kancelaria sejmu i rady paŃstwa oraz archiwum w … · ks — kancelaria sejmu ... pps — polska...

KANCELARIA SEJMU I RADY PAŃSTWA ORAZ ARCHIWUM W LATACH [1944]1952–1989

TERESA FILIPCZAK

KANCELARIA SEJMU I RADY PAŃSTWA ORAZ ARCHIWUM

W LATACH [1944]1952–1989

© 2015 Copyright by

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi-sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. prof. dr hab.

Publikacja dofinansowana

Redakcja wydawnicza: Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Projekt okładki:

ISBN

Warszawa 2015

Wydawnictwo?????

Spis rzeczy

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział I Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Biura Prezydialnego i Biura Kontroli Państwa Krajowej Rady Narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1. Organizacja kancelarii i jej funkcjonowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172. Obieg dokumentów w Biurze i ich przechowywanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Przepisy kancelaryjno-archiwalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.2. Systemy kancelaryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.3. Obieg dokumentacji w Biurze Prezydialnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3. Zasób archiwalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474. Składnica akt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Rozdział II Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1947–1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1. Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Ustawodawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571.1. Budowa struktur organu pomocniczego Sejmu Ustawodawczego . . . . . . . . . . . . . 571.2. Zasady obiegu dokumentacji i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu

Ustawodawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821.3. Zasób archiwalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

2. Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) 1082.1. Kształtowanie organów pomocniczych Sejmu PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1082.2. Zasady obiegu dokumentacji i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu PRL . . . . . . . . 142

Rozdział III Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

1. Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1511.1. Struktura organizacyjna Kancelarii Cywilnej Prezydenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1511.2. Kształtowanie struktury organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa

w latach 1947–1952 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Spis rzeczy6

1.3. Zasady obiegu korespondencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1731.4. Organizacja i zakres działania Składnicy Akt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

2. Organizacja i działalność Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989 . . . . . . . . . . . 1862.1. Kształtowanie struktury organizacyjnej i działalność Rady Państwa . . . . . . . . . . . 1862.2. Organizacja Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2112.3. Funkcjonowanie Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989 . . . . . . . . . . . . . . 2272.4. Kancelaria Tajna w latach 1952–1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Rozdział IV Organizacja, funkcjonowanie oraz zasób Archiwum Zakładowego Rady Państwa w latach 1947–1989, do roku 1983 Składnicy Akt . . . . . . . . . . . . . . 247

1. Organizacja i funkcjonowanie archiwum zakładowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2471.1. Od składnicy do archiwum zakładowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2471.2. Organizacja prac archiwum zakładowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2541.3. Lokal archiwum zakładowego, jego wyposażenie oraz obsada kadrowa . . . . . . . . 2671.4. Lokal Kancelarii Tajnej, jego wyposażenie i organizacja prac Składnicy Akt . . . . . . 2701.5. Personel Składnicy Akt (jawnych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2721.6. Personel Składnicy Akt (tajnych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

2. Charakterystyka zasobu archiwalnego (struktura, rozmieszczenie, wielkość, problemy brakowania, środki ewidencji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2752.1. Struktura zasobu, rozmieszczenie, wielkość i środki ewidencji . . . . . . . . . . . . . . . 2752.2. Problemy brakowania dokumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2792.3. Środki ewidencji zasobu archiwalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2872.4. Struktura zasobu archiwalnego, rozmieszczenie w Składnicy Akt (tajnych),

wielkość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Rozdział V Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych i Archiwum Akt Nowych w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

1. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu PRL z NDAP w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1945–1956 . . . . . . . . . . . . 2931.1. Organizacja państwowej służby archiwalnej po II wojnie światowej . . . . . . . . . . . 2931.2. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu PRL z NDAP w zakresie

kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1945–1956 . . . . . . . . . . . . 3052. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu Polskiej

Rzeczypospolitej Ludowej z Archiwum Akt Nowych w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1957–1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

Spis tabel i schematów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

Wykaz skrótów

AAN — Archiwum Akt Nowych ADM — Archiwum Dokumentacji Mechanicznej AGAD — Archiwum Główne Akt Dawnych AP RP — Archiwum Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej AS RP — Archiwum Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej AU RM — Archiwum Urzędu Rady Ministrów AZ — Archiwum Zakładowe BKP — Biuro Kontroli Państwa BP — Biuro Prezydialne BS RP — Biuro Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej CKBA — Centralna Komisja Brakowania Akt CKW — Centralny Komitet Wykonawczy CUP — Centralny Urząd Planowanie DzU — Dziennik Ustaw kat. — kategoria KCP RP — Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej KRP — Kancelaria Rady Państwa KS — Kancelaria Sejmu KSU — Kancelaria Sejmu Ustawodawczego KC — Komitet Centralny KERM — Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów KRN — Krajowa Rada Narodowa mb — metr bieżący MON — Ministerstwo Obrony Narodowej Min. Oświaty — Ministerstwo Oświaty MSW — Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSZ — Ministerstwo Spraw Zagranicznych MP — Monitor Polski NDAP — Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych odr. — odręcznie

Wykaz skrótów 8

PPR — Polska Partia Robotnicza PPS — Polska Partia Socjalistyczna PRL — Polska Rzeczypospolita Ludowa PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PZPR — Polska Zjednoczona Partia Robotnicza por. — porównaj PRM — Prezydium Rady Ministrów red. — redakcja RP — Rzeczypospolita Polska s. — strona SD — Stronnictwo Demokratyczne sygn. — sygnatura archiwalna t. — tom TPPR — Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej URM — Urząd Rady Ministrów WAP — Wydział Archiwów Państwowych ZSL — Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZMP — Związek Młodzieży Polskiej ZU — z upoważnienia ZSRR — Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Wstęp

Praca ta poświęcona jest problemom organizacji kancelarii i zarządzania dokumentacją wytworzoną w wyniku funkcjonowania naczelnych organów państwa. Podstawę prawną tworzonych w 1947 r. naczelnych organów władzy państwowej określały przepisy Usta-wy konstytucyjnej z 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych orga-nów Rzeczypospolitej Polskiej. Szczegółowe zasady organizacji i funkcjonowania Sejmu i Rady Państwa ustalały regulaminy obrad Sejmu, uchwały Izby oraz statuty i regulaminy organizacyjne Rady Państwa. Podobne zasady obowiązywały w normowaniu organizacji i działalności ich organów pomocniczych, tzn. Kancelarii.

Szczegółowe procedury organizacji i funkcjonowania struktur organizacyjnych Kan-celarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa wynikały z ich wewnętrznych statutów, regula-minów organizacyjnych i zarządzeń wydawanych przez władze Sejmu i Rady Państwa. Podejmując w pracy zagadnienia związane z tą problematyką, rozpatrywaną z pozycji hi-storyka i archiwisty, swoje zainteresowania skupiłam na zmianach, jakie następowały w or-ganizacji i funkcjonowaniu szeroko rozumianej kancelarii w naczelnych organach władzy państwowej, w pracy ich archiwów zakładowych, a także w organizacji państwowej służby archiwalnej w warunkach przekształceń ustrojowych w Polsce w latach 1947–1989.

Termin „kancelaria” był wielokrotnie definiowany. Najstarsze określenia kancelarii łączyły się z czynnościami urzędu polegającymi na dokumentowaniu jego działalności, a więc z przejmowaniem, przygotowaniem, rejestracją, wysyłaniem i przechowywaniem dokumentów i korespondencji. Z czasem zakres działania ograniczono do oficjalnego opra-cowywania dokumentów i ich przechowywania. Obecnie realizowane przez kancelarię za-dania ograniczają się do wykonywanych czynności w zakresie przejmowania, rejestracji, rozdzielania oraz ekspedycji korespondencji. Czynności oparte na gromadzeniu, zabezpie-czaniu, przechowywaniu i udostępnianiu akt przejęły archiwa zakładowe. Problem funk-cjonowania kancelarii w naczelnych organach władzy państwowej jest ważny dlatego, że wiąże się on z postępowaniem z dokumentacją, której znaczną część stanowią materiały archiwalne, wchodzące do państwowego zasobu archiwalnego. Od stosowanych w kance-larii procedur postępowania z aktami zależy w dużym stopniu to, jakie dokumenty w mo-mencie rozliczania się kancelarii trafią do archiwum, a następnie do rąk badacza. Badaniom poddałam wpływ polityki państwa na funkcjonowanie mechanizmów w zakresie ochrony

Wstęp 10

dorobku kulturalnego, cele tej polityki, a także sposób jej realizacji przez państwową służ-bę archiwalną. Przedstawienie uwarunkowań wpływających hamująco na podejmowane inicjatywy, jak też opis zmian w organizacji i funkcjonowaniu naczelnych organów władzy państwowej w okresie istnienia Polski Ludowej, stanowił cel rozprawy. Kolejnym celem było ukazanie mało znanego wkładu pracowników państwowej służby archiwalnej (NDAP i AAN) w zachodzące korzystne zmiany w organizacji prac kancelaryjnych i funkcjono-wanie najpierw składnic akt, a z czasem nazwanych archiwami zakładowymi. Następnym zamierzeniem była charakterystyka zespołów archiwalnych, których twórcami były naczel-ne organy władzy państwowej. O wyborze przedmiotu badawczego zdecydowały głównie ranga i funkcje pełnione przez organy władzy państwowej w ówczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej. Tak wyznaczona problematyka badawcza, rozważana na podstawie źródeł wytworzonych przez organy władzy ustawodawczej i wykonawczej w państwie, nie znalazła szerszego odzwierciedlenia w literaturze przedmiotu.

Data początkowa pracy wiąże się z ukonstytuowaniem Sejmu, wyborem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i powołaniem Rady Państwa w oparciu o uchwaloną 19 lutego 1947 r. Ustawę konstytucyjną zwaną Małą Konstytucją. Struktura naczelnych organów wła-dzy i administracji państwowej w Konstytucji PRL uchwalonej 22 lipca 1952 r. została zre-formowana w porównaniu z poprzednim stanem. Utrzymany został system terenowych rad narodowych, traktowany jako trwała zdobycz nowego ustroju. Kolejny argument na rzecz przyjęcia tej właśnie cezury wynika z faktu włączenia Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do Kancelarii Rady Państwa na podstawie Uchwały nr 118 Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego1. Kon-sekwencją tej decyzji było powierzenie Kancelarii Rady Państwa zadań w zakresie obsługi finansowo-księgowej i administracyjnej obydwu organów. Obejmowały one także czynności kancelaryjne i obowiązek prowadzenia składnicy akt, z czasem archiwum zakładowego. Wy-mienione powyżej regulacje z pewnymi modyfikacjami obowiązywały do chwili likwidacji Rady Państwa. Niektóre z zadań wpisanych do zakresu czynności Kancelarii Rady Państwa w latach osiemdziesiątych wróciły ponownie do Kancelarii Sejmu, jednak do momentu li-kwidacji Kancelaria Rady Państwa wykonywała czynności związane z obsługą kancelaryjną Sejmu i Rady Państwa, prowadząc wspólne archiwum. Wybór zaś daty końcowej był podyk-towany kilkoma czynnikami. Głównym motywem były dokonane zmiany ustrojowe, któ-rych początek należy wiązać z pierwszymi wolnymi wyborami do Sejmu przeprowadzonymi w czerwcu 1989 r. W ich wyniku restytuowano urząd Prezydenta, który przejął zadania na-leżące dotychczas do przewodniczącego Rady Państwa. Likwidacji uległa także Kancelaria Rady Państwa z chwilą powołania decyzją Prezydenta z 19 lipca 1989 r. na zastępcę szefa Kancelarii Prezydenta PRL jej szefa-likwidatora. Kolejny argument na rzecz przyjęcia tej właśnie cezury wynika z późniejszej decyzji o powołaniu odrębnie funkcjonujących organów pomocniczych Sejmu RP i Prezydenta RP, w ramach których zostały utworzone dwa archi-wa wyodrębnione: Archiwum Sejmu RP i Archiwum Prezydenta RP. Następnym krokiem w kierunku realizacji wyżej wspomnianej decyzji był podział zasobu archiwalnego zlikwi-dowanego organu władzy państwowej pomiędzy jego następców prawnych. Ze względu na

1 MP, 1952, nr A–73, poz.1158.

Wstęp 11

przechowywane w Archiwum Sejmu i Rady Państwa materiały archiwalne po poprzednich strukturach naczelnych organów państwa (Krajowej Radzie Narodowej i Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP oraz Kancelarii Rady Państwa, których następcami prawnymi stał się Sejm i Rada Państwa), uwzględnić też musiałam okres 1944–1952. Przesunięto także datę zamy-kającą pracę do lipca 1989 r., gdyż ostateczny podział zasobu archiwalnego pomiędzy Sejm i Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej nastąpił dopiero w 1991 r., a jego pozosta-łości i sprzęt przejęła Kancelaria Prezydenta RP w 1999 r.

