sultan Abdülmecid Üsküdar'da beşi 1842 tarihli sekiz karakol inşa ettirmiştir. Bu bölgelerin merkezlerinde dönemin mimari üslûbunu yansıtan âbidevî karakollar, yerleşimin seyrek olduğu yerlerde ise küçük ve basit binalar yapılmıştır. Bo-ğaz'ın ve Halic'in her iki yakasında genellikle iskele odaklı olan karakollar birbiriyle görsel olarak bağlantılıdır. Boğaz'ın tepelerinde, hâkim noktalarında inşa sdilen askerî nitelikteki birkaç karakol da bu önemli su yolunu denetim altına almıştır.Karakolların yeri su yapılan, dinî, resmî, ticarî nitelikteki binalarla ilişkili olarak belirlenmiş ve bu yerler günlük yaşantının odaklaştığı sosyal birer merkez olmuştur. Karakollarla bu binaların yapım tarihleri arasında eş zamanlılık veya birkaç yıllık fark gibi paralellikler vardır. En çok çeşmelerin yakınında bulunan karakolların bazısı çeşmeyle birlikte tasarlanmıştır. Daha sonra cami, kilise gibi dinî yapılarla beraber görülen karakollar önemli resmî binalarla da ilişkilidir. Meselâ saraylar, askerî yapılar, okul, iskele, gümrük binaları, hastahane, fabrika, pos-tahane, telgrafhane gibi binaların yakınına güvenliğin sağlanması için karakoi inşa edilmiştir. Çarşı, han gibi ticarî yapıların, halkın rağbet ettiği mesirelerin de yakınlarında karakol yapılarak sosyal ilişkilerin huzur içinde geçmesi sağlanmıştır.II. Mahmud döneminden itibaren inşa edilen ilk karakollar genellikle ahşap konut geleneğinde bir ya da iki katlı küçük yapılardır. İhtiyacı karşılamak üzere mevcut ahşap konutların da karakola çevrildiği olmuştur. Bu karakollar geçici sürelerde hizmet veren, belli bir mimarisi, plan şeması olmayan, yangına dayanıksız yapılardır. 1831'de Yedikule Hisarı ve Zindankapfdaki Baba Cafer Zindanı gibi iki büyük kagir yapının karakola çevrilme-sinin ardından yeni nizamnamelere göre kagir karakol yapımına önem verilmiştir. Erken dönemde yapılan bazı karakollar yıkılarak yerlerine kagir karakollar inşa edilmiştir. II. Mahmud zamanında mimarlık teşkilâtında değişiklik yapılmış ve mimarbaşilıkla şehreminliğinin yerine 1831'de Ebniye-i Hâssa Müdürlüğü kurulmuş, karakolların yapım ve onarım işleri bu kuruma devredilmiştir.Mimarlık teşkilatındaki değişimle karakolların yapımında yabancı mimarlarla azınlık mimarları da etkili olmuştur. 1843 tarihli bir belgede. Sultan Abdülmecid devrinde saray mimarı olan İsviçreli Gas-pare T. Fossati'nin Eminönü Balıkpazarı içinde Limon İskelesi Karakolu adıyla bilinen büyük kagir karakolun inşaatı için görevlendirildiği yazılıdır. II. Abdülhamid döneminde saray mimarı olarak karakol projesi hazırlayan bir başka mimar da Raimondo D'Aronco'dur. Galata Karako-lu'na ait 1896 ve 1897tarihli iki çizimi, Eyüp Karakolu'na ait 1900 tarihli çizimi ve Nişantaşı Karakolu'na ait 1908 tarihli on beş çizimi olduğu halde bu tasarımlan uygulanamayan mimar, 1894 depreminde hasar gören Karaköy'deki Aziziye Karakolu'nu onarmıştır. Karakol tasarımı Üsküdar Iskelesi'nde 1940'iara kadar "nokta karakol" olarak kullanılan neoklasik alnsap kulübeyapan Balyan ailesinden bazı mimarlar 1861-1862 yıllarında Maçka Karakolu'-nu, Çırağan Karakolu'nu ve 1866'da Ihla-mur'daki Süslü (Aziziye) Karakolu'nu inşa etmişlerdir. Bir diğer mimar, 1851 'de Baitalimam Karakolu ile Rumelihisarı Karakolu'nu ve 1867'de bitişiğindeki telgrafhaneyi inşa eden Dimitri Kalfa'dır.XIX. yüzyıl İstanbul'unun mimarisinde neokiasik üslûp etkili olmuştur. Bu üslûp yabancı mimarlarla Osmanlılar'a gelmiş, resmî yapılarda ve özellikle kışla gibi askerî yapılarda tercih edilmiştir. Karakolların cepheleri de neoklasik ve ampir üslûpta yapılmıştır. II. Mahmud döneminde 1831'de inşa edilen Hasanpaşa yakınındaki karakol, Odunkapısı Karakolu, Şehzade Camii karşısındaki karakol ve 1834'-te yapılan İstinye Karakolu ampir üslûptaki ilk karakol binalarıdır.Karakollarda simetrik bir cephe düzeni vardır. En önemli cephe özelliği genellikle Toskana düzeninde yapılan mermer sütunlu girişlerdir. Sütun sayısı iki ya da dörttür. Tek katlı karakollarda bu sütunlu girişler antik dönemdeki gibi üçgen alın-lıkli veya kırma çatı ile vurgulanmıştır. İki katlı olanlarda sütunların üstü kapalı çıkma, açık balkon, kırma veya düz çatı olarak yapılmıştır. Erken dönem ahşap ya da kagir bazı karakolların girişleri de ahşap sütunludur. Karakolların girişi yol kotundan yüksekte ve merdivenleri de âbidevî bir görünüm sağlamak için çift kollu inşa edilmiştir. Cepheler sıvanmış, bazan taşla kaplanmıştır. Cephelerde hareketlilik sağlamak için pilastr denilen çıkıntılar yapılmıştır. Giriş kapıları ve pencereler dikdörtgen şeklinde yahut kemerlidir. Kapı ve pencereler taştan veya sıvadan söve-lerle çevrelenerek bazılarında Kilit taşı ve üzengi noktaları belirtilmiştir. Silmeler ise taştan, sıvadan çeşitli profillerde yapılarak katlar arasında, pencerelerin alt ya da üstlerinde ve saçaklarda cepheyi zenginleştirmek amacıyla kullanılmıştır. II. Mahmud dönemi karakollarında

görülen ampir üslûbun sade anlayışı Sultan Ab-dülmecid devrinde de devam etmiştir. Sultan Abdülazİz dönemi karakollarının cephelerinde bitki ağırlıklı süslemeler kullanılmıştır. II. Abdülhamid ve Sultan Mehmed Reşad devirlerinde ise şehrin Önemli yerlerinde neoklasik ve eklektik üslûpta karakollar inşa edilmiştir. Cephelere karakolun hangi sultan tarafından yaptırıldığını gösteren tuğra, kitabe ve arma gibi mimari elemanlar yerleştirilmiştir. Tuğra madalyonu ve kitabe yazısı giriş kapısının üstüne veya alınlığa konulmuştur. Mermerden yapılan bu parçalarda yazı ve süslemeler altın varaklıdır. Arma ise II. Mahmud devrinden sonra yeni inşa edilen bazı büyük resmî binalarda görülmeye başlanmıştır. II. Abdülhamid tarafından devlet arması olarak kabul edilen "arma-i Osmânî" resmen 1884'te kullanılmaya başlanmıştır. Sultan Abdü-laziz, II. Abdülhamid ve Mehmed Reşad dönemlerinde yapılan büyük kagir karakollarda tuğra ve kitabenin yanı sıra ön cepheye, alınlık kısmına bu armalardan yerleştirilmiştir. Karakol kitabeleri çeşitli şairler tarafından yazılmıştır. Sultana övgüler yağdırılan bu şiirlerde şairler kendi isimlerini ve karakolun yapıldığı semti belirtmişler, son satırda ebced hesabıyla tarih düşürmüşlerdir. Karakol kitabeleri yazdığı belirlenen şairler Ahmed Muhtar Efendi, Hüsnü Bey, Lebib Efendi, Zîver Paşa ve Ayıntablı Aynî'dir. Karakolların girişlerinde denetimi sağlamak için nöbetçi kulübeleri konulmuştur. Bu küçük ahşap yapılar karakolun mimari üslûbuna uygun biçimde inşa edilip tek veya çift olarak yerleştirilmiştir. İçinde tek kişinin ayakta durabileceği boyutlarda olan, kırmızı ve beyaz renklerde boyanan basit fakat zarif yapılardır. Karakollar "ayaklı" ya da "kollu" denilen metal döküm fenerlerle aydınlatılmıştır. Cam korumalı bu fenerlerin İçine önceleri gaz lambası konmuş, daha sonra havagazı verilmiş, geceleri bunları yakacak kişiler tayin edilmiştir. Böylece karakolların etrafı denetlenirken şehrin aydınlatılması da sağlanmıştır.Karakollar genellikle kare veya dikdörtgen planda, ayrık nizamda inşa edilmiştir. Girişi yüksek olanlarda bodrum katı bulunmaktadır. Bir giriş holüne açılan odalardan oluşan sade ve işlevsel bir plan şeması uygulanmıştır. Odalar idarî çalışmalara ayrılmış mekânlardır. Bazı büyük karakollarda koğuş niteliğinde odalar da inşa edilmiştir. En farklı mekân, giriş katında veya bodrumda bulunan sağır duvarlı nezarethanelerdir. Karakolların döşeme taşıyıcıları genellikle ahşaptır. Bazı karakollarda ise volta döşeme yapılmıştır. Tavanlar ahşap pasalı ve sadedir.Birçok karakol imar çalışmaları ve diğer sebeplerle tamamen yıkılarak yok edilmiş, günümüze ulaşanlar ise yanlış uygulamalar sonucu Özgünlüklerini yitirmiştir.İstanbul'da yirmi altısı Rumeli, altısı Anadolu yakasında olmak üzere otuz iki karakol yapısı ayakta kalabilmiştir. Tescilli karakol sayısı yirmi dokuzdur. Bunlardan on ikisi bugün de karakol olarak kullanılmaktadır. Yapım tarihi itibariyle en eskileri 1835'te inşa edilen Eyüp'teki Otakçılar Karakolu ile 1838 tarihli Fatih Çapa'-daki karakol ve Çarşamba Karakolu'dur. En geç örnek ise 1921 tarihli Eyüp Karakolu'dur. 1918 yılında İstanbul'da görevli polis memuru sayısı 2524, 1927'de mevcut karakol sayısı 143 olarak belirlenmiştir. XIX. yüzyılda 240 kadar olan karakol mevcudu, XX. yüzyılın teknik imkânlarıyla modernleşen emniyet teşkilâtında süvari polislerin yerine, motorize ekipler ve nokta karakolların yerine hareketli polis merkezleri kurulmasıyla azaltılmıştır. Ancak birçoğu apartmanların giriş katlarında bulunan yeni karakolların belirli bir mimari üslûba sahip olmadığı belirtilmelidir.

Bibliyografya :

BA, İrade-Meclis-İVâlâ, rır. 45/23; Salnâme-İ Deolet-İ Allyye-İ Osmâniyye (1280), s. 91; Osman Nuri Ergin, İstanbul Şehir Rehberi, İstanbul 1934, s. 167; Hikmet Tongur. Türkiye'de Genel Kolluk Teşkil oe Görevlerinin Gelişimi, Ankara 1946, 1,43-81; Pars Tuğlacı. Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ue Balyan Ailesi, İstanbul 1981, s. 267, 321; Sevim Denel, Batılılaşma Sürecinde İstanbul'da Tasarım ue Dış Mekânlarda Değişim ue Nedenleri, Ankara 1982, s. 13-15; Nazan Güçlü, Süslü Karakol ue Tarihi Çeuresi(yüksek lisans tezi, I984). İstanbul Teknik Üniversitesi, s. 9; Ayşe Nasır, Türk Mimarlığında Yabancı Mimarlar (doktora tezi, 1991], İstanbul Teknik üniversitesi, s. 58-59; Cahit Kayra - Erol Üyepazarcı, //. Mahmut'un İstanbul'u, Bostancıbaşı Sicilleri, İstanbul 1992, s. 7; Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul 1993, s. 483, 485; Cengiz Can, İstanbul'da 19. Yüzyıl Batılı ue Leoanten Mimarların Yapıları ue Koruma Sorunları [doktora tezi. 1993), Yıldız Teknik Üniversitesi, s. 313-315; M. Zeki Kuşoğlu, Türk Kuyumculuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1994, s. 20-21; İstanbul 1920 (ed, C. R. Johnson, trc. Sönmez Taner), İstanbul 1995, s. 103; Mustafa Kaçar, '-Osmanlı Telgraf İşletmesi", Çağını Yakalayan Osmanlı (haz. Ekmeleddin İhsanoğlu - Mustafa Kaçar), İstanbul 1995, s. 109; Aynur Çiftçi, Son Dönem İstanbul Karakolları, Anadolu Yakası ue Bü-yükdere Topçu Karakolu (yüksek lisans tezi. 1996), Yıldız Teknik üniversitesi; a.mlf., "Eyüp-sultan'ın Tarihi Karakolları", //. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, İstanbul 1998, s. 226-237; a.mlf.. "Tarihi İstanbul Karakolları", Art Decor, sy. 51, İstanbul 1997, s. 74-86; a.mlf., "Nöbetçi Kulübeleri", Toplumsal Tarih, sy. 55, İstanbul 1998, s. 33-36; Reşat Ekrem Koçu, "Fener, Fenerler", İsLA, X, 5614-5616; Ayla Öde-kan, "Ampir Üslûbu", DBİsLA, I, 249; Afife Ba-tur, "Aziziye Karakolu", a.e.. I, 511. Aynur Çiftçi

KARAKOYUNLULAR

Doğu Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak'ta hüküm süren Türkmen hanedanı (1351-1469).

İran ve Irak'ta iki yüzyıla yakın hüküm süren Moğol hâkimiyetine fiilen son vererek buralarda Türkmen nüfuzunu tesis etmeksuretiyle bilhassa Azerbaycan'ın Türkleşmesinde önemli rol oynayan Ka-rakoyunlular'ın hangi Oğuz boyuna mensup olduğu bilinmemektedir. Karakoyun-lu oymağının etrafında toplanarak onu bir siyasî topluluk haline getiren boyların başında, asıl yurdu Erivan ile Arpaçay'ın Aras'a karıştığı yer arasındaki bölge olan Sa'dlı oymağı gelir. İkinci büyük boy ise adını, Hemedan'a yakın Bahar Kalesi'n-den alan ve Hemedan yöresinde oturan Baharlı oymağıdır. Karakoyunlu kabilesi etrafında toplanan diğer Türkmen boylarını Erzurum ve Bayburt civarında bulunan Duharlı (Tokarlı), Gence ve Berdea taraflarında yaşayan Karamanlı, Maraş ve Malatya havalisindeki Ağaçeri, Doğu-bayazıt yöresindeki Ayınli, Erdebil bölgesindeki Çekirli (Çakırlı. Cakiri) kabileleri oluşturmaktaydı. Câber Urfa yöresinde yaşayan Döğer boyu ile Alpavut (Alpagut) ve Karaulus oymakları da Karakoyunlu-lar'ın siyasî faaliyetlerine katılmışlardır.Karakoyunlular'ın XIV. yüzyılın birinci yarısında Moğollar'a tâbi olarak kışın Musul bölgesinde kışladığı, yazlan da Van gölü kıyısındaki Erciş yöresinde geçirdiği bilinmektedir. Karakoyunlular'ın siyaset sahnesine çıkması İlhanlı tahtı için yapılan mücadeleler sırasında oldu. Karako-yunlular'ın ilk beyi sayılan Bayram Hoca (ö. 782/1380) Musul'u alarak buranın idaresini kardeşi Birdi Hoca'ya verdi. Kendisi de beyliğin başına geçti. Mogollar'in Di-yarbekir valileri gibi kışlan Musul yöresinde, yazlan da Muş-Ahlat bölgesinde, ba-zan da Erzurum taraflarında geçirmeye başladı. Böylece XIV. yüzyılın ikinci yansında Van - Erciş bölgesi merkez olmak üzere kuzeyde Erzurum'dan güneyde Musul'a kadar uzanan Doğu Anadolu bölgesinde beyliğini kurmuş oldu. Mahallî hanedanları kendisine bağladı. Kalenin muhkem oluşuna güvenerek boyun eğmeyen Mardin Artuklu Hükümdarı el-Melikü'l-Man-sûr Ahmed'i yenilgiye uğrattı. Fakat el-Melikü'l-Mansûr'un yardım istemesi üzerine Celâyir Hükümdarı Sultan Üveys, Musul'u ele geçirerek Bayram Hoca'nın kardeşi Birdi Hoca'yı esir aldı (767/1366). Muş ovasında bulunan Bayram Hoca'yı da yenen Sultan Üveys Tebriz'e gitti. Bundan sonra Musul'un Celâyirliler'in elinde kaldığı ve Bayram Hoca'nın Üveys'i metbû tanıdığı sanılmaktadır. Sultan Üveysin ölümü üzerine (776/1 374(yerine geçen oğlu Hüseyin zamanında Celâyir ülkesi M uzafferiler'in istilâsına uğradı. Bu durumdan yararlanan Bayram Hoca, Doğu Anadolu'da hâkimiyetini tekrar sağladı ve İran'da bazı yerleri ülkesine kattı. Dört aylık bir kuşatmadan sonra Musul'u da geri alarak (777/1375) idaresini yeniden kardeşi Birdi Hoca'ya verdi. Durumdan rahatsız olan Celâyirliler 778 (1377) yılının ilkbaharında harekete geçtiler. Van gölü çevresindeki Bendimâhî'yi alıp Bayram Hoca'nın yeğeni Kara Mehmed'in savunduğu Erciş'i kuşattılar. Kara Mehmed'in Celâyirliler'e itaat edip vergi vermeyi kabul etmesi üzerine kuşatmayı kaldırdılar.Bayram Hoca vefat edince oğlu olmadığı için yerine kardeşi Türemiş'in oğlu Kara Mehmed geçti (1380-1389). Mehmed Bey, 15-20.000 kişilik bir ordu ile üzerine gelen Celâyirli Şehzade Ali'yi 5000 kişilik kuvvetiyle ağır yenilgiye uğrattı (784/ 1382). Bu zafer Mehmed Bey'e büyük şöhret kazandırdı. Ayrıca kendisinden yardım istemiş olan Şeyh Ali'nin kardeşi Ahmed'in Celâyir tahtına oturmasını sağladı. Celâyir Hükümdarı Ahmed, Kara Mehmed Bey'in kızı ile evlendirilerek aradaki dostluk kuvvetlendirildi. Aynı şekilde Kara Mehmed Bey de Artuklu Hükümdarı Melik îsâ'nın kızı ile evlenip aradaki düşmanlığa son vermek istedi. İsteği reddedilince Mardin'i kuşatarak Artuklu ordusunu mağlûp etti. Artuklular, Melik İsa'nın kızı yerine kardeşiyle evlenmesi teklifinde bulundular. Mehmed Bey teklifi kabul etti ve iki devlet arasında barış imzalandı. Akkoyunlu tehlikesi yüzünden bu barış Artuklu Devleti yıkılıncaya kadar sürdü. Bu sırada Akkoyunlu beylerine yenilen Erzincan Hükümdarı Mutahharten'in yardım isteği üzerine Kara Mehmed Bey yardıma gitti ve Akkoyunlular'ı yenilgiye uğrattı. Akkoyunlu beyleri Kayseri Hükümdarı Kadı Burhâneddin'e sığındılar (788/1386).Karakoyunlular, bütün Anadolu'yu nüfuzları altına aldıkları bu dönemde Batı İran'ı zaptetmiş olan Timur (788/1386) Anadolu'yu da istilâ için fırsat kolluyor-du. Kendisini ziyaret edip bağlılığını bildirmeyen Kara Mehmed Bey'i hacı kafilelerine ve ticaret kervanlarına saldırmakla suçlayarak 789'da (1387) Erzurum'a kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Buradan Ka-rakoyunlular üzerine asker sevkettiyse de pek başarılı olamadı, Kara Mehmed Bey çok az bir kuvvetle Timur'a karşı koydu ve onun Mâverâünnehİr'e dönmesinden sonra bir fâtih olarak Tebriz'e gird. Şehirde bir süre kalıp bir muhafız birliği bırakarak ülkesine döndü. Fakat Timur'a karşı büyük zafer kazanan kumandanlarından Pîr Hasan'ın isyanı üzerine giriştiği savaşta öldü.176

İsyan sebebi bilinmeyen Pîr Hasan, Bayram Hoca'nın daha önce öldürmüş olduğu Hüseyin Bey'in oğlu idi. Mehmed Bey'e karşı kazandığı zaferden sonra Karako-yunlu Beyliği'nin başına geçmek istediyse de Türkmenlerin Önemli bir kısmı Kara Mehmed'in oğullarından Mısır Hoca'nın etrafında toplandı. Pîr Hasan'la mücadele için Mardin hükümdarından ve diğer komşularından yardım isteyen Karakoyunlular'ın başına Kara Yûsuf geçti. Câber hâkimi Döğer Salim Bey araya girerek Karakoyunlu beyleri arasındaki mücadeleyi sona erdirdi (792/1390). Bir yıl sonra Pîr Hasan Beyde öldü. Kara Yûsuf, beyliğin nüfuzunu yeniden kuvvetlendirmek için Celâyir beyleri arasındaki anlaşmazlıklardan yararlanarak Tebriz'e geldi (794/1392). Aynı yıl içinde iki defa şehre gelen Yûsuf Bey. Van gölünün kuzeyinde Pîr Hasan'ın oğlu Hüseyin Bey ile savaştı. Bu sırada Timur tekrar ortaya çıktı.Celâyirli Sultan Ahmed'i kaçmaya mecbur bırakarak Bağdat'ı alan Timur ardından kuzeye yöneldi. Karakoyunlu beylerinden Birdi Hoca oğlu Yar Ali ile Erbi! Emîri Şeyh Ali değerli armağanlarla Timur'u ziyaret ettikleri için mevkilerini korudular. Ordusunu Karakoyunlu oymakları üzerine salarak hayvanlarını yağmalatan Timur, Muş

176 Rebîülâhir 791 / Nisan I389

civarına geldikten sonra kumandanlarını Kara Yûsuf u yakalamaya memur etti (796/1394). Hiçbir netice alamayan Timur, Erzurum ovasına hâkim bir noktada bulunan Avnik Kalesi'ni kuşattı. Kara Yûsuf un kardeşi Mısır Hoca, kırk üç gün süre ile kaleyi savunduktan sonra teslim etmek zorunda kaldı.177 Mısır Hoca'yı Semerkant'a götüren Timur orada gizlice öldürttü. Kardeşinin intikamını almak isteyen Kara Yûsuf, Avnik Kale-si'ne saldırarak kale kumandanı Atlamış esir aldı (797/1395). Bunun üzerine Timur, Hindistan seferini tamamlayıp yeniden Azerbaycan'a döndü (798/1396). Âni bir baskına uğramamak için Musul'a çekilen Kara Yûsuf, Timur'un Sivas'a doğru yürüyüşe geçeceği haberini alınca Celâyirli Sultan Ahmed ile birlikte Mısır Memlûk sultanına sığınmak istedi. Memlûk sultanının Timur'dan çekinerek sığınma isteğini kabul etmemesi üzerine de Osmanlı ülkesine gittiler (802/1400].Timur, Osmanlı Padişahı Yıldırım Baye-zid'den Kara Yûsuf'un kendisine teslim edilmesini ya da Öldürülmesini, bu yapılmadığı takdirde ülkeden çıkarılmasını istedi. Yıldırım Bayezid, Timur'un isteklerini yerine getirmediği gibi Kara Yûsuf'a Aksaray'ı dirlik olarak verdi. Ayrıca Sultan Ahmed ile Yûsuf Bey'i de yanına alıp Timur ile aralarının açılmasının başlıca müsebbibi saydığı Mutahharten'in üzerine yürüdü. Mutahharten'i bozguna uğratarak Erzincan'ı aldı ve yönetimini Kara Yûsuf'a verdi. Fakat Yûsuf Bey on altı gün sonra Erzincan hâkimliğinden kendi isteğiyle vazgeçti.Yıldırım Bayezid'in Kara Yûsuf'u konuk etmesi Timur'un Osmanlılar'a karşı sefer açmasının başlıca sebeplerinden biri oldu. Osmanlı ülkesinde sekiz dokuz ay kadar ikamet eden ve büyük itibar gören Kara Yûsuf, Muharrem 805'te (Ağustos 1402) Bursa'dan Hille'ye geldi. Bu sırada Timur'un Musul'u Pîr Hasan'ın oğlu Hüse-yin'e verdiği anlaşılmaktadır. Timur, Hüseyin Bey'i Kara Yûsuf'a karşı mücadeleye teşvik ediyordu. Kara Yûsuf, Hille'ye döndükten sonra dostu Celâyirli Sultan Ah-med'e oğlu ile giriştiği mücadelede yardım etti. Fakat bilinmeyen bir sebepten dolayı araları açılınca Bağdat'ı işgal etti. Sultan Ahmed güçlükle çöle kaçarak canını kurtarabildi. Bu gelişmeleri yakından izleyen Timur iki torununun kumandasında büyük bir orduyu Bağdat'a gönderdi. Kara Yûsuf, çok az bir kuvvetle Ça-ğataylılar'ı durdurmak istediyse de başarılı olamadı. Kardeşi Yar Ali savaş sırasında öldürüldü. Karısı esir alındı. Kendisi de çöle kaçarak büyük zorluklarla Şam'a ulaşabildi.178

Kara Yûsuf. Şam naibi Şeyh Mahmûdî tarafından iyi karşılandı. Çok geçmeden eski dostu Celâyirli Sultan Ahmed de Şam'a geldi. Fakat Şam naibi Memlûk Sultanı Ferec'in emri üzerine onları tutukladı. Timur'un baskısı ile Kahire'den ölüm fermanları geldiği halde nâib bu emre uymadı. Kara Yûsuf ile Sultan Ahmed bir yıl kaldıkları hapishanede aralarında bir anlaşmaya vardılar. Buna göre İrâk-ı Arab Sultan Ahmed'in, Azerbaycan da Kara Yûsuf'un olacaktı. Ayrıca bu sırada doğan Kara Yûsuf un oğlu Pîr Bu-dak'ı Sultan Ahmed evlât edinerek dostluk pekiştirildi. Sultan olmak için isyana hazırlanan Şam naibi, Yûsuf Bey ile Sultan Ahmed'den yararlanmak için onları serbest bıraktı.179

Yûsuf Bey ülkesine dönmek üzere 808 Muharreminde (Temmuz 1405) yola çıktı. Her yöreden gelen Türkmen beylerinin katılmasıyla gittikçe kuvveti arttı. Avnik'i ele geçirerek Doğu Anadolu'daki topraklarına yeniden sahip oldu. Bundan sonra Azerbaycan ve iki Irak'ın sahibi ve etraftaki mahallî hanedanların metbûu sayılan Timur'un torunu Ebû Bekir Mirza üzerine yürüdü. Araş nehri kenarında cereyan eden savaşta Yûsuf Bey, Ebû Bekir Mirza'yı yendi.180 Tebriz yakınlarındaki Serd-rûd'da yapılan ikinci savaşı da Yûsuf Bey kazandı.181 Serdrûd zaferi Kara Yûsuf'a Azerbaycan'ı kazandırdı. Bundan sonra kumandanlarından Bistam Bey'i Irâk-ı Acem'in fethiy-le görevlendirdi. Bistam Bey Sultaniye ve Kazvin'i ele geçirdi. Bu sırada Mardin Artuklu hükümdarının Akkoyunlular'ın saldırısına karşı yardım istemesi üzerine Yûsuf Bey Âmid önlerine geldi (1409 ilkbaharı) ve Akkoyunlu beyini bozguna uğrattı. Buradan Mardin'e giderek Melik Salih'in Mardin'i koruyamayacağına karar verdi. Ona kızını ve Musul'u verip Mardin'e kendi beylerinden birini tayin etti. Böylece üç asırdan fazla bir süre yaşamış olan Artuklu hanedanlığına son vermiş oldu. Ertesi yıl halkın şikâyeti üzerine Erzincan'ı Mutahharten'in torunu Şeyh Ha-san'ın elinden alarak kumandanlarından Pîr Ömer Bey'i vali tayin etti. Bunlarla meşgulken Celâyirli Sultan Ahmed'in Azerbaycan üzerine geldiğini duyunca oraya yöneldi. Tebriz civarındaki Esed köyünde onu ağır bir yenilgiye uğrattı.182 Başta Emîrü'l-ümerâ Çekirlİ Bistam Bey olmak üzere kumandanların ısrarı üzerine ele geçirilmiş olan Sultan Ahmed'in öldürülmesine razı olmak zorunda kaldı. Öldürülmeden önce kendisinden, Sultan Ahmed'den saltanatı evlât edinmiş olduğu Kara Yûsuf'un oğlu Pîr Budak'a ve Irâk-ı Arab'ı da Kara Yûsuf un en büyük oğlu Şah Mehmed'e verdiğine dair yarlıklar alındı. Kara Yûsuf, Türkmen beylerini ve Azerbaycan emirlerini Tebriz'de toplayarak Pîr Budak'ı sultan ilân etti (814/1411). Kendini oğlunun vekili sayan Yûsuf Bey diğer beylerle birlikte Pîr Budak'a tâzimde bulundu. Aynı yıl Kara Yûsuf'un en büyük oğlu Şah Mehmed Bağdat'ı fethetti. Kara Yûsuf'un bölgede büyük bir nüfuza sahip olmasını kendileri için tehlike sayan Gürcü Kralı Köstendil, Şirvanşah Şeyh İbrahim ve Seki hâkimi Ahmed, Kara Yûsuf'a karşı bir ittifak meydana getirdiler. Kür boylarında yapılan savaşta müttefikler ağır bir yenilgiye uğradı (815/1412). Yûsuf Bey, bundan

177 2 Şevval 796/31 Temmuz 1394178 Rebîülevvel 806/Eylül 1403179 Receb 807 / Ocak 1405180 2 Cemâziyelevvel 809/15 Ekim 1406181 16Zilkade810/13 Nisan 1408182 28 Rebîülâhir 813/30 Ağustos 1410

sonra önemli bir ticaret merkezi olan Sultaniye şehrini idare eden Çekirli Bistam Beyin itaatsizliğine son vermek için harekete geçti. Şehrin valiliğine oğullarından Cihan Şah'ı getirdi (818/1415). Akkoyunlular'ın Karakoyunlu ülkesine sık sık düzenledikleri saldırılar sebebiyle Akkoyunlu Karayülük Bey'in üzerine yürüdü (820/141 7) ve Mardin -Âmid arasında onu yendi. Tekrar kaçması üzerine Memlûk sınırları içinde de kovalayarak Mercidâbık'ta bir defa daha mağlûbiyete uğrattı.183 Bütün ağırlığı Yûsuf'un eline geçen Karayülük Memlûk sultanına sığındı. Memlükler'in Karayülük'ü koruması yüzünden Memlûk Devleti'ne ait Ayıntab ile Bire Birecikl Karakoyunlular tarafından yağma ve tahrip edildi. Kara Yûsuf Mardin'e yaklaştığında oğlu Pîr Budak'ın ölüm haberini aldı 184

Çok sevdiği oğlunun ölümünden dolayı Tebriz'de günlerce yas tuttu.Kara Yûsuf hayatının son günlerini de Memlûk sultanı, Çağatay hükümdarı ve Akkoyunlu 1 ar'la mücadele ederek geçirdi. Timur'un oğlu ve halefi Şâhruh, Kara Yûsuf'u tehdit ediyor ve Kazvin ile Sultaniye şehirlerinin iadesini, kendisinin de metbû tanınmasını istiyordu. Buna karşılık Azerbaycan, Irâk-ı Arab ve Doğu Anadolu'daki yerler Yûsuf Bey'in tasarrufunda kalacaktı. Yûsuf Bey'in bu tekiifi reddetmesi üzerine Şâhruh. içinde fillerin de bulunduğu 200.000 bir kişilik ordu ile onun üzerine yürüdü. Ağır hasta olduğu halde Yûsuf Bey, 50.000 kişilik ordusuyla birlikte Şâhruh'u karşılamak üzere harekete geçti. Ancak Tebriz'in güneydoğusunda Ucan'a yakın bir yerde vefat etti.185 Ordusu dağıldı. Karakoyunlu Devleti'nin kurucusu sayılan Kara Yûsuf beyliğin başına geçtiği zaman devlet Erciş civarında küçük bir beylikti. Ölümünde Karakoyunlular'ın hâkimiyet sahası Erzincan'dan Kazvin'e, Gence'den Bağdat'a kadar uzanıyordu.Yûsuf Bey'in ölümünden sonra askerlerinden çoğu Kerkük'te bulunan İskender Bey'in (1420-1438) yanma gitti. İskender de bunlarla birlikte, Mardin'i kuşatmış olan Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'in üzerine yürüdü. Onu Nusaybin yakınlarındaki Şeyh Kendi'nde yapılan savaşta mağlûp etti.186 Ancak Erzurum ile Ağrı arasındaki Eleşkirt ovasında Şâhruh'un ordusu karşısında üç gün süren savaşta 187 bozguna uğradı. Bu mağlûbiyetten sonra İskender Mirza yeniden toparlanmaya çalıştı. Hükümdarlığının ilk yıllarını Şâhruh'u metbû tanıyan Hakkâri ve Bitlis hâ-kimleriyle uğraşmakla geçirdi. Ahlat'ı ala-madıysa da 828'de (1425) Van'ı zaptetti. Ardından Makü Kalesi'ni Ermeniler'den aldı (830/1427). Şirvan'a bırakın düzenleyerek Şâhruh'un Sultaniye valisini yendi ve burayı Zencan ve Kazvin ile birlikte ülkesine kattı (831/1428). Bunun üzerine harekete geçen Şâhruh'un ordusu ile Sel-mas civarında iki gün süren kanlı bir savaş yapıldı.188 Karakoyunlular üstün Çağatay ordusu karşısında dağıldılar. Şâhruh, Kara Yûsuf un en küçük oğlu Ebû Said'i Azerbaycan emirliğine getirdiyse de İskender Mirza onu ortadan kaldırıp bölgeye yeniden hâkim oldu (833/1430).İskender Bey daha sonra Şirvan'ı yağmaladı. Bölgedeki gelişmeler üzerine Şâhruh üçüncü defa Azerbaycan seferine çıktı.189 Türkmen beylerinin tavsiyelerine uyarak, İskender'e karşı isyan eden ve Şâhruh'u metbû tanıyan Cihan Şah'ı ağabeyi İskender'in üzerine gönderdi. İskender Bey Osman-lılar'a sığınmak üzere Tebriz'den ayrıldı. Şâhruh 50-60.000 kişilik bir ordu ile İskender'i takip ettirdi. İskender. Osmanlı ülkesine geçmek için Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'den yol istemek zorunda kaldı. Şâhruh'tan yolu kesmesi talimatını almış bulunan Karayülük yol vermeyince Karakoyunlular'la Akkoyunlular arasında çok şiddetli bir savaş başladı. 20.000 ki-şiden oluşan Akkoyunlu ordusu 3000 kişilik İskender kuvvetleri karşısında ezildi. Pek çok Akkoyunlu kumandanı öldü. Karayülük Osman Bey de yaralı olarak çekildiği Erzurum Kalesi'nde öldü.190 İskender Bey Erzurum'a girdi, ancak Şâhruh'un gönderdiği Mirza Mu-hammed Cükİ'nin 60.000 kişilik ordusunun yaklaştığını duyunca oradan ayrılıp Osmanlı ülkesine gitti. Şâhruh, Osmanlı Padişahı II. Murad'a gönderdiği özel elçi vasıtasıyla İskender Bey'in yakalanıp kendisine teslim edilmesini istedi. Bir taraftan da Cihan Şah'a yardımcı kuvvet vererek İskender'in ailesinin bulunduğu kaleyi zaptettirdi. Karabağ'dan ayrılıp 191 Ucan'a gelen Şâhruh bu-rada Azerbaycan hükümdarlığını Cihan Şah'a verdi ve bir daha gelmemek üzere Horasan'a hareket etti.Osmanlı ülkesinde büyük itibar gören İskender Bey. Ebû Said gibi Cihan Şah'ı da kolayca tasfiye edebileceğine inanarak yeniden harekete geçti. Harpufu kuşattıy-sa da alamadı ve Tebriz'e gitti. Cihan Şah da Tebriz'e yürüdü. Bunun üzerine İskender Bey, onunla savaşmak için Tebriz'den ayrılıp Süfyân'dan Heft Çeşme'ye geldi. Savaştan önce Karamanlı boy beyi Pîrî Bey'in Cihan Şah tarafına geçmesi İskender'in ümidini tamamen kırdı ve savaş meydanından kaçarak ailesi ve hazinesinin bulunduğu Alıncak Kaiesi'ne sığındı. Cihan Şah'a karşı burada direnmeye çalışan İskender bir aile meselesi dolayısıyla oğlu Şah Kubâd tarafından öldürüldü.192

Cihan Şah (1438-1467), İskender'in ölümünden sonra İrak hariç bütün Karakoyunlu ülkelerinin yegâne hâkimi oldu. Bu hükümdar zamanında Karakoyunlu Devleti bir imparatorluk mahiyetini alıp en parlak devrini yaşadı. Cihan Şah, hükümdarlığının ilk dış seferini Gürcistan üzerine yaparak başarıyla sonuçlandırdı (844/ 1440). Bu 183 18 Şaban 821 / 20 Eylül 1418184 Ramazan 821 / Ekim 1418185 7 Zilkade 823/ 13 Kasım 1420186 Rebîülâhir824 Nisan 1421187 29 Receb -1 Şaban 824/30Temmuz Ağustos 1421188 17-18 Zilhicce 832/ 17-18 Eylül 1429189 Rebîülâhir 838/Kasım 1434190 Safer 839 / Eylül Î435191 Şevval 839/Mayıs 1436192 Zilkade 841 /Mayıs 1438

ülkeye 849'da (1445) bir defa daha yürüdü. Bu sırada Bağdat, İskender'in kardeşi İsfahan Mirza'nın hâkimiyetinde bulunuyordu. İspan. İspend (İsfend) olarak da anılan İsfahan Mirza Irak'ın geniş bir kısmına hâkimdi. İsfahan Mirza, oğlu henüz çocukyaşta olduğu için ölümünden 193 önce yerine İskender Mirza'nın oğlu Elvend'in geçirilmesini vasiyet etmişti. Fakat emîr-lerin çoğu bu vasiyeti yerine getirmedi ve İsfahan'ın oğlu Fûlâd'ı tahta çıkardı. Bazı emirler de Cihan Şah'ı Bağdat'ın fethine teşvik ettiler. Cihan Şah altı aylık bir kuşatmadan sonra Bağdat'ı aldı (850/1446). Çağatay Hükümdarı Şâhruh'un vefatı üzerine de (851/1447) Sultaniye ve Kazvin'i ülkesine kattı. Bu sırada yeğeni El-vend'i koruyan ve kendisine teslim etmeyen Akkoyunlu Hükümdarı Cihangir Mirza "ya karşı başlattığı uzun savaş, kuvvetlerini yıpratmaktan ve Akkoyunlular'ın düşmanlığını arttırmaktan başka bir işe yaramadı. Buna karşılık Timuriu şehzadeleri arasında çıkan saltanat mücadelelerinden yararlanıp Rey, İsfahan ve Fars vilâyetlerini idaresi altına aldı. Ardından Kirman'ı da ülkesine kattı (856-857/1452-1453).Bundan sonra Cihan Şah, Muşa'şa'lar'ın Irak'a yaptığı hücumları önlemeye çalıştı. Bu sırada Akkoyunlu Beyliği'nde Cihangir Mirza ile kardeşi Uzun Hasan arasındaki taht kavgasında Cihangir, Cihan Şah'tan yardım İstedi. Akkoyuniular'ın gücünü kırmak için bunu iyi bir fırsat bilen Cihan Şah, Tarhan oğlu Rüstem kumandasında büyük bir orduyu Hasan Bey üzerine gönderdi. Uzun Hasan bu orduyu Âmid önünde ağır bir yenilgiye uğrattı.194 Bu yenilginin ardından Cihan Şah Horasan üzerine yürüdü. Karışıklıklar içinde bulunan Horasan'ı ülkesine katmayı amaçlayan bu sefer gayesine ulaşmadıysa da yapılan antlaşma ile Cihan Şah'ın Esterâbâd bölgesiyle Irâk-ı Acem, Fars ve Kirman üzerindeki hâkimiyeti tanındı. Horasan seferinin başarıya ulaşmamasının başlıca sebebi, Makü Ka-Iesi'nde tutuklu bulunan Cihan Şah'ın oğlu Hasan Ali'nin Tebriz'e gelerek sultanlığını ilân etmesiydi. Cihan Şah sefer dönüşü Hasan Ali'yi yakalayıp Makü Kalesi'ne hapsettirdi. Fakat Cihan Şah'ın diğer oğlu, Fars ve Bağdat Valisi Pîr Budak'ın isyanı yıllarca sürdü. Cihan Şah, Şîraz üzerine yürüyerek oğlunu sadece Bağdat va-liliğiyle yetinmeye zorladı (866/1462). Fakat Pîr Budak isyankâr tavrını sürdürünce Cihan Şah Bağdat üzerine yürüdü. Bir yıl yedi aysüren 195 Bağdat kuşatması sonunda Cihan Şah oğlunun hayatına son verdi ve şehre beylerinden Tuvacı Alpavut Muhammed'i vali tayin etti.Horasan'dan Erzurum'a, Şirvan'dan Basra'ya kadar uzanan, bütün İran.Arrân, Irak ve Doğu Anadolu bölgelerinin hâkimi olan Cihan Şah son seferini Akkoyunlular üzerineyaptı. Doğu Anadolu'nun ancak bir kesimine sahip olan Akkoyunlu Uzun Hasan Bey'den861 (1457) yılındaki yenilginin intikamını almak için düzenlenen bu sefer Cihan Şah'ın da sonu oldu. Kışın bastırması yüzünden seferden geri dönülürken Bingöl ile Kiğı arasındaki San-cak mevkiinde Uzun Hasan'ın baskınına uğrayan Cihan Şah kaçarken öldürüldü.196

Cihan Şah'ın ölümü üzerine bazı Kara-koyunlu beyleri Makü Kalesi'ne giderek oğlu Hasan Ali'yi (1467-1469) tahta çıkarmak üzere hapisten çıkardılar. Aynı anda Tebriz'de de İskender Beyin kızları Ârâyiş ile Şah Saray kardeşleri Hüseyin Ali'nin hükümdarlığını ilân ettiler. Fakat Cihan Şah'ın karısı Can Begüm kardeşi Kasım'ı gönderip Hüseyin Ali'yi öldürttü ve İskender'in kızlarını hapsettirdi. Şehri ve hazineyi az sonra gelen Hasan Ali'ye teslim etti. Fakat Hasan Ali, tahtı kendisine teslim eden ve daha önce hayatını kurtarmış olan üvey annesi Can Begüm ile kardeşlerini öldürttü.Hasan Ali tahta geçer geçmez Uzun Ha-san'a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Sayıca kalabalık ve teçhizatı daha İyi olan Karakoyunlu ordusu Akkoyunlu ordusu karşısında dağıldı.197 Hasan Ali. Gence ve Berdeayöresinde oturan Karamanlı kabilesine sığındı. Yardım istediği Horasan ve Mâverâün-nehir Hükümdarı Ebû Said Mirza Han'ın Azerbaycan sınırına geldiğini duyunca onun yanına gitti. Ebû Said Mirza Han'ın Uzun Hasan Bey tarafından mağlûp edilip esir alınmasından sonra Hemedan taraflarına yöneldi. Şehri almak üzere iken yetişen Uzun Hasan'ın oğullarından Uğurlu Mehmed. Hasan Ali'yi yendi ve önce esir aldı, daha sonra da öldürttü.198

Çağdaş tarihçilerden Gıyâsî. Hasan Ali'nin yenildikten sonra Elvend dağına kaçtığını, yakalanacağını anlayınca da intihar ettiğini yazar. Bu sırada Baharlı kabilesi beyleri, Cihan Şah'ın oğlu olan ve Uzun Hasan tarafından gözlerine mil çekilmiş bulunan Yûsuf Mirza'yı Fars'ta hükümdar ilân ettilerse deŞehzade Uğurlu Mehmed onu da yenerek öldürttü (1469). Böylece Karakoyunlu Devleti eski düşmanları Akkoyunlular tarafından ortadan kaldırılmış oldu. Bütün Karakoyunlu ülkeleri Akko-yunlular'ın eline geçti. Cihan Şah'ın Bağdat valiliğine getirdiği Alpavut Tuvacı Pîr Muhammed Bey'in ölürken yaptığı vasiyet üzerine Karakoyunlu hanedanından Zeynel oğlu Hüseyin Ali beyliktahtına geçirildi. Hüseyin Ali'nin beyliği sırasında Hille Valisi Kara Mûsâoğlu. İskender'in oğlu Şah Ali'yi sultan ilân etti. Bunlar yakalanıp ölümle cezalandırıldıkları gibi Hüseyin Ali de dokuz aylık bir beyliğin ardından öldü. Yerine geçen kardeşi Hille Valisi Şah Mansûr'un beyliği ise ancak iki ay sürdü. Bağdat'ı Uzun Hasan'ın oğlu Mak-sûd'a teslim ettikten sonra hakkında yapılan şikâyetler üzerine muhakeme edildi ve ölüm cezasına çarptırıldı.199 Böylece Ka-rakoyunlular'ın Bağdat kolu da sona ermiş oldu. Akkoyunlu

193 Zilkade 848/Şubat 1445194 Receb 861 / Haziran 1457195 15 Rebîülâhir 869- 1 Zilkade 870 / 15 Aralık 1464 - 15 Haziran 1466196 1 2 Rebîülâhir 872 / 10 Kasım 1467197 Zilhicce 872 / Temmuz 1468198 Şevval 873 / Nisan 1469199 14 Cemâ-ziyelâhir874/19 Aralık 1469

Hükümdarı Uzun Ha-san'ın ölümü üzerine Baharlı beylerinden Pîr Ali, Bayram ve Yar Ali, Karakoyunlu Devleti'ni ihya etmeK için Horasan'dan gelip Kirman'ı ele geçirdiler (884/1479).Fakat üzerlerine gelen Akkoyunlular karşısında başarısızlığa uğrayarak Cürcân'a gittiler. Karakoyunlular Devleti'nin teşkilâtı, esas itibariyle selefleri Celâyirliler Devleti teşkilâtına ve dolayısıyla İlhanlılar'ınkine dayanıyordu. Karakoyunlu hükümdarları da Kara Yûsuf'un tahta çıkardığı Pîr Bu-dak'tan itibaren daha çok sultan unvanını kullandılar. Paralarda bazan ismin sonuna bahadır unvanı da eklenirdi. Bundan başka han, hakan ve padişah unvanlarını da kullanmışlardır. Onların da saraylarında mühürdar, yasavul (teşrifatçı), şagavul (mihmandar), mîrâhur, rikâbdar, yamçı (ulak), kuşçu, sofracı, şiracı(şerbetçibaşı), kitabdâr(kütüphaneci) ve diğer görevliler vardı. Bu görevlilerden hemen hepsinin sayısı birden fazla idi. Hükümdarların "inak" denilen yakınları ve diğer mahrem adamları ve çavuşları bulunurdu.Merkez teşkilâtı şu divanlardan oluşuyordu: Dîvân-ı Emaret, Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Emâret-i Tuvacıyân ve Dîvân-ı Pervane. Bunlardan Dîvân-ı Emaret başlıca askerî işlerle meşgul olurdu. Bu divanın başı emîr-i dîvân idi. Ancak Dîvân-ı Emârefte birden fazla emîr-i dîvân bulunabilirdi. Cihan Şah'ın son zamanlarında dört emîr-i dîvân vardı. Divan emirleri en büyük beyler olup yarlıklarda imzaları yer aldığı gibi tuğ ve nakkare sahibi idiler. Başında vezirin bulunduğu Dîvân-ı Vezâ-ret'te bütün mülkî işler görüşülürdü. Dîvân-ı Emâret-i Tuvacıyân. devletin bütün askerlerini savaş zamanında toplamakla görevliydi. Devletin sahip olduğu askerin defterleri de bu dîvanda tutulurdu. Dîvân-ı Pervane ise hüküm, nişan ve yarlıkların yazıldığı daire idi. Bu divanın başına da pervaneci denilirdi.Taşra teşkilâtına gelince vilâyetler şehzade ve beyler tarafından yönetilirdi. Taşrada görevli şehzade ve beylerin sultanın-ki gibi görevlileri ve merkezdeki divanlardan daha küçük divanları vardı. Bey unvanını taşıyan askerî valilerde memuriyet genellikle babadan oğula intikal ederdi, bunlar kendilerine iktâ edilmiş yerlerin geliriyle geçinirlerdi. Şehirlerde daruga adı verilen memurlar vardı. Darugalar malî ve idari işlere bakanların âmirleriydi. Bunların siyasî yetkileri de vardı. Hükümdarların şahıslarına bağlı, devlet merkezinde oturan askerlerine leşker-i hâssa denilirdi. Şehzade ve beylerin de kendilerine ait askerleri vardı ve bunlara nöker adı verilirdi. Gerek hükümdann gerek şehzade ve beylerin askerleri eğitimli ve maaşlı askerlerdi. Vergiler Osmanlılar'da olduğu gibi şer'îve örfî olmak üzere iki kısımdı. Ancak bu yüzyıllarda örfî vergilerin dikkati çekecek derecede çok olduğu görülmektedir. Mu-hassıl ve tahvildar malî tahsilatı yapan başlıca memurlardı.Karakoyunlular zamanında Şiîlik faaliyetleri yaygınlaşmıştır. Azerbaycan ve Anadolu'da Şeyh Cüneyd-i Safevî'nin başarılı faaliyetleri. Hûzistan'da Muşa'şa'-lar'ın hareketleri Şiîliğin silâhla yayılmaya çalışıldığını gösteren en önemli delillerdir. Yar Ali gibi Karakoyunlu hanedanında Hz. Ali'ye karşı şuurlu bir sevginin mev-cut olduğu söylenebilir. Ancak Kara Yûsuf. İskender ve Cihan Şah'ın paralarında dört halifenin isimleri görülür. Ayrıca çağdaş Akkoyunlu, Memlûk ve Timurlu kaynaklarında Karakoyunlu hükümdarlarının Şiîliğe meyilleri olduğu hakkında bir kayda rastlanmamaktadır. Cihan Şah Mirza yazdığı Türkçe şiirlerle Azerî edebiyatında önemli bir mevkiye sahiptir. Onun Molla Câmî ile mektuplaştığı ve âlimleri himaye ettiği bilinmektedir. Celâleddin ed-Dewânî bunlardan biridir. Cihan Şah'ın oğullarından Pîr Budak da şair ruhiu bir şehzade olup beğenilen şiirleri vardı. Kardeşleri Hüseyin Ali'nin tahta çıkması için harekete geçen kız kardeşleri Şah Saray ve Ârâyiş'in de şair oldukları kaynaklarda belirtilmektedir.Cihan Şah'ın Tebriz'de başlıca cami ve zaviyeden müteşekkil bir külliyesi vardır. Künyesine nisbetle Muzafferiyye adını taşıyan bu külliyenin, hatunu Can Begüm tarafından yaptırıldığını Ebû Bekr-i Tîh-rânî bildirir. Mavi çinilerle süslenmiş olduğu için Tebriz halkı tarafından Mescid-i Kebûd (GÖkmescid) denilen bu eser uzmanlarca İran'ın günümüzde sanat değeri en yüksek eserlerinden biri sayılmaktadır.

Bibliyografya :

Muzafferiyye Külliyesi Vakfiyeleri,Sü\eyma-niye Ktp., Esad Efendi, nr. 3340, vr. A" vd.; Fer-manhâ-yi Türkmânân-ı Karakoyunlu ue Akkoyunlu [nşr Hüseyin MüderrisîTabâtabâî), Kum 1352 hş., s. 19-55; Münşeat Mecmuası, Nuru -osmaniye Ktp., nr. 4031, vr. 3"-7b; a.c.Süley-maniye Ktp., EsadEfendi, nr. 3333, vr. 33b, 36", 43", 45'1; Hüsâmeddin Efendi Mecmuası, Sü-leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3673, vr. 59b-66"; Esterâbâdî, Bezm ü Rezm (nşr. Kilisli Muallim Rifai). istanbul 1928, s. 370; Nizâmeddin Şâmî, Zafernâmeirtşr. F. Tauer). Prague 1937, tür.yer.; İbn Dokmak, el-Ceuherü'ş-şcmîn, Sü-leymaniye Ktp., Ayasofya.nr. 3172, s. 181, 182, 183; Hâfız-ı Ebru. Zübdetü'L-teuârîh, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 437], tür.yer.; a.mlf-, Zey/-ı Câmi'u't-teuânh[nşr Hânbâbâ Beyârıîj, Tahran 1317, tür.yer.; İbn Arabşah, 'Acâ^ibül-makdûr, Kahire 1285, s. 50, 90; Aynî, 'İkdül-cümân, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr, 2395-2396, tür.yer.; Şerefeddin, Zafernâme(Abbasî), tür.yer.; İbn Tağrîberdî, en-Îİücümü'z-zâhire (Popperi. VI, 410-415; Ebû BeKr-i Tihrânı. Kitâb-ı Diyârbakriyye{nşr. Necati Lugal-FarukSümer), Ankara 1962-64, MI, tür.yer.; Abdürrezzâkes-Semerkandî, Matla'u's-sa'deyn (nşr. Muhammed Şâfî), Lahor 1946-49, i-ll, tür.yer.; Âşıkpaşazâ-de, Târih, s. 246 vd., 249; Neşrî. Cihannümâ (Unat), I, 332-334; Mîr Yahya Kazvînî, Lübbü't-teuârih (nşr. Seyyid Ceiâleddîn-i Tahrânî). Tahran 1314, s. 211-218; Gaffarı, Cİhânârâ, Tahran 1342 hş., s. 247-250; Âlî Mustafa. Künhü 'i-ah-bâr, İstanbul, ts., 111/3, s. 33-38; Kâtib Ferdi, Mardin Mütûk-i Artukiyye Târihi (nşr. Ali Emî-rî), İstanbul 1331, s. 55 vd., 61, 67 vd.; T. de Medzoph, Expose des guerres de Tamerlan et de Schach Rok.tı(lTC. F. Neve!. Bruxelles 1860, s.

109,112-113; Aîımed Tevhid, Meskûkât-ı Ka-dîme-İ İslâmiyye Katalogu, İstanbul 1321, IV, 446-470; C. T. Tabâtabâî, Sikkehâ-yı Şâhân-t İslâml-yiîrânjebnz 1350hş., II, 145-157;Uzun-çarşılı, Anadolu. Beylikleri, s. 58-62, 74-76; ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., Medhal, s. 286-312; V. Minorsky, "The Clan of the Qara-Qoyunlu Rul-ers", Fuad Köprülü Armağanı, istanbul 1953, s. 391-395; a;mlf., "Kara Koyunlu Cihan Şah ve Şiirleri" (trc. Mine Erol), Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II, Ankara 1970, s. 153-180; Faruk Sümer, Karakoyunlular, Ankara 1967; a.mlf., "Kara-Koyunlular", İA, VI, 292-305; a.mlf.. "Kara-Koyunlu", El2 (İng.), IV, 584-588; Co-hophons ofArmenian Manuscripts, 1301-1480, Cambridge 1969, tür.yer.; Abdülalî Kareng, Âşâr-ı Bâstânî-i Azerbaycan, Tebriz 1351 hş., s. 281; Abbas el-Azzâvî. Târîhü'l-'irâk beyne'l-ihtiialeyn, Bağdad 1357, 111,88 vd.; Hüseyn-i Kerbelâî, Raozalü'!-cinân(nş:. Sultân el-Kurrâî), Tahran, ts., I, 524; İsmail Aka, İran'da Türkmen Hâkimiyeti: Kara Koyunlular Devri, Ankara 2001, s. 1 -84; Adnan Sadık Erzi. "Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar", 77KBe//eteaXVIII/70(1954),s. 179-221 ;Mükri-min Halil Yinanç, "Cihan-Şah", İA, III, 173-189.Faruk Sümek

KARAKOSE 200

KARAKTER 201

KARAKULLUKÇU

Yeniçeri koğuşlarında ayak hizmetlerini gören Itimse.Karakullukçu tabiri, hizmetlerinde bulundukları yeniçerilerin aynı zamanda kul adıyla anılmış olmasına dayanır. "Onlara hizmet eden" anlamında kullukçu ve yaptığı işin bir ayak hizmeti olması dolayısıyla karakullukçu şeklinde adlandırılan bu görevlilerin ayrıca inzibat noktalarında görev yaptıkları bilinmektedir. Bu hizmet zamanla Ön plana çıkarak asayiş ve güvenliği sağlayanları ifade eder bir anlam kazanmıştır.Karakullukçuluk görevi muhtemelen Fâtih Sultan Mehmed zamanında ortaya çıkmıştır. Nitekim bu dönemde Yeniçeri Ocağfnin yeniden tanzimi sırasında her koğuşa aşçı. alemdar, vekilharç, odabaşı ve çorbacı gibi zabitler tayin edilirken her 100 nefer için acemi oğlanlarının ocağa alınanları arasından on karakullukçu verilmiş, bunların da başına bir başkarakullukçu getirilmişti. Acemi oğlanlarından kapıya çıkan (bedergâh) neferlere "karakullukçu acemi oğlanı" denir 202 ve bunlar öncelikle odaların temizli-ğiyle meşgul olurlardı; bir bölümü de karakullukçu olarak istihdam edilirdi. Karakullukçular yerleri süpürürler, kıdemli yeniçerilerin ayakkabılarını temizlerler, yemek kaplarını yıkarlar, odun yararlar, kandilleri yakarlar ve alışveriş için pazara giderlerdi. Her odada esas olarak bir, bazan da iki karakullukçu bulunurken koğuşun kalabalık oluşuna göre bu sayı artabilirdi. Meselâ nefer adedi 7-800'ü bulan çavuşbaşı ve kul kethüdası odalarında dörder beşer karakullukçu hizmet ederdi. Aşçı yamağı statüsünde olan bu karakullukçular aşçıbaşının nezâreti altında çalışır, kıdemli olanlar ise aşçılığa yükselirdi. Karakullukçular yaptıkları işe göre pazara giden, pabuççu ve kandilci gibi lakaplarla da anılırlardı. Ayrıca bazı karakullukçular, çorbacı denilen yeniçeri orta ve bölük kumandanlarının atlarına bakarlar, seyislik, ulaklık, hasekilik hizmetinde bulunurlardı. Hepsinin âmiri olan başka-rakullukçu aynı zamanda şehirdeki kullukların da başıydı. Sadece kullukçu diye de anılan bazı karakullukçuların koğuş dışı görevlerinin başında İstanbul'da ve taşradaki karakollarda inzibat ve asayişi sağlama işi gelirdi. Bunların hizmet süreleri İstanbul'da üç, taşrada dokuz ay idi. Karakullukçuların bir başka görevi de yabancı sefirlere verilen ziyafetlerde hizmet etmekti.Kapıya çıkan her nefer gibi karakullukçulara da bedergâh olduklarında "düzen akçesi" adıyla 2'şer altın verilir, ayrıca 2'şer akçe yevmiye bağlanırdı. Bu gündelik zamanla artardı. Karakullukçu terfi ederse küçük müteferrika olur ve oda hizmetlerinden kurtulurdu. Yeniçeri Ocağı'ndan başka diğer kapıkulu ocaklarında da karakullukçular bulunur ve benzer hizmetler yaparlardı.203

Karakullukçular resmî günlerde başlarına kavuk, sırtlarına kollu bir nevi cepken demek olan kırmızı renkte salta ile siyah nimten. altlarına şalvar, dizlerine beyaz tozluk, ayaklarına da kırmızı yemeni giyerlerdi. Bellerine geçme pirinç levhalardan bir kemer bağlayıp saltaların sağ tarafını sarı ipek püsküllerle süslerlerdi. Başlarına giydikleri nefer kalafatı, âdi bir kavuğa açık kahverenginde astar sarılma-sıyla oluşmuş bir serpuştan ibaretti.

Bibliyografya :

Selânikî. Târih (İpşirli). I, 297; Mebde-i Kâ-nûn-ı Yeniçeri, vr. 39a vd.\Ki[âb-t Müstetâb (nşr. Yaşar Yücel). Ankara 1974, s. 7; Şem'dânîzâde. Müri't-teuârth (Aktepe), i, 22, 23, 99, 106; II/A, s. 79-118; İl/B, s. 7; D'Ohsson. Tableau general, VII, 320-321; Mahmud Şevket, Osmanlı Teşkilât ue Kıyâfet-i Askeriyyesi, İstanbul 1325, i, 78-

200 bk. Ağrı201 bk. Şahsiyet202 Selânikî, I, 297203 Şem'dânîzâde, I, 22

79; Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü'l-ütıküâl, İstanbul 1327,1, 142; II, 6; III, 86, 87, 89; Uzun-çarşılı, Kapukuiu Ocakları,], 64-65, 152, 236, 237, 285; Mİdhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügati , İstanbul 1986, s. 176, 193, 240; Pakalın. II, 198, 319-320. Abdülkadiu Özcan

KARAKURT KÜLLİYESİ

Kırşehir dolaylarında hankah, ılıca, cami ve türbeden oluşan XIII-XIV. yüzyıla ait külliye.Kalender Baba Zaviyesi olarak da anılır. İl merkezinin 16 km. kadar batısında Kırşehir'den Koçhisar istikametinde uzanan yolun üzerindedir. Buradaki Sevdiğin köyünün adının Kırşehir Emîri Cacaoğlu Nûreddin'in Şevval 670 (Mayıs 1272) tarihli vakfiyesinde geçmesi, köyün en azından 1250 yıllarında meskûn bir yer olduğunu belli eder. Vakfiyeye göre Sevdiğin köyü sınırı Kırşehir Koçhisar yolu, Terme köyü toprakları. Aköz tarlası ile Kızılca'ya kadar uzanıyordu. Terme eskiden beri sıcak su kaynaklan için kullanıldığından, Sevdiğin köyü yakınındaki tek sıcak su kaynağı sonradan Karakurt diye anılan ılıca olduğuna göre vakfiyedeki kaplıca burası olmalıdır. Bu sebeple eskiden şehirden 1 km. kadar uzakta ve ondan geniş bir mezarlıkla ayrılmış olan, günümüzde ise hemen hemen Kırşehir sınırlan içinde kalan Terme olmayacağı açıktır.Koçhisar istikametinde giderken Sevdiğin ile Karalar köyünün arasında sağ tarafta bir inişte zamanımızda boş olarak duran eski ılıca-hankah binası görülür. Solda ise yoldan biraz geride yarı yıkık bir durumda bir cami ile ona bitişik bir kümbet, etrafında bazı mezar taşlarının bulunduğu kabristan dikkati çeker. Eski ılıca boşaltılıp yıkılmaya bırakılmış, buna karşılık suyu az ilerisine, bu külliyenin etrafını saracak şekilde yapılan yeni ılıca ile yanındaki modern tesislere verilmiştir. Cevat Hakkı Tarım'ın yazdığına göre, Karakurt ile Karalar köyü arasında Teberrük olarak adlandırılan düzlükte Karakurt/Ka-lender Baba adlarıyla anılan, zaviye olduğu hakkında bazı tahminler yürütülen harabelerle bir kümbet kalıntısı vardı. Ahmet Süheyl Ünver ise Selçuklu devri kaplıcalarına dair yazılarında buradan bahsetmekle beraber bizzat göremediğinden birtakım genel bilgiler vermekle yetinmiş, binaların Kılıcarslan tarafından yaptırıldığı rivayetini tekrarlamış, Karakurt adıyla ilgili halk efsanesini anlatarak hankah -misafirhane kısmının eski durumunu göstermesi bakımından büyük değeri olan 1933'lerde çekilmiş bir fotoğrafını yayımlamıştır. Külliyenin 1965 yıllarına doğru Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün çizdirdiği rölöveleri ise müdürlük arşivinde bulunmaktadır.Külliyenin hangi tarihte ve kimin tarafından yaptırıldığını bildirecek bir kitabesi yoktur. Karakurt (Karacakurt) ve Kalender Baba adları da aydınlatılması güç birtakım meselelere yol açmaktadır. Vaktiyle ortaya atılıp pek çok yazarın tekrarladığı, hiçbir kaynağa dayanmayan bir bilgiye göre Kılıcarslan bu türbe ve hankahı Karakurt isminde bir Selçuklu emîri adına yaptırmıştır. Cevat Hakkı Tarım, Babaî-ler'den olan Karakurt Baba'nın bir adının da Kalender Baba olduğunu ve Kırşehir Bedesteni'nin onun tekkesine vakfedildi-ğinin 18 Rebîülâhir 1301 (16 Şubat 1884) tarihini taşıyan bir şer'iyye mahkemesi nâmından öğrenildiğini yazmaktadır. Ancak bu bilgi başka kaynaklarla desteklenmediğinden inandırıcı görülmemekte, sadece bedestenin tamamının veya dükkânlarının bir kısmının Karakurt Hanka-hı'na vakfedildiğini göstermektedir. Ayrıca bu bilgi, vakfın esas sahibini belli etmediği gibi tarihinin çok geç oluşu nâmın güvenilir bir kaynak teşkil etmeyeceğini ortaya koymaktadır. Aynı adı taşıyan yapılar Osmanlı dönemine ait olduklarından 1936'da yıktırılan Kırşehir Bedesteni'nin Karakurt llıcası'ndaki tekke ve türbe ile ilgisi yoktur. Çok daha eski olan kümbet ve hankahlarla yaşıt olmaları mümkün değildir. Bu durum, bir hayır sahibinin geç bir devirde bedestenin tamamını veya bir kısmını Karakurt Tekkesi'ne vakfetmiş olmasıyla izah edilebilir.Netice olarak Karakurt adının gerçekten yaşamış bir şahıstan geldiğini kabul etmek daha doğru olsa da kim olduğu. hangi tarihte yaşadığı hakkında şimdilik bir şey söylemek mümkün değildir. Cevat Hakkı Tarım, Karakurt Ilıcası'nın hemen yakınındaki Karalar köyü halkının Karaca-kurt aşiretinden geldiğine inandığını ve türbedeki yatırın kendi cedleri olduğunu anlattığını yazmıştır. Karalar adına Anadolu'da pek çok yerde rastlanır. Karalar köyü de eski bir aşiretle ilgili olabilir, dolayısıyla Karakurt adının da bu aşiret büyüklerinden birinin adı olması muhtemeldir. Hikmet Tanyu'nun Ankara çevresinde mevcut adak yerleri hakkındaki araştırmasında. Karakurt Baba ziyareti adı altında burasının Bektaşîler tarafından ziyaret edildiği belirtilmektedir. Cevat Hakkı Tarım'in bulduğu şer'î mahkeme i'lâmı buranın Kalender Baba Tekkesi olarak kullanıldığını gösterdiğine göre kurulduğundan bir süre sonra bir Bektaşî tekkesi haline getirildiğine ihtimal verilir. Bu yapı grubunun tarihçesi şöylece özetlenebilir. Bizans devrinde de kullanılan bir kaplıcanın yerinde Selçuklu devri sonlarında veya daha geç bir dönemde bir ılıca yapılmış, şifalı özellikleri halkı çeken bu yere bir de hankah kurulmuş ve bu hankah tarihî şahsiyeti pek aydınlanama-yan Karakurt'un türbesi etrafında gelişmiştir. Hankah bir süre ılıca ve türbesiyle sosyal yardım merkezi olarak yaşamış, daha sonra Bektaşî tarikatının idaresine geçmiştir.Hankah ve İlıca. Külliyenin esasını teşkil eden hankah geniş bir sahayı kaplayan bir bina olup gösterişsiz ve itinasız bir şekilde yapılmıştır. Moloz taşından olan dış mimarisinin kayda değer bir özelliği yoktur. Belirli bir eksene sahip olmayan yapıya yeni kaplıca tarafındaki büyük bir kapıdan girilmektedir. Ortasında üstü açık geniş bir avlu vardır. Sol tarafta kubbeli hamam binası bulunmaktadır. Avlunun üç tarafında hücreler sıralanır. Birer kapıyla avluya açılan bu hücrelerden sağda olan bir tanesi büyük bir giriş eyvanıdır. Böylece planın bütün düzensizliğine rağmen burada Türk mimarisinin kökünü eski geleneklerden alan bir anlayışın elemanlarını bulmak mümkün olmaktadır. Hücreler kapalı mekânlar halinde olup her biri bir beşik tonozla örtülü olmakla

beraber kapının karşısına gelen dizinin en sol başındaki istisna teşkil edecek şekilde kubbeyle örtülüdür. Bu dizinin sağ köşesinde, iki katlı olmadığı muhakkak olan harikanın düz bir teras teşkil eden damına çıkışı sağlayan ve büyük ihtimalle sonradan eklenen kagir bir merdiven vardır. Bunun arkasında kalan hücrenin girişi merdivenin altından açılmıştır. Hankahın esas girişi cadde tarafında olup eyvanın içine açılmaktadır. Günümüzde bu kapı oldukça harap durumdadır. Giriş eyvanı sayılmadığı takdirde hankah on üç hücreden ibarettir. Hemen hemen bir kare teşkil eden bu tesisin bir köşesini işgal eden sıcak su kaynağının çıktığı esas kısım kalın duvarlı iki hücreden oluşmaktadır. Birbiriyle bağlantılı olan, her ikisinin üstleri birer kubbe ile örtülü bu iki odadan sadece biri dışarıya açılır. Görünüşe göre bütün bu külliyenin çekirdeği ve dolayısıyla en eski kısmını teşkil eden parça bu çifte kubbeli ılıca bölümüdür.Cami. 1970'lerde çok harap durumda olan cami, kare planlı bir namaz mekânı ile bunun önündeki bir son cemaat yerinden ibarettir. Bu iki elemanın toplam yan cephe uzunluğu 12,30 metredir. Son cemaat yeri tamamen yıkılmış olmakla beraber iki yanını kapatan masif duvarlar henüz durmaktadır. Genişliği 9,60 m., derinliği 2,80 m. olan bu kısmın evvelce, izleri duvarda görülen eksene paralel iki kemerle üç bölüme ayrıldığı anlaşılmaktadır. İki yan duvarın köşeleri de kesme taştan itinalı bir işçilikle yapılmıştır. Son cemaat yerinin cephede yerleri ve kaideleri görülen iki sütunla üçlü bir revak halinde dışarıya açıldığı bellidir. Bu üç bölümün üstlerinin evvelce küçük birer kubbe ile örtülü olduğu da iki köşede kalan pandantif kalıntılarından anlaşılır. Caminin harimine geçit veren kapının bir özelliği büyük kemerinin yonca biçiminde üç dilimli oluşudur. Esas camimekânı 7,60 m. x 7,75 m. ölçüsündedir. Kubbesi çökük ve mihrap duvarında büyük ölçüde tahrip izleri görülen yapıda mihrap, esas eksen üzerinde ve kapının karşısında değil sağ tarafta buradaki duvarın ortasındadır. Kapının tam karşısındaki duvarda ise büyük bir kapı mevcut olup camiye bitişik türbeye açılır. Mihrap duvarı bilhassa iç kısmında çok zarar görmüş olmakla beraber mihrap nişinin tepeliği henüz durmaktadır. Bu tepelik istiridye kabuğu şeklinde dilimli olarak bir yarım kubbecik halinde yapılmış ve tek taşın yontulması suretiyle meydana getirilmiştir. Yıkık kubbeye geçişi sağlayan köşe trompları ile kubbe kasnağının başlangıcı da mevcuttur. Bu tromp veya pandantiflerin sivri kemerlerinin duvara saplanan en alttaki başlangıç taşlarının altlarında basit mu-karnasların işlenmiş olması, bütün sadeliğine rağmen bu küçük binanın zarif bir şekilde süslenmesine özen gösterildiğini belli etmektedir. Girişin karşısında olan türbeye geçişi sağlayan, güzel bir sivri kemere sahip mermer söveli ve köşeleri sü-tunçeli bu kapı bir iç irtibat unsuru olarak fazla âbidevîdir. Bu durum türbenin giri -şinin aslında dışarıdan görülebildiğine işaret sayılabilir. Böylece caminin bir süre sonra türbenin önüne bitiştirilmek suretiyle inşa edildiğini tahmin etmek mümkündür.Türbe. Yapı, dışarıdan çok muntazam kesme taş kaplamalı sade fakat ahenkli çizgilere sahip klasik bir kümbettir. Benzeri olan mezar anıtlarının çoğu gibi alt kısmı kare, pencereler hizasından itibaren yukarıdaki esas gövdesi her bir yüzü 2,75 m. genişliğinde bir sekizgen halindedir. Arazi meyilli olduğundan alt silmeye kadar toprağa gömülen türbenin dışarıdan sadece sekizgen gövdesi görülmektedir. Kalan bazı parçalardan açıkça an-laşıldığına göre kümbetin dış mimarisini tamamlayan piramit biçimli külah benzer Örneklerde olduğu gibi muntazam yontulmuş taşlarla kaplı idi. Halbuki türbenin esas ve iç inşaatı moloz taşındandır. İçeride mekânın evvelce külahın altında gizli kalan bir kubbe ile örtülü olduğu sanılır. Bu kubbeye geçişi sağlayan, dördü duvarlara ayrılmış nişleri teşkil eden sekiz kemerden camiye bitişik olan iki tanesi taştan, diğer altısı tuğladan yapılmıştır. Türbenin külah ve kubbesi yıkıldığında üstü sundurma gibi basit bir ahşap örtü ile kapatılmıştır. Burada kareden sekizgene geçişte kullanılan köşe taşlarından ikisi bir Bizans yapısından çıkarılmış devşirme parçalardır.

