Filosofija je, dakle, sistem filosofskih saznanja, ili, umnih saznanja iz pojmova. To je kolsko shvatanje ove nauke. Prema svetskom shvatanju ona je nauka o poslednjim svrhama ljudskog uma.(Kant,1990:32)Polje filosofije u tom kosmopolitskom znaenju moe se svesti na sledea pitanja:1. ta ja mogu da znam?2. ta treba da inim?3. emu smem da se nadam?-i4. ta je ovek?Na prvo pitanje odgovor daje metafizika, na drugo etika, na tree religija i na etvrto antropologija. Ali u osnovi bi se sve to moglo raunati u antropologiju, zato to se tri prva pitanja odnose na poslednje. (Kant, 1990:34)

Problem koji je pobudio Kantovu misao je da ni empiristika ni racionalistika nauka nisu odgovorili - u emu se sastoji i na emu poiva odnos saznanja prema predmetu. Nesumnjivo je da nauka postoji, ali otkud potie naa mogunost naunog saznanja. To uenje kako je mogua nauka formiralo je Kantova pitanja: kako je mogua ista matematika? kako je mogua ista prirodna nauka? kako je mogua metafizika kao prirodna dispozicija? i kako je mogua metafizika kao nauka?1. Kantov vlastiti, dugo odmjeravani odgovor na to pitanje, jest Kritika istog uma. (Windelband,1988:113)

Kant je u djelu postavio jasan zadatak: Zadatak kritike je da metafiziku izvede na siguran put nauke, kako bi joj bilo dostupno polje njenih saznanja, koja se nee uveati, ali sa odreenim principima i granicama bie sigurna njena upotreba.

Kant postavlja pitanje: da li postoje takva saznanja koja su nezavisna od iskustva?Sve nae saznanje poinje iskustvom. Ali, premda celokupno saznanje poinje sa iskustvom, ipak zbog toga ne proistie sve saznanje iz iskustva.(Kant,1990: 31)Kant pronalazi saznanja koja su nezavisna od iskustva.Kant ta saznanja naziva a priori i razlikuje ih od empirikih saznanja koja imaju svoje izvore a posteriori, to jest u iskustvu. ( Kant, 1990: 31)Cilj kritike je bio: utvrditi da li je metafizika mogua. Metafizika saznanja moraju biti apriorna, tj. nezavisna od svakog iskustva.

Prije upuivanja u strukturu djela treba se zadrati i ispitati koje znaenje ima rije isto i kritika u naslovu djela?Kritika istog uma nije kritika sistema i knjiga, ve kritika (saznajne moi) mogunosti naeg znanja, naeg iskustva, a izvjesno je po Kantu da nae saznanje poinje iskustvom. isto ili apriori omoguava iskustvenom saznanju karakter univerzalnog, nunog i istinitog.Ja nazivam istim (u transcendentalnom smislu) sve predstave u kojima se ne nalazi nita to pripada osjeaju. ( Kant, 1990: 52) Termin kritika znai da misao samu sebe dovodi u pitanje da bi saznala i procenila sopstveni domet. Termin um takoe mora da bude objanjen. Kant umom u svom prvom kritikom delu naziva misao ukoliko ona nastoji da sazna, dakle, teorijsku misao koja se odvija u subjektu saznavanja. Da bi to bilo sasvim jasno, trebalo bi rei: Kritika isto teorijskog uma jer je tu re samo o umu koji proizvodi teoriju, koji tei ka saznanju. to se tie termina ist- postoji jedna isto Kantovska primena te rei- on znai da se kritika bavi umom ukoliko on nita ne duguje iskustvu, ukoliko je na samog sebe upuen, ukoliko nema nikakve veze sa empirijskim rezultatima, sa datostima koje potiu od ula. Objekt kritike je, dakle, ist oblik misli, onakve kakva je pre iskustva i kad uslovljava iskustvo. Kant se tu slui jednom drugom rei, iji je smisao otprilike (ali ne potpuno) isti kao i smisao rei ist. To je termin a priori, kao suprotnost onom a posteriori. A priori je ono to se nalazi u duhu pre naeg iskustva; a posteriori je ono to proistie iz naeg iskustva. Prema tome Kritika istog uma postavlja sebi zadatak ispitivanja teorijske misli od strane nje same ukoliko ona sadri neto a priori.( Her,1998: 168)

Da bi se razumjelo Kantovo tumaenje apriornog saznanja treba uoiti klasifikaciju sudova na analitike i sintetike. U analitikim sudovima predikat je sadran u subjektu./ Sva su tijela rasprostrta (protena)/. Prostornost je spojena sa tijelom. Sintetini sudovi pak predikatom pridaju subjektu neto to u njemu jo nije ukljueno./ Sva tijela su teka/: Veza izmeu subjekta i predikata je u sintetinom sudu samo sluajna. Sintetiki su sudovi aposteriorni.

Meutim, Kant smatra da postoje i sintetiki sudovi a priori. To su sudovi koji se nalaze u matematici, aritmetici /7+5=12/, geometriji, fizici i moralu i objanjavaju kako je mogua nauka.