Podstawową trudnością w opracowywaniu poszczególnych rozdziałów był brak literatury poświęconej zagadnieniom funkcjonowania kancelarii i archiwów Biura Prezydialnego KRN, Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego. Nie ma też opracowań omawiających funkcjonowanie Kancelarii Rady Państwa po roku 1952, ważnego organu pomocniczego, obsługującego Sejm i Radę Państwa w za-kresie spraw administracyjno-technicznych oraz prowadzącego wspólne dla obydwu orga-nów archiwum. Z tego też powodu, opracowując poszczególne rozdziały, zebrane informacje weryfikowano z obowiązującymi w tym samym czasie przepisami prawa archiwalnego oraz stanem wiedzy z zakresu teorii i praktyki archiwalnej2. W rozważaniach nad przeobrażaniem kancelarii w naczelnych organach państwa w nowoczesne biuro pomocna okazała się praca Stanisława Nawrockiego3 omawiająca zagadnienia rozwoju form kancelaryjnych i łączące się z nimi problemy. Analizowanie budowy wykazów akt wymagało porównywania uzyska-nych danych z informacjami z tego zakresu, zamieszczonymi na łamach specjalistycznych czasopism4. Przy opracowywaniu rozdziałów poświęconych organizacji i funkcjonowaniu kancelarii pomocna okazała się monografia Władysława Horsta5, omawiająca zagadnienia związane z kancelarią i archiwami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej poprzedni-czek, które miały znaczący wpływ na zmiany ustrojowe i politykę państwa.

Problemy funkcjonowania kancelarii i archiwum omawianych tu instytucji intereso-wały archiwistów podnoszących swoje kwalifikacje. Odnaleziono dwie prace: dyplomową

2 Dokumentacja w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwalne. Stan prawny na 31 XII 1975, oprac. K. Radczuk, Warszawa 1975; Archiwa. Przepisy prawne. Stan na 30 VI 1997 r., wybór i oprac. J. Góral, Toruń 1997; Archiwa. Przepisy prawne, wybór i oprac. J. Góral, Toruń 2000; Archiwa. Przepisy prawne. Su-plement. Stan na 1 I 2000 r., wybór i oprac. J. Góral, Toruń 2000; J. Kościołek, Organizacja i technika pracy w biurach i urzędach, Warszawa 1947; K. Konarski, Podstawowe zasady archiwistyki, „Archeion” t. 19–20: 1951; R. Kaczmarek, Składnica akt, Warszawa 1954; H. Robótka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989; B. Ryszewski, O niektórych podstawowych pojęciach archiwalnych (kancelaria, registratura, zespół archiwalny, archiwum), „Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu”, Historia, t. 5, Toruń 1969; tenże Problemy i metody badania archiwistyki, Toruń 1985 r.; Polski słownik archiwalny, pod red. W. Maciejewskiej, Warszawa 1952, Polski słownik archiwalny, Warszawa 1974 [reprint].

3 S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998.

4 I. Radtke, Jednolite rzeczowe wykazy akt „Archeion”, t. 44: 1966, H. Robótka, Co o wykazach akt wie-dzieć należy cz. I, „Archiwista Polski” nr 1(37); 2005, s. 69–82; tamże cz. II, nr 2 (38): 2005, s. 67–78; cz. III nr 1 (45): 2007, s. 63–72.

5 W. Horst, Kancelarie i archiwa Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej, Ko-mitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej i Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1944–1990, Warszawa 2006.

Wstęp 12

i magisterską. Praca dyplomowa porusza kwestie związane z działalnością archiwum Kan-celarii Prezydenta RP w latach 1947–1952, 1989–19936. Praca magisterska nawiązuje do problematyki funkcjonowania Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa w latach 1947–19527. Zagadnienia stanu zasobu archiwalnego Sejmu i Rady Państwa oraz ich poprzedników mają odzwierciedlenie w informatorze po zasobie archiwalnym AAN, wstępach do inwentarzy poszczególnych zespołów aktowych, pomocach archiwalnych oraz środkach ewidencyjnych prowadzonych w Archiwum Prezy-denta RP i Archiwum Sejmu.

Stosunkowo bogata jest literatura prawnicza i historyczna, poświęcona zagadnieniom ustrojowym państwa oraz organizacji prac organów kolegialnych Sejmu i Rady Państwa. Na uwagę zasługują prace Andrzeja Burdy8. Działalność parlamentu polskiego znajduje odzwierciedlenie w wielu opracowaniach, ale nie była ona do tej pory przedmiotem cało-ściowych, dogłębnych badań naukowych. Poza zasięgiem badań pozostawały wciąż kwestie organizacji i funkcjonowania organów pomocniczych Sejmu i Rady Państwa, traktowanych jako uboczna ich działalność, służąca jedynie technicznej obsłudze aktywności Izby i Rady Państwa. Podobne podejście zdradzali badacze zajmujący się zagadnieniami funkcjonowania pozostałych centralnych urzędów państwa. Istniało przekonanie, że o tej formie aktywności Sejmu i Kancelarii Rady Państwa nie uda się powiedzieć czegoś interesującego. Problema-tyka Sejmu Ustawodawczego RP była przedmiotem pracy zbiorowej pod redakcją Mariana Rybickiego9. Późniejsze dzieje Sejmu zostały omówione w pracy zbiorowej pod redakcją An-drzeja Ajnenkiela10. Były one pomocne przy omawianiu kwestii ustrojowych urzędów (Sejm i Rady Państwa). Na szczególną uwagę zasługuje syntetyczne ujęcie zmian w strukturach rządu w systemie politycznym państwa, omówione w pracy zbiorowej pod redakcją M. Rybi-ckiego11. W realizacji podjętego zamierzenia przydatne były także opracowania historyczne, które posłużyły do naświetlenia tła wydarzeń towarzyszących rodzeniu się koncepcji odbu-dowy państwowości i tworzenia organów władzy państwowej12.

6 B. Żmuda, Archiwum Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej organizacja, funkcje, zasób (praca dyplomowa), UMK w Toruniu Wydział Nauk Historycznych, Podyplomowe Studium Archiwistyki.

7 G. Wojciechowski, Ułaskawienia Prezydenta B. Bieruta. Losy wniosków o ułaskawienia wobec skaza-nych przez sądy wojskowe 1947–1952, Warszawa 1993 (praca magisterska obroniona na Uniwersytecie War-szawskim).

8 A. Burda, Rozwój ustroju politycznego Polski Ludowej, Warszawa 1969; A. Burda, W. Skrzydło, J. Ziem-biński, Polskie prawo państwowe, Lublin 1976; Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław–War-szawa– Kraków–Gdańsk 1976.

9 Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1947–1952, pod red. M. Rybickiego, Wrocław–Warsza-wa–Kraków–Gdańsk 1977.

10 Historia Sejmu Polskiego, t. 3 Polska Ludowa, pod red. A. Ajnenkiela, Warszawa 1989.11 Studia nad rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1952–1980, pod red. M. Rybickiego,

Wrocław– Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź 1985. 12 K. Kersten, Narodziny systemu władzy: Polska 1943–1948, Paris 1986; A. Paczkowski, Pół wieku dzie-

jów Polski 1939–1989, Warszawa 1995; Cz. Brzoza, Polska czasów niepodległości i drugiej wojny światowej (1918–1945), Wielka Historia Polski, t. 9, Kraków 2001, A.L. Sowa, Od drugiej do trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2002), Wielka Historia Polski, t. 10, Kraków 2001, A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003.

Wstęp 13

Nie sposób wymieniać we wstępie wszystkich cytowanych w pracy źródeł, monografii i artykułów dotyczących organizacji państwowej służby archiwalnej, czy też kształtowania państwowego zasobu archiwalnego, a także innych form jej aktywności w tym zakresie. Wszystkie one wpłynęły na zaprezentowany w pracy możliwie pełny obraz funkcjonowania kancelarii i archiwów w naczelnych organach władzy państwowej, a także urzędów je nad-zorujących w zakresie praktyki archiwalnej. Naświetlenie tych problemów nie byłoby moż-liwe bez pokazania procesu ich historycznego rozwoju wśród naczelnych organów państwa.

Podstawę do badań nad przeszłością kancelarii i archiwów naczelnych organów pań-stwa stanowiły bogate materiały źródłowe wytworzone przez ich organy kierownicze i zgromadzone w zespołach archiwalnych Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej (1944–1947), Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa (1947– 1952), Kancelarii Sejmu Ustawodawczego (1947–1952), Kancelarii Sejmu PRL (1952–1989), Kancelarii Rady Państwa (1953–1989). Niektóre kwestie wymagały poszerzenia bazy źródłowej o akta wytworzone przez organy kierownicze partii politycznych, zgromadzo-ne w zespołach archiwalnych: Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej (1944–1948), Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej (1945–1948), Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1949–1989), a także akta Prezydium Rady Ministrów (1944–1949) oraz Urzędu Rady Ministrów (1944–1952). Ze względu na konieczność opracowania rozdziału na temat współpracy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i jej poprzednika Wydziału Archiwów Państwowych funkcjonu-jącego w strukturze Ministerstwa Oświaty z organami wykonawczymi naczelnych orga-nów państwa bazę źródłową rozszerzono o dwa zespoły archiwalne: Ministerstwo Oświaty – Wydział Archiwów Państwowych oraz Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych.

Zakres problemowy i charakter źródeł przesądził o zastosowanych metodach: opisowej, opartej na krytyce źródeł oraz metodzie analizy porównawczej. Analizując zagadnienia kancelarii, odwoływano się do dotychczasowych ustaleń, choć nie było to proste zadanie, gdyż istniejąca literatura bardzo rzadko odnosiła się do jednostkowych przykładów. Oma-wiała natomiast procesy i zmiany dokonujące się w funkcjonowaniu kancelarii, nie wnika-jąc w specyfikę jej organizacji i funkcjonowanie urzędów objętych badaniem. Tymczasem od obowiązujących ogólnych zasad zdarzały się odstępstwa, które niosły ze sobą odmienne od aktualnych norm rozwiązania. Ustalenia badawcze i weryfikacja faktów pokazują, że w naczelnych organach państwa wbrew obowiązującej zasadzie, że każdy twórca ma swoją kancelarię i archiwum, było inaczej. W wyniku połączenia Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego i Kancelarii Rady Państwa w związku z Uchwałą nr 118 Rady Państwa z 5 sierp-nia 1952 r. utworzono jedną kancelarię dla dwóch organów państwa, nazwaną Kancelaria Rady Państwa. Otrzymała ona status organu pomocniczego i wykonawczego, obsługujące-go równocześnie pod względem kancelaryjnym Sejm oraz Radę Państwa i prowadzącego wspólne archiwum. Organizacyjne powiązanie tych dwóch naczelnych organów państwa wspólną Kancelarią przetrwało z pewnymi modyfikacjami do lipca 1989 r. Przeobrażeniom podlegały też zasady organizacji prac kancelaryjnych. Do 1946 r. w Biurze Prezydialnym KRN obowiązywał dziennikowy system kancelaryjny. Na tym systemie oparto również organizację prac kancelaryjnych Biura Sejmu Ustawodawczego oraz Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Z czasem podejmowane w obydwu urzędach

Wstęp 14

próby unowocześniania organizacji prac kancelaryjnych ewoluowały w kierunku stopnio-wej rezygnacji z prowadzenia dziennika korespondencji. Obowiązująca w Kancelarii Rady Państwa od 1 stycznia 1972 r. nowoczesna Instrukcja kancelaryjna Kancelarii Rady Pań-stwa zalecała stosowanie w czynnościach kancelaryjnych bezdziennikowego systemu kan-celaryjnego z wykazem akt, stanowiącym podstawę rejestracji akt sprawy. Na podobnych zasadach była zbudowana Instrukcja kancelaryjna Kancelarii Sejmu z 1976 r.