Bibliyografya :

Ankara Vilayeti Salnamesi (1299], s. 177; Ctıinet, I, 326; İbrahim İsmail, Türkiye'nin Sıhhî ue İcÜmaî Coğrafyası: Kırşehir Vilâyeti, İstanbul 1341, s. 13, 26;A. Süheyl Ünver- Fehmi Tıırgal, "Selçuk Türkleri Zamanında Anadolu'da Kaplıcalar", Beşinci Milli Türk Tıp Kongresi Bildirileri, İstanbul 1934, s. 3-4; A. Süheyl Ünver. Selçuk Tababeti, Ankara 1940, s. 103-104; a.mlf.. "Selçuklular Zamanında ve Sonra Anadolu Kaplıcaları Tarihi", Konya Halkevi Dergisi, İN/3, Konya 1930, s. 1514-1516; Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi üzerinde Araştırmalar, Kırşehir 1938, s. 200-201; a.mlf.. Tarihle Kırşehir Gülşchri, İstanbul 1948, s. 17; Rıza Raman. Şifalı Sulan Kullanma İlmi: Balneoioji- Türkiye'nin Şifalı Kaynakları, İstanbul 1942, s. 439-440; Ahmet Temir, Kırşehir Emîri Cacaoğlu Nur e!-D~tn'İn 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1959, s. 106,142; Kırşehirli Yıllığı (1967), s. 104; Hikmet Tanyu, Ankara ue Çeu-resinde Adak ve Adak Yeden, Ankara 1967, s. 107, 111,113, 263; Tahsin Yazıcı, "Kalenderlere Dair Yeni Bir Eser: Manâkıb-ı Camal al-Dİn-i Sâvî", Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, s. 785-797; Ahmet Yaşar Ocak. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûftiik: Kalenderîler (XIV-XV!1I. Yüzyıllar), Ankara 1992, s. 221; ayrıca bk. harita; Veysel Arseven, "Karakurt Ha-mamı", TFA, İV/77 (1955), s. 1219; Murat Ka-toğlu, "XII. yy Konyasında Bir Camii Grubunun Plan Tipİ ve Soncemaal Yeri-, TEt.D, IX (1975), s. 81-100; Semavi Eyice. "Kırşehir'de Karakurt (Kalender Baba) Ilıcası", TED, W (1971), s. 229 Semavi EyIce

KARAKUŞ, BAHÂEDDİN

Ebû Saîd Bahâüddîn b. Abdillâh el-Esedî er-Rûmî en-Nâsırî (ö. 597/1201)Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin kumandanlarından.Esedüddin Şîrkûh el-Mansûr'un mem-lükü olup onun tarafından azat edilmişti. İbnü'1-Esîr. Esedüddin'in ölümünden sonra yeğeni Se!âhaddîn-i Eyyûbî'nin hizmetine giren Bahâeddin Karakuş'un Türk asıllı olduğunu söyler.204 İbnü Esîr 205 İbn Vâsıl 206 ve İbn Kesîr gibi bazı müelliflere göre ise Karakuş. Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin yeğeni Takıyyüddin Ömer'in memlüKüdür. Bu bilgilerden hareketle Karakuş'un, Ese-düddin'in ölümünden sonra hem Selâhaddin'in hem Takıyyüddin'in hizmetinde bulunduğu söylenebilir. Trabfusgarp ve Mağrib bölgelerinin fethi esnasında onun Takıyyüddin'in kölesi olarak gösterilmesi, özellikle bu fetih hareketleri sırasında Takıyyüddin'in yanında olduğunu ortaya koymaktadır.Esedüddin'in ölümü üzerine Karakuş ile Kadı Ziyâeddin îsâ el-Hakkârî. Selâhad-din'in başkumandan olmasında ve Fatımî HalifesiÂdıd-Lidînillâh tarafından vezirlik makamına getirilmesinde önemli rol oynadılar. Selâhaddîni Eyyûbî vezir olduğunda Mısır'da 50.000 dolayında yerli ve Sudanlı askerle çok sayıda Ermeni'den oluşan bir okçu birliği vardı. Bunlar ne Se-lâhaddin'i ne de oradaki Suriyeli askerleri destekliyorlardı. Suriye ordusunu Mısır'dan çıkarma çabası içinde olanların başını çeken Harib Mü'temenü'l-Hilâfe Cev-her'in Haçlılar'la iş birliği yaptığı anlaşıldığından idam edilmesi üzerine Sudanlı ve Ermeni askerler ayaklandılar. Selâhad-din. Suriyeli askerlerin isyanını bastırmasının ardından Bahâeddin Karakuş'u üs-tâdüddâr tayin etti. Bu tarihten itibaren Fatımî sarayında bütün işler Karakuş tarafından yürütülmeye başlandı. Karakuş bu dönemde Selâhaddîn-İ Eyyûbî'ye Mısır'da bir müddet vekâlet etti. Selâhaddîn-i Eyyûbî 572'de (1176-77) yaptırdığı arazi ölçümü ve iktâların taksimi işinde onu görevlendirdi.Karakuş, Selâhaddin'în yeğeni Takıyyüddin'in emri altında S68-582 (1172-1186) yılları arasında Kuzey Afrika'da başında bulunduğu bir Türk birliğiyle çeşitli fetih hareketlerine katıldı. Trablusgarp'in da içinde yer aldığı çeşitli beldeleri fethetti. Bu arada birçok Arap kabilesi ona katıldı. Karakuş, kısa fasılalarla da olsa Selâhaddîn-i Eyyûbî'ye bağlı olarak bu bölgeleri yönetmiş olmalıdır. Takıyyüddin'in meşhur kumandanlarından biri olan Boz-aba da bu sırada onun emrine verildi.Kahire'nin çevresine bir kale inşa edilmesini ve Fustaf ı içine alacak şekilde surların genişletilmesini isteyen Selâhaddîn-i Eyyûbî569'da (1173-74) inşaatın yürütülmesiyle Karakuş'u görevlendirdi. İbn Kesîr'in kaydettiğine göre Karakuş suru, İslâm ordularının Mısır fethi sırasında elde ettikleri ganimetleri bölüştükleri yere kadar uzatmıştır.207 Selâhaddîni Eyyûbî. aynı yıl Mukattam tepesi üzerinde Cebeİ Kalesi'ni inşa etme görevini de Karakuş'a verdi. 583 (1187) yılında Akkâ şehrini Haçlılar'dan geri alınca da onu buraya vali tayin etti. Ancak şehir iki yıla yakın bir kuşatmadan sonra 587'de (1191) yeniden Haçlılar'm eline geçince Karakuş esir düştü. Selâhaddîn-i Eyyûbî ile Haçlılar arasında yapılan görüşmeler sonunda Karakuş fidyesi verilerek kurtarıldı ve Mısır'a gönderildi.Karakuş. Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin ölümünden sonra Mısır'da yerine geçen el-Melikü'l-Azîz'in hizmetine girdi, sultan Kahire'den ayrıldığı sıralarda ona nâiblik etti. el-Melikü'l-Azîz, ölümünden önce oğlu el-Melikü'1-Mansûr Muhammed'i veliaht ve Karakuş'u da ona nâib tayin etti. el-Melikü'1-Mansûr da onu atabegliğe getirdi. Fakat Karakuş yaşı epey ilerlediği için bu görevde çok kısa bir süre kalabildi. 1 Receb597"de (7 Nisan 1201) Kahire'de vefat etti, Mukattam'da kendisinin yaptırdığı kuyunun ve havuzun yakınındaki türbesine defnedildi.İbn Hallikân'ın İbn Memmâtî'ye nisbet ettiği Küâbü'î-Fâşûş fî ahkâmı Karakuş adlı eserde, Karakuş'un devletin çeşitli kademelerinde görev üstlendiği sırada birçok yanlış karar verdiği belirtilmektedir. Ancak kaynaklarda yer alan bilgilerden bu iddianın doğru olmadığı, Selâ-haddin'in ülke meselelerinde ona güvendiği anlaşılmaktadır. Bu ithamların İbn Memmâtî'nin şahsî kininden kaynaklandığı ileri sürülmüştür.208 Karakuş'un emirlerini uygulamadaki kararlılığı, sertliği ve başına buyruk davranması da 209 ona bazı isnatlarda bulunulmasına yol açmış olabilir. Karakuş'un devlet işlerindeki üstün yeteneği yanında bayındırlık alanında da ortaya koyduğu eserler hemen bütün müelliflerce takdir edilmiştir. Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin, 588 (1192) yılında Fustat'tan toplanan 52.000 dinar zekâtın Karakuş'un emrinde saklanmasını istediği kaydedilmektedir.

Bibliyografya :

Yâküt. Mu'cemü'l-büldân,\V, 266; İbnü'l-Esîr, el-Kâmil, XI, 346-368, 389, 467, 521; a.mlf.. et-Târİhu'l-bâhirfı'd-deüleii'l-Atâbekiy-yebi'l-Meuşıl{f\ş\. AbdülkâdirAhmedTuleymât), Kahire 1382/1963, s. 156; Ebû Şâme, Kitâbü'r-RauialeynA, 194-195, 268; II, 244; a.mlf.. ez-Zeyl^ale'r-Rauzateyn, s. 19; İbn Hallikân. Vefe-yâL, IV, 91-92; İbn Vâsıl. Müferricü'l-kürûb,\, 236; ibn Kesir. el-Bidâye, Beyrut 1407/1986, XII, 213, 293, 297, 307, 310, 204 el-Kâmil, XI, 467205 a.£.e.,XI, 389206 Mü-ferricü'l-kürûb, I, 236207 el-Bidâye, XIII, 31208 İA, VI, 309209 Ebû Şârne, KUâbü'r-Raozateyn, I!, 244

327, 337; XIII, 31; İbnü'i-imâd, Şezerâl, IV, 231-232; Runciman. Haçlı Seferleri Tarihi, II, 329; Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ue Devlet, İstanbul 1987, s. 58-59; a.mlf., "Eyyûbîler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1989, VI, 308; Sobernheim. "Karakuş", İA, VI, 308-309; a.mlf., "Karâkush", £73(!ng ), IV, 613-614. Bahattin Kök

KARAKUŞ, SEREFEDDİN

Şerefüddîn Karakuş en-Nâsırî el-Muzatferî et-Takavî (ö. 609/1212) Selâhaddîn-i Eyyûbî devrindeLibya ve Güney Tunus'ta faaliyet gösteren kumandan.Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin yeğeni Takıy-yüddin'İn memlükü olduğu için "Takavî", Selâhaddin adına hutbe okutup para bastırdığı için "Nâsırî" nisbeleriyle anılır. Tîcâ-nî ve ona dayanan İbn Haldun ile İbn Gal-bûn gibi Mağribli müellifler Karakuş'un Ermeni asıllı olduğunu kaydederlerse de İbnü'1-Esîr, İmâdüddin el-İsfahânî ve el-Melikü'l-Mansûr gibi Doğulu müellifler Türklüğü konusunda tereddüt etmezler.567 yılında Mısır'da kıtlık olması sebebiyle İskenderiye'de Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin babası Necmeddin Eyyûb, dayısı Şehâbeddin Mahmûd ve yeğeni Takıyyüddin Ömer'in hazır bulunduğu bir toplantıda hasat mevsimi geçmeden Mağrib'e Takıyyüddin'in başkanlığında bir sefer yapılması düşünülmüştü. Ancak daha sonra Takıyyüddin'in yerine Şerefed-din Karakuş'un gönderilmesi kararlaştırıldı. Ertesi yıl Karakuş. Muvahhidler'in hakimiyetindeki Kuzey Afrika'ya sefer için İskenderiye'den hareket etti. 569-570 (1174-1175) yıllarında batıya doğru yoluna devam ederek Senteriye (Sîve), Evcile ve Zâle'yi (Zelle) ele geçirdi. Fizan'da bulunan ve merkezi Zevîle olan Benî Hattâb (Hevvârîler) hanedanını kendine bağladıktan sonra Trablus'a yöneldi. Nefûse dağlarında Muvahhidler'e karşı direnmekte olan Rİyâhîler'in emîri Mes'ûd b. Zimâm el-Bellât ile birleşti. Muvahhidler'e karşı olan diğer unsurlar. Trablus civarında ve Nef ûse dağlarında yaşayan Zübâb ve Zi'b Arapları ganimet ve mal elde etmek maksadıyla onun etrafında toplandılar. Karakuş Trablus'u kolaylıkla ele geçirdi.11 Muharrem 571 (1 Ağustos 1175) tarihinde Karakuş Mısır'danyeni bir Mağ-rib seferine çıktı ve Evcile'yi fethetti. Askerleri geri dönmek isteyince Evcile'de bir nâib bırakarak Mısır'a döndü. 572'de (1176-77) tekrar Evcile'ye gidip gelen Karakuş aynı yıl içinde Libya'ya bir sefer daha yaparak bütün Fizan'ı ele geçirdi. Zevîle'deki Benî Hattâb hanedanına muhtemelen bu sırada son verdi. 573 (1177-78) yılında Takıyyüddin'e bağlı emirlerden Nâsırüddin İbrahim b. Kara Tekin es-Silâhdâr, emrindeki askerlerle Libya'ya giderek Karakuş ile birleşti. Karakuş ve Nâsırüddin, Rehvân üzerine yürüyüp şehri ele geçirdiler. Daha sonra Gadâmis'i savaş yapmadan teslim aldılar. Bilâdüssû-dan'a bir birlik gönderip orayı da ele geçirdiler. Mısır'a dönen Karakuş, 575 (1179) yılı başında Türkler'den oluşan 400 kişilik bir süvari birliğiyle tekrar Mağrib'e hareket etti ve 4 Safer 575 (11 Temmuz 1179) tarihinde SüveyKa'da Zübâb kabilesi emîrleri tarafından karşılandı. Karakuş, on gün sonra onlarla birlikte Zelîtîn, Tabiye, Lebde ve Mesellâte üzerinden Trablus sarayının bulunduğu yere indi. Bu sırada Nâsırüddin İbrahim es-Silâhdâr ile Karakuş'un arası açıldı ve yapılan savaşta Karakuş yenildi. Ancak çok geçmeden fethettikleri yerleri aralarında paylaşarak anlaşmaya vardılar.Karakuş 576 (1180) yılı başında, Nâsırüddin İbrahim'den kendisine ihanet etmeyeceğine dair söz aldıktan sonra batıdaki Demmûr, Matmâta, Züreyk ve Kâ-bis taraflarına gitti. Demmûr'u ele geçirdi. Bir aydan fazla süren kuşatmanın ardından Kal'atülataş'ı zaptetti. Ertesi yıl Matmâta bölgesinde bulunan Karakuş, Muvahhidler'i yenip onları 20.000 dinar vergi ödemeye mecbur etti. 580 (1184) yılı başlarında yeniden İfrîkıye'ye yöneldi. Tunus'un Nefzâve bölgesindeki Hamam ve Beştera kalelerini alarak Nefzâve'nin tamamına hâkim oldu. Tunus, Mehdiye ve Kayrevan dışındaki Tunus şehirlerini ele geçirdi (581/1185).Kuzey Afrika'da Murâbıt hâkimiyetini tekrar kurmaya çalışan Berberi asıllı Benî Ganiye ailesine mensup Ali b. Ganiye, Muvahhidler'e karşı Abbasî Halifesi Nasır Lidînillâh'tan yardım talep etti. Bunun üzerine halife Selâhaddîn-i Eyyûbî'-den Ali b. Gâniye'yi desteklemesini istedi. Selâhaddin de Karakuş kumandasında Oğuzlar'dan oluşan bir askerî birliği İbn Gâniye'nin yardımına gönderdi. Tunus ve Mehdiye şehirleri hariç İfrîkıye'nin tamamına hâkim olan Karakuş ve İbn Ganiye, Muvahhidler'le Kafsa bölgesindeki Umre'de çetin bir savaşa girdiler ve onları bozguna uğrattılar.210

Receb 583'te (Eylül 1187) Ebû Yûsuf Ya'küb el-Mansûr b. Abdülmü'min kumandasındaki Muvahhidî ordusu Karakuş ve müttefiklerinin üzerine yürüdü. Kâbis yakınındaki Hâmetü (Himmetti) Matmâta'da yapılan savaşta Karakuş ve müttefikleri büyük bir bozguna uğradı.Karakaş ve Ali b. Ganiye Tûzer (Tozeur) sahrasına kaçtılar. Bu yenilgiden sonra Karakuş elindeki birçok yeri kaybetti ve ailesi yakalanıp Merakeş'e götürüldü. Onun bu savaşın ardından Ebû Yûsuf el-Mansûr'a mektup göndererek itaat arzettiği kaydedilmektedir.Karakuş 585 (1189) yılında Muvahhidler'in hizmetine girmek istedi. Bu amaçla ertesi yıl Tunus'a giderek Vali Sey-yid Ebû Zeyd b. Ebû Hafs b. Abdülmü'-min'in sarayında kısa bir müddet kaldı. Daha sonra hile ile Kâbis'i zaptetti. Şehrin ileri gelenleriyle Zübâb ve Süleym şeyhlerinden yetmiş kişilik bir heyeti tutuklatıp öldürttü. Ardından Muvahhidler'in hakimiyetindeki Trablus'u ve Benî Gâniye'nin merkezi Cerîd bölgesinin büyük bir kısmını yeniden ele geçirdi.

210 15 Rebîülevvel 583 / 25 Mayıs 1187

Yerli halkın desteği olmadan Karakuş'un hâkimiyetini sürdürmesi imkânsızdı. Nitekim yerli Arap kabileleri ona karşı Yahya b. İshak el-Mayorkî ile birleştiler ve Trablus üzerine yürüdüler. Trablus'un 40 km. kadar güneybatısındaki Vâ-dîmuhsin (Vâdilhîre) denilen yerde yapılan savaşta Karakuş bozguna uğradı ve Nefûse dağlarına kaçtı. Yahya, Trablus'u ele geçirip Kâbis'e yürüdü ve bir süre kuşattıktan sonra burayı da zaptetti.Karakuş, 609 (1212) yılında Fizan'daki Veddan Kalesi'nde Yahya b. Ganiye ve Zübâbî kabilesi mensupları tarafından öldürüldü. Tîcânî ve ona dayanan İbn Haldun'a göre Yahya b. İshak el-Mayorkî, Zübâbî kabilesiyle beraber 609'da (1212) Veddan Kalesi'nde Karakuş'u muhasara altına almış, muhasaranın uzaması üzerine erzakı ve suyu biten Karakuş kaleyi teslim etmiştir. Ayrıca Zübâb Araplan'ndan kendisini çok sevdiği oğlundan önce öldürmelerini istemiş, onlar da bu isteğini yerine getirmişlerdir. Karakuş'un hayatta kalan oğullarından biri Muvahhidî Hükümdarı Yûsuf el-Müstansır tarafından Oğuzlar'ın kumandanlığına getirilmiştir.Karakuş ve arkadaşlarının Kuzey Afrika'ya yaptıkları seferlerin en Önemli sonucu bölgede Türkler'in yeni bir unsur olarak ortaya çıkmasıdır. Karakuş'tan sonra Oğuzlar'ın bölgedeki mevcudiyeti süreklilik kazanmış. Oğuzlar Muvahhidler ordusunun bir unsuru olmuşlardır. Karakuş'-la Kuzey Afrika'ya gelen Oğuzlar'dan bir kısmı Libya'da yerleşmiş, Libya tarihinde günümüze kadar devam eden izler bırakmıştır. Yefrin'de Gazâz Oğuz kelimesinin çoğulu adıyla anılan bir kabile mevcuttur. Bunlar büyük ihtimalle Karakuş ve arkadaşlarının soyundan gelmektedir.211

Bibliyografya :

Ebü'l-Hasan İbn Galbûn, et-Tezktre [î'l-ktrâ'â-tt'ş-şemân (rışr. Tâhir ez-Zâvî). Kahire 1349/ 1930, s. 62, 64; el-Melikü'I-Mansûr, Mizmârü'l-hakâ'İk ue sırrü'1-ha.tâ'ik (nşr. Hasan Habeşî). Kahire 1968, s. 53-57; Ibnü'l-ESÎr. et-Kâınit, XI, 255, 316, 341; Bündârî. Sene't-Berkt'ş-Şâmî (nşr. Ramazan Şeşen), Beyrut 1971, 1, 137; Ab-dülvâhid el-Merrâküşî. el-Mu'cib fi telhisi ahbâ-ri7-Ma5rti»(nşr. M.Saîdel-Uryân), Kahire 1383/ 1963, s. 363; Ebü Şâme, Kitâbü'r-Rauzateyn, I, 260, 269,270; II, 16; ibn Vâsıl. Müferricü'l-kü-rûb, I, 235-236; İbn İzârî. cl-Beyânü'l-muğrib (Ketlânî), s. 188-191; Tîcânî, Rihletü't-Ticânî (nşr. H. Hüsnü Abdülvehhâb], Tunus 1378/1958, s. 104, 110-111, 114-115; İbn Kesîr. ei-Bidâye, XII, 239; ibn Haldun, e!-cİber, V, 286; Ramazan Şeşen, Salahaddîn Devrinde Eyyûbîier DeuieLi, İstanbul 1983, s. 12,42,57, 58, 109, 117, 145; a.mlf.. "Salâlıaddîn Eyyûbî Devrinde Libya'da Türkler ve Karakuş Meselesi", TD, XXXIII (1982), s. 169-198; M. Abdullah İnan. Deuletü'l-İsiâm fı'l-Endelüs: zAşru't-MurâbıÜn uc'l-Mu-uah.hidln fı'i-Mağrib ue'l-Endelüs: el-Kısmît'ş-şanî^aşrü'i-Muuahhİdİn, Kahire 1411/1990, s. 155-156, 161-162', 164-165, 194-195, 251;Ch. Pellat. Karâküslr, S2(İng.), IV, 614. Ali Öncül

KARAL, ENVER ZİYA

(1906-1982) Türk tarihçisi.Kosova'nın Osmaniye ilçesinde doğdu. Babası Agah Mehmed, annesi Zeyneb Ha-nım'dır. Balkan Savaşı sırasında ailesiyle birlikte Anadolu'ya göç ederken yolda annesi, babası ve kız kardeşi öldü. İki ağabeyinden Kâzım da yolda kayboldu. Diğer ağabeyi Mustafa ile birlikte önce Manisa'ya, daha sonra İzmir'e gitti. Alaçatı Dârüleytamf na kaydedilen Enver Ziya (1916) Yunanlıların İzmir'e girmesi üzerine (1919] Bursa'ya, orası da işgal edilince İstanbul'a nakledildi. Ortaköy ve Balmumcu dârüleytamlarında okuyarak ilk öğrenimini tamamladı (1922). Ardından Edirne Lİsesi'ne parasız yatılı öğrenci olarak kabul edildi. Buradan mezun olduktan (1928) sonra devlet tarafından Fransa'ya gönderildi. Lyon Park Lisesi'nde bir yıl dil eğitimi görerek Paris Üniversitesi'n-de tarih-coğrafya alanında yüksek tahsilini tamamladı (1929-1933). Seignobos'un yanında doktoraya başladıysa da hükümetin çağrısı üzerine Türkiye'ye döndü.Enver Ziya, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yakınçağ Tarihi Kürsüsü'ne doçent olarak tayin edildi (1933). Daha sonra yeni kurulan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yakınçağ Tarihi Kürsüsü'ne nakledildi (1 940) ve profesörlüğe yükseltildi. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde iki dönem (1944-1946) dekanlık ve Ankara Üniversitesi'n-de rektörlük (1948-1950) görevlerinde bulundu. İdareciliği sırasında "dil-tarih olayları" diye bilinen tasfiye hareketinde önemli rol oynadı (1948). Cumhuriyet Halk Partisi üyesi olan Karal. Maarif Vekâleti Tâlim ve Terbiye Dairesi üyeliği yaptı ( 1940-1944). Dil ve Tarih-Coğrafya Fa-küîtesi'ne bağlı olarak kurulan Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü müdürlüğünü uzun yıllar yürüttü. İstiklâl Harbi kahramanlarından bazılarının hâtıralarını bu enstitüde topladı. İstanbul Darülfünunu, Türk Donanma Cemiyeti, Târîh-i Osmânî Encümeni başta olmak üzere bazı kurumlara ait arşivleri enstitüye naklettirdi. Ayrıca Erzurum ve Balıkesir kongrelerine ait zabıtları burada topladı. Türk Ortodoks hareketinin en zengin kaynaklarından sayılan Anadolu Ortodoksluk Sadası adlı gazeteyi enstitüye kazandırdı. İstiklâl Harbi'ne ait pek çok belgeyi de burada koruma altına aldı.196O'ta ordinaryüs profesörlüğe yükseltilen Enver Ziya Karal, aynı yıl devlet başkanlığı kontenjanından kurucu meclis üyeliğine getirilerek anayasa komisyonuna başkanlık etti. 1941 yılından beri üyesi olduğu Türk Tarih

211 Şeşen, TD, XXXIII 1982,s. 198

Kurumu başkanlığına seçildi ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Üniversitedeki görevinden 1976'da emekliye ayrılan Karal 18 Ocak 1982'de öldü.Yakınçağ Osmanlı tarihi ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi üzerine pek çok konferans veren, makale ve kitabi bulunan Enver Ziya Karal'ın çalışmalarında Atatürkçülük ön planda yer alır. 1942 yılında kaleme aldığı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi uzun yıllar lise ve üniversitelerde ders kitabı olarak okutuldu. Kemalizm'in yeni nesillere aktarılmasında öncülük eden kitap daha sonra bu konuda yazılanlara da örnek teşkil etmiştir. Atatürk'ün Nutuk'u-nun yeni baskılarını yaptırıp daha geniş kesimlere yayılmasını sağlayan Karal, Atatürk'ün Söylevve Demeçleri adlı kitabın derlenmesine de öncülük etti. Ayrıca Atatürk'ün Selanik'te doğduğu evi Türkiye Cumhuriyeti'ne kazandırarak buranın müze yapılmasını sağladı. Atatürk ve inkılâpları konusunda verdiği konferansların bir kısmını Atatürk'ten Düşünceler (Ankara 1959), Atatürk ve Devrimler: Konferanslar ve Makaleler, 1935-1978 (Ankara 1980) adi altında yayımladı. Atatürk ve devrimleri hakkında kaleme aldığı diğer önemli kitap ve makaleleri de şunlardır: Atatürk'ün Siyaset Üzerine Düşünceleri (Ankara 1946), Atatürk ve Türk Tarih Tezi (Ankara 1946), Atatürk ve Gençlik (Ankara 1948), İnkılâp ve Laiklik (îsianbul 1954), Türk İnkılâbı ve Kadın (Ankara 1954), "Halifeliğin Kaldırılması", Atatürk'ün Büyük Söylevi'nin 50. Yılı Bildiriler ve Tartışmalar Semi-ner 212 "Devrim ve Laiklik". Laiklik 1 213 Atatürk ve Klasik Düşünce Simpozyum: Klasik Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür 214 Atatürk.215 Enver Ziya Karal'ın en önemli eseri Osmanlı Tarihi'dir. Türk Tarih Kurumu'-nun dünya tarihi projesine göre hazırlanan eserin ilkdört cildini İsmail Hakkı Uzunçarşılı. son beş cildini de Enver Ziya kaleme almıştır. Karal'ın yazdığı ciltler aşağıdaki başlıklar altında yayımlanmıştır: V. cilt Osmanlı Tarihi: Nizâm-ı Ce-did ve Tanzimat Devirleri (1789-1856) (Ankara 1947); VI. cilt Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1856-1861) (Ankara 1954); VII. cilt Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1861-1876) (Ankara 1956) VIII. cilt Osmanlı Tarihi: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907) (Ankara 1962); IX. cİltOs-manlı Tarihi: İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918) (Ankara 1996). Karal, III. Selim dönemine ait ba-zı belgeleri de şu başlıklar altında neşret-miştir: Selim IU'ün Hatt-ı Hümayunan (Ankara 1942); "Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar: Bonneval'in Osmanlı Bahriyesine Dair Raporu-Nizâm-ı Cedid Hakkında Vesikalar-Osmanlı Devleti'nin Durumuna Dair Rapor 216 Selim 111 Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar.217

"Ragıp Efendi'nin İslahat Lâyihası 218 Nizâm-ı Cedid'e Dair Lâyihalar 219 "EbubekirRatıb Efendi'nin Nizâm-ı Cedîd Islahatı Hakkında Raporu.220 Enver Ziya Karal'ın Tanzimat konusunda da bazı araştırmaları bulunmakta-dır: "Tanzimat'tan Önce Garplılaşma Hareketleri" 221Gülhâne Hatt-i Hümâyununda Batının Etkileri 222 Tanzimat Devrinde Rüşvetin Kaldırılması İçin Yapılan Teşebbüsler 223 Mehmet Namık Paşa'nın Hal Tercümesi 224 Zarif Paşa'nın Hatıratı.225 Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831 (Ankara 1943) adlı eseri ilmî bakımdan güvenilir olmamakla birlikte alanında tek eser olma özelliğini hâlâ korumaktadır.Karal'ın Osmanlı-Fransız ilişkilerine dair araştırmaları da şunlardır: Fransa, Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1767-1802) (İstanbul 1938); Halet Eiendi'nin Paris Büyükelçiliği(1800-1802) (İstanbul 1940); "Halet Efendi Avrupa'yı Nasıl Görüyor? 226 Yunan Adalarının Fransızlar Tarafından İşgali ve Osmanlı-Rus Münasebetleri.227

Enver Ziya Karal'ın ayrıca bazı kitap ve makaleleri de mevcut olup bunlar arasında şu çalışmalar sayılabilir: Tarih Notları: Makaleler Konferanslar ve İncelemeler (İstanbul 1940); "İngiltere'nin Akdeniz Hakimiyeti Hakkında Vesikaiar 228 Kayserili Mehmet Dayı ile Giritli Mustafa Dayı Nam Yoldaşların Amerika ve Avrupa Seyahatlan 229 Yavuz Sultan Selim'in Oğlu Şehzade Süleyman'a Manisa Sancağını İdare Etmesi İçin Gönderdiği

212 Ankara 1980, s. 91-97213 İstanbul 1954, s. 63-75214 Ankara 1977, s. 128-137215 M, I, 719-804216 TTKBelleten, IV/14-15 11940i, s. 175-189217 TV, I/1II IBirinciteşrin 1941|, s. 203-21 1218 TV, 1/ V |Şubat 1942] s. 356-368219 TV, i/6 [Nisan İ942|, s. 414-425; İl/Ö [Ağustos 1942],s. 104-111; U/1 1 Şubat 1943, s. 342-351; 11/12 Nisan 1943, s. 424-432220 TTKBildiriler, Ankara 1960, s. 347-355221 Tanzimat /, İstanbul 1940, s. 13-30222 TTK Belleten, XXVIII/112 1964, s. 581-601223 TV, I/l Haziran 1941224 TV, 11/9 IKasım 1942 s. 220-227225 TTKBelleten, İV/16 1940, s. 443-498226 TDl.J/6 [Mart 1952, s. 313-316227 Tarih Semineri Dergisi, sy. 1 j İstanbul 1937| s. 100-125228 TV, I/Ill |Ekim 19411229 Tarih Semineri Dergisi, sy. 2 | İstanbul 1938], s. 219-222

Siyasetname 230 Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar 231 İsmet İnönü I. Ölüm Yıldönümü Hatırası.232 Karal'ın Türk Ansiklopedisi, İslâm Ansiklopedisi ve Brilannica'ûa yayımlanmış çeşitli maddeleri de bulunmaktadır. Tek tercümesi ise Yakın Doğu Ticaret Tarihi adlı eseridir.233

Bibliyografya :

Fahrî Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ue Çalışmaları, Ankara 1983, s. 485-500; Haldun Taner, "Atatürkçü Bir Cartesien", Ölürse Ten Ölür, Canlar Ötesi Değil, Ankara 1986, s. 272-275; Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar (haz. Ruşen Sezer], istanbul 1997, s. 107, 407, 431,460,466,468,484; Mete Çelik. Üniuersi-lede Cadı Kazanı. 1948 DTCF Tasfiyesi ue Per-leu haili Boraiao'ın Müdafaası, İstanbul 1998, s. 17,22, 24-26,28,81, 101, 110, 111, 115, 118, 124, 133, 182-186, 206, 217; Akis, sy. 347, Ankara 1961, s. 7-1 ]; Uluğ İğdemir, "Ka -ral'ın Ardından", TTK Belleten, XU/\/182 (1982}, s. 237-238; Şevket Aziz Kansu, "Karal İçin", a.e., s. 245-246; I. Melikoff, "in Memoriam Enver Ziya Karal", Turaca, XV, Paris 1983, s. 7-12; Kurtuluş Kayalı, "Türk İnkılap Tarihi Öğretiminin Yeniden Şekillenmesi Üzerine", TT, X/ 56(1988), s. 47-56; a.mlf., "Hilmi Ziya Ülken, Di!-Tarih Hocaları ve 1948 Tasfiyesi", a.e., XI/63 (1989). s. 50-56; Seci! Karal Akgün, "Ord. Prof. Enver Ziya Karal'ın Yapıtları ve Yaşam Öyküsü", Ankara üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ue Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 5, Ankara 1994, s. 535-555. Mahmut H. Şakiroğlu

KARAMAN

İç Anadolu bölgesinde şehir ve bu şehrin merkez olduğu bir kesimi iç Anadolu, diğer kesimi Akdeniz bölgesinde bulunan İl.Konya havzasının güneydoğusunda deniz seviyesinden 1038 m. yükseklikte, To-ros dağlarını Sertavul Geçidi'nde (1610 m.) aşarak Akdeniz kıyılarını Anadolu'nun iç kesimlerine bağlayan tarihî ticaret yolunun 234

üzerinde yer alır.Eskiçağlarda Laranda (Lârende) adıyla bilinen şehir önce Hititler, ardından sırasıyla milâttan önce Vli. yüzyılda Frigyalı-lar. VI. yüzyılda Lidyalılar, V. yüzyıl sonlarında Persler'in hâkimiyeti altına girdi. Anadolu'da Pers hâkimiyetine son veren İskender ve haleflerinin. Roma ve 395'-ten itibaren de Bizans İmparatorluğu'nun topraklarına katildi. Bizans döneminde Hıristiyanlığın önemli bir merkezi haline geldi. Vll ve IX. yüzyıllarda iki defa Arap ordularının hücumuna mâruz kaldı. Türk-ler'in Anadolu'ya girişini müteakip Selçuklular'ın ve Dânişmendliler'in eline geçti. II. Kılıcaslan döneminde Anadolu Selçuklu topraklarına katıldı (1165). Haçlı Seferi esnasında Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa Silifke'ye giderken 30 Mayıs 1190'da buradan geçti 235

ve kısa bir süre için şehri işgal etti. 1210'da önce Hospitalier tarikatına mensup şövalyeler, ardından bu tarikat mensuplarının talebi üzerine Kiiik-ya Ermeni Kralı II. Leon tarafından zaptedildi. Fakat 11. Leon. 1216'da şehri Selçuklu Sultanı İzzeddin. Keykâvus'a terket-mek zorunda kaldı. XIII. yüzyılda Moğol istilâsına uğradı. Selçuklulardın çöküş dönemi sırasında kurulan Karamanoğulları Beyliği'nin eline geçti (654/1256) ve daha sonra beyliğin merkezi oldu.Karamanoğulları idaresi altında giderek gelişen şehrin daha önceden mevcut olan kalesi onarıldığı ve tahkim edildiği gibi çok sayıda mimari eserlerle de donatıldı. Böylece önemli bir kültür ve bilim merkezi haline geldi. Yine aynı şekilde Anadolu'nun sikke kesilen şehirleri arasında Lârende"nin de adı geçer. 687'de 1288 Selçuklu Hükümdarı Gıyâseddin II. Mesud, Moğol ve Selçuklu kuvvetleriyle Lârende'ye saldırarak şehri tahrip etti.Lârende 799'da (1397) Yıldırım Baye-zid tarafından alındıysa da 804'te (1402) yeniden Karamanoğullan'na geçti. Kara-manoğuliarrnın bazan kendi aralarında, bazan da Eretnalılar ve Kadı Burhâneddin ile giriştikleri mücadeleler sebebiyle yer yer harap oldu. 822'de (1419) Memlûk kuvvetleri Lârende'yi zaptetti. Karamanlı Mehmed Bey'in oğlu İbrahim Bey Osman-lılar'm yardımıyla burayı geri aldı (824/ 1421). Şehir 827'de (1424) yeni bir Memluk saldırısıyla daha karşılaştı. XV. yüzyılın ilk yarısında Lârende'yi ziyaret eden Fransız seyyahı Bertrandon de la Bro-quiere burayı büyük bir ticaret şehri olarak tanıtır ve orta kısımdaki çok yeri yıkılmış durumda bulunan kalesini anlatır, demir kapı kanatlarının güzelliğinden bahseder.236 86O'ta (1456) Memlükier Lârende'ye yeniden saldırdılarsa da şehri ele geçiremediler.872'de (1468) Karamanoğulları üzerine yürüyen Fâtih Sultan Mehmed Konya'ya girmiş, bu sırada Karamanlı Pîr Ahmed Lârende'ye çeKilmiş, mücadelesini buradan sürdürmeye başlamıştı. İki yıl sonra Karamanoglu Kasım Bey Ankara yöresine kadar ilerleyince Osmanlılar Karama-noğullan meselesini kati bir sonuca bağlamak

230 TTKBelleten, VI/21-22 Ankara 1942, s. 37-44231 TV, İV/14-15 1940, s. 175-189232 TTK BeHeten,XXXIX/153 11975|, s. 17-23233 Ankara 1975, W. Heyd, His-toire du commarce du Leuanl234 Silifke-Mut-Karaman-Konya yolu235 Demir-kent, s. 152236 Denizaşırı Seyahati, s. 181-183

istediler. 875 (1471) yılı baharında Veziriazam İshak Paşa doğrudan Lârende üzerine yürüyüp burayı aldı. Böylece bölgedeki Karamanoglu etkisi silindi ve şehirde kesin Osmanlı hâkimiyeti kuruldu.237

Osmanlı döneminde Lârende adı yanında şehir için Karaman adı da kullanılmaya başlandı. Burası Osmanlı idari teşkilâtında merkezi Konya olan Karaman eyaletinin Lârende iivâsının merkezi oldu. Osmanlı devrinde şehir giderek fizikî bakımdan genişledi, yeni mahalleler kuruldu. II. Bayezid döneminde şehirde mahalle sayısı otuz iki iken, 924 (1518) ve 935 (1529) yıllarına ait bilgilere göre bu sayı otuz üçe çıkmış, aynı yüzyılın sonlarına doğru otuz sekize ulaşmıştır. Mahalle sayısına paralel olarak nüfusu da artmıştır. II. Bayezid devrinde kırk beşi gayri müslim olmak üzere yaklaşık 2600 dolayında olan nüfus. 924'te (1518) doksanı gayri müslim 2700'e, 992'de (1584) 100 kadarı gayri müslim 7000 civarına yükselmiştir.238 XVI. yüzyılın sonlarında en fazla nüfuslu mahalleler Abbas. Ali Osman, Çeltek, Hoca Mahmud ve Fe-nârî mahalleleriydi. XVI, yüzyılda Sivas, Kastamonu ve Antalya gibi şehirlerde medrese sayısı beşten az olduğu halde 239 Karaman'da 936"da (1530) yedi medresenin bulunması 240 bu yüzyılda önemli bir kültür merkezi olma niteliğini sürdürdüğünü ortaya koyar.1082 (1671) sonbaharında Karaman'ı ziyaret eden Evliya Çelebi şehrin ortasındaki kaleyi tasvir eder. İç kalenin çevresinin 600 adım olduğunu, sekiz kulesi bulunduğunu, içinde dizdarın oturduğunu ve kırk eski evle bir mescidin yer aldığını yazar. Ortahisar denilen dış kalenin çevresi 1700 adımdır ve 140 kule ile dokuz kapısı (Sekiçeşme, Şam, Emînüddin, Kör-soguk, Parmak, Toplar, Emin Ahmed, İmaret ve Tekke kapılan) vardır. Şehirde otuz iki mahalle, elli üç cami ve mescid, 7080 ev mevcuttur.241 Ev sayısı hakkında verilen rakamın hayli mübalağalı olduğu açıktır. Şehrin bu tarihte 10.000 dolayında bir nüfusu bulunduğu tahmin edilebilir.XVIII. yüzyılın son yıllarında Karaman'a uğrayan Fransız seyyahı Olivier şehirde harabe halinde gördüğü bir kaleden, dikkati çekecek boyutlarda üç dört camiden ve kerpiç ederken söz etmektedir. Karaman'ın o tarihte beklediği kadar büyük bir şehir olmadığını ve 1000 hâne Türk ile 100 hâne Ermeni'nin bulunduğunu, 6-7000 nüfus tahmin ettiğini ilâve eder.Osmanlı döneminde Konya şehrinin gölgesinde kalarak gelişmesi duraklayan Karaman, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Konya vilâyetinin merkez sancağı içinde Karaman kazasının merkezi durumundaydı. Şehirde sanayi faaliyeti olarak birkaç kilim ve seccade dokuma tezgâhları, birkaç tabakhane ve ayrıca tahin ve tahin helvası yapım yerleri vardı. XIX. yüzyılın sonlarında Haydarpaşa'dan başlayan demir yolunun buraya ulaşması şehre canlılık kazandırdı; çevresinin tarım ürünlerinin pazarlandığı bir merkez durumuna geldi. XX. yüzyılın başlarında 5000 dolayında bir nüfusa sahip bulunuyordu.Cumhuriyet'in başlarında da nüfusu henüz 10.000'i bulmuyordu 242 ve Konya iline bağlı bir ilçenin merkeziydi. Öğünlerde tarihî Kalesinin çevresinden fazla uzaklaşmadan özellikle de kalenin doğu ve güneydoğusunda yayılıyordu. Kalenin kuzeydoğusunda bulunan demiryolu istasyonu ile şehrin merkezi arasında boşluklar bulunuyordu. İlk defa 1940'ta nüfusu 10.000'i geçti (12.489). 1940-1950 yılları arasında Karaman henüz kalenin dış surlarını aşmıyordu. Bugüne yıkılmış olarak ulaşan bu dış surlara ait Porsuk-kapı, Şamkapi, Küçükkapı. Hocamahmut-kapı, Siyahserkapi adları günümüzde sadece mevki, semt ve mahalle adları olarak yaşamaktadır. Bu sınırlar içindeki şehir 1949 "da on iki mahalleden oluşuyor ve 350 hektarlık bir alanı kaplıyordu. 1950'-ye kadar gerek nüfus gerekse mekân açısından fazla bir gelişme oimadı. 19S0"Ii yıllara kadar küçük işletmeler şeklinde bulunan sanayi kuruluşları özellikle 196O'lı yıllardan sonra büyük kuruluşlar haline geldi. Sanayinin ivme kazandığı yıllarda, Karaman'ı çevreye bağlayan ve tarihî geçmişi eskiye inen karayollarının yeniden ele alınarak kalitelerinin yükseltilmeye başlanması da şehrin nüfusunda ve mekân üzerindeki genişlemesinde etkili oldu. 195S'teki nüfusu (17.215) 197O'te iki katını geçti (35.056). Kale ile kuzeydeki tekstil fabrikası ve kuzeydoğusundaki istasyon arasındaki boşluklar dolmaya başladı. Bu yeni kesimlerde daha çok birbirini dik olarak kesen muntazam caddeler açıldı (İsmetpaşa, Yûnusemre caddeleri gibi). Son yıllarda şehir demiryolunun kuzeyine de taştı. 1970'li yıllara yaklaşırken mahalle sayısı yirmi dörde çıkmıştı. Nüfusu ilk defa 1980'de 50.000'i aştı (51.208), igSS'teBS.ÛOO'e çok yaklaştı (64.735). 1989yılında3578 sayılı kanunla kurulan Karaman ilinin merkezi oldu, îl merkezi olması gelişmesini daha da hızlandırdı. 1990'da nüfusu 75.000'i (76.525), 1997'dede 100.000'i geçti 104.154. Günümüzde İç Anadolu'nun önemli bir ticaret ve sanayi merkezidir.Şehirdeki tarihî eserlerin başında, ilk defa ne zaman yapıldığı bilinmeyen. Selçuklular ve Karamanoğullan tarafından onarılan ve tahkim edilen kale gelir. İç kale. orta kale ve dış kale olmak üzere üç surdan ibaret olan kalenin sadece iç kalesi bugüne sağlam ulaşabilmiştir. Günümüzde dış kaleden çok az kalıntı görülür (eski otobüs garajı civarında olduğu gibi). Şehirde Karamanoğullan döneminden kalan çok sayıda eser vardır. Bunlar arasında Arapzâde Camii, Dikbasan Camii 243 Hacıbeyler Camii, Çelebi Camii, Yûnus Camiî, Mâder-i Mevlânâ Camii 1370 tarihli bu yapıya Osmanlı devrinde ele alırı arak Osmanlı eseri görünümü verilmiştir sayılabilir. Bu

237 İA, VII, 521-525238 Aköz, s. 122-123239 Gümüşçü, s. 84240 Emîr Mûsâ, Halil Bey, Melek Hatun, Eskici, Şeyh Çelebi, Hacı Alâeddin İbrahim Bey241 Seyahatname, IX, 311-312242 1927pde 8182, 1935te 9060 nüfus243 Fasih Camii, 1436 tarihli kitabesi vardır

döneme ait önemli medrese, imaret ve külliyeler de vardır (Karamanoğlu Emîr Mûsâ Paşa Medresesi, 1382 tarihli Nefise Sultan Hatunlye Medresesi, M33 tarihli İbrahim Bey İmareti, 1464 tarihli Karabaş Velî Külliyesi, 1409 tarihli Hali! Efendi Sultan Külliyesi, 1451 tarihli Hoca Mahmud Dârülhuffâzı gibi. Bunların dışında Alâeddin Bey Türbesi (800/1398), Emînüddin Türbesi (835/1431-32), Canbaz Kadı Türbesi (935/1529) gibi türbeler bulunur. Karaman'da Osmanlı döneminde yapılmış eserler de vardır. Bunların en önemlileri Yeni Minareli Cami (928/1522), Boyalı Kadı Camii 244 Nuh Paşa Camii'dir (1004/1596). Karaman şehrinde muhtelif devirlere ait çok sayıda ve sanat değeri yüksek çeşme de mevcuttur.Karaman şehrinin merkez olduğu Karaman ili Antalya. Konya ve İçel illeriyle çevrilmiştir. Merkez ilçeden başka Ayrancı, Basyayla, Ermenek, Kâzımkarabekirve Sariveliler adlı beş ilçeye ayrılır. 9945 km2 genişliğindeki Karaman ilinin sınırları içinde 1997 genel nüfus tesbitine göre 224.303 kişi yaşıyordu, nüfus yoğunluğu yirmi beş idi. Diyanet İşleri Başkanlığı'na ait 2000 yılı istatistiklerine göre Karaman'da il ve ilçe merkezlerinde 137, kasabalarda yirmi dokuz ve köylerde 249 olmak üzere toplam 415 cami bulunmaktadır. İl merkezindeki cami sayısı ise seksen yedidir.

Bibliyografya :

Bertrandon de la Broquiere, Denizaşırı Seya-hatHUc. İlhan Arda|, İstanbul 2000, s. 181-183; Şikârı, Karamanoğullan Tarihi, tür.yer.; Evliya Çelebi. SeyahaLnâme,lX, 311-312; Cuinet. s. 802; G. A. Olivier. Voyage dans t'Empİreotto-man, l'Egypte et la Perse, Paris 1807, III, 487; Belediyeler Yıllığı, Ankara 1949, II, 474; E. Diez v.dğr.. Karaman Devri Sanatı, İstanbul 1950; Konyalı. Karaman 7an7ı;;Runciman. Haçlı Seferleri Tarihi, III, 13; İlhan Temizsoy - Vehbi Uysal. Karaman, Konya 1981; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye T3rihi, İstanbul 1984, bk. İndeks; Alaaddîn Aköz, XVI. Asırda Karaman Kazası {doktora tezi, 1992], Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ahmet Karaman'da İbrahim Bey Kümbeti ve Çeşmesi "fölat Duru, Karaman'ın Yakın Tarihteki Kültürü ue Gelenekleri, [baskı yeri yok[ 1999; Yıldızı Parlayan Kent Karaman (Karaman valiliği yayını), |baskı yeri ve yılı yok|; Işın Demirkent. Haçlı Seferleri, İstanbul 1997, s. 152; Mustafa Denk-taş, Karaman Çeşmeleri, Kayseri 2000; Osman Gümüşçü. XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ue Nüfus, Ankara 2001; Azmi Avcıoğlu, "Karaman'da Kale ve Sur Bakiyesi", Konya, sy. 8, Konya 1937, s. 498-501; Sahabettin Tekindağ. "Son Osmanlı-Karaman Münasebetleri", TD, sy. 17-18(1963). s. 43-76;N. Beldiceanu - 1. Beldiceanu-Steinherr, "Recher-ches sur la province de Qaraman au XVI0 sie-clc", Ortent, Xl/1, Leiden 1968, s. 3-63; Tayyib GöKbilgJn, "XVI, Asırda Karaman Eyaleti ve La-rende(Karaman) Vakıf ve Müesseseleri", VÛ, VIII (1968). s. 29-38; M. Akif Erdoğru, "Kanuni'nin İlk Yıllarında Karaman Vilayeti", 770, VIII (19931. s. 37-50; Mustafa Denktaş. "Karaman'daki Klasik Devir Osmanlı Camileri", VD, XXV (1995). s. 125-146; J. H. Kramers, "Karaman", İA, VI, 309-311;H. inalcık, "Mehmed II", a.e., VII, 524-525; H. A. Reed. "Karaman", £/2(Fr), IV, 641. Metin Tuncjıl

KARAMAN BEY

(ö. 660/1262'den sonra) Karamanoğulları Beyliği 'nin kurucusu Türkmen beyi.245

KARAMAN MEVLEVÎHANESI

Karaman'da XIV. yüzyılda kurulan, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin annesiyle ağabeyinin medfun bulunduğu Mevlevi tekkesi.Tarihte Kalemiye Zaviyesi, Ağa Tekkesi (Ak Tekke). Mâder-i Mevlânâ (Valide Sultan) Türbe ve Camii gibi çeşitli adlarla anılan Karaman (Lârende) Mevlevîhânesi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin annesiyle bazı aile yakınlarının burada gömülmesinden dolayı Mevlevî zaviyeleri arasında çok önemli bir yere sahiptir. Bu sebeple şeyhlik makamında hep Mevlânâ'mn soyundan bir çelebi bulunmuş ve âdeta Mevle-vîler'ce mutlaka ziyaret edilmesi gerekli bir makam niteliği taşımıştır. Karaman'ın Ali Şahne (bugün Alişahane) mahallesinde, Gazipaşa ileMehmetbey caddeleri arasında yer alan mevlevîhâne Eflâkî'den intikal eden rivayete göre, Mevlânâ'nm torunu Ulu Arif Çelebi'nin müridi Kalemi-oğlu Ahî Mehmed Bey tarafından şeyhinin emri üzerine 710-720 (1310-1320) yılları arasında Mevlânâ'nın annesi Mü'mine Hatunla ağabeyi Muhammed Alâ-eddin'in mezarlarının bulunduğu yerde kurulmuştur. Mevlevîhâne Karamanoğulları ve Osmanlılar döneminde çeşitli yenilenme, onarım ve ilâvelerle büyütülmüş ve yapılan vakıfla büyük bir külliye haline gelmiştir.Mevlevîhâneye ait en eski vakıfnamelerden biri olan 754 (1353) tarihli Kara-manoğlu Mevlevî Mirza Hali! Yahşi Bey'in Arapça vakfiyesinde, Mirza Halil Bey'İn Kalemioğlu Ahî Mehmed Bey'in yaptırdığı zaviyeye bir değirmenle bir tarla vakfettiği, şehid edilen oğlu Seyfeddin Süleyman Bey'in mezarının zaviyenin kıble tarafının hemen yakınında bulunduğu kaydedilmektedir. Karaman Tarihi müellifi Şikârı de Seyfeddin Süleyman Bey'in

244 1547 tarihli bu camiye Pîr Ahmed Efendi Camii de denir245 bk. Karamanoğullab

Divanoğlu Medresesi'nin yanındaki Kalemiye Zaviyesi Türbesi'nde Mevlânâ'nın annesinin yanına defnedildiğini söyler. Mevlânâ'mn Karaman'a gelişinden kısa bir süre sonra vefat eden ilk eşi ve Sultan Veled'in annesi Gevher Hatun'un, vakfiyede adı geçen Karamanoğlu Seyfeddin Süleyman Bey'in kabirlerinin burada olduğu nakledümekteyse de yerleri tam olarak belli değildir.Karamanoğlu Mirza Halil Bey'in küçük oğlu Alâeddin Ali Bey 769 (1367-68) tarihli vakfiyesinde babasının yaptırdığı, amcasının merkadinin de bulunduğu zaviyenin kıble tarafında bir zaviye daha yaptırılmasını istemiş, Mevlânâ'nın adına inşa edilen bu vakıf onun soyuna şart koşulmuştur. Seyfeddin Süleyman Bey'in yaptırdığı hamam da buraya vakfedilmiş, yapıların giderleri çeşitli çiftliklerle Sele-rek köyünden sağlanmıştır. Bugün cüm-le kapısının üstündeki kemer alınlığının içinde bulunan 60 x 50 cm. ebadında. Karaman devri sülüsüyle yazılı beş satırlık Arapça kitabe 772 (1370-71) tarihli olup bu tarih Alâeddin Ali Bey'in inşasını istediği zaviyenin tamamlandığı yıl olmalıdır. Kitabeden, Alâeddin Ali Bey'in bir zaviye ile kardeşi Seyfeddin Süleyman Bey için de bir kabir yapılmasını arzu ettiği anlaşılmaktadır. Halil Ethem Eldem ve M. Zeki ûral gibi bazı yerli ve Max van Berchem gibi yabancı tarihçilerin, Karamanoğullan devrine ait bu kitabedeki Alâeddin Ali ile Mirza Halil arasındaki "ibn" kelimesini atlamaları, Alâeddin Ali Bey'in yaptırdığı eserlerin babası Mirza Halil Bey'e atfedilmesi gibi büyük bir hatanın doğmasına sebep olmuştur.Karaman Osmanlılar'a geçtiğinde külliye harap bir haldeydi. Bu durum Kanunî Sultan Süleyman zamanına kadar devam etmiş, bu dönemden XVIII. yüzyılın sonlarına kadar çeşitli inşa ve onarımlarlaXVII, yüzyıl Osmanlı mimarisinin özelliğini taşıyan şu andaki şeklini almıştır. Osmanlı devrinde yapılan türbemescid semahanenin cümle kapısının üstüne Alâeddin Ali Bey'in inşa ettirdiği 772 (1370-71) tarihli Karamanoğlu Zâviyesi'nin kitabesi yerleştirilmiştir.Mevlevîhâne çevresindeki Bostanbaşı Camii ve Medresesi, arasta, Nasuh Bey Hamamı, Sultan Cem Bedesteni, Pazar-bozan Oğlu Seyyid Ömer Hanı, Tahte'l-kal'a Mescidi ve buna bitişik elli kadar dükkânı ile Karaman'ın sosyal ve kültürel hayatında önemli bir yere sahipti. 1817-1820 yılları arasındaki onanma dair hatt-ı hümâyundan, mevlevîhânenin bu tarihte tek mekânlı bir türbe - mescid / semahane, meydan odası, dokuz derviş hücresi, mutfak, kiler, ahır. odunluk, şeyh evi. kahve ocağı ve dergâhın vakfı olan Süleyman Bey Hamamı ile yakınında bulunan iki katlı, kırk üç odalı bir handan teşekkül ettiği anlaşılmaktadır. 1001 gün çile çıkarılmadığı ve matbah-i şerif zâbitanı ile dedelerin devamlı ikameti söz konusu olmadığı halde konaklama, at bakımı ve yemek pişirme tesislerinin bulunması, mevlevîhânenin büyük bir menzil ve misafir ağırlama fonksiyonuna sahip olduğunu göstermektedir.Tekkeler kapatıldıktan sonra mevlevîhânenin semahane-mescidi cami olarak kullanılmaya başlanmış, 1959'daki onarımda harap derviş hücreleriyle türbe-mescid tamir edilmiş ve tekkenin orijinal Mevlevî tâc-ı şerif motifli kalem işi süslemelerinin yerine klasik Osmanlı rûmî ve palmet motifleri işlenmiştir. Ayrıca mihrabın iki yanında bulunan çerağ dolapla-rıyla türbe ve semâhâne-mescidi ayıran duvarın üstündeki camekân ve mesnevi kürsüsü kaldırılmış, eski mutrip yerinde bir imam odası yapılmıştır. Son zamanlarda derviş hücrelerinin arkasında yer alan mutfak ve bağdadî çelebi konaklarıyla iki derviş hücresi, avlusunun batısında bulunan bir salonla üç odalı, ahşap ve yarı fev-kanî çelebi dairesi yıkılmış, hâmûşânın bir kısmı kaldırılmış ve çelebi dairesinin yerine bir şadırvan inşa edilmiştir. Mevlevîhânenin mescid semahane türbe ünitesi cami ve ziyaretgâh, derviş hücreleri de depo ve aşhane olarak kullanılmaktadır.Mevlevîhânenin külliyesi, bugün bahçeli birana avlunun güneybatısındaki türbe-semâhâne mescid ünitesi ve arkasındaki hâmûşân ile kuzeydoğusundaki tek sıra halinde birer kapıyla avluya açılan birer penceresi, ocak ve bacası olan muntazam kesme taştan yapılmış tonozlu yedi (eskiden dokuz) derviş hücresinden ve doğusundaki hamamdan ibarettir. Ana üniteye dışarıdan bakıldığında muntazam kesme taştan yapılmış, kurşunla kaplanmış, sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş basık merkezî bir kubbesi, kasnaksız üç küçük kubbeli, meyilli ve saçaklı bir son cemaat yeri ve tek şerefeli minaresiyle herhangi bir tek kubbeli Osmanlı camisinden çok farklı görünmemektedir. Ancak iç mekânı ve cümle kapısı üstündeki sivri kemerin içinde yer alan kitabenin altında bulunan çiçeklerin arasında destarlı Mev-levî sikkesi resimli pano burasının türbe, semahane ve mescid üçlü fonksiyonuna hizmet eden bir mevlevîhâne olarak tasavvur edilmiş olduğunu göstermektedir.Karaman Mevlevîhânesi Şems-i Tebrîzî Zaviyesi. Marmaris Mevlevîhânesi, Afyon-karahisar ve Mevlânâ dergâhlarına benzeyen bir türbe-mescid semahane zaviye tipi arzetmektedir. Kare planlı ana mekânın batısında dikdörtgen planlı mihraplı, basit ahşapminberli ve mesnevi kürsülü bir semahane- mescid kısmı doğusunda küfeki taşından alçak bir duvarla boydan boya ayrılmış, zeminden 40 cm. daha yüksek ve daha dar dikdörtgen planlı yirmi bir sandukalı türbe kısmı yer almaktadır. Mevlânâ'nın annesinin sandukası kıble duvarının hemen önünde bulunmakta olup empire üslûbunda yaldızlı yüksek bir ahşap kafesie çevrilmiştir. Sanduka rengârenk kumaşlarla örtülüdür. Bunlar arasında Veled Çelebi'nin (İzbıı-dak) müracaatı üzerine Sultan Mehmed Reşad tarafından gönderilmiş musanna pûşîde ile kadife perdeler de vardır. Türbedeki diğer sandukalar mevlevîhânede postnişinlik yapan çelebiler ve aileleriyle Mevlânâ'nın ağabeyine ve ebesine aittir.Türben in mevcudiyetinden doisyt se-mâhâne-mescidin mihrabı ve mihrabın iki yanındaki pencereler kıble duvarının ortasında, yani kare mekânın ekseninde değildir; mihrapla yanındaki pencereler binanın fonksiyonuna uydurularak kıble duvarının batısına kaydırılmış ve klasik cami mimarisinin simetrisi bozulmuştur. Dikdörtgen bir alana sahip olan semâhâ-ne-mescid üç değişik fonksiyona göre üç farklı kotla üçe bölünmüştür. Mukarnas

dekorlu, mermer niş şekli mihrap önündeki zeminden 20 cm. yüksekliğindeki geniş dikdörtgen set, mescid ve semâ icra edildiği zaman şeyh postunun konması için ve seyirci (züvvâr) mahfili, ortadaki daha alçak kare planlı saha semâ meydam olarak kullanılmış, cümle kapısının batısında bugün imam odası ve müezzin mahfili olan, zeminden yine 20 cm. yüksekliğindeki set ise mutrip heyetine ayrılmıştır. Türbe, mihrap, semâ meydanı, mutrip ile züvvâr mahfiHeriyle post makamının konumlarından mevlevîhâne mimarisinin türbe-semâhâne-mescid üçlü fonksiyona hizmet edecek şekilde tasavvur edildiği anlaşılmaktadır.Karaman Mevlevîhânesi'nden yetişmiş birçok ünlü Mevlevi arasında Şeyh Abdül-kerim Dede. Şam Mevlevîhânesi şeyhi Pîr Kartal Dede, Bağdat Mevlevîhânesi'nin postnişini ve Bursa Mevlevîhânesi'nin kurucusu Cünûnî Ahmed Dede ile yeğeni Bursa postnişini Zihni Salih Dede, ünlü hekim Derviş Sipahi, neyzenbaşı Gülüm Dede ve bestekâr Emîr Dede zikredilebilir.

Bibliyografya :

Konya Yûsuf Ağa Ktp-, nr. 10389 (Karama nog-lu Alâeddin Bey'irı 769/1367 tarihli Arapça vakfiyesi); BA. MD, nr. 79 (I 019/16 10). s. 361; BA. Cevdet-Evkaf, nr. 11495, 11763, 12552, 13136; VGMA. Defter, nr. 1211, s. 360; Veled ÇeİGbi, Defter, Konya Mevlânâ Tetkikleri Enstitüsü, Prof. Feridun Nafiz Uzluk Ktp. Yazmaları; Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri, lî, 318-319; Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, 312-314; Şİkâri. Karama-noğuiiarı Tarihi, s. 89-90; Konya Vilâyeti Salnamesi, Konya 1289, 1291/1872, 1874, s. 88, 1294/1877, s. 114; M. van Berchem, Arabische Inschriften (Inschriflen atış Syrien, MesopoLa-mten und Kleinasİen), Leipzig 1909, s. 116; Gaffar Totaysalgır, Karaman (iarende) Tarihi İncelemeler, Konya 1944, s. 31-32; E. Diez v.dğr.. Karaman Devri Sanatı, İstanbul 1950, s. 44-49; Abdülbaki Gölpınarh, Meulânâ'dan Sonra Meuleuîlik, İstanbul 1953 (istanbul 1983). s. 86. 263, 335; Konyalı. Karaman Tarihi, s. 229-254. 535-536; D. Ali Gülcan, Karaman Meuieuî-hanesi: Meuleuilİk ue Karamanlı Meüleut Velîleri, Karaman 1976; Oktay Aslanapa. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (XIV. Yüzyıl), Ankara 1977, s. 130; Tahsin Ünal. Karamanoğuiları Tarihi, Konya 1986, s. 129-131; HaBlEÛh&n [E/dem], "Karamanoğullan Hakkında Vesâik-i Mahkûke", TOEM, sy. 11 (1327/1909). s. 709; Azmi Avcıoğlu, "Karaman'da Mader-i Mevlânâ Cami ve Türbesi", Konya, V/35, Konya 1941, s. 2088-2089; Hikmet Turhan Dağlıoğlu. "ibarende'de Medfun Bulunan Celâleddin Rumi'nin Validesine Dair Hükümler", a.e., s. 2090-2092; M. Zeki Oral. "Mader-i Mevlânâ = Prenses Mü'mi-ne Cami, Türbesi ve Hayatı", a.e., VII/53-56 (1943), s. 121-125; A. Süheyl Ünver. "Karaman Hakkında Bazı Notlar", a.e.,sy. 80 (19-15), s. 1-3; ibrahim Atis. "Mader-İ Mevlânâ Türbesi", Tarih Hazinesi, 1/10, istanbul 1951, s. 498-499; Yılmaz Önge, "Mader-i Mevlânâ Camii", Selâmet, 1/4, İstanbul 1962, s. 10-11; Hasan Özön-der. "Karaman (Lârende) Mevlevîhânesi", Osm.*/:,XIV( 1994), s. 143-152; J. H. Kramers. "Karaman", İA, V], 310; M. C. Şihâbeddin Te-kindağ. "Karamanlılar", a.e., VI, 321. Barihüda Tanrıkorur

KARAMANI, CEMÂLEDDİN ISHAK

(ö. 933/1527) Halveti şeyhi, âlîm ve hattat.Muhtemelen IX. (XV) yüzyılın ilk yarısında doğdu. Osmanlılardın ilk devrinde yetişen âlimlerden Cemâleddin Aksarâ-yî'ye nisbetîe Cemâiî veya Cemâlîzâdeler diye bilinen aileye mensup olup Cemâl Halîfe diye şöhret bulmuştur. Hakkındaki bilgiler bazı Kaynaklarda, aynı aileden Çelebi Halîfe diye meşhur Cemâl-i Halve-tî'ye (o. 899/1494) ait bilgilerle karıştırılmıştır. İbrahim Hakkı Konyalı, kaynak göstermeden onun Aksaray'da Cemâleddin Aksarâyî Medresesi'nde başladığı tahsilini Konya'da sürdürdüğünü kaydeder.246 Hânîzâde Seyyid İbrahim'in belirttiğine göre Buha-ra'ya gidip Muhammed Kerrârî'nin ilim halkasına katıldı.247 Daha sonra İstanbul'da Kadı-zâde Mevlâ Kasım'dan ders aldı ve Musli-huddin Kastallânî'ye dânişmend oldu. Bu iki âlim, 1470'teSahn-ı Semân'ın açılışının ardından müderris olarak İstanbul'a tayin edildiğine göre 248 Cemâleddin İshak muhtemelen bu tarihten sonra İstanbul'a geldi. Şeyh Hamdullah'tan hat meşkeden ve Yâküt el-Müsta'sımî üslûbu nesihte usta hattatlar arasına giren Cemâleddin İshak hat derslerini Amasya'da almış olmalıdır. Çünkü Şeyh Hamdullah'ın Yâküt üslûbunu İstanbul'a gitmeden önce Amasya'da iken sürdürdüğü bilinmektedir.249 Bu sahada şöhreti saraya ulaşınca Fâtih Sultan Mehmed kendisine İbnü'l-Hâcib'in el-Kâfİye adlı kitabını istinsah ettirdi. Cemâleddin İshak, Fâtih'in istinsah karşılığında verdiği para ile hacca gitti Mac dönüşü o sırada fstanöul'kadısı olan hocası Musİihuddin Kastallânî ile aralarında geçen bir olay 250 onun tasavvuf yoluna girmesine sebep oldu.Karamânî, bu olaydan sonra Konya'ya giderek Halvetiyye tarikatının ikinci pîri Yahyâ-yı Şirvânî'nin ileri gelen halifesi Ha-bib Karamânî'ye intisap etti. Kastallânî'-nin İstanbul kadılığına 886'da (1481) getirildiği ve aynı yıl

246 Niğde Aksaray Tarihi, s. 2264247 Şerh-i Kasîde-i Muhri-ka, vr. T248 iaşköprizâde, s. 142, 189249 DİA, XV, 451250 Taşköprizâde, s. 370-371

Rumeli kazaskeri olduğu 251 düşünülürse Cemâleddin İshak'ın bu tarihte veya bu tarihten kısa bir süre sonra Konya'ya gittiği söylenebilir. Habib Karamânî'nin yanında seyrü sülûkünü tamamlayıp uzun süre Karaman bölgesinde irşad faaliyetini sürdüren Cemâleddin İshak, İstanbul'a gittiğinde daha sonra sadrazamlığa kadar yükselen akrabası Vezir Pîrî Mehmed Paşa'nın Zeyrek'te kendisi adına yaptırdığı tekkeye yerleşti. Kaynaklarda adı Cemâlî Halîfe Tekkesi ya da Pîrî Paşa Zaviyesi şeklinde geçtiği gibi Kara Pîrî Paşa Camii veya So-ğukkuyu Camii şeklinde de geçen bu tekkeye ait vakfiyenin 923 (1517) tarihini taşıması 252 binanın 1517'de tamamlanmış durumda olduğunu göstermesi yanında şeyhin İstanbul'a gidiş tarihi hakkında da fikir vermektedir. Pîrî Mehmed Paşa, bu tekkeden başka İstanbul'da şeyh adına Fındıkzade ve Sütlüce'-de iki tekke daha yaptırmıştır. 927 (1521) yılı civarında yaptırılan Fmdıkzade'deki tekke kurucusuna nisbetle Pîrî Paşa Tekkesi diye bilindiği halde, 1127'de (1715) postnişin olan Şeyh Mehmed Fahri ve halifesi Mehmed Şeyhî efendilerin oturdukları mahalleye nisbetle "Koruklu" lakabıyla tanınmaları sebebiyle daha sonra Koruklu veya Koruk Tekkesi diye anılmıştır. İnşa tarihi tesbit edilemeyen Sütlüce'deki tekke ise Şeyh İshak Cemâleddin Karamâ-nî Tekkesi şeklinde kaydedilmiştir.253

Halvetiyye'nin Habib Karamânî vasıtasıyla Anadolu'nun çeşitli bölgelerine yayılmış olan bir kolunu İstanbul'a getiren Cemâleddin İshak Karamânî, "mâte züb-detü'l-evliyâ" cümlesinin tarih düşürüldüğü 933'te (1527) İstanbul'da vefat etmiş ve Sütlüce'deki tekkesinin yakınına defnedil mistir. Kabri 1922'de Koruklu Tekkesi'nin naziresine nakledilmiştir. Cemâleddin İshak'tan sonra Sütlüce'deki tekkede yerine Şeyh İcâdî diye tanınan halifesi Hayreddin Hızır Amâsî geçmiş, Fâtih'teki tekkede de oğlu Mehmed Emin Efendi postnişin olmuştur. Zeyrek'teki tekke ise şeyhin ölümünün ardından medreseye çevrilmiştir. Cemâleddin İshak'ın halifelerinden Ezelîzâde Abdurrahman Efendi Konya'da Sâhib Ata Zâvîyesi'nde, Abdülkerim Efendi Tire'de, Hayreddin Hızır Amâsî ise bir müddet Sütlüce'deki tekkede kaldıktan sonra Amasya'da faaliyetini sürdürmüştür. Kabri Sütlüce'deki tekkenin naziresinde bulunan meşhur hattat Ahmed Şemseddin Karahisârî ile ulemâdan Karamanlı Ahmed Esam da Şeyh Cemâleddin İshak'ın halifelerin dendir.

Eserleri.

Cemâleddin İshak Karamânî1-nin tefsir, hadis, tasavvuf, gramer gibi alanlarda te'lif, tercüme, şerh ve haşiye türü çeşitli eserleri ve Arapça kasideleri bulunmaktadır. Manzum Kırk Hadis Tercümesi dışındaki diğer eserleri Arapça'dır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Tefsîrü'l-Kur'ân.254 Mücâdile sûresinden Kur'an'ın sonuna kadar olup Alâeddin Ali es-Semer-kandî'nin Mücâdile sûresine kadar gelen Bahrü 'I-Sjlûm adlı tefsirini tamamlamak üzere yazılmıştır. 255

2. Hâşiye'alâ Envâri't-tenzîl. Beyzâvîtefsirinin hâşiyesidir. 256

3. Şerhu'l-hadîşi'I-erbcfîn . 257

4. Kırk Hadis Tercümesi. Kırk beyitten meydana gelen eser Ahmet Sevgi tarafından neşredilmiştir. 258

5. Risale fî etvâri's-sülûk (Etoârü's-seb'a) 259

6. Risale fî devrânı'ş-şûfiyye ve raksınım. Vaiz Mevlâ Arab'ın devrân-ı sûfiyye aleyhine yazıp dönemin Halvetiyye mensuplarına gönderdiği mektuba reddiye olarak kaleme alınmıştır.260

7. Tevabi' /i'ş-şar 261 Bazı kaynaklarda yanlışlıkla Nevâbf şeklinde kaydedilen sarfa dair bu esere müellif bir de şerh yazmıştır.262 8. Kaşîdetü'l-kâîiyye. Otuz üç beyitlik bir kaside olup Münâcâtü'l-meymûne diye de bilinir. İstanbul'da birçok defa basılmıştır . 263

9. Kaşîdetü'l-hâ^iyye.264 Hânîzâde İbrahim tarafından Şerh-i Kasîde-i Muhrika adıyla Türkçe olarak şerhedilmiştir.265

251 IA, VI, 399252 Küçükdağ, Vezîr-i Âzam Pîrî Mehmed Paşa, s. 1 34253 Çetin, XIII 1981, s. 589254 Tefsîr-İ Cemâl Halîfe, Cemâli Tefsiri255 Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. i 10256 Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 266257 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 336258 İs-tâmî Kültür Sanat ve Edebiyat, IM (1988-89], s. 25-27259 Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. I 194260 Mecdî, s. 373; Keşfü'z-zunün, I, 864261 Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 620; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6596262 Beyazıt Devlet Ktp., Ve-iiyyüddin Efendi, nr. 3059263 Mecmua], 1265.S.6I-63; I 276, I 279, I 280, s. 66-67; I 284, s. 63-65; I 320, S. 50-5264 Süleymaniye Ktp., Hamîdiye, nr. 388, vr. 66"-68b; Esad Efendi, nr. 3783, vr. 20öb-208b265 İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, nr. 485, vr. lb-57a

10. Risâle-tü'n-nuşhiyye li-tâiibi't-turuki'j-îethiy-ye.266

Osmanlı Müellifler i'nüe Cemâleddin İshak Efendi'nin vahdet-i vücûda dair bir risalesinin olduğu ve bunun Şeyhülislâm Mûsâ Kâzım Efendi tarafından tercüme edildiği belirtilmişse de eserin Cemâleddin İshak'a aidiyeti kesin değildir. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplı-ğı'nda dört nüshası bulunan tercümenin üçünde eser 267

Muhammed Cemâleddin Nuri adlı bir kişiye, birinde ise 268 Cemâleddin İshak Karamânî'ye nisbet edilmiştir.