Kritika istog uma se sastoji od predgovora /prvom i drugom izdanju /uvoda i dva glavna dijela: Transcendentalna teorija o elementima i transcendentalna teorija o metodi. Prvi dio ine: transcendentalna estetika i transcendentalna logika.Na kraju, transcendentalna logika se dijeli: na transcendentalnu analitiku i transcendentalnu dijalektiku. Drugi dio Kritike istog uma nosi naslov 'Transcendentalna teorija o metodi'. Tu Kant daje odreenje formalnih uslova potpunog sistema istog uma. On ne misli u tom dijelu na metodike principe naunog saznanja, ve na metodu opte filozofske primjene umskog kritikog saznanja koja se stekla u transcendentalnoj nauci o elementima.

Saznanje se ne odreuje predmetom, ve predmet prema saznanju. (Kopernikanski okret)Prije razmatranja strukture Kant upuuje: ...da postoje dva stabla ljudskog saznanja koja moda niu iz istog korena, ali koji nama nije poznat, naime ulnosti i razuma; pomou ulnosti predmeti nam bivaju d a t i. A razumom se z a m i l j a j u. (Kant, 1991:47)

Transcendentalna estetika - nauka o svim ulnim principima a priori

Kao nauka o apriornim formama ulne spoznaje transcendentalna estetika analizira prostor i vrijeme. Prostor i vrijeme su isti opaaji, apriorne forme saznanja, uslovi ulnog saznanja. Prostor je uslov vanjskog iskustva, dok je vrijeme uslov unutranjeg iskustva. Vrijeme je uslov matematike, aritmetike. Prostor je uslov geometrije. Vrijeme i prostor nisu diskurzivni. Vrijeme i prostor nisu neke iluzije. One imaju svoje postojanje/empiriki realitet/. Ali to postojanje ili taj realitet je ogranien samo na podruje fenomena, a ne vrijedi izvan sfere u kojoj se one nama pojavljuju. Stoga Kant istie da su prostor i vrijeme transcendentalno idealni. Ono to se pokazalo u transcendentalnoj estetici je da svaki opaaj nije nita drugo do predstava o pojavi. Sa transcendentalnom estetikom Kant je pronaao iste opaaje a priori.

*

Transcendentalna estetika, koja polazi od odreenja da je saznanje prije svega opaanje, otkrila je i apriorne uslove naeg opaanja. Ali saznanje je i opaanje koje misli. Ako nazovemo ulnou receptivitet naeg duha, naime njegovu mo da prima predstave ukoliko biva na neki nain aficiran, onda je nasuprot tome razum sposobnost njegova da proizvodi predstave ili spontanitet saznanja. Prema samoj prirodi naoj opaanje moe biti samo i jedino ulno, to jest ono samo sadri nain na koji nas predmeti aficiraju. Naprotiv, sposobnost da se jedan predmet ulnog saznanja zamisli jeste razum. Nijedna od ovih osobina ne moe se pretpostaviti drugoj. Bez ulnosti ne bi nam ni jedan predmet bio dat, a bez razuma se nijedan predmet ne bi zamislio. Misli bez sadraja jesu prazne, a opaaji bez pojmova jesu slepi. (Kant, 1990: 73)

Treba zato ispitati kako je mogue apriorno razumsko saznanje ili otkud naem razumskom saznanju univerzalan, nuan i istinit karakter.Ono opaeno samo jeste saznato bie samo onda ako ga svako sebi samome i drugome moe uiniti razumljivim i saoptiti.

( Heidegger, 1979: 26)Transcendentalna logika je nauka o a priornim zakonima razumskog saznanja. Transcendentalnu logiku ine analitika i dijalektika. U prvom dijelu transcendentalna analitika otkriva se princip iznalaenja svih istih pojmova razuma - 12 kategorija, dok se drugi dio bavi transcendentalnom dedukcijom nainom na koji se pojmovi a priori mogu odnositi na predmete.

U svojim predavanjima objavljenim u spisu Logika Kant prvo objanjava samu prirodu u kojoj se sve deavanje odvija po pravilima. Cela priroda uopte nije zapravo nita drugo negoli neka povezanost pojava po pravilima; i nigde nema nikakve lienosti pravila. (Kant, 1990: 17) Sposobnost zamiljanja pravila prua nam razum. Kao i sve nae moi skupa tako je pak i, naroito, razum pri svojim operacijama privren pravilima, koja moemo da istraujemo. (Kant, 1990:18) Sva pravila po kojima razum postupa su ili nuna ili sluajna... Nauka o nunim zakonima razuma i uma uopte, ili, to je svejedno, o istoj formi miljenja uopte, naziva se pak logika. (Kant, 1990: 19)

Kant polazi od odreenja razuma kao moi miljenja i suenja, prihvatajui autoritet formalne logike i njenu podjelu sudova. Protivi se tradicionalnom odreenju suda da je sud veza pojmova. ''...mi sve radnje moemo da svedemo na sudove, tako da se razum uopte moe predstaviti kao mo suenja''. Kant sudove dijeli prema:

1. kvantitetu na: opte, posebne i pojedinane2. kvalitetu na: potvrdne, odrene (negativne) i beskonane3. relaciji na: kategorike, hipotetike i disjunktivne4. modalitetu na: problematine, asertorine i apodiktineSvaka vrsta suda po Kantu odreena je jednim apriornim pojmom iz tog slijedi 12 istih apriornih pojmova razuma i to:

1. Prema kvantitetu: jedinica, mnoina, cjelokupnost2. Prema kvalitetu: realitet, negacija, limitacija3. Prema relaciji: inherencija i subzistencija (substantia et accidens, supstancija i akcidens), kauzalitet i dependencija (uzrok i posljedica) i zajednica ( uzajamni odnos izmeu onog to djela i trpi, uzajamno djelovanje aktivnog i pasivnog)4. Prema modalitetu: mogunost-nemogunost, bie-nebie, nunost-sluajnost

Saznanje nekog predmeta uopte nije mogue bez kategorija. Svaki predmet naeg saznanja mora biti na bilo koji nain sintetiziran. Struja nepovezanih predstava ne bi mogla initi saznanje. Ta veza u raznovrsnosti ne moe doi preko ula. Ona je nuno djelo razuma i kao predstava sintetikog jedinstva raznovrsnosti ve pretpostavlja mogunost jedinstva. Osnov tog jedinstva jeste jedinstvo svijesti. Sve predstave prati ono: ja mislim. Ja mislim nije dano ulnou, nego je ono in spontaniteta. To je ista apercepcija ili transcendentalno jedinstvo svijesti. Saznanje se sastoji u tome da se raznovrsnost predstava koje su dane u ulnosti poveu. I to u razumu koji vrijedi nezavisno od iskustva.

Objanjenje naina na koji se pojmovi a priori odnose prema predmetima Kant smatra da je zadatak transcendentalne dedukcije.Ona se sastoji u izlaganju istih pojmova razuma (a s njima i svega teorijskog saznanja a priori) kao principa mogunosti iskustva, iskustva pak kao odredbe pojava u prostoru i vremenu uopte; naposletku ona utvruje da ova odredba proizlazi iz principa praosnovnog sintetikog jedinstva apercepcije kao forme razuma u odnosu prema prostoru i vremenu kao primarnih formi ulnosti. (Kant, 1990:122)

Analizirajui razliku izmeu opte logike Kant iznosi ulogu razuma, moi suenja i uma u transcendentalnoj logici.Transcendentalna logika, poto je ograniena na jedan odreeni sadraj, naime samo na sadraj istih saznanja a priori, ne moe u ovoj podeli da postupi kao opta logika...Razum i mo suenja imaju u transcendentalnoj logici svoj kanon za upotrebu koja objektivno vai, koja je, dakle, istinita i otuda spadaju u njen analitiki deo. Meutim, um u svojim pokuajima koje ini, da bi dokuio neto a priori o predmetima i da bi proirio saznanje izvan granica mogueg iskustva, jeste potpuno dijalektian i njegova varljiva tvrenja nisu nikako podesna za jedan kanon kakav ipak analitika treba da sadri. Analitika osnovnih stavova bie, prema tome, samo jedan kanon za mo suenja, kanon koji e je uiniti da na pojave primjenjuje pojmove razuma koje sadre uslove za pravila a priori. Ja u se iz tog razloga, uzimajui u pretres prave osnovne stavove razuma, posluiti nazivom doktrina moi suenja kojim se ovaj posao tanije oznauje. ( Kant, 1990:123)

Svaka sinteza mogua je samo pomou razuma i to tako da raznovrsnost predstava doe u jedinstvo apercepcije. Razum vri sintezu samo pomou apriornih kategorija. Kategorije nam omoguavaju iskustvena saznanja. Kategorije se primjenjuju u praktina saznanja, ali se iz toga stvara pitanje kako se razne kategorije primjenjuju u praktinom saznanju. Taj problem Kant analizira u moi suenja.Mo suenja je sposobnost koja supsumira empirike intuicije pod iste pojmove razuma. Da bi supsumcija bila mogua potrebna je posrednika predstava koja mora biti ista s jedne strane- ulna, a sa druge- intelektualna. Jedna takva predstava je transcendentalna shema (ema).

emu koja je proizvod mate, moramo razlikovati od slike. Slika je pojedinana, reprodukcija odreenog pojedinanog opaaja, dok je ema slina pojmu. 'eme nisu nita drugo do vremenske odredbe apriori po pravilima, a pravila se odnose prema redu kategorija na vremenski niz, vremenski sadraj, vremenski red, i na kraju na vremenski spoj u pogledu svih moguih predmeta''.Ovaj ematizam naeg razuma u pogledu pojava i njihove proste forme jeste jedna vetina, skrivena u dubinama ovekove due; i mi emo teko ikada izmamiti od prirode, da bismo ga neprekrivenog stavili ispred naih oiju. (Kant, 1990:128)