Założony cel rozprawy przesądził o jej konstrukcji. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów w układzie rzeczowo-chronologicznym, zakończenia, bibliografii, spisu tabel i schematów oraz wykazu skrótów. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do prob-lematyki i wykracza poza jej ramy czasowe. Przedstawiono w nim problemy organizacji i funkcjonowania kancelarii w Krajowej Radzie Narodowej, zasady systemu kancelaryjne-go stosowane w obiegu dokumentów, strukturę zasobu archiwalnego, a także miejsce jego przechowywania. Rozdział drugi jest poświęcony zagadnieniom kształtowania struktur organizacyjnych Kancelarii Sejmu Ustawodawczego oraz ich funkcjonowaniu. Przedsta-wiono w nim także opracowywane wówczas projekty usprawnienia prac kancelaryjnych i obsługi działalności legislacyjnej Sejmu, zwrócono uwagę na przyjęte w nich rozwią-zania. W odrębnej części tego rozdziału omówiono kwestie porządkowania akt, ich za-bezpieczania i przechowywania. W rozdziale trzecim podjęto analizę struktur Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Opisano organizację prac kancelaryj-nych z uwzględnieniem kwestii systemu kancelaryjnego, organizację prac składnicy akt i pełnionych przez nią funkcji. Omówiono w nim także procedury wynikające z instrukcji archiwalnej wprowadzonej Zarządzeniem Szefa Kancelarii Rady Państwa nr 4 z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa. Był to pierwszy w naczelnych organach państwa normatyw, ustalający zadania jednego z ważniejszych ogniw w strukturze Kancelarii, które odpowia-dało za stan przechowywanej dokumentacji. Mimo zmian, jakie nastąpiły w organizacji naczelnych organów państwa po uchwaleniu Konstytucji z 22 lipca 1952 r. powołana wyżej instrukcja archiwalna obowiązywała w Kancelarii Rady Państwa aż do 1971 r. W końcowej części tego rozdziału omówiono kompetencje organów kolegialnych i poszczególnych og-niw tej struktury oraz problemy kształtowania struktury organizacyjnej i działalność Rady Państwa w latach 1952–1989. W tym rozdziale przedstawiono też zmiany w organizacji i systemie prac Rady Państwa oraz jej Kancelarii. Rozdział kończy omówienie okoliczno-ści towarzyszących likwidacji Kancelarii Rady Państwa w 1989 r. Rozdział czwarty po-święcony jest zagadnieniom organizacji i funkcjonowania Archiwum Zakładowego Sejmu i Rady Państwa, warunkom lokalowym przechowywanego zasobu archiwalnego, proble-mom kadry archiwum. W odrębnej części tego rozdziału przedstawiono problemy groma-dzenia zasobu archiwalnego, opisano jego strukturę, rozmieszczenie, wielkość oraz proce-dury brakowania dokumentacji. W końcowej części omówiono stan zasobu archiwalnego i zarządzanie nim w okresie przejściowym, tj. od momentu utworzenia dwóch odrębnych archiwów Prezydenta i Sejmu. Piąty rozdział poświęcony został zagadnieniom współpracy Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych w Warszawie oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Płaszczyznę tej współpracy sta-nowiły problemy kształtowania narastającego zasobu archiwalnego, realizowane poprzez

Wstęp 15

nadzór i instruktaż wykonywany przez władze archiwalne. Otwartość kierownictwa Kan-celarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa, zwłaszcza po 1970 r., na kontakty z przedstawi-cielami państwowej służby archiwalnej, sprzyjała budowaniu poprawnych więzi pomiędzy tymi urzędami. Przejawem tych stosunków była między innymi większa dbałość twórców akt o przestrzeganie obowiązujących przepisów w zakresie zabezpieczenia materiałów archiwalnych. W tym rozdziale omówiono też reakcje twórców akt na wydawane przez władze archiwalne, w ramach przysługujących uprawnień, zalecenia pokontrolne w zakre-sie opracowywania przepisów kancelaryjno-archiwalnych, kształcenia kadry wykonującej czynności kancelaryjne, jak też pracowników archiwum, porządkowania i przekazywania materiałów archiwalnych do AAN. Na tym tle dochodziło niekiedy do ostrej wymiany zdań, a nawet kontrowersji. W zakończeniu przedstawiono wnioski wynikające z prowa-dzonych rozważań.

Analiza historyczna przebadanej problematyki archiwalnej Sejmu, Prezydenta Rzeczy-pospolitej Polskiej, Rady Państwa dostarcza licznych dowodów, że zniszczona przez oku-panta w czasie II wojny światowej struktura z trudem była odbudowywana. Brak przygoto-wanej do pracy biurowej kadry, sprzyjał wprowadzaniu w organizacji prac kancelaryjnych w urzędach procedur, które różniły się od wzorców zalecanych przez państwową służbę archiwalną. Powszechne było zjawisko opracowywania przez urzędy przepisów kancela-ryjnych (instrukcji kancelaryjnych i wykazów akt), które pod względem konstrukcyjnym i merytorycznym odbiegały od obowiązujących typowych normatywów, co miało swoje konsekwencje w stanie uporządkowania zasobu archiwalnego. Przepisy te wprowadzano w życie bez porozumiewania z państwową służbą archiwalną. Wydział Archiwów Pań-stwowych próbował temu zjawisku zapobiec, co nie było łatwe. Nowe warunki ustrojowe ograniczały jego działalność, ponieważ straciły aktualność niektóre z unormowań określo-nych w obowiązującym Dekrecie z 7 lutego 1919 r o archiwach państwowych i opiece nad archiwaliami. Do tych ostatnich należy zaliczyć w szczególności zapisy art. 2b i art. 12, które mówiły o opiece techniczno-naukowej wydziału archiwów państwowych nad archi-waliami i zbiorami archiwalnymi, m. in. w instytucjach publicznych. W tej grupie mieściły się Kancelaria Rady Państwa i Kancelaria Sejmu. Tymczasem przepisy art. 2 Ustawy kon-stytucyjnej z 19 lutego 1947 r. zaliczały Sejm do najwyższego organu Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie władzy ustawodawczej, a prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Radę Państwa i rząd RP do najwyższych organów władzy wykonawczej. Z tego powodu urzę-dy te odmawiały współpracy z Wydziałem Archiwów Państwowych w zakresie nadzoru. W obronie przed ingerencją przedstawicieli państwowej służby archiwalnej, wykorzystując niedostosowanie przepisów dekretu do istniejącego stanu, odmawiały zgody na przepro-wadzenie wizytacji. W praktyce państwowa służba archiwalna nie wykonywała czynności nadzorczych w składnicach akt urzędów. Potwierdzeniem jest brak protokołów wizytacji sprzed 1952 r. Sytuacja uległa zmianie po wprowadzeniu w życie Dekretu z 29 marca 1951 r o archiwach państwowych oraz po nadaniu Wydziałowi Archiwów Państwowych nowego statusu prawnego. Wydzielony w oparciu o zapis Dekretu z 29 marca 1951 r. ze struktu-ry Ministerstwa Oświaty Wydział Archiwów Państwowych podporządkowano prezesowi Rady Ministrów. Nie oznacza to, że równocześnie znikły wszelkie przeszkody w kontak-tach z urzędami. Potwierdzeniem jest polemika wokół terminu „archiwum” prowadzona

Wstęp 16

w latach 1959–1960 pomiędzy Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych a Kancelarią Rady Państwa, który miał zastąpić pojęcie „składnica akt”. Podobnie było z zaleceniami w sprawie przepisów kancelaryjno-archiwalnych w Kancelarii Rady Państwa i Kancela-rii Sejmu. W Kancelarii Rady Państwa prace nad opracowaniem przepisów kancelaryj-nych i archiwalnych (instrukcji kancelaryjnej, wykazu akt i instrukcji archiwalnej) i ich uzgodnieniem z Archiwum Akt Nowych trwały prawie dwadzieścia lat. Ostateczne ich za-mknięcie nastąpiło w 1971 r. wraz z uzgodnieniem przepisów. Jeszcze dłużej pracowała Kancelaria Sejmu, bo pierwsze projekty przepisów kancelaryjno-archiwalnych ukazały się w 1976 r., a do ich uzgodnienia doszło dopiero z początkiem lat osiemdziesiątych. Jednak systematycznie prowadzone wizytacje przez przedstawicieli AAN oraz wydawane w ich wyniku zalecenia przyczyniły się niewątpliwie do rozwoju kancelarii, a także do prawid-łowego ukierunkowania prac składnicy akt, której zmieniono nazwę na archiwum. Dobrze natomiast układała się współpraca w zakresie wydzielania akt kat. B do zniszczenia oraz pomoc w ukierunkowaniu prac nad porządkowaniem zasobu archiwalnego. W latach sie-demdziesiątych Archiwum Sejmu i Rady Państwa zostało zaliczone przez AAN do grupy archiwów wzorcowych. Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i ar-chiwach w art. 29 cofnęła uprawnienia Archiwum Akt Nowych do sprawowania nadzoru archiwalnego nad Kancelarią Sejmu i Kancelarią Rady Państwa, włączając je do grupy archiwów wyodrębnionych.

Rozdział I

Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Biura Prezydialnego i Biura Kontroli Państwa Krajowej Rady Narodowej

1. Organizacja kancelarii i jej funkcjonowanie

Powołana z inicjatywy PPR Krajowa Rada Narodowa powoli rozbudowywała swoje struk-tury najpierw w warunkach konspiracyjnych, a po utworzeniu Polskiego Komitetu Wy-zwolenia Narodowego jawnie, ale w opozycji do dotychczasowego systemu władzy przed-stawicielskiej. Odtworzenie procesu budowy struktur KRN nie jest proste. Stefan Stępień, który zajmował się działalnością Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów i badał dokumenty KRN, napisał: „Dziś badacze nie są w stanie udzielić odpowiedzi na szereg pytań związanych z tworzeniem KRN. W poświęconej jej literaturze fikcja przeplata się z rzeczywistością”13.

Krajową Radą Narodową kierowało Prezydium. Kolejno tworzonymi jednostkami organizacyjnymi przy Prezydium KRN były Biura: Prezydialne, Kontroli, Odszkodo-wań Wojennych, Odznaczeń. W ramach poszczególnych biur funkcjonowały: wydziały, referaty, kancelarie, komisje. Sprawne funkcjonowanie tych komórek organizacyjnych wymagało prawidłowej organizacji prac biurowych. Można przypuszczać, że wszystkie biura działające przy Prezydium posiadały odpowiednio do ich potrzeb zorganizowaną pracę biurową i własne przepisy kancelaryjne. Zebrane materiały źródłowe dają podstawę do stwierdzenia, że własnymi przepisami kancelaryjnymi posługiwało się Biuro Prezy-dialne i Biuro Kontroli. To ostatnie powołano na podstawie art. 16 Ustawy z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych14. W biurach działały kancelarie główne.

13 S. Stępień, Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów w działalności prawodawczej Krajowej Rady Narodowej, Lublin 1998, s. 31.

14 DzU 1944, nr 5, poz. 22.

Rozdział I. Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Biura Prezydialnego…18

Początkowo siedziba Biura Prezydialnego KRN znajdowała się w Lublinie w budynku przy ul. Spokojnej 415. We wrześniu 1945 r. Biuro podjęło starania o lokal w Warszawie. Na stałą jego siedzibę wybrano budynek położony w Warszawie przy ul. Szwoleżerów 7, wcześniej zajmowany przez kwaterunek wojskowy Armii Czerwonej, a następnie przejęty przez Komendę Garnizonu m. st. Warszawy. Załatwieniem przydziału pięciu pomieszczeń na biura zajmował się Izaak Klajnerman, naczelnik Wydziału Prawnego Biura Prezydial-nego KRN. Na polecenie Prezydenta KRN wystąpił on 28 września 1945 r. z prośbą do płk dypl. Józefa Sokalskiego, komendanta Garnizonu, o rezerwację pomieszczeń nr 42–46 i wydanie nakazu kwaterunkowego na lokal16. Odbioru pomieszczeń miał dokonać Sylwe-ster Rusiniak. W 1946 r. siedziba Biura Prezydialnego KRN mieściła się w Belwederze17.