Bibliyografya :

Taşköprizâde, eş-Şekâ'ik, s. 142, 189, 370-371; Mehmed Tireyi [Kara Çelebi]. MeLâliu'l-en-vâr, Süleymaniye Ktp., Denizli, nr. 197, vr. 125°'b; Mahmûd b. Süleyman ei-Kefevî, Ketâ'ibü a'lâ-nv'l-ahyâr min fukahâ'i mezhebi''n-Nu''mân cl-muf)târ, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 630, vr. 480b; Küçük Nişancı Mehmed Paşa. Tâ-rî/ı, İstanbul 1290, s. 181; Mecdî, Şekâik Tercümesi, s. 372-374; Hoca Sâdeddİn. Tâcü't-teuâ-rth, İstanbul 1280, II, 579-580, 595-597; Âlî Mustafa, Künhü'l-ahbâr, İÜ Ktp., TY, nr. 5959, vr. I68a"b; Nişancızâde Muhyiddin Mehmed, Mir'ât ü'i-kâinat, İstanbul 1290, II, 458-459; Atâî, Zeyl-iŞekâik, s. 24, 43, 63,85, 191, 198; Cemâleddin Hulvî. Lemezât-ı Hulviyye (haz. M. Serhan Tayşî), istanbul 1993, s. 606; Keşfü'z-zunûn.l, 189,445,503,846,864, 895-896; II, 1037; Evliya Çelebi. Seyahatname, I, 309; Ay-van5arâyî. HadîkaLCt't-ceuâmi', I, 137-138, 303-304; Müstakim zade, Tuh [e, s. 112-113; Hânîzâde Seyyid İbrahim, Şerh-i Kasîde-i Muhrika, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, nr. 485, vr. 2"; Sicill-i Osmânî, II, 82; Os-manlı Müellifleri,I, 51, 145; Hüseyin Vassâf, Sefine, III, 223-224; Brockelmann. GAL, II, 557; Hedİyyetü't-'ârifîn, I, 202; Konyalı, Niğde Aksaray Tarihi, s. 2264-2271; Zâkir Şükrü. Mec-mûa-i Tekâyâ (Akbatu), IV/4,s. 81;Günay Kut-Turgut Kut. "İstanbul Tekkelerine Ak Bir Kaynak.: Dergeh-nâmc", Türkische Miszellen, İstanbul 1987, s. 222; Yusuf Küçükdağ. Vezir-i Âzam Piri Mehmed Paşa, Konya 1994, s. 134-139; a.mlf., //. Bayezid, Yavuz ue Kanunî Devirlerinde Cemâli Aiiesİ, İstanbul 1995, s. 81-88, 100-104; Atilla Çetin. "İstanbul'da Tekke, Zaviye ve Hânkahlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli Önemli Bir Vesika", VD, XIII (1981), s. 589; Franz Babinger, "Kastallânî", İA, VI, 399; Muhittin Serin, "Hamdullah Efendi, Şeyh", DİA, XV, 451; M. Baha Tanman, "Koruk Tekkesi", DBİst.A,V, 70-71. Reşat Öngören

KARAMÂNÎ MEHMED PAŞA

(ö. 886/1481) Osmanlı veziriazamı ve tarihçisi.Konya'da doğdu. Bazı kaynaklarda Karamânî nisbesi yanında Konevî olarak da anılır.269 Gerek kendi eserinde gerekse vakfiyesiyle mezar taşında tam adı Mehmed Paşa b. Arif Çelebi el-Celâlî es-Sıddîki şeklinde geçer. Babası Arif Çelebi'nin Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî soyundan olduğu ve Konya Mevlânâ Dergâhı postnişini iken 824'te (1421) vefat ettiği belirtilir.270 Sıd-dîkiliğinin de Hz. Ebû Bekir soyundan geldiğine işaret ettiği üzerinde durulur. Medrese tahsiline Konya'da başladı ve Musannifek ile Alâeddin Ali et-Tûsî'den ders alarak öğrenimini tamamladı. Ardından Konya'dan ayrılıp Osmanlı ülkesine gitti. İstanbul'un fethinden sonra Mahmud Paşa'nın vezîriâzamhğı sırasında (859/1455) onun himayesine girdi. Önce Mahmud Paşa'nın İstanbul'da yaptırdığı medresenin müderrisliğine, arkasından divan kâtipliğine getirildi. Mahmud Paşa'nın tavsiyesiyle 869 (1464) yılında nişancı 271 ve bu görevdeyken 875'-te (1470-71) vezir oldu. Şahabeddin Te-kindağ. vakfiyesindeki "el-emîr el-hatîr ve'1-vezîr el-kebîr" kaydına dayanarak onun vezirliğe tayininin 862'den (1458) önce olduğunu ileri sürer.272 Ancak bu kayıt, müderrisliği döneminde düzenlenen vakfiyesinin vezîriâzamlığı sırasında bazı değişikliklere uğramasıyla ilgili olmalıdır. Uzun süre nişancılık görevinde kalan Mehmed Paşa bu dönemde daha çok Nişancı Paşa unvanıyla şöhret kazanmıştır.273 Vezîriâzamlığa ise 1478 yılı ortalarında getirildiği anlaşılmaktadır. Vezîriâzam Karamânî Mehmed Paşa adına bir tımarın "gurre-i Ramazan 883" (26 Kasım 1478) tarihinde kaydedilmesi 274 onun bundan birkaç ay önce bu göreve getirildiğini gösterir.Fâtih Sultan Mehmed, İstanbul'un fet-hiyle Anadolu ve Balkanlar'da sınırları genişleyen devleti yeniden yapılandırma projesinde Karamânî Mehmed Paşa'dan büyük destek görmüştür. Özelikle kanunnâmelerin hazırlanmasında Mehmed Paşa etkili rol oynamıştır. Eskiden beri mevcut olan kardeş katlinin onun görüşleri doğrultusunda kanun haline getirildiği belirtilir. Fâtih Sultan Mehmed'le birlikte yeni veraset kanununun da kurucusu olmuştur. Teşrifat usulünü ortaya çıkan yeni şartlar çerçevesinde belirleme yönüne gitmiş, vezir sayısı

266 Keşfü'z-zunün, I, 895-896267 Osman Nuri Ergin, nr. 313, 991; Belediye, nr. 433268 Osman Nuri Ergin, nr. 1444269 Sehî, s. 23270 Sâkıb Dede, I, 129-132271 Sehî, s. 23272 M, Vll, 588273 Latîfî, s. 335274 Gökbilgin, s. 44

üç iken dörde çıkarılmıştır. Daha önce tek olan kazaskerliğin devlet işlerinin hızlandırılması için ikiye çıkarılmasını arzetmiş, arzı kabul edilerek Rumeli ve Anadolu için ayrı kazaskerlikler kuruimuş 275 tayinleri de veziriazama verilmiştir. Devletin maliye işleri de yeniden düzenlenmiş, defterdar Dîvân-ı Hümâyun'un aslî üyesi yapılarak bu görev müstakil bir makam haline getirilmiştir.Karamânî Mehmed Paşa Osmanlı Dev-leti'nin gelirlerini arttırmak, asker ihtiyacını karşılamak maksadıyla bazı vakıf ve mülk arazilerinin tımara çevrilmesinde de roi oynadı. Âşıkpaşazâde başta olmak üzere bazı kaynaklarda bu önemli reformda parmağı olduğu gerekçesiyle sert bir şekilde eleştirilen Mehmed Paşa, ayrıca toprak tahsisinde karışıklığı önlemek için 883'te (1478) timar ve zeamet sahiplerine, kendi isimleriyle birlikte o timarın bulunduğu yerle senelik gelirinin tahrir defterlerine kaydedildikten sonra beratla verilme sistemini de getirdi.276

Mehmed Paşa askerî bir kumandan ve idareci olmaktan çok medreseden yetişmiş bir bürokrat olma yönü ile sivrilmiştir. Onun özellikle iç siyasette padişah üzerinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Kıvâmî'nin, "Sultân-ı âlemin huzurunda bir sözü iki olmazdı. Sultân-ı âlem kendini, memleketi ona teslim eylemişti 277 ve İbn Kemal'in, "Şehriyâr-ı cihanın inân-ı ihtiyarı onun elinde olmağın çok bid'at vazetmişti" 278 demeleri bunu gösterir. Cem Sultan taraftarı olarak padişahı etkilemeye, hatta onun tahtın vârisi şeklinde ilânına çalıştığı da belirtilir. Ancak olayların Bayezid lehine geliştiğini görünce başka yollarla amacına ulaşmak isteyen Mehmed Paşa'nın hasta durumdaki padişahı Mısır seferine ikna etmesinin ardında, onun yolda ölümü durumunda Konya'ya yakın olunacağından Cem'in kolayca tahta çıkmasını sağlama niyetinin yattığı ileri sürülmektedir. 886'da (1481) sefer için Anadolu'ya geçen ve Gebze yakınlarında vefat eden Fâtih'in ölümünü gizleyen ve hastalığı arttığından istirahat ettirmek için saraya götürüldüğünü çevreye yayan Mehmed Paşa, aldığı önlemlerle yeniçerilerin İstanbul tarafına geçmelerini engelledi. Cem taraftan olmasına rağmen mecburen çoğunluğun görüşüne uyarak devlet erkânı ile birlikte yazdıkları nâmeyi Şehzade Bayezid'e 279 bundan ayrı olarak yakın adamlarından birini de gizlice Cem'e gönderdi. Ancak Cem'e yolladığı haberci Bayezid'in damadı Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa tarafından yakalandı. Bu arada yeniçerilerin İstanbul tarafına geçmesini istemeyen Mehmed Paşa, İstanbul-Üsküdar arasındaki nakli engellemek için Üsküdar yakasına gemi ve kayıkyanaştırılmaması emrini verdi. Acemi oğlanlarını Fi! çayırında-ki köprüyü onarmaları için şehirden dışarı çıkardı. Aldığı bütün önlemlere rağmen Fâtih'in ölümü duyuldu ve yeniçerilerden bir kısmı Fâtih'in ölümünden bir gün sonra İstanbul'a geçti. Mehmed Paşa, yasağa uymayanları tehdit ettiyse de '' bir grup yeniçeri subaşı ile birlikte Mehmed Paşa'nın divanhanesini basarak onu katletti.280 Kesilen başı bir mızrağın ucuna takılarak günlerce İstanbul sokaklarında gezdirildi.281 Mehmed Paşa'nın kabri, İstanbul'da isminden dolayı Nişancı olarak anılan mahalledeki caminin kıble tarafında yer alan türbededir. Sehî, kabrinin Şeyh Vefa Tekkesi'nde bulunduğunu yazarsa da 282 bunun, paşayla Şeyh Vefa arasındaki yakınlıktan dolayı kabrini Şeyh Vefa Tekkesi'nde göstermiş olmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.İki eşinin olduğu ileri sürülen Mehmed Paşa'nın birinci eşi hocası Musannifek'in kızıdır. Oğlu Zeynelâbidîn Ali Çelebi'nin bundan doğduğu tahmin edilmektedir. İkinci eşi Sittî Şah, Alâiye beyinin kızı idi.283 Mehmed Paşa'nın türbesinin yanındaki mezarlıkta toprak altından çıkarılan "Ayşe bint Râbia ve ebûhâ Mehmed" yazılı mezar taşına bakılırsa Râbia adlı üçüncü hanımından doğmuş Ayşe adlı bir kızı vardı.Çağının diğer devlet adamları gibi Mehmed Paşa da mutasavvıfları, şairleri, ilim adamlarını himaye etmiş, Horasan'dan Konya'ya gelen Musannifek ile muhtemelen hocası Alâeddin Ali et-Tûsî'yi İstanbul'a getirtip padişah ve Mahmud Paşa ile tanıştırmıştır. Yine Şeyh Vefâ'nın İstanbul'a gelmesi ve padişah nezdinde itibar kazanması da onun aracılığı ile olmalıdır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî soyundan olup medrese çıkışlı akrabalarının da istanbul'a gelmelerine vesile olduğu anlaşılmaktadır. Cemâleddin Çelebizâde Âbid Çelebi bunlardan biridir. Mehmed Paşa çevresindekileri belli bir kültür seviyesine ulaşmaları için teşvik etmiş, yetişmelerini sağlamıştır. Kölesi Hüsâmeddin'in oğlu Muhyiddin Mehmed Hicrî Efendi medreseden yetişerek İstanbul kadılığına kadar yükselmiş bir âlimdi.284

Karamânî Mehmed Paşa vezîriâzam lığı sırasında ilim adamlarına tartışmalar yaptırır ve özellikle felsefî konularda bu tartışmalara katılırdı.285 Yeniliğe açık bir devlet adamı olarak devlet İşlerinde kendisine ayak uyduramayanları değişik metotlarla etkisiz hale getirmiştir. Hocazâde Muslihuddin Efendi gibi döneminin etkili ilim adamlarıyla geçimsizliğinin altında onun Fâtih'in yeni düzenlemelerine karşı olan tutumunun yattığı

275 HocaSâdeddin, 11,480-481276 a.g.e., I, 562277 Fetihnâme-i Sultan Mehmed, s. 273278 7e-uârth-iÂl-i Osman, s. 531-532279 Hoca Sâdeddin, II, 4280 Bihiştî Ahmed Sinan Çelebi,vr. 21 lb; İdrîs-i Bitlisi, s. 330281 Ki vâmî, s. 279282 Tezkire, s. 23283 Âşıkpaşazâde, s. 192284 Taşköprizâde, s. 495285 Taşköprizâde, s. 154

söylenebilir. Bununla birlikte Hocazâde'nin öğrencisi Seyyid İbrahim'den oğluna ders aldırmış. Şehzade Korkut'a hoca olarak tayinini sağlamıştır.286 Mehmed Paşa'nın ayrıca devlet idaresinde Türk-devşirme çekişmesinin başta gelen şahsiyetlerinden biri olduğu yolundaki yorumlar, onun ya-hudi asıllı hekim Yâkub Paşa'ya ve Rum Mehmed Paşa'ya karşı olan muhalefetine dayandırılır. Devletin yeniden yapılandırılması hususunda alınan tedbirler dolayısıyla Âşıkpaşazâde, Kıvâmîve İbn Kemal gibi tarihçilerce eleştirilen Mehmed Paşa'nın bu yüzden çok sayıda düşman kazandığı ve bu durumun kişiliği hakkında aktarılan bilgileri tartışmalı hale getirdiği söylenebilir.Mehmed Paşa'nın İstanbul'da hayır eserleri bulunmaktadır. Bunlardan Kum-kapı'da Nişancı Mehmed Paşa Camii 870'te (1465) inşa edilmiştir. Aynı mahallede bir çifte hamamla caminin bitişiğinde zaviyesi, bir de medresesi bulunuyordu. Bunun dışında ikinci bir mescidi daha vardı. Tâcîzâde'nin tarih düşürdüğü bu mescid Kumkapı'daki camiyle karıştırılmış, şu anda İstanbul Müftülüğü olan yerdeki sarayı ile birlikte yaptırılan mescidin inşa tarihi (885/1480) camiye ait gösterilmiştir.Karamânî Mehmed Paşa hem tarihçiliği hem de Osmanlı inşâ sanatında verdiği inşa örnekleriyle tanınmıştır. Daha nişancı iken Uzun Hasan'a yazdığı söylenen mektuptan dolayı 287 Fâtih'in teveccühünü kazanmıştır.288

Onun değişik mektupları münşeat mecmualarında örnek olarak verilmektedir.289 Ayrıca Türkçe. Arapça ve Farsça şiirler yazan Mehmed Paşa'nın mahlası Nişânî'dir. Bir divanda toplanmayan şiirlerine değişik tezkire ve mecmualarda rastlanmaktadır. Kınalızâde onun şiirde İnşâdaki kadar üstün olmadığını söylemektedir.290

Karamânî Mehmed Paşa kaleme aldığı Osmanlı tarihiyle de dikkat çeker. Onun Arapça yazdığı bu eser İlk Osmanlı tarihlerinden biri olarak ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle OsmanJı tarihinin iJk dönemlerine ait verilen bilgiler oldukça değerlidir. Eser iki kısımdan oluşur. İlki Ri-sâle fî tevârihi's-selâtîni'l-Oşmâniyye, ikincisi Risale fî târihi Sultân Mehmed b. Murâdân min. Âli cOşmân adını taşır. Birinci kısımda Osmanlı Devleti Osman Gazi'den başlayarak II. Meh-med'e. ikincisinde II. Mehmed'in tahta çıktığı 85S yılından (1451) 1 Muharrem 88S'e (13 Mart 1480) kadar olaylar anlatılmaktadır. Bu kısım Fâtih Sultan Mehmed dönemi için kıymetli bilgiler taşır.291 Kitabı, tercümesini yayımlayarak ilim âlemine ilk duyuran Mükrimin Halil Yinanç olmuş ve eseri "Millî Tarihimize Dair Eski Bir Vesika" başlığı altında Türk Tarih Encümeni Mecmuasi'nda yayımlanmıştır.292 İkinci bir tercümesini ise İbrahim Hakkı Konyalı neşretmiştir.293

Bibliyografya :

Külliyyât-İ Dîuân-ı Kabu!t{nşr. İsmail Hikmet Ertaylan), İstanbul 1948, s. 193; Âşıkpaşazâde, Târih, s. 192; Câmî, fiefehâtü'l-üns, İstanbul 1270, s. 580-581: Tursun Bey, Târîh-i Ebü'l-Feth[nşr. Mertol Tulum), İstanbul 1977, s. 182; Oruç b. Âdil. Teuârîh'i Âl-i Osman, s. 131; Bihiş-tî Ahmed Sinan Çelebi. Teuârih-i Âl-İ Osman, Britİsh Museum, Add., Or., ms., 7869, vr. 211b; Tâcîzâde Sadi Çelebi. Münşeat (haz. Necati Lu-gal -Adnan Sadık Erzi), İstanbul 1956, s. 57, 61; İdrîs-i Bitlisî. Târîh-i Âl-İ Osman, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, FY, nr. 860, s. 330; Neşrî. Cihan-nümâ (Taeschner), s. 219; İbn Kemal, Teuânh-i Â!-i Osman, VII. Defter, s. 531-532; Sehî, Tezkire, s. 23; Feridun Bey. Münşeat, I, 271-272; Latîfî, Tezkire, s. 335; Mecdî. Şekâik Tercümesi, s. 154, 186, 319-321, 495; Hoca Sâdeddin. Tâcü't-te-vârth, İstanbul 1279-80,1,562; 11,4. 472,430-481; Âlî Mustafa. Künhü'l-ahbâr, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3526, vr. 83"; Künhü't-ahbâr'ın Tezkire Kısmı (haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s. 146; Kınalızâde, Tezkire, II, 988; Kivâmî. Fet.İhnâme-İ Sultan Mehmed (nşr. I" Babinger), İstanbul 1955, s. 273, 279; Külliyyât-t Dioân-ı Meulânâ Hâmidi(r\şr. İsmail Hikmet Ertaylan), İstanbul 1949, s. 293-294; Atâî. Zeyl-i Şekâik, İstanbul 1268, I, 15, 344-345; Cemâleddin Hulvî, Lemezât-ı Huluİyye, Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 565, vr. 163b-164a; San Abdullah Efendi, Münşeat, Sü-leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3333, vr. 28*-29b; Sâkıb Dede, Sefine, I, 129-132; Ayvansarâ-yî. Hadîkatü'l-ceuâmi', 1, 209; Hammer (Ata Bey), III, 156, 217, 224,240-242; Lutfi Paşa. Teuânh-iÂt-i Osman, İstanbul 1341, s. 190; VI. Mirmİroğlu. Fatih Suttan Mehmed Han Hazretlerinin Devrine Ait Vesikalar, İstanbul 1945, s. 1; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, il, 141, 144, 146, 161-162, 602, 624, 645; Gökbügin, Edirne oe Paşa Liuâst, s. 44, 74, 88, 134,305; Ekrem Hakkı Ayverdi, Fâtih Deuri Mİ'mârîsi,İstanbul 1953, s. 428; Konyalı. Konya Tarifti, s. 155-156,555-556, 937, 1156; Fr. Babinger, Aufsâtze und Ab-handlungen zur Geschichte Südosteuropas und der Leuante, München 1966, II, l-5;a.mlf., Mehmed the Conçueror and his time, Prince-ton 1978, s. 362, 401, 404, 406-407, 454-455,477, 482; Şerafettin Erel. Önemli Birkaç Kitabe, İstanbul 1971, s. 7; Yusuf Küçükdağ. //. Bâ-yezid, Yauuz ue Kanunî Devirlerinde Cemâli Ailesi, İstanbul 1995, s. 10-46; a.mlf,. "Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamı'na Dair İki Mevlevi Vakfiyesi", VD, XXIII (1994), s. 75-76, 82, 84; R. F. Kreutel, Hanimaidanus 286 Mecdî, s. 319-321287 Feridun Bey, I, 271-272288 Tâcîzâde Sadi Çelebi, s. 57; Latîfî, s. 335289 Sarı Abdullah Efendi, vr. 28a-29b290 Tezkire, II, 988291 SüleymaniyeKtp.,Ayasofya, nr. 3204; ÂşirEfendi, nr. 234292 sy. 11/79 11 Mart 1340, s. 85-94; sy. 111/80 1 Mayıs 1340, s. 142-155293 Osmanlı Sultanları Tarihi", Osmanlı Tarihleri I, istanbul 1949, s. 323-369

Anonimi'-ne Göre Sultan Bayezİd-i Veii: 1481-1512 (trc. Necdet Öztürk), İstanbul 1997. s. VII, 12; Ömer Lütfi Barkan, "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devrinin KolonizatÖr Türk Dervişleri ve Zaviyeler", VD, II (1942), s. 328-329, 330-334; Tahsin Ünal. "Karamam Mehmet Paşa", Anıt, sy. 5, Konya 1949, s. 14-17; sy. 6(19-19), s. 12-15; sy. 7(19-19]. s. 19-21; R İsmail Âyânoğlu. "Fatih Devri Ricali Mezar Taşları ve Kitabeleri", VD, IV (1958), s. 195; Arj-dülkadir Özcan. "Fatih'in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi", TD, sy. 33 (1982), s. 9-20; M. CavidBaysun, "Cem", İA, III, 70; M. C. Şehâbeddin Tekindağ, "Mehmed Paşa", a.e., VII, 588-591; A. H. de Groot. "Mehmed Paşha, Karamânî", F.P(ln%.), VI, 995-996. Yusuf Küçükdaö

KARAMANLI

Osmanlı Devleti'nin Trablusgarp eyaletini 1711-1835 yılları arasında idareleri altında bulunduran Türk asıllı aile.Ailenin kurucusu Ahmed Bey'dir. Soyu pek bilinmemekle birlikte kendisinin, babasının veya dedelerinden birinin Trablusgarp ocağında asker olarak hizmet etmek için Anadolu'nun Karaman ili veya bölgesinden gitmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Bazı tarihçiler, atalarından birinin Osmanlı denizcilerinden Turgut Reis ile Trablusgarp'a gittiğini ileri sürerler. Ahmed Bey'in çağdaşı olan Trablusgarplı tarihçi İbn Galbûn onun isim zincirini Ahmed b. Yûsuf b. Muhammed b. Mustafa olarak belirtmektedir.1710'da Münşiye ve Sahil bölgesinin âmili olan ve halkın sevgisini kazanan Ahmed Bey, yeniçeriler ve kuloğulları ile Arap ileri gelenleri arasındaki rekabetten doğan karışıklığa son vermek için Trablusgarp şehrine müdahaleye karar verdi. Kuloğullan'na karşı Araplar'ın desteğini alarak Trablusgarp eyaletinin idaresini ele geçirdi (29 Temmuz 1711). Bir süre sonra padişah tarafından gönderilen Halil Pa-şa'yı ve çok sayıda Türk askerini Öldürttü. Ardından bu davranışlarını haklı göstermek için İstanbul'a bir elçi gönderdi. Devrin padişahı III. Ahmed de onu beylerbeyi unvanıyla Trablusgarp eyaletinin valisi olarak tanıdı. Paşa unvanını ancak 1722'de alan Ahmed Bey yeniçerilere pek güvenmediğinden yerli halktan bir milis kuvveti oluşturdu ve korsanları himayesi altına aldı. 1713-1723 yılları arasında Trablusgarp'ın güneyinde Bingazi'de ve Fizan'da çıkan isyanları gerektiğinde şiddet kullanarakbastirdı. Bu arada bazı devlet adamlarını, iieri gelenleri, özellikle döneminin tarihini yazan ve övgüsünü yapan İbn Galbûn'u öldürttü, böylece hâkimiyetini bütün ülkeye yaydı. Başta İn-giltere ve Fransa olmak üzere Batılı büyük devletlerle arasını açmaktan kaçındı, onlarla barış ve ticaret antlaşmaları imzaladı veya mevcut olanları yeniledi. Osmanlı padişahına gönderdiği yazıda vilâyet ahalisinin kendisinden memnun olduğunu bildirerek görevinde kalmasını istedi. 2 Zilhicce 1145 (16 Mayıs 1733) tarihinde padişah onun isteği doğrultusunda ferman çıkardı.294 Bu arada Trablusgarp şehrinin surlarını onarttı, burada bir cami ile medrese inşa ettirdi. Ahmed Paşa altmış yaşlarında iken 6 Şevval 1158'de (1 Kasım 1745) öldü.Yerine geçen oğlu Mehmed, Osmanlı Padişahı Mahmud tarafından vali olarak tanındı (1745). Onun zamanında barış devam etti, İngiltere ve Fransa ile olan antlaşmalar yenilendi. Ancak korsanlık hareketleri büyük gelişme gösterdi. Bu da Venedik ve Napoli'yle bazı anlaşmazlıkların çıkmasına sebep oldu. Mehmed Paşa 1754 yılında öldü.Mehmed Paşa'nın yerine oğlu Ali Bey (Paşa) geçti. 1754-1793yılları arasında Trablusgarp beylerbeyiliği yapan Ali Paşa'nın ilkyıllarında özellikle Münşiye ve Sahil bölgelerinde olmak üzere isyanlar çıktı. 1758'den sonraki yıllar genellikle sükûnet içinde geçtiyse de son yıllarında yine ciddi ayaklanmalar oldu. Oğullarından Hasan 1790'da öldürülüp ikinci oğlu Ahmed, bey olduysa da Araplar tarafından kardeşi Yûsuf'un desteklenmesi üzerine Ahmed Bey idareyi fiilen eline alamadı. Trablusgarp eşrafı ve üst kademedeki birkaç asker durumun ciddiyeti karşısında Osmanlı padişahından bir başka vaii tayin etmesini istediler. Bunun üzerine Yûsuf kendisini 1207"de (1793) vaii tayin ettirerek Trablusgarp'ı kuşattı. O sırada Cezayir'den çıkarılan Ali Bulgur, padişah tarafından Trablusgarp valiliğinin kendisine verildiğini iieri sürerek Trablusgarp'a girince (Temmuz 1793) Karamanlı ailesi Tunus'taki Hammûde Paşa'nın yanına sığındı. Ali Bulgur Cerbe adasını işgal ederken Tunus beyi de Karamanlıların iktidarı tekrar ele geçirebilmeleri İçin onların faaliyetlerini destekledi. Şubat 1795'te yenilen Ali Bulgur Mısır'a kaçtı. Karamanlı Ali Paşa, oğlu Ahmed'in lehine vaiilik görevinden çekildi. Fakat ertesi yıl Yûsuf Trablusgarp'ı zaptederek kendisini vali tayin ettirince Ahmed Malta'ya kaçmak zorunda kafdı. Resmen Osmanlı Padişahı III. Selim tarafından da valiliği tanınan Yûsuf 1797 yılında valilik fermanını aldı.Yûsuf Paşa, bir yandan Trablusgarp taki karışıklıklara son vermeye çalışırken bir yandan da deniz korsanlarını himaye etti. Bu arada Trablusgarp'ın surlarını sağlamlaştırdı. Napolyon Bonapart'ın Mısır'ı işgali sırasında Yûsuf Paşa İngilizler'in baskısına ve Babıâli'nin ısrarına rağmen Fransa iie ilişkilerini kesmek istememiş, hatta bu ülke ile 1799 yılından geçerli bir antlaşma imzalamıştır. 1800'de Amerika Birleşik Devletleri'nden daha fazla vergi İsteyince bu devletle Trablusgarp'ın arası açıldı. Amerikalılar Bingazi'deki Ahmed Bey'i getirterek vali yapmak istedilerse de İngilizler'in müdahalesiyle Ahmed Bey Mısır'a çekilmek zorunda kaldı. Haziran 1805'te Amerika Birleşik Devletleri'yle Trablusgarp arasında dostluk, ticaret ve seyr-i sefâin muahedesi imzalandı.1810 yılında Gadâmis bölgesi Trablusgarp eyaletine bağlandı. Yûsuf Paşa, 1813'te Mehmed el-Muknî

294 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 13186

kumandasında gönderdiği askerlerle Fizan'ı Trablusgarp'a yeniden bağladı. 1819'da bir Fransız-İngiliz donanması Trablusgarp Lima-nı'nı abluka altına aldı, hiristiyan mahkûm ve kölelerin serbest bırakılmasını sağladı. Padişahın isteği üzerine 1823 -1826 yıllan arasındaki Mora savaşlarına Trablusgarp donanması da katıldı. Bu arada Yûsuf Paşa, Napoli ve Sardunya krallıklarının birtakım tepkilerine sebep olacak korsanlık hareketlerine yeniden canlılık verdi. Trablusgarp'taki İngilizler ve Fransızlar arasında cerayan eden olayların ardından Yûsuf Paşa Fransızlar'la yeni bir antlaşma imzalamak zorunda kaldı.295 1832'de Münşiye ve Sâhil'de oturanlar üzerlerine ağır vergiler konduğu için isyan edip Trablusgarp'ı kuşattılar ve Yûsuf'un diğer oğlu Mehmed'İ vali ilân ettiler. Ancak 5 Ağustos 1832 tarihinde Yûsuf, İngilizler tarafından desteklenen oğlu Mehmed'in yerine Bingazi halkı ve Fransızlar tarafından desteklenen diğer oğlu Ali'nin lehine valilikten feragat etti. Padişah tarafından gönderilen Mehmed Şâkir Efendi muhalifler arasında bir anlaşma sağlamaya teşebbüs ettiyse de başarılı olamadı. Şâkir Efendi1834 yılı Ekim ayında Ali Bey'in valiliği için yeni bir ferman getirdi, ancak isyancılar ve İngilizler onu vali olarak tanımayı reddettiler. Fransızlar'ın Karamanlı ailesi üzerindeki baskısı ve ciddi bir tehdit oluşturabilecek olan Cezayir'deki varlıkları sebebiyle Osmanlı hükümeti Trablusgarp üzerinde mutlaka bir hâkimiyet kurma kararındaydı. Bu arada yerli ahali de Karamanlı hanedanından şikâyetçi olduğunu doğrudan İstanbul'a bildirmeye başlamıştı.296

1835 yılının Şubat ayında hükümet Mustafa Necib Paşa kumandasında Trablusgarp'a bir donanma ve birlikler gönderdi. Bunlar 27 Mayıs'ta Trablusgarp'ta karaya çıktılar. Ertesi gün Ali Bey'le birlikte Trablusgarplı birçok kişi tutuklandı. Mustafa Necib Paşa, daha sonra Trablusgarp eyaletinin valisi olduğunu gösteren padişah fermanını ilân ettirdi. Karamanlı ailesinden Mehmed Bey intihar ederken kardeşi Ahmed Malta'ya kaçtı. Karamanlı ailesinin öteki fertleri ise İstanbul'a gönderildi, sadece Yûsuf Paşa'nın çok yaşlı olmasından dolayı Trablusgarp'ta kalmasına izin verildi; o da 4 Ağustos 1838 tarihinde vefat etti. Böylece Karamanlı ailesinin Trablusgarp'taki idaresi sona erdi. Osmanlı Devleti muhtaç duruma düşmemeleri için aile mensuplarına maaş bağladı 297 ve malî sıkıntı içinde bulunmasına rağmen Karamanlı ailesinin İngiliz ve Fransız tüccarlara olan borçlarını ödemek zorunda kaldı. Son Karamanlılar, öncekilerin yaptıklarını yok edecek olan ve Osmanlılar ta-rafından eyalet üzerinde yeniden nüfuz tesisini kolaylaştıran iç çekişmelere düşmemeyi başaramamışlardır. Daha az ölçüde olmakla birlikte Tunus'taki Hüseynîler gibi Karamanlılar da millî bir mahiyet olmaksızın mahallî bir hanedan görünümünde kalmışlardır.Karamanlı Ahmed Paşa'nın hükümranlık döneminin ortalarından itibaren Trablusgarp'ta iktisadî durum iyiydi ve burası Akdeniz'de önemli bir ticaret merkezi olmuştu. Fakat 1767 ve 1784'teki veba salgını ve 1784-1786 yılları arasındaki kıtlık Trablusgarp ticaretinin gerilemesine yol açmıştır. Hemen bütün XVIII. yüzyıl boyunca Karamanlılar idarede itirazsız bir yetkiye sahip olmuşlardır. Merkezî idareyi beyler, yeniçerilerin ağası, kâhya, reîsü'l-bahr, hazinedar, şeyhü'l-beled, eyaletleri ise kaid denilen yerli yöneticiler vasıtasiyla ellerinde tutmuşlardır. Önemli kararlar divanda alınırdı. O dönemde kara kuvvetleri 400 yeniçeri, 100 Arnavut, 600 Arap, 200-300 kadar başka dinlerden olup ihtida etmiş kimselerle birlikte 2000 kişiden ibaretti.

Bibliyografya:

BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 13186, 14059; BA, HH, nr. 22457.B, 22457.C, 22553.B, 22553.C; D. Badia y Leblich. Voyages d'Ali Bey, Paris 1814, II, tür.yer.; L. M. Worthley MontaguG, Narratiue of a Ten Years Residence at Tripoli, Londres 1816; Ebü Abdullah Muhammed b. Galbûn, et-Tezkâr fi men meleke Tarâblus ue men kâne bihâ mîne'l-ahyâr, Paris Bibliothe-que Nationale, Mss., nr. 1889; Ahmed b. Hüseyin en-Nâib. el-Menhelü'l-'azb [I târihi Tarâb-lusü'l-ğarb, istanbul 1317, tür.yer.; Hasan Safi, Trablusgarp Tarihi, İstanbul 1328, s. 53-84; Mehmed Nuri - Mahmud Naci, Trablusgarp, İstanbul 1330, s. 88, 139-149; J. Serres. La poli-t'tque turque en Afrİque du nord sous la mon-archie de Juİllet, Paris 1925, s. 88-125; P. C. Bergna. Tripoli dal 1510al 1850, Tripoli 1925; a.mlf.. "I Caramanlı", Libia.m (1953], s. 5-59; C. Feraud. Annales trîpolitaines{ed.A Bernard). Tunis-Paris 1927, s. 305-372; A. Şamili İlter, Şimalî Afrika'da Türkler, İstanbul 1936, II, 229-244; R. Mantran, "Lc statut de l'AIgerie, de la Tunisie et de la Tripolkaine dans l'Empire otto-man", Attı del 1. Congresso intemazionaie di studi nord-africam, Cagliari 1965, s. 205-216; a.mlf., "KarâmanÜ", EF (Fr.|, IV, 641-643; E. Rossi, Storia di Tripoli e delia Trİpolitania della Conçuesta araba al 1911, Rome 1968; M. Ab-dülkerîm el-Vâfi, Yûsuf Başa el-Karamanlİ ve'l-hamletü'l-Fransİgye 'ata Mışr, Trablus 1984, tür.yer.; A. Martel. La Libye (1835-1990), Paris 1991, s. 31-45; E. P. de Reynaud, "La regence de Tripoli", RDM, XII (1855), s. 5-48; G. Medina. "Les Karamanlı de Tripolitaine et l'occupation temporaire de Tripoli par AIj Boulgour", RT, sy. 61 (1907), s. 21-32; N. Slousch. "LaTripoIkaine sous la domination de Karamanlı", RMM, VI (1908], s. 58-84, 211-232,433-453; R. Vadala, "Essai sur l'histoire des Karamanli, pachas de Tripolitaine de 1714 â 1835", Reuue de t'his-toiredes colonies françaises, VII (1919), s. 177-288; E. de Agostinİ. "Una spedizione americana in Cirenaica nel 1805",

295 Ağustos 1830; BA, HH, nr. 22553.B296 BA, HH, nr. 22457.B, 22457.C297 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 14059

Riutsta delle Colonie Itatiane, 11 (1928). s. 721-732; İsmail Kemali. "DocumentI inediti sulla caduta dei Caramanli", a.e.,IV(l930). s. 1-24, 178-216; R. Mİcacchi, "I rapporti tra il regno di Francia e la Reggcnza di Tripoli di Barberia nella prima meta del sec. XVIII.", a.e.,Vlll(1934), s. 65-81,159-182. 247-276; M. Fuad Ezgü, "Karamanlı", M, VI, 311-316. Robert Mantran

KARAMANU NİZAMI

XV. yüzyıl divan şairi.839-844 (1435-1440) yıllan arasında Karaman Beyliği sınırları içinde bulunan Konya'da doğdu.298 Konya'nın vaiz ve müderrislerinden Molla Veliyyüddin Efendi'nin oğludur. İ1K eğitimini babasından aldı; ardından bir süre İran'da bulundu; edebî bilgileri ve Farsça'yı Öğrendikten sonra Konya'ya döndü. Karaman Beyliği'nin yöneticilerinden İbrahim, Pîr Ahmed ve Kasım beylere sunduğu kasidelerden dönüşünün 868'den (1464) birkaç yıl önceye rastladığı tahmin edilmektedir. Ayrıca Kasım Bey'e takdim ettiği kasideden Os-manlılar'ın Karaman Beyliği'ne son vermesinden önce rahat bir hayat sürdüğü, fakat daha sonra sıkıntı içine düştüğü anlaşılmaktadır.Karaman Beyliği'nin ortadan kalkmasının ardından Sadrazam Mahrnud Paşa i!e tanışan Nizamî, paşanın Fâtih Sultan Mehmed'e kendisinden övgü ile söz etmesi ve Fâtih'in de âlim ve sanatkârları İstanbul'da toplamak düşüncesi sebebiyle İstanbul'a davet edildi. Yola çıkmadan önce hükümdar için "nergis" redifli bir kaside yazdı. Bazı tezkirelerde yine aynı maksatla Ahmed Paşa'nın "kasr, la'l ve güneş" redifli kasidelerine nazireler yaptığı belirtilmekteyse de 299 bunlardan sadece ilki divanında bulunmakta olup o da Fâtih İçin yazılmamıştır. İstanbul'a gitmek üzere yola çıkan şair yolculuk esnasında vefat etti. Sehî Bey onun Konya'da öldüğünü söylerse de 300

diğer kaynaklarda bu bilgi yer almamaktadır. Vefat tarihi bilinmeyen şairin 874-878 (1469-1473) yıllan arasında öldüğü tahmin edilmektedir. Kısa süren Ömrünün büyük bir kısmı Karaman Beyliği'nin istilâlarla geçen çalkantılı dönemine rastlayan Nizâmî'nin çok daha genç yaşta öldüğü ileri sürülürse de yazdığı şiirler tahsili ve seyahatleri göz önünde bulundurularak otuz-otuz beş yaşlarında vefat ettiği söylenebilir.301

Nizamî, çağdaşı diğer şairler gibi başta Hâfız-ı Şîrâzî olmak üzere İran şairlerinden etkilenmiştir. Türk şairlerinden de Ahmed Paşa ile Şeyhî'yi kendine örnek aldığı nazirelerinden anlaşılmaktadır. Edebiyat tarihçileri de Nizâmî'nin şiirini Ahmed Paşa'nın şiirine çok yakın görürler.302 Bunda Ahmed Paşa'nın şiirlerine nazire yazmasının etkisi olmalıdır.XV ve XVI. yüzyıl şiir mecmualarında bir hayli şiirine rastlanması Nizâmî'nin sevilen ve okunan bir şair olduğunu gösterir.Bunda canlı ve ahenkli bir üslûba sahip olmasının da etkisi vardır. Sehî Bey onun yetenekli bir şair, şiirlerinin selis ve gazellerinin nefis olduğunu söylerken 303 Latîfî gazellerini Şeyhî ve Ahmed Paşa'nın gazellerinden üstün tutar.304 Mecdî, Ahmed Paşa ile Nizâmî'nin şiir meydanında birbirinden geri kalmadıklarını, ancak Nizâmî'nin "se-rikât-ı şi'riyye vadisine uğramayıp kimsenin mânasını almadığını" belirtir.305 Âşık Çelebi ise onun döneminde herkesçe takdir edilen bir şair olduğunu söyler.306

Üç dilde şiir yazdığı belirtilen Nizâmî'nin 307 Arapça şiirleri günümüze ulaşmamışsa da Türkçe şiirlerinde Arapça mısra ve beyitlere rastlanır. Divanında Farsça beyit ve mıs-raların yanında müstakil Farsça şiirler de bulunmaktadır. Nizâmî'nin Türkçe mü-rettep divanında on bir kaside, 124 gazel ve toplam on dört adet murabba, muhammes, kıta ve müfred yer almaktadır. Ayrıca tahmîs ve rubaileriyle on altı Farsça gazeli vardır.Şiirlerinin yaklaşık üçte biri nazire olan Nizâmî'nin bu konudaki ustalığı edebiyat tarihçilerince de kabul edilir. İshak Çelebi. Kemalpaşazâde, Bakî, Nihânî gibi şairlerin de onun gazellerine nazîreler yazdığı görülmektedir. Hâfız-ı Şîrâzî'nin bazı gazellerini tahmîs ettiği kaynaklarda belirtilmekteyse de 308 divanında bu tahmislerden sadece biri mevcuttur.Nizamî kasidelerine nisbetle gazellerinde daha sade bir dil kullanmıştır. Şiirleri anlam ve fikir açısından pek zengin olmasa da özellikle sevgili ve onun güzellikleriyle ilgili benzetmeler renkli, yeni tasavvurlara açık, bazan da orijinaldir. Tasav-vufî unsurların çok az yer aldığı şiirlerinde geçen tarihî ve efsanevî şahsiyetlerin hemen tamamı İran edebiyatında görülen kişilerdir. Nitekim divanında adını andığı altı şairden yalnızca biri Türk'tür.

298 İpekten, Karamanlı Nizâmı, s. 15, 23299 Latîfî, s. 338; Kün-hü'l-ahbâr'ın Tezkire Kısmı, s. 146300 Tezkire, s. 194301 İpekten, Karaman-UNizâmls. 21-23302 Faik Reşad, 1, 151; Köprülüzâde Mehmed Fuad-Şehâbeddin Süleyman, i, 212303 Tezkire, s.194304 Tezkire, s. 337-338305 Şe-kâik Tercümesi, s. 227306 Meşâirü'ş-şuarâ, vr. 1303307 Sehî Bey, s. 194; Mecdî, s. 227308 Mecdî, s. 227; Osmanlt Müellifleri, II, 434

Nizamî divanının tenkitli neşri Halûk İpekten tarafından gerçekleştirilmiştir.309 Bu tenkitli metin esas alınarak şiirlerinin tahliline dayalı bir doktora tezi hazırlanmış 310 ve bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır.311

Bibliyografya :

Sehî. Tezfcıre (Kut), s. 194-195; Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şuarâ, vr. !363İ'; Latîfî, Tezkire, s. 337-339; Mecdî, Şekâik Tercümesi, s. 226-227; Beyânî. Tezkire (haz İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 295-296; Künhü'l-ahbâr'ın TezkireKıs-mt (haz, Mustafa İsen], Ankara 1994, s. 146-147; Kınalızâde. Tezkire, II, 993-996; Riyazi. Ri-yâzü'ş-şuarâ, Muruosmaniye Ktp., nr. 3724, vr. 141a; Osmanlı Müellifleri, II, 434; Faik Reşad, Târîh-İ Edebiyyât-t Osmâniyye, İstanbul 1913, 1, 150-154; Köprülüzâde Mehmed Fuad - Şehâ-beddin Süleyman, Yeni Osmanlı Târîh-i Ede-biyyâtı, İstanbul 1332, 1, 211-213; Haluk İpekten, Karamanlı ÎHİzâmİ: Hayatı, Edebî Kişiliği ue Divanı, Ankara 1974, s. 15-55; ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., "Karamanlı Nizamî", TM, XIII (1958], s. 63-78; Mustafa Kutlu. "Nizamî" (Karamanlı), TDEA, VII, 73-74. Azmi Bilgin

KARAMANLIOGLU, ALİ FEHMİ

(1932-1973) Kıpçak Türkçesi uzmanı ve yazar.31 Mayıs 1932'de İstanbul'un Küçük-pazar semtinde doğdu. Babası Karamanoğullan'ndan Ahmed Tevfik Bey, annesi Fatma Hikmet Hanım'dır. Süleymaniye Mimar Sinan İlkokulu'ndan sonra İstanbul Erkek Lisesi'ni bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nden 1954'te mezun oldu. Aynı yıl Eski Türk Filolojisi Kürsüsü'nde Reşit Rahmeti Arafın asistanı olarak göreve başladı. Kıpçak Türkçesi Üzerine Bir Gramer Denemesi adlı çalışmasıyla doktor (1959), Seyf-i Sarâyî'nin Gülistan Tercümesi'nin metin ve indeksini hazırlayarak doçent oldu (1968).1960-1962 yıllarında Alman Akademik Mübadele Teşkilâtı'nın (DAAD) bursuyla Hamburg Üniversitesinde Annemarie von Gabain, Bertold Spuler ve 0. Pritsak'ın derslerini ve şarkiyat seminerlerini takip eden Karamanlıoğlu, aynı kurumun araştırma bursuyla 1968'de de üç ay süreyle Almanya'da bulundu. 1972'de Viyana'dayapılan Milletlerarası Altayistik Toplantı-sı'na (PIAC) katıldı. Yakalandığı böbrek hastalığına rağmen Türk dilinin meseleleri üzerinde çalışmayı sürdüren ve çok sıkıntılı anlarında bile derslerini bırakmayan Karamanlıoğlu 17 Ocak 1973'te öldü. Kabri Zincirlikuyu Asri Mezarlığfndadır.Kıpçak Türkçesi üzerinde yaptığı lisans, doktora ve doçentlik çalışmalarıyla tanınan Karamanlioğlu'nun dilin çeşitli problemleri ve Türk kültürüyle ilgili makaleleri İslâm Ansiklopedisi, Türkiyat Mecmuası, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Türk Dili, Türk Kültürü, Türk Yurdu, Bilgi ve Ortam mecmualarında yayımlanmıştır.312

Eserleri.

1. Türkçe Nereden Geliyor Nereye Gidiyor?.313 Cumhuriyet gazetesinin açtığı "Dil sahasında yazılan en iyi eser" konulu Yunus Nadi yarışmasında birincilik alan eserde Türkçe'nin bağlı bulunduğu di! ailesi ve menşeinin ele alındığı kısa bir girişten sonra "Türk Dilinin Eski ve Yeni Çağlan", "Türk Dilinin Bugünkü Lehçe ve Şiveleri", "Eski Türkçe", "Orta Türkçe". "Yeni Türkçe". "Çağdaş (Modern) Türkçe" başlıklı bölümlerle sonuç kısmı ve konuyla ilgili yayınlar yer almaktadır. Eser uzun yıllar sahasında bir boşluğu doldurmuş ve çeşitli seviyelerdeki insanların yararlandığı bir kitap olmuştur. 2. Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümes.314 Eser ve Dili", "Seyf-i Sarâyî'nin Gülistan Tercümesi'nin Dil Hususiyetleri Metin Dizin" ve "Tıpkıbasım" bölümlerinden oluşmaktadır. 3. Kıpçak Türkçesi Grameri (Ankara 1994). Karamanlıoğlu'nun. Kıpçak Türkçesi kaynaklarındanMuînü'l-mürîd üzerine hazırladığı henüz yayımlanmamış bir çalışması daha vardır.

Bibliyografya :

Faruk K. Timurtaş, "Genç Bir Dilci Kaybet-ük", Tercüman, İstanbul 26 Ocak 1973; Osman Fikri Sertkaya, "Ali Fehmi Karamanlı oğlu (3 I V 1932 - I 7.1.1973)", TDED, XXII (] 977), 5. 1-12; Mustafa kutlu, "Ali Fehmi Karamanlıoğlu", TDEA, M, 184. Muhammut Yelten

309 bk. bibi310 Baysal Kersu, Nizamî Diuanı'nda Sevgilide Güzellik unsurları, 1992, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü311 Rez-zan Somunkıran, KaramanlıHizâmîDİua-m'mn Tahlili, 1995, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü312 bibliyografyası için bk. Sert-kaya, XXII I977,S. 5-12313 İstanbul 972; daha sonraki yıllarda TürkDüi adıyla birkaç defa basılmıştır314 Kitâb Gülistan bi't-Türkt; İstanbul 1978; müellifin "Seyf-i Sarâyî'nin Gülistan Tercümesi'nin DilHususiyelleri", TM, XV 11968|, s. 75-1 26 adlı makalesi ve tıpkıbasım İlâvesiyle 2. baskısı, Ankara 1989

KARAMANOĞLU MEHMED BEY 315

KARAMANOĞULLARI

1256-1474 yılları arasında Niğde, Karaman, Konya, İç İl, Taşili ve Alanya yörelerinde hüküm süren hanedan ve beylik.Yazıcıoğlu Ali'ye göre Karamanoğulları Oğuzlar'ın Afşar boyuna mensuptur. Hanedanının dayandığı başlıca oymaklar Turgutlu. Bayburtlu. Oğuzhanlı. HocaYû-nuslu, Hocantılı. Bozkırlı, Bozdoğan, Bul-garlı. İğdir, Beydili ve Yuvalılar idi. Bunlardan özellikle Turgutlular Karaman Bey-liği'nin tarihinde önemli rol oynamıştır. Devletin beylerbeyilik mevkii genellikle bu oymağın elinde olmuştur. Turgutlu oymağından Pîr Hüseyin Bey'in Konya ve dolaylarında birçok sosyal tesis yaptırdığı bilinmektedir. Ereğli'nin güneyi ile Kara-tnan'ın doğusunda yaşayan Bayburtlular Bayburt Bey'e mensuptu. 11. Bayezidve Yavuz Sultan Selim döneminde bu civarda Bayburt adında bir kaza vardı. Kalabalık bir oymak olan Oğuzhanlılar Anamur ve Selinti'de (Gazipaşa) oturuyorlardı. Hoca Yûnuslular'ın Gülnar dolaylarında, adını muhtemelen Türkistan'ın Hucend şehrinden alan Hocantılı oymağının Turgut kazasının doğusunda yaşadığı, Göksu üzerinde Hocantı adında bir köprü, bunun yanında bir köy, türbe, Alahan civarında zaviye ve Mutta aynı adla bir türbe bulunduğu bilinmektedir. Yavuz Sultan Selim döneminde Eski İl kazasında yaşayan oymaklar arasında 172 vergi nüfuslu Hocantılı oymağı da vardı. Adını bir beyden alan Bozkırlı oymağı Taşlık Silifke'de yaşıyordu. Kalabalık olduğundan oymağın bir kısmı Koçhisar taraflarına göç etmiştir. Silifke yöresinde yaşayan Bozdoğan oymağı da kalabalık olup II. Bayezid zamanında Koçhisar ve dolaylarında bulunuyordu. XIX. yüzyılın ilk yarısında Mele-menci (Menemenci). Karahacılı ve diğer obalarla birlikte Çukurova'ya göç eden Bozdoğan oymağı bu yöreyi yurt edinmiş, Yavuz Sultan Selim'e karşı mücadele eden Şehzade Ahmed'i desteklemiştir. Bulgar, Toroslar'ın güneyine düşen sarp ve yüksek bölgenin adıdır. Kış mevsiminde bu dağın civarındaki alçak yerlerde oturan ve yazın bu dağa çıkan Türk topluluğu Bul-garlı adıyla bilinir. Karamanlılar devrinde Bulgarlılar'dan Yahşihan ve oğlu Aydın'ın adı geçmektedir. Öteki oymaklardan İg-dirler'in Mut ve Gülnar'da, Beydili'ye mensup bir kolun Gülnar'da. Yuvalılar'ın Anamur'da ve Şamlılar'ın Taşlık Silifke'de yaşadıkları bilinmektedir. XIV. yüzyılın ikinciyarısında İshaklı, Ilgın, Beyşehir ve Niğde taraflarında oturan Moğol toplulukları da KaramanoğuHarf nın idaresine girmişlerdir. Timur Türkmenleşmiş olan bu Moğollar'ın çoğunu Türkistan'a götürmüştür. Anadolu'da kalanlar arasında Sama-gar (Ilgın'da) ve Celâyir(Aksaray'da) gibi Moğol beylerine mensup oymaklar da vardır. Karamanlı hizmetinde Memlûk kaynaklarında Tarsus Türkmenleri olarak geçen Varsaklar ile (Farsaklar) Ramazanlı-ili'nde Koştemür, Kosunlu, Urunguş gibi adlarını bağlı oldukları beylerden alan bazı oymaklar da bulunmaktaydı.Karamanlı tarihçisi Şikârî'ye göre muhtemelen Azerbaycan ve Arrân'da oturmakta olan Karamanlıların ataları Moğol istilâsı üzerine Sivas yöresine gelmişler. Baba İshak'ın isyanına katıldıktan sonra Ermenek-Mut yöresine yerleşmişlerdir. Bu yöre ile Silifke, Gülnar ve Anamur bölgesi, 1. Alâeddin Keykubad zamanında Kamerüddin Bey tarafından ele geçirilmiştir (622/1225). Selçukluların Moğollar karşısında Aksaray civarında ikinci defa mağlûp olması (654/1256), ülkenin II. İz-zeddin Keykâvus ile IV. Kılıcarslan arasında taksim edilmesi ve daha sonra iki kardeş arasındaki taht mücadeleleri, sınır bölgelerinde yaşayan Türkmenler'e kayda değer serbestlik ve önem kazandırmış, beyliğe adını veren Karaman Bey de bu durumdan yararlanarak siyasî sahnede görünmüş ve beyliğin temellerini atmıştır (654/1 256). Karaman Bey'in dedesi Oğuz beylerinden Sâdeddin Bey, babası da Nûre Sûfî (Nûr Sûfi) diye anılan Nûred-din Bey'dir. Siyasetten hoşlanmayan Nû-reddin Bey, Baba İlyas'a biat ederek onun müridi olmuş ve başında bulunduğu topluluğun idaresini oğlu Karaman'a bırakmış, kendisi inzivaya çekilmiştir. Türbesi Mut'un Sinanlı bucağındaki Değirmenlik denilen yayladadır.Anadolu Selçuklu Sultanı IV. Kılıcarslan 659'da (1261) tek başına tahta geçince Karaman'a beylik vermiş, kardeşi Bun-suz'u da emîr-i cândâr tayin etmiştir. Sultan önemli mevkiler vererek onları devlet hizmetine almış, böylece Karaman Bey'in hadise çıkarmayacağını ve Selçuklu sınırlarını Ermeniler'e karşı koruyacağını düşünmüştü. İbn Bîbî'ye göre buna rağmen onlar yol keserek soygunculuk yapmış, sultan onun bu hareketine çok kızmış, ancak isyan çıkarmasından endişe ederek onu cezalandırmamıştı. Ehliyet ve dirayeti sayesinde etrafına toplanan boy ve oymaklar tarafından sultan ilân edilen Karaman Bey, Gülnar ve Silifke yöresine hücumlar düzenlemiş, birçok kaleyi muhasara etmiş, bunların bazısını almıştır. Bir rivayete göre de Ermeni Krallığı ile yaptığı bir savaşta aldığı yaralar yüzünden ölmüştür (1263). Şikârî'ye göre Karaman Bey Antalya'yı da fethetmiş ve anahtarlarını Konya'ya göndermiş-se de kuvvetlenmesinden çekinen Selçuklu sultanının emriyle zehirletilerek öldürülmüştür.316 Ancak bu rivayetin gerçekle hiçbir ilgisi yoktur. Hatta Şikârî'nin Karaman Bey'in Ermenek'te gömüldüğü hakkındaki sözleri de doğru değiidir. Onun mezarı Ermenek'e 18 km. uzaklıktaki Balgasun yeni adı Bağbölen köyündedir. Karaman Bey'in öldüğünü duyan IV. Kılıcarslan, kardeşi Bunsuz ve diğer Karamanoğulla-n'nı Konya yakınlarındaki Gevele Kalesi'ne hapsettirdi. Ancak IV. Kılıcarslan da çok

315 bk. Mehmed Bey, Karamanoğlu316 Karaman Oğullan Tarihi, s. 32-33

yaşamadı ve Moğollar tarafından Öldürüldü. Veziri Muînüddin Süleyman Pervane onun çocukyaştaki oğlu III. Keyhusrev'i tahta çıkarıp devlete tamamen hâkim oldu (664/1266). Bu arada Ali Bey dışında Karamanlılar serbest bırakıldı. Ali Bey rehine olarak Kayserİ'de ikamete mecbur edildi. Bunsuz ise büyük bir ihtimalle İV. Kılıcarslan tarafından öldürüldü. Baskılara dayanamayan Beylerbeyi Hati-roğlu Moğollar'a karşı isyan edince Karamanoğulları da ona katıldılar (675/1276). Bunun üzerine Karaman Bey'in oğullarından Mehmed Bey. Şemseddin lakabıyla Ermenek subaşılığına getirildi. Akdeniz'e kadar ilerleyen Mehmed Bey. İç İl yöresini idaresi altına aldı ve Moğollar'a karşı baskınlar düzenlemeye başladı. Hatiroğ-lu'nun Öldürülmesinden (675/1276) sonra Karamanoğulları üzerine gönderilen eski Ermenek subaşısı Bedreddin İbrahim'i de mağlûp eden Karamanoğullarfnın ünü ve gücü daha da arttı. Memlûk Sultanı I. Baybars'ın Moğollar'ı yenerek Kayserİ'ye girdiğini duyan 317 Karamanoğlu Mehmed Bey, derviş kılığında dolaşan 11. İzzeddin Key-kâvus'un oğlu Alâeddin Siyavuş'u yanına alarak Konya üzerine yürüdü. O sırada Sultan 111. Gıyâseddin Keyhusrev Sâhib Ata ile Pervane. Abaka Han'ın yanında olup Konya'da sadece saltanat naibi Emî-nüddin Mîkâil ile Sahil Beyi Bahâeddin Mehmed bulunuyordu. Mehmed Bey'in amacı Alâeddin Siyavuş'u saltanata getirmekti. Ancak saltanat naibinin onu tanımaması üzerine kuvvet kullanarak şehre girdi.318 Türkmenler emîrlerin ve ileri gelenlerinevlerini yağmaladı. Bu arada saltanat naibi ile Sahil beyi öldürüldü. Ardından Alâeddin Siyavuş törenle Selçuklu sultanı ilân edildi, Karamanoğlu Mehmed Bey de vezir oldu.319 Devlete bağlı olan görevlilerin Konya'ya gelmeleri için fermanlar çıkarıldı ve "divanda, dergâhta, bârgâhta, mecliste, meydanda hiç Kimsenin Türkçe'den başka bir dil konuşmaması" karan alındı.Batı uçlarının subaşılar! olan Sâhib Ata'-nın oğullan Tâceddin Hüseyin ve Nusre-tüddin Hasan'ın üzerine gelmekte olduğunu duyan Mehmed Bey onları Akşehir'de karşıladı. Yapılan savaşta Karamanlı beyi galip geldi ve Sivrihisar'a kadar ilerledi, fakat Karahisar (Afyon) alınamadı, daha sonra Konya'ya döndü. Mehmed Bey'in asıl niyeti Moğollarla savaşmak olduğu için Erzurum'a gitmekti. Ancak Moğol korkusundan Türkmenler kendisine katılmaktan çekindiler. O sırada bir Moğol ordusunun gelmekte olduğunu Öğrenince. Alâeddin Siyavuş'la birlikte İç İl'e çekildi.320 Aynı yılın güz mevsiminde Abaka Han'ın Karamanlılar üzerine gönderdiği ordu Lâ-rende'den (Karaman) geçerek Akdeniz'e kadar gitti. Bu sırada pek çok Türk öldürüldü veya esir alındı. Kış gelince İlhanlı Veziri Şemseddin Cüveynî ile kumandanı Tokat yakınındaki Kazova kışlağına. 111. Gıyâseddin Keyhusrev de Konya'ya döndü. Hava şartlarının uygun olması üzerine Selçuklu sultanı yanındaki Moğol birliğiyle İç İl'e girdi. Onları takip eden Mehmed Bey. iki kardeşi ve amcasının oğluyla birlikte Moğol öncü birlikleri tarafından öldürüldü.321 Şemseddin Mehmed Bey. Karamanoğulları içinde Türk diline sahip çıkması ve Moğollar'a karşı istiklâl mücadelesini başlatmasıyla dikkati çeker. Mehmed Bey'in ölümüne çok sevinen Selçuklu Sultanı 111. Keyhusrev hâkimiyet alanını tekrar denize kadar genişletti. Bu sırada ele geçirilen birçok Karamanlı Türkü öldürüldü.Mehmed Bey'in yerine geçen kardeşi Güneri Bey'in ilk yıllarında Moğol ordusunun Humus'ta Memlükler'e yenilmesi (1281) ve ardından Abaka Han'ın ölümüyle Anadolu'da karışıklıklar çıktı. Güneri Bey sık sık Konya taraflarına yağma akınları düzenlerken Eşrefoğlu Süleyman Bey de buraya ve Akşehir'e hücuma başladı. Bu Türkmen saldırılarını önleyemeyen Sultan III. Gıyâseddin Keyhusrev, Abaka'-nın halefi Sultan Ahmed Teküder'den yardım istedi. Teküder de kardeşi Kongurtay'ın kumandasında kalabalık bir orduyu Anadolu'ya gönderdi. Konya dolaylarında birçok Türk öldüren Moğollar daha sonra Karaman iline girerek Ermenek ve Mut yörelerinde büyük katliam yaptılar, ormanları yaktılar, ele geçirdikleri kadın ve çocukları köle ve câriye gibi sattılar. Kongurtay'ın Karaman ülkesinde yaptığı zulümler Mısır'da derin üzüntü ve öfkeye sebep olmuştur. 111. Gıyâseddin Keyhus-rev'den sonra Selçuklu tahtına geçen II. İzzeddin Keykâvus'un oğlu 11. Mesud, Konya'da kendisini güven içinde hissetmediğinden Kayseri'de oturdu. 111. Gıyâseddin Keyhusrev'in annesi de bundan yararlanarak Keyhusrev'in oğullan olan iki torununu Konya'da tahta çıkarmıştı. Ancak güçlüklerle karşılaşınca Güneri Bey'e beylerbeyilik, Eşrefoğlu Süleyman Bey'e de saltanat nâibliği menşuru gönderip onlann desteğini sağlamak istedi. Onlar da askerleriyle Konya'ya geldiler ve Keyhusrev'in oğulları yeniden Selçuklu tahtına çıkarıldılar.322 Fakat çok geçmeden yeni ilhan Ar-gun'un emriyle bu çocukların hayatlarına son verildi. Güneri Bey 685'te (1286) Lârende şehrini ele geçirdi ve ertesi yıl Tarsus yöresinde tahribatta bulundu. İç İl"in bir yöresini idare eden kardeşi Mah-mud, Güneri Bey'i metbû tanıyordu. Ka-ramanoğullan'nın Konya ovasındaki faaliyetleri üzerine Argun Han'ın kardeşi Geyhatu, Gıyâseddin II. Mesud'dan emrindeki Selçuklu ve Moğol askerleriyle Karamanoğulları'nı cezalandırmasını istedi. Sultan Mesud, yanında Sâhib Ata Fahreddin Ali olduğu halde Karamanoğulla-n'nın üzerine yürüyerek Lârende ve çevresinde tahribat yaptıktan sonra geri döndü. Bir yıl sonra Güneri Bey ile Eşrefoğlu Süleyman Bey Selçuklu sultanına bağlılıklarını bildirmek İçin Konya'ya geldiler (687/1288). Güneri Bey ertesi yıl da kardeşi Mahmud'la birlikte tekrar Konya'ya geldi ve sultanın elini öptü. 317 Zilkade 675/ Nisan 1277318 9 Zilhicce 675/ 14 Mayıs 1277319 14 Zilhicce 675/ 19 Mayıs 1277320 Muharrem 676 / Haziran 1277321 Cemazi ye! âh ir 676/ Kasım 1277322 8 Rebîülevvel 684/ 14 Mayıs 1285

689'da (1290) Anadolu umumi valisi tayin edilen Şehzade Geyhatu Konya'ya gelince kardeşi Mecdüddin Mahmud'la değerli armağanlar gönderen Güneri Bey'in böylece Moğolların muhtemel bir yağma harekâtını da önlemek istediği anlaşılmaktadır. Argun Han'ın ölümünden (690/1291) sonra Anadolu'da tekrar karışıklıklar çıktı. Kayseri'de oturan Sultan II. Mesud, Karamanoğullan'nın Konya civarında yağma harekâtında bulunmaları üzerine İlhanlı tahtına çıkmış olan Geyhatu'-dan yardım istedi. Kalabalık bir orduylaAnadolu'ya gelen Geyhatu askerlerine Ereğli, Lârende ve civarını tahrip ettirmiş, erkekleri işkenceyle öldürtmüş, kadınları ve çocukları da esir almıştır. Geyhatu'-nun Anadolu'dan ayrılmasından sonra harekete geçen Karamanoğullan Konya yöresini tekrar yağmaladılar (692/1293). Bu durumdan yararlanmak isteyen Kıbrıs Kralı II. Henry 1293'te Alâiye'ye asker çıkardıysa da Mecdüddin Mahmud Bey idaresindeki Karamanoğulları şehri kurtardılar. Karamanoğullan'nın Alâiye kolunun tarihi bu seneden itibaren başlarsa da bu kol hakkında kaynaklarda ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır.Gâzân Han zamanında Moğollar arasındaki iç mücadeleler yüzünden Orta Anadolu'nun batı kesiminde Moğol nüfuzu iyice azalmıştı. Anadolu Selçuklu Sultanı İl. Mesud acz içinde Kayseri'de oturuyor, Konya Ahî Ahmed Şah tarafından idare ediliyordu. 0 sıralarda Anadolu'daki Moğol kumandanlarından Baltu ve Sülemiş, Gâzân Han'a isyan ettiler ve Karamanlı-lar'dan yardım istediler. Özellikle Baycu Noyan'ın torunu Sülemiş'in ayaklanmasına çok sayıda Karamanlı Türkmen katılmasına rağmen Gâzân Han Karamano-ğullan'na karşı herhangi bir harekette bulunmadı. Sülemiş'in isyanından kısa süre sonra Güneri Bey vefat etti.323 Cesur, muktedir bir bey olan Güneri, Moğol saldırılarına rağmen toparlanarak mücadelesini sürdürmüş, gerek Selçuklu sultanına gerekse Moğollar'a kendisini kabul ettirmiştir. Lârende ve Ereğli bu bey zamanında Karamanlı toprağı olmuş, muhtemelen Hadım, Belviran ve Bozkır yöreleri de yine Güneri Bey zamanında Karamanlı Beyli-ği'nin sınırları içine alınmıştır. Alâiye şehri de yine bu dönemde Karamanlı idaresine girmiştir.XIV. yüzyılın ilk yarısı kaynak yetersizi iği yüzünden Karamanlı tarihinin en az bilinen dönemidir. Güneri Bey'den sonra beyliğin başına geçen kardeşi Mecdüddin Mahmud Bey'in 1302 yılında Ermenek Ulucamii'ni. Balgasun'da babası ve kendisi için türbeler yaptırdığı bilinmektedir. Yine bu bey zamanında Karamanoğulları, Moğol kumandanlarından Kazan-cuk'u Toros dağlarının geçitlerinde ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Mahmud Bey 707'de (1307-1308) Öldü. Yerine geçen oğlu Yahşi Bey, Konya hâkimi Ahî Mustafa'yı öldürerek şehri ele geçirdi (714/1314), Ahî Mustafa muhtemelen İlhanlılar'a vergi ödediği için İlhanlı Hükümdarı Olcaytu, Konya'nın Karamanoğullan eline geçmesine kayıtsız kalmadı ve Emîr Çoban'dan şehrin geri alınmasını istedi. Emîr Çoban üç tümen askerle Anadolu'ya girince birçok bey tarafından karşılanmış, fakat Karamano-ğulları'ndan kimse gitmemişti. Çoban'ın Konya'ya geldiği sıralarda 324 Anadolu'da büyük kıtlık vardı. Emîr Çoban Lârende'ye kaçmakta olan Karamanoğlu Yahşi Bey'i yakalattı, fakat öldürmedi. Konya'ya melik, şahne, âmil ve kâtipler tayin eden Emîr Çoban, oğlu Demirtaş'ı Anadolu umumi valisi yaptıktan sonra İran'a döndü. Karamanoğulları çok geçmeden Konya'yı yeniden zaptettiler. Memlûk kaynaklarında İbrahim Bey'in 718'de (l3l8) Memluk sultanı adına hutbe okuttuğu kaydedilmektedir. Buna göre Yahşi Bey'den sonra yerine kardeşi Bedreddin İbrahim geçti. Demirtaş'ın başlıca amacı, Türkmen beylerini kendisine tâbi kılıp Anadolu'nun tek hâkimi olmaktı. 720 (1320) ve 723 (1323) yıllarında Konya'yı zapteden Demirtaş, Karamanoğlu Mûsâ ile Hamîdoğlu Dündar Bey'i esir aldı, fakat Mûsâ Bey'i hemen serbest bıraktı. Demirtaş, Eşrefoğullan ile Hamî-doğullan Beyliği'nin ana kolunu ortadan kaldırdığı halde Karamanlılar'a karşı oldukça dostane bir siyaset takip etti. Demirtaş'ın Mısır'a kaçmasından sonra kumandanları Eretna ve Sungur Ağa Lârende'ye gidip İbrahim Bey'e sığındılar. Bedreddin İbrahim Bey'den itibaren Karamanlı Beyliği'nin başşehri Lârende olmuş ve İbrahim Bey burada bir saray yaptırmıştır. Demirtaş'ın Anadolu'yu terkinden sonra harekete geçen Karamanlılar 729'-da (1328-29) Konya'yı, Gevele Kalesi'ni ve Beyşehir'i ele geçirdiler. 735 (1334-35) yılında Bedreddin İbrahim Bey'in hükümdar olarak Lârende'de, oğlu Ahmed Bey'in Konya'da oturduğu anlaşılmaktadır. İbn Battûta Konya'yı ve Lârende'yi ziyaret ettiğini, Bedreddin Bey'le görüştüğünü söylerse de bunu şüpheyle karşılamak gerekir. Hacca giden Mûsâ Bey Kahire'de el-Melikü'n-Nâsır Muhammed b. Kalavun ile görüştü, kendisine yapılan yüksek memuriyet teklifini kabul etmeyerek Anadolu'ya döndü ve Ermenek beyi oldu; 740'ta (1339-40) burada Tolmedrese'yi yaptırdı ve Ramazan 745'te (Ocak 1345) öldü. İbrahim Bey'in elçisi 1341 yılında Kahire'den dönerken yanında sultan ve halifenin gönderdiği sancaklarla altın ve gümüş para basmaya yarayan kalıpları getirmişti. Ancak Karamanlı paralarında Memlûk sultanının da adı bulunacaktı.Bunu isteyen bizzat İbrahim Bey'di ve bunun sebebi pek bilinmemektedir.1340'lı yılların başında Mahmud Bey'in oğullarından Halil Beyşehir'den (Beyşehri) Konya'ya geldi. Daha sonra kardeşi Yahşi Bey'le mücadele etti. Yahşi Bey'in bu sırada öldürülmüş olması kuvvetle muhtemeldir. Bu konuda farklı tarihler verilirse de 742-743 (1341-1342) yılları gerçeğe daha yakın görünmektedir. Halil Bey'in Ermenek'te bir cami. Ermenek"in bazı köylerinde zaviyeler ve Lârende'de bîr zaviye yaptırdığı bilinmektedir. Halil Bey muhtemelen 745-750 (1344-1350) yılları arasında ölmüştür.Cömert bir hükümdar olan Bedreddin İbrahim Lârende ve Konya'da kuvvetli bir idare kurdu. Yerine geçen Fahreddin Ah-med hakkında pek az bilgi vardır. Ahmed Bey büyük bir ihtimalle Moğollar'la yapılan savaşların 323 26 Receb 699/17 Nisan 1300324 Ramazan 714/ Araiık 1314

birinde Ölmüştür. "eş-Şe-hîd" ibaresi bulunan mezar taşında ölüm tarihi 750 (1349) olarak kayıtlıdır. Bunun halefi olan kardeşi Şemseddin 753'te (1352) öldü.Daha sonra Karamanlı Beyliği'nîn başına Halil Bey'in oğullarından Süleyman Bey geçti. Ebû Said Bahadır Han'ın ölümünün ardından Moğollar arasındaki iç mücadelelere rağmen Karamanoğulları'nın beyliğin sınırlarının genişletilmesi şöyle dursun Konya ve Beyşehir bile Eretnalılar'a kaptırılmıştır ki bunun başlıca sebebi Karamanlılar arasındaki iç çekişmeler ve Karaman, Mehmed ve Güneri beyler gibi dirayetli hükümdarların iş başında olmayışıdır. Kaynaklarda iyi kalpli ve dindar bir hükümdar olduğu belirtilen Süleyman Bey bizzat akrabaları tarafından öldürülmüştür (762/1361). Ahî Mehmed veya Ka-lemiyye Zâviyesi'nde defnedilen Süleyman Bey'in kabri kardeşi Alâeddin Bey tarafından yaptırılmıştır. Suikastçılar aralarından Kasım"ı tahta çıkardılarsa da çok geçmeden Süleyman Bey'in kardeşi Alâeddin Bey duruma hâkim oldu. Lârende'-ye hücum ederek âsileri yakaladı ve suikasta katılanların hepsini ölüm cezasına çarptırdı.1361 yılındaKaramanli tahtına geçen Alâeddin Bey döneminde Karamanlı Bey-liği'nin sınırları her yönde genişlemiştir. Memlûk Sultanlığının Ermeni Krallığı'na son vererek (777/!375) bütün Çukurova'yı kendi topraklarına katmasından ve Orta Anadolu'daki Eretna Devleti'nde karışıklıkların çıkmasından faydalanmak is-teyen Alâeddin Bey, başta Konya (! 366-1367) olmak üzere Niğde Karahisarı (Yeşilhisar), Aksaray. Akşehir, Ilgın. İshakiı ve Kayseri'yi Karamanlı topraklarına kattı. Fakat Kayseri Eretnalılar tarafından kısa süre sonra geri alındı. Bu fetihler neticesinde Babuk (Niğde), Atabeg (ishaklı), Devletşah (Ilgın) vb. Moğol beyleri Karamanlı hizmetine girdiler. Moğol beyleri olan sahiplerinin ölümünden sonra Beyşehir ve Seydişehir deyine Alâeddin Bey zamanında ilhak edildi. Alâeddin Bey geleneksel Memlûk dostluğunu bırakarak Sultan Berkuk'a karşı bağımsızlık savaşı açan Ramazanoğullan'nı destekledi. Aynı şekilde Osmanlılar'a karşı tabii müttefiki olan Kadı Burhâneddin'e karşı da düşmanca bir siyaset güttü. Fakat Alâeddin Bey'in bu tutumu toprak kaybetmesine ve Moğol oymakları arasında itibarının zedelenmesine sebep oldu. Timur'u Osmanlılar ve Memlükler üzerine yürümeye teşvik etmesi de öç alma duygusundan kaynaklanmaktadır. 782 (1380) yılında Karamanlı ülkesi başşehir Lârende. Gülnar, Anamur. Silifke, Mut, Ermenek. Hadim, Bozkır, Ereğli, Ulukışla, Niğde, Karahisar. Aksaray, Akşehir, Ilgın, Said-ili (Kadınhanı), Konya, Beyşehir ve Seydişehir gibi yerleşim birimlerini İçine alıyordu.Karamanlı -Osmanlı münasebetleri XIV. yüzyılın son çeyreğinde dostluk duyguları içinde başladı. Alâeddin Bey I. Murad"ın kızı Nefise Sultan'la (Melek Hatun) evlendi. Karamanlı-Osmanlı münasebetlerinin bozulmasında, I. Murad'ın Hamîdoğulla-n'na ait Yalvaç ve Karaağaç ile bazı yerleri satın almasının önemli rolü vardır. Buraları kendisi ele geçirmek isteyen Alâeddin Bey, Murad Hüdâvendigâr Balkan-lar'da seferde iken Karaağaç, Eğridir ve Yalvac'ı işgal etti. Osmanlı padişahı bunusavaş sebebi saydı ve damadının üzerine yürüdü. Alâeddin Bey'in barış istemesine rağmen iki ordu Konya önlerinde karşılaştı. İfrenk (Frenk) Yazısı denilen yerde yapılan savaşta Karamanlı kuvvetleri talimli ve tecrübeli Osmanlı ordusuna yenildi (788/1386). Konya Kalesi'ne sığınan Alâeddin Bey'in hanımı aracılığıyla kayınpederinden istediği ikinci barış talebi Sultan Murad tarafından kabul edildi. Alâeddin, hanımının babasına ricada bulunması ve Balkanlar'daki şartlar sebebiyle bu tehlikeyi çok hafif atlatmıştı. Yapılan antlaşmaya göre Beyşehir Osmanlı idaresine geçti. Ancak Alâeddin Bey Os-manlılar'la mücadelede kararlıydı. Nitekim Sultan Murad'ın Kosova savaşında (l 389) şehid olduğunu duyar duymaz Beyşehir'i zaptetti ve Batı Anadolu'daki beyleri yeni Osmanlı padişahına karşı mücadeleye çağırdı. Fakat bazı beylikleri idaresi altına alan Yıldırım Bayezid'in yaklaşması üzerine savaşa cesaret edemeyip Ermenek'e çekildi ve elçi göndererek barış istedi. Balkanlar'daki âcil durum sebebiyle kayınbiraderi onun bu isteğini kabul etti ve Beyşehir'e bağlı Köşkbükü köyünün batısındaki yerler Osmanlılar'a ait olmak üzere barış yapıldı (793/1391). Alâeddin Bey Sivas, Kayseri, Tokat, Kırşehir ve dolaylarında hüküm süren güçlü bir devletin başında bulunan Kadı Burhâneddin ile de iyi geçinemedi. Kırşehir ve Kayseri yörelerinde yağma ve tahrip hareketlerinde bulunması kendisine çok pahalıya mal oldu. Aksaray ve civarındaki bazı kaleleri zapteden Kadı Burhâneddin, maiyetindeki Moğollar'la birlikte Karaman-ili'ne geniş bir yağma akınında bulundu. Niğbolu savaşı sırasında (798/1396) Os-manlılar'a ait Ankara'ya saldıran Alâeddin. Beyşehir Valisi Sarı Timurtaş (Temürtaş) Bey'i esir aldı, ancak savaşın kazanıldığını duyunca onu kendi elçisiyle birlikte Yıldırım Bayezid'e gönderdi. Karamanlı elçisini kabul etmeyen Sultan Bayezid ordusunu Karaman iline sürdü. Konya yakınlarındaki Akçay'da yapılan savaşta yenilen Alâeddin Bey Konya Kalesi'ne kaçtı (800/1397). Osmanlı hükümdarı şehri kuşattı ve kuşatmanın onuncu günü Konyalılar canlarına ve mallarına dokunulma-ması şartıyla şehri teslim ettiler. Yakalanan Alâeddin Bey padişah tarafından San Timurtaş Bey'e teslim edildi ve padişahın emriyle öldürüldü (1398). Yıldırım Baye-zid. Konya'dan sonra Lârende ve Niğde'yi de zaptederek Alâeddin'in oğulları ve kendi yeğenleri olan Mehmed ve Ali beyleri Bursa'ya götürüp hapsetti. Böylece Süleyman'ın oğlu Şeyh Hasan idaresindeki İç İl müstesna bütün Karaman ili Osmanlı topraklarına katıldı. Yıldırım Baye-zid Karaman ilinin idaresini oğullarından Mustafa'ya verdi. Alâeddin Bey döneminde Karaman Beyliği güneybatıda Silifke'den kuzeybatıda İshaklı'ya, batıda Beyşehir'den doğuda Develi Karahisan'na (Yeşilhisar) kadar uzanmıştı. Onun ilkyıl-larındaki bu başarılarında siyasî durumun müsait olmasının ve karşısında kuvvetli şahsiyetlerin bulunmamasının önemli yeri vardır. Daha sonra karşısına 1. Murad. Yıldırım Bayezid ve Kadı Burhâned-din gibi güçlü hükümdarlar çıkınca başarısızlıklar birbirini izledi. Karaman Beyliği de gittikçe zayıfladı ve küçüldü.