Iz nauke o ematizmu istih pojmova razuma slijedi nauka o osnovnim stavovima istog razuma. Razum proizvodi a priori stanovite principe koji reguliu objektivnu upotrebu razuma. Stoga nam i tabela kategorija prua putokaz za tabelu osnovnih stavova. Iz tog se izvodi etiri skupine principa: 1) principi koji odgovaraju kategoriji kvantiteta zovu se 'aksiomi opaaja'. Glasi : Svi su opaaji protene (prostorne) veliine; 2) princip koji odgovara kategoriji kvaliteta zove se ''anticipacija opaaja''. Glasi : U svim pojavama ono to je realno ima intenzivnu veliinu; 3) princip koji odgovara kategoriji relacije zove se 'analogija iskustva. Glasi: Iskustvo je mogue samo na osnovu predstave o nunoj vezi meu opaajima;4) princip koji odgovara kategoriji modaliteta zove se 'postulat empirikog miljenja uopte'' a, postavljen je prema mogunosti: ono to se slae s formalnim uslovima iskustva jeste mogue; prema stvarnosti: ono to stoji u vezi s materijalnim uslovima iskustva jest stvarno; prema nunosti: ono ija je veza sa stvarnim odreena prema optim uslovima iskustva jeste nuno. Tako je Kant odgovorio kako je mogua ista prirodna nauka. Nauka je mogua jer se predmeti iskustva, moraju nuno podrediti odreenim apriornim uslovima. Predmeti da budu predmeti saznanja, stavljeni su nuno u odnos s jedinstvom apercepcije. Oni su stavljeni u taj odnos time to su supsumirani pod apriorne forme i kategorije. Kompleks moguih predmeta iskustva formira prirodu u odnosu prema jedinstvu samosvijest.

Transcendentalna dijalektika istrauje transcendentalne ideje.Poslije kritike analize ulnosti i razuma Kant ispituje ulogu uma u mogunosti metafizike. U ulnosti je Kant pronaao transcendentalne forme opaanja, u razumu iste pojmove razuma ili kategorije, u umu on nalazi ideje. Te ideje ne mogu proiriti nae znanje, ali one imaju pozitivnu ' regulativnu' funkciju. Kant ih izvodi iz istog uma, i to iz njegove radnje zakljuivanja, silogizma. Kako postoje tri vrste silogistikog zakljuivanja: kategoriko, hipotetiko i disjunktivno njima odgovaraju tri vrste kategorija relacije i to: supstancija, uzrok i zajednica. Stoga postoje i tri glavne ideje istog uma: dua, svijet i Bog. Um u tenji da otkrije bezuslovno zapada u privid. Zadaa je transcendentalne dijalektike je da razbije dijalektiki privid. Kant se bori protiv prividadokazima koje provodi preko paralogizama, antinomija i ideala.

Prema transcendentalnom idealizmu dana su nam samo opaanja i njihov napredak. On se ne osvre na argument svih umnih zakljuaka:'Ako je dano ono to je uvjetovano/uslovljeno/ tako je dan i cijeli niz uvjeta/uslova/: osjetilni predmeti dani su nam kao uvjetovani/uslovljeni/, prema tome dan je i cijeli niz uvjeta/uslova/''. (Kunzmann,Burkard, Wiedmann, 2001:139 ) Teza i antiteza ovih antinomija nisu krivi zakljuci nego se obje mogu dokazati na polju stare metafizike. Teze pokazuju gledita dogmatskih racionalista, a antiteze zastupaju empiristi. Stoga su obje sukobljene strane podlone istom pogrenom zakljuku, koji mijea obje. I na kraju Kant obrauje ideal istog uma, tj. Boga, analizirajui 3 dokaza o Bogu/ontoloki, kosmoloki i fiziko-teoloki/. Kantova pobijanja zasnivaju se na dokazima da svi oni mijeaju noumenalne predmete s fenomenalnima te da se nikako ne mogu utemeljiti na iskustvu. Bog se ne moe ni dokazati ni opovrgnuti.Ideje koje ne mogu biti konstitutivna (sadrajna) naela spoznaje, mogu biti regulativna naela, vodii ivota, vjeni ciljevi i zadae. Ideju slobode volje, besmrtnosti due i Boga, koje teorijski um nije mogao spoznati, za praktini postaju uslov.

Tradicionalna racionalna psihologija sadri paralogizme, tj. krive silogizme. Paralogizmi racionalne psihologije temelje se na povezivanju subjekta i supstancije. Ja je subjekt i prema tradicionalnoj psihologiji, supstancija. Protiv toga Kant razlikuje Ja apercepcije (kao subjekt) od navodne supstancije due (kao objekta):'' Jedinstvo subjekta... samo je jedinstvo u miljenju, ime nije dan nikakav predmet, na koje se dakle ne primjenjuje kategorija supstancije,....koja pretpostavlja opaaj. Zato se ovaj subjekt uopte ne moe saznati''. (Kunzmann, Burkard, Wiedmann, 2001: 141) Stoga nema ni saznanja o dui kao jednostavnoj, besmrtnoj i nematerijalnoj supstanciji.