Najwcześniej zorganizowaną kancelarię główną posiadało Biuro Prezydialne, co wyni-kało z zadań KRN przyjętych na jej pierwszym posiedzeniu i zawartych w Tymczasowym Statucie Rad Narodowych z 1 stycznia 1944 r.18 przyjętym na pierwszym posiedzeniu Kra-jowej Rady Narodowej, obradującej w noc sylwestrową z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. Aczkolwiek organizacja kancelarii nie należała do zadań kluczowych, to komórka taka była niezbędna dla stworzenia odpowiednich warunków do stałych kontaktów człon-ków KRN z Prezydium, które zwłaszcza w pierwszym okresie funkcjonowania w warun-kach konspiracyjnych były trudne.

Kłopoty członków KRN z utrzymywaniem stałych kontaktów z Prezydium KRN wyni-kały z trudności w swobodnym poruszaniu się po kraju ze względu na toczące się jeszcze na części terytorium Polski działania wojenne. Z tych też względów działalność tego orga-nu była prowadzona w konspiracji, a organizacja posiedzeń KRN z udziałem wszystkich jej członków w stałym miejscu wiązała się z ogromnym ryzykiem ze względów bezpie-czeństwa. Do podejmowania stosownych decyzji, w razie potrzeby w imieniu KRN, było upoważnione jej Prezydium. Był to organ wewnętrzny KRN, złożony z pięciu do siedmiu osób, obradujący jeden lub dwa razy w tygodniu.

W kręgu zainteresowań kierownictwa KRN oprócz kwestii organizacji prac kancela-ryjnych było też zapewnienie przyszłym pokoleniom dokumentów działalności rad na-rodowych, o czym świadczą zapisy § § 7 i 10 Statutu Tymczasowego Rad Narodowych z 1 stycznia 1944 r.19

Pierwszy z wyżej wymienionych paragrafów zobowiązywał terenowe rady narodowe do składania za pośrednictwem wojewódzkich rad narodowych pisemnych sprawozdań ze swojej działalności na ręce KRN przynajmniej raz na miesiąc. Wyżej wymieniony przepis stanowił też, że „za regularną sprawozdawczość odpowiada prezydium każdej rady naro-dowej. Prezydium KRN jest obowiązane do protokołowania wszystkich swoich uchwał,

15 AAN, BP KRN, 579/704, s. 4–6, Pismo z 23 XI 1944 r. i zaproszenie na posiedzenie KRN w dniach 16–17 XII 1944 r.

16 AAN, BP KRN, 579/704, s. 18, Pismo Naczelnika Wydziału Prawnego Biura Prezydialnego KRN z 28 IX 1945 r. skierowane do Komendy Garnizonu m. Stołecznego Warszawy.

17 AAN, BP KRN, 579/366, s. 12, Sprawozdanie Wydziału Personalnego za okres 19 III–3 IV 1946 r.18 Tamże, 579/876, s. 53–5619 Tamże, 579/876, s. 55–56, Statut Tymczasowy Rad Narodowych z 1 I 1944 r.

Organizacja kancelarii i jej funkcjonowanie 19

postanowień i zarządzeń, jak też do bezpiecznego przechowywania wszystkich protoko-łów i innych dowodów rzeczowych działalności, wraz ze sprawozdaniami terenowych rad narodowych”20. Analogiczną odpowiedzialnością obciążył zapis § 10 powyższego statutu rady narodowe. W świetle tego przepisu powstające w toku funkcjonowania rad narodo-wych dowody rzeczowe, obejmujące całość dokonywanych operacji finansowych w zakre-sie dochodów i wydatków, powinny być bezpiecznie przechowywane dla celów kontrol-nych. Fakt umieszczenia w statucie tego typu regulacji świadczy o trosce grupy inicjującej powołanie KRN o stworzenie racjonalnych zasad postępowania z dokumentacją i chęci rozwiązania na przyszłość problemów jej gromadzenia i zabezpieczenia.

Prezydium, pełniąc liczne obowiązki w zastępstwie Krajowej Rady Narodowej, prze-kazało kwestię organizacji prac kancelaryjnych i kompetencje w zakresie zarządzania do-kumentacją dyrektorowi Biura Prezydialnego21, którym był od 14 sierpnia 1944 r. dr Leon Kurowski22. Funkcję tę pełnił prawdopodobnie do lutego 1945 r. Jego następcą został dr Jan Wasilewski23. Nowe zadania wymagały od organizatora prac biurowych wprowa-dzenia określonych procedur w funkcjonowaniu kancelarii oraz archiwum. Prace nad ich przygotowaniem rozpoczął Wasilewski wkrótce po objęciu stanowiska i trwały one do paź-dziernika 1945 r. Fakt ten potwierdza notatka Wydziału Prawnego Biura Prezydialnego KRN z 31 października 1945 r., zawierająca uwagi do Tymczasowej instrukcji kancelaryj-nej Biura Prezydialnego KRN24. Jednak gotowych już przepisów kancelaryjnych nie zdążył wprowadzić w życie, gdyż w grudniu 1945 r. zastąpił go dr Bolesław Walawski25. Nowo mianowany dyrektor kontynuował prace podjęte przez swojego poprzednika.

Przygotowania do usprawnienia organizacji prac kancelaryjnych w Biurze Prezydial-nym przeciągały się mimo zainteresowania kierownictwa KRN.

Dyrektorzy Biura Prezydialnego, przystępując do organizacji prac kancelaryjnych, czerpali wzory dla ich funkcjonowania z przepisów kancelaryjnych dla administracji rzą-

20 Tamże, s. 55; por. też Protokół z pierwszego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej w dniach 31 grudnia 1943 r. i 1 stycznia 1944 r., Kancelaria Sejmu, Warszawa 1983, s. 54–55.

21 AAN, BP KRN, 579/86, Pierwszy protokół z posiedzenia Prezydium KRN nosi datę 15 II 1944 r., ostatni 3 II 1947 r.; por. też, Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 12.

22 AAN, BP KRN, 579/86, s. 46, Protokół posiedzenia Prezydium KRN z 20 VII 1944 r. Na to stanowisko powołało go Prezydium KRN uchwałą podjętą na posiedzeniu 20 VII 1944 r.

23 AAN, BP KRN, 579/704, s. 37, 117, teczka: Organizacja i zakres działania Biura Prezydialnego KRN (okólniki, schemat organizacyjny wydziałów, korespondencja 1945 r.). Fakt pełnienia funkcji dyrektora Biura Prezydialnego KRN przez dr J. Wasilewskiego potwierdza jego korespondencja prowadzona z Urzędem Skarbo-wym w Warszawie w okresie od 28 II do 21 XII 1945 r. Wówczas kierownikiem Kancelarii Biura Prezydialnego była Bogumiła Jaworska.

24 AAN, BP KRN, 579/704, s. 117. 25 AAN, BP KRN, 579/86, s. 46. Protokół posiedzenia Prezydium KRN z 20 VII 1944 r. Od 26 VIII 1944 r.

pełnił obowiązki naczelnika Wydziału Prawnego, powołanego uchwałą Prezydium KRN na posiedzeniu 20 VII 1944 r., od 21 XII 1945 r. był dyrektorem Biura Prezydialnego KRN. Z zajmowanego stanowiska odszedł 6 XII 1946 r. na własną prośbę, wyrażoną w piśmie z 29 XI 1946 r. Prezydium KRN powierzyło stanowisko dyrektora Biura Prezydialnego KRN K. Biskupskiemu; tamże, 579/94, s. 203 i 313. Protokół nr 64 posiedzenia Prezydium KRN z 6 XII 1946 r.


dowej26. Dr B. Walawski wydał Okólnik z 21 grudnia 1945 r., który określił miejsce i rolę w strukturze organizacyjnej Biura komórki organizacyjnej, odpowiedzialnej za obieg doku-mentacji. Okólnik zapoczątkował nowy etap w funkcjonowaniu kancelarii Biura. Materiały źródłowe, na które natrafiono w trakcie prowadzonej kwerendy, nie pozwalają na ustalenie dokładnej daty rozpoczęcia prac kancelaryjnych w Biurze Prezydialnym KRN.

Wydaje się słuszne wiązanie genezy funkcjonowania kancelarii w Krajowej Radzie Na-rodowej z początkiem rejestracji pism w dzienniku podawczym, prowadzonym w Wydziale Organizacyjnym Biura Prezydialnego27. Nie udało się ustalić, czy było to wówczas jedyne miejsce rejestracji korespondencji Biura Prezydialnego KRN, czy może podobne rejestry korespondencji prowadziły jego pozostałe komórki organizacyjne. Ustalono natomiast, że obowiązujące w Biurze Prezydialnym przepisy kancelaryjne nie były jedynymi przepisa-mi, którymi posługiwano się w pracy kancelaryjnej biur przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Odrębne zasady postępowania z dokumentacją obowiązywały w Wydziale Prac Parlamentarnych, funkcjonującym w ramach Biura Prezydialnego KRN, zajmującego się pracami legislacyjnymi. Zasady sporządzania, obiegu i gromadzenia tej dokumentacji były określane przepisami Regulaminu obrad Krajowej Rady Narodowej z 1945 r.28 oraz postanowieniami Prezydium KRN, zapisanymi w Uchwale z 16 kwietnia 1946 r. w spra-wie współpracy władz rządowych centralnych z komisjami poselskimi KRN29. Odrębne przepisy posiadało także Biuro Kontroli Państwa przy Prezydium Krajowej Rady Naro-dowej. Obowiązek ich przestrzegania w Biurze Kontroli wynikał z Pisma okólnego nr 18 Dyrektora Biura Kontroli Państwa przy KRN z 20 sierpnia 1945 r. w sprawie przepisów o biurowości30, a w Delegaturach Biura Kontroli z wydanych przez szefów delegatur zarzą-dzeń wewnętrznych oraz Zarządzenia wewnętrznego nr 28 Dyrektora Biura Kontroli z 18 września 1945 r.31. Przepisy te obowiązywały do czasu zniesienia ich pismem okólnym nr 1 Dyrektora Biura Kontroli przy Prezydium KRN z 4 lutego 1947 r.32 i wprowadzenia nowych przepisów biurowych, zatwierdzonych przez dyrektora Biura Kontroli przy Pre-zydium KRN 24 stycznia 1947 r. Obowiązywały one w departamentach i delegaturach od 1 kwietnia 1947 r. Dodatkowo niektóre z czynności, wymagające uszczegółowienia, były regulowane odrębnymi zarządzeniami dyrektora Biura Kontroli.

26 Przepisy kancelaryjne dla administracji rządowej stanowiące załącznik do Uchwały Rady Ministrów z 24 VIII 1931 r. o przepisach kancelaryjnych w administracji publicznej, MP, 1931, nr 196, poz. 237.

27 AAN, BP KRN, 579/704, s. 118–122, Tymczasowa instrukcja kancelaryjna z 1 I 1946 r.28 AAN, BP KRN, 579/290, Regulamin obrad KRN uchwalony na 7 plenarnym posiedzeniu KRN

6 V 1945 r. (druk nr 48). 29 AAN, BP KRN, 579/90, s. 33, Protokół posiedzenia KRN nr 22 z 16 IV 1946 r. 30 AAN, Biuro Kontroli przy Prezydium KRN, 293/26, s. 50–65, Okólnik nr 18 Dyrektora Biura Kontroli

Państwa przy Prezydium KRN z 20 VIII 1945 r. wprowadzający przepisy o biurowości Biura Kontroli Państwa przy Prezydium KRN.

31 AAN, Biuro Kontroli przy Prezydium KRN, 293/34, s. 59.32 NDAP, AZ, 8/6, s. 4–18. Odpis Zarządzenia nr 4 z 4 II 1947 r. Dyrektora Biura Kontroli przy Prezydium

KRN, które otrzymał Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty z egzemplarzem przepisów o biu-rowości Biura Kontroli przy Prezydium KRN z 24 I 1947 r.


Pierwszy wpis w dzienniku podawczym Wydziału Organizacyjnego Biura Prezydialne-go pochodzi z 15 czerwca 1944 r. i z tą datą należy wiązać początek prac kancelaryjnych.