Ankara Savaşı'ndan (1402) sonra Timur Karamanlı ülkesini Kayseri, Kırşehir, Sivrihisar ve Beyşehir'le birlikte Alâeddin Bey'in oğullan Mehmed ve Ali beylere vermişti. II. Mehmed Bey. Hamîd-ili'ni ülkesine kattıktan sonra Memlükler arasındaki iç çekişmelerden de faydalanarak Tarsus'u aldı: ardından Karahisar ve Kütahya'yı, bir rivayete göre Antalya'yı zaptetti. Hatta 816'da (1413-14) Bursa'yı kuşattı, fakat kaleyi alamadı. Osmanlı siyasî birliğini yeniden kuran Çelebi Sultan Mehmed karşısında başarılı olamayan II. Mehmed Bey Beyşehir, Seydişehir ve Akşehir'i Osmanlılar'a geri vermek zorunda kaldı (817/1414). Ertesi yıl Osmanlı ordusuna yenilerek oğlu Mustafa ile birlikte yakalanan Mehmed Bey, barışı bozmayacağına dair yemin etmesi üzerine Çelebi Sultan Mehmed tarafından oğluyla birlikte serbest bırakıldı. Memlükler'in Tarsus'u geri istemesine red cevabı veren Karama-noğiu Mehmed Bey damat edindiği Ra-mazanoğlu İbrahim'i de himayesine aldı. Memiük sultanının harekete geçeceğine ihtimal vermiyordu. Ancak sultanın oğlu İbrahim kumandasında kalabalık bir Memlûk ordusunun Karaman'a yaklaşmakta olduğunu duyunca İç İl'deki sarp yerlere çekildi. Karamanlı topraklarına giren Memlükier Kayseri'yi işgal ettiler. Memlûk kumandanı, civarıyla birlikte bu şehri Dulkadırlı Nâsırüddin Muham-med'e, Karaman ilini de Mehmed Bey'in kardeşi Ali Bey'e vererek (822/l4l9) ülkesine döndü. Memlükler döner dönmez Mehmed Bey ülkesinin ova bölgesindeki topraklarına yeniden sahip oldu. Ancak Kayseri'yi almak için Dulkadırlılar'la yaptığı savaşta yakalandı ve Mısır'a gönderildi. Bu arada oğlu Mustafa'yı kaybetti. Bunun üzerine harekete geçen kardeşi Ali Bey Memlükler tarafından desteklenmesine rağmen Konya'yı alamadı. Kale kumandanı Sungur Ağa, Mehmed Bey'e sadık kalarak kaleyi cesurca savunmuştu. Öte yandan Mehmed Bey'in oğullarından İbrahim Bey de Çelebi Sultan Mehmed'den yardım alarak amcası Ali Bey'le savaşmış ve onu Niğde'ye dönmeye mecbur bırakmıştı. Memlûk Sultanı el-Melikü'l-Müeyyed Şeyh'in 824'te (1421) ölümü üzerine hürriyetine kavuşan Mehmed Bey deniz yoluyla Anadolu'ya döndü ve ülkesinde hâkimiyetini yeniden kurmakta güçlük çekmedi. Tahta yeni geçmiş olan Osmanlı Padişahı II. Murad'ın, amcası Mustafa Çelebi ile uğraşmasından faydalanmak isteyen Karamanoğlu Mehmed Bey Tekeoğlu Osman'ın teşvikiyle Antalya'yı kuşattı. Ancak o sırada kaleden atılan bir top güllesinin isabetiyle öldü Oğulları tarafından naaşı Lâren-de'ye götürüldü ve orada defnedildi. Memlûk kaynaklarında Mehmed Bey'in ilim adamlarına saygılı olduğu, fakat sık sık ağır vergiler koymasından dolayı halk tarafından pek sevilmediği belirtilmektedir. Mehmed Bey'in ölümünden sonra Niğde'de bulunan kardeşi Ali Bey bütün Karaman ilinin hâkimi olduysa da bu çok sürmedi. II. Murad'ın kız kardeşiyle evlenen ve ondan yardım alan Mehmed Bey'in oğlu İbrahim amcasını ikinci defa yenerek tekrar Niğde'ye dönmeye mecbur bıraktı. İbrahim Bey amcasının ölümü üzerine Niğde'yi de idaresi altına aldı.Büyük hedefleri olan Tâceddin İbrahim Bey, Sırp ve Macarlar'la bir ittifak antlaşması yaparak Eğridir ve İsparta gibi Hamîd-i!i şehirlerini işgal ettiyse de II. Murad üzerine yürüyünce İç İl'e çekildi ve barış istedi. 838 (1435) yılında yapılan antlaşma ile de Hamîdoğuüarı topraklarının bir Osmanlı sancağı olduğunu kabul etti. Buna karşılık Karaman beyi, Dulkadırlilar'a karşı önemli bir zafer kazanarak Kayseri, Ürgüp, Develi Karahisârı (Yeşilhisar) ve Üçhisar şehir ve kalelerini ülkesine kattı. Öte yandan İbrahim Bey Osmanlı düşmanlığı siyasetini de bırakmamıştı. Gerçekten Macarlar'ın 846 (1442) yılında Osmanlılar'a saldırmasına paralel olarak Karaman hükümdarı da Beylerbeyi Turgutoğlu Hasan Bey kumandasında bir kuvvetle Osmanlılar'a ait Ankara, Beypazarı, Kütahya. Karahisar, Bolvadin ve Hamîd-ili'nde yağma ve tahribatta bulundu. Bu yağma harekâtına Osmanlılar'ın verdiği karşılık çok sert oldu. II. Murad, İbrahim Bey'in yaptıkları hakkında Mısırlı âlimlerden de fetva alarak kalabalık bir orduyla Karaman iline girdi ve yağmalattı. 0 sırada İbrahim Bey İç İl'e çekilmişti. Hanımını ve veziri Server Ağa'yı göndererek barış istedi. Osmanlı padişahı Macarlar'ın Segedin Antlaşma-sı'nı bozmaları sebebiyle onun bu isteğini kabul etti. Ağustos 1444'te yapılan anlaşmaya göre İbrahim Bey bundan böyle Osmanlılar'a karşı hiçbir tecavüzde bulunmamayı, oğlunu rehin vermeyi ve gerektiğinde asker göndermeyi taahhüt ediyordu. Bu şartlara göre Karaman Beyliği Osmanlı Devleti'nin tâbiiyeti altına girmiş oluyordu. 1448 yılında Kıbrıs Kral-lığı'na ait Körkes (Koricos) Kalesi'ni alan İbrahim Bey Konya'yı kendisine başşehir yaptı ve buradaki Keykubad Sarayı'nda (Alâeddin Köşkü) oturdu.Tâceddin İbrahim Bey'in. Çelebi Sultan Mehmed'in kızından Pîr Ahmed, Kasım ve Alâeddin adlarında oğulları olmuştur. Büyük oğlu İshak'ı kendisine veliaht yapmıştı. Ancak İbrahim Bey'in ağir şekilde hastalanması üzerine Pîr Ahmed Konya'da hükümdarlığını ilân etti. Şehirde kalamayacağını anlayan İbrahim Bey, oğlu İshak'la kaçarken Gevele Kalesi'ne varmadan yolda öldü (869/1464), cesedi Lâren-de'ye götürülerek buradaki türbesine gömüldü. Karaman beylerinin büyüklerinden olan Tâceddin İbrahim Bey, başta Lâ-rendeve Konya'daki imaretler olmak üzere pek çok eser yaptırtırı ıştır. Âlimleri ve edipleri himaye eden İbrahim Bey. kendisiyle görüşen Fransız seyyahı Bertrandon de la Broquiere tarafından otuz iki yaşında yakışıklı bir hükümdar olarak kaydedilir.İbrahim Bey'in ölümünden sonra Karaman ili Pîr Ahmed ile İshak arasında paylaşıldı. Buna göre İshak merkezi Silifke olan İç İl ile Ermenek ve Mut yörelerine, Pîr Ahmed ise ova bölgesine sahip oldu ve Konya'da oturdu. Ancak çok geçmeden İshak, Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'dan yardım alarak Pîr Ahmed'in üzerine yürüdü. Pîr Ahmed de Fâtih Sultan Mehmed'e iltica etmek zorunda kaldı. Osmanlılar'ın yardımıyla İshak'ı yenen Pîr Ahmed Karaman Beyliği'nin tamamını idaresi altına aldı (870/1465). Uzun Ha-san'a sığınan İshak ise aynı yıl öldü. Karaman Beyliği'nin varlığına son vermeye kararlı olan Fâtih Sultan Mehmed bu maksatla birçok sefer yaptı. Osmanlı kuvvetleri 1468 Nisanında önce Gevele'yi. ardından Konya'yı aldı. Buraya Şehzade Mustafa

idareci tayin edildi. Pîr Ahmed mücadeleye devam etti ve Karaman ilinin Toroslar bölgesini idaresi altında tuttu. Karamanlı kuvvetleri karşı saldırıları ile bazı yerleri yeniden ele geçirdi. Akkoyunlu tehdidinin ortadan kaldırılmasından sonra Karamanoğullarf nın elinde kalan dağlık bölgeler, Niğde ve Develi yöresiyle İç İl sahillerine yönelik Osmanlı seferi 1474'te başarıyla sonuçlandı ve Karaman Beyliği tam anlamıyla kontrol altına alındı. Pîr Ahmed'in kardeşi Kasım Bey, II. Bayezid'e tâbi olarak bir süre Silifke'de yaşadı. Kasım Bey'in 1483'te ölümünden sonra Karaman ileri gelenleri İbrahim Bey'in torunu Turgut oğlu Mah-mud'u İç İl'de bey yaptılarsa da onun Osmanlı-Memlûk savaşında Memlükler tarafını tutmasından dolayı üzerine kuvvet gönderiiince Halep'e kaçtı (892/1487) Osmanlı il yazıcısı tımarların gelirlerini azalttığı için Karamanlı sipahileri isyan çıkardılar (906/1500-1 501) ve İran'da yaşayan Kasım Bey'in yeğeni Mustafa'yı bey yaptılar, ancak Mustafa Bey Osmanlı kuvvetlerine karşı koyamayıp Mısır'a gitti ve 919'da(15l3) orada öldü. Karamanoğul-ları'na bağlı Turgutlu, Bayburtlu gibi oymaklar İran'da Safevî Devleti'nin kuruluşunda Önemli rol oynamışlardır.Teşkilât. Kaynak yetersizliği yüzünden fazla bilgi bulunmayan Karaman Beyliği'-nin teşkilâtı Selçuklu Devleti'nin bir uzantısı gibidir. Hükümdarlar daima "bey" unvanıyla anılmışlar ve kendilerine böyle hitap edilmiştir. Ancak kitabelerde, paralarda ve resmî belgelerde "es-sultânü'l-a'zam. emîr-i a'zam" gibi Selçuklu hükümdarlık unvanlarının kullanıldığı görülmektedir. Kökü Hunlar'a uzanan geleneğe göre ülke hanedanın ortak malı sayıldığından devletin başında bulunan ulu bey kadınlar da dahil akrabalarına derecelerine göre dirlikler verirdi. Böylece kendisi merkezde (Lârende/Karaman) otururken oğul. kardeş, amca, yeğenler beyliğin Ermenek, Mut, Silifke, Kayseri. Beyşehir ve Konya gibi şehirlerini idare ederlerdi. Bu gelenek Karamanoğullan'nda beyliğin sonuna kadar sürmüştür. Ulu beyin başşehirdeki teşkilâtının daha küçük örneği bu şehirlerde de vardı. Beylerin saraylarında avcıbaşı. çaşnigirbaşı (sofracıbaşı), çavuşlar (teşrifatçı], kapıcıbaşı gibi görevliler bulunurdu.Devlet işlerinin görüşüldüğü divanın başı vezirdi. Vezir sadece İdarî ve siyasî istere bakar, kumandanlık görevini yüklenmezdi. Bu görevi subaşı veya beyierbeyi üstlenirdi. Başkumandanlar genellikle Turgutoğulları'na mensup beylerden tayin edilirdi. Karamanoğullan beylerinin hassa ordusu yoktu. Onların ordusu timarlı sipahiler ile İç İl, Taşili ve buralara komşu yörelerde yaşayan oymakların birliklerinden teşekkül ederdi. İshaklı, İlgın, Aksaray ve Niğde yörelerinde oturan Moğol toplulukları da XIV. yüzyılda yardımcı birlikler olarak Karamanoğullan'nın ordusunda yer almışlardır. Fakat Türkleşmiş olmalarına rağmen "ili günü incitmekten" vazgeçmeyen bu topluluklara pek güvenilmezdi.Vergi işlerine defterdar bakardı. Karamanoğullan'nda Osmanlılar'daki gibi şer'î ve örfî olmak üzere iki türlü vergi toplanırdı. Kazaskerin yetkisi geniş olup hemen bütün arazi meseleleriyle o ilgilenirdi. Şehirlerde bulunan kadılar sadece hukukî işlerle değil Osmanlılar'da olduğu gibi idari işlerle de meşgul olurlardı. Sel-çuklular'da görüldüğü gibi kırsal kesimdeki bütün topraklar devlete aitti. Buralarda dirlik sistemi uygulanırdı. Hükümdar, yakınlarına ve bazı yüksek rütbeli görevlilere mülk olarak da toprak verirdi. Bunların birçoğu topraklarının gelirlerinin önemli bir kısmını yaptırdıkları cami. medrese, kervansaray gibi tesislere vakfederlerdi.İktisadî Hayat. Karamanoğullan ülkesinin geniş ova bölgesinde çiftçilik yapılır ve en fazla buğday, arpa ve yulaf ekilirdi. Bu topraklarda pamuk ziraatı da yapılırdı. Ova bölgesinde bol miktarda koyun (Karaman koyunu) ve aynı ovada yaşayan Türk oymakları tarafından asil atlar yetiştirilirdi. Mısırlı tarihçi İbn Fazlullah el-Ömeri, Marco Polo tarafından "güzel atlar" olarak nitelenen Karaman atlarının Arap atlarından üstün olduğunu ileri sürmüştür. Bu atları yetiştirenlere "atçeken" denirdi. Köylerde ve Türk oymakları arasında Karaman halısı diye anılan güzel halılarla kadifeler dokunurdu. Frenk kadifesinden ayırmak İçin bunlara Türk kadifesi adı verilirdi. Bertrandon de la Broquiere zengin, bayındır ve güzel bir ülke olarak nitelediği Karaman Beyliğİ'nin Lârende ve Konya gibi büyük şehirlerinin önemli alışveriş merkezlen olduğunu belirtmektedir. Kıbrıs Krallığı'na, Venedik ve Cenevizler'e, Osmanlılar'a, Memluk Sultanlığı'na satılan ihraç maddeleri arasında buğday, yün, deri, halı ve at başta gelirdi. Günümüze ancak son Karaman hükümdarları olan II. Mehmed Bey, Tâceddin İbrahim Bey ve Pîr Ahmed'in gümüş paraları ulaşmıştır. Kültür ve Sanat. Karamanoğlu Mehmed Bey Türkçe'den başka dil konuşulmamasını emretmişse de zamanla beyliğin resmî dili Farsça olmuştur. 1361'de Karamanoğuiları tahtına geçen Alâeddin Bey. iyi tahsil görmüş bir hükümdar olup Yârcânî mahlaslı bir şaire şehname tarzında Farsça Karamannâme adında bir tarih yazdırmıştır. Bu eser XVI. yüzyıl başlarında Şikârı tarafından mensur olarak Türkçe'ye çevrilmiştir. Beyliğin tarihiyle ilgili yegâne kaynak olan eser destanî nitelikte olduğundan dikkatle kullanılmalıdır. Karamanoğullan'ndan Alâeddin Bey dışında kitap telifini teşvik eden bir başka hükümdar çıkmamıştır.Sosyal eserlerin inşası bakımından Anadolu beylikleri arasında Karamanoğullan'nın Önemli bir yeri vardır. Gerçekten Mahmud Bey'den itibaren Tâceddin İbrahim'e kadar olan dönemde cami, medrese, köprü, han, zaviye, türbe ve hamam gibi pek çok eser inşa edilmiştir. Bunların çoğu sanat değeri olan yapılardır. Niğde'de Ali Bey tarafından 812'de (1409-10) yaptırılan Akmedrese, Alâeddin Bey'in Karaman'da 783'te (1381) yaptırdığı Hatuniye (Nefise Sultan) Medresesi, Alâeddin Bey'in yaptırdığı dört tekke, yirmi bir han ile Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin kabrinin bulunduğu Yeşil Türbe, yoksullara ve yolculara yemek verdirdiği zaviyeler, Karaman'da hisar içinde yaptırdığı bir cami ile bir türbe, inşası 1432'de tamamlanan mescid, dârülkurrâ, imaret, çeşme gibi tesislerden oluşan İbrahim Bey Külliyesi, Ürgüp'ün Damsa köyündeki Taşkınbaba Camii bu eserlerden bazılarıdır. Bunlardan İbrahim BeyKülliyesi'ndeki medresenin pencere kanatlarıyla Taşkınbaba

Camü'nin mihrabı ağaç oymacılığının en güzel Örnekleridir. İbrahim Bey Mescidi'nin çini mihrabı ise çini sanatının bir şaheseri kabul edilmektedir. Yine Tâceddin İbrahim Bey ile oğulları Alâeddin ve Kasım'm türbelerindeki alçı işleri bu sanatın en güzel Örneği olarak nitelendirilmiştir.

Bibliyografya :

İbn Bîbî, el-Euâmirü'l-'Alâ'iyye, s. 687-706; İzzeddin İbn Şeddâd, Baypars Tarih!{trc. M. Şe-refeddin Yaltkaya), İstanbul 1941, s. 90-91; Ak-sarâyî. Müsâmeretü'l-ahbâr, s. 71, 102, 110, 111, 311, 312, 324; Abdullah b. Ali el-Kâşânî, Târîh-İ Oicaytu (nşr. Mehîn Hembelî], Tahran 1348 hş., s. 168-170; İbn Fazlullah el-Ömerî, Me-sâlik (Taeschner), s. 23 vd., 48; a.mlf.. et-Ta'rîf, Kahire 1312, s. 40-41; Eflâkî, Menâkıbü'l-'âri-fin, II, 841, 906; Yûnînî, Zeylü Mir3âLi'z-zamân, Haydarâbâd 1960, 111, 167, 182, 183, 185; İb-nü'd-Devâdârf, Kenzil'd-dürer, IX, 398-399; Es-terâbâdî, Bezm ü Rezm (nşr. Kilisli Muallim Rıfat], İstanbul 1928, tür.yer.; Ahmedî, Dâslân ve Teoârîh-i Mülük-i Âl-i Osman (haz. Çıftçioğlu N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I içinde), İstanbul 1949, s. 339, 345, 533; Kalkaşendî, Şubhu'l-a'şâ, V, 346-347, 365-366; VI, 17-18; Anonim SelçLiknâme, Ankara 1957, s. 60, 75, 77, 78, 82, 89, 92, 93, 94; İstanbul'un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler (nşr. Osman Turan), Ankara 1954, s. 32-41; Osmanlı Tarihine Ait Takvimler (nşr Atsız), İstanbul 1961, s. 23-29; Fâtih Devrine Ait Münşeat Mecmuası ı nşr. Necati Lugal - Adnan Erzi). İstanbul 1956, s. 38-40, 57-58, 62-63; Makrîzî. es-Sülük, 1, 630, 841, 854, 876, 932, 947; II, 259, 293, 295, 854; Yazıcıoğlu Ali. TeüârilU Âl-i Selçuk, Biblİ-otheque Nationale, Ms. nr. 737, vr. 40T-40411; B. de la Broquîere. Le Voyage d'outremer{ed. Ch. Schefer), Paris 1892, s. 120 vd.; Karamânî Mehmed Paşa, Osmanlı Sultanları TariM{trc. İ. Hakkı Konyalı, Osmanlı Tarihleri i içinde), İstanbul 1949, tür.yer.; Ebû Bekr-i Tihrânî. Kitâb-ı Diyârbakriyye{nşt Necati Lugal- Faruk Sümer), Ankara 1964, II, 369-370, 554, 567-568; Âşik-paşazâde. Târih, tür.yer.; Tursun Bey, Târih-i Ebü'l-Feth (nşr. Mertoi Tulum], İstanbul 1977, tür.yer.; Şikârı. Karaman Oğullan Tarihi, tür.yer.; Neşri, Cihannümâ (Unat), MI, tür.yer.; İbn İyâs. BedâVu'z-zühûr, tür.yer.; Feridun Bey, Münşeat,], 80 vd,, 90 vd., 101 vd., 147 vd., 168-170, 186-188; İsmail Galib, Takuîm-İ Meskûkât-t Sel-çûkiyye, İstanbul 1309, s. 110-112; Nihal Atsız. XVinci Asır Tarihçisi Şükrullah, Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi, İstanbul 1939, s. 31, 32, 35, 36; Uzunçarşılı. Medhal, s. 141, 151-162; a.mlf.. Anadolu Beylikleri, s. 1-38; ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., "Karamano-ğullari Devri Vesikalarından İbrahim Bey'İn Karaman İmareti Vakfiyesi", TTK Belleten,]/] (1937), s. 56 vd.; a.mlf.. "Niğde'de Karamanoğ-lu Ali Beyin Vakfiyesi", VD, II (1942), s. 45-49; Şefıabeddin Tekindağ, Xil!-XV. Asırlarda Cenubî Anadolu Tarihine Ait Bir Tetkik: Karaman Bey-liği(doktora tezi, 1947). İÜ Ed. Fak.; a.mlf., "Ka-ramanlılar'ın Gorigos Seferi", TD, VI/9 (1954), s. 161 -174; a.mlf., "Son Osmanlı-Karamanlı Münasebetleri Hakkında Araştırmalar", a.e., Xll!/ 17-18 (1963), s. 43-76; a.mlf., "Şemsüddin Mehmed Bey Devrinde Karamanlılar", a.e, XIV (1964), s. 81-96; a.mlf.. "Konya ve Karaman Kütüphanelerinde Mevcut Karamanoğullan ile İlgili Yazmalar Üzerinde Çalışmalar", a.e., XXXII (I979),5. 117-136; a.mlf., "Karamanlılar", İA, V[, 316-330; G. Hill. A Htstory of Cyprus.Cam-bridge 1948, s. 478, 493, 499, 511, 518-520, 522, 623; E, Diezv.dğr.. Karaman Devri Sanatı, İstanbul 1950; Fatih Devrinde Karaman Eyâleti Vakıfları Fihristi (haz. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara 1958; W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au moyen-âge, Paris 1959, I, 550; II, 326, 350-357; Konyalı, Konya Tarihi, tür.yer.; a.mlf.. Karaman Tarihi, tür.yer.; a.mlf.. "Kara-manoglu İbrahim Bey'in Tuğrası", TY, V/323 (1966), s. 13-15; Artuk, İslâm'ı Sikkeler Katalogu, I, 441-447; Cl. Cahen, Osmanklar'dan Önce Anadolu'da Türkler(trc. Yıldız Moran). İstanbul 1979, bk. indeks; a.mlf., "Quelques textes negiiges concernam les turcomans de Rum au moment de pinvasion mongole", Byzantion, XIV, Bruxelles 1939, s. 131-139; Cüneyt Ölçer, Karamanoğulları Beyliği Madenî Paraları, İstanbul 1982; D. Ali Gülcan. Karamanoğlu 2. İbrahim Bey ue İmareti Tarihçesi, Karaman 1983; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1989, s. 204-207; V. Langlois. "Du Commerce, de l'in-dustrie et de l'agriculture de la Karamanie (Asie-mineure)", Revue de l'orient, sy. 3 [ 1856). s. 265-280; Halil Edhem. "Karamanoğulları Hakkında Vesâik-i Mahkûke", TOEM, H/l 1 (1329), s. 69-712; 11/12 (I 329), s. 741 -760; 111/13 (I 330), s. 820-836; 111/14 (1330). s. 873-881; M. Zeki Oral. "Karaman'da Hoca Mahmud Mescidi, Dâ-rülhuffâzı, Vakfiyesi ve Kitabeleri", TTK Belleten, XXIIİ/90 (1959), s. 213-227; Faruk Sümer, "Anadolu'da Moğollar", Selçuklu Araştırmaları Dergisi,], Ankara 1969, s. 1-İ47; a.mlf., "Ka-râmân Oghuliari", El2 (ing.), IV, 619-625; G. Âgoston, "Karamania, The Anü-Ottoman Chris-üan Diplomacy and the non-existing Hunga-rian-Karamanid Diplomatic Relations of 1428", AO, XLVI]|/3 (1995), s. 267-274; J. H. Kramers, "Karaman Oghlu", El, IV, 748-752. Faruk Sümer

Mimari.

Karamanlılar, Selçuklu yönetiminin ve kültürünün yoğunlaştığı yörelerde hüküm sürdüklerinden, ayrıca kendilerini söz konusu devletle özdeşleştirdikleri için mimari alanında da büyük ölçüde onların mirasına sahip çıkmışlardır. Karamanlı mimarisinde Selçuklu geleneğinin yanı sıra Osmanlı, gotik, Memlûk üslûplarının da etkileri görülür. Os-manlılar'la uzun bir süreye yayılan siyasî mücadeleleri ve iki hanedan arasında kurulan evlilik bağlan. Karamanlı ve Osmanlı sanatları arasındaki etkileşimi kolaylaştırmış, Karamanlı topraklarında XIV. yüzyıl sonlarından itibaren artan Osmanlı siyasî nüfuzu, Osmanlı kökenli mekân çözümlemeleri ve

ayrıntılar şeklinde birtakım yapılara yansımıştır. Osmanlı etkileri ilk olarak Karaman'da I. Murad'm Kızı ve I. Alâeddin Ali Bey'in eşi olan Nefiss Sultan'ın yaptırdığı Hatuniye Medrese-si'nde (783/1381-82) ortaya çıkar ve bu evlilikten doğan Sultanzâde II. Alâeddin Ali Bey'in Niğde'de yaptırdığı Akmedrese'de (1409) devam eder. XV. yüzyılın ikinci çeyreğinde Konya'da inşa ettirilen Hacı Ali Dârülhuffâzı ile Nasuh Bey Dârülhuf-fâzı'nda ve Mut Lâl Ağa Camii'nde Osmanlı mimarisinin damgası daha da kuvvetle hissedilir.Diğer taraftan Karamanlıların Haçlı seferlerinden artakalmış bir Katolik devleti olan, mimarisine gotiK üslûbun hâkim olduğu Kıbrıs Krallığı ile siyasî ve ekonomik ilişkileri, ayrıca Suriye ve Rodos'taki Haçlı kalıntısı diğer küçük devletlerin Ortadoğu'ya taşıdığı gelenekler bazı yapılardaki gotik etkileri açıklayabilir. Söz konusu üslûbun izleri özellikle Aksaray Ulucamii'nde (1431), birimleri ayıran sivri kemerler ve bunların üstünü Örten çapraz tonozlarda, ayrıca mihrap önü kubbesini taşıyan dişli sivri kemerlerde ve bu kubbenin yelpaze pandantiflerinde göze çarpar.Beylikler döneminde Anadolu'da yaşanan karmaşık siyasî dengelerin gereği olarak zaman zaman Memlûk Devleti'nin desteğini alan, hatta 1419'dakısa bir süre bu devlete tâbi olan Karamanlılardın bazı yapılarında (meselâ Memluk Sultanı el-Melikü'n-NâsırMuhammedb. Kalavun'un naibi EmîrSeyfeddinHacibeyler'in Karaman'da yaptırdığı 1356 tarihli Seyfed-din Hacı beyler Camii'nde) taş bezemede Memlûk etkileri hissedilir.Karamanlı camileri ve mescidleri dört grupta toplanabilir. Ahşap direkli ve düz damlı camiler (mescidler). Ahşap direkli Anadolu Selçuklu camilerinin ufak boyutlu türevleri olan bu yapılara Ermenek Akçamescid (700/1300-1301), Konya Meram Camii 325 ve Niğde Şah Mescidi (816/1413-14) örnek olarak verilebilir. Kagir taşıyıcılı ve düz damlı camiler. Doğu-batı doğrultusunda (enine) gelişen dikdörtgen planlı harim, mihrap duvarına paralel uzanan paye ve sivri kemer sıralanyla üç veya dört sahna ayrılmış, toprak kaplı düz dam kemerlerin taşıdığı kirişlere oturtulmuştur. Son cemaat yeri yoktur ve girişler yan cephelerde yer alır. Bu tipin Örnekleri arasında Ermenek Ulucamii ile (702/1301-1302) Karaman Hacıbeyler Camii (757/1356) özellikle kayda değer. Karaman'da Osmanlı dönemine ait Arapzâde Camii (899/1493-94) ve Dikbasan Camii (899/1493-94) Hacibeyler Camii'nin tekrarı gibidir. Çok birimli camiler. Harimin. payelere oturan ve iki doğrultuda (güney-kuzey ve doğu-bati) gelişen kemerlerle kare veya dikdörtgen birimlere ayrıldığı, birimlerin kubbe veya tonozlarla kapatıldığı, kubbeli birimlerin mihrap ekseninde yer aldığı bu tipe örnek olarak Ermenek Meydan Camii 326 Konya İplikçi Camii 327 verilebilir. Merkezî kubbeli cami. Bu tipin tek Örneği 1441 civarına ta-rihlenen Mut Lâl Ağa Camii'dir. Enlemesine dikdörgen biçiminde olan harim, merkezî bir kubbe ve bunu yanlardan kavrayan yarım kubbelerle örtülüdür. Osmanlı mimarisinde de merkezî planlı camilerin İlk örneği olan ve klasik dönemin kapısını açan Edirne Üç Şerefeli Cami de Lâl Ağa Camii ile aynı yıllarda (1437-1447} inşa edilmiştir. İki yapıda da kubbeyle örtülü merkezî birimi yanlara doğru genişletmek ve yan kanatlan ortadaki birimle bütünleştirmek eğilimi gözlenir. Ancak bunu gerçekleştirmek için üretilen çözümler farklıdır. Gerek kronoloji gerekse tasarım şemaları açısından bu iki yapının birbirini etkilemiş olması ihtimali zayıftır. Söz konusu paralel gelişim Beylikler döneminde, siyasî açıdan parçalanmış olan Anadolu'da belirli bir ortak kültür tabanı ve bölgeler arasında çokyönlü etkileşimleri mümkün kılan ilişkiler sayesinde farklı yörelerde, aynı zaman diliminde ortak arayışların ortaya çıkması şeklinde yorumlanabilir.Karamanlı medreselerinde Anadolu Selçuklu mimarisinin başlıca iki medrese şeması devam ettirilmiştir. Sonuçta bu yapıları iki ana gruba ayırmak mümkündür. Kapalı avlulu medreseler. Bu tipin tesbit edilen tek örneği Karaman'da XIV. yüzyıl ortalarına ait Emîr Mûsâ (Mûsâ Paşa) Medresesi'd ir. 1927'de yıktırılan med-resede kubbeyle örtülü avluyu revaklar kuşatmakta, bunların gerisinde de hücreler sıralanmaktaydı. Açık avlulu ve ey-vanli medreseler. Karamanlı mimarisinde bu şemanın dört, üç ve iki eyvanli çeşitlemeleri uygulanmıştır. Bunların içinde en erken tarihli olan ve tasarımı kadar süsleme programıyla da Selçuklu geleneğine sıkı sıkıya bağlı Aksaray Zinciriye Medre-sesi'nde söz konusu şemanın klasik olan dört eyvanlı türü gözlenir.Medrese örnekleri kronolojik olarak gözden geçirildiğinde eyvan sayısının önce üçe 328 sonra ikiye 329 indiği dikkati çeker.Bu medrese tipinde kare veya dikdörtgen planlı, üstü açık avlu şemanın çekirdeğini meydana getirir ve üç 330

veya iki Karaman Hatuniye Medresesi yönden revaklarla kuşatılır. Hiçbir medresede revaklar, diğer birimlerden daha yüksek tutulan ve görkemli kitlesiyle avluya hâkim olan ana eyvanın önünde devam etmez. Bütün örneklerde beşik tonozlu eyvan biçiminde tasarlanan girişle yazlık dershane aynı eksen üzerinde (karşılıklı) yer almaktadır. Diğerlerinden daha geniş ve yüksek tutulan ana eyvan (yazlık dershane) yanlardan, kışlık dershane veya türbe olarak kullanılan kare planlı ve kubbeli birimlerle kuşatılmıştır. Avlunun çevresinde öğrenci odaları, bazı Örneklerde de yan eyvanlar bulunur. İki katlı olan Niğde Akmedrese hariç diğerleri tek katlıdır. Genellikle dikdörtgen biçiminde olan öğrenci odaları tonozlarla örtülüdür. Osmanlı etkilerinin gözlendiği Karaman Hatuniye Medresesi'nde odalar kare planlı ve kubbelidir. Niğde Akmedrese dışında kalan örnekler cephe 325 XV. yüzyılın birinci çeyreği326 XIV. yüzyıl veya XV. yüzyıl İlk çeyreği327 yenileme, 1333 ve 1430-311 ve Aksaray Ulucami 834/1431328 ErmenekTolmedrese, 740/1339-40329 Alanya Obaköy Medresesi, 1 373 civarı; Karaman Hatuniye Medresesi, 783/1381-82; Niğde Akmedrese, 812/ 1409-10330 Aksaray Zinciriye Medresesi, Ermenek Tolmedrese, Niğde Akmedrese

tasarımı olarak da büyük ölçüde Selçuklu çizgisini sürdürür. Ancak Akmedrese'de girişin bulunduğu kuzey kanadının üst katında yer alan ve Türk sivil mimarisindeki "hayaf'lan hatırlatan sofalar, ayrıca bunların ikiz kemer sırala-nyla donatılması bu bölgenin geleneğine yabancıdır. Anadolu Türk mimarisinde bu tür bir cephe düzeni ilk olarak Bursa'da i. Murad'ın yaptırdığı cami-medresede (I 366 civarı) ortaya çıkmıştır. Bu cephe tasarımının kaynağında, Doğu Akdeniz kıyılarından Venedik gotiğine ve Balkan-lar'daki geç dönem Bizans mimarisine kadar uzanan karmaşık ve çokyönlü etkileşimler yatar. Akmedrese'yi yaptıran II. Alâeddin Ali Bey'in I. Murad'ın torunu olması ve gençlik yıllarını dedesinin yanında Bursa'da geçirmiş bulunması bu etkinin kaynağına ışık tutar.Beylikler ve erken Osmanlı mimarilerinde gözlenen, fütüvvet geleneğine (Ahî-lik) bağlanan ve imaret olarak anılan çok fonksiyonlu yapıların bir örneği de Karaman'daki 836 (1432-33) tarihli İbrahim Bey İmareti'dir. Söz konusu yapıda, Selçuklu döneminin kapalı avlulu medreselerinde ve tarikat yapılarında (hankah) gözlenen şema tekrar edilmiştir.Karamanlı bölgesinde "dârülhuffâz" denilen dârülkurrâlar kare planlı ve kubbeli bir birimden ibaret yapılardır. Bunlardan Konya'daki Has Bey Dârülhuffâzı (824/1421) kriptalı alt yapısıyla kubbeli bir kümbet olarak yorumlanabilir. Aynı kişinin Meram'da yaptırdığı dârülhuffâzla yine Konya'da bulunan ve Osmanlı mimarisinin etkisini yansıtan Hacı Ali ve Nasun Bey dârülhuffazlan 331 kubbeli mescidleri andırır. Karaman'daki Hoca Mahmud Dârülhuffâzı ve Mescidi (855/1451) devrinden Önemli mezar taşlarını bünyesinde barındırır.332

Karamanlı mezar yapıları Kümbetler ve türbeler olarak iki gruba ayrılır. Selçuklu örneklerinin özelliklerini sürdüren kümbetlerde kare planlı bir kriptayla bunun üzerinde, zemini çevreye göre yüksekte kalan kare ya da çokgen planlı ziyaret katı bulunur. Ziyaret katını örten kubbe piramit veya koni biçiminde bir külahla taçlandırılmıştır. Günümüze gelebilen iki önemli örnekten Karaman'daki 1. Alâeddin Ali Bey Kümbeti (793/1391) bu beyin yaptırdığı ve halen yıkık olan camiye. yine Karaman'daki İbrahim Bey Kümbeti de (836/14 32-33) aynı adı taşıyan imarete bitişiktir. Karamanlı türbelerinin hemen hepsi kare planlıdır ve -Mut'taki Lâl Ağa Camii'nin kıble yönünde yer alan. piramidal külâhlı iki örnek dışında- kubbelerle örtülüdür. Türbelerin bir kısmı 333 içinde yatanların yaptırdıkları medreselerin bünyesinde ana eyvana bitişik olarak yer alır. Ermenek'in Balkusan köyünde bulunan Kerîmüddin Karaman Bey Türbesi beşik tonozlu giriş bölümüyle, Konya Musalla Mezarlığındaki Şücâüddin Türbesi de (749/1348-49) tarikat başlıklarına benzeyen dilimli kubbesiyle diğerlerinden ayrılır.Karamanlı hamamlarında Türk hamam mimarisinin yüzyıllar boyu uygulanan prensiplerine sadık kalınmış, kare planiı olan soğukluklar kubbe veya çatıyla örtülmüş, sıcaklıklarda ise merkezde göbek taşının bulunduğu kubbeli birim iki, üç veya dört yönde kurnaları barındıran beşik tonozlu eyvanlarla çevrilmiş, eyvanların aralarında kalan köşelere de kare planlı ve kubbeli halvetler yerleştirilmiştir. Çifte hamam olarak tasarlanan Konya Meram Hamamı (826/1423) özgün mimarisi ve ayrıntılarıyla günümüze gelebilen değerli bir örnektir.Öte yandan Karamanlıların Anamur yakınlarında İnşa ettikleri Mâmûre Kalesi, Anadolu Türk askerî mimarisinin gelişiminde önemli bir yer tutar. Ayrıca Erme-nek-Anamur yolunda Göksu üzerinde yer alan Alaköprü, Mimar Süleyman b. Yûsuf adını veren kitabesi ile önemli bir yapıdır.334

Karamanlı mimari süslemesinin reper-tuvarı, büyük ölçüde Selçuklu döneminin geometrik ve bitkisel motifleriyle kompozisyon şemalarından oluşur. Ancak erken tarihli birkaç örnek dışında Selçuklu örneklerine göre daha hacimli, kıvrak ve ayrıntılı olan bitkisel süsleme geometrik süslemenin önüne geçer. Bunların yanı sıra hat sanatı süsleme programında yer almaya devam eder. Mukarnas dolgular, başlıkların yanı sıra taçkapıların ve mihrapların kavsaralannda kullanılmıştır. Karamanlı mimarisi Beylikler döneminde Selçuklu mimarisinin figüratif süsleme geleneğini sürdürür. İslâm öncesi Orta Asya Türk inançlarıyla eski Anadolu kültlerine bağlanan bu örnekler arasında Alanya Obaköy Medresesi'nin taçkapısındaki balık kabartmaları, Meram Ha-mami'nda kapı kemerinin kilit taşındaki tavuslar, Karaman Arapzâde Camii'nin ejder başı biçimindeki çörtenleri, Karaman İbrahim Bey İmareti'nin ahşap kapı kanatlarındaki arslan, grifon ve doğuran kadın motifleri sayılabilir.

Bibliyografya :

E. Diez v.dğr., Karaman Devri Sanatı, İstanbul 1950; Ali Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Meşeliler, İstanbul 1958; Tahsin Öz-güç, "Monuments of the Period of Taşkın Pa-şa's Princİpality", Atti del Secondo Congresso İnlernazionale di Arie Turca, Venezia 1963, Napoli 1965, s. 197-201; Atkın Akalın. Mut ve Ermenek'deki Türk Eserleri (lisans tezi, 1966), İU Ed.Fak. Türk ve İslâm Sanatı Anabilim Dalı; Ruhidil Ertan, Niğde'deki Türk Eserleri (lisans tezi. 1967). İÜ Ed.Fak. Türk ve İslâm Sanatı Anabîlim Dalı; Melih Gökdemir. Niğde Aksaray'ı Türk Mimarî Eserleri (lisans tezi, 1967), İÜ Ed.Fak. Türk ve İslâm Sanatı Anabilim Dalı; Konyalı. Karaman Tarihi, tür.yer.; Yılmaz Önge, "Selçuklularda ve Beyliklerde Ahşap Tavanlar", Atatürk Konferansları V: 1971-1972, Ankara 1975, s. 179-195; a.tnlf., "Konya-Ermenek -Balkusan (Balbelen] Köyünde 331 XV. yüzyılın İkinci çeyreği332 bk. Hoca Mahmud Dârülhuffâzı Ve Mescidi333 ErmenekTolmedrese'deki Emîr Mûsâ Bey Türbesi ile Karaman Hatun iye Medresesi'ndeki Nefîse Sultan Türbesi334 bk. akköprü

Karaman Bey'in Zaviyesi", Önasya, 111/34, Ankara 1968, s. 8-9; a.mlf., "Ermenek'te Karamanoglu Emir Musa Medresesi [Tol Medrese]", a.e., V/51 (1969); a.mlf.. '"Konya'nın Meram Mesİresindekİ Mimari Bir Manzume", VD, sy. 10 (1973), s. 367-383; a.mlf.. "Karamanoglu Alaaddin Bey Kümbe-dî'nin Restorasyonu", Rölöüe ue Restorasyon Dergisi, sy. 1, Ankara 1974, s. 21-46; Akdeniz'de İslâm Sanatı Erken Osmanlı Sanatı, Beyliklerinin Mirası, İstanbul 2000; Barihüda Tannkorur, Türkiye Meuleuîhanelerinİn Mimarî Özellikleri (doktora tezi, 2000). SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Azmi Avcıoğlu, "Karaman'daki Emir Musa Medresesi", Konya, sy. 10, Konya 1937, s. 627-628; a.mlf., "Karaman'da Kirişçi (Yunus) Camii", a.e., sy. 34 (1940), s. 1984-1985; a.mlf., "Karaman'da Mâder-i Mevlâna Camii ve Türbesi", a.e.,sy. 35(1941). s. 2088-2089; a.mlf., "Karaman'da Eminüddin Mescidi'1, a.e., sy. 36 (1941). s. 3111; A. Saim Üİgen, "Niğde'de Akmedrese", VD.sy. 2(1942), s. 81-82; Suut Kemal Yetkin. "Beylikler Devri Mimarisinin KlasikOsmanlı Sanatını Hazırlayışı", AÜİFD, 1V/3-4M955). s. 39-43; Mehlika Arel, "Mut'taki Karamanoğulları Devri Eserleri", VD, sy. 5 (1962), s. 241-250; Metin Sözen, "Oba Pazarı Çevresi ve Oba Medresesi", STY, sy. 1 (1964-65), s. 134-154; Aptullah Kuran, "Karamanlı Medreseleri", VD, sy. 8 (1969). s. 209-223. M. Baha Tanman

KARAMEHMETOĞLU 335

Hüseyin Avni

KARÂMİTA 336

KARANLIK KÜMBET

Erzurum'da XIV. yüzyıl başlarına ait bîr mezar anıtı.Dervişağa mahallesinde Güiahmet caddesi üzerindedir. Kitabesine göre 708 (1308) yılında Sadreddin Türkbeg tarafından yaptırılmıştır. Zamanla harap olan kümbet 19S4'te Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce tamir ettirilmiştir. Karanlık adını nereden aldığı ve kimin için yapıldığı bilinmemektedir. Erzurum Vilâyeti Sai-nâmesi'nde Sadreddin Konevî'nin burada medfun olduğu kayıtlıysa da bu doğru değildir. Girişi bugün bir evin bahçesinde kalan yapının doğusunda bir hazîre bulunmaktadır.Küfeki taşıyla inşa edilen kümbet iki katlıdır. Kare planlı bir mumyalıkla (kaide) içten daire, dıştan on iki yüzlü gövdeden oluşan yapının üzeri içten kubbe, dıştan konik bir külahla örtülmüştür. Doğu yönünden merdivenle inilen çapraz tonozlu mumyalıkta iki mezar yer almaktadır. Üç yönde açılan menfezlerle kuvvetli bir hava akımı sağlanmıştır. Kaideden gövdeye, köşelerin pahlanmasıyla onikigene tamamlanan profilli bir kornişle geçilmektedir. Korniş üzerinden yükselen çifte sütunçelerle silme kemerlerin çevrelediği yüzler birer sathî niş görünümündedir. Gövde kemerlerden itibaren saçağa kadar silindirik olarak devam eder. Saçağın altında kırmızı taş üzerine işlenmiş geometrik geçme motifli süsleme kuşağı dolanmaktadır. Kuzeydeki kapı ile diğer üç yönde açılan basık kemerli pencereler mukarnas kavsaralı nişler şeklinde düzenlenmiştir. Kapının bulunduğu sathî niş kemerindeki kûfî kabartma yazı kısmen bozulmuştur. Mermere yazılmış üç satırlık asıl tarih kitabesi ise güneydeki pencerenin üstüne yerleştirilmiştir. Kitabenin üzerinde daire içinde beş köşeli yıldız meydana getiren monogram biçiminde bir yazı daha mevcuttur.Gövde içindeki pencere mukarnaslan kırmızı renkli boya ile çerçevelenmiştir. Güneydeki pencere aynı zamanda mihrap olarak değerlendirilmiştir. Kuşatma kemerinde çifte rûmîden oluşan ve ucu hilâlle sonuçlanan kabartma bir paimet motifi bulunmaktadır. Kubbe eteğinde mahallî üslûpla işlenmiş kalem işi basit bitki örnekleriyle kandil motifleri yer almaktadır. Diğer kısımlar sade ve süsle-mesizdir. Yapı içindeki sanduka kaybolmuştur.Karanlık Kümbet, Anadolu'da Selçuklu ve İlhanlı döneminde yapılan mezar anıtlarıyla aynı özelliklere sahiptir. Kitabede geçen adın okunuşundaki ihtilâfa rağmen üzerinde tarih bulunması benzer türbekümbetlerin tarihlendirilmesi açısından önemiidir. Ayrıca usta imzası olduğu sanılan yıldız biçimli yazının da Tercan Mama Hatun Türbesi ile Beyşehir Eşrefoğlu Camii kubbesinde aynen tekrar edilmesi ilginçtir. Erzurum'daki diğer kümbetlerde olduğu gibi zeminden hayli yüksekte bulunan gövdeye giriş kapısına çıkılacak merdiveni yoktur. Mumyalıkta bulunan mezarlar türbe sandukaları gibi örtülü ve bakımlı olup halk tarafından ziyaret edilmektedir.

Bibliyografya:

Sâlnâme-i VilâyeU Erzurum (1317), s. 168; M. Nusret, Târİhçe-i Erzurum yahut Hemşehrilere Armağan, İstanbul 1922, s. 92; Abdürra-him Şerif Beygu. Erzurum: Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, İstanbul 1936, s. 146-147; İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ue Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, istanbul 1960, s. 410-412; Rahmi Hüseyin Ünal, Les monuments islamiques an-ciens de la uilie d'Erzurum et de sa regiort, Paris 1968, s. 116-120; a.mlf., "Erzurum İli Dahilindeki İslâmî Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme", EFAD,V](\974),s. 103; M. Oluş Arık.

335 bk. Arapkîrli Hüseyin Avni336 bk. Karmatîler

"Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri", Anadolu: Anatoüa, XI, Ankara 1967, s. 84; Mehmet Özel, "Erzurum'da Selçuklu Devri Eserleri", Kültür oe Sanal, sy. 5, İstanbul 1977, s. 173 AbdüssklÂm Uluçam

KARANTİNA

Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için insan veya hayvanların belli bir yerde gözetim altında tutulması.Sözlükte "yolcuların gözetim altında tutulma süresi" demek olan ve İtalyanca "kırk" anlamına gelen quarantenadan gelir. Osmanlı Devleti karantina usulünü uygulamaya başladığında bu kelimenin yerine daha çok "usûl-i tehaffuz", karantina yeri olan lazaret veya lazarettoya karşılık da "tehaffuzhâne" tabiri kullanılmıştır.337

Bulaşıcı hastalıklar sebebiyle çeşitli tedbirlerin alınması ve hastalığa yakalanmış olanların tecrit edilmesi eskiden beri görülen bir uygulamadır. Eski Ahid'de, savaştan sonra orduda çıkan veba salgını dolayısıyla askerlerin yedi gün süreyle ordugâhın dışında konaklamaları, vücutlarını, elbiselerini ve diğer eşyalarını temizlemeleri, ateşe dayanıklı madenî eşyanın tamamını ateşten geçirmeleri emredil-mekte ve ancak yedinci gün tekrar yıkanıp elbiselerini de bir daha yıkadıktan sonra ordugâha girebilecekleri belirtilmektedir.338 Aynı şekilde cüzzamlı hastaların belirli bir süre tecrit edilmesi, elbiselerinin temizlenmesi veya yakılmasıyla ilgili hükümlere de geniş yer verilmektedir.339

Hz. Peygamber bir yerde veba çıktığını duyanların oraya girmemelerini, bulundukları yerde zuhur etmesi halinde ise oradan çıkmamalarını emretmiştir.340 Cüzzamlı hastalardan kesinlikle uzak durulmasını isteyen Resûl-i Ekrem 341 kendisine biat etmek üzere Medine'ye gelmekte olan Sakif heyetinde cüzzamlı bir hastanın bulunduğunu haber alınca onun geri dönmesini istemiş ve biatinin kabul edildiğini bildirmiştir.342 Hz. Peygamber, hastalıklı hayvanların sağlıklı hayvanlardan ayrı tutulması gerektiğini de belirtmiştir.343 Suriye'ye gitmek üzere yola çıkan Hz. Ömer'e bölgede veba salgını olduğu haber verilince geri dönmüştür.344 Emevî Halifesi Velîd b. Abdülmelik cüzzamlıların tecridine yönelik tedbirler almış, yaptırdığı hastahanede onların bakım ve tedavileri için para tahsis etmiştir.345

Yolcularla ilgili olarak bilinen ilk karantina uygulaması 1377'de Venedik ve Dub-rovnik'te yapıldı, ilk karantinahâne ise 1423 yılında Venedik yakınlarında Santa Mariadi Nazeret adasında kuruldu.346 XIV. yüzyılın sonlarından itibaren Doğu Akdeniz limanlarında tatbik edilmeye başlanan karantina tedbirleri, daha sonraki dönemîerde karayolu ulaşımına da sıkı bir şekilde uygulandı. Bunun en tipik örneği Avusturya'nın Osmanlılar'a uyguladığı karantinadır. Pasarofça Antlaşması'nın ardından Osmanlı-Avusturya ticarî münasebetlerinin ve mal mübadelesinin artmasıyla Avusturya, Doğu'dan taşınan veba hastalığının ülkesine sirayetini engelleyebilmek için Osmanlı tüccar, yolcu ve mallarına karşı çok katı karantina tedbirlerine başvurmuştur. Osmanlı ülkesinden gelen yolcuların ve malların karantinaya uğramadan sınırdan geçişine izin vermemiş, Osmanlı Avusturya sınırı boyunca bu işle uğraşan ve salgınların söndüğü zamanlarda dahi sıkı kontrollere devam eden üç aşamalı idarî bir teşkilât meydana getirmiştir.347

Modern anlamda karantina uygulamasının yaygınlaşmasında ve karantina teşkilâtlarının kurulmasında büyük salgınlar etkili olmuştur. Özellikle XIX. yüzyılın karakteristik hastalığı olan kolera sağlık teşkilâtlarının kurulmasını hızlandırmış, sağlık alanında milletlerarası iş birliği ve antlaşmalar yapılmasına yol açmıştır. Yüzyıllar boyu insanlığı dehşete düşüren büyük veba salgınlarının yerini XIX. yüzyılda kolera pandemileri almıştır. Asya kolerası olarak adlandırılan ve Hindistan'dan çıkarak bütün dünyaya yayılan kolera Osmanlı ülkesinde ve başşehrinde de etkili olmuş, 1817. 1829, 1852, 1863, 1881 ve 1899 salgınları kitle halinde Ölümlere yol açmıştır.Osmanlı Devleti'nde ilk karantina uygulaması 1831 yılındaki büyük kolera salgını sırasında olmuştur. Rusya'daKİ hastalık üzerine İngiltere, Fransa, Nemçe sefaret tercümanları Rusya'dan Osmanlı limanlarına gelecek gemilere karantina tatbik edilmesini istediler. Bunun üzerine II. Mahmud devlet ricalinden karantina işi-nin müzakere edilerek karantina icrasına başlanmasını emretti. Sadâret kaymakamının başkanlığında seraskerin de bulunduğu bir meclis karantina işini görüştü. Alınan karara göre İstanbul'a gelen-bütün gemiler Boğaziçi'nde bekletilecekti. II. Mahmud'un iradesiyle Mustafa Nazif Efendi müstakil olarak karantina işiyle görevlendirildi. Karadeniz'den İstanbul'a gelecek İslâm gemilerinin Büyük Liman'-da, diğer devlet gemilerinin İstinye körfezinde

337 bk. Hıfzıssıhha338 Sayılar, 31/16-24339 Levlliler, 13/2-5,46, 52; Sayılar, 5/1-4340 Buhârî, "Tıb", 30; Müslim,"Selâm", 92341 Buhârî, "Tib", 19342 Müslim, "Selâm", 126; İbn Mâce.T'b", 44343 Müslim, "Selâm", !04-l05;EbûDâvûd,"T'b", 24344 Buhârî,"Tıb", 30; Müslim, "Selâm", 98; Taberî, IV, 57-58345 Taberî, VI, 437- Makrîzî, II, 405346 Pan-zac, Quara.ntaines el Lazarets, s. 31347 Kolling, s. 423 vd.

beş gün karantina altında tutulması kararlaştırıldı.348 Koleradan korunmak için karantina usulüne dair Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi'nin kaleme aldığı risale ücretsiz olarak dağıtıldı. Cezayirli Hamdan Efendi karantinanın haram olmadığına dair İthâfü'l-üdebâ adlı bir risale yazdı, Takvîm-î Vekâyi'öe karantinanın faydaları hakkında yazılar çıktı. Bu arada vebalı hastalara Maltepe Hastahanesi'nde ve Kızkulesi'nde "usûl-i tehaffuz" uygulandı. Kızkulesi'nde vebalı hastaların tedavisiyle uğraşan Antuvan Lago'nun karantina usulünün Avrupa'da tatbiki ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele hakkında yazdığı risale, daha sonra karantina teşkilâtının kurulmasında etkili oldu.Osmanlılarda karantina uygulaması daha sistemli olarak 183S yılında Çanakkale'de başladı. Akdeniz çevresini etkileyen kolera dolayısıyla Çanakkale'de karantina çadırları kuruldu, Marmara ve İstanbul'a gidecek gemiler bir süre bekletildi. Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi iki bin beş yüz kuruş maaşla karantinaya müdür tayin edilirken Avusturya konsolosunun oğlu da yardımcı yapıldı. Karantina bekleyen kayıkların reislerine karantina tezkiresi verilmesi usulü getirildi.Karantina konusuna önem veren İl. Mahmud'un isteğiyle Meclis-i Meşveret toplandı. Ulemânın da katıldığı bu mecliste fıkıh ve fetva kitaplarına müracaat edilerek bu konu incelendi ve karantinanın caiz olduğu kabul edildi. Ardından bu işin mülkî yönü de görüşüldü. Şeyhülislâm MekkîzâdeÂsım Efendi karantinanın caiz olduğuna dair fetva verdi. Konunun incelenerek gerekli nizamların hazırlanması, karantina hakkında bilgili kişilerden meydana gelen ve haftada birkaç gün toplanacak olan bir meclise havale edildi. Mecliste alınacak kararların ve oluşturulacak nizamın şer'î yönü Esad Efendi, tıbbî yönü Abdülhak Molla, askerî yönü de mansûre feriklerinden Selim Paşa'nın sorumluluğundaydı. 1838 yılında Karantina Meclisi'nin kurulduğu Takvîm-i Vekâyi'ûe ilân edildi. Sıhhiye meclisi, karantina meclisi, meclis-i umûr-ı sıhhiye, karantina nezâreti, sıhhiye nezâreti, meclis-i tehaffuz gibi çeşitli isimlerle anılan meclis başlangıçta meclis-i tehaf-fuz-ı ûlâ ve meclis-i tehaffuz-ı sânî olmak üzere iki şube halinde teşkilâtlandı-rılmışsa da bu fark zamanla ortadan kalkmıştır.İstanbul'un çeşitli yerlerinde karantina noktaları kurularak faaliyete başlandı. İstanbul, Bilâd-ı Selâse ve Boğaziçi'nde hangi hastalıktan ve hangi milletten olursa olsun toplu ölümlerde Karantina Mec-lisi'ne haber verilmesi ve meclisten tezkire alınmadıkça ölülerin defnedilmeme-si kural haline getirildi. Karantina tatbikatında her millet için ayrı ayrı hastahane yapımı gerektiğinden hastahaneleri olmayan yahudilere ve Karaimler'e Has-köy'de kendi hastahanelerini yapma izni verildi. Henüz karantina binaları İnşa edilmemiş olduğundan karantina icrası için Tersâne-i Âmire'den bir gemi alınıp Galata'da Kurşunlumahzen önünde personeli belirlenerek hizmete başlandı. İstanbul'a dışarıdan gelip giden gemi yolcularına verilen mürur tezkirelerine geldikleri mahallin sıhhî durumunun yazılması da usul haline getirildi.İstanbul dışında Bursa, Trabzon, Midilli. Siroz. Çanakkale gibi pek çok yerde karantina noktaları kuruldu. Çanakkale'ye karantina müdürü olarak tayin edilen Esad Efendi'ye Akdeniz adalarından, Anadolu ve Rumeli sahillerinden İstanbul'a gelecek bütün yerli ve yabancı gemiler, tekneler ve bunların yolcularına verilen mürur tezkirelerinin Çanakkale'ye kadar geçerli olacağı, buradaki karantinada tezkirelerin değiştirilerek yenilerine sıhhî durumun yazılması, karantinaya tâbi olmaksızın ve karantina tezkiresi ibraz etmeksizin İstanbul'a gidenlerin kabul edilmeyeceği talimatı verildi.Karantina icrasında Osmanlı Devleti'n-de uzman kimse bulunmadığından Avusturya'dan uzmanlar İstendi. İmzalanan kontrat ile Osmanlı Devleti'nde karantina nizamını yürütmek üzere bu konuda herkesten çok bilgisi olan Zemun Karanti-nahânesi başdirektörü Doktor Minas ile tercümanı ve yardımcısı İstanbul'a geldi.349 Doktor Minas. karantina nizâmnâmesinin esasını teşkil eden bir lâyiha hazırlayarak İstanbul'da sokakların, pazar yerlerinin temizliği, mezbaha ve çömlekçi dükkânı gibi çeşitli imalâthanelerle mezarlıkların şehir dışına çıkarılması gibi faaliyetlere başladı. Karantina nizamnamesinin eksiksiz hazırlanabilmesi için Avrupa devletlerinde olduğu gibi yeni bilgilerle donanmış doktorlardan oluşan Meclis-i Nizâmât-ıTehaffuzıyye adında bir meclis kurulmasını istedi. Bunun üzerine Avusturyalı doktor Nauner. padişahın hekimi Mac Carty, doktor Mayer üye sıfatıyla meclise alındı.Sıhhî yönünün yanında hem haricî hem ticarî boyutları olan karantina tatbikatına devamlı müdahale eden Avrupalıların itirazlarını önlemek için Hariciye Nâzın Reşid Paşa'nın teklifiyle Avrupalı hekimlerin ardından İstanbul'daki sefirlerin temsilcileri de karantina meclisine dahil edüdi. Başlangıçta muvakkat olarak meclise katılan sefir vekillerinin statüleri zamanla daimî hale dönüştü. "Sâhib-i re'y" sıfatıyla mecliste zamanla çoğunluğu teşkil eden bu üyeler karantina meclisine milletlerarası bir mahiyet vererek alınan kararlarda söz sahibi oldular. Sefir vekillerinin karantina meclisine dahil edilmesi umulanın aksine Osmanlı Devleti'nin aleyhine sonuçlar doğurdu. Yabancı gemilerden de karantina resmi alınmasını sağlayan Karantina Rüsumat Tarifesi 350 1872 yılında yürürlüğe konulabildi. Karantina nizamlarını ihlâl edeceklere verilecek cezaî hükümleri tesbit eden Cerâim-i Sıhhiye Kanunu ise ancak 1883 yılında düzenlenebildi. Said Paşa, Osmanlı menfaatlerine ve hukukuna ters düşen bu sakıncalı durumu ortadan kaldırmak ve tekrar mecliste çoğunluğun Osmanlı üyelerinin eline geçmesini sağlamak için on kadar tabibi fahrî üye olarak tayin etmişse de 351 bunların üyelikleri 348 BA, Cevdeü-Sıhhiye, nr. 651349 BA, HH, nr. 37475-F350 Düstur, Birinci tertip, I, 837-839351 BA, İrade-Dahiliye, nr. 73547

uzun sürmedi. Sefir vekillerinin karantina meclisine dahil edilmesi ve verilen tâvizler neticesinde Karantina Meclisi karışık sıhhiye meclisi haline gelmiş, kapitülasyonlara sıhhiye kapitülasyonları adıyla yeni bir ilâve daha yapılmıştır.Karantina Meclisi teşkilinden kısa bir süre sonra genişletildi. Bu sırada deniz karantinası usulünü bilmediğinden Doktor Minas'ın yerine Fransız asıllı Robert karantina başdirektörlüğüne getirildi.352 Ayrıca karantina işlerinin daha iyi yürütülebilmesi amacıyla Lebib Efendi nazır tayin edilerek karantina nezâreti müstakil olduysa da uzun süre varlığını koruyamadı ve müstakil statüsüne son verilerek diğer nezâretlere bağlı bir müdürlük halinde devam etti. Önce Hariciye Nezâreti'ne, ardından tophane, tersane, ticaret nezâretlerine. 1879'da Hariciye Nezâreti'ne 353 191S yılında ise Dahiliye Nezâreti'ne bağlandı. 1896"da Hicaz Karantinası hariç 125 karantina noktasında 511 kişi çalışırken sıhhiye idaresi lağ-vedildiğinde idarede kırk iki doktor, 425 memur ve müstahdem çalışmaktaydı.354 Lozan Konferansı'n-da çok ağır olan sıhhiye kapitülasyonlarının kaldırılması söz konusu olduğu zaman Avrupalılar buna itiraz ederek İstanbul Sıhhiye Meclisi'nin yerine doktorluk komitesini kurmak istediler, ancak bu istek Türk temsilcilerince reddedildi ve sıhhiye kapitülasyonları kaldırılarak sağlık işleri millileştirildi.1866 yılında İstanbul'da toplanan milletlerarası sağlık konferansında her yıl hac mevsiminde Hicaz'a bir sağlık komisyonu gönderilmesi kararı alınmıştı. Bu karar üzerine Osmanlı Devleti kurban kesilen mahallerde kokuşmanın önlenmesi için gerekli tedbirleri almak, hac zamanında Mekke ve Medine'de sağlığa zararlı yiyeceklerin satışını engellemek, hacıların Hicaz'a geliş ve dönüşlerinde özellikle koleranın ortaya çıktığı yer olan Hindistan'dan gelen hacılar hakkında gereken sıhhî tedbirlerin icrasıyla mükellef olmak üzere arka arkaya sağlık heyetleri gönderdi. Bunların çalışmalarından olumlu sonuç alınması üzerine dış müdahalelere karşı Hicaz ve Kızıldeniz'de durumunu kuvvetlendirmek isteyen Osmanlı hükümeti Kızıldeniz'in Osmanlı sahillerinde karantinalar teşkil etmeye başladı. Hicaz ve Yemen sahillerinde Cidde. Yenbu, Râ-biğ, Lit, Kunfüze, Hudeyde, Moha. Kamaran gibi noktalarda karantinalar oluşturuldu. 1893'te Hicaz'da hüküm süren koleranın tahribatının büyük olması dikkatleri Mekke'ye yöneltti. Avrupalı devletler Mekke'de hac esnasında umumi sağlığın muhafazası ve Basra körfezinin sıhhî müdafaası için 1894yılında II. Paris Milletlerarası Sıhhiye Konferansfnı düzenledi. Konferansta büyük güçlerin umumun sağlığının muhafazası adına hacca müdahale arzusu göstermeleri üzerine Osmanlı Devleti Hicaz üzerindeki hukukunu korumak ve inisiyatifini kaybetmemek için Hicaz'da sıhhî ıslahat yapacağını vaad etti.1895'te Mekke sıhhiye tabibi doktor Kasım İzzeddin'in lâyihası doğrultusunda Mekke Sıhhiye İdaresi kuruldu. II. Meşrutiyetin ilânından sonra haccın sıhhî işlerinin önemini yeterince kavrayamayan bazı kimseler Mekke Sıhhiye İdaresi'nin lağvedilmesine çalıştılar. İstanbul Karantina Meclisi'nin olumsuz tutumu ve siyasîolayların seyri haccın sıhhiye İşlerinin İstanbul Sıhhiye Meclisi'nin idaresinden alınmasını gerektirdi. 1910 yılında Mekke Sıhhiye İdaresi Dahiliye Nezâreti'ne bağlandı. Daha sonra da Hicaz'ın sıhhî işlerinin ıslahı için Dahiliye Nezâreti'ne bağlı olarak Hicaz Sıhhiye Meclisi teşkil edildi. 1911 'de daha kapsamlı hizmet verebilmesi için Hicaz Sıhhiye Meclisi İstanbul'da Hicaz Sıhhiye Müdîr-i Umumîliği adıyla yeniden teşkilâtlandırıldı.355

Bibliyografya :

Buhârî, "Tıb", 19, 30; Müslim, "Selâm", 92, 98, 104-105, 126; Ebü Dâvûd. "Tıb", 24; ibn Mâce. "Tıb", 44; BA. HH, nr. 25569, 37475- F, 40784, 47951; BA, Cevdet- Sıhhiye, nr. 347, 651, 896; BA. İrade-Dahiliye, nr. 37312, 73547; BA, İrade-Hariciye, nr. 16790; BA, İrade-Medis-İ Mahsûs, nr. 3424; BA. Dahiliye Nezâreti Hukuk Müşavirliği, nr. 30/145; BA, Nİzâmât Defteri, nr. 1, s. 130-135; BA, BEO, Ayniyat Defteri, nr. 1714, tür.yer.; Taberî. Târih (Ebü'1-Fazl), IV, 57-58; VI, 437; Makrîzî, el-Hıtat, II, 405; Mec!is-i Umûr-t Sıhhıyye Mazbataları (1872-191-1); Düstur, Birinci tertip, İstanbul 1289, II, 837-839; Proust, Sıhhıyye Politikasında Yeni Bir Ceoeian Yani Sıhhiye Mesele-i Sİyasiyesi-nin Hal ue Tesviyesi Cihetini Tayin -Hicaz Hac-fan(trc. Ahmed Mermi). İÜ Ktp., TY, nr. 4631, tür.yer.; Lutfî, Târih, V, 126; Ahmed Midhat. "Pevlet-i Aiiyye-i Osmaniye'de Karantina Yani Usûl-i Tahaffuzun Tarihçesi", Salnâme-İ Ne-zâret-i Hâricİyye, İstanbul 1318, s. 436-471; Said Paşa, Hatırat, İstanbul 1328,11, 145; Kasım İzzeddin, Hicap. Sıhhıyye İdaresi-Hicaz'da Teşkilât oe Islâhât-ı Sıhhıyye 1329 Yılı Hac Raporu, İstanbul 1328, s. 16 vd.; M. Cemil, Lozan, İstanbul 1933, II, 156-158; J. Baldry. "The Otlaman Quarantaine Stau'on on Kamaran Island 1882-1914", Studies in History ofMedicine, New Delhi 1978, s. 9; 0. Kolling, "XVIII. Asırda Veba Salgını Devirlerinde Ticaret. Münasebetleri" (trc. Sadrettin Karatay), Ülkü (Seçmeler 1933-1941),Ankara 1982,s.423vd.;D. Panzac, La peşte dans VEmpire ottoman (1700-1850), Louvain 1985, s. 412; a.mlf.. Quarantaİnes et lazarets, Aix-en-Provence 1986, s. 33; Abdül-hay el-Kettânî, et-Terâttbü'l-idâriyye (Özel). II, 222-223; Ali AKyıldiz, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, istanbul 1993, s. 265-276; Gülden Sarıyıldız, Hicaz Karantina Teşkilatı, Ankara 1996; a.mlf.. "XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Kolera Salgını", 7a-rih Boyunca Anadolu 'da Doğal Afetler ue Deprem Semineri (22-26 Mayıs 352 BA, Cevdet-Sıhhiye, nr. 896353 BA, İrade-Harlciye.nr. 16790354 M. Cemil, II, 156355 Sarıyıldız, Hicaz Karantina Teşkilatı, s. 136 vd

2000) Bildiriler, İstanbul 2001, s. 309-319; a.mlf., "Karantina Tarihinden Bir Yaprak: Kuleli Tahaffuzhanesi", Bilim Tarihi, sy. 19, İstanbul 1993, s. 25 vd.; a.mlf., "Karantina Meclisi'nin Kuruluşu ve Faaliyetleri", TTK Belleten, LVII1/222 (199-1). s. 329 vd.; Osman Şevki Uludağ, "Son Kapitülasyonlardan Biri Karantina", a.e., 11/7-8 (193S), s. 445 vd.; Sinan Kuneralp. "Osmanlı Yönetimindeki (İ831-1911) Hicaz'da Hac ve Kolera" (trc. Münir Atalar), AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma oe uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 7, Ankara 1996, s. 503 vd. Gülden Sarıyıldiz

KARAOĞLAN MUSTAFA EFENDİ 356

KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ

(1889-1974) Türk edip ve diplomatı.27 Mart 1889'da Kahire'de doğdu. 1833'te Manisa'yı işgal eden Kavalalı İbrahim Paşa'ya yakınlık gösteren ve daha sonra hizmetinin karşılığı olarak Mısır'da onun konağına yerleşen Karaosmanzâ-deler'den Abdülkadir Bey'in ve aynı konak mensuplarından İkbal Hanım'ın oğludur. Ailesinin Manisa'ya dönmesiyle (1895) Yakup Kadri burada Çaybaşı Feyziye Mekte-bi'nde öğrenime başladı (1901 -1903). Daha sonra İzmir İdâdîsi'nde okuduysa da (1903-1905) bitiremeden babasının vefatı üzerine annesiyle birlikte Mısır'a döndü. İskenderiye'de Fransız Frerler Mekte-bi'nde ve İsviçre Lisesi'nde okuyarak orta öğrenimini tamamladı (1908). II. Meşrutiyet'ten biraz önce ailesiyle Türkiye'ye gelip İstanbul'a yerleşti. 1908'de Mek-teb-i Hukuk'a kaydolarak üçüncü sınıfa kadar okudu.1916-1919 yıllarında İsviçre'de tüberküloz tedavisi gördü. İstanbul'a döndüğünde İkdam gazetesi yazan olarak Millî Mücadele'yi destekleyen yazılar kaleme aldı. Daha sonra Ergenekon adlı kitabında toplayacağı bu yazılarından dolayı 1921 "de Ankara hükümetinin çağrısı üzerine Anadolu'ya geçti. Savaştan sonra Tedkik-i Mezâlim Heyeti'nde görevli olarak Kütahya, Simav, Gediz, Eskişehir, Sakarya civarını dolaştı. Mardin (1923-1931) ve Manisa (1931 -1934) milletvekilliği yaptı.Milletvekilliği süresince Hâkimiyet-i Milliye, Cumhuriyet ve Milliyet gazeteleriyle imtiyaz sahipliğini yaptığı Kadro dergisinde edebî ve siyasî yazılar kaleme aldı. Kadro, Kemalist devrimleri yanlış yorumladığı ve temel ilkelerin saptırılmak istendiği iddialarından dolayı kapatıldı. Böylece Yakup Kadri 1934'ün sonlarından itibaren Tiran. Prag (1935-1939), Lahey (1939-1940), Bern (1942-1949}, Tahran (1949-1951) ve tekrar Bern (1951-1954) elçilik görevleriyle "zoraki diplomatlık mesleğine girmiş oldu. 1955'te emekli olarak Türkiye'ye döndü. 27 Mayıs 1960 ihtilâlinden sonra kurucu meclis üyesi ve Cumhuriyet Halk Partisi Manisa milletvekili (1961) oldu. 1962'de Atatürk ilkelerinden uzaklaştığını ileri sürerek partisinden ayrıldı. 1965'te siyasî hayata tamamen veda etti. Son resmî vazifesi Anadolu Ajansı Yönetim Kurulu başkanlığıdır. 13 Aralık 1974'te Ankara'da ölen Yakup Kadri, İstanbul-Beşiktaş'ta Yahya Efendi Mezarlığı"na defnedildi.Yakup Kadri'nin edebî hayatı, İzmir İdâ-dîsi yıllarından arkadaşı olan Şehabeddin Süleyman'ın teşviki neticesinde Fecr-i Âtî'ye girmesiyle başlar. Yayımlanan İlk kalem tecrübesi Nirvana adlı piyesidir 357 Yazı hayatının başlarında daha ziyade tenkit -leriyle tanınan Yakup Kadri'nin çeşitli yazıları Çığır, Dergâh, Genç Kalemler, Güzel Sanatlar Mecmuası, Hayat, İc-tihad, İnci, Jale, Meydan, Muhit, Musavver Muhit, Musavver Eşref, Musavver Hâle, Peyâm-ı Edebî, Nevsâl-i Millî, Resimli İstanbul, Rübâb, Ser-vet-i Fünûn, Şebâb, Şiir ve Tefekkür, Tercüman, Tercüman-ı Hakikat, Türk Yurdu, Varlık, Yeni İstanbul, Yeni Mecmua, Yeni Nesil gibi gazete ve dergilerde çıkmıştır.Yakup Kadri, yazı hayatının başlarında Fecr-i Atî içinde bulunmaktan dolayı ferdiyetçi bir sanat anlayışına sahiptir. Ayrıca Yahya Kemal'in neo klasik bir edebiyat ortaya koyma gayretlerinin neticesi olan Akdeniz havzası medeniyeti (nev-Yunânîlik) bir müddet onu da cezbetmiştir. Balkan Savaşı bu kanaatlerini epey sarsmakla birlikte asıl I. Dünya Savaşı'nda vatan, emperyalist Batı'nın "kan ve yağmadan gözü dönmüş kurt sürüleri"nin saldırısına uğrayınca mukaddes ve bağımsız sanat davası yerine bir cemiyetin ve milletin malı olan sanatı benimsemiştir. Bu düşünceyle bilhassa romanlarında Sultan Abdülmecid devrinden 1950'lerin Türkiye'sine kadar geçen yüzyıl içindeki tarihî olayları ve sosyal değişmeleri ele almıştır. Geniş kültür birikiminde birbirinden farklı pek çok şahsiyet ve akımın izleri bulunan Yakup Kadri'nin mensur şiir tarzı denemeleri başta olmak üzere eserlerinde tasavvuf! hikmetler, Kitâb-ı Mukad-des'ten kıssalar, Yûnus Emre, Fuzûlî, Ka-racaoğlan gibi yerli şairlerin yanında Ibsen, Maeterlinck, Proust, Nietzsche, Bergson gibi Batılı yazar ve filozofların da tesirleri görülür. Kendisinin de kabul ettiği gibi Fransız realist ve natüralistlerini benimsemiş olan Yakup Kadri'nin romanları bu akımlara uygunluk gösterir. Bunlarda daima bozulan cemiyet ve fertleri konu almış, kahramanlarını da muhayyilelerinde canlandırdıkları ile cemiyet gerçeğinin çarpışmasından doğan hayal kırıklığına uğramış kişilerden seçmiştir. Bilhassa erkek kahramanların hayat karşısında bedbin, tatminsiz, hatta psikopat olmaları, hayatı ıstırap verici ve çekilmez kabul etmeleri daima kötüyü tahlile çalışan bu edebî akımlara uygun düşmektedir. Daha ilk hikâyelerinden başlayarak kötülüklere, musibetlere, günaha mah-kûm, çoğunlukla irade yoksulu kahramanlar Yakup Kadri'nin mizacına uygun düşen fatalizmden 356 bk. Mustafa Efendi, Karaoğlan357 Resimli Kitap, sy. 9, İstanbul 1909

kaynaklanmaktadır.

Eserleri.