Antinomije nastaju iz prividnih dokaza koje sebi um daje o suprotnim tezama o svijetu. 1. Svijet je konaan ili: svijet je beskonaan. 2. Svijet je sastavljen od prostih elemenata- ili: svijet je sainjen od jedne beskrajno djeljive materije. 3. Cijeli svijet je kauzalno odreen- ili: postoji i izvjestan kauzalitet putem slobode. 4. U univerzumu je sve sluajno- ili: u univerzumu postoji neto nuno. Prve dvije antinomije sadre pogrene odgovore sa obe strane; druge dvije sadre pogrene odgovore koji mogu da budu tani sa obe strane, ako se jedini primijenjuju na fenomene u svijetu, a drugi na ono to nikada ne moe da bude fenomen.

U posljednjem glavnom dijelu dijalektike Kant obrauje ideal istog uma, tj. boga. U sreditu stoje tri dokaza o bogu:

1. ontoloki iz ideje boga. 2. kozmoloki iz nunosti najvieg bia za objanjenje bilo ega to postoji. 3. fiziko-teoloki iz svrhovitosti svijeta zakljuuje na njegova tvorca. Kantova se pobijanja osnivaju na dokazu da svi oni mijeaju noumenalne predmete s fenomenalnim te da se nikako ne mogu utemeljiti na iskustvu. Najvie se bie ne moe dokazati kao ni opovrgnuti, ali je ipak ideal bez pogreke pojam koji zakljuuje i ovjenava cijelu ljudsku spoznaju . (Kunzmann, Burkard, Wiedmann, 2001: 141)

Nauka o metodi ima zadau da praktini interes logike dovede do njenog cilja. Nauka je usmjerena samo na metodu saznanja istog uma i ima etiri dijela.

U prvom dijelu 'Transcendentalna teorija o metodi je Disciplina istog uma. isti um mora biti disciplinovan u svojim hipotezama. Dokazivanje se izvodi pomou principa mogunosti, a ne direktno na traeni predikat. U drugom dijelu nauke o metodi Kant govori o Kanonu istog uma tj. o skupu apriornih principa za pravilnu primjenu odreenih moi saznanja. Ovdje Kant suprotstavlja tri sudbonosna pitanja: ta mogu znati? ta treba da inim? emu smijem da se nadam?

Arhitektonika istog uma ini trei dio nauke o metodi. Sve se saznanje dijeli na istorijsko i racionalno, tj. na saznanje datih injenica i saznanje osnovnih principa. Racionalno saznanje iz pojmova je (filozofija) i saznanje iz konstrukcija pojmova (matematika). Filozofija ima dva predmeta: prirodu i slobodu i sadri prirodni i moralni zakon.Filozofija pririode prouava sve to jeste, a filozofija obiaja ono to bi trebalo biti.

I na kraju, etvrti dio nauke o istoj metodi obrauje Istoriju istog uma.

''Idealizam se sastoji u tvrdnji da nema drugih osim misaonih bia, ostale stvari, za koje mislimo da ih opaamo u zrenju, bile bi samo predodbe (predstave) u misaonim biima, kojima uistinu ne odgovara nikakav spoljanji predmet. Ja naprotiv kaem: Nama su stvari dane kao predmeti naih osjetila, koji se nalaze izvan nas, ali o tome ta su te stvari same o sebi, ne znamo mi nita, nego spoznajemo njihove pojave, tj. predodbe (predstave) koje one u nama proizvode, kada aficiraju naa osjetila. Prema tome ja na svaki nain priznajem da izvan nas ima tjelesa, tj. stvari koje mi, mada posve nepoznate po onome, to su same o sebi, poznajemo po predodbama, koje nam pribavlja njihov uticaj na nau osjetilnost i kojima dajemo naziv tijela. Ova rije znai dakle pojavu onoga nepoznatog, ali zato nita manje zbiljskog predmeta. Moe li se to nazvati idealizmom? To je upravo protivno od njega. ( Kant,1953:44 )

Ali Kant poslije istie: ''Moj tako zvani (zapravo kritiki) idealizam jeste dakle posve osebujne vrste. On naime preokree obini idealizam, tako da svaka spoznaja a priori, ak i spoznaja geometrije, tek po njemu dobiva objektivni realitet, to ga bez onog mog dokazanog idealiteta samog prostora i vremena ne bi mogli potvrditi ni najrevniji realisti...Neka mi dakle bude doputeno da ga ubudue, kao to je gore ve navedeno, nazivam formalnim ili jo bolje kritikim idealizmom, kako bi se razlikovao od Berklijevog dogmatikog i Kartezijeva skeptikog idealizma''. ( Kant,1953:126)

Um se naziva praktinim ukoliko se odnosi na delovanje: odluku, izbor, ponaanje. ...Potpun naslov bi tu glasio: Kritika isto praktina uma. Praktinim se naziva uma koji odluuje, u pogledu delovanja koje je ponaanje moralno-dakle, um koji kazuje ta je moja dunost, ta je moja moralna obaveza da uinim ( nemaki glagol sollen). Taj um vri kritiko ispitivanje samog sebe da bi otkrio svoj smisao, svoj domet, svoje mogunosti i svoje granice. On tim ispitivanjem treba da osvetli ta u njemu ne proistie iz iskustva, dakle ta je u njemu a pripri ili isto u navedenom smislu. Kritika praktinog uma je, dakle, ispitivanje uma kao moralno razjanjenje praktinog ivota ukoliko on sadri apriorno. (Her, 1998: 169)