Biuro Prezydialne było organem wykonawczym Prezydium KRN. Jego tymczasową strukturę organizacyjną określono w Okólniku z 21 grudnia 1945 r.33. Zgodnie z jego zapi-sami Biuro Prezydialne KRN dzieliło się na wydziały, referaty i samodzielne stanowiska pracy. W skład Biura wchodziło osiem wydziałów oraz pozostałe komórki organizacyjne, a mianowicie:

1. Wydział Prac Parlamentarnych 2. Wydział Prawny 3. Wydział Personalny4. Wydział Ogólny5. Wydział Organizacyjny 6. Wydział Studiów7. Wydział Gospodarczy8. Wydział Techniczny 9. Samodzielny Referat Prasowy 10. Redakcja organu prasowego „Rady Narodowe”11. Biblioteka Krajowej Rady Narodowej12. Kancelaria Główna 13. Zarząd Nieruchomościami 14. Intendentura15. RachubaPracą Biura Prezydialnego kierował dyrektor i jego dwóch zastępców (wicedyrekto-

rów). Bezpośrednio dyrektorowi Biura podlegały trzy wydziały (Wydział Prac Parlamen-tarnych, Wydział Prawny, Wydział Personalny) oraz Samodzielny Referat Prasowy. Wi-cedyrektorowi Kazimierzowi Biskupskiemu podlegały trzy wydziały (Wydział Ogólny, Wydział Organizacyjny, Wydział Studiów) oraz redakcja pisma „Rady Narodowe”, Biblio-teka Krajowej Rady Narodowej i Kancelaria Główna. Wicedyrektor Franciszek Papiewski nadzorował pracę dwóch wydziałów (Wydziału Gospodarczego i Wydziału Technicznego) oraz Zarządu Nieruchomości, Intendentury i Rachuby.

Szeroki zakres zadań Biura Prezydialnego KRN skłonił jego kierownictwo do uszcze-gółowienia obowiązków nałożonych na poszczególne komórki organizacyjne. Były one na-stępujące: odpowiedzialność za obieg akt spraw, ich gromadzenie i przechowywanie oraz

33 AAN, BP KRN, 579/290, s. 153–156, 579/704, s. 65–68, 579/770, s. 1–7 i 173–174, Okólnik Dyrektora Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z 21 XII 1945 r. ustalający tymczasową organizację Biura Pre-zydialnego KRN, teczka: Kancelaria Sejmu Ustawodawczego 1945-1952. W przygotowaniu tego dokumentu uczestniczył prezydent KRN B. Bierut. Jego propozycja, którą uwzględniono w ostatecznej wersji normatywu, dotyczyła czwartego rozdziału o nazwie Konferencje kierowników i sprawozdawczość. Zapisy tego rozdziału zobowiązywały do odbywania w gabinecie dyrektora konferencji kierowników wydziałów, poświęconych omó-wieniu planu pracy i wykonania dyspozycji (w każdy czwartek o godz. 11). O terminie tych konferencji miał być też powiadamiany prezydent. Dwa razy w miesiącu (13 i 18) naczelnicy wydziałów zobowiązani byli do składania pisemnych sprawozdań z wykonanych prac i przedkładania planów pracy na następny okres. Kopie sprawozdań miał otrzymywać prezydent i właściwi członkowie prezydium.


gromadzenie księgozbioru, a także jego udostępnienie. Te zadania powierzono trzem ko-mórkom organizacyjnym: Wydziałowi Prac Parlamentarnych, który odpowiadał za orga-nizację prac i obsługę kancelaryjną sesji KRN (z wyjątkiem spraw gospodarczych i per-sonalnych); Bibliotece KRN, która miała obowiązek kompletować księgozbiór, prowadzić czytelnię biblioteki oraz Kancelarii Głównej zobowiązanej do przejmowania, segregowa-nia, przechowywania, rozdziału i wysyłania korespondencji. Pozostałe wydziały zapewniały Krajowej Radzie Narodowej obsługę merytoryczną i administracyjno-finansową. Wydział Prawny nadzorował prace ustawodawcze, przygotowywał opinie prawne, prowadził sprawy ułaskawień. Wydział Personalny prowadził teczki osobowe posłów, członków rad narodo-wych oraz pracowników Biura Prezydialnego KRN, pełnił także opiekę nad pracownikami i współpracował ze zrzeszeniami pracowniczymi. Samodzielny Referat Prasowy zajmował się przeglądaniem prasy i sporządzaniem z niej wyciągów. Wydział Ogólny odpowiadał za prace techniczne, związane z organizacją pracy kancelarii i prowadził sprawy odznaczeń, których liczba w pierwszym okresie funkcjonowania państwa była ogromna34. Wydział Stu-diów prowadził prace badawcze zlecone przez Prezydium KRN oraz podejmowane z własnej inicjatywy, opracowywał sprawozdania dla ministerstw, przygotowywał informacje o pracy komisji poselskich dla Prezydium KRN. Wydział Organizacyjny zajmował się instrukta-żem, normalizował i kontrolował pracę rad narodowych, z wyjątkiem spraw personalnych, które należały do Wydziału Personalnego. W początkowym okresie funkcjonowania Biura Prezydialnego KRN pracownicy Wydziału Organizacyjnego obsługiwali także dziennik po-dawczy. Redakcja pisma „Rady Narodowe” odpowiadała za własne sprawy wydawnicze oraz innych wydawnictw podejmowanych w Biurze Prezydialnym. Wydział Gospodarczy załatwiał sprawy transportu, napraw samochodów, obsługę techniczną sesji KRN, zjazdów, imprez, administrował salą Roma. Wydział Techniczny nadzorował remonty budynków, po-zostających w jego dyspozycji. Zarząd Nieruchomościami opiekował się Łazienkami i za-rządzał budynkami Belwederu oraz zamku w Wiśle. Doglądał także prac konserwatorskich w tych obiektach. Uprawiał kwiaty i warzywa dla potrzeb Prezydenta RP35. Zaopatrzenie Biura Prezydialnego KRN w materiały biurowe, sprzęt i inne środki oraz prowadzenie sto-łówki należało do Intendentury. Gospodarka finansowa Biura była domeną Rachuby.

Liczba zatrudnionych pracowników, zwłaszcza administracyjnych, ulegała częstym zmianom. Według danych odnotowanych w sprawozdaniu Biura Prezydialnego KRN za sierpień 1946 r. zatrudnionych było według stanu na 31 sierpnia 1946 r. na stałych eta-tach 424 pracowników, w tym 195 umysłowych, 229 fizycznych oraz 10 pracowników na dniówkę. Pracownicy byli rozmieszczeni w 19 wydziałach. We wrześniu 1946 r. liczba osób zatrudnionych wzrosła o 4 osoby. Stan zatrudnienia na 30 września 1946 r. wynosił 428 osób. Szczegółowe ich rozmieszczenie ukazuje tabela 1.

34 Świadczy o tym chociażby liczba uchwał KRN podjętych w latach 1945–1946 w sprawie przyznania odznaczeń państwowych polskim obywatelom za zasługi w walce z okupantem, zamieszonych w Monitorze Polskim z 1947 r.

35 AAN, BP KRN, 579/291, s. 193, Sprawozdanie z działalności Biura Prezydialnego KRN za okres od 15 do 31 X 1946 r. Zarząd Łazienek i Belwederu oprócz prowadzonej uprawy kwiatów utrzymywał inwentarz żywy: 6 koni, 4 krowy, 2 cielaki, 8 saren, 94 kurczęta.


Tabela 1. Zestawienie obsadzonych etatów w Biurze Prezydialnym KRN według stanu na 30 wrześ-nia 1946 r.

Lp. Nazwa komórki organizacyjnej

Liczba zatrudnionych pracowników umysłowych

Liczba zatrudnionych pracowników

fizycznych

Liczba ryczałtów

Ogółem zatrudnionych Uwagi

01 Dyrektorzy i sekretariat 4 2 – 6 –

02 Biuro Studiów 9 – – 9 –

03 Wydział Prac Parlamentarnych 17 5 – 22 1

zwolniony

04 Wydział Prawny 11 1 – 12 1 zwolniony

05 Wydział Personalny 4 – – 4 –

06 Wydział Ogólny 8 – – 8 1 przybył

07 Wydział Organizacyjny 21 – – 21 1

zwolniony

08 Wydział Odznaczeniowy 24 2 17 43

4 przybyło,

1 zwolniony

09Wydział Finansowo-Budżetowy

7 – – 7 –

10 Wydział Gospodarczy 5 37 – 42 3

zwolniono

11 Wydział Techniczny 5 1 – 6 1

zwolniony

12 Biuro Prasowe 3 – – 3 –

13 Kancelaria Główna 5 2 – 7 1

zwolniony

14 Biblioteka KRN 9 1 – 10 2 przybyło

15Redakcja pisma „Rady Narodowe”

3 1 – 4 –

16 Intendentura 10 27 1 38 –

17 Zarząd Łazienek 9 39 2 50 4 przybyło

18 Zarząd Domu Poselskiego 8 44 4 56 2

przybyło

19 Zarząd Terenów Poselskich 5 25 4 34 1

zwolniony


Lp. Nazwa komórki organizacyjnej

Liczba zatrudnionych pracowników umysłowych

Liczba zatrudnionych pracowników

fizycznych

Liczba ryczałtów

Ogółem zatrudnionych Uwagi

20 Zarząd Natolina 3 – – 3 2 przybyło

21 Stołówka 2 23 – 25 –

22 Sekretariat Prezydenta 2 – – 2 –

23 Prezydium 4 6 – 10 –

24 Dyrektor i Sekretariat 2 2 – 4 –

25 Centrala telefoniczna 1 – – 1 –

26 Biuro Związków Zawodowych 1 – – 1 –

182 218 28 428

Źródło: AAN, BP KRN, 579/291, s.163–164, Zestawienie stanu zatrudnienia pracowników umy-słowych, fizycznych i na ryczałcie sporządzone przez Biuro Prezydialne KRN według stanu na 30 września 1946 r.

Sposób rozmieszczenia osób zatrudnionych w Biurze Prezydialnym KRN często nie spełniał oczekiwań pracowników odpowiedzialnych za pracę jego poszczególnych ko-mórek organizacyjnych, mimo wykazywanej wciąż tendencji wzrostowej. Według stanu na 31 października 1946 r. w Biurze Prezydialnym KRN było zatrudnianych 438 osób. Utyskiwali oni w składanych co miesiąc sprawozdaniach na nadmiar zadań do wykonania i szczupłą obsadę kadrową. Pracownicy merytoryczni Wydziału Studiów Biura Prezydial-nego KRN brali udział jako czynnik fachowy w posiedzeniach poszczególnych komisji Krajowej Rady Narodowej, wspomagając ich pracę36. Nie zawsze jednak ten udział w po-siedzeniach komisji był ze strony posłów oczekiwany. Świadczy o tym na przykład raport dra Zygmunta Żmigrodzkiego, pracownika Wydziału Studiów, w sprawie uczestniczenia pracowników Biura Prezydialnego w posiedzeniach komisji poselskich. Autor raportu in-formował Prezydium KRN o incydencie, jaki miał miejsce na posiedzeniu Komisji Pro-pagandowej i Przemysłowej 23 maja 1946 r., podczas którego Bolesław Drobner, przed-stawiciel Klubu Parlamentarnego Polskich Socjalistów, zakwestionował podstawę prawną jego udziału w posiedzeniu komisji. Z relacji piszącego ten meldunek wynika, że Drobner

36 AAN, BP KRN, 579/445, s. 94, Regulaminy pracy posłów i obrad KRN, teczka: Uprawnienia, uposaże-nia posłów, uchwała Prezydium KRN. Podstawę prawną przyznanych uprawnień rzeczoznawców dla pracow-ników Biura Prezydialnego KRN stanowiła uchwała Prezydium KRN z 18 IX 1945 r. i ostatnia z 29 V 1946 r. o treści: „Prezydium KRN stwierdza, że pracownicy Biura Prezydialnego KRN upoważnieni są przez Prezydium KRN jako rzeczoznawcy zabierać głos na posiedzeniach komisji poselskich”; por. też Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, s. 166.