Mensureler. Edebİyât-1 Cedîde döneminde başlayan mensur şiir türünün XX. yüzyıldaki en önemli temsilcisi olan Yakup Kadri, çağrışım dünyası zengin kalem tecrübelerini Erenlerin Bağından (istanbul 1338) ve Okun ocundan (İstanbul 1940) adlı kitaplarında toplamıştır. Bunlarda kaderci, rind, isyankâr ve bedbin bir ruhun ifadeleri ahenkli bir Türkçe ile dile getirilmiştir. Tevrat, İncil, Kur'an, kısas-ı enbiyâ. Yunan mitolojisi, Fransız sembolist ve parnasyenlerin-den değişik Türk ediplerine kadar yaygın etkilerin görüldüğü mensurelerinde dinî vecd yerine dinî kaynaklardan gelen duygu ve üslûp unsurları hâkimdir.Denemeler. Alp Dağlarından ve Miss Chaalfrin'in Albümünden (İstanbul 1942) adlı eserinin birinci kısmında bir Türk gözüyle Batı, ikinci kısmında Batılı gözüyle Doğu'nun kabataslak bir tablosu çizilmeye çalışılmıştır. Mektup tarzında kaleme alınan bu eserde yazarın Batılılaşma meselesiyle ilgili romanlarının fikrî cephesi hakkında da zengin malzeme vardır.Romanlar. 1922-1956 arasında dokuz romanı yayımlanmış olan Yakup Kadri'nin bu eserlerinin en belirgin özelliği bir devir romanı (nehir roman) oluşudur. Zaman dilimi itibariyle bunların ilki. Jön Türkler'in Avrupa'daki macerasını bir dramj şeklinde anlatan Bir Sürgün'dür.358 Dr. Hikmet, ideolojik açıdan düşünce yapısı açıklığa kavuşmamış bir aydın olarak kaçtığı Paris'te aradığını bulamaz. Oradaki Jön Türkler, Avrupa kamu-oyuna açılmak yerine birbirleriyle boğaz boğazadırlar. Aslında gözü kapalı bir Avrupa medeniyeti hayranlığı, bu medeniyete dair kalıplaşmış birtakım kanaatler içindeki Jön Türkler, bütün Frenkperest-liklerine rağmen Avrupalı'nın pek de umurunda değildir. Şarklı simalar onlara insanlık namına âdeta bir vicdanî huzur ve emniyet verir. Fakat Jön Türkler'in bu gibi vicdan muhasebelerinden bir uyanış değil ikiliğe yenik düşme neticesi çıkar. Dr. Hikmet'le yazar arasındaki bazı benzerliklerden dolayı eserin otobiyografik oidugu ileri sürülmüştür. Aslında onun bütün romanlarında yazar-kahraman yakınlığı vardır. Hep O Şarkı'nın (İstanbul 1956), Sultan Abdülmecid'in onuncu cülus şenliğinde doğan kahramanı II. Abdülhamid devrinin yirminci yılını yaşamaktadır. Batılılaşma'nın doğurduğu yozlaşmanın başlangıcı olan bu yıllarda geçen bir yasak aşkın hikâyesi gibi görünen eserde sosyal plandaki çürüme ve çöküş anlatılmaktadır. Paşa kızı olarak dünyaya gelen Münire, kendisinin hiçbir emeği olmadan refah içinde okuduğu romanlarda avuntu arayarak, roman kahramanlarıyla bütünleşerek yaşamış, hayata bakışı okuduğu romanlarla sınırlı fakat kendine göre kültürlü biridir. Ancak bu kitabî kültür ona ülkesinin Sivas. Van gibi şehirlerinin nerede olduğunu ve İstanbul'a uzaklıklarını öğretememiştir. Yanlış Batılılaşma'nın toplumdaki en büyük tahribatı olan nesil çatışması en kesif şekilde Kiralık Konak'ta (istanbul 1338) dile getirilmiştir. Konak, geleneği ve tarihî birikimi olan bir yaşayış tarzının mekânı olarak temsilî bir değere sahiptir. Etrafına karşı itaatkâr, hürmetkar ve müşfik olan Naim Efendi ile eşi Selma Hanım, Cihangir'deki konaklarında an'anevî bir hayat yaşarken oğullan Servet Bey ile her türlü kayıttan âzâde torunu Selma Hanım konaktan nefret ederler. Servet Bey Şişli'de bir apartman dairesine taşınır. Böylece romanda hem geniş hem dar mekânların birbiri karşısındaki tezadı çerçevesinde iki ayrı medeniyet anlayışı ve iki ayrı neslin dramı anlatılmıştır. Mütâreke yılları İstanbul'unu anlatan Sodom ve Gomore (1928) Kiralık Konak'm devamı görünümündedir. Batılılaşma yozlaşması Kiralık Konak'ta hızlanmış, Sodom ve Go-more'de ise toplumu yok oluşa sürüklemiştir. Yazar bu ismi niçin seçtiğini romanın başında, "Sodom ve Gomore Lût ve ibrahim devrinde Filistin diyarının türlü ahlâk bozukluklanyla Tann'nın gazabına uğramış iki büyük şehridir. İşte İstanbul düşman işgali altında iken romanın yazarına böyle görünmüştü" cümleleriyle açıklamıştır. Nitekim roman kahramanları şehvetle kaynayan, sapık ilişkilerin girdabında, yalnızca bedenî hazlar için yaşayan, milliyet hissinden tamamen uzak kimselerdir. Bunlar, alafranga züppeliği düşmanla iş birlikçiliğe vardırmış Batı hayranlarının en uç noktada bulunanlarıdır. Nur Baba (İstanbul 1338) ve Hüküm Gecesi (İstanbul 1927) aynı yıkımı müesseselerden hareketle ortaya koymaya çalışır. Nur Baba, Osmanlı askerî sisteminin temelinde önemli rolü olan Bektaşî tekkelerinin aslî fonksiyonundan uzaklaşmasını, Hüküm Gecesi, demokratik teamülleri gelişmemiş parlamenter sistemin yozlaştırılmasmı konu edinir. Nur Baba'daki Bektaşî tekkesi artık eskisi gibi ilâhî aşkla ruh terbiyesi veren bir müessese değil cismanî aşk ve şehvet merkezidir. Hüküm Gecesi'nde ise siyasî iradeyi ele geçiren İttihat ve Terakkî'nin despotizmi eleştirilmiş, onun karşısındaki İtilâf ve Hürriyet Fırkası'nın da aynı hamurdan olduğu vurgulanmıştır. Osmanlı toplumundaki çürümeyi şehir hayatı çerçevesinde Millî Mücadele yıllarına kadar getiren romancı Yaban'da (İstanbul 1932) mekân olarak köyü seçmiş ve aydın-köylü (halk) anlaşmazlığına temas etmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi 1942 roman ödülünde ikincilik kazanan Yaban, topyekün millet için ölüm-kalım savaşı olan Millî Mücadele'de köylüyü şuursuz, hatta aleyhtar gösterir ve toplumun her tabakasında köklü bir değişimin kaçınılmaz olduğu mesajını verir. Yakup Kadri, Yaban yazdığı sıralarda "halk için halka rağmen inkılâp" isteyen Kadro hareketinin önemli isimlerindendi. Yaban'daki köy Osmanlı'nın son kınntısıdır. Romanın sonunda köyün bütün sefaletiyle geriye çekilmesi, buna karşılık Ankara'dan gelen sesin gittikçe güçlenmesi Yakup Kadri'nin beklediği devrimlerin sembolü gibi görünmektedir. Ankara (Ankara 1934) Millî Mücadele'yi başarmış, şimdi yeni bir toplum meydana getirecek olan aydın kadronun ferdî çıkar ilişkilerinden dolayı içine düştüğü çelişkileri hikâye eder. Şapka kanunundan çok partili hayata kadarki zaman diliminin 358 Ankaf ra 1937

romanı olan Panorama 359 Cumhuriyet yıllarında yapılan inkılâpların kökleşemedi-ği teziyle siyasî ve içtimaî hayattaki tezatları işlemektedir.Hikâyeler. Yakup Kadri'nin hikâyeciliğini iki döneme ayırmak mümkündür. İlk dönemde Fecr-i Âtî yazan olarak kaleme aldığı Bir Serencam( İstanbul 1330,1943) ve Rahmet'teki (İstanbul 1338) hikâyeler Edebiyât-ı Cedîde zevkini ve anlayışını yansıtır. Sanatın şahsî ve muhterem olduğuna inanan yazar bu hikâyelerde ferdî ve ailevî konuları işler. Bunlarda cemiyet- fert çatışması esastır ve ferdî hürriyet sosyal baskı karşısında daima zavallı bir kavram olarak kalır. Sanat anlayışında köklü bir değişime yol açan siyasî ve sosyal problemler ikinci dönemdeki hikâyelerinin konularını da değiştirir. Yakup Kadri, Millî Mücadele yıllarında düşman mezaliminden çok canlı sahneler taşıyan Millî Savaş Hjkâyelerfnde (İstanbul 1947) artık ferdî ıstıraplardan sıyrılarak toplum me-selelerine yönelir. İzmir'den Bursa'ya Tedkik-i Mezâlim Heyeti adına Millî Mücadele sırasında Batı Anadolu'-daki Yunan zulmünü sergilemek için kaleme alınmış hikâyelerden meydana gelmiştir. Kitapta Yakup Kadri'ye ait beş metin vardır. Kurtuluş Savaşı ile alâkalı bu iki kitaptaki hikâyelerde Bir Serencam'-da kısıtlanan ferdî hürriyetin yerini yok edilen insanlık duygusu alır. Yakup Kadri'nin içtimaî ve millî meselelere yönelişi 1916'dan itibaren yayımladığı diğer hikâyelerinde de görülmektedir. Kitaplarına girmeyen yirmi hikâyesi Niyazi Akı tarafından Hikâyeler (1985) adıyla yayımlanmıştır.Tiyatro Eserleri. Dergilerde kalmış ilk eserleri olan, Ibsen etkisinin görüldüğü Nirvana (1909) ve Veda (1909) piyeslerinde içki ve sefahatin aile müessesesini nasıl yıktığı üzerinde durulmuştur. Sağa-nak'ta (1929) inkılâpları ve kadının sosyal hayata girişini küfür olarak nitelendiren muhafazakârların idamla sonuçlanan davranışları anlatılır. Yazarın son piyesi Mağara'da (1934) kaderin engellediği bir aşk anlatılmıştır. Bu piyeslerin tamamı Niyazi Akı tarafından Tiyatro Eserleri (1983) adıyla tek ciltte toplanmıştır.Hatırat. Yakup Kadri, çocukluğundan başlayarak siyasî hayatının sonuna kadarki hâtıralarını konu bütünlüğü içinde beş kitapta toplamıştır. Bunların ilki çocukluk ve ilk gençlik yıllarına ait Anamın Kitabı'ön (İstanbul 1957). Burada aile çevresiniı Mısır, Manisa ve İzmir'de geçen yıllarını hikâye ederken kendi mizacı ve yetişme tarzı hakkında da. ipuçları verir. İzmir'deki idâdî yıllarıyla biten eseri, aynı günlere uzanan edebiyat merakı ve yazarlığa başladığı li. Meşrutiyet'in biraz Öncesinden itibaren tanıştığı ediplerle ilgili Gençlik ve Edebiyat Hatıralar] (Ankara 1969) takip eder. Olayların değil edebî şahsiyetlerin odakta bulunduğu eserde yakından tanı-ma tarihlerine göre sıraya koyarak Meh-med Rauf, Şehabeddin Süleyman. Refik Halit Karay, Ahmed Hâşim, Yahya Kemal Beyatlı, Süleyman Nazif, AbdüîhakŞinasi Hisar, Abdülhak Hâmid Tarhan, Tevfik Fikret ve Halide Edip Adıvar'ı anlatırken II. Meşrutiyet'ten Cumhurîyet'e kadarki edebî ve fikrî yönelişlerin de boşlukları bol bir panoramasını çizer. Vatan Yolun-da (İstanbul 1957) Millî Mücadele hâtıralarıdır, ikdamdaki başyazı la rıyla Millî Mücadele'yi destekleyen bir gazeteci olarak Mustafa Kemal'in yakınında bulunan yazar bu döneme ait hâtıralarında onu mihver almıştır. Politikada 45 Yıl'm (1968) odağı ise İsmet İnönü'dür. Burada, Cumhuriyetin kuruluşundan 1968'e kadarki dönemin siyasî olay ve şahsiyetleri hakkında politik hırs ve oyunları anlamakta güçlük çeken bir romancının değerlendirmeleri yer alır. 1934-1954yıllarında kendi arzusu dışında Arnavutluk, Çekoslovakya, Hollanda, İsviçre ve İran nezdinde Türkiye'yi temsile mecbur edilen Yakup Kadri, bu ülkelerin genel durumu ile bürokrat ve siyasetçilerine dair intibalarını ise Zoraki Diplomatta (İstanbul 1955) anlatır. Bu eserlerde, tarihe şahitlik edecek bir kalem yerine günlük hayatın ayrıntılarında gizli olanı yakalamaya çalışan bir romancı tavrı vardır.Monografiler. Yakup Kadri'nin Ahmed Haşim'i (Ankara 1934) aynı edebî zümreiçinde yer aldığı bir edibi, Atatürk ise (İstanbul 1946) uzun müddet yakınında bulunduğu, ilke ve inkılâplarını samimiyetle savunduğu bir devlet adamını hâtıraları çerçevesinde anlatması bakımından önemlidir. Yazarın bunlardan başka Kadınlık ve Kadınlarımız ile (1923) Seçme Yazılar 360 adlı iki eseri daha vardır. Yakup Kadrİ'nin kitap halindeki eserleri Atila Özkınmlı 361 tarafından çeşitli notlar, açıklamalar ve bazı değerlendirmelerle birlikte genel bibliyografya eklenerek yeniden yayımlanmıştır. Ayrıca kitaplarına girmemiş pek çok yazısı mevcuttur.

Bibliyografya :

A. Tietze, "Karaosmanoglu Y. Kadri", DOL, III, 99; İsmail Hikmet Ertaylan. Türk Edebiyatı Tarihi, Baku 1926, III, 29-37; Hasan Âli Yücel, Edebiyat Tarihimizden, Ankara 1957, s. 1-8, 44-47, 76-85; Niyazi Akı, Yakup Kadri Karaos-manoğlu: İnsan-Eser-Fikir-üslûp, İstanbul 1960; Mustafa Baydar, Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar, İstanbul 1960, s. 102-106; Aytekin Yakar, Türk Romanında Millî Mücadele, Ankara 1973, s. 114-117; Yaşar Nabi Nayır, Dünkü ue Bugünkü Edebiyatçılarımız Konuşuyor, İstanbul 1976, s. 7-13; Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri: 1860-1923, Ankara 1979, I, 164, 178-180; Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1979, II, 1201-1205;A.FerhanOğuzkan, Yakup Kadri Karaosmanoglu: Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1979, s. 3-28; Fethi Naci. 100 Soruda Türkiye'de Roman ve Toplumsal Değişme, İstanbul 1981, s. 52-58,93-96,99-103, 141-144, 202-209; Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İslanbul 1983,1, 151-169; Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ue Roman -II: Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e: 1911-359 I-il, İstanbul 1953-1954360 1928, F. RıfkıAtay veR. Eşref Ünaydın ile361 iki cildi Niyazi Akı

1922,'ls-tanbul 1987, s. 110-121, 130-149; Şerif Aktaş, Yakup Kadri Karaosmanoglu, Ankara 1987; a.mlf., "Yakup Kadri Karaosmanoglu", Büyük Türk Klâsikleri, İstanbul 1992, XII, 166-172; Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadri Karaosmanoglu, İstanbul 1989; Himmet Uç. Yakup Kadri Karaosmanoğlu 'nun Romanlarında Şa-hıslar, Erzurum 1990; inci Enginün, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, istanbul 1991, s. 94-119, 295-321,474-493; a.mlf., "Karaosmanoglu, Yakup Kadri", TDEA, V, 185-189; Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı: 1923-1950, Ankara 1993, s. 925-950; Bilâl N. Şimşir. Bizim Diplomatlar, Ankara 1996, s. 487-507; Necdet Bingöl, "Yakup Kadrİ'nin Beş Romanında Fransız Realist ve Natüralİstlerinin Tesirleri", DTCFD, m/l (1944), s. 9-20; G. E. Carreto, "Yakup Kadri (1887-1974)", OM,sy. 5-6 (1975), s. 193-195; Mehmet H. Doğan, "Türk Romanında Kurtuluş Savaşı", TDL.sy. 298 (1976). s. 7-40; Selim İleri. "Yaban Üzerine", a.e., sy. 298 (1976), s. 50-56; a.mlf., "Karaosmanoğlu. Yakup Kadri", DBİst.A, IV, 461-462; Kamil Yi-ğit. "Tek Parti Yönetiminin Kuruluşunda Aydınların Rolü ve Yakup Kadri Örneği", İzlenim, sy. 1, İstanbul 1992, s.88-91; Orhan Okay, "Türk Romanında Köy Gerçeği ve Yaban", Yedi İklim, sy. 67, İstanbul 1995, s. 5-10; Fethi Tevetoğlu, "Karaosmanoglu, Yakup Kadri", TA, XXI, 308-309. Nazım H. Polat

KARAOSMANOĞULLARI

XVIII. yüzyılda Batı Anadolu bölgesinde etkili olan ayan ailesi.Adını, Manisa'nın Akhisar ilçesine bağlı Yaya köyü (bugün Zeytinliova] halkından Kara Osman Ağa adlı bir sipahi emeklisinden alır. Kara Osman Ağa'nın babası Meh-med Çavuş'un da (ö.1054/1644) Yaya köyü ve Manisa'da ikamet eden bir devlet görevlisi (kapıcıbaşı) olduğu belirtilir. Türkmen menşeli olarak kabul edilen Kara Osman Ağa. 1076'da (1666) 111. Murad Camii evkafından Bahadırlı mukataa-sı. 1087'de (1676) beytülmâM âmme ve hâssa mukâtaasıeminliğîni aldı. 1098'-de (1687) Aydın'da deftere kaydedilmemiş hıristiyan halkın cizyesini tesbitle görevlendirildi. Bu işler sayesinde servet ve güç sahibi haline geldi ve adı Manisa ayanı arasında geçmeye başladı. 1118'de (1706) öldüğünde arkasında bölgenin idaresinde Önemli bir rol üstlenecek ve Karaûsmanoğullan (Karaosmanzadeler) diye anılacak güçlü bir aile bıraktı.Ailenin Manisa ve yöresindeki şehir, kasaba ve köylere kadar nüfuzunu yaymasında Kara Osman Ağa'nın büyük oğlu Hacı Mustafa Ağa'nın önemli bir payı oldu. Babası gibi eminlik yapan Mustafa Ağa, İran seferi sırasında 1136'da (1724) bölgeden istenen develerin toplanması işiyle kendini gösterdi. 1730'da Manisa'nın serdengeçti ağası olarak Aydın yöresinden toplanan 1000 kişilik askerin kumandanlığına getirildi. İran seferlerinde gösterdiği başarılarla dikkat çekti. Manisa bölgesinde ün salmış eşkıyanın 362 bertaraf edilmesinde önemli rol oynadı ve bu sayede 1156'da (1743) Saruhan sancağı mütesellimliğine getirildi. Aynı zamanda bulunduğu bölgede rakipsiz hale geldi. Ancak Turgutlu ve Manisa halkının yoğun şikâyetleri sonucunda 1168 Zilhiccesinde (Eylül 1755) görevinden alındı ve iki ay sonra idam edildi. Azil ve idam sebebi diğer ayanla olan çekişmesine, özellikle Saruhan sancağı mukâtaasını malikâne olarak üzerinde bulunduran, daha sonra Anadolu ve Rumeli valiliklerine getirilip Mustafa Ağa'nın te'dibiyle görevlendirilen Yeğen Ali Paşa ve ortaklarıyla olan anlaşmazlıklarına bağlanır.Mustafa Ağa'nın idamı ve mallarına el konulması ailenin nüfuzunu sarstıysada ' büyük oğlu Atâullah, yeniden bölgede güç ve itibar kazanıp 1171'de (1758) Manisa mütesellimliğini elde etti. Üç yıl sonra mütesellimlikten azledildiyse de Yaya köyüne yerleşerek bölgedeki idareciler üzerinde nüfuz ve etkisini sürdürdü. Bergama voyvodası Araboğlu ile olan mücadelesi büyük bir çatışmaya dönüştü, birçok köy yakıldı ve harap oldu. Bunun üzerine hakkında idam fermanı çıktı.363 Bu sırada Saruhan mütesellimliğinde bulunan kardeşi Ahmed Ağa da azledilmişti. 2000 kişilik kuvvetiyle Yaya köyüne kapanan Atâullah Ağa hükümet güçlerine karşı duramayıp kaçtı ve yolda öldüğü haberi merkeze ulaştı.364 Kendisinin ve kardeşleri Hacı Ahmed Ağa ile Hacı Pulat Mehmed Ağa'nın bütün mallarına el konuldu. Bu sırada bunların birçok köyü iltizamları altında bulundurdukları, ayrıca beş büyük çiftliğe sahip oldukları tesbit edildi.Ailenin tekrar güç kazanması 1768 Osmanlı-Rus savaşından sonra oldu. Devletin savaşlar için bölgedeki mahallî kuvvetlere ihtiyaç duyması, öte yandan önemli bir ticaret merkezi olan İzmir'in korunması ve asayişinin temini için mahallî güçlerin devreye sokulmak istenmesi Karaosmanoğulları'nın yeniden dirilişini sağladı. Atâullah Ağa'nın kardeşi Hacı Ahmed Ağa 1769'da Sancakburnu muhafızliğıyla birlikte İzmir voyvodası oldu. Bir yıl sonra Tuna cephesinde bulunan orduya katılması istendi, 1185'te (1771) Şumnu'dan İzmir'e dönüşünde Sakız adası muhafızlığına getirildi, hizmetleri karşılığı iki yıl sonra Saruhan sancağı mütesellimliğine tayin edildi. Ah-med Ağa 1201 "de (1787) Rusya'ya karşı açılan savaşa askerleriyle birlikte katıldı. 1793'te Yaya köyünde vefat etti. Onun Saruhan mütesellimliği sırasında Bergama, Turgutlu, Gelenbe, Aydın, İzmir gibi şehir ve kasabalarda muhassıllık, voyvodalık yapan ailenin diğer fertleri bölge ticaretinde önemli rol oynuyorlar, İzmir'deki Avrupalı tacirlerle yakın iş ilişkisi içinde bulunuyorlardı. Manisa ve İzmir başta olmak üzere bölgedeki diğer kasabalarda aile fertlerine ait birçok hana rastlanması ticarî faaliyetteki fonksiyonlarının önemli bir işaretidir. Ayrıca geniş

362 Sarı-beyoğlu, Uzun İsmail, Sıracalı Himmet363 Safer 1180/ Temmuz 1766364 Re-bîülâhir 1180 / Eylül 1766

çifti i ki eriyle bölgenin en zengin toprak sahipleri arasında yer almaktaydılar.Hacı Ahmed'in kardeşi Hacı Pulat Mehmed Ağa 1194'te (1780) Menemen, 1802'de Turgutlu voyvodasıydı. Hacı Ahmed'in yeğenleri ve Hacı Mustafa Ağa'nın kardeşi İbrahim'in oğullan Ömer Ağa Bergama voyvodalığı, Hacı Mehmed Ağa da Saruhan mütesellim-liği yapmıştı. Kara Mütesellim adıyla şöhret bulan Hacı Mehmed 1789'-da kardeşiyle birlikte Osmaniı-Rus savaşına katıldı. 1 794'te Uşak voyvodası Acemoğullarfnın tenkilinde başarı gösterdi ve bundan dolayı Saruhan mütesel-limliğine ilâveten Aydın muhassıllığı da kendisine verildi, 1796'da ölünceye kadar bu görevleri sürdürdü. Hacı Ömer Ağa ise ailenin Bergama kolunun kurucusu olarak tanınır. Ömer Ağa Karesi müteseliim-liğini de elde etti, ailenin nüfuzunu Kırkağaç taraflarına kadar yaydı. 1799-1800'-de İskenderiye'de çıkan karışıklıkları yatıştırmak üzere 300 askerle Mısır'a gitti, böylece aile Mısır ile de bir irtibat kurdu. Osmanlı-Rus savaşının tekrar başlaması üzerine 1807'de Boğaz muhafızlığına getirildi. 1808'de İstanbul'da hükümetin ayanla yaptığı karşılıklı haklan tesbit eden toplantıya (sened-i ittifak) aileyi temsilen katıldı. 1809 Osmanlı-Rus savaşına 1500 askerle gitti ve 1812'de Bergama'da vefat etti. Onun oğlu Küçük Hüseyin Ağa 1813'te babasının yerine Bergama voyvodası oldu. Oğlu İbrahim Nazif Ağa ise babasının vefatından sonra borçlarını ödemekte sıkıntı çektiğinden küçük kardeşiyle Mısır'a kaçtı. Hacı Ahmed Ağa'nın oğlu Hacı Hüseyin Ağa, Hacı Mehmed Ağa'dan sonra Manisa mütesellimliğini ve Aydın muhassıllı-ğmı elde ederek aileye en parlak devrini yaşattı. Aynı zamanda müderris olan Hacı Hüseyin. 1793'te kapıcıbaşılık payesini aldıktan sonra 1796'da Manisa mütesellimi oldu. Askerî gücü sayesinde İzmir'i de kontrol altına aldığı, buradaki konsoloslarla iyi ilişkiler kurduğu belirtilir. Hacı Hüseyin, 1797-1798 yıllarında dağlı isyanları sebebiyle eşkıya takibiyle görevlendirildi. İstanbul'un iaşesi için bölgeden gerekli hububatı toplayıp gönderdi ve hizmetleri karşılığı merkezin takdirini kazandı. 1806-1812 Osmanlı-Rus savaşları sırasında oldukça yaşlandığından yerine zaman zaman aynı aileden Küçük Mehmed Ağa tayin edildi. 1815'te kesin olarak mütesellimlikten azledildikten az sonra 1816 Martında vefat etti. Onun ölümünün ardından bir süre aileye Saruhan mütesellimliği verilmedi. Fakat hükümet, 1829'da Atçalı Kel Mehmed isyanını bastırmak için aileye yeniden Saruhan ve Aydın'm idaresini vermek zorunda kaldı. Daha önce de mütesellim olan Küçük Mehmed Ağa Saruhan'a tayin edildi. İsparta, Bolu. Aydın voyvodalıklarında bulunan Hacı Mehmed Ağa oğlu Yetim Ahmed de isyanı bastırmakla görevlendirildi. Yetim Ahmed Ağa kazandığı başarılar üzerine Aydın muhassılı oldu. Küçük Mehmed Ağa ise 1833'e kadar Ma-nisa mütesellimliğini sürdürdü. Aileden Hacı Eyüp Ağa 1830'da Yetim Ahmed Ağa yerine Aydın muhassılı oldu, 1833'te ise Manisa mütesellimliğine getirildi. Bu dönemlerde il. Mahmud'un ayanları tasfiye politikası sebebiyle ailenin gücü giderek azaldı ve mensupları birer devlet memuru haline getirildi. Nitekim Eyüp Ağa'-ya mîrâhûr-ı evvellik payesi verildi ve 1839'da Manisa muhassılı oldu. 1842'ye kadar bu görevde kaldıktan sonra ertesi yıl Aydın kaymakamlığına getirildi ve 1845'teöldü. Eyüp Ağa'nın büyük kardeşi Yâkub Ağa'nın muhtelif devlet görevlerinde bulunduğu, vezirliğe yükseldiği ve çeşitli yerlerde valilik yaptığı bilinmektedir. Artık âyanlıkla bir ilgisi kalmayan aile fertlerinden Hacı Mehmed Sâdık Bey 1842'den itibaren Saruhan kaymakamı olarak görev yaptı ve 1862'de vefat etti. Aileden Hâlid Paşa'nın Yunan işgali sırasında topladığı kuvvetlerle direndiği, ancak 1919 Haziranında öldüğü bilinmektedir. Cumhuriyet döneminde aile fertleri arasında yazar, ekonomist ve politikacılar çıkmıştır. Bunların içinde en çok tanınanı Yakup Kadri Karaosmanoğlu'dur.150 yıl kadar Manisa ve yöresinde etkili olan aile, bölgenin gelişmesinde rol oynadığı gibi aile fertleri birçok hayır eseri inşa ettirmiştir. Aileye ait on cami, sekiz medrese, bir tekke, yirmi sekiz han, üç hamam, bir sıbyan mektebi, üç kütüphane, yirmi dört konak ve ev, yirmi dört çeşme, beş sebil, bir hastahanenin mevcut olduğu tesbit edilmiştir. Bunlar arasında Hacı Mustafa Ağa'nın Zeytinliova'-dacami ve medresesi, İzmir, Manisa ve Turgutlu'da hanları, Manisa'da sıbyan mektebi; Abdullah Ağa'nın Kırkağaç'ta cami ve hanları; Hacı Mehmed Ağa'nın Manisa'daki Mütesellim Camii ve Medresesi; Hacı Osman Ağa'nın medrese, han, kütüphanesi; Hacı Pulat Mehmed Ağa'nın Manisa'da hanları, konağı, çeşme ve çeşitli köprüleri-, Hacı Hüseyin Ağa'nın Manisa'da medresesi, İzmir'de Fevzipaşa caddesi üzerinde, Zeytinliova ve Kırkağaç'ta hanları, Manisa'da Muradiye Camii avlusunda kütüphanesi, Kırkağaç'ta çeşmeleri: Nazif Ağa'nın Bergama'da Ye-nicami ve Medresesi, Süleymanlı köyünde camisi; Yetim Ahmed'in Manisa'da camisi; Mehmed Ağa'nın Kayacık'ta camisi, Kırkağaç, Gelenbe'de medresesi, çeşmeleri, köprüleri; Hacı Eyüp Ağa'nın Manisa'daki kütüphanesi sayılabilir.

Bibliyografya :

Osman Bayatlı, Kara. Osmanoğuüanndan Hacı Ömer oğlu Mehmed Ağa Vakfı, İzmir 1957; İnci Kuyuiu. Kara Osman-oğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992; Y. Nagata, Tarihte Ayanlar: Karaosmanoğullan üzerinde Bir inceleme, Ankara 1997; M. Çağatay Uluçay, "Karaosmanoğullan'na Ait Bazı Vesikalar", TV, 11/ 9 (1942), s, 193-207; İl/10 (1942). s. 300-308; 11/12 (1943), s. 434-440; 111/14(1944}, s. 117-126; Münir Aktepe, "Manisa Ayanlarından Kara Osmanoğlu Mustafa Ağa ve Üç Vakfiyesi Hakkında Bir Araştırma", VD,IX(1971), s. 367- 383; a.mlf., "Kara Osmanoğlu Hacı Osman Aga'ya Ait İki Vakfiye", a.e.,X( 1973), s. 161-175; a.mlf.. "Kara Osmanoğlu Mehmed Aga b. Hacı Ömer Aga", a.e., XI (1977), s. 57-66; G. Veinstein, "Ayan de la region d'Izmîr et com-merce du levant", EB,XH/3 (1976], s. 71-83;C. Orhonlu, "Kara cOthmân-Oghli", E/2(İng.), IV, 592-594. Yuzo Nagata

KARAPAPAKLAR

Türkiye, Azerbaycan ve İran'da yaşamakla olan bir Türlt topluluğu.Karapapak, Karapapah. Borçalı ve Terâkime Terekeme gibi çeşitli isimlerle anılan bu topluluk başlarına siyah kuzu derisinden serpuş giydikleri için bu adı almışlardır. Karapapaklar, Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar'ın müridlerine giydirdiği, on iki imamın adı yazılı on iki dilimli "taç" adlı kızıl kavukları reddederek Sünnîlik'lerini belirtmek üzere ısrarla "kara papak" giymişlerdir. Özbekistan'ın Karakalpak Özerk Cumhuriyeti'nde yaşamakta o!an Karakalpaklar'la akrabadırlar. Bu iki grubun Kuman Kıpçak ve Bulgar Hazar Türkleri'nin bakiyeleri olduğu ve Karapapaklar'ın Hazar kağanlarına kız veren en itibarlı Kıpçak boylarından birini teşkil ettiği ileri sürülmektedir.365 Karapapaklar, muhtemelen asıl vatanları olan Orta Asya'dan göç ederek Kafkasya'nın Daryal ve Der-bend boğazlarından geçip Gürcistan'a gelmişler ve daha sonraki yıllarda bölgeye yayılmışlardır. Kafkasya bölgesinin Osmanlı Devleti tarafından fethi sırasında çoğu zaman Türkler'in yanında yer almışlardır.Karapapaklar, 1828Türkmençay Ant-laşması'ndan sonra yurtlarını terkederek Türkiye ve İran'a göçmüşlerdir. Azerbaycan genel valisi Abbas Mirza zamanında İran'a göç ettirilen 800 Karapapak ailesine Sulduz bölgesi timar olarak verilmiştir. Bu bölgeye gelen Karapapak şubeleri şunlardı: Tarkavün, Saral, Araplı, Can Ahmedli, Çaharlı ve Ulaçlı. Esas şube hanların mensup olduğu Tarkavün'dür. Kara-papaklar'ı Sulduz'a getirerek burada aşireti kuran Mehdi Han Borçalı da Tarkavün boyundandır. 1908-1912 yıllarında Türk hâkimiyetine geçen bölge I. Dünya Savaşı sırasında bazan Türk, bazan da Rus idaresine geçmiş, 1919'da Ruslar'ın çekilmesinin ardından eskisi gibi İran'a kalmıştır. Sayılan bugün yaklaşık 50.000 civarında olduğu tahmin edilen Iran Ka-rapapaklan Anadolu'dakilerden farklı olarak hâlâ aşiret hayatı sürmektedir. Konuştukları lehçe Azerî Türkçesi'nin bir ağzıdır. Sultan Alparslan döneminde (1064) İslâm dinini kabul eden Karapapaklar'dan İran'da yaşayanların çoğunluğu ŞİÎ. Türkiye'dekiler Sünnî'dir.Azerbaycan'daki Karapapaklar daha ziyade Araş nehri civarına yerleşmişlerdir. 1926 Sovyet nüfus sayımında ayrı grup olarak 366 kaydedilmelerine rağmen sonraları Âzerîler'le birlikte zikredilmişlerdir. Sayıları İran'da 30.000. Türkiye'de 50.000 civarında tahmin edilmekteydi. Günümüzde Karapapaklar'ın nüfusu hakkında kesin bir rakam vermek zordur. Çünkü her üç ülkede yapılan nüfus sayımlarında ayrı birer halk olarak belir-tilmemektedir.Osmanlı Devleti zamanında Kars'a yerleştirilen Karapapaklar, 1877-1878 Os-manlı-Rus Savaşı'nda Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın kumandası altında büyük yararlıklar göstermişlerdir. Gazi Ahmed Muhtar Paşa Sergüzeşti Hayâlım adlı eserinde onların bu savaştaki kahramanlıklarından övgüyle söz eder. Özellikle reisleri Mihr Ali Bey'in kahramanlıkları saz şairleri tarafından destanlaştırmıştır. Ancak Kars'ın Ruslar tarafından işgali üzerine 1. Dünya Savaşı sırasında Karapapaklar yeniden göç etmişler ve Sivas, Tokat. Amasya gibi vilâyetlere yayılmışlardır. Günümüzde bu şehirlerin dışında Kars, Ağrı, Muş ve Erzurum'da yaşamakta olan Karapapaklar aşiret özelliklerini kaybederek yerli halkla kaynaşmışlardır. Ziraat, halıcılık, hayvancılık gibi işlerle uğraşmakta ve göçebelikten kalma bazı inançlar bugün de varlığını korumaktadır.1883 yılında Ruslar tarafından yapılan nüfus sayımına göre Kars bölgesinde 21.652 Karapapak yaşıyordu ve bunların 11.721'i Sünnî, 9931'i de Şiî idi. 1897'de-ki Rus sayımına göre ise bu sayı 29.879'a. 1910'da 39.000'e çıkmıştı. Bunlar Kars kazasında altmış üç, Ardahan'da yirmi dokuz ve Kağızman'da yedi köyde yaşıyorlardı. 1926'da Rusya'da yaşayanların sayısı 6316'ya düştü. 1979 nüfus sayımına göre eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'ne bağlı Gürcistan ve Ermenistan'da 5000 civarında Karapapak bulunuyordu. Ancak bunlar bölgedeki Ahıska Mesket. Meshi, Türkmen ve Hemsin gibi diğer Türk gruplarıyla birlikte II. Dünya Savaşı sırasında Orta Asya ve Sibirya'ya sürüldü. Karapapaklar'ın savaştan sonraki âkıbetleriyle İlgili yoktur. Ermenistan'da yaşayanlar Karabağ savaşının ardından muhtemelen Azerbaycan'a göç etmişlerdir.

Bibliyografya :

Fahrettin Kırzıoğlu, Karapapaklar, Erzururai 1972; a.mlf.. Osmanlılar'm Kafkas-Elleri'ti Fethi: 1451-1590, Ankara 1993, bk. İndeks (Bor-çalı. Terekeme); Ahmed Caferoğlu - Talip Yücel, "Karapapahlar", Türk Dünyası El Kitabi,Ankara 1976, s. 1118; Shirin Akiner, SouyeiMüs-iümanlan (Uc. Tufan Buzpınar - Ahmet. Mutu], İstanbul 1995, s. 216-217; Yaşar Kalafat, "Karapapak Türklerinde Halk İnançları", TK, XXXVII/143( 1999}, s. 160-164; Mirza Bala, "Karapapak", M, VI, 330-331; V. Minorsky, "Sulduz", a.e., XI, 11; W. Barthold - [R. Wix-man]."Karapapakh", E!2 (İng.), III, 627; Ahmed Caferoğlu, "Karapapaklar", TA, XXI, 309. İsmail Türkoğlu

KARAPINAR

Konya iline bağlı bir ilçe merkezi.İç Anadolu bölgesinde Konya ovasının güneydoğusunda kurulmuştur. Kasabanın antik bir yerleşme yeri

365 Kırzı-oğlu, Osmanlılar'in Kafkas-Eüeri'ni Fethi: 1451-1590, s. 467366 6316 kişi

üzerinde bulunduğu, eski adının Barata veya daha kuvvetli bir ihtimal Hyde olduğu ileri sürülür. Son yapılan çalışmalarda Karapınar'ın içindeki Alitepesi höyüğünün Hyde antik kentinin merkezi olduğu kabul edilmektedir. Alitepesi höyüğünden toplanan seramikler üzerindeki incelemeler de burada şehirciliğin İlkçağ sonlarına kadar indiğini gösterir. Bu bilgilerden hareketle Karapınar'ın çok önceki asırlarda terkedilmiş antik kentin kenarında kurulmuş olduğu söylenebilir. Zamanla iskân sahası genişleyince Alitepesi kasabanın içinde kalmıştır. Bir kasaba halini aldığı Osmanlı döneminde II. Selim'in burada yaptırdığı külliyeden dolayı Sultaniye adıyla da anılmış, ancak halk arasında yakınındaki pınardan gelen Karapınar adı unutulmamış, ve zamanla Sultâniye'nin yerini almıştır. 1903'te Sultaniye adı tekrar resmen kabul edilmiş ve yazışmalarda 1934'e kadar bu ad kullanılmışsa da 1934'te alınan bir kararla kasabanın adı Karapınar'a çevrilmiştir.Karapınar, muhtemelen çetin tabii şartları ve su problemi yüzünden antik dönem sonrasında uzun bir süre iskân sahası olarak kullanılmadı. Bir yerleşim birimi şeklinde ortaya çıkması XVI. yüzyıl başlarında Osmanlı dönemindedir. Bunda, Konya ovasının hemen başlangıç kısmında önemli bir yol üzerinde bulunması rol oynamış olmalıdır. Nitekim Yavuz Sultan Selim'in surla çevrili "derbend" köyünü inşa etmesinden sonra (1514) buraya bazı Türkmen aşiretlerinin yerleştiği sanılmaktadır. Fakat Karapınar köyünde iskân edilenler burayı kısa bir süre sonra terketmişlerdir. 18 Şaban 967 (14 Mayıs 1560) tarihli bir mühimme kaydına göre Karapınar denilen mahalde artık "bir harap karye yeri" bulunmaktadır.367 Külliye bina edilmeden önce bu yer tehlikeli ve korkulu, şenlenmesi gereken bir derbend köyü idi.368

Yavuz Sultan Selim'den sonra Karapınar'ın tekrar ihyası için çalışmalar. Kanunî Sultan Süleyman döneminde Şehzade Selim'in Konya valiliği sırasında başladı. Karapınar Sultan Selim Külliyesi'nin inşası sürerken Şehzade Selim, bazı önlemler alarak konar göçer Türkmen aşiretlerini Karapınar'a yerleşmeleri için teşvik etti ve burada oturmayı kabul edenlerin bir kısmının vergilerden muaf tutulacağını bildirdi. Bu maksatla babasına yolladığı mektupta Karapınar'a gelip yerleşenlerin "avarızdan ve tekâliften muaf" olmaları için hüküm istedi. Bunun üzerine 24 Receb 967 (20 Nisan 1560) ve 18 Şaban 967 (14 Mayıs 1560) tarihli iki hükümle Karapınar'a gelip yerleşenlerden 120 hâne kadarının söz konusu vergilerden muaf olması kabul edildi.Kanûnî'nin sağlığında verilen bu sınırlı imtiyaz onun ölümünden sonra genişletildi, buraya yerleşeceklere kolaylık sağlandı. Alınan tedbirler sonucu bazı Türkmen aşiretleri kendi istekleriyle Karapınar'a yerleşmek için hükümet merkezine başvuruda bulundular. Ömer Lutfi Bar-kan'm tesbit ettiği Cemâziyelevvel 980 (Eylül 1572) tarihli bir hükme göre, hem avarız türü vergilerden hem de Kıbrıs'a sürgün edilmekten muaf olmaları karşılı ğı Kuyumcu cemaatiyle göçebe Atçeken'-den yirmi dokuz. Kocalar ve Hacı Sinan cemaatleriyle Develer köyünden kırk üç, İlyaslar ve Kul Hamza cemaatleriyle Karakışla, Osmancık ve Karavİran köylerinden otuz sekiz hâne Karapınar'a yerleşmek istediklerini bildirmişlerdi. Karapınar'la ilgili evkaf defterlerine kaydedilmiş mahalle adlarının birçoğunun bu çevrede bulunan göçebe Atçeken ve diğer Türkmen cemaatlerinden birine dayanmakta olması başvuruda bulunan aşiretlerin tamamının buraya yerleştirildiğini düşündürmektedir.Karapınar'a iskân III. Murad döneminde de sürdü. Daha önce iskân ettirilenlerden farklı olarak bazı hizmetlerin yürütülmesi, zaruri ihtiyaçların karşılanması ve ticarî hayatın teşviki için şehirli halktan da buraya sürgün edilenler oldu. 10 Şaban 987 (2 Ekim 1579) tarihli bir hükümle, Niğde ve Aksaray kadılarından Sultan Selim'in cami, imaret ve dükkânlar inşa ettirdiği Karapınar'a kazalarında fazla olan nalbant, kasap, bakkal, ekmekçi, terzi ve paçacı gibi esnafın iskân ettirilerek buranın "mâmur ve âbâdan" edilmesi istenmişti. Bu emrin kadılarca yerine getirildiği, Karapınar'a Niğde ve Aksaray'dan değişik esnaf gruplarının aileleriyle birlikte göç ettirilip yerleştirildiği, bu kasabanın mahalleleri arasında Niğde ve Aksaray adlı mahallelerin bulunmasından anlaşılmaktadır.İskân faaliyetleri sırasında bazı problemlerle de karşılaşıldı. Yeni kurulmakta olan bir kasabadaki olumsuz şartların ağırlığı karşısında bir kısım halk burayı terketti. Bu kaçanların daha önce vergi muafiyetiyle kasabaya yerleşmiş Türkmen aşiretlerine mensup oldukları anlaşılmaktadır. Nitekim Karapınar'daki Sultan Selim İmareti evkafı müfettişinin bu konudaki arzında "muaf üzere etraf ve cevânibden getirilip temekkün ettirilen reayanın firar ettiği" ve çevre kazalarda dağınık halde bulundukları bildirilmiş, bunun üzerine987 (1579) tarihli bir hükümle kaçanların tekrar Karapınar'a geri gönderilmeleri, inat edenlerin zorla eski yerlerine sürülmeleri ilgili kazaların kadılarından istenmişti. Bu emrin ne ölçüde yerine getirildiği ve kaçanların geriye dönüp dönmediği bilinmemekle birlikte kasabada bir canlanma olduğu devrin kroniklerine de yansımıştır. Nitekim Seyyid Lokman, "Nice bin hâne mâmur olup Sultaniye nâm bir şehr-i hürrem olmuştur" demektedir.Alınan tedbirlere rağmen XVI. yüzyıl sonlarına doğru bile Karapınar'ın iskân problemi çözüme kavuşturulamamıştır. Muafiyetler sağlanarak şehre yerleştirilenlerin bir kısmı yapılan teftişten sonra Karapınar'ı terkedip çevredeki köylere veya yaylalara gitmiş, herhangi bir teftiş olduğunda geçici olarak şehre gelip sonra tekrar köylerine dönmüştür. 27Şâban981 (22 Aralık 1573) tarihli bir hükümden Karapınar'da oturanların yaylaya gitmelerinin yasaklandığı anlaşılmaktadır. 992 (1584) tarihü bir hüküm ise muafiyetten yararlanan Karapınar halkının teftişten sonra burayı terketip köylerine döndüğü.bu sebeple kasabanın boşalıp dükkânların âtıl vaziyette kaldığı, yoldan gelip geçenlerin sıkıntıya düştüğü, diğer

367 BA, MD, nr 3, hk. 993368 BA, TD, nr. 615, s. 2

taraftan boş kalan evlerin eşkıyanın meskeni haline geldiği, birçok istenmeyen olayın çıkmasına yol açtığı belirtilmektedir. Bunu önlemek için muafiyetnâmesi olanların köyleriyle ilişkilerinin kesileceği, kasabada sürekli oturmayanların muafiyetnâ-melerinin iptal edileceği, ayrıca bunlardan şimdiye kadar muafiyetten istifade ile vermedikleri eski yıllara ait vergilerin de alınacağı bildirilmiştir. Alınan kararların etkili bir şekilde uygulandığı ve zamanla kasabanın tam anlamıyla sabit bir nüfusa kavuştuğu anlaşılmaktadır. XVI. yüzyıl sonlarına ait tahrir kayıtlarına göre burada yirmi kadar mahallenin mevcut olduğu tesbit edilmiştir. Bu mahallelerin adlan ve erkek nüfusu şu şekilde idi: Câmi-i Şerif (42), Aksaray(52), Sevindik Sofu (141), Mehmed Emin (58), Erdoğdu ve Arslan Baba (81), Mahkeme (35), Mütevelli (35), Niğde (18), Lârende (52), Kırlı (24) Mescid-i Orduhan (51),Sülemiş (86) Mescid-iHüseyinli (48) Mescid-i Hacı Tâhir (50), Mûsâ Bey (17), Dâvud Fakih (25), Varsaklar (22), İlyaslar (19) Şeydi Ahmed Fakih (54), Kızıl Sürü (6). Bu rakamlardan faydalanılarak kasabanın toplam nüfusunun 4000 dolayında bulunduğu söylenebilir.XVII ve XVIII. yüzyıllarda Karapınar daha istikrarlı bir yapıya kavuştu. Ancak çok fazla bir gelişme de gösteremedi. Her ne kadar Evliya Çelebi burayı "âbu havası latif, bağ ve bahçeleri latif bir kasaba" olarak gösteriyorsa da XVII. yüzyıl ortalarında kaleme alınmış bazı eserlerde belirtildiği gibi burası herhalde bir köy manzarası arzediyordu. XIX. yüzyılın ilk yarısında da 400 kadar evi ihtiva eden küçük bir kasaba durumunda idi. Bela Horvath'a göre Karapınar. XX. yüzyıl başlarında çevresinde yeşil dikili alanlar bulunmayan bir mevkide kurulmuş olup yaz aylarında devlet memurları dışındakiler yaylaya taşındıkları için âdeta bir "hayalet kasaba" görünümündeydi. Seyyah bu sessizliği, tren hattının buradan geçmemesi yüzünden meydana gelen göçe de bağlamaktadır. XIX. yüzyıl sonlarında (1894) şehir merkezindeki nüfusun hâlâ XVI. yüzyıldaki gibi 4000 kadar olması bu tesbitleri doğrulamaktadır. Cumhuriyet döneminde 1950'li yıllara kadar âdeta bir köy görünümündeydi. 1950'den sonra yavaş da olsa gelişmeye başladı. Nüfusu küçük iniş ve çıkışlar göstermekle beraber 1950'ye kadar Osmanlı dönemindeki ile hemen hemen aynı olmuştur. 1927 sayımında nüfus 4441 iken 1935'te 4869'a, 1940'ta 5532'ye, 1945'te de 6168'e yükselmiştir. Nüfusun eskiye göre hızla artışı bundan sonradır. 1950'de 7423, 1960'ta 10.767, 1970'te 16.06S, 1980'de 23.825, 1990'-da 26.849, 1997'de 27.S 12'yi bulmuştur. İdarî bakımdan Karapınar, kasabanın çekirdeğini oluşturan Sultan Selim Külli-yesi'nin inşasından (1560-1563) itibaren 1855yılına kadar Eski-il kazasına bağlı bir kasaba iken 1855'te kaza merkezi, 1868'de Ereğli kazasına bağlı bucak merkezi, 1873'ten sonra tekrar kaza merkezi haline getirilmiştir. Cumhuriyet döneminde de İlçe merkezi olarak kalmıştır.Karapınar'ın en eski tarihî binası Sultan Selim Külliyesi'dir. Bunun dışında Osmanlı yapısı yedi mescidin inşa tarihi eski değildir. Bunlardan Hamidiye Camii'ni II. Ab-dülhamid, Reşadiye Camii'ni de Sultan Mehmed Reşad inşa ettirmiştir. Karapınar'da 1870'lerde üç medrese, yedi sıb-yan mektebi, bir rüşdiye bulunuyordu. İl. Abdülhamid iki dershaneli ve yirmi üç hücreli bir medrese daha yaptırmıştır. 189O'lı yıllarda cami imamlarının hocalık yaptığı eski usuldeki mekteplerden ayrı olarak "usûl-ı cedîd üzere" bir ilkokul açılmıştır. 1900'de çağdaş eğitim veren ilkokul sayısı yediye çıkmıştır. Kurtuluş Savaşı yıllarında medreseler metruk durumdaydı.

Bibliyografya :

BA. 7D,nr. 615, s. 2; BA. MD, nr. 3, hk. 993; nr. 4,hk. 545; nr. 40, hk. 401; BA, Evkaf-İrade, 23 M. 1330, nr. 13; Konya Vilâyeti Salnamesi (1285). s. 90; (1290), s. 39, 102; (1298), s. 83-84; (1300), s. 106-107; (1301), s. 44-46; (1302), s. 81-83; (1304], s. 113-115; (1305), s. 106, 109-110; (1307], s. 103-105; (1310), s. 139-141; (1313), s. 139-140, 322-333, 385, 405-406; (1314). s. 135-136, 387-388; (1317), s. 172-175; (1322), s. 105-107, 265, 298-299; Nazmi, Türkiye'nin Sıhhî-i içtimaî Coğrafyası Konya Vilâyeti, Ankara 1922, s. 99-107; İbrahim Gündüz, Karapınar El Dokumaları ue Kök-boyacıhk, Konya 1993; Yusuf Küçükdağ, Karapınar Sultan Selim Külliyesi, Konya 1997; a.mlf., "Konya Karapınar Kalhâncsi'nde Gü-herçile Çıkarılması", Yeni İpek Yolu, Konya Ticaret Odası Dergisi, sy. 122, Konya 1998,s.44-45; Ömer Lütfî Barkan. "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonîzasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler 1", VD, 11 (1942), s. 355; Semavi Eyice. "Sultaniye-Karapınar'a Dâir", TD, XV/20(1965),s. 117-140; Kamûsü'l-a'lâm.V, 3622-3623. Yusuf Küçükdağ

KARAPÎRÎ 369

KARASUBAZAR

Kırım yarımadasının güneyinde tarihî bir şehir.Kırım Muhtar Cumhuriyeti'nde aynı adı taşıyan yönetim biriminin merkezidir. Şehir adını aldığı Büyük Karasu çayı kıyısında bulunmaktadır. Karasubazar adıyla en geç XIII. yüzyıldan itibaren bir yerleşim yeri olarak mevcut olduğu bilinmektedir. Adından da anlaşıldığı gibi şehir ticaret yollan üzerinde önemli bir pazar yeriydi. Karasubazar'ın asıl yükselişi Kırım Hanlığı devrinde gerçekleşmiş ve XVI. yüzyılda Kırım'ın en büyük şehirlerinden biri haline gelerek cami, kervansaray, medrese, çeşme gibi pek çok mimari eserle donatılmıştır.

369 bk. Pîr Mehmed

Şehirde bu dönemde inşa edilen binalar arasında özellikle Büyük Cami, Han Camii, Şor Cami. Büyük Taşhan, Küçük Taşhan, Büyük Hamam ve Çay Hamam önemlidir. Büyük Cami bu eserler arasında en eskisiydi. Karasubazar'ın en önemli mimari eserlerinden olan, âdeta bir kale görünümündeki Büyük Taşhan, cephesindeki Türkçe manzum kitabeden anlaşıldığı üzere hanın başağası Sefer Gazi Ağa tarafından 1065 (1655) yılında yaptırılmıştı. İki şerefeli minaresi olan bazilika tipi Han Camii ve bitişiğindeki tekkeyi ise 1727'de II. Mengli Giray Han inşa ettirmişti. Tekkenin kurucuları olan Hal-vetî dervişleri Konya'dan gelmişti. Mimari özellikleri Han Camii ile büyük ölçüde paralellikler gösteren yine bazilika tipindeki Şor Cami'nin de aynı dönemin eseri olması muhtemeldir.Kırım Hanlığı döneminde şehirde zanaatlar da çok gelişmiştir. Bu devirde Karasubazar, Kalgay Sultan'ın idaresinde bir kaymakamlık merkezi olmuştur. Karasu-bazar'ın bir diğer önemli yönü, burasının hanlık protokolünde en önde gelen beyler olan Şınn beylerinin de merkezi oluşuydu. XVII. yüzyıl ortalarında Karasubazar'ı gezen Evliya Çelebi buranın nehrin iki tarafında mâmur bir kasaba olduğunu, güneyde bayırlar üzerinde Ermeni mahallesi, batıda düz sahrada bağlı bahçeli, kiremit örtülü 5502 müslüman evi bulunduğunu, halkının bir kısmını Anadolu'dan karışıklıklar sebebiyle kaçan Tokatlı, Sivaslı, Amasyalılardın oluşturduğunu ve kalesi bulunmadığını yazar. Ayrıca şehirde 2000 Ermeni, 500 Rum, 300 ya-hudinin yaşadığını belirtir. Ona göre burada beşi cuma camii olan yirmi sekiz cami, beş medrese, sekiz mektep, dört büyük hamam. 1140 dükkân, on Kahvehane ve kırk meyhane vardı.370

Karasubazar, 1624-1675 yılları arasında dört defa Zaporog Kazaklan'nın baskınına uğramış ve zarar görmüştür. 1736'-da Bahçesaray'ın Kont Burchard Chris-toph von Münnich kumandasındaki Rus ordusunca istilâ ve tahrip edilmesi üzerine Feth Giray Han geçici olarak başşehrini Karasubazar'ataşımış. ancak General Douglas'ın idaresindeki Rus birlikleri Ağustos 1737'de Karasubazar'a hücum ederek büyük tahribata sebep olmuşlardır. O sırada Karasubazar'da yaklaşık 1000 ev. otuz sekiz cami, iki kilise 371 ve elli kadar değirmen olduğu bilinmektedir.II. Katerina'nın Kırım'ın Rusya'ya ilhakına dair 1783 tarihli fermanının (Kara-subazar Beyannâmesi) General Potemkin tarafından ilân edildiği yer olan Karasu-bazar, Rus yönetimi altında yarımada üzerinde Türk-İslâm demografik ve kültürel profilini en iyi koruyabilen birkaç şehirden biri olagelmiştir. Karasubazar'da-ki cami ve medreselerin önemli bir kısmı Çarlık Rusyası'nda da faaliyetlerini sürdürmüş, hanları, hamamları, kahvehaneleri, karakteristik evleri, dükkânları ve dar sokaklanyla Türk İslâm şehri görünümü hemen bütünüyle korunmuş, geleneksel esnaf- zanaatkar loncaları da giderek zayıflamasına rağmen kültürlerini XX. yüzyılın başına kadar getirebilmiştir. 1802'-de şehirde on yedi cami, bir tekke ve üç müslüman mektebi olduğu kaydedilmektedir. Alman seyyahı Kari Koch 1844'te yirmi iki cami bulunduğunu ve bizzat yedi minare saydığını kaydeder. Bu rakamlar XIX. yüzyılın son çeyreğinde yirmi üç cami. üç medrese ve on beş ilk mektep olarak verilmektedir. XIX. yüzyıl boyunca şehir ahalisi çoğunluk olan Kırım Tatarla-rı'ndan başka Ermeniler, Karaimler. Kırımçaklarve Ruslar'dan oluşmaktaydı. 1897 resmînüfus sayımında Karasuba-zar şehrinin nüfusu 12.968 olup bunun 6.330'u müslümandı.XIX. yüzyılın sonlarıyla XX. yüzyılın başlarında ortaya çıkan Kırım Tatar millî uyanış döneminde Karasubazar Önemli bir merkez haline geldi. Bu dönemde millî eğitim reformu olan "usûi-i cedîd"in en fazla benimsendiği ve başarıyla uygulandığı yerlerden biri oldu; şehirde ıslah edilmiş müslüman ilk mekteplerinin yanı sıra Karasubazar Müslüman Cem'iyyet-i Hayriyyesi marifetiyle 1906'da bir de rüş-diye açıldı. Şehir bu dönemde ilk milliyetçi-inkılâpçı Kırım Tatar grubu olan "Genç Tatarlar"ın ve onların lideri Abdürreşîd Mehdî'nİn faaliyet merkezi olarak da tanınmıştır. Genç Tatarlar'ın yayın organı Vatan Hadimi gazetesi 1906-1908yılları arasında burada yayımlanmıştır. Sonraları şair ve Türkoloji profesörü sıfatıyla büyük ün kazanacak olan Bekir Sıdkı Çobanzâde de Karasubazar'ın bu canlı millî faaliyet yıllarında yetişmiştir. Karasubazar, Çarlık döneminde de Kırım Tatar kimliğiyle temayüz etmekle birlikte Rus yerleşimi ve yatırımları da olmuştur. Bu arada 1914 yılında kurulan ve o zaman S00 işçinin çalıştığı uçak fabrikası dikkat çeker. Kırım'da Sovyet hâkimiyetinin kurulmasının ardından şehirdeki Türk-İslâm varlığı çok büyük zarar gördü. Özellikle Stalin döneminde mevcut Türk-İslâm eserleri sistematik bir şekilde yok edildi. Bu tahribat, Kırım Tatarlan'nın topyekün Kırım'dan sürüldüğü 18 Mayıs 1944 tarihinden sonra had safhaya ulaştı ve şehir içinde mesken olarak kullanılan binalar dışında bütün cami, medrese ve diğer İs-lâmî mimari unsurları ortadan kaldırıldı. Bu yok etme kampanyası sırasında izi bile bırakılmayan camiler arasında Han Camii. Şor Cami, Tokal Cami, Yenicami ve Tahtalı Cami sayılabilir. Sürgünle birlikte Kırım'daki Türkçe isim taşıyan bütün diğer yerleşim yerleri gibi Karasubazar'ın da ismi değiştirilerek Belogorsk'a çevrildi. Bugün şehirde kalabilen Türk İslâm eserleri bazı evlerle Büyük Taşhan"ın yıkıntı halindeki Ön cephe duvarlarından ibarettir. Bununla birlikte son yıllarda Özellikle Türkiye'den gelen yardımlarla şehir içinde ve çevredeki yeni Kırım Tatar yerleşim yerlerinde yeni camiler inşa edilmekte ve İslâmî hayat canlanmaktadır. Yeni kurulan önemli Kırım Tatar kültür müesseselerinden biri de Bekir Sıdkı Çobanzâde Kütüphanesi'dir. Şehrin 1992'-de nüfusu 18.045 olup bunun 4497'si Kırım Tatarları'ndan oluşmaktaydı. Bu tarihten itibaren yeni göçlerle nüfus dengesi Kırım Tatarları lehine giderek değişmektedir.370 Seyahatname, VII, 644-649371 biri Ermeni, diğeri Rum kilisesi

Bibliyografya :

Evliya Çelebi. Seyahatname, Vll, 644-649; Gorodskie poselentya o Rossiyskoy İmperü, St. Petersburg 1864, IV; Pamyatnaya kniga Tao-riçeskoy gubernii na 1867 g., Akmescit 1867; V. H. Kondaraki, V pamyat stoletiya Krtma. İs-toriya i arheologiya Tauridt, Moskova 1883; A. Bezçİnskiy, Puteuoditelpo Krımu, Moskova 1903, lür.yer.; Pervaya useobşçaya perepls naseleniya Rossiyskoy İmperü, 1897 g. XVL. Tauriçeskaya guberntya, St. Petersburg 1904; Krım, PuteuodiLel, Akmescit 1926; B. V. Bara-nov, Krım Puteuodilel, Moskova 1935, tür.yer.; Krım, Pu.leuodit.el, Akmescit 1982; S. M. Çervon-naya. iskusstuo Tatarskogo Krıma, Moskova 1995, tür.yer.; Şefİka İdrisova, "Qarasuv Menim Öz Bazarım ...", Yanı Dünya, Akmescit 24 Ocak 1992; Tfeılât İlyasov,"Verba Volant, Scripta Ma-nent", Golos Krıma, Akmescit 26 Mayıs 1995; Enver Seferov, "Arhiteklurnıe pamyatniki epohi Knmskogo hanstva. İz kulturnogo naslediya Krımskih tatar", a.e.[\A Şubat 1997]; Mirza Bala, "Karasu-Bazar'1, İA, VI, 335-336; Cari Max Corpeter, "Karaşübâzâr", El2 (ing.|, IV, 629-630. Hakan Kırımlı

KARATAY, CELÂLEDDİN 372

KARATAY, FEHMİ ETHEM

(1888-1968) Modern Türk kütüphaneciliğinin kuruluşunda Önemli hizmetleri geçen kütüphaneci.5 Ekim 1888'de İstanbul Eyüp'te doğdu. Babası Tophane muhasebecisi Edhem Bey, annesi Cezâyir-i Bahr-i Sefîd defterdarlarından Dizdarzâde Ahmed Hayri Bey'in kızı Şekibe Hanım'dır. İlköğrenimini Divanyolu'nda Burhân-ı Terakki Mekte-bi'nde gördü, ardından Galatasaray Mek-teb-i Sultânîsi'ne geçerek 1908'de buradan mezun oldu. Yüksek öğrenimine Sa-nâyi-i Nefise Mektebi'nin mimari bölümünde başladı. Son sınıfta iken I. Dünya Savaşı'mn çıkması üzerine yedek subay olarak orduya katıidı ve Çanakkale'de görev aldı. Mayıs 1915'te Arıburnu'ndaki süngü hücumunda yaralandı, iyileştikten sonra Anafartalar cephesine gitti. Aynı yılın sonbaharında bölüğü ile Irak cephesine sevkedildi. 1917'de burada İngiliz-ler'e esir düştü ve diğer esirlerle birlikte Hindistan'da Bellary esir kampına gönderildi.1920 yılı Haziranında esaretten kurtulup İstanbul'a döndüğünde Nişantaşı'nda Gazi Osman Paşa ve Üsküdar sultanîlerinde Fransızca öğretmenliğine başladı. Üç yıl kadar öğretmeniikyaptıktan sonra İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi'ni düzenlemekle görevlendirildi. Dârülfünun'un teklifi üzerine kütüphanecilik kursu görmek için Ekim 1925'te Paris'e gönderildi. Burada daha önce Amerikalılartarafından açılan ve modern kütüphanecilik metotlarını Öğreten kütüphanecilik okuluna bir yıl kadar devam etti. Dönüşünde, Yıldız Sarayı Kütüphanesi'nin devredilmesiyle zenginleşen ve yeniden teşekkül eden İstanbul Darülfünunu Kütüphanesi'ne müdür oldu. Artık esas mesleği olan mimarlıkla ilgisi kalmayan Fehmi Ethem, kendini bütünüyle kütüphaneciliğe vererek İstanbul Darülfünunu Kütüphanesi'nin fiş katalogunu hazırlattı. Bu arada yeni elemanlar yetiştirdi ve kütüphanecilik kursları düzenlemeye başladı. 1926'dan 1936'ya kadar Harbiye Mektebi ile Fen Tatbikat ve Topçu okullarında, Yüksek Muallim Mektebi'nde, 1937'de Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu'nda öğretmenlik yapan Karatay, 1952 -1956 yıllan arasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde misafir öğretim üyesi olarak Türk sanati tarihi dersleri veren Albert-Louis Gabriel'in derslerini Türkçe'ye çevirdi ve Türkçe kaynakları kullanmasında ona yardımcı oldu.Karatay 1937'de, yıllar önce İstanbul Arkeoloji Müzesi bünyesinde kurulan ve uzun süre eski eserlerin tescili ve korunması hususunda söz sahibi tek kuruluş olma özelliğini koruyan İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni'ne üye seçildi. Bu görevi ona tarihî nitelikteki mimari eserlerle de yakından ilgilenme fırsatı verdi. 19S3'te İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi müdürlüğünden emekli olduysa da çalışmalarını aralıksız devam ettirdi ve Dolmabahçe Sarayı ile Ankara'da Cumhurbaşkanlığı Köşkü'nün kütüphanelerini düzenledi. İstanbul'da Topkapi Sarayı Müzesi Kütüphanesindeki yazma eserlerin kataloglarını bu dönemde hazırladı. 20Ocak1968'devefateden Fehmi Et-hem'in kabri Edirnekaprdaki Sakızağacı Şehitliği'ndedir. Meslekî eğitim görmüş olan ve çağdaş kütüphaneciliğin Türkiye'deki Öncülerinden biri kabul edilen Fehmi Ethem'in kütüphaneciliğe dair ilk çalışmaları, bu konuda düzenlediği kurslarda verdiği ders notlarının taş baskısıyla yapılmış yayımlarından meydana gelmektedir.

Eserleri.

1. Kütüphanecilik (İstanbul 1341 -1343). Konuyla ilgili bu ilk çalışmanın birinci bölümü daha sonra "Kütüphane, Tarifi, Menşei, Hulâsa-i Târîhiyyesi" başlığıyla yeni harflerle de yayımlanmıştır. 373

2. Kitâbiyât istanbul 1341-1343. Fehmi Ethem'in Darülfünun Kütüphanesi'ne müdür olduktan sonra açtığı kurslarda verdiği ders notlarından meydana gelmektedir.

372 bk. Celâleddin Karatay373 Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XVll/l |l968|,s. 15-23

3. Tasnîi-i Âşârî Kav aidi İstanbul 1341-1343, Kitapların tasnifinde onlu sistemle ilgili bir çalışmadır. 4. Les manuscrits orientaux illustres de la Bibliotheque de l'Universite de Stamboul.374 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde yer alan minyatürlü e! yazmaları ve bunlardaki minyatürlerle ilgili bir eserdir. Beş bölümden meydana gelen kitaptaki Türkçe yazmalarla İran, Mısır, Türk- Mısır ve Hint yazmalarını Fehmi Ethem tanıtmış, minyatürler ise Ivan Stchoukine tarafından incelenmiştir. 5. Alfabetik Katalog Kaideleri (istanbul 1941). Küçük hacimli olmakla beraber sahasında ilk rehber kitap olma özelliğine sahiptir.Fehmi Ethem Karatay'ın araştırmacılar için asıl büyük değer taşıyan bibliyografik çalışmaları da şunlardır: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Farsça Basmalar Katalogu İstanbul 1949; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Katalogu 375 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Basmalar Alfabe Katalogu 376 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Basmalar Alfabe Katalogu 377 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu 378 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalogu (İstanbul 1961); TopkapıSara-yı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Katalogu.379

Bibliyografya :

"Türk Kütüphaneciliğine Hizmet Edenler 2: H. Fehmi Ethem Karatay", Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni,}/!, Ankara 1952, s. 69-70; Müjgân Cunbur, "Fehmi ELhem Karatay", a.e., XV11/1 (1968), s. 3-7; Fehmi Ethem Karatay, "Hayatımdan Parçalar", a.e., XVl!/2( 1968), s. 73-74; Necmeddin Sefercioğlu, "Karatay, Fehmi Ethem", TDEA,\, 191. Semavi Eyice

KARATAY HANI

Kayseri'de XIII. yüzyıla ait Anadolu Selçuklu kervansarayı.Kayseri-eski Malatya yolu üzerinde, Bünyan ilçesi Elbaşı bucağı Karadayı köyünün içindedir. Kitabelerine göre giriş bölümü I. Alâeddin Keykubad, avlu bölümü 11. Gıyâseddin Keyhusrev döneminde 638 (1240-41) yılında tamamlanmıştır, Anadolu Selçuklu dönemi tarihçilerine ve günümüze ulaşan vakfiyesine göre hanın kurucusu Celâleddİn Karatay'dır.Karatay Hanı, XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde klasik şeklini almış olan sultan hanı plan şemasına göre yapılmıştır. Çevresinde çeşitli mekânların yer aldığı avlulu büyük bölümle bunun arkasında bulunan ve daha küçük olan kapalı bölümden meydana gelmektedir. Hanın duvarları ve örtü sistemi düzgün kesme taş kaplamaya sahiptir. Beden duvarları altısı köşelerde olmak üzere on sekiz adet kule ile desteklenmiştir. Giriş cephesinde demet paye biçiminde örgülü destek kuleleri ve yıldız biçiminde köşe kuleleri, diğer cephelerde üçgen, sekizgen, dörtgen ve yuvarlak kesitli destek kuleleri bulunmaktadır.Cepheden dışa taşkın veyüksek tutulan avlu taçkapısı. geometrik ve bitki motifli bordürlerin yanı sıra özellikle insan ve hayvan tasvirleriyle dikkat çekmektedir. Dekoratif olmalarının ötesinde bitki Kıvrımları arasına gizlenen bu figürler, Orta Asya şaman geleneklerine kadar uzanan bereket getirici ve kötülüklerden koruyucu sembolik anlamlar taşımaktadır. Kapının mukarnaslı kavsarasını kuşatan bitki motifli bordürün bir ucunda karşılıklı olarak iki aslan ve iki çıplak kadın kabartması, diğer ucunda üst üste boğa ve insan başları bulunmaktadır. Köşe sütunçelerinin iki yüzüne kuş ve aslan kabartmaları, nişin iç yüzündeki iki panoya da rûmî kıvrımları arasında ikişer siren Kabartması işlenmiştir. Giriş cephesindeki iki çörtenden biri kanatlı aslan, diğeri ise iki boğa kabartması arasında çömel-miş bir insan tasviri şeklindedir.Karatay Hanı'nın 13 m. uzunluğundaki giriş eyvanının solunda planı Kayseri yakinlanndaki Hızır İlyas Köşkü"ne benzeyen Öze! mekân grubu ve sonradan türbe olarak düzenlenen yıldız tonozlu çeşme eyvanı yer almaktadır. Ahşap bir paravanla kapatılan çeşme eyvanının kemerinin üstünde mukarnasiı nişler içinde fil, aslan, boğa. ejderha, kuş, tavşan vb. on beş adet küçük hayvan figürü sıralanmaktadır. Giriş eyvanının avluya bakan kemerini ise ejderha başlan ile sonuçlanan düğümlü geçme motifi kuşatmaktadır. Giriş eyvanının diğer yanındaki kubbeli bolüm hanın mescididir. Mescidin geometrik ve bitki motifli bordürlerle kuşatılan kapısı avlu cephesinde yer almaktadır. Cephenin diğer yanındaki basamakların ulaştığı kalkan duvara açılan kapı ve niş ezan köşkü işlevine sahiptir. Mescidin doğusunda yer alan koridordan kendi içinde bir düzenleme gösteren hamam bölümüne geçiş sağlanmıştır. Hamam bölümü, genel şeması ve örtü sistemiyle Kayseri Sultan Hanı'nın hamamına benzemektedir. Külhan ocağının ağzı hanın beden duvarlarına açılmıştır ve sıcak su duvarların içindeki toprak borularla üç mekâna dağılmaktadır. Avlunun bir kenarında revak, diğer kenarında tonozlu odalar yer almaktadır.

374 Ivan Stchoukine ile birlikte, Paris 1933375 2 fas., İstanbul 1951-1953; I. Kur'anlarve Kur'anîilimler, II.Tefsirler376 2 fas., İstanbul 1951-1953377 MI. İstanbul 1956378 l-li, İstanbul 19öl; I. Din, tarih, bilimler; II. Filoloji. edebiyat, mecmualar379 I-IV, İstanbul 1962-1969; I. Kur'an, Kur'an İlimleri, tefsirler; II. Hadis ve fıkıh [O. Reşer ile birlikte|; III. Akaid, tasavvuf, mecâlis, ed'iye, tarih, siyer, terâ-cim, bilimler; IV. Filoloji, edebiyat, mecmualar

Hol bölümü enine yedi nefli olarak düzenlenmiştir. Sivri kemerli beşik tonozla örtülü yan nefler. daha yüksek olan orta nef tarafından dikine kesilmektedir. Orta nefin merkezine dıştan piramidal külahla örtülü bir kubbe yerleştirilmiştir. Giriş bölümünde orta nefin iki yanındaki nefler sekiler halinde yükseltilerek yolculara ayrılırken en dıştaki nefier, hol bölümünü çepeçevre saracak şekilde hayvanlar için düzenlenmiştir. Sekilerin dış nef-lere bakan kenarlarında blok taştan işlenmiş yemlik ve yalaklar bulunmaktadır. Hol bölümünün dışa taşkın ve yüksek taç-kapısı sivri kemer tonozludur. Geometrik örgülü bordürlerle kuşatılmış olan butaçkapı, genel şema ve bazı süsleme detaylarıyla Ağzıkara Han'ın hol böiümün-deki taçkapısıyla benzerlik göstermektedir.Döneminin tek milletlerarası ticaret fuarı olan Yabanlı Pazan'na yakınlığı ve işlek bir ticaret yolu üzerinde bulunması sebebiyle Karatay Hanı'nın çevresinde bir ticaret merkezinin geliştiği bilinmektedir. Anadolu'nun milletlerarası ticaretin dışında kalmasından sonra han XVI. yüzyılda zaviyeye dönüşmüştür.

Bibliyografya :

E. Naumann. Von Goldenen Horn zu den Guelten des Euphrat, München - Leipzig 1893, s. 240-241; a.mlf.. "Seldschukische Baudenk-mâle in Kleinasİen", Süddetıtsche Bau.zeitu.ng, Ibaskı yeri yok| 1896, s. 22, rs. 7; Halil Edhem [Eldem], KayseriyeŞehri, İstanbul 1334;a.mlf.. "Einige İslamische Denkmâler Klcinasiens", Studien zar Kunst des Ostens, Festschrift J. Sü-zygoıuskl, Wien 1923, s. 243-24?, İv. XXVIII-XXIX; a.mlf., "Anadolu'da İslâmî Kİlâbeler-Ka-ratay-Hanı", TOEM, sy. 33 (1331). s. 513-523; A. Gabriel, Monuments turcs d'Analolie, Paris 1931, 1,98-100; M. Ferit Uğur-M. Mesud Koman. Selçuklu Büyüklerinden Celaiûddin Karatay ile Kardeşlerinin Hayatı ve Eserleri, Konya 1940, s. 31-36; K. Erdmann. Das Anatolische Karauansaray des 13. Jahrhunderls, Berlin 1961,1, 118-122; K.Otto-Dorn. "Darstellungen des Turco-Chinesischen Tİerzyklus İn der Isla-mischen Kunst", in Memoriam Ernst Diez, İstanbul 1963, s. 131-165; H. Erdmann, DasAna-tolische Karauansaray des 13. Jahrhunderts-Ornamente, Berlin 1976, II, 148-152, İv. 99-113; Faruk Sümer. Yabanin Pazarı, İstanbul 1985, s. 80-81;Şebnem Akalın, Karatay Han'ın Mimari Tarihi İçinde Değerlendirilmesi (yüksek lisans tezi, 1988). İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; a.mlf., "Karatayhan'ın Çeşme Eyvanını Kuşatan Hayvan Figürleri ile İlgili Bazı Yorumlar", STAD, U/5 (1989], s. 54-61; G. de Jerphanion. "Melanges d'archeologie anatolienne", MÜSJ, XIII (1928|, s. 101-102; Osman Turan, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri, III: Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri", TTK Belleten, XII/45 (1948), s. 17-171; J. P. Roux, "Le decor anime du cara-vanserail de Karatay en Anatolie", Syria, XL1X, Paris 1972, s. 371-397. Şebnem Akalın

KARATAY MEDRESESİ

Konya'da XIII. yüzyıla ait en önemli Selçuklu medreselerinden bîri.Alâeddin tepesi eteğinde Kemaliye Medresesi karşısında yer alan yapı merkezî avlusunu Örten kubbesi, çini deko-rasyonundaki zenginlik ve incelik bakımından diğer medreselerden ayrılır. Mimarı bilinmeyen eser, avlusu kubbeli medrese şemasına uygun olarak planlanmış ve taçkapı kitabesine göre 649 (1251) yılında Sultan II. İzzeddin Keykâvus zamanında Celâleddin Karatay tarafından yaptırılmıştır. Medresenin Selçuklu devrinde Konya'nın kültür hayatında önemli bir yer tuttuğu, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî çağı derviş ve fakihlerinin bir buluşma ve toplantı yeri olduğu kaynaklardan anlaşılmaktadır. XIX. yüzyıl sonlarında terkedilmiş olan yapı 1954'te onarılmış, Konya Müzesi Çini Eserleri seksiyonu olarak yeniden kullanılmaya başlanmıştır.Plan olarak orta avlunun örtülmesiyle şekil kazanan ve kendine özgü bir gelişme izleyen medrese tipleri arasında yer alır. Taçkapısı ile ana kütle arasındaki boşluk, bugün mevcut olmayan kısımlar, gerçekte bu kesimin nasıl bir plana sahip olduğu konusunda değişik görüşlerin ileri sürülmesine sebep olmaktadır. Mevcut mimari izler ve benzeri diğer eserlere göre bütünleştirilen planın simetrik ve dengeli bir kuruluş gösterdiği söylenebilir. XII. yüzyılın ikinci yarısından sonra yapılmış olan Tokat ve Niksar'daki Yagıbasan medreselerinin ardından daha gelişmiş bir planın ortaya çıkması beklenen bir sonuçtur.Dış cephede tezyinatın yoğunlaştığı taçkapı, cephenin tam ortasında değil güneydoğu köşeye sola doğru çekilmiş durumdadır. Yer yer gri-beyaz mermer uygulaması renk unsurunu arttırırken Ortaçağ Selçuklu tezyinatının hemen bütün unsurları kullanılmıştır. En üstteki enli kitabe Selçuklu sülüsüyle inşa tarihini ve Karatay'ın ismini vermektedir. Bunun altındaki yüzey, sivri kemeri kuşatan iri düğümler yapan bir geometrik örgü ve üç kabara ile dolgulanmıştır. İki renkli, kakma tekniğinde tasarlanmış düğüm motifinin aynı şehirdeki Alâeddin Camii'-nin taçkapısında tekrarlanışı her iki yapıyı birbirine yaklaştıran anlamlı bir benzerlik unsurudur. Sivri kemerin içine yerleştirilen mukarnaslı kavsara tepe kısmında düz bir çizgi ile âdeta kesilmiştir. Burmalı sütunçelerin iki yanındaki çift renkli büyük panolar, kilim desenlerini andıran geometrik bir kompozisyon düzeni gösterir. Dikdörtgen kapı boşluğunu çeviren kitâbeli bitkisel çerçeve ve lentoya oturan profilli kilit taşları tezyinî etkiyi büsbütün arttırmaktadır.Taçkapıdan geçilince ulaşılan, günümüzde bahçe görünümündeki kısmın zamanında kubbeyle örtülü bir mekân olduğu anlaşılmaktadır. Bu kesimde ana binaya üst seviyede bitişik Türk üçgenlerine ait izler bunların geçiş unsurları olduğunu ve 7,60 x 7,60 m. ölçüsünde bu kare mekânın bir kubbeyle örtülü bulunduğunu gösterir. Giriş holü niteliğindeki bu kesimden küçük bir kapıyla büyük kubbeli orta mekâna geçilir.