Kritika praktinog uma sadri dva dijela:1) Teorija o elementima 2) Metodologija istog praktinog uma

Elementarna nauka se dijeli na analitiku i dijalektiku istog praktinog uma. Analitika donosi u tri poglavlja nauku o a) naelima b) pojmu predmeta i c) o pobudama istog praktinog uma. Dijalektika praktinog uma bavi se analizom istog praktinog uma uopte i dijalektikom istog uma u odreivanju pojma o najviem dobru.

Dijalektika praktinog uma bavi se analizom istog praktinog uma uopte i dijalektikom istog uma u odreivanju pojma o najviem dobru. U najviem dobru treba nuno da budu povezani vrlina i blaenstvo. Tu se javljaju antinomije, koje uvode jo dva uslova, postulata: besmrtnost due i Boga.

Moral nas ne ui kako da se usreimo, nego kako sebe da uinimo dostojnim blaenstva.Metodologija praktinog uma eli pokazati kako ovjek moe nauiti djelovati ne za zasluge ve iz dunosti.Dunost oslobaa ovjeka i po Kantu nije prisila koja se vri nad slobodom ve je naprotiv sama sloboda.Dunost (ili morati) Moralna dunost pretpostavlja obavezno da moemo doneti ovakvu ili onakvu odluku. Mogunost takvog izbora zove se sloboda. U osnovi, formula:ti moe, jer mora znai:ti si slobodan subjekt, budui da u sebi samom poseduje smisao dunosti. (Her,1998:198)Na kraju metodologije, u zakljuku, nalazi se i esto citiran tekst:to se razmiljanje ee i postojanije njima bavi, dve stvari ispunjavaju duu uvek novim i sve veim divljenjem i strahopotovanjem: zvezdano nebo iznad mene i moralni zakon u meni.(Kant ,1990:179)

Zato 'Kritika praktinog uma' nije kritika istog praktinog uma!Kakva je razlika izmeu moralnog i legalnog djelovanja?Kakav je znaaj i cilj Kritike praktinog uma?

Kritika istrauje sposobnost praktinog uma. To nije kritika istog praktinog uma, ve uopte praktinog uma ije postojanje pokazuje. U toj sposobnosti utvrena je i transcendentalna sloboda, koju kritika istog uma samo problematino postavila.

ovjek kao nagonsko, voljno i umno bie, smatra Kant, moe moralno djelovati uz kategorike i hipotetike imperative, koji ga kao glasovi uma opominju. Pokretai ljudske volje mogu biti samo moralni zakoni. Zakon budi potovanje pred sobom, a to potovanje je moralni osjeaj. Radnja po zakonu iz potovanja prema zakonu je dunost.Gdje je porijeklo dunosti? Kant ga pronalazi u slobodi i nezavisnosti od prirode. Subjekt je i pojava (fenomen), a sa druge strane i bie prirode (noumenon). Djelovanje ''prema dunosti'' Kant naziva legalnou, nasuprot moralnosti koja predstavlja djelovanje ''iz'' dunosti .Moralni zakon je svet. ovjek kao subjekat moralnog zakona nije svet, ali mu ovjeanstvo u njegovoj osobi mora biti sveto. Stoga je ovjek i svako umno bie uvijek samo svrha po sebi, a sve ostalo on moe upotrebiti kao sredstvo. (kategoriki imperativ)Moralne imperative nalazimo neposredno u sebi, kao apriorni zahtjev naeg uma. Kategoriki imperativ trai bezuslovno injenje. Hipotetiki nam npr. kae: ne treba da laem ako hou da ostanem astan; kategoriki-ne treba da laem makar mi la ne nanela ni najmanju sramotu).Um je u dunosti podreen svom vlastitom zakonodavstvu i u potpunosti je autonoman, tj. samo-zakonodavan. Najvie dobro kao predmet praktinog uma ima bezuslovan karakter.

Kantova ''Kritika moi suenja'' otkrila je da izmeu prirode i slobode, izmeu razuma i uma postoji neto to se moe imenovati kao mo suenja, mata, uobrazilja, koja ima zadau posredovanja.

ta je zapravo mo suenja?Mo suenja uopte predstavlja onu mo saznanja koja nas osposobljava da zamislimo ono to je posebno kao neto to se sadri pod onim to je opte. Ako je dato ono to je opte (pravilo, princip, zakon), onda mo suenja supsumira ono to je posebno pod ono to je opte (...) jeste odredbena. Ali, ako je dato samo ono to je posebno, za koje mo suenja treba da nae ono to je opte, onda je ona samo refleksivna. (Kant,1991: 71)