Obieg dokumentów w Biurze i ich przechowywanie 25

wywodząc, iż Biuro Prezydialne, nie będąc ani władzą ustawodawczą, ani wykonawczą, nie ma prawa do stawiania jakichkolwiek wniosków na posiedzeniach komisji, podważył autorytet organu, który takie uprawnienie pracownikom przyznał. Stanowisko Drobnera poparł Tadeusz Bilewicz-Mróz, jego klubowy kolega, dodając, że Biuro Prezydialne winno znać poglądy członków komisji. Wyjaśnienia autora raportu Drobner skwitował stwierdze-niem, „że członkowie komisji, jako ludzie dojrzali umysłowo, nie potrzebują opinii, ani też porad, gdyż stać ich na samodzielne wyrobienie sobie zdania i powzięcie odpowied-nich decyzji”37. Powyższy raport był przedmiotem posiedzenia Prezydium KRN 29 maja 1946 r., na którym Prezydium podjęło uchwałę, ponownie upoważniając do zabierania gło-su pracowników Biura Prezydialnego KRN, uczestniczących jako rzeczoznawcy w posie-dzeniach komisji poselskich.

W dniu 16 października 1946 r. utworzono przy Wydziale Ogólnym Biura Prezydial-nego KRN Główną Komisję Kwalifikacyjną oraz Kancelarię Wojskową Prezydenta RP. Główna Komisja Kwalifikacyjna zajmowała się rozpatrywaniem wniosków w sprawie ustalania górnej granicy zasiłków przyznawanych osobom pozostałym po uczestnikach ru-chu podziemnego i partyzanckiego w trybie Ustawy z 23 lipca 194538, a także przyznawała partyzantom–inwalidom prawo do zaopatrzenia inwalidzkiego. Tę ostatnią komórkę orga-nizacyjną obsługiwała Kancelaria Główna, a jej szef płk Lech Krzemień został członkiem Głównej Komisji Odznaczeniowej39.

2. Obieg dokumentów w Biurze i ich przechowywanie

2.1. Przepisy kancelaryjno-archiwalne

Zapisana w Tymczasowym Statucie Rad Narodowych z 1 stycznia 1944 r. zapowiedź or-ganizacji kancelarii w KRN wiązała się z opracowaniem przepisów kancelaryjnych i ar-chiwalnych. Brak odpowiednich przepisów kancelaryjnych nie zwalniał pracowników Prezydium KRN z wykonywania czynności kancelaryjnych. Potrzeba stałego dostępu do gromadzonych dokumentów i wydawnictw wymuszała na obsłudze kancelaryjnej Biura Prezydialnego KRN ich ewidencjonowanie. Znaczny procent pism wpływających do Pre-zydium KRN wymagał załatwienia spraw w nich poruszanych, a inne materiały służyły jako źródło, z którego członkowie KRN czerpali informacje. Początkowo podejmowane w Biurze Prezydialnym KRN czynności kancelaryjne opierały się na tradycji dotychcza-sowej pracy i doświadczeniach osób, które je zdobyły, pracując w urzędach przed wojną. W świetle dostępnych materiałów źródłowych stwierdzić można, że rejestrację wpływają-cej do Prezydium KRN korespondencji w dziennikowym systemie kancelaryjnym rozpo-

37 AAN, BP KRN, 579/91, s. 73, Protokół nr 31 posiedzenia Prezydium KRN z 29 V 1946 r. 38 Ustawa z 23 VII 1945 r. o zasiłkach i pomocy dla osób pozostałych po uczestnikach ruchu podziemne-

go i partyzanckiego, poległych w walce o wyzwolenie Polski spod najazdu hitlerowskiego, DzU 1945, nr 30, poz. 180.

39 AAN, BP KRN, 579/94, s. 424, Protokół nr 63 posiedzenia Prezydium KRN z 26 XI 1946 r.


częto w połowie czerwca 1944 r. Czynności te wykonywali pracownicy Wydziału Orga-nizacyjnego Biura Prezydialnego KRN, rejestrując w dzienniku podawczym pojedyncze pisma, materiały i wydawnictwa wpływające do Prezydium KRN. W tym okresie były prowadzone równolegle dwa dzienniki podawcze. Jeden dla akt jawnych, a drugi dla doku-mentacji opatrzonej klauzulą „tajne” i „poufne”. Ewidencja korespondencji odbywała się w sposób analogiczny. Wspomniane dzienniki posiadały stałe rubryki, w których odnoto-wywano następujące dane: 1) liczbę pozycji, 2) datę wpływu, 3) od kogo wpłynęło, 4) treść sprawy, 5) numer instytucji, 6) datę wysyłki, 7) do kogo wysłano, 8) numer teczki oraz rubrykę bez numeru – „uwagi”.

Tabela 2. Zestawienie pomocy kancelaryjnych prowadzonych w Biurze Prezydialnym KRN w la-tach 1944–1946

Lp. Nazwa komórki organizacyjnej Tytuł teczki Daty skrajne Liczba

pozycji Liczba

teczek pism

1 Wydział Organizacyjny Dziennik podawczy 15 VI–30 XII 1944 67 55 teczek

2 Wydział Organizacyjny

Dziennik podawczy nr 1 1945 714 –


Dziennik podawczy nr 2 1945 375 –


Dziennik podawczy nr 1 1 I–16 IV 1946 872 –


Dziennik podawczy nr 2 17 IV–30 XII 1946 873–2657 20 484 pism

6 Tajna Kancelaria Dziennik korespondencji

1 IV 1945–20 XII 1946 953 –

Źródło: AAN, BP KRN, 579/389, 579/707, 579/708, 579/709, 579/710, Dzienniki podawcze (kance-laryjne) Biura Prezydialnego KRN z lat 1944–1946.

Tabela 3. Zestawienie tytułów teczek prowadzonych w Wydziale Organizacyjnym Biura Prezydial-nego KRN w okresie od czerwca do grudnia 1944 r.

Lp. Tytuł teczki Liczba tomów

01 Czasopisma ulotne, „Rady Narodowe”, Instrukcje 1

02 Ustawy 2

03 Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku 5

04 Wojewódzka Rada Narodowa w Kielcach 3


05 Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie 4

06 Wojewódzka Rada Narodowa w Rzeszowie 8

07 Wojewódzka Rada Narodowa w Warszawie 6

08 Ankieta do rad narodowych 7

09 Różne 9

10 Przegląd bibliograficzny z lat 1936–1939 10

11 Samorząd terytorialny sprzed 1939 r. 1

Źródło: AAN, BP KRN, 579/707, Dziennik podawczy Wydziału Organizacyjnego Biura Prezydial-nego KRN z 1944 r.

Pierwszy wpływ zarejestrowany w dzienniku podawczym nr 1 (dla dokumentacji jaw-nej) pod liczbą porządkową 1 oraz datą 30 czerwca 1944 r. pochodził z Redakcji pisma „Rady Narodowe” oraz „Gwardzisty” i obejmował dokumenty z 15 i 23 czerwca 1944 r. Ostatni wpływ zarejestrowany w tym dzienniku pod liczbą porządkową 67 i datą 30 grud-nia 1944 r., dotyczył informacji nt. „Gospodarki związków samorządowych w świetle akcji oddłużeniowej”.

W dzienniku podawczym nr 1 znajduje się spis teczek, które prowadził Wydział Orga-nizacyjny Biura Prezydialnego KRN w 1944 r. Są w nim wymienione tytuły teczek odno-towane w tabeli 3.

Dziennik podawczy nr 2 (dodatkowy) Wydziału Organizacyjnego Biura Prezydialnego KRN ma zarejestrowanych 375 pozycji40. W rubryce „Pokwitowania” znajduje się adnota-cja o wyłączeniu akt do zniszczenia, data zniszczenia i podpis. Jest to rozliczenie ze stanu posiadanej dokumentacji.

Analiza danych odnotowanych w wyżej wyszczególnionych pomocach kancelaryjnych nie daje pełnej odpowiedzi na wszystkie pytania, które nurtują badacza, interesującego się problematyką funkcjonowania kancelarii naczelnych organów w państwie. Przy ich wyko-rzystaniu nie jest możliwe odtworzenie pełnego obrazu pracy kancelarii, rozumianej jako miejsca rejestracji i gromadzenia akt spraw załatwianych w Biurze Prezydialnym Krajowej Rady Narodowej. Jest to widoczne w początkowym okresie jego funkcjonowania. Trudne jest też ustalenie, czy zarejestrowane w dziennikach dokumenty stanowiły kompletny zbiór materiałów w dyspozycji Prezydium KRN. Nie udało się też rozstrzygnąć, czy w począt-kowym okresie funkcjonowania Biura Prezydialnego KRN podobne dzienniki podawcze

40 AAN, KRN, 579/708.


były prowadzone w pozostałych wydziałach. Mimo licznych pytań i braku na nie odpo-wiedzi wartość historyczna dzienników jest znaczna ze względu na ich walor poznaw-czy. Z pewnością są one świadectwem działalności urzędowej Biura Prezydialnego KRN. Wzbogacają szczególnie wiedzę o okresie, który charakteryzuje się szczątkową dokumen-tacją, informują też o sprawach, którymi interesowała się Krajowa Rada Narodowa i z kim utrzymywała stałe kontakty.

Kolejny etap w organizacji prac kancelaryjnych należy wiązać z momentem wprowa-dzenia 1 stycznia 1946 r. Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej dla Biura Prezydialnego KRN41, która obowiązywała do 4 lutego 1947 r., tj. do czasu wygaśnięcia z mocy usta-wy uprawnień KRN. Opracowana została na podstawie ramowych przepisów kancela-ryjnych, zatwierdzonych uchwałą Rady Ministrów z 24 sierpnia 1931 r.42. Twórcy tego normatywu znane były też przepisy kancelaryjne dla Prezydium Rady Ministrów i urzę-dów podległych, wprowadzone Zarządzeniem wewnętrznym Prezesa Rady Ministrów z 23 sierpnia 1945 r.43 Zasługą autora instrukcji kancelaryjnej była zastosowana w niej konstrukcja i treść merytoryczna, dostosowana do bieżących potrzeb Biura Prezydial-nego KRN. Normatyw składał się z 7 części (rozdziałów) i 45 paragrafów. Rozdziałom nadano następujące nazwy: 1) Zakres przepisów, 2) Kancelaria, 3) Tryb postępowania z pismami z zewnątrz – ewidencja, 4) Załatwianie, 5) Sporządzanie czystopisów, 6) Wy-syłka pism 7) Składnica.

Wprowadzone w tym dokumencie odstępstwa od wzorcowych przepisów kancela-ryjnych dla administracji rządowej, polegające na zmianach w jego konstrukcji (niemal trzykrotnym pomnożeniu 16 paragrafów przepisów wzorcowych) uzasadniał autor właś-ciwością i charakterem prac Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej. Do zasto-sowanych w instrukcji innowacji zaliczyć należy także nadany układ treści dokumentu, uwzględniający jej podział na części (rozdziały), a w ramach rozdziałów na paragrafy oraz użyte słownictwo, które nie występuje w przepisach, na które się twórca instrukcji powołuje. Dla przykładu, warto przytoczyć niektóre użyte terminy, takie jak: pojęcie „wciąga” zamiast „rejestruje”, terminu „skasowanie” dziennika podawczego użyto za-miast pojęcia „rezygnację” z dziennika podawczego, wyraz „pokrywa się” miał zastąpić termin „opis teczki” itp. Zgodnie z zapisem § 17 Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej podstawą ewidencji korespondencji był wykaz grup akt, stanowiący załącznik do in-strukcji. Zgodnie z koncepcją jego twórcy grupy akt w wykazie miały stanowić odpo-wiedniki dla dokumentów wytworzonych oraz zgromadzonych przez Biuro Prezydialne KRN w toku urzędowania. Zastosowany w załączniku do instrukcji podział akt na grupy rzeczowe akt ilustruje tabela 4.

41 AAN, BP KRN, 579/704.42 MP, 1931, nr 196, poz. 237. 43 AAN, BP KRN, 579/704, s.135–140.


Tabela 4. Wykaz grup akt nr 1 i 2 stanowiący załącznik do Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej KRN z 1946 r.