Yapının en önemli kısmı olan 12 x 12,10 m. ölçülü orta mekân, bütün yapı unsur ları ve muhteşem bezemesiyle günümüze kadar ulaşmıştır. Duvarlar, kubbe kas-nağıve kubbenin iç yüzeyi çinilerle bezenmiştir. Burada kare bir havuz, yuvarlak bir çanak ve kıvrımlı su yolundan oluşan bir su tesisi yer alır.Orta mekânın her iki yanındaki tonozlu mekânların orijinal durumu bozulmuş, buralara geçit veren kapıların bir kısmı örülerek dekoratif nişler elde edilmiştir. Batıdaki büyük eyvan, tonozu, büyük penceresi ve çini dekorasyonuyla orta mekâna açılan önemli bir hacimdir. Ana eyvanın iki yanında yer alan mekânlardan soldaki türbe olarak değerlendirilmiş oiup Celâleddin Karatay'ın sandukası burada bulunmaktadır. Simetriğinde yer alan diğer mekân da göz önüne alındığında yapının doğu köşelerinde de benzeri mekânların yer alması gerektiği düşüncesi ağır basar.Yarım küre formuna ulaşan kubbenin pandantifler aracılığı ile duvarlara oturması, eyvanın ana mekânla bütünleşme tarzı daha sonraki gelişmelere öncülük etmekte, cami mimarisinin gelişmesine de yol açmaktadır. Merkezî alanı örten kubbenin yükü köşelerde, üçgen panolardan oluşan yelpaze pandantiflerle alt yapıya aktarılmaktadır. Kubbenin eteklerinden köşelere doğru daralan yüzeyler kubbeden gelen biçim ve renk etkilerini dört köşede toplar. Pandantifler, arşitektonik bir görevi en olgun biçimde yerine getirmekle kalmayıp iç mimarinin renk bütünlüğünü sağlayan güçlü bir eleman olarak mekâna katılır. Üçgen panolar halindeki bu geçiş elemanlarının yüzeylerinde kûfî yazı ile Muhammed, Ebû Bekir, Ömer, Osman. Ali ile Dâvûd, îsâ ve Mûsâ adları yazılıdır. Pandantiflerin üst kısmında oluşan yirmi dört kenarlı çokgene oturan kubbenin etek kısmında, rûmî ve palmetlerle süsiü ince bantlarla ince bitkisel kıvrım ve düğümlerle işlenmiş âyet frizi yer alır. Kubbedeki tepe açıklığının etrafı da yine bir kitabe friziyle çevrilidir. Bütünüyle mozaik çini tekniğinin uygulandığı bu yüzeyler kubbe içini dolduran büyük geometrik kompozisyonu çerçe-velemektedir.Ana mekâna girildiğinde kubbe yüzeyini kaplayan fîrûze, lâcivert çiniler ve bun-İar arasındaki beyaz alçı şeritler seyredenlere gökyüzünü hatırlatmaktadır. Bu kompozisyon günümüze kalabilmiş sayılı örneklerden biridir. Uzaktan seyredenler üzerinde derin etkiler bırakan bu kompozisyonun göze çarpan ilk özelliği birtakım yıldızlardan kurulmuş olmasıdır. En alttan başlayarak tepe açıklığına kadar büyük bir düzen içinde istiflenen yirmi dört kollu yıldızlar farklı düğümlerle birbirine bağlanarak sistemi tamamlamaktadır. Karatay Medresesi'nin kubbesi grafik düzeni ve renk seçimi bakımından son derece anlamlıdır. Parıldayan yıldızlarla gökyüzü izlenimi, bir yandan kozmogonik bir anlamı vurgularken öte yandan mozaik çini tekniğinin ulaşabileceği sınırlan göstermektedir. Özellikle kubbedeki dairesel açıklık ve bunun altına düşen havuz dolayısıyla yapıya rasathane kimliğini yakıştıranlar olmuştur.

Bibliyografya :

M. Ferit Uğur - N. Mesud Koman, Selçuklu Büyüklerinden Celâleddin Karatay İte Kardeşlerinin Hayatları ue Eserleri, Konya 1940, s. 546; Celâl EsadArseven. Türk Sanatı Tarifti, İstanbul, ts. (Maarif Basımeyi). s. 122-123; Konyalı, Konya Tarihi, s. 845-876; Aptuilah Kuran. Anadolu Medreseleri, Ankara 1969,1, 51-53; Mehmet Önder, Mçutâna Şehri Konya, Ankara 1971, s. 160-166; a.mlf., "Konya'da Karatay Medresesi Portali Kitabeleri", Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s. 163-168; Metin Sözen. Anadolu Medreseleri, İstanbul 1972, II, 63-68; Şerare Yetkin, Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1986, s. 63-70; Abdülkadir, "Karatay Medresesi", TOEM, XXIII (1930), s. 532; Osman ibran. "Selçuklu Devri Vakfiyeleri 111: Celâleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri", TTK Belleten, XII (1948), s. 17-171; Zeki Ural, "Kubadabad Çinileri", a.e.,XVİI (1953), s. 209-222; Selçuk Mülayim, "Konya Karatay Medresesi'nin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi", STY, XI (1982), s. 111-132; Tanju Cantay, "Konya Karatay Medresesi'nin İnşa Tarihi ve Kapısının Mimari Kuruluşu", Rölöue ue Restorasyon Dergisi, sy. 6, Ankara 1987, s. 25-30; Kamil Uğurlu, "Bilgiye Açılan Kapılar: Karatay ve İnce Minareli Medreselerin Kapıları", Yeni İpek Yolu, sy. 1, Konya 1998, s. 211-222; Günay İbrahim Çırakman, "Karatay Medresesinde Görülen Rumi Motifleri", Antik ue Dekor, sy. 51, İstanbul 1999, s. 110-118.Selçuk Mülayim

KARAVEZİR MEHMED PAŞA

(ö. 1195/1781) Osmanlı sadrazamı.1148'de (1735-36), günümüzde Nevşehir'in bir ilçesi olan ve ismini kendisinin verdiği Gülşehir'de (Arapsun köyü] doğdu. Babasının adı Ali'dir. Ailenin seyyid zümresine mensup bulunması sebebiyle Seyyid lakabıyla da anılır. 1160'ta (1747) getirildiği İstanbul'da dayısı aşçıbaşı lakaplı surre emini Süleyman Ağa'nın himayesiyle saray mutfağına alındı. Yeniçeri Ocağı zabitlerinden Hacı Odaba-şi'nin yanında yetişti ve 1173'te (1759-60) Teberdârân-ı Hâssa Ocağı'na kaydedildi. Burada mabeyinci Tırnakçı Mustafa Ağa'nın baltacılığını yaptı, güzel yazı yazması ve yazı tekniklerini bilmesi dolayısıyla Enderun'da Hazine Odası'na alınarak İkinci yazıcılık görevine getirildi.380

Kardeşi helvacı Mustafa Ağa'nın Şehzade Abdülhamid'in kahvecibaşısı bulunması sebebiyle şehzadeyle yakınlık

380 13 Şaban 11 75/9 Mart 1762

kuran Seyyid Mehmed onun bazı yazılarını kaleme aldı. Abdülhamid'in tahta çıkışının ardından alışılmamış olduğu belirtilen bir uygulamayla Has Oda'ya nakledildi ve mabeyinci ağaları arasına katıldı. 21 Zilkade 1187'de (3 Şubat 1774) hazine kethüdası ve 3 Muharrem 1189'da (6 Mart 1775) silâhdar oldu. Padişah tarafından kendisine çeşitli imtiyazlar ve bazı mülkler bağışlanan 381 Seyyid Mehmed bu sonuncu görevi sebebiyle silâhdar unvanıyla da anılmaya başlandı. Yeni padişahın ilk yıllarında başta sadrazamlar olmak üzere üst dereceli devlet ricalinin seçiminde rol oynadı. Nitekim kaynaklarda, padişahın ilk sadrazamı İzzet Mehmed Paşa'nın ardından Derviş Mehmed, Dârendeli Mehmed ve Kalafat Mehmed paşaların bu göreve geliş ve gidişlerinde onun tavrının da etkili olduğu belirtilir. Kısa bir müddet sonra da kendisine sadrazamlık yolu açıldı. Yangın ve kundaklama dedikoduları yüzünden İstanbul halkının kapıldığı endişe ve korkuları gideremeyen Sadrazam Kalafat Mehmed Paşa'nın görevden uzaklaştırılmasının ertesi günü 9 Şaban 1193'te (22 Ağustos 1779) kendisine vezirlik rütbesi verilerek sadrazamlık makamına getirildi.382

Etkisi ve serbest hareket edebilme imkânı kendisinden önce görev yapan sadrazamlardan farklı olan Mehmed Paşa, merkez bürokrasisinde birtakım değişiklikler yaparken vezirlerin yer değişikliklerini en alt seviyede tuttu. Kendisinden devletin düzgün gitmeyen işlerini düzelteceği ümit edildiğinden hızlı ve tempolu bir çalışmaya girişti. Sâdâbâd'da padişahın da katıldığı küçük çaplı tatbikatlar yaptırdı. Askerin eğitimine ve askerî malzemenin teminine, sınır kalelerinin tahkimine çalıştı. Kâtiplerin mesai saatlerini belirleyerek rüşveti önlemenin de dahil olduğu birtakım yeni düzenlemeler getirdi. Darphâne'de de yeni uygulamalara girişti, devletin tahsilatını hızlandıran bir sistem geliştirdi ve bu faaliyetleriyle padişahın takdirini kazandı.1. Abdülhamid'in kendi hatlarında "bi'l-istiklâl" sadârette bulunduğu ve gece gündüz çalıştığı ifade edilen Seyyid Mehmed Paşa yakalandığı kara hummanın (tifo) etkisiyle 25 Safer 1195'te (20 Şubat 1781) vefat etti.383 Diğer bir rivayette ise ölüm sebebi gözlerine perde inmesine yol açan hastalığa bağlanır. Padişahın beş yaşındaki ilk oğlu Mehmed de aynı gece vefat ettiğinden sadrazamın cenaze namazı mûtat olan Fâtih Camii yerine Yeni Valide Camii'nde kılındı ve Bahçekapfdaki 1. Abdülhamid'in türbesi bitişiğine defnedildi. Ölümünden iki gün sonra sayımı yapılan malları arasında oldukça kıymetli eşyaların bulunduğu tesbit edilmiştir. Buradaki eşya listesi onun gözlüklü, "duhan" kullanan, hayli kitap ve risale biriktirmiş ve borçlanmış bir kimse olduğunu ortaya koyar. Akrabalarını kayırması dolayısıyla tenkide uğramış olan Mehmed Paşa hakkında I. Abdülhamid kendisine gönderdiği hattı hümâyunlarda, "Benim vezîr-i muhlis ve çâker-i mütehassısım", "çırâğ-ı hâssım, nizâmı devletim, vezîr-i bî-nazîrim 384 şeklinde takdir edici ifadeler kullanmıştır. Kara, Karavezir lakaplarıyla anılmasına yol açan esmer teni. Kısa boyu ve saraydan çıkma olması dolayısıyla bazı devlet adamlarınca hafife alındığı, ancak zeki ve nüktedan bir kimse olduğu kaynaklarda belirtilir.Mehmed Paşa'nın en önemli hayratı doğduğu köy olan Arapsun'da yaptırdığı külliyedir. Damad İbrahim Paşa'nın Muş-kara'yı Nevşehir yapması örneğinden hareket eden Mehmed Paşa, Nevşehir'e 20 km. uzaklıktaki Arapsun'un adını Gülşehir olarak değiştirmiş, burada inşasını tamamladığı külliyeye vakıflar tahsis etmiştir. 21 Muharrem 1194 (28 Ocak 1780) tarihli olup üzerinde padişahın hattı bulunan vakfiyesine göre 385 Gülşehir'de cami, dershaneli medrese, dükkânlar, köyün çeşitli yerlerinde altı çeşme yaptırmış, yine burada bir camisi bulunan ve onun İstanbul'da yetiştirilmesini sağlayan aşçıbaşı Süleyman Ağa'nın vakfını kendi vakfına katarak desteklemiştir. Bu eserlerden günümüzde cami, kütüphane olarak kullanılan medrese ile biri meydan çeşmesi ayarında olmak üzere dört çeşme ayaktadır. Mehmed Paşa, Gülşe-hir'e derbend statüsü kazandırarak vergilerde indirim sağlamış ve daha sonra bir kadı tayiniyle buranın bir kaza merkezi olmasını temin etmiştir. Onun koyduğu isim uzun yıllar yaygınlık kazanamamış, Gülşehir adı 1948 yılından itibaren resmî olarak kullanılmaya başlanmıştır. İstanbul'da da Eğrikapı dışındaki Savaklar Mescidi'nin ahşap minaresini tuğla ile yenilediği belirtilir.

Bibliyografya :

TSMA, nr. E 142, 362, 741, 1926,2020,2444/ 21, 2571, 2704,2743,3356,3845, 4722, 5224/ 4, 7029/298, 9722, 9747, 11393; D 2859, 3056, 4105, 4759, 4781, 5914, 5915, 5957, 6379, 6401,7286, 7955, 8094; BA, MD, nr. 176, s. 1/ h.l; nr. 178, tür.yer.; nr. 179, s. 37/h.2; BA, A.RSK, nr. 1601, s. 14; BA, Dîvân-ı Hümâyun, Tahvil Defterleri, nr. 16; BA. Ali Emîrî - I. Ab-dülhamid, nr. 347, 1021, 25374; BA, HH, nr. 8818, 11712, 1 1437, 58504; BA. D.BŞM, nr. 4482, s. 1; nr. 4892, 4976; BA, Cevdet-Saray, nr. 705; BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 7153, 7290, 8152; BA. Cevdet-Maarif, nr. 637; BA, D.BŞM, Muhallefât Halifeliği, nr. 12876, s. 2-3; VGMA, Haremeyn Defterleri, nr. 9, s. 41, 57, 62, 64, 66, 72-73; SitâhdarSeyyid Mehmed Paşa Vakfiyesi ueZeyilleri, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2570; Sırkâtibi Mustafa, Rûznâtne-i Sultan Abdülhamtd Hân, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, nr. 0.121, vr. 18b, 19a-20h, 23b, 24b; ismail Zihnî v.dğr., Rûz-

381 TSMA, nr. D 728Ö, nr. E 362, 741382 BA, A.RSK, nr. 1601, s. 14383 TSMA, nr. E 2444/21384 BA, Ali Emîrî-I. Abdülhamid, nr. 347; BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 7153385 Süleymani-ye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2570

nâme-i Sultan Abdülhamîd Hân, TSMA, nr. E 12360, vr. 5b, 8% 14°; Rûzmerre, TTK Ktp., Yazma, nr. 1001, s. 9-12; ŞerrTdânîzâde. Müri't-te-uâr'ih (Aktepe), III, 45, 61, 80; Ayvansarâyî, Ha-dîkatü'l-ceuâmt;\, 235; \[, 177-178; a.mlf., Ve-feyât-t Selâtîn, s. 17;Sâdullah Enverî, Târih, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Tarih, nr. 67, II, vr. 116°-117a, 120a-l22M26",132M40b-141ı=;Kethü-dâzâde Saîd, Târîh-i Sefer-i Rusya, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2143, vr. 15Jb; Ahmed Câvid, Verd-i Mularrâ: Hadîkatü'l-uüzerâZeyli, İstanbul 1271, s. 31-32; Vâsıf, Mehâsinü'l-âsâr, TSMK, Hazine, nr. 1406, vr. 18b, 50b, 61b-62% 97b, 99b; Süleyman Faik, Se/înetü V-mesâZeyli, İstanbul 1269, s. 117-118; Tayyârzâde Atâ Bey, Târih,İstanbul 1293,11, 109-113;Cevdet. Târih, 11,3,49-50, 128-136, 139-155, 336; Sİcill-l Os-mârıt, İV, 258-259; Mehmed Ziya. İstanbul oe Boğaziçi, İstanbul 1336,1, 356, 384, 389; Uzun-çarşılı, Osman/f Tarihi, İV/1, s. 473-475. Fikret Saricaoğlu

KARAVİYYÎN CAMİİ

Fas şehrinde Mağrib'in en meşhur cami ve külliyelerinden biri.İdrîsî Emîri M. İdrîs devrinde Endülüs'ten Fas'a göç edenlerin yerleştirildiği doğu tarafındaki mahalleye (Udvetülendelüs) 192 (808) yılında Câmiu'l-eşyâh, Kayre-van'dan göç edenlerin yerleştirildiği batı tarafındaki mahalleye de (Udvetülkaraviy-yîn) 193'te (809) Câmiu'ş-şürefâ adlı camiler inşa edilmişti. Bunların zamanla ihtiyacı karşılamaması üzerine, I. Yahya b. Muhammed döneminde Kayrevan'daki Şiî hâkimiyetinden kaçarak Fas'a geien fa-kih Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Fihrî'nin kızı Fâtıma tarafından 245 (859) yılında önceleri kendi adıyla. Zenâ-teler'in hâkimiyetinin ardından Karaviyyîn diye anılan cami yaptırıldı. IV. Yahya b. İdrîs b. Ömer'in Fâtımîler'e biat etmesiyle Fas Fatımî hâkimiyetine girinceye kadar Karaviyyîn Camii'nde vakit namazları kılındı; cuma hutbeleri ise Câmiu'ş-şürefâ'da okundu. Fatımî hâkimiyetiyle beraber cuma hutbeleri daha geniş bir mekâna sahip olan Karaviyyîn Camii'nde okunmaya başlandı ve ilk hutbe fakih Ebû Muhammed Abdullah b. Ali tarafından okundu (307/919). Hâkimiyet alâmeti olan cuma hutbeleriyle birlikte Karaviyyîn Camii'nin minberi siyasî mücadelelerin, fikri tartışmaların merkezi haline geldi. 387'de (997) Fas yeniden Emevî hâkimiyetine girince Halife II. Hişâm'ın isminin yer aldığı yeni bir minber konularak Karaviyyln Camii'nin bu fonksiyonu devam ettirildi. Yûsuf b. Tâşfîn'in 462 (1070) yılında Fas'a girmesiyle birlikte Fas şehrinin Endülüs ve Karaviyyîn mahallelerini ikiye ayıran surlar yıktırıldı ve Karaviyyîn Camii'nde pek çok kişi öldürüldü,386

Merînîler'in iktidara gelmeleri ve Fas'ı siyasî merkez edinmeleriyle (648/ 1250) Karaviyyîn Camii'nin minberi hükümet tebliğlerinin de okunduğu bir mekân oldu.Caminin gerek bakım ve onarımı gerekse burada yürütülen dinî hizmetlerle kültürel faaliyetlerin masrafları için erken dönemlerden itibaren vakıflar kurulmuştur. VI. (XII.) yüzyılda Karaviyyîn vakıflarının yıllık geliri 60.000 dinara ulaşmıştı. Siyasî mücadeleler bu vakıflardan bir kısmının talan edilmesine yol açmış, 723'te (1323) vakıf kayıtlarının önemli bir kısmı yangında yok olmuştu. Filâlîler'den Mevlây Reşîd, sahipleri tarafından belgelenemeyen Karaviyyîn'e ait vakıfları geri aldı. Zaman zaman bu uygulamalar tekrarlanmışsa da Karaviyyîn'e ait vakıfların bir kısmı elden çıkmıştır.Karaviyyîn Camii Fas'taki bütün camilere örnek olmuştur. Özellikle kültür hayatında bırakmış olduğu izlerden dolayı manevî değeri ve fazileti hakkında çeşitli rivayetler nakledilmiş ve İslâmiyet'in kutsal kabul ettiği Mescid Haram, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Aksa ile mukayesesi yapılmıştır. Cami, inşasından itibaren ilmî hayatın inkişafına kaynaklık eden bir eğitim ve kültür merkezi olarak ortaya çıktı. Murâbıtlar'ın Merakeş'i başşehir yapmasıyla birlikte (454/1062) Karaviyyîn Camii İslâm dünyasının en önemli kültür merkezlerinden biri haline geldi. Bu tarihten itibaren mevcut olan ders halkaları dinî ilimler ağırlıklı olmak üzere husu-sileşti. Merînîler zamanında Mağrib medeniyeti en yüksek seviyesine ulaşmış ve buna en önemli katkılar Karaviyyîn müesseseleri tarafından yapılmıştı. Merînî hükümdarlarının saraylarında İbn Haldun, İbnü'l-Hatîb, İbn Battûta gibi âlimlere büyük itibar gösteriliyordu. Merînîler Fas'a siyasî bir merkez mertebesi vermekle kalmamışlar, Karaviyyîn ve yeni Fas camisinin etrafına medreseler ve kütüphaneler inşa etmişlerdi. Bütün bunlar, İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden ve İspanya'dan yoğun bir talebe zümresinin Fas'a gelmesine sebep olmuştu. İspanya'nın hıristiyanlar tarafından ele geçirilmesinden sonra pek çok âlim Fas'a gelerek Karaviyyîn medresesinin eğitim kadrosuna katılmıştı. Eğitim ve Öğretim alanında Muvahhidler'le başlayan ve Me-rînîler'le zirveye ulaşan gelişmeler dikkate alınarak Karaviyyîn Medresesi'nin dünyanın eski üniversitelerinden biri olduğu ileri sürülmüştür.387 Karaviyyîn Medresesi'nde, Mağrib'de diğerlerine göre daha çok yayılmış olan Mâlikî mezhebine dayalı bir eğitim sistemi kurulmuşsa da öteki mezheplere ait bilgiler de Öğretilmiştir. Kuzey Afrika'nın Fatımî hâkimiyetine girdiği dönemde Karaviyyîn ulemâsı ile Mısır ulemâsı arasındaki ilişkiler yoğunlaşmıştır. Karaviyyîn Medresesi, hem Endülüs hem de Fâtımîler'den ve bunlara bağlı olarak meydana gelen siyasî ihtilâflardan etki-lenmişse de "Karaviyyîn ekolü" adı verilebilecek bir özgünlükten bahsedilebilir.388 Sömürge idaresi döneminde Selefi düşünce ile milliyetçiliğin bağdaştırılması yönünde bir gelişme görülmüş ve Mağrib'de

386 Selâvî, 1, 29387 Abdülhâdî et-Tâzî, Câmicu'l-Karauiyıjîn, I, 113-115388 İbn Ferhûn, II, 239

Selefîliğin yerleşip yayılmasında Karaviyyîn Medresesi'nin önemli rolü olmuştur.389

Karaviyyîn Medresesi Fas'ın bağımsızlığa kavuşmasından (1956) sonra modern bir üniversiteye dönüşmüş olarak İslâmî öğretime devam etmektedir. Ancak Câ-m iatü'I-Karaviyyîn'in Merakeş. Tıtvân ve Agâdîr şehirlerinde çeşitli fakülteleri açılmış, böylece Fas şehrinin dışına taşınarak Karaviyyîn Camii'nden kopmuştur. 1000 yıllık bir geçmişe sahip olan Karaviyyîn Medresesi'nde eğitim ve öğretim halka açık olarak yapılıyordu. Camiyi ziyarete gelenler âlimler tarafından verilen dersleri takip etmekte serbestti. Karaviyyîn Medresesi'nde verilen dersleri dinlemek için gündüzleri belirli bir saatte dükkânların kapanması âdet haline gelmişti.Caminin külliyesinde yer alan Karaviyyîn Kütüphanesi ayrı bir önem taşımaktadır. Karaviyyîn Camii'nin yapılmasıyla birlikte mushaflar ve bazı hadis kitapları özel bir bölümde yer alıyordu. Bunun dışında saray, medrese kütüphaneleri ve özel şahıslara ait kütüphaneler de vardı. Bütün bu koleksiyonlar Karaviyyîn Kütüphanesi'nin çekirdeğini teşkil etmiştir. Me-rînî hükümdarlarından Ebû İnan el-Me-rînî Karaviyyîn Camii'nde bir kütüphane oluşturmuştur. Kapısı üzerinde yer alan kitabeden Cemâziyelevvel 750'de (Temmuz 1349) yapıldığı, hükümdarın buraya çeşitli kitaplar vakfettiği ve kütüphanenin işleyişiyle ilgili bazı kurallar koyduğu anlaşılmaktadır. İbn Haldun, meşhur eseri bir nüshasını Karaviyyîn Kütüphanesi'ne vakfedilmek üzere gönderdiğini kaydeder.390 Yazma eserler açısından İslâm dünyasının en zengin kütüphanelerinden biri olan Karaviyyîn Kütüphanesi'nde kâğıt ve ceylan derisi üzerine yazılmış, aralarında Sultan Ahmed el-Mansûr tarafından hediye edilmiş olanın da bulunduğu çeşitli mushaflar yer alır. Dinî eserlerin yanında tıp, felsefe ve matematik bilimine ait kıymetli eserler mevcuttur. Bunların Önemli bir kısmı Abbasîler döneminde yapılmış tercümelerdir ve bunlar arasında Yuhannâ dönemine ait bir İncil de bulunmaktadır.Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn'in ve diğer bazı hükümdarların saray kütüphaneleri Karaviyyîn'e nakledilmiştir. 685'te (1286) Kastilya kralı olan IV. Sancho ile Merînî Ebû Yûsuf Ya'küb arasında yapılan antlaşmadan sonra Fas'a gönderilen on üç deve yükü kitap Karaviyyîn Kütüphanesi'-ne konmuştur. Filâlîler'den Mevlây İsmail'in esir alınan her hıristiyanı 100 kitap karşılığında serbest bırakması koleksiyonları zenginleştirmiştir. Gerek Filâlîler gerekse Sa'dîler ve onlardan sonra gelenler Karaviyyîn Kütüphanesi'ni geliştirmek için büyük çaba göstermişlerdir. Günümüzde Karaviyyîn Kütüphanesi Fas'ın en önemli millî kütüphanelerinden biridir. Muhammed Âbid ei-Fâsî, Karaviyyîn Kütüphanesi'nde bulunan yazmaların katalogunu neşretmiştir.391

Bibliyografya :

Bekrî. el-Mesâlik, II, 795-798; YâkOt, Mu'ce-mü7-M/dân, IV, 230; İbn Ebû Zer', ei-Enîsü'l-mutrib, Rabat 1973, s. 54-76; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü'i-müzheb, II, 239; ibn Haldun, Mukaddime, ], 290; İbnü'l-Kâdî, Cezuetü'l-ikübâs, Rabat 1973, 1, 27, 52-78; Selâvî. el-İsükşâ, I, 29, 76-78; Câmi'atü'l-Karauiyyîn A zikrihe'l-mi'eü ba'de'l-eif: 245-1379, Muhammediye, ts. (Ve-zSrelü'Kerbiyeti'l-valanîl; Roger le Tourneau, Fâs /T 'asri Benî Merîn (t. re. Nıkola Ziyâde), Beyrut 1967, s. 21, 28-29,38, 174, 193; Abdülhâdî et-Tâzî, Câmi'u'l-Karauiyyİn,Beyrut 1972, MI]; a.mlf., Câmi'atü'i-ftarauiyyîn, Muhammediye, ts. (Vezâretü't-terbiyeü'l-vatanîl; Muhammed Âbid el-Fâsî. Fihrisü mahtûtâtİ'l-Hizâneti'l-Ka-rauıt/y<7ı, Dârülbeyzâ 1399-1400/1979-80, I-II; Hüseyin Munis, el-Mesâcid, Kuveyt 1981, s. 188-193; a.mlf.. Târîhu '!-Mağrib ue hadâretüh, Beyrut 1992, I, 289, 389,411, 413, 415; T. Burckhardt, "Fez", City of İslam, Cambridge 1992, s. 3, 8-9, 109-128; Muhammed el-Fellâh el-Alevî, Câmi'u'i-Karauİyyînve'l-fikrii's-sele-fî: 1873-1914, Dârülbeyzâ 1994, s. 19 vd.; G. Deverdun, "al-Karatt'iyyîn", El2 (İng.), IV, 632-635; İbrahim Harekât, "Fas", DİA,XI], 188-190, 200-202. Abdülhâdî et-Tâzî

Mimari.

Karaviyyîn Camii küçük bir camiden başlayarak çeşitli tamir, tadilât ve genişletmeler sonucunda şimdiki şeklini almıştır. Caminin, özellikle mihrap duvarına dikey uzanan neflerden teşekkül etmiş ibadet mekânına sahip camiler yapmanın tercih sebebi olduğu bir muhitte mihrap duvarına paralel yatay neflerden müteşekkil bir ibadet mekânının bulunması ilgi çekicidir. İslâm âleminin batısındaki büyük camiler arasında yatay nefli plana sahip tek cami Karaviyyîn Camii'dir.Başlangıçta kare şekline yakın ve basit bir üslûpta yapılan caminin malzemesinin önemli bir kısmı arsasından temin edilmişti. Karaviyyîn Camii, kuzey-güney istikametinde on iki neften müteşekkil 32 m. kadar olup mevcut caminin dördüncü Karavivyin Camii'nin planı ve yedinci yatay nefleri ve bu nefleri teşkil eden on iki kemer açıklığına tekabül eden 1248 m2'!ik (39 32) bir alanı kaplamaktaydı. Caminin tavanından yüksek olmayan bir minare de yapılmıştı. İkisi avlu tarafında doğu ve batı yönünde bulunanlarla birlikte dört adet kapısı olan bu küçük caminin eski dış duvarlarından kıble tarafında yer alanların izleri kemer sıraları arasında fa rked ilmekte d ir. Daha sonra yıkılarak kemerli sütun dizileri haline getirilen bu kısım ilk binanın ne şekilde tâdil edildiği hususunda da bilgi vermektedir.

389 Muhammed el-Fellâhel-Alevî, s. 19 vd.390 Mukaddime, 1,290391 bk. bibi

IV. (X.) yüzyılın başlarında Fatımî idaresinde bir cuma camii olarak hizmet veren bina. Endülüs Emevîleri'nin müttefiki olan Berberî soyundan gelme Zenâte emîrlerinin bölgeyi egemenlikleri altına almalarıyla ilgiye mazhar oldu. Endülüs Emevî Halifesi İli. Abdurrahman zamanında Fas'a hâkim olan Ahmed b. Ebû Bekir ez-Zenâtî halifeden Karaviyyîn Ca-mii'ni genişletmek için yardım ve izin istedi. III. Abdurrahman da Fas'a önemli miktarda para ve ustalar göndererek yardımda bulundu. Güney (kıble] yönü hariç cami üç tarafından genişletildi ve dört kapı ilâvesiyle 4000 m2'lik bir alana ulaştı. Genişletme esnasında abdest alma mahalli ilâve edilmişti. Bu sırada yapılan ve günümüze kadar korunan minare Afrika'da ayakta kalan en eski İslâm eseridir. 344'te (955) inşasına başlanan minarenin ertesi yıl bitirildiği üzerindeki kitabede kayıtlıdır. Kare bir kaide üzerinde yükselmekte olup üst tarafı yarım küre şeklindedir, yüksekliği ise yaklaşık 26,75 metredir. Kurtuba (Cordoba) ve İşbîliye'-deki (Sevilla) minarelere benzerlik arze-den ve basit bir üslûpla yapılan minare 688'de (1289) bazı tamiratlar geçirdiyse de ilk şeklini korudu. Merînîler zamanında konulan kum ve güneş saatleriyle birlikte Karaviyyîn Camii'nin minaresi Fas'ta vakitlerin belirlendiği bir yer haline geldi. Eski avlunun ilâvelerle beraber ortadan kalkmış olması sebebiyle yeni bir avlu yapıldı. İbadet mekânının inşasında, dış duvarlarda taş kullanılmıştır. Yuvarlak at nalı biçiminde olan kemerler ve üzerlerindeki süslemelerde Endülüs etkisi açıkça görülür.V. (XI.) yüzyılın ikinci yarısında Fas'ın Murâbıtlar'ın hâkimiyeti altına girmesinden sonra da camiye duyulan ilgi devam etti. Murâbıt hükümdarları arasında imar faaliyetleriyle meşhur olan Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn 528'de (1134) camide önemli bir imar faaliyetine başladı. Daha önce yapılan genişletmenin asıl özellikleri korunarak mevcut bina genişliğiyle güney kısmı dahil olmak üzere ilâveler yapıldı. Fazla süslü binalar inşasını doğru bulmayan Murâbıt an'anesine uygun olarak bina içindeki sınırlı yerlerde kalan süslemelerin ağırlığını teşkil eden mihrap önü kısmı ve burayı örten mukarnaslı kubbe bu sırada teçhiz edildi. 531 "de (1136) önemli ölçüde tamamlanan çalışmalar (1143) yılına kadar sürdü. Caminin yeni minberi ise 538'de (1144) bitirildi. Mu-vahhidler devrinde bu yeni devletin anlayışına göre binanın İç süslemelerinin üzeri kapatıldı.Karaviyyîn Camii içinde gerçekleştirilen son imar faaliyeti XVII. yüzyılda Sa'dî şerifleri devrinde olmuştur. Sa'dî Sultanı Abdullah b. Şeyh tarafından binanın avlusuna Endülüs anlayışını aksettiren ve Elhamra Sarayı'nın Aslanlı Avlusu'nu hatırlatan, bir fıskiye ve havuz teşkilâtına da sahip olan iki küçük bina inşa ettirilmiş ve avluda düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenleme ve binalar tam manasıyla Endülüs anlayışına uygun bir durum arzet-mekte olup Endülüs'ten gelen ustaların eseridir.Mevcut şekliyle Karaviyyîn Camii, mihrap duvarına paralel on yatay nef ve onları mihraba dikey olarak kesen bir dikey neften ibaret ibadet mekânı ve içerideki neflere açılan yan neflere sahip bir avlu kısmından müteşekkil plana sahiptir. Sa'dî şerifleri tarafından düzenlenen bu avluya göre ibadet mekânının eksenini oluşturan dikey nefin durumu da tayin edilmiştir. İbadet mekânının en önemli kısmı olan ve mihrabın ehemmiyetini gösteren bu dikey nefin yatay neflerle kesişmesi sebebiyle meydana gelen on bölmenin üzerinde sekiz kubbe ve iki tonoz örtüsü mevcuttur. Hepsi farklı mimari özellikler gösteren bu örtü sistemlerinin avludan girişteki ilki kare planlı ve stalaktitli şekilde inşa edilmiş olup beşinci ve yedinciden itibaren hepsi stalaktitli olarak düzenlenmiş bulunan değişik örtüler silsilesine giriş teşkil etmektedir. Mevcut binanın ölçüleri 85 x 70 m. olarak tesbit edilmektedir.Murâbıt an'anesine göre sade bir biçimde süslenen caminin içinde Önemli mimari kısımlar ve özellikle mihrap önündeki kubbe ve maksure mahallî süslemenin ağırlığınıyansıtmaktadır. Murâbıt zevkine uygun akantusların hâkim olduğu kabartmalar boya kullanılarak zenginleştirilmiştir. Muvahhidler devrinde üstü örtülen bu süslemeler Henri Terrasse tarafından açılmış olup bütün ihtişamıyla gözler önüne serilmiş bulunmaktadır. Mihrap XVIII. yüzyılda değiştirilmişse de mihrabın arkasında bulunan sekizgen odayı örten kubbe ilk şekliyle korunmuştur. Mihrapta akantuslu iki sütun başlığına rastlanırken Murâbıt süsleme geleneğine esas teşkil eden ve Endülüs an'a-nesiyle irtibatı bulunan bu süslemelere mihrabın arkasındaki odada da rastlanmaktadır. Caminin muhteşem minberi 538 (1144) tarihli olup Kurtuba'dan getirtilmiş veya Kurtubalı bir ustaya yaptırılmıştır. Avluda yer alan ve Endülüs zevkini aksettiren çini süslemeler yine Endülüslü ustaların elinden çıkmış olup bütün ihtişamıyla göz doldurmaktadır.Karaviyyîn Camii, diğer İslâm ülkelerindeki eserler gibi tek başına bir yapı olmayıp başta Kayseriyye adı verilen çarşı olmak üzere çok amaçlı yapılar topluluğu olarak öne çıkar. Caminin avlusu şehirdeki en büyük boş alandır ve cami ile bütünlük arzeder. Caminin çevresinde onun bir uzantısı olarak medreseler, görevliler için evler, haftalık toplantıların yapıldığı salonlar, kütüphaneler gibi unsurlar yer alır.

Bibliyografya :

H. Terrasse, La mosquee al-Qaraouiyin â Fes avec une etüde da Gaston Deoerdun sur les İnscriptions historiqLies de la mosqu.ee, Paris 1968; a.mlf., "La reviviscence de l'acaıulıe dans l'art hispano-mauresque sous les almo-ravids", al-Andalus, XXVI, Madrid 1961, s. 426-435; Abdülhâdî et-Tâzî, Câmicu'l-Karauiyyîn, Beyrut 1972, [-]!!; D. T. Rice, islanıic Art, Lon-don 1975, tür.yer.; G. Mitcrıell, Archttecture of tfıe Islamic World, London 1984, tür.yer.; J. Hoag, islam, Stuttgart 1986, s. 49-51; T. Bal-bas, "'Nuevas perspectivas sobre el artc bajo el dominio de los almoravides", al-Andalus, XVIII, Madrid 1952, s. 411-424; G. Deverdun, "aI-Karawîyy!n", EP{lng.), IV, 632-633. A.Engin Beksaç

KARAY, REFİK HALİT

(1888-1965) Türk hikayeci ve romancısı.14 Mart 1888'de İstanbul Beylerbeyi'n-de doğdu. Babası maliye başveznedarı ve Bank-ı Osmânî nâzın, Mevlevî tarikatına mensup Mudurnulu Mehmed Hâlid Bey. annesi Kırım Giray hanları sülâlesinden gelen Nefise Ruhsar Hanım'dır. Aile Ka-rakayışoğullan diye bilindiğinden Refik Halit de bir süre Karakayış soyadını kullanmış, daha sonra bunu Karay'a çevirmiştir.İlk öğrenimini Vezneciler'deki Şemsül-maârif Mektebi ile Göztepe'deki Taşmek-tep'te gören Refik Halit, on iki yaşında Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'ne kayde-dildiyse de altı yıl sonra mezun olama-dan ayrıldı (190ö). Yazıldığı Mekteb-i Hu-kuk'ta öğrenci iken Maliye Nezâreti De-vâir-i Merkeziyye Kaiemi'nde kâtiplikle memuriyete başladı. Meşrutiyetin ilanıyla okulu ve memuriyeti bırakarakServet-i Fünûn ve Tercümân-ı Hakikat gazetelerinde çalıştı. Bir süre Son Havadis adıyla bir gazete çıkardı. Bu arada Beyoğlu Belediyesi'nde başkâtiplik yaptı. Kısa ömürlü Fecr-i Atî edebî topluluğu arasında yer aldı. Eşref, Şehrah, Kalem ve Cem dergilerinde imzasız veya Kirpi takma adıyla yayımladığı siyasî yazı ve hicivlerinden dolayı tedirgin olan İttihat ve Terakki iktidarı, Mahmud Şevket Paşa'nın katli hadisesiyle suçlananlar arasında onu da Sinop'a (1913), arkasından Çorum'a (l9I6) sürgün etti. Bu sürgün kendi isteğiyle önce Ankara'ya (1917) daha sonra Bilecik'e (1917-1918) çevrildi. Fırkada sözü geçen Ziya Gökalp'in aracılığıyla sürgün cezası kalkmaksızın İstanbul'da ikametine izin verildi (1918). Robert Kolej'de Türkçe öğretmenliği yaptı. Mütareke'yi takip eden günlerde Zaman gazetesinde İttihat ve Terakkî'yi şiddetle tenkit eden yazılan yanında Vakit ve Tasvîr-i Efkâr gazetelerinde de edebî ve siyasî yazıları çıktı. İkinci kuruluşunda Hürriyet ve İtilâf Fır-kası'na üye oldu. Bu fırkanın teşkil ettiği hükümette aralıklarla iki defa posta ve telgraf umum müdürlüğünde bulundu (Nisan-Ekim 1919; Nisan-Eylül 1920). Alemdar, Sabah ve Peyami Sabah gazetelerinde siyasî yazıları çıkarken Ay-dede adıyla bir mizah dergisi yayımladı (1922). İzmir'in Yunanlılar tarafından işgaliyle başlayan ve Anadolu'da Millî Mü-cadele'nin en çetin günlerine rastlayan umum müdürlüğü sırasında postahanelere Kuvâ-yi Milliye'nin ve diğer direniş gruplarının telgraflarının kabul ve keşî-de edilmemesi için emir verdiğinden ve Millî Mücadele aleyhindeki yazılarından dolayı savaş sonunda Yüzellilikler listesine alındı. Bu listenin çıkmasından önce 9 Ekim 1922'de Türkiye'den ayrılarak Suriye'de Beyrut yakınlarındaki Cünye kasabasına yerleşti. Burada geçimini Doğru Yol ve Vahdet gibi Türkçe gazetelere yazdığı makaleleriyle sağlayan Refik Ha-lit'in daha sonra Cumhuriyet inkılâplarını takdir eden yazıları, Hatay'ın Türkiye'ye ilhakı için bölgedeki Türk gençlerini teşvik gayretleri Ankara hükümetini memnun ettiğinden önce özel olarak affı söz konusu oldu. Bir süre sonra da Yüzellilikler hakkında çıkarılan af kanununun yürürlüğe girmesiyle on altı yıllık sürgün hayatının ardından Türkiye'ye döndü (Temmuz 1938). Bundan sonraki geçimini gazete yazıları, roman tefrikaları ve kitaplarının neşrinden temin etti. Aydede'yı yeniden bir süre daha yayımladı (1948-1949). Geçirdiği bir ameliyat sonucu 18 Temmuz 1965'te öldü ve Zincirlikuyu Asri Mezarlığı'na defnedildi.Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'nde okuyan, divan ve Tanzimat dönemi edebiyatlarına ilgi duymayan Refik Halit'i edebiyatçı olarak besleyen kaynaklar hemen tamamıyla Batı edebiyatına aittir. Roman tekniğindeki ustalığı açısından Edebiyât-ı Cedîde'yi takdir etmekle beraber dil ve millî ruh bakımından onları da eksik bulur. Sürgün olarak Anadolu'da geçirdiği yıllar. Anadolu insanlarının ilk defa gerçekçi bir gözle edebiyata yansımasına vesile olur. Ustalıkla kullandığı İstanbul Türkçesi, hikâyeierindeki her tabakadan Anadolu insanının psikolojisini ve davranışlarını ifadesiyle Millî Edebiyat çığırının başta gelen yazarları arasında yer almıştır. Özellikle Memleket Hikâyeleri samimi ve gerçekçi üslubuyla Anado-lucu edebiyatın ilk önemli ürünlerindendir. Yurt dışındaki sürgün yıllan da ona bir taraftan vatan hasretinin en güzel hikâyelerini yazdırırken diğer taraftan Türk edebiyatının başarılı egzotik romanlarını kaleme almasına imkân vermiştir. Günlük hayatında etrafındaki kişilerin zaaflarını yakalayarak zeki ve iğneleyici nükteler sarfeden, yer yer onları küçültücü bir dil kullanan, bununla beraber sohbetleri aranan bir şahsiyet olduğu değişik hâtıra ve portrelerde anlatılan Refik Ha-lit'in bu üslûbu hiciv yazılarında, hatta roman ve hikâyelerinde de dikkati çeker. Böylece Türk toplumunun Meşrutiyet ve Cumhuriyet'le yaşadığı değişmeleri benimsemekle beraber yeni zengin, mirasyedi ve alafranga tipleri hicvetmekten de geri kalmamıştır.Kirpi, Kirpi-i Nâtüvan, Aydede, Mübec-cel Haüd, Vak'anüvis. Rehak takma adlarını da kullanan Refik Halifin roman, hikâye, tiyatro, deneme, fıkra, hiciv gibi değişik türlerde çok sayıda eseri sevilerek okunmuş ve defalarca basılmıştır. Çeie, Sürgün, Nilgün, Karlı Dağdaki Ateş, İki Bin Yılın Sevgilisi ve Yatık Emine adlı eserleri filme de alınmıştır. Bunların dışında hayatını ve önemli olayları şahsî yorumlarıyla dile getirdiği hâtıraları ve çok defa günlük olaylardan hareket ederek hayat tecrübelerini ve düşüncelerini yansıttığı kronikleri de yakın dönem tarihine ışık tutması bakımından önemlidir.Eserleri. Hikâyeler. Refik Halifin, klasik bir Maupassant yapısı gösteren ve hemen bütün tenkitçiler tarafından en güzel Türkçe ile yazılmış olduğu kabul edilen hikâyelerinden 1908-1919 arasında yazılmış on dördü Memleket Hikâyeleri (İstanbul 1335) adı altında toplanmıştır. Bunlardan konusu İstanbul'un kenar semtlerinde geçen üçü dışında diğerleri yazarın ilk sürgün yerleri olan Sinop, Çorum, Ankara, Bilecik'te geçer. Anadolu'nun ilk defa sağlam bir hikâye tekniği ve usta bir kalemle dile getirildiği bu hikâyelerde memur, esnaf ve orta halli insanların

sıkıntıları, geçim dertleri, kasaba eğlence hayatı, örflerin bağlayıcılığı gibi konular canlı ve realist tabiat tasvirleriyie işlenmiştir. Hikâyelerin dili mahallî ağız taklitlerine saplanmayan tabii bir İstanbul Türkçesi'dir. Çoğunu ikinci sürgün döneminde yazıp Türkiye'ye dönüşünde yayımladığı Gurbet Hikâyeleri'nde ise (İstanbul 1940) ikisi Anadolu'da, diğerleri Suriye'de geçen on yedi hikâye yer alır. Bunlarda yazarın yurt dışı hâtıra ve intihalarının zenginleştirdiği ve çöl insanlarının hayatı, vatanlarından uzakta yaşamak zorunda kalanların daüssıla duyguları ve bu duyguların birbirine bağladığı insanlar anlatılmıştır.Romanlar. Refik Halit romanlarında genellikle Türk toplumunun geçirdiği sosyal değişmeleri, bunların kişilere yansımalarını, savaş gibi olağan üstü hallerden faydalanan vurguncuları, ezilen orta sınıf insanını ele alır. Yazar, bu gibi meselelerde genellikle dejenere bir değişmeye karşı muhafazakâr tutumludur. Bunların dışında popülizme kaçmamak şartıyla hemen bütün romanlarının konusunu aşk, egzotik ülkelerde sürükleyici maceralar, seyahatler, hatta polisiye olaylar teşkil eder. İlk romanı İstanbul'un çyüzü'nde (İstanbul 1336) II. Meşrutiyefin öncesi ve sonrasında İstanbul'da yüksek memurlar, aile ilişkileri, siyasî olaylar ve savaş yıllarında zengin olan insanlar, roman kahramanı İsmet'in hâtıraları şeklinde ve her birinde ayrı kişi ve çevrelerin anlatıldığı altı bölüm halinde verilmiştir. Yazarın sürgün yıllarının ürünü olan Yezid'in Kızı (Halep 1937) Yezîdîler'in yaşayışını, örf-lerini, inançlarını zengin tabiat tasvirleriyie anlatır. Çete (1939) Hatay'da, Fransız işgali yıllarında bir Türk çetecisinin Fransızlar ve Nestûrîler'le olan mücadelesinin ayrı dünyalara mensup iki insanın aşkı çerçevesindeki hikâyesidir. Yazarın hayatının benzerini yaşayan bir Osmanlı yüzbaşısının Beyrut, Halep ve Şam'daki hayatını anlatan Sürgün (1941) hanedana mensup diğer sürgünlerle beraber çekilen sıkıntıların ve hazin akıbetlerinin romanıdır. Anahtar (İslanbul 1947),Cumhuriyet'ten sonra yeni bir hayata ve sosyeteye ayak uydurmaya çalışan bir ailenin dramıdır. Nilgün (1950-1952), II. Dünya Savaşı yıllarında çeşitli sebeplerle yurt dışında kalmış Türkler'in hayatlarına yer yer temas eden Uzakdoğu egzotizmi ağırlıklı bir aşk romanıdır. 2000 Yılın Sevgilisi (İstanbul 1954), Roma ve Selçuklu imparatorlukları devrinde ve aynı zamanda günümüzde yaşanan değişmeyen bir aşkı anlatır. İki Cisimli Kadın (İstanbul 1955), bir kadının iKi uzak coğrafyada iki farklı ruhu taşımasının fantastik hikâyesidir.

Bibliyografya :

Ruşen Eşref Ünaydın, Diyorlar ki (İstanbul I 334), İstanbul 1972, s. 227-238; İsmail Habip [Sevük], Türk Teceddüd Edebiyatı Tarih i, İstanbul 1340, s. 634-637; Hikmet Münir Ebcioğlu. Kendi Yazdıklanyla Refik Hallet, İstanbul 1943, tür.yer.; Mustafa Baydar, Edebiyatçılarımız /Ve Diyorlar, İstanbul 1960, s. 107-112; Yahya Kemal Beyatlı, Siyâsi uc Edebî Portreler, İstanbul 1968, s. 44-47; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Gençtik ue Edebiyat Hatıraları, Ankara 1969, s. 59-93;Şerif Aktaş. Refik HâiidKaray, Ankara 1986, s. 7-38; ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., "Refik Halit Karay", Büyük Türk Klâsikleri, İstanbul 1992, XII, 74-78; Taha Toros. Mazi Cenneti, İstanbul 1992, s. 90-99; Hakki Süha Gezgin, Edebî Portreler {haz. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul 1997, s. 242-244; Erol Üyepazara. "Refik Ha-lit'in 'Aydede'si ile 'Millî Mücadele' ve 'Millî-ci'Ier", Müteferrika,sy. 2, İstanbul 1994, s. 135-143; Fahir İz, "Karay, Refik Khâlid", £7?(İng.]. İV, 635-637; Mustafa Kutlu, "Karay, Refik Ha-lid", TDEA.V, 192-195; Nihad Sami Banarh, "Refik Hâlid Karay", Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1979, II, 1205-1209; Selim İleri, "Karay, ReOk Halid", DBİst.A, IV, 462-464; Abdullah Uçman, "Karay, Refik Halit", Yaşamları ue Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, II, 16; "Karay, Refik Halit". Tanzi-mat'tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, İstanbul 2001, II, 482-485. M. Orhan Okav

KARAYAZICI ABDÜLHALİM

(ö. 1010/1602) III. Mehmed devrinde büyük bîr isyan çıkaran Celâli" lideri.Kaynaklarda Karayazıcı veya Yazıcı diye anılır, Karayazıcı lakabı sekban yazıcılığında bulunmasından ileri gelir. Halim Şah unvanıyla Anadolu'da saltanatını ilân eden ilk Celâlî olarak tanınmıştır. Urfa bölgesindeki Kılıçlı aşiretine mensup olan Abdülhalim, Osmanlı-Avusturya savaşları (1592-1606) yüzünden Anadolu'da sükûnetin bozulduğu yıllarda altı bölük zümresine (kapıkulu süvarisi) yazıldı. Bu görevde iken Şam'a veya bir başka sınır kalesine muhafız olarak gönderildi. Ardından Malatya taraflarına gelerek il erleri teşkilâtının başına yiğitbaşı tayin edildi. Altı bölük zümresine mensup bulunduğundan bir sancak beyinin vekili (kaymakam) oldu. Bu görevde iken etrafına le-vendlerden meydana gelen devriye bölükleri topladı. Daha sonra sancak başka birine verildiyse de burayı terketmediği gibisancağı teslim almaya gelen beyi öldürdü. Böylece isyan bayrağını çeken Kara-yazıcfnın yanına, Osmanlı Avusturya savaşlarının ortaya çıkardığı sosyal ve ekonomik sıkıntıların da rolüyle çoğu asker kaçaklarından meydana gelen gruplar toplanmaya başladı. Karayazıcı'nın 20.000 kadar1 sekbandan oluşan bir kuvveti bulunuyordu. Bölgede huzur ve asayişin tamamen bozulması üzerine Harput, Malatya ve Maraş sancak beyleri birleşerek onunla mücadeleye giriştiler, ancak mağlûp olup geri çekildiler, Bu hadiseden sonra Karayazıcı'nın şöhreti daha da arttı ve Anadolu'da isyan halinde olan Celâlî reisleri etrafına toplandı. Bunlar arasında kardeşi Deli Hasan, Amasyalı Deli Zülfikar, Malatyalı Karakaş Ahrned, Kalenderoğlu Mehmed, Gâvur Murad, Tekeli Mehmed, Ağaçtan Pîrî, Kara Said, Hüseyinoglu

İshak, Adanalı Se-vündük, Bağdatlı Uzun Halil. Kalın Dudak Mahmud ve Köprülü Şaban da bulunuyordu. Vaktiyle Habeş beylerbeyi ligi yapmış olan, fakat daha sonra istediği göreve getirilmeyince Karaman'da isyan eden Hüseyin Paşa ile de birleşerek devlet için çok ciddi bir tehlike haline geldi. Bu durum, Anadolu'da halkın büyük sıkıntılar çekmesine ve göçlere yol açtığı gibi Osmanlı sosyal ve ekonomik yapısında da önemli değişmelerin başlangıcını oluşturdu. Babıâli, Sinan Paşazade Mehmed Pa-şa'yı isyanı bastırmakla görevlendirdi. Mehmed Paşa Muharrem 1008'de (Ağustos 1599) Üsküdar'dan yola çıktı. Mehmed Paşa'dan, Karayazıcı ile Hüseyin Pa-şa'nin Rebîülâhir 1008'de (Kasım 1599) Urfa Kalesi'ni ele geçirdiklerine dair haberler İstanbul'a ulaştı. Bu haberlerden Celâlîler'in iç kaleye giremedikleri anlaşılıyordu. Öte yandan Şam Beylerbeyi Hüs-rev Paşa ile Halep Beylerbeyi Hacı İbrahim Paşa askerleriyle gelip serdara yardımcı olduktan sonra Urfa'nın kuşatıldığı öğrenilmişti. Serdardan aralık sonlarında Ur-fa'nın iç kalesinin Celâlîler'in eline geçtiği, dizdarının da öldürüldüğü haberleri geldi. İki taraf arasındaki mücadelede Mehmed Paşa emrindeki hükümet kuvvetlerinin geri çekildiği, kaledeki toplan ele geçiren Celâlîler'in daha da tehlikeli duruma geldiği bildirilmişti. Kaynaklardaki bilgilere göre artık kendisini güçlü hisseden Karayazıcı, padişahlığını ilân ederek etrafa "Halim Şah muzaffer-bâdâ" tuğralı fermanlar göndermeye başladı. Hüseyin Paşa"yı da kendisine vezîri-âzam tayin etti. Ordusunu Osmanlı askerî teşkilâtı gibi düzenledi. Teşkilâtınıyaymak üzere etrafa kadılar gönderdi. Öte yandan Karayazıcı rüyasında Hz. Muham-med'i gördüğünü, onun kendisine, "Adi ü dâd ile devlet senindir" dediğini halk arasında yaymaktaydı.Serdar Mehmed Paşa yeniden Urfa"ya Karayazıcı üzerine yürüdü. Şam ve Halep beylerbeyilerinin kuvvetlerine yerli kuvvetlerin de katılması Karayazıcı'yı zor durumda bıraktı. Cephanesi tükenen ve İaşe temini zorlaşan Karayazıcı uzlaşma çareleri aramaya başladı ve aman diledi. Amasya veya Antep sancağının idaresinin kendisine verileceği sözünü alınca yanında bulunan Hüseyin Paşa'yı hükümet kuvvetlerine teslim etti. Hüseyin Paşa İstanbul'a gönderilerek idam edildi.Karayazıcı, Urfa Kalesi'nden çıkıp sancağına giderken Hüseyin Paşa'yı ayırmak ve Urfa Kalesi'nden çıkarmak için sözde kalan bir anlaşma yapmış olduğu anlaşılan Serdar Mehmed Paşa'nın müdahalesiyle karşılaştı. Şiddetli savaşlardan sonra Divrik civarında Cehennem deresi mevkiinde mağlûp olup Sivas taraflarında dağlara çekilen Karayazıcı'nin akıbeti hususunda hükümet merkezine çelişkili haberler geldi.Bu sırada Avusturya seferine katılmak üzere İstanbul'a gelen Sivas Beylerbeyi Çerkez Mahmud Paşa, kendisine sancak verilmişken yeniden devlete baş kaldıran Karayazıcı'nin bu durumuna Serdar Mehmed Paşa'nın sebep olduğu iddiasında bulundu. Ona göre Karayazıcı Celâiî liderliğinden ziyade büyük işlerin adamı idi. Ayrıca Şeyhülislâm Sun'ullah Efendi'nin Anadolu'da kadılık yapan yeğeninin yazdığı mektuplarda Karayazıcı lehindeki ifadeler hükümeti etkilemişti. Ancak Sun'ullah Efendi'nin, yeğeni vasıtasıyla Kara-yazıcf darı 30.000 kuruş rüşvet aldığı iddiaları da vardı. Hükümet Karayazıcı hakkında olumlu davranıp onu Çorum sancak beyliğine tayin etti. Serdar Mehmed Paşa da İstanbul'a çağrıldı. Fakat Karayazıcı Çorum'da halka zulmetmekle itham edi -lince Sokulluzâde Hasan Paşa onun üzerine yürümekle görevlendirildi. Altıncı vezir Hacı İbrahim Paşa da serasker oldu. Bağdat'tan hareket eden Hasan Paşa gecikince Hacı İbrahim Paşa kuvvetleri Kara-yazıcı'nın 20.000 kişilik ordusuna Kayseri ovasında mağlûp oldu.392 Karayazı cı'n m saltanatını bu galibiyetten sonra ilân ettiği rivayeti de vardır. Onun Rebîülevvel 1009 (Eylül 1600) tarihli bir de ferman yazdığı ve burada bir padişah gibi, kendisine hizmet eden Kayserili Mehmed adında birini vergilerden muaf tuttuğu belirtilir.393

Sokulluzâde Hasan Paşa ise bu yenilgi haberini alınca vakit geçirmeden Karaya-zıcı'nın üzerine yürüdü. Onu Elbistan civarında Sepetli mevkiinde mağlûp etti.394 30.000 kişilik ordusunun üçte biri telef olan Karayazıcı yaralı olarak Canik dağlarına, kardeşi Hasan İse Tokat Kalesi'ne çekildi. Karayazıcı bir rivayete göre anlaşmazlığa düştüğü adamları tarafından öldürülmüş, diğer rivayete göre ise Ölümüne aldığı yaralar sebep olmuştur. Ölüm haberinin İstanbul'a 1010 yılı Ramazanında (Şubat-Mart 1602) ulaştığı kaynaklarda belirtilir. Onun yerine geçen kardeşi Deli Hasan da büyük karışıklıklara yol açmış ve isyanı kendisine beylerbeyilik verilmek suretiyle yatıştın İmıştır.Karayazıcı'nın isyanı, Celâlî denilen zümrelerin bir araya gelerek topluca bir tavır ortaya koydukları ilk hareket olması bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Onun oluşturduğu bu İttifak daha sonra kardeşi Deli Hasan tarafından da sürdürülmüş görünmektedir. Karayazıcı'nın saltanat iddiası ise bazı aksi yorumlara rağmen ciddi olmayıp doğrudan Osmanlı hanedanını hedeflemiş değildi. Ayrıca dönemin kaynaklarında ima edildiği üzere Anadolu yakasına hâkim olup burada kendi başkanlığında bir devlet kurma düşüncesinden ziyade sancak beyilikveya beylerbeyilik elde etme amacı taşıyordu.

Bibliyografya :

Selânikî. Târih (İpşirli), [1, 816-817, 827, 829, 834, 836-837, 841, 842,863; Hasanbeyzâde Alı-med. Târih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi, 1980), İÜ Ed. Fak. Ktp., nr. 57,11, 240-243, 247, 266, 271, 272, 313; Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Târih (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed. Fak. Ktp., nr. TE 80, s. 259-392 14 Rebîülevve! 1009 / 23 Eylül 1600393 Kâtib Çelebi, 1, 143; Naîmâ, I, 237394 12 Safer 1010/12 Ağustos 1601

263, 264; Pe-çuylu İbrahim. Târih, II, 252-254, 270; Kâtİb Çelebi. Fezleke,], 127, 143, 173-175, 184-185, 196, 226, 272, 280, 289; Solakzâde. Târih, s. 662-663, 673, 674, 686; Karaçelebizâde Abdü-laziz Efendi, Rauzatü'l-ebrâr, Bulak 1248, s. 489,490, 491; Naîmâ, Târih,], 223-225, 237-238, 281-284, 293-295, 300, 421-422; II, 3, 4; Amasya Tarihi, III, 346-351, 361; M. Çağatay Uluçay, XVII. Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1944, s. 12, 21, 26, 59, 140-154; Mustafa Akdağ, Celâli İsyanları: 1550-1603, Ankara 1963, bk. İndeks; a.mlf., "Karayazıcı", M, VI, 339-343; a.mlf.. "Kara Ya-zidji", £F(ing.],lV, 594-595; CengizOrhonlu, Osmanlı Tarihine Âid Belgeler, Telhisler (1597-1607), İstanbul 1970, s. 14-16, 19,21,22, 87; W, J. Griswold, The Great Anatolian Rebelllon 1000-1020/1591-1611 .Berlin 1983, s. 24-26, 27, 28, 29-31, 32-35, 36-37, 38,39-40.41-43, 55, 89-93, 102; K. Barkey, Eşkıyalar ueDeulel: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezîleşmesi (trc. Zeynep Allok). İstanbul 1999, s. 158,171, 188, 202-231; Faruk Sümer, "Celâlî İsyanlarının Sebebi ve Neticeleri", Resimli Tarih Mecmuası, İV/38, İstanbul 1953, s. 2042-2044; H. D. Andreasyan, "Bir Ermeni Kaynağına Göre Celâli İsyanları", XII/17-18, 7O(!963), s. 31-33. Mücteba İlgürel

KARAZA B. KA'B

Ebû Amr (Ebû Ömer) Karaza b. Kâ'b b. Sa'lebe el-Hazrecî (ö. 41/661) Valilik ve kumandanlık yapan sahâbî.Annesi Huleyde (Cündübe) bintSâbifin de sahâbî olduğu belirtilmektedir. Uhud Gazvesi'ne ve daha sonraki gazvelere katıldı. Hz. Ömer tarafından ensardan on kişilik bir irşad heyetiyle birlikte Kûfe'ye gönderilen Karaza buraya yerleşti. Küfe kadısı Abdullah b. Mes'ûd, Müseylirne-tülkezzâb taraftarlarından İbnü'n-Nevvâha el-Hanefî'nin ölüm cezasını ona infaz ettirdi. Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Râmhür-müz ve Tüster'in fethinde (20/641) süvari birliklerinin başına Karaza'yı getirdi. 23 (644) yılında Rey'i ve muhtemelen aynı tarihte Hemedan şehrini ikinci defa fethetti. Cemel Vak'ası'ndan önce Hz. Ali, Ebû Musa'yı Küfe valiliğinden azlederek yerine Karaza'yı getirip oğlu Hasan ve Ammâr b. Yâsir ile Küfe halkını muhaliflerine karşı savaşa hazırlamasını istedi. Sıffîn Savaşı'na giderken Küfe valiliğine Ebû Mes'ûd el-Bedrî el-Ensârî'yi vekil bırakarak Karaza'yı beraberinde götürdü. Karaza bu savaşta ensann başında onların bayrağını taşıdı. Sıfffn'den sonra Küfe valiliği görevini sürdüren Karaza, Hz. Ali'nin bütün mücadelelerinde onun yanında bulundu. Muâviye döneminin ilk günlerinde vefat etti. Onun 40 (660) yılında Küfe valisi iken öldüğü ve cenaze namazını Hz. Ali'nin kıldırdığı da kaydedilmiştir.Hz. Peygamber'İn düğünlerde şarkı söylemeye izin verdiğine dair hadis Ebû Mes'ûd el-Bedrî ile Karaza'dan rivayet edilmiş 395 Karaza'nın Hz. Ömer'den yaptığı bir rivayette ise halifenin irşad heyetini Kûfe'ye gönderdiği gün kendilerini Medine yakınındaki Sırâr mevkiine kadar uğurladığı, yeni müslü-man olan Kûfeliler henüz Kur'an'ı doğru okuyamadıkları için onların daha çok Kur'an'a önem vermelerini sağlamak maksadıyla az hadis rivayetinde bulunmalarını tavsiye ettiği belirtilmiştir.396 Karaza'dan Âmir b. Sa'd b. Ebû Vakkas ile Şa'bî hadis rivayet etmiş olup efendi ile kölesi arasında yapılan mü-kâtebe anlaşmasının ilk Örneklerinden birinin kölesi Süfyân'la yaptığı 70.000 dir-hemlik anlaşma ile Karaza'ya ait bulunduğu belirtilmektedir. Karaza'nın iki oğlundan Amr, Kerbelâ'da Hz. Hüseyin'in yanında yer alarak hayatını kaybetmiş, diğer oğlu ise aynı olayda karşı safta Ömer b. Sa'd b. Ebû Vakkâs'ın kumandasında savaşmıştır.

Bibliyografya :

Dârimî, "Mukaddime", 28; Müslim, "Cenâ'iz", 28; Ebû Dâvûd. "Cihâd", 154; İbn Mâce, "Mukaddime", 3;Tirmizî, "Cenâ'iz", 23, 25; Nesâî, "Nikâh", 80; ibnSa'd, et-Tabakât,V\, 17; VII], 369; Belâzürî, Fütahu'l-büldân, Beyrut 1987, s. 446, 535; İbn Kânı", Mu'cemü'ş-şalyâbeinşr. Hamdî Demirdâş Muhammed), Mekke 1418/ 1998, XII, 4403-4407; İbn Hazm. Cemhere, s. 365; Hatîb, TârihuBağdad,], 185; İbn Abdül-ber, et-İsLfâbJU, 265-268; İbnü'1-Esîr, Üsdü'l-ğabe, IV, 399-400; a.mlf.. el-Kâmİl, III, 23-24, 260, 365, 403; Mizzî, Tehzîbü'l-Kemâi, XXIII, 563-566; İbn Hacer, el-İşâbe, II), 231-232; a.mlf.. Tehzîbü't-Tehzîb, VIII, 369. Asri Çubukçu

KARCIĞAR

Türk mûsikîsinde bir makam.Türk mûsikisinin on üç basit makamından biri olup beş-beş buçuk asırlık bir geçmişi olduğu tahmin edilmektedir. Dizisi, dügâh perdesi üzerinde bir uşşak dörtlüsüne neva perdesinde bir hicaz beşlisinin eklenmesinden meydana gelir:Nota yazımında donanımına si için koma bemolü (segah], mi için bakiye bemolü (hisar) ve fa için bakiye diyezi (eviç) yazılır; gerekli değişiklikler eser içerisinde gösterilir. Makamın yedeni rast, durağı dügâh, güçlüsü neva perdesi olup güçlü üzerinde hicaz beşlisiyleyarım karar yapılır. Karcığar makamında güçlü üzerindeki hicaz çeşnili yarım kararın sonucu olarak çargâhta nikrizlı, segahta hüzzamlı asma kararlar yapılır. Ayrıca rast perdesine düşüldüğünde basit suzinak makamına bir geçki yapılmış olur.

395 Nesâî, "Nikâh", 80396 Dârimî, "Mukaddime", 28; İbn Mâce, "Mukaddime", 3

Bu makam, neva perdesindeki hicaz beşlisinin nevada uzzâl dizisi halinde uzatılmasıyla genişlerse de nevada ortalama hicaz dizisi oluşturmak suretiyle yapılan genişleme daha çok kullanılır. Bu genişleme sonucunda çıkıcı nağmelerde muhayyer perdesi üzerinde bir uşşak dörtlüsü, inici nağmelerde ise kürdî dörtlüsü meydana gelir. Bu durumda birincisinde tiz segah, ikincisinde sünbüle perdeleri kullanılır. Bu makamda zorunlu olmamakla beraber karar sırasında hisar ve eviç perdeleri atılıp yerine hüseynî ve acem perdeleri alınarak bayatı dizisiyle karar vermek de mümkündür.İnici çıkıcı bir seyir takip eden makamın seyrine güçlü civarından başlanır. Dizinin iki tarafındaki çeşnilerde karışık gezinildikten sonra güçlü üzerinde hicaz çeşnili yarım karar yapılır. Yine bütün dizide karışık olarak ve gerekirse genişlemiş bölgede de gezinilip asma kararlar gösterildikten sonra genellikle ana diziyle, bazan da bayatî dizisiyle dügâh perdesinde tam karar yapılır.Karcığar makamı, hareketli ve coşkun karakteriyle bu özellikleri taşıyan eserlerde tercih edilmiş olup bunun en açık örneği karcığar koçekçelerdir. Ayrıca şarkı formunda da çok kullanılan makam pastoral özelliği sebebiyle halk mûsikisinde çokça tercih edilmiştir. Hamâmîzâde İsmail Dede'nin, "0 mâhtâbı aceb gösterir mi bana felek" ve unutulmaya yüz tutmuş olan bu makamı yeniden canlandıran Dellâlzâde İsmail Efendi'nin, "Yıkıldı aşk ile âbâd gördüğün gönlüm" mısraı ile başlayan zencir besteleri, yine Dellâlzâ-de'nin, "Ne dâne vü ne dâm ü ne sayyâd gerektir" mısraı ile başlayan ağır semâi-siyle, "Nihânî ol büt-i şîrin-sühanla söyleşiriz" mısraıyla başlayan yürük semaisi bu makamın seçkin eserleri arasındadır. Ayrıca Enderûnî Ali Bey'in aksak usulünde, "Aldın dili nâşâdımı"; HamâmîzârJe İsmail Dede'nin aynı usulde, "Girdi gönül aşk yoluna"; Leon Hancıyan'ın Türk aksağı usulünde, "Bilmem ki safa neş'e bu ömrün neresinde"; Fehmi Tokay'ın curcuna usulünde. "O âhû bakışlara bir anda kandın gönül" mısraıyla başlayan şarkıları veYeniköylü Hasan Efendi'nin düyek usulünde. "Yine yaz aylan geldi" mısraı ile başlayan ilâhisiyle sofyan usulünde bestekârı belli olmayan, "Bülbül niçin böyle feryâd edersin" mısraıyla başlayan ilâhi de karcığar makamının bilinen örneklerindendir.

Bibliyografya :

Kantemiroğlu, İlmü'l-mûsiki, I, 111; Suphi Ezgi, Nazari-Amstt Türk Musikisi, İstanbul 1933-53. 1, 124-127; IV, 223-224; Özkan, TMNU, s. 176-180; H. Sâdeddin Arel, Türk Mûsikîsi Nazariyatı Dersleri, Ankara 1991, s. 56-57, 352-353. İsmail hakkı Özkan

KARDEŞ

Arapça'da erkek kardeşe ah, kız kardeşe uht denilir. Ayrıca aynı kaynaktan (ayn) gelmeleri veya diğer kardeşlere nisbetle daha asıl ve önemli (ayn) olmaları bakımından ana baba bir kardeşler için benü'l-a'yân, aynı şeyin parçalan olmaları dolayısıyla da şakik. annelerinin birbirine kuma (aile) olması sebebiyle baba bir kardeşler için benü'l-allât, ayrı babalarından dolayı farklı şekil ve özelliklere sahip olmaları (ahyâf) sebebiyle de ana bir kardeşler için benü'I-ahyâf tabirleri kullanılır. Kardeşler arasındaki akrabalık bağı, İslâm hukukunun çeşitli alanlarında karşılıklı hak ve yükümlülüklere ve bazı özel hükümlere konu teşkil eder. Sütkardeşi!-ği de özellikle evlenme engelleri bakımından önem taşır.397

Kardeşlik ilişkisinin ağırlıklı şekilde söz konusu edildiği miras hukukunda kardeşler erkek veya kız yahut Öz veya üvey oluşlarına göre farklı hükümlere tâbidir. Ana baba bir veya baba bir erkek kardeşler "asabe" sıfatıyla mirasçı olup ashâbü'1-ferâizden artakalanı paylaşırlar. Ancak asabe grubunda fürû (oğul, oğlun oğlu) veya usul (baba, babanın babası) varsa kardeşler mirastan mahrum kalacakları gibi iki yönden kan bağına sahip ana baba bir kardeşler varken de baba bir kardeşler mirasçı olamazlar. Ana baba bir veya baba bir kız kardeşler ise asabe yahut ashab-ı ferâiz olarak mirasa hak kazanırlar. Bu kız kardeşler kendi erkek kardeşleriyle birlikte bulunduklarında "bi-gayrihî" asabe olur ve onların yarısı nisbetinde pay alırlar. Erkek kardeşleri olmayıp da ölenin kızı veya oğlunun kızı ile birlikte bulunan kız kardeşler "maa'l-gayr" asabe olur ve onlardan artakalan mirası alırlar. Bu durumda da ana baba bir kız kardeş varken baba bir kız kardeş mirasçı olamaz.Ana baba bir veya baba bir kız kardeşler başkaları vasıtasıyla asabe oldukları bu iki durum dışında ashâbü'l-ferâiz sıfatıyla miras alırlar. Bu şekilde mirasa hak kazanabilmeleri için erkek kardeşlerini de mirasçılıktan düşüren yakın asabeden kimsenin bulunmaması gerekir. Bu durumda ana baba bir kız kardeş bir tane ise mirasın yarısını alır: birden fazla ise mirasın üçte iKisinieşit şekilde bölüşürler. Ana baba bir kız kardeşler bulunmayınca baba bir kız kardeşlerin hükmü de böyledir. Baba bir kız kardeş, ana baba bir tek kız kardeşle bulunursa payı altıda bire düşer; ana baba bir kız kardeşler birden fazla olursa baba bir kız kardeşler mirastan pay alamazlar. Ana bir kardeş, erkek kız ayırımı yapılmaksızın bir tane ise mirasın altıda birini alır; birden fazla ise üçte birini eşit olarak paylaşırlar. Bu kardeşler Ölenin oğlu, kızı, oğlunun oğlu veya oğlunun kızı, babası veya dedesiyle birlikte bulunduklarında miras alamazlar.Aile hukuku alanında kardeşlik evlenme mânileri, hidâneve nafakayla ilgili olarak söz konusu edilir. Kur"an"da evlenil-mesi yasak kadınlar (muharremât) arasında kız kardeşler, kardeş kızları, kız kardeş kızları ve ayrıca süt

397 bk. Radâ

kız kardeşler sayılmış 398 âlimler de ister Öz ister üvey olsun kardeşlerle sütkardeşi ve bunların çocukları, çocuklarının çocukları ile evlenmenin haram olduğunda ittifak etmişlerdir. İlgili âyette ayrıca İki kız kardeşle aynı anda evli bulunmak da yasaklanmıştır. Şahsın hukuku bakımından evlenmede velayet konusunda erkek kardeşin rolü de tartışılmış, kadının velisi olarak Hanefî ve Şâfiîler baba ve dededen, Mâlikîler oğul ve babadan. Hanbelîler baba, dede ve oğuldan sonra kardeşe yer vermişlerdir. Kardeşler arasında da önce ana baba bir, sonra baba bir kardeşler gelir. Hanefîler'in aksine diğer üç mezhebe göre nesep birliği olmadığından ana bir kardeşlerin velayet yetkisi yoktur. Ebû Yûsuf ve Muhammed'e göre ana bir kardeşin veliliği İçin asabenin icazeti gerekli iken Ebû Hanîfe buna gerek görmez.Küçüğün velayeti kural olarak babaya; bakımı, gözetimi ve terbiyesi anlamındaki hidâne hak ve sorumluluğu da anneye aittir. Anne olmayınca bu hak kadın akrabaya, onlar da bulunmazsa erkek akrabaya geçer. Çoğunluk bu hakkın anneden sonra anneanneye. Ahmed b. Hanbel ise babaanneye geçeceğini belirtmiştir. Bundan sonraki sırayla ilgili çok farklı görüşler ileri sürülmüş olup bazı hukukçular kız kardeşe, bazıları ise babaanneye, teyze veya babaya, daha sonra kız kardeşe yer vermişlerdir. Bazılarına göre ise bu sıralama daha da karmaşıktır.399 Kız kardeşler arasında öncelik sıralaması genel olarak ana baba bir, ana bir ve baba bir kardeşler şeklindedir. Kadın akrabanın yokluğunda hidâne sorumluluğu asabe sırasına göre erkeklere ve bu çerçevede erkek kardeşlere geçer. Şâfiîler kardeşler arasındaki öncelik sırasını ana baba bir, baba bir ve ana bir şeklinde belirlerken Hanefîler asabe olmadıkları için ana bir kardeşlere bu hakkı tanımaz. Hanbelîler de bu kardeşlere ancak zevi'l-erhâm akraba içinde belli bir sıraya göre yer verir. Mâlikîler ise ana baba bir kardeşten sonra hidâne kavramıyla bağlantılı olarak ana bir kardeşe, sonra da baba bir kardeşe öncelik tanırlar.Şafiî mezhebinde nafaka sorumluluğu sadece usul ve fürû, Mâliki mezhebinde sadece ana, baba ve çocuklarla sınırlı tutulurken Hanefîler birbirleriyle evlenmesi yasak olan bütün akraba, Hanbeîîler de ashâbü'l-ferâiz ve asabe sıfatıyla mirasçı olanlar ve bu çerçevede kardeşler arasında karşılıklı olarak nafaKa sorumluluğunu gerekli görürler. Erkek veya kız kardeşler birden fazla ise, bu mezheplere göre mirastaki hisseleri ölçüsünde sorumluluk yüklenirler. Hanbelîler'e göre kardeşin mirasçı olmasına engel teşkil eden daha yakın birisinin bulunması halinde kardeşin nafaka sorumluluğu kalkar.Yargılama hukuku alanında Hanefîler kardeşin kardeşe şahitlikte bulunabileceğini kabul ederken Şâfiîler. şahitlik yapana bir menfaat sağlayıcı veya ondan zararı önleyici bir durum söz konusu olmadıkça şahitliği geçerli sayarlar. Mâlikî ve Hanbelîler'in bu konuda ileri sürdükleri bazı şartlar da genel anlamda bu yaklaşıma dayanmaktadır.Kişinin usul ve fürûu dışındaki akrabasına zekât verip veremeyeceği konusu tartışmalıdır. Hanefîler'e göre kişi ister kendisine nafaka verme sorumluluğu taşısın ister taşımasın bu akrabalarına ve dolayısıyla erkek ve kız kardeşlerine zekât verebilir. Diğer üç mezhepte ise kişinin nafaka sorumluluğu taşıdığı akrabasına zekât veremeyeceği belirtilmiştir. Şafiî ve Mâlikîler'e göre erkek ve kız kardeşe nafaka ödeme sorumluluğu bulunmadığından bunlara zekât verilebileceği anlaşılmaktadır. Hanbelî mezhebinde nafaka sorumluluğu için mirasçılık şartı arandığından kişi mirasçısı olduğu kimseye zekât veremez, zira ona nafaka ödemek zorundadır. İki kişi (kardeş) karşılıklı olarak birbirine mirasçı olduğunda ise Ahmed b. Hanbel'den nakledilen kuvvetli rivayete göre zekâtlarını birbirine verebilir. Diğer rivayet mirasçı olanın diğerine zekât veremeyeceği, aksinin geçerli olduğu yönündedir. Buna göre meselâ iki kardeşten biri diğerine mirasçı olabilirken oğlunun varlığı gibi bir engel sebebiyle diğeri buna mirasçı olamıyorsa mirasçı olamayan diğerine zekât verebilir, çünkü ona karşı nafaka sorumluluğu yoktur.