Najpre treba da objasnimo termin suenje (Urteil). U logici on oznaava svaki iskaz koji povezuje dva pojma. Jedino poev od trenutka u kome iskazujemo neki sud, mi moemo da se upitamo, da li je ono to kaemo tano ili pogreno. Ako kaemo sto, to nije ni tano ni pogreno, ali ako kaemo sto je sme, to je ili tano ili pogreno. Taj sto je sme predstavlja izvestan sud. Kritika suenja razmatra prirodu uma ukoliko je on sposobnost donoenja sudova-ili bolje reeno, ... -izvesne vrste sudova. (Her, 1998:169)

Ispitujui centralni pojam finaliteta, konanosti u Kritici moi suenja interesantno je tumaenje ane Her. Naa sposobnost suenja je finalitet. Bitno je to razumeti. Finalitet, dakle, ulazei u protivrenost s prvim dvema kritikama, ipak je, mada u njima nije re o njemu, konstituitivan u onom to se u njima dogaa. Ovo Kanta navodi da potrai u svetu neki objekt u kome bi finalitet bio oit, to bi mu omoguilo saznanje da smisao stvarno ima neki smisao drugim reima: da finalitet stvarno ima pravo graanstva u umu.

Ponavljam: Kant ne postupa izriito na taj nain. Ja ga tumaim; ali mislim da to inim verno. ( Her, 1998: 206)

Refleksivna mo suenja dani predmet nekog razmiljanja podvodi pod jedan opti princip. Taj opti princip ne nalazimo u predmetu ve u nama samima (kopernikanski okret). To inimo u osjeajima. Nerijeeno pitanje nastaje da li u nama postoji, za nae osjeaje opte i nuno- apriori-mjerilo?Svi nai osjeaji jesu osjeaji zadovoljstva i nezadovoljstva. Zadovoljstvo osjeamo kad neto odgovara naoj potrebi ili svrsi, a nezadovoljstvo kad takva potreba ili svrha nije ostvarena. Iskaz o doivljaju osjeaja uvijek ima oblik podlaganja neke predstave predmeta nekoj svrsi. Ako je svrhovitost subjektivna refleksivna mo suenja jest estetska, a ako je objektivna, Kant govori o teleolokoj moi suenja. U kritikoj obradi estetike Kant istrauje lijepo i uzvieno.

Da bismo mogli razlikovati da li je neto lepo ili nije lepo, mi ne povezujemo razumom predstavu sa objektom radi saznanja, ve je povezujemo sa uobraziljom (moda udruenom sa razumom) sa subjektom i njegovi oseanjem zadovoljstva ili nezadovoljstva (Kant,1991: 95)

...da bih mogao rei da je neki predmet lep i da bih dokazao da imam ukus, vano je ta ja iz njegove predstave u sebi proizvodim, a ne u emu zavisim od njegove egzistencije.(Kant,1991:97)

Ukus predstavlja mo prosuivanja jednog predmeta ili neke vrste predstavljanja pomou dopadanja ili ne dopadanja bez ikakvog interesa. Predmet takvog dopadanja naziva se lepim. (Kant, 1991:102)Lepo jeste ono to se bez pojmova predstavlja kao objekat nekog opteg dopadanja. (Kant, 1991:103)Lepo jeste ono to bez pojma izaziva opte dopadanje.(Kant, 1991:111)Lepota jeste forma svrhovitosti jednog predmeta,ukoliko se ona na njemu opaa bez predstave o nekoj svrsi. (Kant,1991:127)Lepo jeste ono to se bez pojma saznaje kao predmet nunog dopadanja.(Kant, 1991:131)

Prirodna lepota jeste neka lepa stvar; umetnika lepota je lepa predstava o jednoj stvari. (Kant, 1991:200)

Genije jeste talenat (prirodna obdarenost) koji umetnosti propisuje pravilo. Poto talenat kao uroena sposobnost samog umetnika spada u prirodu, to bismo se mogli izraziti i ovako: Genije je uroena duevna sposobnost (ingenium) pomou koje priroda propisuje umjetnosti pravilo.

Genije je:1) talenat da se proizvede ono za ta se ne moe propisati nikakvo odreeno pravilo- ne dar umenosti za ono to se moe nauiti na osnovu nekog pravila; originalnost, dakle mora predstavljati prvu osobinu genija. 2) Poto moe da postoji i originalna besmislica, to tvorevine genija moraju biti u isto vreme i uzori, to jest moraju biti egzemplarne, dakle, mada same nisu postale putem podraavanja, one ipak moraju drugima da slue radi podraavanja, to jest radi upravljanja ili kao pravila prosuivanja.

3) Da sam genije nije u stanju da opie kako proizvodi svoju tvorevinu, niti to moe nauno da pokae, ve genije daje pravila kao priroda; i stoga ni sam zaetnik jedne tvorevine, za koju ima da zahvali svome geniju, ne zna kako se u njemu stiu ideje potrebne za tu tvorevinu, niti je takoe u njegovoj moi da takve ideje pronae po svom nahoenju ili po planu i da ih drugima saopti u takvim spisima koji ih osposobljavaju da proizvede takve iste tvorevine. (Otuda je najzad i re genije verovatno izvedeno od genius, naroitog duha koji je dat oveku pri roenju, koji ga titi i rukovodi, a od ijeg nadahnua potiu one originalne ideje.) 4) najzad se vidi da priroda pomou genija ne propisuje pravila nauci, ve umetnosti, pa i to ini samo ukoliko umetnost jeste lepa umetnost.(Kant,1991: 196-197.)