Grupa akt nr 1

Lp. Hasła klasyfikacyjne

01 Prezydium Rady Ministrów

02 Sejm i Senat

03 Wybory do Parlamentu

04 Ustrój polityczny Państwa – konstytucja stronnictwa polityczne

05 Kontrola państwowa

06 Godła i barwy państwowe, chorągwie i pieczęcie

07 Narodowościowe sprawy

08 Etykieta i ceremoniał – święta i uroczystości kościelne i narodowe – rocznice

09 Ordery i odznaczenia

10 Polityka personalna – wytyczne

11 Państwowa służba cywilna (pragmatyka służbowa)

12 Świadczenia na rzecz funkcjonariuszy państwowych (uposażenie, zaliczki, pomoc lekarska, mieszkanie itp.)

13 Delegacje przeniesienia – diety

14 Tabela stanowisk, etaty

15 Zaopatrzenie emerytalne funkcjonariuszy państwowych

16 Odpowiedzialność dyscyplinarna funkcjonariuszy państwowych (komisje dyscyplinarne)

17 Pracownicy kontraktowi

18 Różne sprawy związane z funkcjonariuszami państwowymi

19 Ustawodawcza polityka

20 Organizacja (system pracy we władzach i urzędach państwowych)

21 Władze i urzędy centralne – organizacja

22 Organizacja administracji publicznej (usprawnienie)

23 Granice państwa

24 Podział administracyjny (terytorialny) państwa

25 Pomiary – miernictwo

26 Sprawy obywatelstwa – cudzoziemcy

27 Statystyczne sprawy


Grupa akt nr 1

Lp. Hasła klasyfikacyjne

28 Władze i urzędy administracji ogólnej

29 Administracja samorządowa

30 Sądownictwo administracyjne (postępowanie administracyjne)

31 Orzecznictwo karno-administracyjne i karno-skarbowe (postępowanie karno-administracyjne)

32 Bezpieczeństwo i porządek publiczny

33 Służba bezpieczeństwa publicznego – Milicja Obywatelska (policja państwowa)

34 Sprawy związane z obroną (ochroną) państwa

35 Wojenne sprawy (ogólne)

36 Przemysł wojenny

37 Rzeczowe i osobiste świadczenia wojenne (kontyngenty)

38 Zdobycz wojenna

39 Odszkodowania wojenne

40 Spekulacja i lichwa wojenna

41 Sprawy pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego

42 Repatriacja

43 Zagraniczna polityka – sprawy dyplomatyczno-konsularne

44 Umowy międzynarodowe (konwencje) indywidualne

45 Umowy międzynarodowe (konwencje) zbiorowe (ogólne)

46 Informacja i propaganda (prasa, radio itp.)

47 Normy polskie

48 Sprawy lokomocji – motoryzacja

49 Turystyczne sprawy

50 Gmachy reprezentacyjne

51 Mieszkaniowe sprawy (polityka) pomieszczenia dla władz i urzędów państwowych

52 Mienie państwowe i prywatne – zarząd państwowy – rewindykacja

53 Sprawy rolne – reforma rolna

54 Zaludnienie i zagospodarowanie terenów zachodnich – przesiedlenia

55 Gospodarcze sprawy – ogólne

56 Lasy państwowe i prywatne

57 Łowiectwo


58 Rybołówstwo

59 Rośliny (wytwórczość roślinna)

60 Zwierzęta (wytwórczość zwierzęca)

61 Weterynaryjne sprawy

62 Przemysł, handel i rzemiosło – ogólne

63 Górniczo-hutnicze sprawy

64 Przedsiębiorstwa – ogólne

65 Praca – ogólne

66 Emigracyjna polityka

67 Opieka społeczna

68 Ubezpieczenia społeczne i obowiązkowe ubezpieczenia rzeczowe

69 Inwalidzi wojenni i cywilni – ogólne

70 Sądownictwo cywilne

71 Sprawy karne – wykroczenia przeciwko Państwu i Narodowi Polskiemu

72 Sprawy stanu cywilnego – metryki

73 Więziennictwo

74 Notarialne sprawy

75 Hipoteczne sprawy

76 Adwokatura (adwokaci)

77 Poczta, telegraf, telefon

Grupa akt nr 2 Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej

01 Organizacja wewnętrzna i urzędowanie

02 Sprawy personalne Biura Prezydialnego KRN

03 Budżet – sprawy

04 Sprawy gospodarcze

05 Kontrola gospodarki

06 Sprawy związane z biblioteką

07 Różne podania, zażalenia, petycje i prośby w sprawach indywidualnych

Źródło: AAN, BP KRN, 579/704, s. 129–134. Rękopis wykazu grup akt nr 1 i 2 stanowiący załącznik do Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej Biura Prezydialnego KRN z 1946 r.

Wykaz grup akt różnił się od współcześnie stosowanych wykazów akt tym, że dzie-lił całość dokumentacji powstającej w Biurze Prezydium KRN na dwie części. Pierwszą


część, obejmującą 77 haseł klasyfikacyjnych z numeracją ciągłą, stanowiły hasła, które uj-mowały zagadnienia o charakterze ogólnym, a niektóre z nich nie miały w zasadzie powią-zania z prowadzoną przez komórki organizacyjne Biura Prezydialnego KRN działalnością. W drugiej grupie, liczącej 7 haseł z numeracją ciągłą, ujęto wprawdzie problemy, które wiązały się ze sprawami załatwianymi przez komórki organizacyjne Biura Prezydialnego KRN, jednak zbyt duża ogólnikowość haseł powodowała, że było utrudnione wyszuki-wanie odkładanych do teczek rzeczowych akt spraw, potrzebnych do celów służbowych urzędu. Dokument ten nie spełniał swojego zadania, a co więcej oczekiwań urzędników Biura Prezydialnego zmuszonych do stałego posługiwania się różnego typ skorowidzami na poprawę funkcjonowania kancelarii. Omawiany wykaz nie miał także oznaczeń klasy-fikacyjnych, odpowiadających hasłom rzeczowym oraz oznaczeń określających kategorię archiwalną dokumentacji. Wykaz grup akt był planem stałej klasyfikacji rzeczowej akt, po-wstających w toku działalności Biura Prezydialnego. Każdej pozycji wykazu akt odpowia-dała oddzielna teczka. Był to w zasadzie plan akt, który podzielił dokumentację rzeczowo, aczkolwiek nie całkiem konsekwentnie, ponieważ ujęto w nim w pozycji 18 hasło „Różne sprawy związane z funkcjonariuszami państwowymi”. Hasło to pozwalało na odkładanie do teczki o tym tytule wszystkich akt spraw, które nie miały powiązania z pozostałymi grupami haseł. Zasadniczą jego wadą był fakt, że był on pewną zamkniętą i opatrzoną ciągłą numeracją całością w ramach poszczególnych grup, która – jakkolwiek odpowiadała potrzebom kancelarii w chwili jego budowy – nie rozwiązywała problemu podziału akt na przyszłość, zwłaszcza gdy następowały zmiany zadań, a z tym wiążące się dopływy nowych rodzajów akt.

W grudniu 1945 r. dyrektorem Biura Prezydialnego KRN został dr Bolesław Walawski. Nowy organizator prac kancelaryjnych wykorzystał dorobek swojego poprzednika. Za-stosowane przez Jana Wasilewskiego w Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej procedury dotyczące postępowania z dokumentacją uwzględnił on w załączniku do Pisma okólnego z 21 grudnia 1945 r. w sprawie tymczasowej organizacji Biura Prezydialnego KRN i wpro-wadził je w życie, zaznaczając tym samym swoją aktywność. Obowiązujący dokument mieścił w sobie, oprócz unormowań w zakresie struktury organizacyjnej Biura Prezydial-nego KRN, także tryb i zasady określające sposób postępowania z dokumentacją w Kan-celarii Głównej Biura. Załączony do niego dokument, opatrzony podpisem Walawskiego, to „wyciąg” z Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej, obejmujący tylko część czynności kancelaryjnych, opisanych szczegółowo w Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej, których wykonywanie należało do obowiązków pracowników Biura Prezydialnego KRN. Dotyczy-ło to personelu Kancelarii Głównej, odpowiedzialnego za prawidłowy obieg dokumentacji w Biurze Prezydialnym, poczynając od momentu wpływu pism, aż do wysyłki odpowiedzi na otrzymaną korespondencję. Wersja skrócona Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej jest podzielona na dwie części. Analiza obydwu tekstów instrukcji kancelaryjnej potwierdza autorstwo Jana Wasilewskiego (m.in. identyczna treść w większości paragrafów lub punk-tów instrukcji, te same lub zbliżone tytuły rozdziałów, podobne słownictwo). Część pierw-sza skróconej wersji Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej otrzymała zmodyfikowany tytuł Przepisy kancelaryjne, lecz tytuł części drugiej pozostawiono bez zmian: Tryb postępowa-nia z pismami z zewnątrz – ewidencja.


Dyrektor Biura Prezydialnego KRN nie tylko współuczestniczył we wprowadzaniu przepisów Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej w życie, ale stosował wynikające z niej procedury w codziennej praktyce kancelaryjnej, podobnie jak podlegli mu pracownicy. Przebieg wykonywanych zadań w komórkach organizacyjnych Biura kontrolował po-przez zapoznawanie się z treścią składanych przez naczelników wydziałów raz w miesiącu sprawozdań oraz informacji udzielanych przez naczelników (kierowników) wydziałów, podczas konferencji odbywających się w jego gabinecie (w każdy czwartek o godz. 11). W czasie posiedzeń omawiano także i uzgadniano plany pracy oraz przebieg wykonania wydanych dyspozycji. O terminie konferencji był powiadamiany każdorazowo prezydent RP, w celu umożliwienia mu wzięcia udziału w posiedzeniu. Nie ma jednak potwierdzenia, że w nich uczestniczył.

Wdrożenie Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej Biura Prezydialnego KRN kończyło teoretycznie etap prac nad organizacją prac kancelaryjnych, choć nie zakończyło dyskusji i prac wokół zagadnień, jakimi się zajmowało. Modyfikacja tego dokumentu trwała od po-łowy stycznia do grudnia 1946 r. Rozpoczęto ją wkrótce po wprowadzeniu tego dokumen-tu w życie. Mnożąca się z dnia na dzień liczba spraw przerastała możliwości ich obsługi przez pracowników Kancelarii Głównej zatrudniającej 7, 9, 11, a nawet 12 osób. Aby spro-stać zadaniom nałożonym przez Prezydium KRN, Hilary Ryżewski, naczelnik Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego, zabiegał z nikłym skutkiem o zwiększenie obsady kadrowej w Kancelarii Głównej co najmniej o 1 pracownika. W zakresie czynności tej osoby przewi-dywał przyjmowanie nadsyłanej korespondencji i ekspedycję poczty.

Nadzieję na usprawnienie prac biurowych w Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego dawała nowelizacja obowiązujących przepisów kancelaryjnych. W miesięcznym sprawo-zdaniu z 4 lutego 1946 r. naczelnik Kancelarii Biura Prezydialnego meldował o zebranych materiałach, które miały służyć do opracowania „nowej instrukcji biurowej, dotyczącej zmiany” (w czynnościach kancelaryjnych)44.

Sposób postępowania z dokumentacją w Biurze Prezydialnym KRN budził żywe zainte-resowanie członków Prezydium KRN i samego Prezydenta. Nadzorujący pracę Kancelarii Głównej Kazimierz Biskupski, wicedyrektor Biura Prezydialnego KRN, upoważnił Hila-rego Ryżewskiego, naczelnika Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego, do przeprowadza-nia lustracji w wydziałach Biura Prezydialnego w zakresie postępowania z dokumentacją. Pierwsze kontrole odbył on w Wydziale Organizacyjnym i Wydziale Odznaczeń. W trakcie ich przeprowadzania kontrolujący udzielał wskazówek, jak należy interpretować przepisy i jak je stosować w praktyce. O przebiegu czynności kontrolnych w wydziałach, a także o funkcjonowaniu Kancelarii Biura, Ryżewski informował bezpośredniego przełożonego oraz Prezydenta w składanych co miesiąc sprawozdaniach z wykonanych czynności.

Wyniki kontroli potwierdziły stosowanie w pracy biurowej wydziałów obowiązujących przepisów kancelaryjnych w zakresie rejestracji spraw. Ryżewski podkreślał zalety stoso-wanego w Biurze systemu kancelaryjnego, przewidującego prowadzenie skorowidzów do posiadanych dzienników podawczych oraz odnotowywanie w rubryce „przydział spraw” dziennika podawczego nazwisk referentów, co jego zdaniem ułatwiało odszukiwanie pism.