Bibliyografya :

İbnü'l-Esîr, en-Nihâye, III, 333; İbnü'l-Cellâb. et-Tefri' (nşr. Hüseyin b. Salim ed-Dehmânî), Beyrut 1408/1988, 1, 297-298; II, 212-213; Şî-râzî. el-Mühezzeb,l, 182; II, 166-167; İbn Kudâ-me. el-Muğnî (nşr. Abdullah b. Abdiilmuhsin et-Türkî- Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1412/ 1992, IV, 98-100, 314-315; Vll, 314-315; XI, 374-378,384-386; XII, 461; XIV, 184-185; Ne-vevî, Ravzatıt't-tâlibîn (nşr. Âdil Ahmed Abdüi-nıevcûd -Ali M. Muavvaz), Beyrut 1412/1992, II, 171-172; VI, 489; Muhammed b. Abdullah el-Haraşî, Şerhu Muhtasarı Halli, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), II, 221; IV, 202-204;Şevkânî. Ney-lü'l-eutâr, IV, 200; VI, 361; Bilmen, Kamus, V, 247-248, 263-268, 271; M. Ebû Zehre. Ahkâ-mü't-terikât ue'l-meuârtş, Kahire, ts. (Dârü'l-fikri'l-Arabî), s. 129, 138-147, 184; Hayreddin Karaman, Mukayeseli islâm Hukuku, İstanbul 1974, 1, 395, 397, 404-408; "Ah",' Mo.Fİ, IV, 40-60. Rahmi Yakan

KARDEŞLİK

İslâmî literatürde kardeşlik karşılığında kullanılan Arapça uhuvvet, aynı ana babadan veya bunlardan birinden dünyaya gelenler arasındaki kan bağını belirtmesi yanında aynı sülâleye, kabile veya millete mensup olma. aynı

398 en-Nisâ 4/23399 bk. Hidâne

inanç ve değerleri, dünya görüşünü paylaşma gibi ortaklık ve benzerlikleri bulunan kişi ya da gruplar arasındaki birlik ve dayanışma ruhunu da ifade etmektedir.400 Kelime Kur'an ve hadislerle diğer İslâmî kaynaklarda, Câhiliye telakkisinde soy birliğine ve kan bağına dayanan asabiyet kavramının karşıtı olarak tevhid inancını esas alan manevî birliği, dayanışma ve paylaşma sorumluluğunu anlatmak üzere yaygın biçimde geçmektedir. Klasik sözlüklerde uhuvvet kelimesinin iki farklı çoğulundan ihvanın daha çok kan kardeşleri, ihvanın ise kan bağı olsun veya olmasın aynı inanç ve idealleri paylaşmaktan dolayı aralarında manevî yakınlık bulunan kişileri ifade etmek için kullanıldığı belirtilmektedir.401 Kur'ân-ı Kerîm'de ihvan, çoğu manevî kardeşlik olmak üzere her iki anlamda geçerken müminlerin birbirlerinin kardeşleri olduğunu bildiren âyet 402 dışında ihve kelimesi özellikle gerçek kardeşleri ifade eder. Fahreddin er-Râzî'ye göre bu istisnaî kullanımdaki amaç din kardeşliğinin en az kan kardeşliği kadar önemli olduğunu vurgulamaktır.403

Kur'an'da kardeşlik kavramının farklı ilişki biçimlerini ortaya koyduğu görülmektedir. Nesep ilişkisi. Miras, evlenme gibi fıkhı düzenlemeler üzerinde durulurken kardeşlerden söz edilmesi yanında 404 ahlâk açısından Hz. Adem'in oğullarından Kabil'in kıskançlık ve menfaat duygularına mağlûp olarak kardeşi Hâbil'i öldürmesi 405

yine kıskançlık yüzünden Hz. Ya'-küb'un oğullarının kardeşleri Yûsuf'a ihanet etmeleri 406 anlatılır. Ayrıca bazı âyetlerde müslümanların putperest akrabalarıyla ilişkileri çerçevesinde kardeşlerden de söz edilmekte ve müslümanların bunları dost kabul etmemeleri gerektiği bildirilmektedir.407 Aynı soya ve kavme mensubiyet. Özellikle Hüd, Salih, Şuayb gibi peygamberlerin kendi toplumlarıyla ilişkilerinden söz edilirken bunlar kavimlerinin kardeşleri olarak takdim edilir. Kaynaklarda, bu bağlamda kardeşlik kavramının soy birliğini veya bütün insanların aynı atadan geldiğini ifade etmesi yanında peygamberlerin kavimlerine duydukları şefkati, dolayısıyla onların manevî kurtuluşları için besledikleri arzuyu dile getirdiği belirtilir.408 İnanç, amaç ve davranış birliği. Kur'an bu açıdan müslü-manları birbirinin kardeşleri olarak gördüğü gibi 409 müslümanların dışında kalan inanç grupları arasındaki ortaklık ve iş birliğini de kardeşlik kavramıyla ifade eder. Buna göre inkarcılar ve münafıklar birbirinin kardeşleridir.410 Hatta Kur'an münafıklarla Ehl-i kitap arasında da bir kardeşlik ilişkisi kurar.411 Fahreddin er-Râzî bu ilişkiyi iki tarafın da Hz. Muhammed'in peygamberliğini inkâr etmesine, ona karşı tutumlarında aynı düşmanca niyeti beslemesine bağlar.412 Öte yandan mallarını benlik iddiası uğruna saçıp savuran veya müslümanları başarısız kılmak için harcayan putperestler kastedilerek 413 "Savurganlar şeytanların kardeşleridir" denilmekte 414 aynı ilişki A'râf sûresinde de (7/202) yine kardeşlik kavramıyla belirtilmektedir.Hz. Peygamber, kabileci asabiyetin bir sonucu olarak kan bağına büyük değer veren bir zihniyet dünyasında her türlü ırkî yakınlığı değerler alanının dışına atmak, bunun yerine din ve inanç birliğini koymaya girişmekle tamamen yeni bir toplum tesis etmek gibi güç bîr işe teşebbüs etmişti. Nitekim içlerinde Ebû Cehil'in de bulunduğu putperest liderler grubunun Resûlullah'ı Araplar içinde benzeri görülmemiş bir şekilde halkının atalarını kötülemek, saygın kişileri aşağılamak ve toplumda ayrılık tohumları ekmekle suçlaması 415 bunların neden Hz. Peygamber'in amansız düşmanları olduğunu açıklamaktadır. Resûl-i Ekrem aile, aşiret, nesep, kavim gibi kan bağına dayalı birlik duygularının ve ilişkilerin Önemini kabul etmekle birlikte ilkel şekliyle şahsî veya ırkî çıkarlara yönelik olan asabiyet kavramının içeriğinde köklü bir değişiklik yaparak bu kavramı özellikle dinî öğretilerin yayılması, gerçeğin gün ışığına çıkarılması, daha faziletli bir toplum kurulması gibi yüksek hedefler için bir araç olarak değerlendirmiştir.416 İslâm'ın temel toplumsal dinamiği başından itibaren inanç birliği etrafında yoğunlaşan manevî kardeşlik duygusu olmuş, asabiyetten kaynaklanan farklılaşma ve çatışma eğilimleri yok edilerek yerine ilkelerini Kur'an'ın belirlediği inanç ve değerler birliğine dayalı bir kardeşlik ruhu konulmuştur. Nitekim Âl-i İmrân sûresinde (3/103), Câhiliye Arap-lan'ndaki kabilecilik çatışmaları kendilerini bir yıkım noktasına sürüklemişken onların gönüllerinde barış ve kardeşlik duygularının gelişmesi, bu suretle de bir kardeşler topluluğu haline gelmeleri Allah'ın onlara bir nimeti olarak nitelendirilir. Zemahşerî. Araplar'ın

400 Râgıb el-İsfahânî, et-Müfredât, "eh" md401 Lisânü'l^Arab, "ehv" md402 el-Hucurât 49/10403 Me/âtfhu'^ayfa, XXVIII, 129404 bk. kardeş405 el-Mâide 5/ 27-31406 Yûsuf 12/8-1 5407 et-Tevbe 9/23-24; el-MÜcâdile 58/22408 Râgıb el-İs-fahânî, et'Müfredât, "eh" md.; Zemahşe-rî, 11, 86; Şevkânî, II, 249409 Âl-ı İmrân 3/103; et-Tevbe 9/ 11; el-Hucurât 49/10; el-Haşr 59/10410 Âl-i İmrân 3/156, 168;el-Ahzâb 33/18411 el-Haşr 59/11412 Mefâtîhu'l-ğayb, XXIX. 288413 a.g.e., XX, 194414 el'İsrâ 17/27415 İbn İshak, s. 178416 bk. asabiyet

Câhiliye döneminde ihanet ve düşmanlık duygularıylasürekli savaş halinde olduklarını hatırlat tıktan sonra âyetteki "kardeşler" kamini bu bağlamda "birbirine karşı şefkat duyan, temel noktalarda uzlaşıp anlaşan topluluk" şeklinde açıklar ve bunun "Allah için kardeşlik" 417olduğunu belirtir.418 e!-Hubbü lillâh" gibi bu tabir de İslâmî literatürde f. çıkar gütmeyen kardeşlik ve sevgi duygusunu ifade eder. Hz. Peygamber, bütün maddî varlıklarını Mekke'de bırakarak Medine'ye hicret etmek zorunda kalan Mekkeliler'le onlara kucak açan ve daha sonra kendilerine ensar (yardımcılar) adı verilen Medineli müslümanlar arasında muâhât" denilen bir kardeşlik bağı kurmak suretiyle geçici mal ortaklığını da içine alan bir uygulama gerçekleştirmiştir.Hucurât sûresinde (49/9-13), Müminler sadece kardeştirler" şeklinde kategorik bir hüküm konulmuş ve bu hükmün gerektirdiği ahlâkî ve insanî ödevler özetlenmiştir. Hadislerde de müslümanların kardeşliği ilkesi üzerinde önemle durulmuş ve aynı ödevlere daha ayrıntılı olarak yer verilmiştir. İbn Kuteybe'nin "Uyûnü'l-ahbâr'ı 419 Mâverdî'nin Edebü'd-dünyâve'd-dîn Gazzâlî'nin İhyâ'ü cu!ûmi'd-dm 420 gibi geleneksel İslâm ahlâk literatüründe müslümanlar arasında kurulması gereken kardeşlik ve dostluk ilişkilerinin Önemine, bu çerçevedeki hak ve sorumluluklara, muaşeret kaidelerine geniş yer verilmiştir. Tasavvuf kaynaklarında ilk zamanlarda sohbet ve müridliçjin âdabına dair bölümlerde kardeşlik konusuna da yer verilirken tarikatların ortaya çıkmasıyla bir tarikata veya onun kollarına mensup olanlara ihvan denilmeye başlanmıştır.421

Bibliyografya :

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "eti" md.; Lı-sânüVArab, "ehv" md.;Müsned,|[, 9, 68, 156; Buharı. "îmân", 7, 22, "Menâkıb", 20, "Nikâh", 11, 45, "Mezâlim", 3, 4, "Ferâ'İz", 9, "Edeb", 44, 57, 58, 62,73; Müslim, "îmân", 71, 72,"Zikir, 88, "'Akzıye", 4, "Birr". 23-32; Tirmîzî, "Hudûd", 3, "Birr", 20, 36, 45; İbn İshak. es-Sîre, s. 178; İbn Kuteybe, 'üyûnü'l-ahbâr(Ta-vîl), IV, 3-134; İbn Hibbân. Raozalü V-'ii jcatö1 ue nüzhetü'i-fuzalâ' fnşr. M. Muhyiddin Abdülha-mîd v.dgr), Beyrut 1397/1977, s. 85-94, 114-117, 242-246; Mâverdî. Edebü'd-dünyâ ue'd-dln, Beyrut 1978, s. 148-226; Gazzâlî. İhyâ'Jl, 157-221; Zemahşerî. ei-Ke$şâf (Kahire], 1,451; II, 86; IV, 564-565; Fahreddin er-Râzî, Mefâtî-hu'lğayb,XX, 194; XXVIII, 129; XXIX, 288; Şevkânî. Fethu'l-kadtr, Beyrut 1412/1991, II, 249; T. Izutsu, TheSLrucLureofLheEticatTerms in the Koran, Tokyo 1959, s. 48-54.Mustafa Çağrıcı

KAREDE SERİYYESİ

Hz. Peygamber'in, Necİd-Irak üzerinden Suriye'ye gitmeye çalışan bir Kureyş kervanına karşı çıkardığı seriye (3/624).Kureyşli müşrikler Bedir Gazvesi'nde uğradıkları yenilginin intikamını almak için savaş hazırlıkları yaptıkları sırada Medine'ye âni bir baskın düzenlediler 422 Hz. Peygamber, baskını yapan Ebû Süfyân ve askerlerini bir süre takip ettikten sonra Medine'ye döndü 423 Bu olaydan birkaç ay sonra da bir Kureyş kervanının Necid- İrak güzergâhından Suriye'ye doğru hareket ettiğini öğrendi.Resûl-i Ekrem, Medine'ye hicret etmesinin ardından bölgede kontrol ve hâkimiyeti sağlamak amacıyla Mekke Suriye sahi! yolundaki kabilelerle antlaşmalar yapmış, düzenlediği gazve ve seriyyelerle Mekke müşriklerinin Suriye ve yöresine yaptığı ticarî seferleri büyük ölçüde engellemiş. Bedir zaferinden sonra Suriye yolunu Mekkeliler'e hemen hemen kapatmıştı. Büyük Ölçüde Suriye civarına gönderdikleri ticarî kervanlarla geçimlerini sağlayan Kureyş müşrikleri, Kızıldeniz sahil yolunu kullanmaktan korktuklarından bu yol yerine Necid bölgesi ve İrak üzerinden Suriye'ye ulaşan yolu kullanmayı kararlaştırdılar. Çöllerle kaplı ve sahil yoluna göre ulaşımı çok daha zor olan bu yolu geçebilmek için bir kılavuz buldular. Birçok zengin tacirin katıldığı kervan Safvân b. Ümeyye'nin başkanlığında yola çıktı. Kureyş eşrafından Ebû Süfyân, Huveytıb b. Abdüluzzâ, Abdullah b. Ebû Rebîa ve Hz. Peygamber'in damadı Ebü'l-Âs da kervanda bulunuyordu. Kervan yükünün büyük kısmını külçe gümüş ve gümüş eşyalar oluşturuyordu. Bu hazırlıklar sırasında Mekke'de bulunan Eşca' kabilesi reislerinden Nuaym b. Mes'ûd, Medine'de misafir olduğu biryahudinin evinde içki içtikten sonra Kureyş kervanı hakkında bildiklerini anlattı. Orada bulunan bir sahâbî duyduklarını Resûl-i Ekrem'e aktardı. Resûlullah kısa sürede 100 kişilik bir seriyye hazırladı. Seriyyenin başına kumandan tayin edilen Zeyd b. Harise, cemâziyelâhir ayının ilk günlerinde Medine'den ayrılarak kervanın geçeceği Necid istikametine yöneldi, Rebeze ile Gamre arasında kalan Karede suyu civarında Kureyş kervanını pusuya düşürdü. Saldırıya uğrayan Kureyşü tacirler kervanı bırakarak kaçmak zorunda kaldılar. Kervan bütün mallarıyla birlikte Medine'ye götürüldü. Ganimetin 417 el-uhuvve fillâh418 et-Keşşâf, I, 451419 IV, 3-134420 II, 157-221421 bk. İhvan422 Zilhicce 2 I Haziran 624423 bk.Sevîk Gazvesi

20.000 veya 25.000 dirhemi bulan beşte birlik kısmı beytülmâle ayrıldıktan sonra kalanı seriyyede bulunan sahâbîler arasında taksim edildi. Esir alınan kılavuz Furât b. Hayyân müslüman olduğunu söyleyince Hz. Peygamber tarafından serbest bırakıldı.424

Bibliyografya :

İbn İshak. es-Stre, s. 296; Vâkıdî. el-Meğâzt, 1, 3, 197-198; İbn Hişâm, es-Sîre, III, 50; İbn SaU et-Tabakât, II, 36; III, 45; Belâzürî, Ensâb, I, 374; Ya'kübî. Târih, II, 70-71; Taberî, Târih (Ebü'l-l:azl}, II, 492-493; Süheylî, er-Rauzü'l-ünüf, V, 395-396, 408-412; Yâköt, Muccemü'!-büldân (Cündî). IV, 282, 366; Şâmî. Sübütü'l-hüdâ, VI, 51-53; Koksal./s/âmTari/ıİ(Medine). III, 29-31.Ahmet Ünkal

KARESİ BEY

(ö. 728/1328'den önce) Karesioğulları Beyliği'nin kurucusu.Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Çağdaşı Bizanslı tarihçi Gregoras ondan "Ca-lames'in oğiu Carases" diye bahseder. Osmanlı kaynaklarında ise 11. Gıyâseddin Mesud'un 425 nökeri olduğu belirtilir. Tokat'ta bulunan Karesi ailesinden Kutlu Melek ile oğlu Mustafa Çelebi'ye ait iki mezar taşı kitabesinden Karesi Bey'in soyunun Dâniş-mendliler'e dayandığı anlaşılmaktadır. Babasının, Melik Dânişmend Gazi neslinden gelen Yağdı Bey'in oğlu Kalem Bey olduğu, babası ile birlikte Selçuklu Sultanı II. Mesud'un emirlerinden biri iken Balıkesir ve civarını fethettiği ve bağımsızlığını ilân etmek suretiyle kendi adıyla anılan bir beylik kurduğu söylenebilir. Ancak bu beyliği ne zaman kurduğu kesin olarak belli değildir. Bununla beraber Bizans İmparatoru II. Andronikos'un (1282-1328) saltanatının ilk yıllarından itibaren faaliyete geçtiği ve muhtemelen 1296-1297'de Erdek, Biga, Edremit, Bergama ve Çanakkale hariç Büyük Mysia sahasına hâkim olduğu anlaşılmaktadır.Karesi Bey'in hakimiyetindeki topraklar Bulgar baskısıyla Rumeli'den, Moğol baskısıyla Anadolu'dan kopup gelen göç dalgalarına son durak olabilecek elverişli bir mekân konumundaydı. Nüfusu artan beylik giderek güçlendi. Bizans İmparatorluğu'nun Alan ve Katalanlar ile ittifak kurmak suretiyle Batı Anadolu beyliklerine yönelik iki seferinden sonra (1302-I 308) Karesi Bey topraklarını Küçük Mysia ve Saruhan Beyliği sınırlarına kadar genişletti. Trakya'da uzun süre Bi-zansiılar'a karşı mücadele veren Ece Halil liderliğindeki Sarı SaltukTürkmenleri'-ni destekledi (I 311) ve bu mücadeleden geriye kalan Türkmenleri ülkesine kabul etti.Oğlu Demirhan Bey ile Bizans İmparatoru III. Andronikos arasında 1328yılında bir anlaşmanın yapılmış olması Karesi Bey'in bu tarihten önce vefat ettiğini düşündürmektedir. Bazı araştırmacılar, Osmanlı kaynaklarından yola çıkarak bu tarihi 1334 veya 1336 olarak göstermişlerdir. Osmanlı tarihlerinde bir Karesi beyinin ölümünden bahsedilmekte ve adı Aclan Bey şeklinde verilmektedir. Cahen'e göre Aclan Karesi Bey'in unvanıdır. Osmanlı tarihlerinde ise Aclan Bey Karesioğlu şeklinde yer almaktadır. Karesi Bey'in kesin olarak bilinen Yahşi (Aclan) adında bir oğlu vardır. Karesioğulları diye adları geçen Demirhan ve Dursun beylerin onun çocukları olduğu şüphelidir. Balıkesir Mustafa Fakih mahallesinde Paşa Camii yakınında yer alan türbesi 1920 yılında yeniden yapılmıştır. İçinde Karesi Bey ile beş oğluna ait oiduğu kabul edilen mezarlar mevcuttur. Karesi Bey'in sandukası kûfî yazı ile süslüdür.

Bibliyografya:

Yazıcızâde Ali, Târîtı-İ Âl-i Selçuk, TSMK, Revan Köşkü, nr. 1390, vr. 280a; İbn Battûta, Seyahatname, II, 338-339; N. Gregoras. Corpus Scriptorum Historiae Byzanünae (ed. L. Scho-pen], Bonnae 1829, I, 214; 1. Kantakuzenos, Corpus Scrİptorıtm Historiae 8yzantinae[ed. L. Schopen), Bonnae 1828-32, I, 339; III, 457; A. Tevhid, -Balıkesir'de Karesiogullan", TOEM, 11/ 9 (1327|, s. 565; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Kara-si-oğulları VAH 331-332; Cl.Cahen." Karası", S2(lng.).lV,628. Zerrin Günal Öden

KARESIOĞULLARI

XIII. yüzyılın sonu ile Kvızeybüiı Anadolu'da hüküm süren bir Türk beyliği.Anadolu Selçuklu Devleti'nin çökmesinden sonra uç beyleri tarafından kurulan küçük devletlerden biri olup adını kurucusu Karesi (doğrusu Karası) Bey'den alır. Karesi adı Osmanlılar zamanında da yaşamaya devam etmiş ve beyliğin merkezi olan Balıkesir'e Cumhuriyet dönemine kadar Karesi sancağı denilmiştir. Karesi-oğullan'nın menşei hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamakta, ancak Tokat'taki Hamzalar Mezarlığı'nda bulunan hanedana mensup Kutlu Melek Hatun ile oğlu Mustafa Çelebi'nin mezar taşlarından şecerelerinin Dânişmendli-ler'e dayandığı anlaşılmaktadır.426

VII. (XIII.) yüzyılın sonlarından, muhtemelen 696 (1296-97) yılından itibaren Selçuklu uç beyi Kalem Bey ile 424 Cemâziyelâhir 3 / Kasım 624425 birinci saltanatı 1284-1296426 Uzunçar- Kitabeler, s. 43-45

(Kalemşah) oğlu Karesi Bey Bizanslıların Erdek, Biga, Edremit, Bergama gibi şehirlerini fethedip Antikçağ'da Mysia adıyla bilinen Balıkesir, Bergama ve Çanakkale topraklarının büyük bir kısmına hâkim oldular. Karesi Bey, Bizanslıların karşı hücumlarıyla geçirilen birkaç yıldan ve bu arada vuku bulan babasının ölümünden sonra Balıkesir'de çöküş halindeki Selçuklu Devle-ti'ne karşı bağımsızlığını ilân ederek kendi adını taşıyan beyliği kurdu. Kısa sürede Mysia bölgesinin tamamını ele geçiren Karesi Bey'in zamanında beyliğin gücü giderek arttı. Onun ölümü (728/1328'den önce) üzerine yerine oğlu Yahşi Bey geçti. 0 yıllarda güneyde Saruhan, doğuda Osmanlı beylikleriyle komşu olan Karesio-ğullan'nın topraklarını genişletme imkânı daha çok Ege adalarında ve karşıdaki Rumeli sahillerinde idi. Bu sebeple Yahşi Bey idare merkezini Bergama'ya taşıdı ve kardeşi veya oğlu olduğu sanılan Demir-han Bey'i de Balıkesir'in idaresiyle görevlendirdi. Bu arada, gelişen Osmanlı akınlarına ve ele geçirdikleri yerlerde bağımsızlık amacı güden Latinler'e karşı öncelikle onların çevresindeki Türkmen beyliklerinin tarafsızlığını sağlamaya çalışan Bizans İmparatoru III. Andronikos'un 1328'de Biga'ya gelerek Demirhan Bey'le bir saldırmazlık anlaşması yapması, Demirhan Bey'in müstakil bir bey gibi hareket ettiğini ve böylece Karesioğullan'nın biri Balıkesir, diğeri Bergama olmak üzere iki merkezden yönetilen geniş topraklara sahip bir beylik haline geldiğini göstermektedir. Demirhan Bey, Çanakkale I Boğazı ve Marmara denizinden gemilerle Rumeli'ye asker çıkararak akınlar yaparken Bergama'da oturan, "han" ve "melik" unvanlarını kullanan Yahşi Bey de Ege adaları civarında faaliyette bulunuyordu, Ege sahillerindeki Türkmen beyliklerinin batıya doğru genişlemeye çalışmaları ve Özellikle Avrupalılar'ın deniz ticaretine engel teşkil etmeleri karşısında Venedikliler. Rodos şövalyeleri ve Bizans İmparatorluğu bir Haçlı ittifakı kurdular. 735 Muharreminde (Eylül 1334) Edremit sularında Yahşi Bey'in kumandasındaki Türk donanmasıyla Haçlılar arasında meydana gelen şiddetli savaşta Haçlı donanması Türkler'i ağır bir yenilgiye uğrattı. Haçlılar'ın bu başarısı Ege'deki Türk yayılmasını geçici olarak durdur-duysa da tamamen önleyemedi; kısa sürede kendilerini toparlayan Karesioğui-ları ile diğer beylikler akınlarına tekrar başladılar. 1337'de Çanakkale sahillerinden karşıya geçen Karesi akıncıları Trakya içlerine kadar yağma hareketlerinde bulundular. Fakat Yahşi Bey, Bizans İmparatoru III. Andronikos'un 1341 'de ölmesinin üzerinden çok geçmeden Trakya'ya yaptığı iki saldırıda da başarısızlığa uğradı ve Bizans'la bir daha topraklarına saldırmayacağına dair bir anlaşma yapmak zorunda kaldı. Yahşi Bey hakkında bu tarihten sonra herhangi bir bilgiye rastlanmamakta, o sıralarda veya bir süre sonra vefat ettiği sanılmaktadır.Yahşi Bey'den sonra Karesi Beyliği karışıklıklar içine düştü. Demirhan Bey ile Dursun Bey arasında meydana gelen olaylar, aynı zamanda beyliğin Osmanlı idaresi altına girişinin de başlangıcını teşkil etti. Demirhan Bey'in idaresinden memnun olmayan Vezir Hacı İlbey ve Karesi ümerâsından Evrenos Bey, Gazi Fâzıl Bey, Ece Bey gibi ileri gelenler, halk tarafından çok sevilen Dursun Bey'i (halen adı Balıkesir'in Dursunbey ilçesinde yaşamaktadır) Karesi tahtına davet ettiler ve bu hususta Orhan Bey'den yardım istediler; daveti kabul eden Dursun Beyde Orhan Bey'e kendisine yapacağı yardım karşılığında Bergama, Edremit ve Balıkesir'i vermeyi önerdi. Teklifi olumlu karşılayan Orhan Bey onu da yanına alarak Ulubat'ı ele geçirdikten sonra Balıkesir'e geldi. Demirhan Bey karşı koyamayacağını anlayarak Bergama Kalesi'ne çekildi. Orhan Bey daha sonra Bergama'yı kuşatmak üzere harekete geçti; bu arada Dursun Bey'den ağabeyi ile görüşerek onu barışa ikna etmesini istedi. Fakat Demirhan Bey'le konuşmak için Karesi ayanı ile birlikte Bergama surlarının önüne gelen Dursun Bey ansızın kaleden atılan bir okla öldürüldü. Bunun üzerine Orhan Bey'-den korkan Bergamalılar Demirhan Bey'i tesiim olmaya zorladılar; böylece kaleden anlaşma yoluyla çıkan Demirhan Bey Bur-sa'ya gönderildi; iki yıl sonra da orada öldü. Böylece Karesi Beyliği Osmanlı Beyliği topraklarına katılmış oldu 746/1345 veya hemen sonrası. Orhan Bey ele geçirdiği Karesi topraklarını oğlu Süleyman Paşa'ya (Rumeli fâtihi) iktâ etti.Kısa süren hâkimiyetine rağmen Karesi Beyliği, bulunduğu mevki açısından hem kara hem de deniz devleti olma özelliğinden dolayı önem taşımaktaydı. Beylik, 40.000 atlı askerden oluşan bir kara ordusuna ve etkili bir donanmaya sahipti. Karesi Beyliği'nin denizcilikteki ileri seviyesi Osmanlı bahriye teşkilâtı için bir kaynak ve örnek teşkil etmiştir denilebilir. Balıkesir'de bol miktarda ipek ve ladin reçinesi üretilmekte ve Avrupa pazarla-rına gönderilmekteydi. İstanbul kumaşları da çoğunlukla Balıkesir ipeğinden dokunuyordu. Günümüzde Karesi Beyli-ği'nden kalan herhangi bir mimari eser yoktur; sadece Bergama'daki Güdük Minare'nin XIV. yüzyıl başlarında Karesi Beyliği zamanında yapıldığı ileri sürülmektedir. Karesioğullarfndan Yahşi Bey ile oğlu Beylerbeyi'ne ait gümüş ve bakır sikkeler mevcuttur.Karesi soyunun hemen hemen XVIII. yüzyıla kadar devam ettiği ve mensuplarından bazılarının kendilerine Osmanlı sultanları tarafından verilen vakıfları yönettikleri, bazılarının da timar sahibi ve yaya müsellem sıfatıyla Osmanlı devlet teşkilâtında görev aldıkları bilinmektedir. Balıkesir'de Zağanos Paşa Camii civarında Karesi Dede adıyla ziyaretgâh haline getirilmiş, Karaisa adıyla da anılan bir türbe ve içinde biri büyük, altısı küçük yedi kitâbesiz sanduka bulunmaktadır.Karesi Beyliği'nin tarih sahnesinden çekilmesi ve yerini Osmanlı Beyliği'ne bırakması, Osmanlılar için askerî ve siyasî genişleme açısından önemli bir merhale teşkil eder. Süleyman Paşa, Rumeli'ye geçişinin gerek hazırlık döneminde gerekse gerçekleşmesi sırasında Karesi ümerâsının büyükyardım ve desteğini görmüştür. Yeni fethedilen Rumeli topraklarını Türkleştirmek maksadıyla Anadolu'dan getirilen Türk nüfusu arasında Karesi ilinden gelenler Süleyman Paşa zamanında Gelibolu yarımadası ile kuzeyine yerleştirildiler. Hasköy'deki

Balıkesirli, Karasili, Gönenli, Dânişmendli ve Dimetoka'daki Karesiyurdu gibi yer adları o tarihten kalmadır.

Bibliyografya :

BA, TD, nr. 453 (tarihsiz), vr. 162°; İbn Bîbî, et-Euâmirü'l-'Alâ'iyye, I, 109-111; İbn Battûta. Seyahatname, I, 338-339; Yazıcızâde Ali, Târîh-İ Âi-i Selçuk, TSMK, Revan Köşkü, nr. 1390, vr. 280*; Dukas, Bizans Tarihi{trc. VI. Mirmiroğlu], İstanbul 1956, s. 5; Âşıkpaşazâde, Târih, s. 43-45,47-51,62,65, 81;0ruçb. Âdil, Teuârîh-i Âi-i Osman, s. 16, 90; Kantakuzenos, Corpus Scriptorum Hlstoriae Byzantinae (ed. L. Scho-pen), Bonnae 1828-32, I, 339-340, 390, 427, 435-436; II, 475-476, 507, 529-530, 552-556; III, 65-66, 69-70, 457, 546; N. Gregoras. Corpus Scriptorum HistoriaeByzantinae {nşr. L. Sclıo-pen], Bonnae 1829-55,1, 214-215, 538; I], 741-742; III (nşr. I. Bekker), s. 562; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 96, 99, 199; a.mlf., Karası Vilâyeti Tarihçesi, İstanbul 1341, s. 71, 76, 85; a.mlf., Kitabeler, İstanbul 1345/1927, s. 43-45; a.mlf., "Karası-oğullan", İA, VI, 331-335; D, M. Nicol, The Last Centuries of By2anlium (1261-1453), London 1972, s. 203-204, 208, 210; Osman Turan. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1984, s. 130-131, 264-265, 272-274, 644, 645; G. Ostrogorsky, Bizans Deu-leti Tarihi {trc. Fikret. Işıltan). Ankara 1986, s. 476-477; P.Wittek, Menteşe Bey ligi [trc. Orhan ŞaikCökyay), Ankara 1986, s. 17-18; E. A. Za-chariadou, "Karesi ve Osmanlı Beylikleri: İki Rakib Devlet", Osmanlı Beyliği: 1300-1389 (trc Gül Çafialı Güven v.dğr.), İstanbul 1997, s. 240-255; Zerrin Günal Öden, Karası Beyliği, Ankara 1999; Ahmed Tevhîd, "Balıkesir'de Ra-rasiogulları", TOEM, M/9 (1327). s. 563-568; Beyhan Karamağarah, "Sivas ve Tokat'taki Figürlü Mezar Taşlarının Mâhiyeti Hakkında", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II, Ankara 1971, s. 85-86; İbrahim Artuk, "Karasıogullan Adına Basılmış Olan İki Sikke", TD, sy. 33 (1982), s. 283-284; Halil İnalcık, "The Rise of Üıe Turco-man Maritime Principalit.es in Anatolia, Byz-aiuium and Crusades", Byzantinische Fors-chungen, sy. 9, Amsterdam 1985, s. 192, 208; Cl. Cahen. "Karasi", E!2 (İng.). IV, 628. Zerrin Günal Öden

KARGI 427

KÂRİ 428

KÂRİA SÛRESİ

Kur'ân-ı Kerîm'in yüz birinci sûresi.Mekke döneminde Kureyş sûresinden sonra nazil olmuştur. On bir âyet olup fasılası fci(jii6.e harfleridir. Adını ilk âyetindeki "el-kâria" kelimesinden alır."Bir şeyi diğer bir şeye sert şekilde çarpmak" anlamındaki kar' kökünden türetilen kâria sözlükte "çarpan, kapıyı çalan", mecazi olarak da "dehşetten yürekleri hoplatan" mânasına gelir. Hakka ve gâ-şiye kelimeleri gibi kâria da dinî bir kavram olarak kıyamet gününün isimlerinden biri kabul edilir. Kelime bu sûrenin dışında bir âyette429

"kıyamet", bir âyette de 430 beklenmedik musibet" anlamında kullanılmıştır. Kur'ân-ı Kerîm'in korkutucu mesajlar ihtiva eden âyetleri kâria kelimesinin çoğul şekliyle "kavâriu'I-Kur'ân" diye adlandırılır. Kur'an'ın yüksek fesahat ve belagatını yansıtan bir örnek olarak değerlendirilen Kâria sûresinin nüzul sebebiyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bundan önceki Âdiyât sûresi, "O gün rableri onların her halini bilir" mealindeki âyetle biter; Kâria sûresinde ise bu hallerin kısa ve etkileyici bir tasviri yapılır.Sûre kıyamet gününün dehşetine vurgu yapan âyetlerle başlar.431 Hz. Peygamber'e, "Sen kârianın ne olduğunu nereden bileceksin?" denilmesi, kıyamet hadisesinin şiddet ve dehşetinin bizzat yaşanmadıkça Resûlullah tarafından dahi gerçek anlamıyla idrak edilemeyeceğine işaret eder. Kâria kelimesi daha sonraki âyetlerde açıklanarak o günde insanların sağanak halinde uçuşup ateşe düşen pervaneler, böcekler, dağların ise atılmış renkli yün gibi olacağı belirtilir.432 Müteakip âyetlerde insanların dünya hayatındaki davranışlarına göre âhirette karşılaşacakları ceza ve elde edecekleri mükâfattan bahsedilir. Tartıları ağır gelenlerin memnun edici bir hayata kavuşacakları, tartıları hafif gelenlerin ise kızgın bir ateş uçurumuna atılacakları haber verilir.433 6. âyette geçen "mevâ-zîn" kelimesi, Arapça'da hem "mîzân"ın (tartı aletli hem de "mevzûn"un (tartılan şey) çoğul şeklidir. Bu âyetle ilgili yorumlarda, âhirette amellerin cisim haline getirilerek tartılacağı belirtildiği gibi mevâ-zîn kelimesinin mecazi anlamda kullanıldığı ve bununla insanların davranışlarına takdir edilecek ceza veya mükâfatta tam adaletin geçerli olacağının kastedildiği de belirtilmektedir. Kâria sûresinde, kıyamet gününün

427 bk. Mızrak428 bk. Kıraat429 el-Hâkka 69/4430 er-Ra:d 13/31431 âyet 1-3432 âyet 4-5433 âyet 6-11

gerçekliği çarpıcı sahnelerle gözler önüne serilerek hem müjdeleyici hem korkutucu mesajlara yer verilmiş, öte yandan sorumluluk ilkesine vurgu yapılarak dünya hayatındaki davranışların karşılıksız kalmayacağı bildirilmiştir.Hz. Peygamber'den, kendisini Hûd sûresi ve buna benzer sûrelerin kocalttığı şeklinde nakledilen hadisler arasında Kâria sûresinin de yer aldığı rivayet zayıf kabul edilmiştir.434 Michael Selis. Kâria süresindeki fonetik özellikler ve ses anlam uyumu üzerine bir çalışma yapmıştır.435

Bibliyografya

Râgıb el-İsfahânî, ei-Müfredât, "krca" md.; Lİ-sânü'l-'Arab, "kr=a" md.; Zemahşerî, el-Keşşâj (Beyrut), IV, 279-280; Fahreddin er-Râzî. Mefâü-!.ıu'l-ğayb,XXXU, 70-74; Elmalılı. Hak Dinî, IX, 6024-6025; M. Nâsırüddin el-Elbânî, Siisiietü'l-ehâdîşi'z-za'îfe ue'i-meozü.% Riyad 1408/1988, IV, 403-404; M. Selis, "Sound and Meanİng in Sürat al-Qâri'a", Arabİca.XL/3 (1993), s. 403-430; Zuhur Ahmed Azhar, "el-Kâri'a", ÜDMİ, XVl/l,s.23-24. Kâmil Yaşaroği.u

KARIN

İnsana refakat edip onu manevî açıdan ve daha çok menfi olarak etkileyen görünmez varlık anlamında Kur'an terimi.Sözlükte karîn "yaklaştırmak, bir araya getirmek" anlamındaki kam kökünden türemiş bir sıfat olup "dost, arkadaş, eş, yaştaş" mânalarına gelir. İslâm'dan önce Araplar insanı takip eden ve onunla beraber olan ruhanî varlıkların bulunduğuna inanırlardı. Bunlara genellikle "reiy, şeytan, cin, tâbi'" ve karin adını veriyorlardı. Özellikle kâhin ve şairler kendilerine haber taşıyan ve şiir ilham eden şeytan ve karînlerinin olduğunu ileri sürüyorlardı.Karn kavramı değişik kullanımlarıyla Kur'ân-ı Kerim'de otuz dokuz yerde geçmekte olup bunların yedisi karîn, biri de çoğulu olankurenâ şeklindedir.436 Karîn, Kur'an'da "insanla beraber bulunan arkadaş" anlamına gelmekte, şeytan 437 inkarcı insan 438 ve melek 439 türünden arkadaş yerine kullanılmaktadır. Kur'an, şeytan türünden olan karinin insanı riyakârlığa teşvik eden ve ona kötülükleri güzel gösteren kötü bir arkadaş olduğunu, dünyada onunla dost olanların âhirette kendilerini suçlayacaklarını ve uzak durmasını isteyeceklerini beyan etmektedir. Bazı müfessirler Sâffât sûresinde yer alan karînin şeytan mânasına geldiğini söylerken bazıları onun insan olduğunu kaydederler.440

Hadis rivayetlerinde de karn kavramı çeşitli türevleriyle yer almaktadır. Karîn kelimesi bazan arkadaş, dost şeklinde 441 bazan da insanla beraber olan ve ondan hiç ayrılmayan "ruhanî dost" (şeytan veya melek) anlamında kullanılmaktadır.442 Hz. Peygamber, insanın hem melekten hem de şeytandan arkadaşı olduğunu belirtmiş, Hz. Âişe'nin, "Buna sen de dahil misin?" sorusuna "evet" cevabını vermiş, ancak Allah'ın inâ-yetiyle kendisinin onun kötülüklerinden korunduğunu bildirmiştir.443 Bu hadisin sonunda yer alan kelimesi bazı âlimlerce mazi fiilolarak (esleme) kabul edilmiş ve Resûîullah'ın şeytanının müslüman veya teslim olup kendisine hayırdan başka bir şey telkin etmediği şeklinde yorumlanmıştır. Süfyân b. Uyeyne ve Hattâbî gibi âlimler ise şeytanın müslüman olmasını mümkün görmeyerek kelimeyi süîâsîden muzâri mütekellim kalıbında okumuş (eslemü) ve Resûl-i Ekrem'in onun kötülüklerinden korunduğu mânasını çıkarmıştır.444

Kaynaklarda yer alan bilgilerden anlaşıldığına göre bazı âlimler insana arkadaş olan şeytanın asla müslüman olmayacağı, bazıları etki altına alındığı takdirde müslüman olabileceği, bir kısmı ise müslüman olma durumunun sadece Hz. Pey-gamber'in karinine ait olduğu kanaatine sahip olmuştur. Hattâbî birinci görüşü. Ömer Süleyman el-Eşkar ikinci görüşü ve Bedreddin eş-Şiblî üçüncü görüşü savunmaktadır. Gazzâlî karinle ilgili rivayetleri sıraladıktan sonra insan kalbinin melek ve şeytanın etkisi altında olduğunu, her iki kaynaktan da kalbin yoklandığını, hayra çağrı yapan duygu ve düşüncelerin meleğin ilhamı, şerre çağıranın İse şeytanın vesvesesi olduğunu kaydetmiş ve insanın iki karin arasında imtihana tâbi tutulduğunu belirtmiştir.445

434 M. Nâsırüddin el-Elbânî, IV, 403-404435 bk. bibi436 M. E Ab-dülbâki, el-Muccem, "km" md437 en-Nisâ 4/38; es-Saffât 37/5 1; Fussılet 41/25; ez-Zuhruf 43/36,38; Kâf 50/27438 es-Sâffât 37/51439 Kâf 50/23440 Taberî, XXIII, 38; Beyzâvî, V, 234; Süyûtî, VII, 90441 Buhârî, "Diyât", 22442 Buhârî, "Tefsir", 37; Müslim, "Şalât", 260; ibn Mâce, "ikâme", 39, "Ducâ"\ 18443 Müsned, I, 385, 397, 401, 460; Dârimî, "Rikâk", 25; Müslim, "Münâfikin", 69444 Nevevî, XVII, 156-158; Bedreddin eş-Şib!î,s.28-29445 ihya', III, 27; Zebîdî, VII, 265-267

S. M. Zvvemer ve D. B. Macdonald gibi şarkiyatçılar, karin kavramının Arap İslâm folkloruna yönelik tarafının da bulunduğunu söylemekte ve Hz. Muhammed'in anlatımlarında bunun etkisinin olabileceğini ileri sürmektedir. Doğrudan vahiy ürünü olan Kur'an'ın ifadelerinde folklorik unsur aramanın doğru olamayacağı ortadadır. Câhiliye döneminde karinin şairin ilham perisi, İslâmiyet'te ise Peygamber'e vahiy getiren melek mânasında kullanıldığına dair iddia da aynı niteliktedir. Gerek Kur'ân-ı Kerim'de gerekse hadis rivayetlerinde karin ile vahiy getiren Cebrail arasında herhangi bir münasebetten veya benzerlikten söz edilmemektedir.

Bibliyografya :

Lisânü'l-'Arab, "krn" md.; Fîrûzâbâdî, el-Kâ-mûsü'l-muhit, "krn" md.; M. R Abdülbâfö, el-Mu'cem, "krn" md.; Müsned, I, 385, 397,401, 460; II, 89;Dârimî, "Rikâk", 25; Buhârî, "Tef-sîr", 37, "Diyât", 22; Müslim, "Şalât", 260, "Mü-nâfikin", 69; İbn Mâce. "İkâme", 39, "Du'â1", 18; Câhiz, Kitabi! 'l-Hayeoân, Beyrut, ts., I, 299-300; VI, 164, 177, 202-205, 225-229; Taberî, Câmi'u't-beyan, Beyrut 1328, XXIII, 38;Gaizâ-lî. İhya1 (Beyrut], III, 27; Nevevî. Şerha Müslim, XVII, 156-158; Beyzâvî, Enuârü't-Lenzü{Mec-mûca mine't-tefâsîr içinde], Beyrut, ts.(Dâru ih-yâft-türâsi'l-Arabî), V, 234; Bedreddin eş-Şiblî, Âkâmü'l-mercân fi alykâmi'l-cân, Beyrut 1408/ 1988, s.28-30;Süyûtî, ed-Dürrü^menşur, Beyrut 1403/1983, VII, 90; Zebîdî, İthâfü's-sâde,V\], 265-267; Cevâd Ali, el-Mufaşşal, VI, 730-737; Ömer Süleyman el-Eşkar, 'Âlem.ü'1-cin ve'ş-şe-yatîn, Kuveyt 1984, s. 65; D. B. Macdonald, The Religious Attitude and Life İn İslam, Lon-don 1985, s. 19-20, 274-275; a.mlf., "Karîn", İA, VI, 343; a.mlf.. "Karin", El2 (İng.), IV, 643-644; Harndî ed-Demirdâş, cÂlemü'l-cin ue'l-me-ia'ike beyne'l-hakika ue'l-hayal, Kahire 1413/ 1992, s. 80-81. İlyas Çelebi

KARİNÂBÂD

Bulgaristan'ın doğusunda bugün Kavnobat adını taşıyan eski bir Osmanlı kaza merkezi.Yambolu'nunSO km. kuzeydoğusunda olup Çatal Balkan adı verilen dağ sırasının güneyinde kurulmuş küçük bir tarım ka-sabasıdir. Sofya-Burgaz demiryolu üzerindedir. 1953 -1962 arasında bir ara ismi Poljanovgrad olarak değiştirilen kasaba, ilk dönem Osmanlı belgelerinde zaman zaman Karinovası şeklinde zikredilir. 1368-1878 yılları arasındaki Osmanlı devrinde Silistre livasına bağlı 100 civarında köyü bulunan bir kaza merkezi idi. Osmanlı yönetiminin ilk yüzyılından itibaren Karinâbâd nüfusunun çoğunluğunu müslüman Türkler teşkil etmeye başladı. Burada bulunan cami ve tekkelerin bir kısmı hâlâ ayakta olup kasabada kalan az sayıdaki müslüman tarafından kullanılmaktadır.Karinâbâd Osmanlılar tarafından kurulmuş bir yerleşim birimidir. Bölge daha önceki Bizans dönemlerinde çok seyrek bir nüfus yapısına sahipti. Osmanlılar burayı ele geçirince Anadolu'dan kalabalık Yörük grupları iskân ettiler. Bu durum, günümüzde tamamen Bulgarcalaştırıl-mış olsa da tarihî yer isimlerinden açıkça anlaşılmaktadır. Meselâ Yörük Hacı, Yörük Kasım, Yörük Orhan ve Yeni Yörük gibi köy isimleri bunlar arasındadır. Ah-latiı, Germiyanlı, Maraşlı ve Saruhanlı gibi köy adları da burada iskân edilen insanların aslen nereden geldiğine işaret etmektedir. Hatta küçük derelerin, otlakların ve tepelerin bile adlarının Türkçe olması yeni gelenlerin burada yaşamaya başlayan ilk insanlar olduğunun göstergesidir. Karinâbâd, eski bir Bizans-Bulgar kalesinin kalıntıları bulunan ve Hisar adı verilen bir tepenin eteklerine kurulmuştur. Hoca Sâdeddin Efendi'ye göre I. Murad burayı 770'te (1369) bir çatışma olmadan almış ve aynen Aydos'ta olduğu gibi mahallî aristokratlar bölgenin kapılarını Osmanlılar'a açmıştır.446

Burada kastedilen bölge kapısı Karinâbâd ve yakınlarındaki Markeli kaleleri olmalıdır. Kasabanın adı "yoldaşlık, kardeşlik kasabası" anlamlarına gelir. Karinâbâd ismi bu ilişkiye, yani yeni gelen Osmanlı-lar'la bölgede bulunanların yakınlığına işaret edebilir. Zira bunlar daha sonra Osmanlı akıncı güçlerine katılmıştır. Evliya Çelebi Karinâbâd Kalesi'ni gördüğünü, fakat burada garnizon bulunmadığını yazmaktadır. Osmanlı yönetimini ilk zamanlarında Karinâbâd, Tuna Bulgaristanı ve Eflak topraklarına akınlarda bulunan akıncı güçlerin üssü idi. Bu akınları durdurmak isteyen Eflak Voyvadası Mirchea ce! Butrin Karinâbâd'ı istilâ etti. Bunun üzerine Yıldırım Bayezid de yan bağımsız Tirnovo Bulgar Çarlığı'nı ilhak etti (795/1393).Karinâbâd akıncılarının ismi. Çelebi Mehmed ve Şehzade Mûsâ arasındaki taht mücadelesi sırasında Bizans İmparatorunun Şehzade Orhan'ı taht için öne sürmesi vesilesiyle de geçmektedir. Âşık-paşazâde ve Hoca Sâdeddin'e göre Orhan önce Karinâbâd'a gitmiş orada akıncılardan bir kuvvet oluşturmuş, ancak Çelebi Mehmed tarafından mağlûp edilince gözlerine mil çekilerek Bursa'ya gönderilmiştir.Bir taşra merkezi olarak Karinâbâd, II. Mehmed ve II. Bayezid dönemi Osmanlı eşrafından Lala Rakkas Sinan Bey tarafından bir hayli geliştirilmiştir. 881'de (1476) Silistre sancak beyi olduğu bilinen Sinan Bey üç yıl sonra Amasya'da Şehzade II. Bayezid'in lalası olmuş ve Torul Kalesi'ni fethetmişti. 889'da (1484) yeniden Silistre sancak beyliğine tayin edildikten sonra Karinâbâd'da bir cami. bir mektep, bir İmaret ve su kanalı ile yakınlarındaki Kö-pekli köyünde bir cami yaptırmıştır. Bu bilgilerin bulunduğu kendi vakıfnamesinden anlaşıldığına göre Sinan Bey muhtemelen Köpekli köyünde doğmuş, Karinâbâd'da yaşamıştır. Daha sonra ilâve

446 Tâcü'l-Leuâ-rih, 1,85

edilen bir hanla birlikte Karinâbâd'da onun inşa ettirdiği eserler buranın en önemli yapılarıdır.936 (1529-30) tarihli tahrir defteri 447 Karinâbâd'ın bağlı olduğu Silistre sancağı hakkındaki en eski Osmanlı kaynağıdır. Buna göre nisbeten küçük olan kazada sekiz mahallede tamamı müslüman 20S hâne, yani yaklaşık 950-1000 nüfus bulunmaktadır. Ancak etrafındaki kırk dört köydeki toplam 668 hanenin 108'i hıristiyandır. Dolayısıyla kazanın toplam nüfusunun yüzde seksen dokuzunun müslüman olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Silistre'nin 1006 (1597-98) tarihli mufassal tahrirleri Karinâbâd'ın nüfusunun hızlı bir artış kaydettiğini göstermektedir. 353 hâne ve 175 mücerret yaklaşık 1800-1850 nüfusuna tekabül etmekte ve bunların arasında üç hâne kadar hıristiyan nüfus bulunmaktadır. Aynı yılın Silistre vakıf defterinde Karinâbâd'da Çavuşoğlu Mehmed Bey tarafından ikinci bir cuma camisi ile bir hamam daha inşa ettirildiği kayıtlıdır.Karinâbâd'ı 1069'da (1659) ziyaret eden Evliya Çelebi burada 1000 kadar bakımsız görünümlü ev bulunduğunu söyleyerek "tarz-ı kadîm" inşa edilmiş bir caminin de dahil olduğu Sinan Bey vakıf eserlerini sıralamaktadır. Karinâbâd'dan pek fazla bilgi verilmeden birkaç başka seyahatnamede de bahsedilmektedir. 1700'de Kont Wolfgang Ettingen buranın büyük bir çarşısı olan Türk kasabası, 1762'de Josip Boskovic geniş bir Türk yerleşim birimi olduğunu yazarken 1785'te buradan geçen Kontd'Hauterive de büyük evler ve dört minare gördüğünü söylemektedir. Karinâbâd XVIII. yüzyılın sonlarında yaşanan Dağlı isyanlarından zarar görmüş ve büyük oranda tahrip edilmiştir. 1244 (1828-29) Osmanlı Rus savaşı sırasında Rus işgaline uğrayan bölgeden binlerce hıristiyan Romanya taraflarına giderken pek çok müslüman da güneye göç etmiş ve bir daha geri dönmemiştir. Bu iki ola-yın ortalarında 1241'de (1825-26) Karinâbâd ayanı Halil Ağa buradaki ikinci en büyük cami olan Kara Cami'yiyeni baştan inşa ettirmiştir. Bektaşî şair Âşık Hifzî'-nin hattını ihtiva eden kitabe bu durumu kaydetmiştir.Karinâbâd'ı 1872'de gören Felix Kanitz, kaydettiği 700 kadar bakımsız hanenin 400'ünün müslümanlara, 200'ünün Bul-garlar'a, geri kalanın da Çingene ve yahu-dilere ait olduğunu belirtmektedir. Bölge Bulgaristan'a bırakılmadan hazırlanan son Edirne vilâyeti salnamesinde Karinâ-bâd'da855 hâne, 2414müslüman, 3114 hıristiyan nüfus olduğu, dört cami. bir kilise, bir sinagog, on han, bir hamam ve 565 dükkân; Karinâbâd kaza sınırlan dahilinde ise elli bir köy, 16.680 müslüman, 8616 hıristiyan ve altmış yahudi hâne bulunduğu yazılıdır. Dolayısıyla başlangıçta tamamen müslüman olan kaza merkezinde zamanla hıristiyanlar çoğunluğu teşkil etmiş, ancak köylerde bu durum farklı olmuştur. 1877-1878 Osmanlı - Rus Savaşı sırasında ve sonrasında müslüman nüfusun büyük kısmı bölgeden göç etmiş, onların terkettiği yerlere dağlık bölgelerden gelen Bulgarlar yerleşmiştir. 1887 Bulgar nüfus sayımında kaza merkezinde 5096 nüfus bulunduğu, bunlardan 1335'inin Türk olduğu tesbit edilmiştir. 1934'te ise 7660 Bulgar'a karşılık Türk nüfusu 1413'te kalmıştır. Karinâbâd XX. yüzyılın sonunda 26.000 nüfusa ulaşmıştır. Burada azınlık Türk nüfusu hâlâ yaşamaktadır. 1970'lerde restore edilen Kara Cami de ibadete açıktır. Rakkas Sinan Bey'in yaptırdığı Ak Cami ise XX. yüzyılın başlarında yıkılmış, fakat bütün Bulgaristan'ın en güzel duvar tezyinatını ihtiva eden hamam bir tarihî eser olarak koruma altına alınmıştır. Yan yana durmakta olan cami, hamam ve 1841 tarihli saat kulesi Karinâbâd'ın uzun Osmanlı geçmişiyle bağını teşkil etmektedir.Osmanlı tarihçi ve yazarı Hüseyin Râcî Efendi Karînâbâdlı'dır. Târihçe-i Vak'a-i Zağra 448 adını taşıyan ve bölge Türk-ler'inin trajik son dönem tarihleri ve göçlerine dair gözlemleri ihtiva eden tanınmış eserin yazarı Râcî Efendi uzun yıllar Eski Zağra (Stara Zagora) müftülüğü yapmıştır.

Bibliyografya :

BA. TD, nr. 370; TK, TD, nr, 86, 561; Hoca Sâdeddin. Tâcü 'L-teüârİh, İstanbul 1279, 1, 85; Evliya Çelebi, Seyahatname, V, 330-331; F. Kanitz, Donan-BuIgaricn und der Balkan, Le-ipzig 1877, III, 98-99; C. Jirecek, Das Fürslen-tlıum Bulgarien, Prag-Wien-Leipzig 1891, s. 515-516; B. T. Pregled. God. 5, Knj., Sofia 1898, IV, 43-48 (Rakkas Sinan Bey Vakfiyesi'nin Bulgarca tercümesi); Z. Cankov. Geografski Recnİk naBâlgarija,Sofia 1939, s. 194-195;M. Tayyib Gökbilgin, Rumeli'de Yürükler, Tatarlar ue Eu-tâd-ı Fatihan, İstanbul 1957, s. 129-133; M. Vârbanava, PateuoditeS Burgas, Sofia 1971; T. Sâbev, İz karnobatski Kraj, Sofia 1972; Hans-Jürgen Kornrumpf, Die TerrİtorİalueruıalLung im Ostlichen Teii derEuropatschen Türkei: 1864-1878, Freiburg 1976, s. 289; G. Zanetov. "Edno pâtuvane ot Tsarigrad do ]as v Moldova preszimata na 1786g.", Periodiceski Spisanie, XVl/5-6, Sofia 1905, s. 391-402; İsmail Eren. "Rucer Yosip Boşkoviç'jn Hatıra Defteri", TD, XI1I/17-18 (1963). s. 192-195; K. Veliki. "Izsel-vaneto ol Karnobat vâv Vlasko prez 1 830 g.", IzvesÜja na Insütuta po istorija, XV1-XVII, Sofia 1966; A. Sirkorov, "Bani otepohala naTursko-to Vladiccstvo v Burgaski Kraj", IzvestijaNar-oden Muze] Burgas, II (1965], s. 130-132; M. Kiel, "The Vakıfname of rakkas Sinan Bey and the Ottoman Colonisation of Bulgarİan Thrace", Osm.Ar., sy. 1 (1980), s. 15-31; "Karnobat", Entsikiopedija na Baigarija, Sofia 1982, III, 357-359. Machikl Kicl

447 nr. 370448 Zağca Müftüsünün Hâtıraları, İstanbul 1208

KARİNE

Mecazda gerçek anlamın kastedîlmesine engel olan ve bir sözden neyin kastedildiğini gösteren ipucu.449

KARİNE

Yargılamada iki farklı olay arasında aklî çıkarsama yoluyla bağlantı kurularak elde edilen ve bilinmeyen bir durumun ispatına yarayan delil anlamında fıkıh terimi.Sözlükte "bir şeyin yanında ve yakınında olmak, ona eşlik etmek, onunla bir arada bulunmak" anlamındaki kam kökünden türeyen karine, "bu birliktelik sebebiyle bir başka şeye delâlet eden durum, maksada İşaret eden ipucu, alâmet, emare" mânasına gelir. Kelimenin diğer ilim dallarındaki kullanımıyla dil ve belagat, mantık ve fıkıhta kazandığı terim mânaları da bu sözlük anlamına dayanır. Karinenin hükme delâleti, bilinen bir durumdan hareketle bilinmeyen bir durum hakkında fikir yürütme şeklinde olduğundan dil ve belagatla mantık ilimlerini yakından ilgilendirir. Arap dilinde karine, lafızla anlam arasında ilişki kurulurken zihni lafzın gerçek anlamından vazgeçirip mecazi anlama yönelten durumun adı olup lafzın içindeyer alan bir unsur olduğunda İafzî, lafız haricinden geldiğinde aklî, mânevi, hâlî karineden söz edilir.450

İslâm hukukunda karine, yargılama hukukunun yardımcı ispat vasıtalarından biri olarak terim anlamı kazanmış olmakla birlikte meseleci bir metotla telif edilmiş klasik fıkıh kitaplarında karinenin terim olarak açık bir tanımına rastlanmaz. Verilen örneklerde karinenin, özellikle sözlükteki veya dil ve belagattaki anlamı çerçevesinde emare ve alâmet kelimeleriyle eş anlamlı olarak kullanıldığı ve bununla da bilinmeyen duruma delâlet eden bilinen emarelerin, teknik tabiriyle kanunî emarelerin kastedildiği söylenebilir. İbn Âbidîn karineyi "duruma katiyet kazandıran şey 451 Mecelle "yakın derecesine ulaşan emare 452 şeklinde açıklarken yargılamada ispat vasıtası olabilen kati karîneyi kastederler. Çağdaş İslâm hukukçularından Mustafa Ahmed ez-Zerkâ'nın "gizli bir durumla bir arada bulunup ona delâlet eden her açık emare" şeklinde tanımladığı karine 453 sözlük anlamıyla olan bağlantısı da kurularak "yargılamada iki farklı olay arasında aklî çıkarsama yoluyla bağlantı veya sebebiyet ilişkisi kurularak elde edilen ve bilinmeyen bir durumun ispatına yarayan delil" şeklinde tanımlanabilir.Karîne gibi aklî ve mantıkî çıkarıma dayanmakla birlikte maddî unsuru bulunmayan firâset gizli durumları bilmeye, karîne ise duyu organlarıyla algılanan açık durumları bilmeye ilişkindir. Bunun için de karineye nisbetle firâsetin ispat gücü daha zayıftır. Nesep tesbitinde Hanefîler'in aksine fakihlerin çoğunluğunun yardımcı bir delil niteliğinde gördüğü kıya-fe. kişilerin fizikî yapı ve özelliklerinden hareketle nesebe ilişkin bazı yargılara vardığı için karinenin özel bir çeşidi sayılır. Alâmet, emare ve delâletten her biri karinenin maddî unsurunu teşkil eder ve karinenin bir kademesi sayilabilirse de karinenin ispat gücü ve karinede yapılan zihnî istidlal bunlara nisbetle daha fazladır.Klasik dönem fakihlerinin çoğunluğu yargılamada ispat vasıtalarına etkin bir rol verip onları belli sayı ve türle sınırlandırmaktan yanadır. Bunun için de beyyi-ne terimine dar bir anlam verirler. Yargılamada objektiflik ve kanunîliği sağlaması, zan ve tahmine dayalı hüküm vermeyi önlemesi yönüyle olumlu karşılanan bu usulün aynı zamanda hâkimin takdir hakkını kısıtladığı ve kati delilin bulunmadığı durumlarda yardımcı delillerle ispat yo-lunu zorlaştırdığı da açıktır. Bu sebeple bir grup fakiri, ispat vasıtalarını takdirde hâkime daha aktif bir rol vererek ispata elverişli her delilin kullanılabileceği ve bu usulün adaletin gerçekleşmesi açısından daha yararlı olacağı tezini benimsemiş, bunun için de beyyine kapsamına diğer bazı delillerin yanı sıra kati karineyi de da hil etmiştir.454 Esasen adaleti gerçekleştirebilmek için karinelerin hükme delâlet gücü oranınca ispat vasıtası sayılmasına da, ispat vasıtaları arasındaki hiyerarşinin gözetilmesine ve zayıf karinelere dayanarak hüküm verilmekten kaçınmaya da eşit derecede ihtiyaç vardır. Fakihlerin karinenin ispat hukukundaki delil değeri konusunda farklı görüşlerde olmaları bu dengeyi kurmada gösterilen yaklaşım farklılığından kaynaklanır. Öte yandan kati delil ve beyyine kapsamına karîneyi dahil etmeyen fakihlerin çoğunluğunun, karinelerin yargılamada ispat vasıtası olarak kullanılması konusunda lehte veya aleyhte genel bir hüküm vermekten de kaçındığı, böylece karinenin her bir olayda o olayın şartları içinde ele alınmasını uygun gördüğü anlaşılmaktadır.Karîne ve emarelere dayanarak hüküm vermenin cevazı aklî ve örfî olduğu kadar naklî delillere de dayanır. Kur'an'da Hz. Yûsuf kıssası anlatılırken kardeşlerinin Yûsuf u kurdun yediği iddiasıyla getirdiği kanlı gömleğin parçalanmamış olmasını gören Hz. Ya'küb'un bu iddiaya inanmadığına işaret edilir.455 Aynı kıssanın devamında Hz. Yûsuf un Azîz'in karısının iftirasına mâruz kalması ve gömleğinin arkadan yırtılmış olmasının onun

449 bk. Mecaz450 bk. MECAZ; mantıkta karîne için bk. Tehâne-vî, II, 1228; FerîdCebr, s. 608-609451 Reddü'l-muhtâr,V, 354452 md. 1741453 el-Medhal, II, 918454 bk. İsbat455 Yûsuf 12/18

suçsuzluğunun delili sayılması anlatılır.456 Resûl-i Ekrem "Çocuk yatağa aittir" diyerek doğan çocuğun nesebinin aksi ispat edilmediği sürece meşru bir ilişki içinde annesiyle yatağı paylaşan erkeğe ait olduğunu ifade etmiş457

evlenmemiş kızın sükûtunu evliliğe rızâ alâmeti saymış 458 Bedir Gazvesi'nde sahabeden iki kardeşten her birinin Ebû Ce-hil'i kendisinin öldürdüğü iddiasını da kılıç üzerindeki kan lekesinden hareketle sonuca bağlamıştır.459

Sünnette, buluntu mal üzerinde mülkiyet iddia eden kimseler çıktığında o malı tarif ve tavsif edebilmenin iddianın ispatı için delil sayılması 460 Hz. Süleyman'ın bir çocuk üzerindeki annelik iddiasında annelik şefkatinden hareketle hüküm vermesinin aktarılması 461 bazı sahâbîlerin ağız kokusu ve kusma gibi karinelerden hareketle sarhoşluk suçunu sabit görmeleri, evli olmayan kadının hamileliğinin zinanın delili sayılması da karinelerin yeri geldiğinde ispat vasıtası İşlevine sahip olduğunu gösterir.462 Yargılama hukukuna dair yazılan eserler, hem bu örnekleri hem de dönemlerine kadarki fıkhı birikimi ve uygulamaları esas alıp hangi durumlarda karine ve emarelere dayanılarak hüküm verilebileceğini meseleci bir metotla örneklendirmeye çalışır. Meselâ İbn Ferhûn karineye müsteniden hüküm verilebilir elli. Alâeddin et-Trablusî yirmi dört fert mesele zikreder. Ancak konu örf ve âdete, içinde bulunulan şartlara ve teknolojik imkânlara göre değişime açık olduğundan zikredilenler sınırlandırıcı tüketici değil örnek kabilinden meselelerdir.Diğer alanlarda karinelerin her türlüsünden belli ölçüde istidlaller yapmak mümkünse de karinenin yargılamada ispata elverişli olabilmesi için hükme delâletinin açık, kesin veya kesine yakın olması aranır. Çünkü zilyedlik ve evlilik gibi fiilî durumun, suçsuzluk ve borçsuzluğun asıl olması ilkesinin (berâet-i asliyye) esasen mevcut durumu koruyan bir karine olarak var olduğu düşünülürse bunun aksine bir hakkın sübûtuna, bir cezanın infazına karar verecek olan yargının daha kuvvetli bir delile dayanması, ispatta kullanılan karinenin kati olması şartı aranır. Literatürde karinenin delâlet gücü itibariyle kati. zannî ve zayıf şeklinde üçlü taksimi de onun ispatvasıtası olarak kullanılabilirlik ölçütünü vermeye yöneliktir.463

Kati karine, MeceJie'nin ifadesiyle ya-kin derecesine ulaşan emare olup 464 müstakil bir delil olarak kabu! edilir ve hükmün dayanağı olabilir. Klasik kaynaklarda evli olmayan bir kadının hamile kalmasının zinaya, ağızdaki kokunun içki içildiğine, çalınan malın bir kimsenin yanında çıkması hırsızlığa, bir kimsenin, içinde yeni öldürülmüş bir ceset bulunan evden elinde kanlı bir bıçakla çıkması cinayet suçuna delâlet eden kati karî-ne örnekleri olarak verilir. Bu durumların kati karine olması aksinin ispat edilemeyeceği anlamına gelmeyip aksine bir delil bulunmadığında bunlara dayanılarak hüküm verilebileceği anlamını taşır. Karinelerin ikinci grubunu oluşturan ve kati olmamakla birlikte galip zan bildiren, İbn Ferhûn'un ifadesiyle kuvvetli ve zayıf arasında orta grubu teşkil eden 465 bazan da "zahir, zâhirü'i-hâl" olarak adlandırılan karineler ise hükmün tek başına dayanağı olmayıp eşitlik durumunda veya aksine bir delil bulunmadığında tercih sebebi ve yardımcı bir delil olarak devreye girer. Zilyedlik karinesi, karı-koca arasında ev eşyasının mülkiyetinde ihtilâf olduğunda örfün delâleti, hayat tecrübesinden doğan ve belli ölçüde hükme delâleti kabul edilen karineler böyledir. Üçüncü grupta zayıf karineler yer alır ve bununla da ispat gücü taşımayıp hükme delâleti şek derecesinden de aşağıda kalanlar kastedilir. Bu gruptaki karinelerin yargı kararlarında göz önüne alınmayacağı açıktır.Karinenin delil kuvveti örfe, takip edilen akıl yürütmeye, hatta her bir olayın kendine mahsus şartlarına, hukuk ve ceza davasının türüne göre değişebilir olduğundan karinelerle ilgili olarak yapılacak kuvvetli, kati, zayıf gibi tasnifler ve nitelendirmeler yargılama hukuku açısından sınırlı bir anlam taşır. Hatta fakihleri ve fıkıh mezheplerini karineyle ispatı caiz görüp görmeme açısından gruplandıra-rak genel yargılarda bulunmak da kolay değildir. Meselâ kısas ve hadlerde ispat konusunda titiz davranan ve karinenin katiyet ifade etmesini sınırlı örneklere bağlamaya çalışan fakihlerin ta'zîr suçlarında ve hukuk davalarında, klasik tabiriyle muamelâtta daha rahat davrandıkları, bunun için de karinelerin ispat gücünün bu alanlarda daha yüksek olduğu görülür.466 Bu bilindiği İçin de klasik kaynaklarda karinenin ispata elverişliliğini belirleyici tasnif ve tanıtımlarda ayrıntıya inilmeyip daha çok örnekler üzerinde durulduğu ve hâkime bu konuda yol göstermekle yetinildiği görülür. Böyle bir yaklaşım, bu konuda hâkime takdir yetkisi vermenin kaçınılmazlığından da kaynaklanıyor olmalıdır. Bu sebeple klasik literatürde karinelerin hükme delâletlerinin değerlendirilmesi hâkimin firâsetinin ve takdir hakkını kullanmasının, hatta kadılık mesleğinde dirayetin göstergesi olarak sunulur ve meşhur kadıların meslekî kariyerleri anlatılırken karineleri değerlendirerek gerçeği ortaya çıkaran ince zekâ ürünü uygulamalarına yer verilir.