Kantovi odgovori na pitanja postavljena u drugom dijelu nauke o metodi Kanonu istog uma (ta mogu znati? ta treba da inim? emu smijem da se nadam?) pobudili su i otvorili nova pitanja. Sve velike promene modernih vremena poele su sa Kantom. U vreme kada Heidegger pie knjigu Kant i problem metafizike, u kojoj pokuava da dokae da je Kantova kritika istog uma zapravo zasnivanje metafizike, neokantovstvo je u Evropi u punoj zrelosti... Sa svoje strane, kako sam ovaj filozof pie, isto neokantovstvo je zasluno za najmanje tri vane stvari u filozofiji XX veka. Prvo, obnovom, mada jednostranom, Kantove filozofije pozitivizmu je preostalo jedino da sklizne u idolatriju injenica. Drugo, sama Kantova filozofija je brinom obradom i klasifikacijom postala dostupna u gotovo celom svom obimu i, tree, na mnogo vii teorijski nivo je dignuto samo istraivanje istorijske filozofije, naroito antike. (Stanisavac, 1979:11)

Pitanje svih Kantovih pitanja ta je ovjek - doprinijelo je pojavi filozofske antropologije i djela koja pokuavaju da daju odgovor na pitanje i ko je ovjek. Hajdeger pie spis Kant i problem metafizike koji posveuje Maksu eleru osnivau filozofske antropologije. eler je otkrio da onaj prvi i najnii sloj uvstveni poriv ima mo i uticaj na ovjekovu linost, to je Hajdeger smatrao da je i Kanta uplailo kad je uoio kako je uobrazilja i mata onaj nepoznati korijen oba stabla ljudskog saznanja. I Difren u svom djelu Za oveka kritikuje Hajdegera koji je izjednaio Kantovo transcendentalno i transcendentno. Sve ovo ukazuje koliko je Kantova filozofija imala uticaj na tok dalje filozofske misli.

Razlika koju ovjek kao bie posjeduje u odnosu na druga iva bia je istorija.Napredak koji je tu vidljiv zavisi i od naina na koji se steeno prenosi (vaspitanja i obrazovanja uvijek uslovljenog potovanjem moralnih zakona i ono kako se djeca ue misliti, disciplinovanja) i od antagonizma prisutnog u ovjeku.ovjekova priroda je nedrutvena drutvenost, on tei prema drutvu, a ipak mu se protivi.Filozofiju istorije Kant je izgradio pomou principa svrhovitosti.Istorija se odvija u znaku namjere prirode.Skriveni plan prirode je savreno dravno ureenje.

Poetak istorije obiljeen je naputanjem tutorstva prirode i stupanjem u stanje slobode.Istorija prirode poinje od dobra, jer je ono djelo boga; istorija slobode poinje od zla, jer je ono ljudsko djelo.Samo u graanskom drutvu, ostvaruje se najvia namjera prirode.Ista ona nedrutvenost, ija se djelotvornost potvrdila u uspostavljanju i odravanju graanskog drutva, ponovo se javlja kao pokretaki princip stvaranja zajednice drava u njihovim spoljanim odnosima.

Kant smatra da ne postoji razlika izmeu prvobitnog stanja ljudi i stanja koje proizlazi iz ve formiranih pojedinanih drava.Nunost je suprotstaviti se kako divljoj slobodi prirodnog stanja tako i varvarskoj slobodi u kojoj se drave meusobno nalaze.Stanje mira i sigurnosti mogue je samo pod pretpostavkom saveza naroda u kome je svakoj pa i najmanjoj dravi garantovano njeno pravo.Kantova ideja vjenog mira nije proizala samo iz potrebe da se rijee spoljanji odnosi izmeu drava, ve i kao pretpostavka za ostvarenje i ispunjenje ovjeka kao moralnog bia.Vjeni mir je mogu samo kao svjetski mir.

Kant I. 1953. Dvije rasprave. Zagreb: Matica Hrvatska.Kunzmann P., F-P. Burkard i F. Wiedmann. 2001. Atlas filozofije. Zagreb: Golden marketing.Kant I. 1991. Kritika istog uma. Beograd: Beogradski izdavako-grafiki zavod. Kant I. 1990. Kritika praktinog uma. Beograd: Beogradski izdavako-grafiki zavod. Kant I. 1991. Kritika moi suenja.Beograd: Beogradski izdavako-grafiki zavod. Kant I. 1974. Um i sloboda. Beograd: Velika edicija ideja.Kant I. 1990. Logika. Beograd: Grafos.Heidegger M. 1979. Kant i problem metafizike. Beograd: Mladost.

*