456 Yûsuf 12/25-28457 Buharî, "Büyû°\ 3; "Huşûmât", 6; Müslim, "Radâc", 36458 Buhârî,"HİyeI", 1 1; "Nikâh", 41; Müslim, "Nikâh", 64-67459 Müslim, "Cihâd", 42460 Müslim, "Lukata", 6461 Nesâî, "Âdâbü'l-kudât", 14-15462 İbn Kay-yim el-Cevziyye, s. 11-13463 Burhâneddin İbn Ferhûn, II, 101464 md.1741465 Tebşıratü't-hükkâm, il, 101466 Zühaylî, s. 527-541

Bibliyografya :

et-Ta'rîfât, "karine" md.; Tehânevî. Keşşaf, ]], 1228; Türk Hukuk Lügati, Ankara 1944, s. 192; Ferîd Cebr v.dğr., Meosû'atü muşialal}âti Ulmi'l-manttk 'inde'l-'Arab, Beyrut 1996, s. 608-609; Buhârî, "Büyü'", 3, "Huşûmât", 6, "Hİyel", 11, "Nikâh", 41; Müslim, "Radâc", 36, "Nikâh", 64-67, "Cihâd", 42, "Lukata", 6;Ne-sâî, "Âdâbü'l-kudât", 14-15; İbn Kayyim el-Cev-ziyye, et-Turuku'l-hükmİLjye, Beyrut, ts. (Dâ-rü'1-fikr), s. 4-58, 248-249; Zerkeşî, el-Menşür fi'l-kaoâcid (nşr. Teysîr Faik Ahmed Mahmûd), Kuveyt 1402/1982, İli, 59-61; Burhâneddin İbn Ferhûn. Tebştratü'i-hükkâm, Kahire 1301, II, 93-103; Alâeddin et-Trablusî, Mucînü'l-hük-kâm, Kahire 1393/1973, s. 166-168; İbn Âbi-dîn, Reddü'l-muhtâr (Kahire), V, 354; Mecelle, md. 1741; Ali Haydar. Dürerü'l-hükkâm, İstanbul 1330, IV, 558-561; Mustafa Ahmed ez-Zer-kâ, el-Medhalü't-ftkfıiyyü'l-'âm, Beyrut 1387/ 1968, II, 845, 895, 917-928; M. Mustafa ez-Zühaylî. Vesû'Hü'l-isbâi. fi'ş-şerîcati'l-İstâmİy-ye, Dımaşk 1402/1982, s. 488-562; Muham-med b. Ma'cûz, Vesâ'ilü'i-işbâl fi'l-fıkhi'l-Is-lâmî, Dârülbeyzâ 1404/1984, s. 375-411; Ahmed İbrahim Bey, Turufçu'l-işbâ.ti'ş-şer'iy-ye. Kahire 1405/1985, s. 439-462; Mahmûd M. Hâşim, el-Kazâ' ue nizâmü'l-işbât fi'i-fık-hi'l-İslâmîve'l-enzımeti'L-vaz'iyye, Riyad 1408/ 1988, s. 311-319; Ahmed Fethî Behnesî, el-Meüsû<atü'l-cİnâiiyye fı'l-fıkhi'l-islâmî, Beyrut 1412/1991, III, 188-199; M. Ahmed Dav et-Terhûnî, Hücciyyetü'l-karâ'İn /77-îş£»â(i7-cı'nâ'î, Bingazi 1993; Fahrettin Atar, İslâm Adliye Teşkilâtı, Ankara 1999, s. 212-213; Celal Erbay, İslâm Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Vasıtaları, İstanbul 1999, s. 218-228; W. B. Hallaq, "Notes on the Terin Qarına in Islamic Legal Discor.se", JÂOS, CVIII/3 (1988), s. 475-480; Davut Yaylalı. "İslâm Hukukunda Karine", İslâmî Araştırmalar, 11/6, Ankara 1988, s. 54-60; "Karîne", Mu.F, XXXIII, 157-160. Davut Yaylalı

KÂRİNÎLER

I. Hüsrev Enûşirvân devrinden (531-579) 840 yılına kadar Taberistan'ın dağlık bölgesinde hüküm süren mahallî bir hanedan.Kârinîler'in (Kârinverd), Sâsânî Hükümdarı 1. Kavâz (Kubad) döneminin (488-531) güçlü siması Sûhrâ'nın oğlu Kârin'in torunları oldukları ve İran'ın efsane kahramanı Kâve'nin soyundan geldikleri ileri sürülmektedir, HüsrevEnûşirvân.Türk-ler'in saldırılarının püskürtülmesinde kendisine yardımcı olan Zermihr ile kardeşi Kârin'î mükâfatlandırmış, Kârin'e daha sonra Kûh-İ Kârin diye bilinen Vendâ-Ümmîdkûh, Âmül. Lafûrve Firîm'in de İçinde yer aldığı topraklan vermiş ve onu Taberistan ispehbedi (hükümdar) ilân etmiştir. İbn Havkal, Kârinîler'in merkezlerinin Sâsânîler devrinden beri Firîm olduğunu kaydetmektedir.İran'ın müslüman Araplar tarafından fethedilmesinden önce Kârinîler Taberis-tan'daki bu üstün mevkilerini kaybettiler. Taberistan İspehbedi Ferruhân Gîlân-şah Rey, Cürcân, Kümis ve Dünbâvend'in teslim olması sebebiyle İslâm ordusu kumandanı Süveyd b. Mukarrin ile bir barış antlaşması imzalamak mecburiyetinde kaldı. Ferruhân'ın iki torunu Taberistan'da Dâbûyîier ve Bâduspânîler adlı iki hanedanın kurucusu oldu. Kârinî Hükümdarı Vendâd Hürmüz'ün (Hürmüzd) 165 (781) yılındaki isyanına kadar kaynaklarda Kârinîler hakkında bilgi bulunmamaktadır.Taberistan halkının sık sık ayaklanıp antlaşma gereği taahhüt ettiği vergiyi düzenli olarak ödemekten kaçınması, Mu-âviye'den itibaren Emevîler devri boyunca bölgeye çok sayıda askerî sefer yapılmasına sebep olduysa da coğrafî şartların olumsuzluğu yüzünden Taberistan'm doğrudan Emevîler'e bağlanması mümkün olmadı. Ancak Abbasî Halifesi Ebû Ca'fer el-Mansûr, Taberistan'ın idarecileri olan Dâbûyîler'in ispehbedi Hurşîd'in isyan ederek topraklarındaki müslümanları katletmesi üzerine 759-760 yıllarında sevkettiği ordularla bölgeyi ilhak etmeye muvaffak oldu. Dâbûyîler'in ortadan kalkmasından sonra bölge Bâvendîler'in eline geçti. Kârinîler de Bâvendîler'i metbû tanıdılar.Hâlid b. Bermek, Taberistan valiliği sırasında (768-772) dağlık bölgelerde İslâm hâkimiyetini yaymaya çalıştı. Kârinî Hükümdarı Hürmüz ile de dostane ilişkiler kurdu. Taberistan böylece doğrudan Abbasî valilerince yönetilmeye başlandı. Ancak dağlık bölgedeki mahallî hanedanlar varlıklarını devam ettirdiler. Valinin uygulamaya koyduğu ve Ahmed b. Hanbel'in de onayladığı, vergilerdeki yüzde onluk artış halkın tepkisine yol açtı. Ümmîdvârkûh sakinleri Hürmüz'e gelerek valinin zulüm ve haksızlıklarından şikâyet ettiler ve isyan ettiği takdirde kendisini destekleyeceklerini bildirdiler. Hürmüz, diğer mahallî hükümdarların da kendisine destek vermesi şartıyla bu teklifi kabul etti. Bunun üzerine Abbasî Halifesi Meh-dî-Billâh isyanı bastırmak için bölgeye güçlü ordular şevketti (165/781). Abbasî ordularına karşı birçok zafer kazanan Hürmüz ve müttefikleri dağlık bölgeyi dört yıl ellerinde tuttular. Bu durumdan endişe eden Mehdî-Biliâh, oğlu ve veliahdı Mûsâ el-Hâdî'yi iyi teçhiz edilmiş bir ordu ile Taberistan'a gönderdi (107/783-84). Savaşta yaralanan Hürmüz affedilmek şartıyla teslim oldu. Mûsâ el-Hâdî 169'da (785) halife olunca onu Bağdat'a götürdü, fakat daha sonra ülkesine dönmesine izin verdi.Hârûnürreşîd devrinde bölgede yeniden bazı karışıklıklar ortaya çıktı. Hürmüz, Bâvendî Meliki Servin ile iş birliği yaparak Tamîşa'dan Rûyân'a kadar bütün dağlık bölgeyi kontrol altına aldı. Kardeşi Vindâspağan, halife tarafından toprakların Ölçümü ve vergi tahsili için gönderilen Ca'fer b. Harun'u öldürdü. Bunun üzerine 189'da (805) Rey'e gelen Hârûnürreşîd, Taberistan'ın dağlık bölgesindeki bütün mahallî hükümdarların huzuruna

gelmesini emretti. Hürmüz de bu emre uydu ve halifenin huzurunda Abbasî hâkimiyetini tanımayı, haraç ödemeyi, bazı topraklarını halifeye terketmeyi ve oğlu Kârin'i hilâfet sarayına rehin bırakmayı kabul etti. Bunlara karşılık halife kendisine "ispehbed-i Horasan" iakabını verdi. Kârin üç dört yıl Bağdat'ta tutulduktan sonra babasına teslim edildi.Kârin tahta çıkınca Bâvendî İspehbedi Şehriyâr b. Şervin'in saldırılarına karşı ko-yamayıp bir kısım topraklarını kaybetti. Bu sebeple oğlu Mâzyâr babasından iyice küçülmüş bir hanedanlık devraldı. Mâzyâr, çok geçmeden giriştiği bir savaşta mağlûp olarak bütün topraklarını Şehri-yâr'a kaptırdı ve amcasının oğlu Vendâd Ümmîd'e sığındı. Vendâd Ümmîd onu Bâ-vendîler'e teslim etmek zorunda kaldı. İbn İsfendiyâr, Mâzyâr'ın hapisten kaça-rak Bağdat'a Me'mûn'un yanına gittiğini, Taberî ise Taberistan Valisi Abdullah b. Hurdâzbih'in Şehriyâr b. Servin karşısında bir zafer kazandığını ve Abdullah'ın 201'de (816-17) Mâzyâr'ı Me'mûn'un yanına gönderdiğini kaydetmektedir. Me'mûn'un huzurunda müsiüman olan ve kendisine Ebü'l-Hasan Muhammed adıyla "mevlâ emîri'I-mü'minîn" lakabı verilen Mâzyâr 207'de (822-23) Taberistan'a döndür.Mâzyâr hâkimiyetini bütün Taberistan'a yaymaya çalıştı. Bir süre sonra Me'mûn'a şikâyet edildi ve Bağdat'a çağrıldı. Bağdat'a gitmeyi reddettiyse de Me'mûn'un ısrarı üzerine hareketleri hakkında bilgi vermek için Âmül ve Rûyân kadılarını göndermek zorunda kaldı. Âmül kadısı Mâzyâr'ı irtidad etmekle suçladı, ancak Me'mûn buna inanmadı ve onu Taberistan'a vali tayin etti. Mu'tasım - Bîllâh halife olunca (218/833) Mâzyâr'ı yerinde bıraktı. Böylece kendisini küçük bir kral gibi görmeye başlayan Mâzyâr'ın bağlı olduğu Horasan'daki Tâhirî valilerine ödediği haracı doğrudan Abbâsîler'e vermekte ısrar etmesi Tâhirîler'in düşmanlığına sebep oldu. Tahinler, Mâzyâr'a karşı bir muhalefet başlatmaya ve Mu'tasım'i ona karşı harekete geçirmeye çalıştılar. Kaynaklarda Mâzyâr'ın, Abbâsîler'e isyan eden Bâ-bek ile mektuplaştığına ve onu isyana teşvik ettiğine, Bâbek, Afşin 467 ve Bizans imparatoru ile birlikte Abbasî hilâfetini ortadan kaldırıp eski İran İmparatorluğu'nu canlandırma planı yaptığına dair rivayetler vardır.Mâzyâr'ı Tâhirîler'e karşı muhalefete Afşin'in teşvik ettiği söylenmektedir. Taberî'ye göre gözü Horasan'da olan Afşin, Mâzyâr'ın Tâhirîler'e karşı muhalefetini işitince bundan yararlanmayı düşündü. Mâzyâr isyan ederse Abdullah b. Tâhir'i zorlayacak ve Mu'tasım Mâzyâr'a karşı Abdullah'ı yardıma gönderecekti. Bu durum, Abdullah'ın Horasan valiliğinden azledilmesine ve yerine kendisinin getirilmesine yol açacaktı.Mâzyâr, Mu'tasim'ın hilâfetinin altıncı yılında isyan etti (224/839). Taberistan, Mu'tasım ve Abdullah b. Tâhir'in gönderdiği beş ordu tarafından kuşatıldı. Mâzyâr aldığı tedbirlere güvenerek kendini emniyette hissediyordu. Ancak yeğeni Kârin b. Şehriyâr, atalarının sahip olduğu dağlık bölgeye melik tayin edileceği kendisine vaad edilince Mâzyâr'a ihanet edip Servin dağlarını Abdullah b. Tâhir'in ordu kumandanlarından Hayyân b. Cebele'ye teslim etti. Mâzyâr'a en büyük darbeyi ise kardeşi Kûhyâr vurdu. Kûhyâr. babasından kalan toprakların kendisine verilmesine karşılık Mâzyâr'ı teslim etmeyi kabui etti. Böylece ele geçirilen Mâzyâr Şevval 225'te (Ağustos 840) Sâmerrâ'ya getirildi. Sorgulama sırasında kendisini Afşin'in İsyana teşvik ettiğini söyledi.Bazı kaynaklar Mâzyâr'ın isyana giriştiği zaman "kâfir olduğunu" belirtir ve bu ifadeyle muhtemelen irtidad ettiğini kastederler. Ancak yargılanması sırasında ona böyle bir suçlamanın yapılmamış olması bu iddianın muhaliflerince uydurulduğunu düşündürmektedir. Yargılanma sonucunda Mâzyâr'a ceza olarak 400 sopa vurulmasına hükmedildi ve Mâzyâr cezanın infazı sırasında öldü. Kardeşi Kûhyâr ise ihanetinden dolayı Mâzyâr'ın Deylemli muhafızları tarafından katledildi. Kârinîler hanedanı Kûhyâr'ın ölümüyle tarihe karışmış ve Taberistan Tâhirîler'in yönetimine geçmiştir (225/840).

Bibliyografya :

Belâzüri, FüLûh (Rıdvan), s. 330-331, 332, 333, 334;İDnü'l-Fakih,Ki£âüü7-Bü/dân(nşr. M. I. de Goeje), Leiden 1967, s. 304, 305,303, 309; Ya'kübî. Tarifi, II, 318, 425, 476, 477, 479; a.mlf.. Kitâbü'l-Büldân, Leiden 1967, s. 277-278; Taberî. Târih (Ebül-Fazl). IV, 150, 151, 152, 153; VI, 534-535; VII, 510-511,512-513; V]]], 164. 191,316, 556,574,596, 614, 618; IX, 80-101, 103-104, 105; İbn Rüşte. el-A'lâku'n-nefise.s. 150; İbn Havkal, Şûreiü'l-arz, s. 377; İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistan: An Abridged Transtation oftheHistory Tabaristân ({re. E. G. Browne), Leiden -London 1905, s. 42-44, 94-95, 98, 122-123, 125-126, 127-132, 140-157; Zahîrüddîn-i Mar'aşî. Târih-t Taberistan oe Rû-yân us Mâzenderân (nşr. M. Hüseyin Tesbîhî), Tahran 1361 hş., s. 5-7, 59-67, 160; W. Made-lung, "The Minör Dynastics öf Nortiıern Iran", CHIr., IV, 200-205; V. Minorsky, "Mâzyâr". İA, VII, 429-431; M. Rekaya. "Kârinids", fF(İng.), ]V, 644-647. Ahmet Günek

KARİÜLHİDAYE

Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Fâris el-Kinânî el-Mısrî (ö. 829/1426) Hanefî fakîhî.Kahire'de doğdu. Kendisiyle birlikte Alâ es-Seyrâmî'den ders okuduğu Sirâceddin adlı bir arkadaşından ayırt edilmesi için Kâriülhidâye diye anılmıştır. Hanefî fıkhının meşhur metinlerinden eL-Hiddye'yİ Ekmeleddin el-Bâbertî'den on altı defa okuduğu ve bu konuda hocasından daha yetenekli bir duruma geldiği için bu lakapla

467 Haydar b. Kâvûs

anıldığı 468 kendisine bu lakabı hocası Seyrâmî'nin verdiği kay-dedilir.469 Kâriülhidâye ilim hayatına atılmadan Önce terzilik yaptı. Ardından BerkükiyyeMedresesi'nde öğrenime başladı. Kur'ân-ı Kerim'i ezberledikten sonra Arap dili, fıkıh, usul ve tefsir gibi ilimleri tahsil etti. Alâ es-Seyrâmî, Ekmeleddin el-Bâbertî. Bedreddin fbn Hâs Bek, Ömer b. Raslân el-Bulkinî ve Zeynüddin el-Irâkî belli başlı hocalarındandır. Zamanında Hanefî ulemâsının önde gelenlerinden biri olan Kâriülhidâye, fbn Tolun Camii'nde muîdlik, Berkûkiyye, Nâsıriyye. Şeyhûniyye. el-Eşrefiyye el-Kadîme, ez-Zâhiriyye el-Kadîme ve Akboğa-viyye medreselerinde müderrislik yaptı. 827Saferinde (Ocak 1424) Şeyhûniyye meşihatine tayin edildi. Öğrencileri arasında en tanınmışları İbnü'l-Hümâm, İbn Kutluboğa ve Nâsırüddin İbnü'l-Adîm'dir. Celâleddin Abdurrahman b. Ömer el-Bulkinî, Kâriülhidâye'nin döneminin Ebû Ha-nîfe'si olduğunu, Makrîzî de ondan sonra Hanefî fıkhını kendisi kadar bilen bir kimsenin gelmediğini söyler. Kâriülhidâye, seksen yaşını aşmış olarak 22 Rebîülâhir 829'da (3 Mart 1426) Kahire'de vefat etti ve Berkükıyye'nin sahra tarafında Eşref Barsbay'ın avlusuna defnedildi.Kâriülhidâye'nin günümüze ulaşan tek eseri Fetövâ Körfi'I-Hidâye'dir.470 Çeşitli konularda verdiği fetvaları içeren eser öğrencisi İbnü'l-Hümâm tarafından derlenmiştir. Fetvalar fıkıh sistematiğine göre sıralanmakla bir-likte fıkhın bütün konularını değil bazı meselelerini kapsamaktadır. Sayfaların ebadına göre yirmi ile elli varak arasında bir hacme sahip olan ve İstanbul'daki kütüphanelerde çok sayıda nüshası bulunan eser 471 Muhammed er-Rahîl Garâyibe ve Mu-hammed Ali ez-Zagül tarafından yayımlanmıştır (Amman 1999) Kâtib Çelebi'nin bu eseri Sirâceddin Ömer b. İshak el-Gaznevî'ye (ö 773/1372) nisbet etmesi 472 doğru değildir. Kâriülhidâye'nin ayrıca Sindî'nin Lübâbü'l-menâsik adlı eserine bir şerh ve el-Hidâ-ye'ye bir talik yazdığı belirtilmektedir.

Bibliyografya :

Makrîzî, es-Sülûk, XI, 730; İbn Hacer, İn-bâ'ü'l-ğumr, VIII, 115-116; İbn Tağrîberdî. ed-De/fM>.Şâ/f (nşr. Fehfm M. Şeltûl). Kahire 1399/ 1979,1,501-502; İbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim fi men şannefe mine'l-Hanefiyge (nşr. İbrahim Salih). Beyrut 1412/1992, s. 330; Sehâvî. ed-Pau'ü'l-lâmi\V\, 109-110; İbn İyâs, BedâVu'z-zühûr, II, 105; İbnü'ş-Şemmâ' el-Halebî. e!-Ka-besil'l-hâvt li-ğureri Dau'i's-SehâüUnşr. Hasan jsmâil Merve - Haldun Hasan Merve), Beyrut 1998, II, 19-21; Keşfü'?-?Linûn, II, 1227, 2034; İbnü'l-İmâd. Şezervt, VII, 191; Leknevî, ei-Fe-üa-idü'1-beh.iyyt, s. 180; Brockelmann, GAL, II, 98; SuppL, II, 91; Ahmet Özel. Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990. s. 92-93. Hüseyin Kayaıtnar

KARİYE CAMİİ

İstanbul'da XV. yüzyıl sonunda kiliseden çevrilmiş cami.Edirnekapı'nın Halic'e bakan yamacında bulunan mâbed, Bizans döneminin önemli manastırlarından Khora"nın îsâ'ya adanmış kilisesidir. Tarihçesi ve ilk yapısı hakkında birçok bilgi olmakla beraber bunlardan büyük bir kısmı tarihî gerçeklerle uyuşmamaktadır. Khora kelime olarak bir yerleşim yerinin dışını, taşrayı ifade etmektedir. Türkçe'de "köy" anlamındaki karyeden gelen kariye de bir bakıma bunun tercümesidir. IV. yüzyıl başlarında Konstantinos tarafından yaptırılan surların dışında kaldığından manastıra bu adın verildiği ileri sürülürse de bu görüş pek inandırıcı değildir. Fakat kilisenin içinde îsâ ve Meryem'i tasvir eden mozaiklerde her ikisinin de adları ile biriikte Khora Kelimesinin yazılmış olması bunun mistik bir anlamı olduğunu gösterir. Bazı eski filozofların Tanrı'nın sınırsızlığını ifade eden tarifleri Geç Bizans devrinde îsâ iie Meryem'e de yakıştırıl m ıştır. Böylece Khora sıfatı her türlü çerçeveyi aşan bir âlemi belirtmektedir.Öteden beri Khora Manastın ve Ki lise-si'ni İmparator lustinianos'un VI. yüzyıl içinde kurduğu ileri sürülürse de IX. yüzyıla doğru yazıldığı bilinen bir kaynakta anlatılan bu kuruluş efsanesi gerçeğe uymaz. Manastır ilk defa, 742 yıllarında isyan edip kendisini imparator ilân eden bir valinin çocukları ile birlikte buraya kapatılması dolayısıyla zikredilir. Bundan sonra XI. yüzyıl sonlarında imparator olan I. Aleksios Komnenos'un kayınvalidesi Mana Dukaina tarafından, o tarihlerde harabeye dönmüş olan yapıların restorasyonu ile kilisenin eskisine nazaran daha değişik bir mimaride yeniden inşası dolayısıyla ikinci defa anılır. Bugünkü binanın esasını teşkil ettiği sanılan bu kilise "Soteros" yani kurtarıcı îsâ'ya adanmıştı. Fakat ardından yine tamir gerektiren binayı Aleksios'un küçük oğlu Isaakios Komnenos ihya ederek iç holünde kendisi için bir mezar yeri hazırlatmış ve buranın duvarında mozaik îsâ tasvirinin bir köşesinde kendi portresini yaptırmıştır. Buna göre kilisenin bu orta kısmının XII. yüzyıla ait olduğu söylenebilir. IV. Haçlı Seferi sırasında (1204-1261) tekrar harap olan mabedin Bizans İmparatorluğu ihya edildiğinde saray ileri gelenlerinden The-odoros Metokhites tarafından çok büyük ölçüde tamir ettirilip genişletilerek 1321 de tamamlandığı bilinmektedir. Bu sırada binanın güney tarafına bir ek

468 Sehâvî, VI, 109469 ibn iyâs, II, 105470 el-Fetâ-üa's-Sirâciyye471 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1064, Şehid Ali Paşa, nr. 936, 947, 948, Ayasofya.nr. 1423, Lâleli, nr. 1269, Cârul-lah Efendi, nr. 2095; Köprülü Ktp., nr. 652472 Keşfü'z-zunûn, II, 1227

şapelle batı cephesi Önüne bir dış hol eklendiği gibi içi mozaikler ve fresko resimlerle bezenmiş, ayrıca Metokhites'in mozaik portresi iç kapının üstündeki îsâ tasvirinin ayakları dibine yerleştirilmiştir. The-odoros'un manastıra komşu bir sarayı olduğu gibi bu dinî tesisin içinde de dostlarıyla ilmî konuşmalar yaptığı bir dairesi vardı. Palailogos sülâlesinden ve ileri gelenlerden, birçok kişinin gömüldüğü manastır İstanbul'un fethine kadar kullanılmıştır. Kuşatma sırasında şehrin koruyucusu olduğu kabul edilen ve öteden beri Sarayburnu'nda bir manastırda muhafaza edilen Meryem ikonası surlara yakın olduğu için buraya getirilmiştir.Fetihte ilk ele geçirilen yapılardan olan Khora Manastırı bir süre boş kalmış, şehrin içindeki bazı kilise ve harabeler bilhassa II. Bayezid döneminde camiye dönüştürüldüğünde Sadrazam Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. Nitekim 953 (1546) tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'nde "Kenîse (kilise) Camii" adıyla zikredilen mabedin paşanın Çemberli-taş'taki evkafına bağlı olduğu kayıtlıdır. Türk döneminde Kahriye Camii olarak da adlandırılmıştır. İstanbul'daki sahabe mezarlarından Ebû Saîd el-Hudrî'nin makamkabrinin de burada olduğu kabul edilmektedir. Mimar Sinan'ın eserlerinin adlarını bildiren listelerden TezkiretÜ'I-hünyân ve Tezkiretü'î-ebnİye'ûen Mimar Sinan'ın Kariye Camii'ne yakın bir medrese inşa etmiş olduğu öğrenilmektedir. İstanbul medreseleri hakkında 20 Ağustos 1330'da (2 Eylül 1914) yazılan bir raporda, dört odalı ahşap biryapı olan Kariye Medresesi'nin son derece harap bir durumda olduğu belirtilmektedir. Anlaşıldığına göre bu yıllarda medrese küçültülmüş ve daha sonra tamamen ortadan kaldırılmıştır. İstanbul'da tarihî binalara büyük zarar veren şiddetli depremlerden bahseden ve 1059(1648) yılına ait olduğu kabul edilen bir belgeye göre 473 Kariye Camii XVII. yüzyıl ortasında oldukça hasar görmüştür. Öncekinden daha şiddetli olan ve camide önemli izler bırakan 1180 (1766) yılı depreminin hemen arkasından cami Mimar İsmail Halîfe tarafından onarılmıştır.Fetihten sonra Kariye Camii'ni gören yabancı seyyahların başında Fransız Albili Pierre Gilles bulunmaktadır. 1544-1550 yıllan arasında Osmanlı topraklarında yaşayan, İstanbul ve çevresiyle ilgili incelemeler yapan Gilles, Konstantinos Sarayı (Tekfur Sarayı) ile Edirnekapı arasında bir yerde gördüğü kiliseden adını vermeksizin bahseder. Yine XVI. yüzyıl içinde Avusturya elçiliği papazı Stephan Gerlaclı da burayı ziyaret ederek caminin yanında bir medrese ile içinde ip bükenlerin çalıştığı kuru bir sarnıç bulunduğunu kaydetmiştir. Gilles gibi o da üç tarafında revaklar olan binanın içinin mozaik ve freskolarla süslenmiş olduğunu bildirir. Bu seyyahın bahsettiği kuru sarnıç, Karagümrük açık-su haznesinin (Vefa Stadyumu) arka tarafında Kasım Ağa Mescidi'nin yanında XIX. yüzyıl sonlarına kadar içinde ip bükenlerin çalıştığı yapı değilse Kariye Camii yakınında aynı iş için kullanılan ve bugün hiçbir İzi kalmayan başka bir sarnıcın olması gerekir. Evliya Çelebi, XVII. yüzyılda Kariye Camii'nden onun "evvelce bir sanatlı kilise" olduğu şeklindeki tek cümle ile bahsederek herhalde içindeki zengin mozaik süslemelere işaret etmiştir. İstanbul'u dolaşan bazı yabancıların, seyahatnamelerinde caminin İçinde mozaikle işlenmiş resimler gördüklerini yazmalarından buradaki duvar resimlerinin bir kısmının üstlerinin açık olduğu anlaşılır. Nitekim tarihçi Joseph von Hammer-PurgstalI, 1822'de basılan İstanbul'a dair kitabında bunların varlığından bahseder. İstanbul patriklerinden Konstantinos da Rumca'sı 1824'te, Fransızca'sı 1846'da basılan İstanbul hakkındaki kitabında yapıdaki mozaik süslemelerin varlığına işaret etmiştir. Fransız mimar ve seyyahı Charles Texier 1835"e doğru caminin İik defa planını çizmek üzere ölçülerini almış, fakat bu kroki ve notlan yayımlamamıştır. Aynı yıllara doğru A. Lenoir, Kariye'-njn batı cephesinin bir rölövesini çizmiş ve 1840'ta bir kitapta neşretmiştir. Bunun en ilgi çekici tarafı, bu cephedeki kemerlerin üstlerinin dalgalı bir mahya hattına sahip olmasıdır. XIX. yüzyılın ikinci yarısı başlarında çekilen bir fotoğrafta da bu durum açık şekilde görülür.Kariye Camii, 1875'te İstanbullu Rum-lar'dan P. Kuppas tarafından yürütüldüğü söylenen bir onarım geçirmiştir. Nitekim Fransız mimarlık tarihçisi A. Choisy, 28 Eylül 1875'te ziyaret ettiği Kariye Camii'nin o sırada tamir edildiğini yazar. Bu onarımda batı cephesinin dışındaki kemerlerin üstleri düz bir mahya hattıyla kesilmiştir. Onarımdan Önce çekilmiş bir fotoğrafla D. Galanakis adında bir ressamın çizdiği resim iitografya olarak A. G. Paspatis'in 1877'de yayımlanan eserinde Khora Küisesi'nin Bizans dönemindeki tarihçesiyle beraber basılmıştır. Aynı yıllarda Avusturyalı mimar D. Pulgher, İstanbul'daki Bizans kiliselerinin rölövelerinin yer aldığı büyük bir albüm halindeki kitabında Kariye Camii'nin pek gerçeğe uymayan planı ve cephe etütleriyle birlikte içindeki mozaik ve freskoların bir kısmının kopyalarını da neşretmiştir. Ayrıca 1886'da duvar resimlerinin bir de katalogu bastırılmıştır. İstanbul'da büyük zararlar veren 1894 depreminde Kariye Camii'nin bazı kısımları yine harap olmuş, hatta minaresi de yıkılmıştır. Ancak az sonra yeniden tamir edilen mabedi, İl. Abdülhamid döneminde İstanbul'a gelen Alman İmparatoru Kaiser 11. Wilhelm ziyaret etmiştir. Alman mimar A. Rüdell, binanın rölövelerini büyük boyda bir kitap halinde 1908'de yayımlamış. Alexander van Millingen de büyük eserinde görülebilen duvar resimlerinin açıklamalı bir listesine yer vermiştir. Ayrıca İstanbul'daki Rus Arkeoloji Enstitüsü üyelerinden F. I. Schmit. Kariye Camii ve mozaikleri hakkında büyük bir eser neşretmiştir. İstanbul tarihi ve eski eserleri hakkında pek çok araştırması olan İhtifalci Mehmed Ziya 1910'da resimli bir kitapta bunları tanıtmıştır.Ayasofya'da 1932'den beri mozaik araştırmaları yapan Thomas Whittemore başkanlığındaki Amerikan Bizans Enstitüsü 1948'de Kariye Camii'nde de çalışmalara girişti. O yıla kadar namaza açık olan cami vakıflardan alınarak müzeler dairesine bağlandı. Açıkta olan mozaikler temizlendiği gibi üstleri ince bir badana tabakasıyla örtülü olan güney tarafındaki ek kilisenin freskolarının meydana çıkarılmasına da başlandı. 19S0'de

473 TSMA, nr. D 9567

Whittemore'un ölümü üzerine çalışmalar, merkezi VVashİngton'da bulunan Dumbarton Oaks Bizans Araştırmaları Enstitüsü tarafından Paul Underwood'un başkanlığında bütünüyle yabancılardan oluşan bir ekiple sürdürüldü. Ousterhoufun hazırladığı. Kariye Camii'nin genel mimarisine dair monografya 1987'de yayımlandı. Binanın içindeki duvar resimlerinin tamamı ise dört büyük cilt halinde ayrıca basıldı. Bundan sonra Kariye tekrar cami haline dönüştürülmemiştir. Bu tarihî eserin 450 yıldan beri cami olarak kullanıldığı düşünülmeksizin içindeki bütün teberrükât eşyası kaldırılmış, ahşap minber Zeyrek Kilise Camii'ne taşınıp buranın orta bölümüne konulmuştur. Bizans Enstitüsü, binayı restore ettikten ve mimari bakımdan etraflı bir incelemesini yaptıktan sonra Kariye Camii Ayasofya Müzesi Müdürlüğü'ne bağlı olarak ziyarete açılmıştır. Semavi Eyice tarafından Kariye Camii'ne dair bol resimli bir monografya 1997yı!ında İngilizce, Fransızca ve Almanca olarak yayımlanmıştır.Bugün mevcut yapıda mimari bakımdan çeşitli dönemlere işaret eden değişik duvar örgülerine rastlanmakla beraber binanın ana mekânı dört ağır payeye oturan dört kemerden meydana gelmiş, ortasında kubbe bulunan kiborion biçimindedir. XI. yüzyıla, yani Komnenoslar dönemine ait olduğu anlaşılan bu ana mekânın batı tarafındaki giriş holü de (narteks) Aleksios Komnenos'un oğlu Isaakios tarafından yenilenen kiliseye ait olmalıdır.Bu ana mekânın apsis kısmının İki yanındaki kubbeli ve apsisli küçük mekânların da bu döneme ait olması gerekir. XIV. yüzyıl başlarında bina Metokhites tarafından ihya edilirken ana mekânın sağ (güneyi cephesine bitişik olarak yapılan ek ince uzun tek nefli bir şapel karakte-rindedir. Aynı zamanda batı tarafına bir dış hol eklenmiştir. Binayı iki taraftan saran bu eklerin dış cepheleri kör kemerlerle hareketlendirilmiştir. Yapının güneybatı köşesindeki çıkıntının aslında çan kulesinin kaidesi olduğu ileri sürülür. Kilise camiye dönüştürüldükten sonra içinde merdiven olan bu çıkıntı minarenin kürsüsü olmuştur. Burada dikkati çeken bir özellik, minare gövdesine yakın kısımdaki kemerlerin Türk mimarisindeki kaş kemerler biçiminde oluşudur. Fakat bunların Bizans yapımı olduğu içlerinde tuğladan yapılmış, Metokhites'in adını veren monogramlardan anlaşılmaktadır. Gerek güneydeki ek şapelde gerekse batıdaki dış holde mevcut çok sayıdaki nişin son Bizans döneminin bazı ünlülerinin mezar yerleri olduğu tesbit edilmiştir. Bu ek şapelin altında üzeri beşik tonozlarla örtülü yüksek bir bodrum vardır. Bizans devrinde binanın doğu tarafında arazi meyilli olduğundan apsis çıkıntısı büyük bir kemerle desteklenmiştir. Yapının içinde ayrıca Bizans mermer işçiliğinin güzel bazı örnekleriyle de karşılaşılmaktadır. Kariye Camii'ne Türk devrinde önemli bir mimari ekleme yapılmamıştır ve bir harim avlusu olmadığı gibi bir şadırvanı da yoktur. Bugün görülen minare 1894 zelzelesinden sonra inşa edilmiş olup bir sanat değerine sahip değildir. Binanın bir vakitler cami olduğuna işaret eden tek unsur mihrap da geç bir döneme ait olup sanat değeri yoktur.

Bibliyografya :

TSMA, nr. D 9567; istanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 424; Ayvansarâyî. Hadî-katü'l-ceuâmi', I, 159; a.e.: Camilerimiz Ansik-lopedtsi(Yıaz. ihsan Erzi). istanbul 1987,1, 218-219; J. von Hammer-Purgstail, Constantinop-olts und der Bosporos, Pesth 1822,1, 383-384; A. G. Paspatis, Byzantinai Meletai, İstanbul 1877, s. 326-332; a.mlf.. "Recherches sur Ies eglises byzantines transformees en moscjuecs", t'Unıuers-reuue orientaie, sy. 5, İstanbul 1875, s. 288-289; D. Pulgher. Les anciennes eglises byzantines de Cons(arc(ınopfc, Wiçn 1878, s. 31-40; J. P. Rİchter, Quellen der byzantînischen Kunstgeschichte,W\en 1S92, s. 162, 195-197, 247; A. Mordtmann. Esquİsse topographique de Constantinople, Lille 1892, s. 76; Ph. Forch-heimer - J. Strzygovvski, Die byzantinisehen Lüasserbecâ'Uer uon Konstantinopel, Wien 1893, s. 107, nr. 35; F I. Schmit. "Kakhriedzami", !z-üestija Russkogo Arkheoiogiceskogo Instituto ü KonstantinopoteX!,Sofia-!Aünchen 1906, I-II; Mehmed Ziya. Kariye Cami-i Şerifi, İstanbul 1326; A. Rüdell. Die Kahrie- Djamissi in Kon-stantinopei, Ein Kieinod byzanüniseher Kunst, Beriin 1908; A. van Millingen. ByzanÜne Church-es in Constantinople, Their History and Archi-teeture, London 1912, s. 288 vd.; J. Ebersolt, Monumenls d'architecLure byzantine, Paris 1934, s. 51-161; A. M. Schneider. Byzam, Vorarbeiten zur Topographie und Archâologie der Stadt, Berlin 1936, s. 57-58; Gökbilgin, Edirne ue Paşa Lİüâsı, s. 394-403; A. Süheyl Ünver, İstanbul'da Sahabe Kabirleri, İstanbul 1953; Aziz Oğan-VI. Mirmiroğlu, Kariye Cami, Eski Hora Manastırı, Ankara 1955; P. G. incici-yan, XVIII. Asırda İstanbul{nşr. H. D. Andreasyan), İstanbul 1956, s. 48; R. Janin. La geographie eclesîastique del'Empire byzanün, I- Le siege de Constantinople et de patrtarcat cecume-nique, II. Les eglises et les monasteres, Paris 1969, s. 531-538; T. F. Mathews, TheByzanti-ne Churches of istanbul: A Photographic Sur-uey, Pennsylvania 1976, s. 40-58; W. Müller-VViener, Bildlextkon zur Topographie Istanbuls, Tübingen 1977, s. 159-163;a.e.: İstanbul'un Tarihsel Topografyası (tre. Ülker Sayın), İstanbul 2001, s. 159-163; Çelik Gütersoy, Kariye (Cho-ra), İstanbul 1980;a.mlf.. "Kariye", Arkeoloji ve Sanat, 1/1, İstanbul 1978, s. 13-16; 1/2, s. 18-22; MI/3, s. 17-22; Semavi Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul 1980, s. 46-51; a.mlf.. Kariye Mosçue Church ofChora Manastery, İstanbul 1997; Aptullah Kuran. Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 342; R. G. Ousterlıout, The Ar-chltecture ofthe Kariye Camii in İstanbul, Washington 1987; a.mlf.. "A Sixteenth-Century Visitor Lo the Chora", Dumbarton Oaks Papers, XXXIX, Washington 1985, 5. 118-124; Şevket Gürel, İstanbul Eoliyaları ue Fetih Şehidleri, İstanbul 1988, s. 49-52; Fâtih Camileri ue Diğer Târihî Eserleri (haz. Fatih Müftülüğü), İstanbul 1991,

s. 142-143; Mübahat S. Kütükoğlu. XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara 2000, s. 253; a.mlf., "Dârü'l-hilâfeti'1-Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri", İTED, Vll/l-2 (1978). s. 136; Zarif Orgun. "Hassa Mimarları", Arkitekt, VII1/12, İstanbul 1939, s. 333-342. Semavi Eyice

KARİZ

Reccz vezni dışındaki bir vezinle yazılmış şiir.474

KARKARATÜLKÜDR GAZVESİ

Hz. Peygamber'in Benî Süleym ve Benî Gatafân'a karşı yaptığı sefer (2/624).İslâm ordusunun Bedir Gazvesi'nden dönmesinden yaklaşık bir hafta sonra. Benî Süieym ve Benî Gatafân kabilelerine ait kuvvetlerin Medine'ye 8 berîdiik mesafede bulunan Karkara mevkiindeki Küdr suyunun başında toplanmakta oldukları haberi alındı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Medine'de yerine Siba' b. Urfuta'yı (veya İbn Ümmü Mektûm) bırakarak200 kişilik bir kuvvetle yola çıktı; bu seferde yanına beyaz renkli sancağını almış ve onu Hz. Ali'ye vermişti. Küdr suyuna varıldığında orada hiç kimsenin bulunmadığı görüldü ve Resûl-i Ekrem, adamlarından bazılarını keşif için vadinin üst tarafına yollayarak kendisi iç bölgeye doğru ilerledi. Yolda karşılaşılan bir çoban sorguya çekildi; fakat işe yarar bir bilgi elde edilemedi. Çoban, Benî Süleym ve Benî Gatafân'a ait 500 deveyi beş gün boyunca suya indirmemekle görevliydi ve müs-lümanların gelişini duyan düşmanın dağıldığı anlaşılıyordu. Üç gece bekledikten sonra develer ganimet olarak alınıp Medine'ye doğru hareket edildi. Hz. Peygamber şehre yaklaşırken Sırâr mevkiine gelince develerin beşte birini ayırıp geriye kalanını müslümanlara ikişer ikişer dağıttı. Bazı kaynaklara göre Yesâr adlı çoban da esir alınmış ve bir sabah kendiliğinden namaza katıldığı görülünce Resûlullah tarafından azat edilmiştir.475 On beş gün süreri bu seferin Şevval 2 (Nisan 624) veya Muharrem 3'te (Temmuz 624) vuku bulduğu rivayet edilmektedir. Bir müddet sonra Hz. Peygamber. Gâlib b. Abdullah el-Leysî kumandasında bölgeye yeni bir birlikyollamış ve üç şehid veren müslümanlar çok sayıda hayvanı ganimet alarak geri dönmüşlerdir.

Bibliyografya :

Vâkıdî, el-Meğâzt,!, 186-187; İbn Hişâm, es-Sîre, III, 46; İbn Sa'd, et-Tabakât, 11, 31; İbn Sey-yidünnâs, 'üyûnü't-eşer, Beyrut, ts. (Dârü'l-ma'-rife). [, 297-298; İbnü'1-Esîr. el-Kâmil, II, 139; Koksal, islâm Tarihi (Medine]. II, 234. Hüseyin Algül

KARKIN

Oğuz boylarından biri.Kızık gibi bazı bakımlardan diğer boylardan ayrılan ve bu sebeple Kalaç (Halaç) adıyla da anılan Karkm boyu Kâşgarlı Mahmud'un listesinde bulunmamaktadır. Bununla beraber Anadolu'da altmış iki yer bunların adını taşıyordu. Yirmi dört Oğuz boyu arasında beşinci sırada yer alan Karkınlar Anadolu'nun fetih ve iskânında önemli rol oynamışlardır. Nitekim Türkiye'nin geniş bir kesimine yayılan boya ait sekiz köy Sivas, altı köy Karahisa-rısâhib (Afyon), altı köy Saruhan (Manisa) ve dört köyde Karesi (Balıkesir) sancaklarında bulunmaktaydı. Kaynaklardan, Karkınlar'ın adı geçen sancaklara bilhassa XI!-XIV. yüzyıllarda kümeler halinde yerleştikleri anlaşılmaktadır.Karkınlar'a Yıldız Han'ın oğullan arasında yer veren Reşîdüddin (XIV. yüzyıl başlan) ülüşünün "sağ umaca", onkununun tavşancıl olduğunu belirttiği boyun damgasını da vermektedir. Yine aynı müellif Karkın'ın "çok ve doyurucu aş" mânasına geldiğini de belirtir. XV. yüzyılın birinci yansında yaşamış olan Yazıcıoğlu Ali ise Reşîdüddin'in Karkınlar hakkında yazdıklarını eserine aynen almıştır.Anadolu'daki Karkin oymakları içinde nüfus bakımından en önemlileri Halep Türkmenleri ile Dulkadırlı ulusu içinde ve Hamîd-ili'nin Eğridir kazasında bulunmaktaydı. Bunlardan Halep Türkmenleri arasındaki Harkın oymağının XVI. yüzyılda Antep yöresinde yurt tuttuğu görülmektedir. XVII. yüzyılın ortalarından itibaren bu oymağın bir kısmı yerleşik hayata geçmiş, bunun sonucunda Oturak Karkın ve Göçer Karkın olmak üzere iki kol ortaya çıkmıştır. Günümüzde Uşak ilinin Ba-naz ilçesine bağlı Büyük Oturak ve Küçük Oturak köyleriyle demiryolu üzerinde Oturak adlı istasyon vardır. Daha sonraki yüzyıllarda bu kollardan Göçer Karkınlar'ın aynı yörede ve belki de diğer yörelerde yerleşik hayata geçtikleri tahmin edilmektedir.Dulkadırlı ulusu içindeki Karkınlar ise nüfusça Halep Türkmenleri Karkınlan'n-dan daha fazla idi; ancak onlar da toplu bir halde değil muhtelif kollara ayrılmış bir şekilde bulunmaktaydılar. Bu Karkın kollarından en büyüğü, Dulkadırlı elinin en tanınmış boylarından Dokuz'un (diğer adı Bişaniul; şimdi Beşenli) bir obasını

474 bk. Şiir475 Vâkıdî, I, 186; İbn Sa'd, II, 31

meydana getirmekteydi. Bu durum iki teşekkül arasında kabilevî bir akrabalık olduğu şeklinde yorumlanabilir. Dulkadırlı ulusu içinde yer alan bu grup daha sonra İfrâz-ı Zulkadriyye oymakları içerisinde görülmektedir. Diğer bir Karkın kolu da Dede Kargın adlı bir şeyhin Göksun'da bulunan zaviyesine hizmet etmekteydi. Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyetnâme'smde geçen "Dede Garkın" büyük ihtimalle aynı şahıs olmalıdır. Bugünkü Göksün halkı ne Dede Kargın ne de zâviyesiyle ilgili bilgiye sahiptir. Bunların yanı sıra Diyarbekir yöresinde Boz-ulus Türkmenleri arasında üç obaya ayrılmış, nüfusça az Karkın obaları görülmektedir. XVI. yüzyılda Birecikyö-resiyle Mardin'in güneyinde Dede Karkın adlı köyler vardı; günümüzde ise Malatya'nın Yazıhan ilçesine bağlı aynı isimde bir köy bulunmaktadır. Ancak bu ünlü Türk velîsinin mezarı büyük bir ihtimalle Göksun'daki zaviyesin dedir. Yine Malatya'ya bağlı Türkmen cemaatleri içinde Carsten Niebuhr'un 1000 çadır olarak bil-dirdiği bir Dede Karkın cemaati daha vardı. Bu grup 1734 yılında Alacahan'a iskân edilmek istenmişse de daha sonra bundan vazgeçilmiştir. Aynı şekilde Antep yöresinde 100 gadirlik bir Dede Karkın oymağı yaşadığı gibi XIX. yüzyılın ikinci yarısında da Saruhan sancağında Dede Karkınlı oymağı mevcuttu. Öte yarıdan Hamîd-ili (İsparta-Burdur illeri) sancağının Eğridir kazasında 250 vergi nüfuslu oldukça büyük bir Karkın oymağı daha vardı. Kaynaklarda bu Karkın oymağının Karamanlı boyuna tâbi olduğu bildirilmektedir. Ayrıca Teke-ili (Antalya). İçel, Tarsus ve Adana sancaklarında Karkın oymakları görülmekteyse de bunların nüfusları azdı. 1102(1691) yılında Rakka eyaletine yerleştirilen Beydili obaları arasında muhtemelen Antep yöresindeki Göçer Karkın-lar'ın kolu olan bir Karkın obasının adı geçmektedir.

Bibliyografya :

BA.Tnr. 397, 777, 1040 (Haleb); nr. 402 (Dulkadırlı); nr. 561 [Bozuluş]; nr. 121 (Hamid); Reşîdüddin. Câmİcu't-teuârîh (nşr. Behmen Ke-rîmî). Tahran 1338,1, 41; Yazıcızâde Ali, Târîh-i Ât-iSelçûk,TStA.K, Revan Köşkü, nr. 1390, s. 22; Vilâyetnâme{haz. AbdiilbakiGölpınarlı), İstanbul 1958, s. 22; C. Niebuhr, Voyage en Ara-bie, Amsterdam 1780, II, 338; Türkiye'de Meskûn YerlerKılauuzu, Ankara 1946, s. 295;Cen-giz Orhonlu. Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretleri İskan Teşebbüsü, İstanbul 1963, s. 58, 78, 137; FarukSümer, Oğuzlar: Türkmenler, İstanbul 1980, s. 312-314, 439-440, 461, 625; a.mlf., "Bozuklu Oğuz Boylarına Dair", DTCFD, XI (1953), s. 86-89, 101-102; Yusuf Halaçoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskân Siyâseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 1988, s. 51,87, 107, 108. FarukSümer

KARLI-İLİ

Batı Yunanistan'da bîr Osmanlı sancağı.Patras körfezinin kuzeyi ile Arta körfezinin güneyi arasında bulunan tarihî sancağın batısında İyon denizi, doğusunda Navpaktos (İnebahtı) dağlık yöresi bulunmaktadır. Osmanlı dönemindeki Karlı-ili adı "Karlo'nun (Carlo Tocco) topraklan" anlamındaki Karlo ilinden bozmadır.Karlı-ili 1460-1821 arasında Osmanlı sınırlarına dahildi. Ancak etrafta bulunan Venedikliler, Franklar ve Güney İtalya'daki Aragon Krallığı'na karşı, kısmen de stratejik sebeplerle Osmanlılar'ın burasıyla ilgilenmeleri daha önceki tarihlere gitmektedir. Bölgeye kayda değer bir müs-lüman Türk yerleşmesi olmamışsa da XVIII. yüzyıldan itibaren daha çok ihtidalar dolayısıyla yavaş yavaş İslâmî bir hayat belirmeye başlamıştır. Bu durum özellikle Vrahori (Agrinion) ve Zapandi (Megalohori) kasabalarında görülür. Günümüzde Yunanistan'ın Aetolo-Akarnania bölgesinin merkezi olan Vrahori esasen XVII. yüzyılda Osmanlılar tarafından kurulmuştur.İlkçağ'larda bölge Aetolia ve Akarnania olmak üzere iki federasyona ayrılmıştı. Bizans döneminin ortalarından itibaren de Vonitsa, Aetos, Acheloos, Angelokastro ve Dragomesto piskoposluklarına taksim edilmişti. Osmanlılar zamanında Akarnania Ekseremere (Xeromeri) ve Vonitsa. Aetolia ise Engilikasn (Angelokastro), Vrahori Vrahor (Vloho) ve Valtos (Valtoz) kazalarına bölünmüştü. Kale isimlerine bağlı olarak yapılan bu taksimatın Osmanlılar öncesinde bölgenin yönetim merkezlerinin bulunduğu kalelere atıfla belirlendiği anlaşılmaktadır. Engilikasrı Kalesi'-nin kalıntıları bugün hâlâ aynı adla anılan köyün yukarısında mevcuttur. Aetos (Aydos). Dragomesto ve Vonitsa kale kalıntıları da günümüzde ayakta olmasına karşılık Vloho ve Valtos kaleleri tamamen kaybolmuştur.Karlı-ili'nin insanları İlkçağ'larda genellikle yüksek kale duvarlarıyla çevrili şehirlerde yaşardı. Milâttan sonra 467'den itibaren Vandallar'ın, 548-549'dan sonra da Avarlar'la Slavlar'ın İşgalleri neticesinde bölgedeki antik medeniyet kayboldu. Ayrıca 522'de meydana gelen büyük bir deprem Batı Yunanistan'ı tamamen tahrip etmişti. Milâttan sonra 587'den itibaren Avar-Slav koalisyonu bölgeye iyice hâkim oldu. Muhtemelen bu tarihten sonra çok sayıda Slav buralara göç etti ve yerleşim yerlerine Slav adları verdi. Bölgenin bu dönemden itibaren 7S0 yılına kadar olan tarihi neredeyse hiç bilinmemektedir. 750 yılı civarında Bizanslılar Kephalonia askeri bölgesini kurdular. 827 ve 829'da Arap korsanlarının Akarnania kıyılarını yağmaladığı kaydedilmektedir. 881 ile 886 yılları arasında merkezi Navpaktos olan diğer bir askeri vilâyet Niko-polis kuruldu. Bu tarihten sonra bölgenin yeniden hıristiyanlaşması ile Slavlar ve diğer işgalcilerin yavaş yavaş Helenleşme süreci başiadı. Arap coğrafyacısı İdrîsî. XII. yüzyılın ortalarında Vonitsa'nın duvarlarla çevrili küçük bir ticaret şehri olduğunu yazmaktadır.

Haçlılar'ın 1204'te İstanbul'u alması ve Bizans İmparatorluğumun ikiye ayrılmasından sonra Batı Yunanistan'da belli başlı merkezleri Arta (Narda) ve lonnina (Yanya) olan Epirus Despotluğu kuruldu. Aetolo-Akarnania da bu yeni devletin topraklarına dahildi. 1323'te İtalyan asıllı Giovanni Orsini despotluğun başına geçti. 1346 yılında Sırplar Epirus ve Tesalya'-yı zaptettiler. 1359'da Gjin Bue Shpata ve Peter Ljosha idaresindeki Arnavut birlikleri Engilikasrı ve Arta'ya hâkim oldular. Bölge Arnavut tarihçiliğinde Shpata Arnavut Prensliği olarak tanımlanırken Yunan tarihçileri aynı dönemi "hırsız baronlar zamanı" şeklinde adlandırır. Bu devirde buralara ciddi sayıda Arnavut yerleşimi gerçekleşti. Osmanlı döneminde bölgede ihtida edenlerin büyük bir kısmı da esasen bu Arnavutlar'dır. Bölgenin 1521 ve 1562 tarihli en eski Osmanlı tahrirlerinde Arnavutlar'ın kurduğu ve Paleo-Katuna, Katuna, Lepura gibi Arnavutça adlar taşıyan yerleşim birimlerine ait kayıtlar bulunmaktadır.1374'te Arnavutlar, Valtos'un kuzeyindeki stratejik öneme sahip Arta "yi ele geçirdiler. 1380'de Yanya Despotu Thomas Arnavutlar'a karşı Osmanlılar'dan yardım istedi; bölgeye Lala Şahin kumandasında asker gönderildi. Dört yıl sonra da Timur-taş Paşa Arta'ya hücum etti. 1390'da Gazi Evrenos ve Yahşi beyler Arta'yi zaptettiler. 1399'da İyonya adalarının İtalyan dükü Carlo Tocco (I.) Vonitsa topraklan ile Zaverda köyüne saldırdı. Osmanlılar'ın yardımıyla Xeromeri bölgesindeki Kandili, Varnaka, Aetos ve Katochi kalelerini ele geçirdi. Aetolo-Akarnania'da hâkimiyet tesis etmek isteyen Carlo'ya karşı Arnavutlar ve İtalyanlar Osmanlılar'dan yar-dım isteyince Teselya Valisi Yûsuf Bey Vo-nitsa'ya asker gönderdi (1400). Osmanlı askerlerinin büyük kısmı Aksu (Aspropota-mo) ırmağını geçerken boğuldu. Daha sonra yapılan çatışmalarda her iki taraf da bir netice alamadı ve Yûsuf Bey ile Cario arasında bir dostluk ve barış anlaşması imzalandı. Osmanlı kaynaklan bu uzak bölgede yapılan sınır savaşları hakkında pek bilgi içermemektedir. Sadece Âşıkpaşazâde, 1385'te Tımurtaş Paşa'nın Karlı-ili seferinden söz etmekle birlikte bu tarihte henüz bu isimde bir sancak olmadığı için adı geçen sefer Arta'ya yapılan hücum olmalıdır.476

1404-1405'te Carlo Dragomesto'yu aldı. Gjin'in yerine geçen Paul Shpata 1407'de Engilikasrfnı Gazi Evrenos Bey'e verdi, fakat bir yıl sonra Carlo buraya hâkim oldu ve kaleyi de yıktırdı. 1410'da Carlo ve Paui Shpata ile hasım olan Arta hâkimi Muriki Shpata, Yanya hâkimi Esau Buondelmonti ile ittifak yaptı ve Teselya'daki Osmanlı birliklerinden yardım sağlayarak Vonitsa seferine çıktıysa da başarılı olamadı. Buondelmonti'nin ölümünden sonra 141 l'de Carlo önce Yanya "yi ele geçirdi, ardından 1407'de Venedikliler'in yerleştiği Lepanto ile Arnavutlar'm elindeki Arta dışında kuzeyde Arnavutluk'tan güneyde Patras körfezine kadar bütün bölgede hâkimiyetini tesis etti.1412-1413'te Carlo kızını Osmanlı kumandanı Mûsâ Bey ile evlendirdi, arkasından da Çelebi Mehmed'le iyi ilişkiler kurarak bir çeşit Osmanlı vasalı oldu. 1414'te Muriki Shpata ölünce yerine müslüman olan oğlu Yâkub geçti. Ekim 1416'da Carlo Yâkub'u öldürterek Yanya'dan İnebah-tı'ya kadar olan bölgenin tek hâkimi oldu. 1429'da ölen Carlo'nun beş oğlu ve pek çok kızı bulunmasına rağmen bu çocukların hepsi gayri meşru olduğu için yerine yeğeni II. Carlo geçti. I. Carlo'nun oğullarından bazılarının hak iddia etmesi üzerine II. Carlo, II. Murad'dan yardım istedi. Padişah da Selânik'i Venediklİler'den aldıktan sonra (1430) Rumeli Beylerbeyi Sinan Paşa'yı Yanya'ya gönderdi ve Yanya böylece Osmanlılar'a teslim edildi. Bu arada I. Carlo'nun oğullarından bazıları müslüman olunca Karlozâdeler olarak bilinen ünlü Osmanlı ailesi ortaya çıkmış oldu. II. Carlo. küçük bir krallık halinde 1448'-de ölümüne kadar Osmanlı vasalı olarak varlığını devam ettirdi. Yerine küçük yaş taki oğlu 111. Leonardo geçti. Venedikli-ler'in desteğini sağlama çabaları, Osman-lılar'ın yeniden harekete geçerek 1449 Martında Arta'yı almalarına yol açtı. Fakat III. Leonardo'nun Vonitsa, Varnaka,Engilikasrı ve İyon adalarını yönetmesine izin verildi. Ancak Leonardo 1460'ta Osmanlılar'a direnince Vonitsa dışında bütün topraklarını kaybetti. Bu durum kısmen Fâtih Sultan Mehmed'in aynı yılda vuku bulan Mora seferiyle de ilgilidir. Âşıkpaşazâde ile Neşrî. İbn Kemal ve Hoca Sâdeddin Efendi, padişah tarafından ele geçirilen yerler arasında Karlı-ilİ Kalesi'n-den de bahsederler ki bu bir sehiv olmalıdır. Zira 1460'ta neredeyse bütün Carlo arazisi yani Karlo - ili Osmanlılar'a geçmişti. Çağdaş Bizans tarihçisi Sphranzes, aynı dönem için Engilikasrı'nda bir Osmanlı subaşısı bulunduğunu yazmaktadır. Leonardo, Gedik Ahmed Paşa'nın seferinin ardından son tutunma yeri olan Vonitsa'-yı ve Ayamavra'nın da dahil olduğu İyon adalarını kaybedince İtalya'ya kaçtı.Karlıili'nin merkezi önceleri Arta idi. Vali Faik Paşa 1493'te burada kubbeli bir cami, medrese, hamam ve imaret yaptırarak bunlar için vakıf kurdu. Cami ve hamamın hâlâ ayakta olduğu bu külliye Batı Yunanistan'daki en önemli Osmanlı mimari eserlerindendir. 1521 tarihli Osmanlı tahrirleri. Faik Paşa'nın Vonitsa çevresindeki ve Ayamavra'daki boş toprakları ıslah ederek yerleşime açtığını ve mülk edindiğini kaydetmektedir. Bu topraklar daha sonra paşanın oğullan Mustafa, Ahmed ve Mehmed beylerle nihayet torunu Süleyman Çelebi'ye intikal etmiştir. Faik Paşa'nın adı, verimli Aksu deltasında pirinç üretiminin başlatılması vesilesiyle de geçmektedir. 1562 tarihli mufassal tahrir paşanın vakıf arazisi olan Surovigli köyü civarındaki çeltik üretimini kaydetmiştir.477

Ayamavra'nın 1502"de kısa bir süre Ve-nedikliler'in eline geçmesi üzerine Arta Karlı-ili'nden ayrılarak Yanya sancağına bağlanmış olmalıdır. Yeni sancak merkezi Engilikasn'na taşınmakla birlikte Ayamavra kasabası, sancağın en önemli ve en fazla müslüman nüfusu barındıran yerleşim yeri olarak gelişimini sürdürdü.

476 Karlı -ili'nin adının nisbet edildiği Carlo ilk defa 1399'da ortaya çıktı, bölgeye nihaî hâkimiyeti İse 1416'-dan sonra gerçekleşti477 TK, 7D, nr. 77, vr. lla'b

Karlı -ili sancağında sadece üç kale muhafaza edildi. 367 numaralı 927 (1521) tarihli Tahrir Defterinden Ayamavra'da 120 kişilik bir garnizonla 149 azeb askerinin bulunduğunu, buna karşılık daha kenardaki Vonitsa ve Engilikasn'nda aralarında imam, kethüda ve dizdarın da yer aldığı yirmi sekiz kişinin yeterli görüldüğü anlaşılmaktadır. Bu topraklan dört zaîm ve 123 sipahi ile bunların silâhlı cebelü-leri korumaktaydı. 1521'de bütün sancakta sadece iki cami ile üç mescidin yer alması, bu uzak bölgede bir sivil Türk ve müslüman iskânının gerçekleşmediğini gösterir. Camilerin ikisi de Ayamavra'da idi. Vonitsa ve Engilikasrı'nda ise mescidler bulunuyordu.Osmanlı yönetiminin ilk 150 senesinde bölge idarî açıdan iki kazaya ayrıldı; 1521'-de 253 köyü bulunan Engilikasrı ve adadaki köylerinden başka kara kesiminde altı köyü bulunan Ayamavra, 1600 yılından sonra Engilikasrı, merkez dışında Eksere-mere, Vrahori. Valtos kazalarına taksim edildi. Osmanlı idarî görevlileri Eksere-mere'de oturmaya başladılar. Vonitsa da Ayamavra'dan ayrıldı. Böylece Karlı-ili altı kazadan oluşan bir idarî birim oldu. Bir ada olan Ayamavra dışında diğer kazalar anakarada İdi. Vergi (cizya) düzenlemelerinde Ayamavra, Vonitsa ve Ekseremere genellikle beraberce gruplandırılırdı. Diğer grubu ise Engilikasrı, Vrahori ve Valtos oluştururdu. 1022(1613) tarihli cizye defterinde 478 görülen bu durum Kâtib Çelebi tarafından da Cihan-nümâ'da zikredilmiştir. Uygulama Osmanlı yönetiminin sonuna kadar bu şekilde sürdü.Osmanlı döneminde Karlı-ili sancağı genellikle bir nüfus ve yerleşim hareketiyle dikkati çeker. XV. yüzyıldaki savaşlardan bölgenin çok etkilendiği aşikârdır. 894 (1489) tarihli cizye defterinde Engilikasrı kazasında 6818 hıristiyan hanenin bulunduğu kayıtlıdır. 1521 tahririnde bu rakam 253 köyde 9402'ye çıkmıştır ki bunda Osmanlı barışının etkisi açıkça belli olmaktadır. Bu durum 1562'ye kadar aynı şekilde kapasitesini zorlayarak devam etti. Zira genelde verimsiz ve kayalık olan arazi daha fazla nüfusu barındıramaz-dı. Aynı şekilde Ekseremere bölgesinde 1521 'de yetmiş beş köyde 2706 olan hâne sayısı 1562'de 4363'e çıkmıştı. Elli dokuz köye sahip Engilikasn'nda 1521'de 1760 hâne olan nüfus 1562'de 2708'e ulaştı. Ancak iç kesimdeki Vloho'da hiç artış gözlenmezken fazla dağlık ve ormanlık Valtos bölgesinde nisbî bir büyüme oldu. Bu da XV. yüzyılın savaş şartlarında iskân için güvenli bölgelerin tercih edildiğini, Osmanlı yönetimindeki huzur ve güvenlik ortamında dağlık bölgelerindeki fazla nüfusun düzlüklere indiğini göstermektedir.Osmanlı öncesi ve Osmanlılar'ın ilk dönemlerinde Karlı-ili taşra hayatı da çok az gelişmiştir. 1521 'de 100 haneden fazla nüfusu olan sadece on dört yerleşim biriminin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bunların en büyüğü 331 hâne ile bir ada kasabası olan Anatoliko idi. Bunu 286 hâne ile Pozikişte. 230 hâne ile Aetos. 218 hâne ile Mesolangi, 188 hâne ile Velagosta ve 170 hâne ile Dragomesto gibi kasabalar izliyordu. Sancak merkezi olan Engilikasrı 144 haneye sahipti. 1521-1562 arasında bu yerleşim birimleri gelişti, bazıları iki misli kalabalıkJaştı. Sancakta tesis edilen barış ve güvenlik, XVI. yüzyılda burada hıristiyanlar tarafından inşa edilen kilise ve manastır sayısındaki artıştan da belli olmaktadır. Meselâ 1491 'de küçük bir XII. yüzyıl manastır kilisesi bulunan Myrtia'ya 1539'da büyük bir yeni kilise yapıldı. Bu arada eskisi de fresklerle tezyin edildi ve bunlar XVI. yüzyılın sanat değeri yüksek en iyi Yunan kiliseleri haline getirildi. Ay-nca Engilikasrı'nın güneyinde Gouria kö-yündeki Taksiarchi Kilisesi ile Xeromeri de Konopina köyündeki Aziz Apostol Manastın Kilisesi süslemeleri de dikkat çekicidir. Karlı-ili'nde 927(1521) tahrirlerinde on manastır kaydedilmişken bu sayı 1562'de yirmi dokuza ulaşmıştır. Aynı şekilde 1521'de Anatoliko'da iki, Engili-kasrı'nda bir manastır mevcutken 969'a (1562) kadar birer yeni manastır inşa edilmiştir. Bu durum ve hıristiyan toplumunun refah seviyesindeki nisbî gelişme Osmanlılardın dinî politikalarındaki prag-matik tavırlarının bir sonucudur.927 (1521) ve 969 (1562) tahrirleri, Karlı-ili'nde tarım ve hayvancılık alanlarında ciddi ilerlemelerin yaşandığı bölgede pirinç üretiminin başlatıldığını, tahıl ziraatı ve şarapçılığın geliştiğini, orman ürünlerinde artış olduğunu açıkça göstermektedir. Özellikle dericilikte kullanılan meşe palamudu önemli gelir kaynağıydı. Aynı şekilde sadece Aksu deltasındaki balıkçılıktan hazineye 260.124 akçe. Karlı - ili genelindeki koyunculuktan ise 1521'de 142.000 akçe gelir kaydedildiği, bu meblağın 284.000 baş hayvana tekabül ettiği ve hâne başına ortalama yirmi beş koyun demek olan bu durumun o günkü şartlarda ciddi bir servet olduğu anlaşılmaktadır. Sancağın kıyı kesimindeki beş iskele üretilen malların dışarıya pazarlandığı yerlerdir. Bunlardan kuzeyde Amvraki 1521'de 14.000 akçe. Dragomesto 7586 akçe ve Anatoliko 7250 akçe gümrük resmi gelirine sahipti.Karlı ili'nde XVII. yüzyılda hızlı bir gerileme oldu. 1052 (1642-43), 1061 (1651), 1088 (1677-78) ve 1095 (1684) yıllarına ait cizye defterlerinde bu süreci takip etmek mümkündür. 1562 ile 1684 yılları arasında Vonitsa ve Ekseremere kazaları hıristiyan nüfusunun dörtte üçünü kaybetti. Yine 1562-1677 arasında Engilikasrı nüfusunda üçte iki. Valtos'ta ise üçte biri nisbetinde azalma oldu. Bu durum İslâmlaşma yüzünden değildir. İslâmlaşma sadece Engilikasrı ve Vloho bölgelerinde etkili olmuştur ve 1562 tahririne göre henüz başlangıç aşamasındadır. Nitekim sadece Pozikişte köyünde 229 haneden on sekizi müslümandır. Bunlardan onu da yeni ihtida etmiştir. Esasen imparatorluğun bütün Balkan eyaletlerinde görülen bu nüfus kaybı, kısmen Girit savaşları yüzünden bölgede bozulan huzur ve asayiş sonucu artan çete ve gerilla faaliyetleriyle Osm anlılar in denetimlerinin zayıflaması sebebiyledir. Karlı-ili'ndeki hıristiyan nüfus kaybında iki yeni müslüman kasabasının kurulması da pay sahibi olabilir. 1670'te buraları dolaşan Evliya Çelebi, bölgede 1562'den sonra kurulmuş olan Zapandi ve Vrahori kasabalarından bahseder. Onun nüfusla ilgili verdiği rakamların doğruluğu şüpheli olsa da

478 BA, MAD, nr. i 348

camileri, okulları, hamamları bulunan bu iki kasabanın Önemli İslâmî merkezler olduğu kesindir.1683'te başlayıp 1699'da Karlofça Antlaşması ile sonuçlanan savaş bölgede çok büyük tahribata sebep olmuştur. Nitekim Vonitsa ve Ekseremere kazalarında 1684'te toplam 1126 hâne mevcutken bu rakam 1732'de 913'e inmiştir. Savaş sırasında Vonitsa Venedikliler tarafından ele geçirildi ve Karlofça Antlaşması ile de onlara bırakıldı. Etraftaki köylerin birçoğu Osmanlılar'da kaldıysa da bu durum artık sembolik bir hâkimiyetti. 1702'de Zapandi kasabası müslümanlarından Babıâli'ye yazılan bir mektupta cami, hamam ve Hızır Ağa Vakfı'nın hıristiyanların İşgali sırasında yıkıldığı bildirilmektedir. Bunun üzerine Eğriboz valisi durumu incelemekle görevlendirilmiş, vali yıkılan eserlerin yeniden yapılması için gereken parayı göndermiştir. Venediklilerin ulaşamayacağı kadar içeride bulunan Engilikasrı, Vrahori ve Valtos'da 1684-1732 arasında yeniden bir gelîşmekaydedildi. Buralarda toplam hâne sayısı 1524'ten 1813'e çıktı. Bunlardan 189'u müslümanlardan oluşuyordu.Bu hızlı nüfus kaybından endişeye düşen Babıâli 1732'de bir heyet göndererek Karlı-ili'nin yeni bir tahririni yaptırdı. Müslümanların da dahil edildiği bu tahrir artık İslâm'ın bölgeye ciddi olarak yerleşmiş olduğunu göstermektedir. Buna göre Anatoliko'da müslüman nüfus altı hâne ve bir imam, Gouria'da on sekiz hâne (bunların ikisi yeni mühtedi), Neohori"de on iki hâne 479 Vloho kazasındaki Velagosta altmış sekiz hânedir (sekiz hıristiyan). Vrahori ve Zapandi kasabalarında ise durum daha açıktır. Vrahori'de 1642'de sadece on üç hıristiyan hanesi varken 1732'de altmış beş müslüman, otuz yedi hıristiyan hanesi, 1809'da 500 müslüman 100 hıristiyan hanesi bulunmaktadır. Zapandi kasabasında da 1642'de kırk hıristiyan hanesi mevcutken 1732'de bu sayı yirmi beşe düşmüş, müslüman hâne sayısı da elli altı olarak tesbit edilmiştir. 1809'da ise seksen müslüman hanesine karşılık kırk hıristiyan hanesi kaydedilmiştir. Vrahori'de bulunan kırkyahudi hanesi de buranın ekonomik açıdan önemli bir yerleşim birimi olduğunun göstergesidir.1732 ile 1815 yılları arasında müslü-manlar da dahil Karlı - ili'nin nüfusu tekrar iki misline çıktı. Fransız seyyahı Pouqueville, Osmanlı istatistiklerine dayalı olarak bölgedeki köylerin hâne sayısını ayrıntılı biçimde yayımlamıştır. Aynı zamanda Te-pedelenli Ali Paşa'nın özel doktorluğunu yapan Pouqueville Osmanlı belgelerini de görmüş olmalıdır. 1805 ve 1809 yıllarında bölgeyi dolaşan İngiliz seyyahı VVilliam Martin Leake de ayrıntılı bilgiler vermektedir. Osmanlılar'a karşı son derece olumsuz olan Leake, bununla birlikte Tepedelenli Ali Paşa'ya kadar Karlı-ili Yunanlilan'nın rahat içerisinde olduklarını yazmaktan kendini alamamıştır.480

Gerçekten de bu devrin gözle görülür bir güvenlik ve refah dönemi olduğu açıktır. Yunanlılar ticaretle meşgul oluyorlardı ve Derbend ağası ile aralarında iyi ilişkiler vardı. Ali Paşa'dan Önce burada bulunan Derbend ağasından saygıyla bahsediyorlardı. Ayrıca Karlıili'nin doğrudan devlet hazinesine bağlı olması da (hassa) onlara avantaj sağlıyordu. Karlı-ili'ndeki bu durum, bölgede pek çok yeni kilise ve manastır inşa edilmiş olmasından da anlaşılmaktadır. Son derece itinalı tezyin edilmiş bu eserler çoğunlukla İslâm mimari etkisi taşımaktadır. Bunların en iyi örneklerini Aetos'taki Aya Nikolas (1692), Sivista (Ellinikon) köyündeki Aya Yorgi [1696) kiliseleriyle Panaya Porta (1726), Panagia Ligovitsi (1741), Profitis Uias (1760) manastırları oluşturur.XVIII. yüzyılda, 1642"de sadece 175 hâne nüfusu bulunan Mesolongi köyü sancağın en gelişmiş ticaret merkezi oldu. Dışarıdan gelebilecek saldırılara karşı kasaba duvarlar ve burçlarla tahkim edildi. Leake, burada 1805'te tamamı hıristiyan Yunanlı olan 1000 hâne ve yaklaşık 4600 kişinin yaşadığını kaydetmiştir.Karlı-ili sancağına bağlı Zapandi kasabasındaki XVII. yüzyıla ait Hızır Ağa Camii'nin minaresi.481

1800 yılı civarında Yanya Valisi Tepedelenli Aii Paşa Karlı-ili üzerinde de otoritesini tesis etti. 1799'da Venedik Cumhuri-yeti'nin sona ermesi, Ali Paşa'ya 1684'-ten beri Venedikliler'in elinde bulunan Vonitsa'yı geri alma imkânı verdi. Ali Paşa daha sonra Karlı - ili ile adalar arasındaki trafiği kontrol etmek için kıyıda Aziz George ve Tekke kalelerini inşa ettirdi.482 Her iki kale de günümüzde hâlâ ayaktadır. Ali Paşa"nın katı yönetimi bölgede Osmanlılar'a karşı giderek ciddi rahatsızlıkların oluşmasına yol açtı. Bu yüzden Karlı-ili, 25 Mart 1821 de başlayan Yunan isyanına daha başlangıçta katıldı. Şiddetli geçen savaşlar sırasında özellikle ikimüslüman kasabası Zapandi ile Vrahorİ tamamen yerle bir edilerek halkı ya öldürüldü ya da sürüldü. Savaşın en kritik dönüm noktasını, sancağın en büyük kasabası olan müstahkem Mesolongi (Missolonghi) kuşatması teşkil etti. Yunanistan bağımsız olduktan sonra Osmanlı döneminin bütün izleri silinerek Vrahori yeniden inşa edildi, Karaha-Nomos Aetolo-Akarnania bölgesinin merkezi oldu, 1936'da adı Agrinion olarak değiştirildi. Zapandi kasabası ise yeniden inşa edilmedi. Vonitsa yakınlarındaki iki kale ve özellikle Hızır Ağa Camii'nin yalnız minaresi boş bir alanda hâlâ İslâmî geçmişi hatırlatırcasına ayakta durmaktadır. İslâmî kültürel hayat, camiler, okullar, hamamlar, tekkeler, sanat ve edebiyatla günlükyaşantı artık sadece Osmanlı arşivieri ışığında yeniden ortaya konulabilir. Zira günümüzde bölgede Karlı-ili ismi bile hafızalardan silinmiş durumdadır.Vrahori zamanımızda 40.000 nüfuslu bir ziraat ürünleri ticareti ve endüstri merkezi olarak gelişti. Bölgenin en kuzey ucunda Osmanlı kervansarayı etrafında kurulan Karavasara köyü 483 bugün Amphilochia adıyla anılmakta

479 on üç hıristiyan480 Trauels, III, 540481 Machiel Kiel fotoğraf arşivi482 Tekke Kalesi Evliya Çelebi'nin 1670'te anlattığı DizdarHasan'ın HalvetîTekkesi alanında inşa edilmiştir483 I562'de 125, I805rte kırk hâne

olup bu kesimin en büyük ikinci kasabasıdır.

Bibliyografya :

BA, TD.nr. 367; BA. MAD, nr. 561, 1348, 15190, 15232, 17820; TK, TD, nr. 77, vr. 1 lab; TK. MAD, nr. 6509; Pîrî Reis. KiLâb-t Bahriye (nşr. Ali Haydar Alpagot- Fevzi Kurdoğlu], İstanbul 1935, s. 370-377; Evliya Çelebi, Seyahatname, VIII, 620-637; R C. H. L. Pouqueville, Voy-age de la Grece, Paris 1820, III, 138-139, 520-525; W. M. Leake, Traüeis in Northern Greece, London 1835,1, 106-174; III, 488-578; IV, 1-43; E. Oberhummer. Akarnanien, Ambrakia, Am-phiiochien und Leukas im Alterlum, München 1887; A. Philippson - E. Kirşten, Dte griechische Landschaften, II, Der Nordıvesten der grie-chischen Halbinsel, Frankfurt-Main 1952-53; D. M. Nicol. The Despotate of Epirus, Oxford 1957, tür.yer.; F, Babinger, "Beİtrâge zur Ge-schichte von Qarly-eli vornehmiich aus ostna-nischen Quellen", Aufsatze und Abhandlun-gen zur Geschichte Südosteuropas und der Leuante, München 1962, I, 370-377; W. Miller. The Latîns İn the Leuant, A History ofFrank-ish Greece, New York 1965; G. Schiro, Cronaca dei Tocco di Cefalonia di Anonimo, prologome-ni, testo critico e traduzione^Corpus Fontium Hİstoriae Byzantinae, Roma 1975; a.mlf.. "II ducata di Leukada e Venezia fra il XIVe e XV secolo", Byzanünische Forschungen, V, Am-sterdam 1977, s. 353-378; A. Paliouras, Vizan-tini Aitoloakarnania, Symuoli sti uizantini kai metaüizantini mnimeiki techni, Athens 1985, tür.yer.; S. Lauffer. Griechentand, Lexikon der historischen Statten, München 1989, tür.yer.; A. K. Orlandos. "Vizantina mnimeia Üs Aitoloa-karnanias", Archeion Vizanünon Mnİmeİon tis Eiiados, IX, Athens 1961, s. 3-112; L. Vranou-sis. "Tö chronikön lonannîon kat'anekdoton dimödi epkoıımis", Epeüris tou Mesaionikou Archeiou, XII (1962), s. 57-115; A. Luttreli. "Vonitsa in Epirus and ifâ LordS: 1306-1377", Rİu-ista diStudi Bizantini e fieoellenici, n.s., 1 (XI), Roma 1964, s. 131-141. M Machiel Kıel