44 AAN, BP KRN, 579/771, s. 23, W nazwie dokumentu występuje termin „manipulacji kancelaryjnej”.


Informował także o dostrzeżonych nieprawidłowościach w prowadzonej ewidencji pism, polegających na niezgodnym z obowiązującymi przepisami wypełnianiu rubryk dziennika podawczego.

Z pewnością wiedza nabyta w trakcie kontroli była ważnym argumentem do zmiany obowiązujących przepisów kancelaryjnych. Z danych zawartych w miesięcznych sprawo-zdaniach naczelnika Kancelarii Biura Prezydialnego wynika, że już w maju 1946 r. był gotowy projekt znowelizowanej tymczasowej instrukcji. Główną przesłanką, która prze-mawiała za zmianą obowiązujących przepisów kancelaryjnych, było ulepszanie prac Kan-celarii Głównej oraz wydziałów. W sierpniu 1946 r. projekt zmodyfikowanej instrukcji kancelaryjnej zatwierdził dr Bolesław Walawski, dyrektor Biura Prezydialnego KRN. Po zaopatrzeniu Kancelarii Głównej w odpowiednie rejestry miała ona wejść w życie z dniem 1 stycznia 1947 r. Wzmianka o posiadaniu nowej instrukcji kancelaryjnej, odnotowana w sprawozdaniu z działalności Biura Prezydialnego KRN za miesiąc sierpień 1946 r., in-formowała o poprawie pracy Kancelarii Głównej i wydziałów Biura Prezydialnego KRN. Do tego jednak nie doszło, być może dlatego, że 29 listopada 1946 r. dr Walawski złożył rezygnację z dalszego kierowania pracami Biura Prezydialnego KRN. Prezydium powoła-ło na jego następcę z dniem 6 grudnia 1946 r. dotychczasowego wicedyrektora Kazimie-rza Biskupskiego, który obowiązki dyrektora pełnił od 8 listopada 1946 r., w zastępstwie przebywającego na urlopie ze względu na stan zdrowia dr Walawskiego45. Przypuszczać należy, że nowy dyrektor uznał za zbędne zabiegi o wprowadzanie znowelizowanych prze-pisów kancelaryjnych w Biurze Prezydialnym KRN, którego kompetencje miały wygasnąć z mocy prawa po ukonstytuowania się Sejmu Ustawodawczego. Dodatkowym argumen-tem przemawiającym za wstrzymaniem planowanej zmiany w funkcjonowaniu Kancelarii Głównej była obawa, że nowo powołany parlament dokona takich zmian organizacyjnych i kadrowych, które uczynią powyższy normatyw nieprzydatnym. Przygotowaniom do wprowadzenia w życie zmodyfikowanych przepisów kancelaryjnych towarzyszyły podej-mowane przez Kancelarię Główną działania, zmierzające do wyposażenia pracowników kancelarii w umiejętności niezbędne do zastąpienia dotychczasowych procedur nowymi. W tym celu odbyły się w dwóch terminach (17 października i 30 grudnia 1946 r.) konferen-cje kierowników kancelarii wydziałów, poświęcone omówieniu zmian w obiegu dokumen-tacji, wynikających ze zmodyfikowanego projektu instrukcji kancelaryjnej46.

Od 1945 r. w Biurze Prezydialnym KRN funkcjonowała Kancelaria Tajna, bezpośrednio podległa dyrektorowi Biura. Czynności biurowe wykonywał jej kierownik. Obejmowały one między innymi rejestrację wpływającej do Biura korespondencji, opatrzonej klauzulą „tajna” i „poufna”. Ewidencję pism prowadzono w odrębnym dzienniku korespondencyj-nym, z zachowaniem procedur określonych w Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej. Po-twierdzają to zapisy dziennika korespondencyjnego z lat 1945–194647, zachowanego w ze-spole archiwalnym Biura Prezydialnego. Dane odnotowane w rubrykach tego dziennika

45 AAN, BP KRN, 579/93, s. 590, Protokół nr 58 posiedzenia Krajowej Rady Narodowej z 8 XI 1946 r.46 W świetle dostępnych źródeł trudno ustalić na czym one polegały, gdyż wspomniany dokument nie

zachował się, a w korespondencji z tego okresu brak jest jakichkolwiek informacji na ten temat.47 AAN, BP KRN, 579/389, Dziennik korespondencji z lat 1945–1946.


są w zasadzie takie same, jak w przypadku dziennika podawczego dokumentacji jawnej. Jedyną odrębność, jaką zauważono w prowadzonych środkach ewidencji obydwu kancela-rii, są adnotacje umieszczone w rubryce „Uwagi” dziennika korespondencyjnego Kance-larii Tajnej, których brakuje w dzienniku podawczym Kancelarii Głównej. Informują one najczęściej o odłożeniu dokumentu do teczki. Są zaznaczone kolorowym znakiem „a/a” (czerwonym lub czarnym), w zależności od nadanej dokumentom klauzuli. Pierwszy wpis w dzienniku pochodził z 1 kwietnia 1945 r. i dotyczył przesłanego przez Biuro Kontroli KRN sprawozdania z napadu na kasę PKP w Radomiu. Ostatni wpis w pozycji 953 po-chodzi z 20 grudnia 1946 r. i dotyczy przesłanej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych opinii Wandy Kijewskiej.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że kierownictwo naczelnego organu w państwie, jakim była w założeniu Krajowa Rada Narodowa, od samego począt-ku funkcjonowania zabiegało o wypracowanie prawidłowych zasad postępowania z do-kumentacją. Prowadzone jednak prace nad unowocześnieniem systemu organizacji prac kancelaryjnych w Biurze Prezydialnym KRN nie miały zasadniczo wpływu na obowiązu-jące w nim normy postępowania z aktami. Świadczył o tym stan uporządkowania akt oraz przygotowania ich do przekazania następcy prawnemu, w chwili likwidacji KRN. Organi-zacja pracy kancelaryjnej w Biurze Prezydialnymi i jej obsada kadrowa do wykonywania zadań miała wpływ na stan zachowania dokumentacji, mającej znaczenie zarówno bieżące (dokumentacja księgowa), jak i trwałe znaczenie historyczne. W trosce o stan zachowania dokumentów starano się zapewnić aktom w miarę posiadanych możliwości odpowiednie warunki dla ich przechowywania, by przetrwały jako jedno z podstawowych źródeł wiedzy o minionym okresie.

2.2. Systemy kancelaryjne

W Biurze Prezydialnym KRN od początku jego funkcjonowania stosowany był dzienniko-wy system kancelaryjny. W tym systemie rejestracja wpływającej korespondencji odbywa-ła się w dzienniku podawczym.

Wprowadzona z dniem 1 stycznia 1946 r. Tymczasowa instrukcja kancelaryjna Biura Prezydialnego KRN nie traktowała wprost o odstąpieniu od stosowania w pracy kancelaryj-nej dziennikowego systemu kancelaryjnego i zastąpieniu go bezdziennikowym systemem kancelaryjnym, aczkolwiek podstawą rejestracji korespondencji miał być zgodnie z § 16 instrukcji wykaz grup akt, których wybór należał do pracownika odpowiedzialnego za re-jestrację akt sprawy. Grupy akt w tym wykazie nie były zamknięte, co dawało możliwość ich rozbudowy, ale tylko poprzez dopisywanie w ramach poszczególnych grup kolejnych haseł. Przewidywano, że każdej pozycji z wykazu grup akt będzie odpowiadać w praktyce pewna nieograniczona ilość akt, obejmujących sprawy z tej samej dziedziny administra-cji publicznej, lecz poruszających różne zagadnienia, wchodzące w zakres administracji. Przypuszczać należy, że intencją twórcy tego normatywu było odstąpienie od stosowania dotychczasowych pracochłonnych zasad postępowania z dokumentacją w biurze i zastąpie-nia ich nowymi, opartymi na bezdziennikowym systemie kancelaryjnym, uznanymi jako prostsze. Wiązało się to z rezygnacją z prowadzenia dziennika podawczego. Zastąpić go


miały kartoteki odrębne dla spraw rzeczowych i dla spraw personalnych, w których in-strukcja zalecała prowadzenie właściwej rejestracji spraw. Tymczasowa instrukcja kancela-ryjna przewidywała też prowadzenie rejestrów, służących do ewidencji „pism typowych”. O potrzebie ich prowadzenia decydował każdorazowo kierownik kancelarii. Jedyny rejestr, którego prowadzenie narzucił zapis § 22 instrukcji kancelaryjnej, dotyczył podań petentów i miał uwzględniać ich podział według alfabetu. Nowy system ewidencji pism, opierając rejestrację korespondencji na wykazie grup akt, zakładał automatycznie odstąpienie od ich rejestracji w dzienniku podawczym powadzonym dotychczas w Kancelarii Głównej. W tym systemie dzienniki korespondencyjne poczty wpływającej i wysyłanej oraz skorowidze do tych dzienników miały prowadzić wszystkie wydziały Biura Prezydialnego. Zobowiązanie pracowników wydziałów Biura Prezydialnego do ewidencjonowania pism w dziennikach korespondencyjnych miało odciążyć pracowników Kancelarii Głównej od pracochłonnych czynności, z którymi nie nadążali. Przyjęte rozwiązanie prowadziło do zdecentralizowania czynności kancelaryjnych, co było wyłomem w dotychczasowym systemie kancelarii scen-tralizowanej. Zakładano też, że korespondencja w tym systemie będzie rejestrowana tylko jeden raz w dzienniku korespondencyjnym i wyrejestrowana w tej samej pozycji dziennika. Kancelaria Główna zobowiązana była zapisem §13 Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej do prowadzenia odrębnych rejestrów dla urzędów centralnych, dla ważniejszych urzędów państwowych oraz dla urzędów samorządowych, a także odrębnych rejestrów dla spraw rzeczowych i dla spraw personalnych. Rejestry posiadały następujące rubryki: 1) liczbę po-rządkową, 2) datę wpływu, 3) od kogo wpłynęło pismo, 4) datę pisma, 5) numer pisma, 6) pokwitowanie, 7) uwagi. Odnotowywano w nich tylko pisma wpływające, co może ozna-czać, że rejestry te miały pełnić w Kancelarii Głównej tylko rolę kontrolek wpływów. Kan-celaria Główna była zobowiązana do ustalenia każdorazowo grupy akt dla wpływających pism i odciskania pośrodku pisma pod podpisem pieczęci wpływu oraz przekazywania ich do ewidencji w odpowiednich rejestrach. Instrukcja zalecała, aby w miarę możliwości ewi-dencja pism była dokonywana przed przedłożeniem ich dyrektorowi Biura Prezydialnego. Ten system kancelaryjny był stosowany w Biurze Prezydialnym do 4 lutego 1947 r., tj. do momentu rozwiązania z mocy prawa Krajowej Rady Narodowej.

Podsumowując ten punkt rozdziału, należy podkreślić, że intencją twórcy przepisów było wprowadzenie takiego systemu kancelaryjnego w obiegu pism, który pozwoliłby uniknąć ujemnych stron systemu dziennikowego, polegających na trudnościach w wyszu-kiwaniu spraw niezałatwionych, których akta nie zostały jeszcze złożone do właściwych teczek rzeczowych. Temu celowi miał służyć kartkowy skorowidz, w którym dla akt każdej sprawy przeznaczano oddzielną kartkę, przy czym kartki grupowano w skrzynce alfabe-tycznie lub rzeczowo. Wszystkie pisma, składające się na jedną sprawę, rejestrowano na właściwej kartce. Wkrótce okazało się, że prowadzona w tym systemie rejestracja spraw była bardzo pracochłonna i nie przyniosła oczekiwanych efektów w pracy kancelaryjnej.

2.3. Obieg dokumentacji w Biurze Prezydialnym

Drogi obiegu akt w Biurze Prezydialnym KRN, podobnie jak i w innych urzędach, były ściśle uzależnione od organizacji i metod pracy, od podziału czynności, wreszcie od za-


dań i samej struktury instytucji. Warunkiem sprawnego funkcjonowania personelu biu-rowego było ustalenie dróg obiegu akt dla poszczególnych ich rodzajów. Dotyczyło to zarówno drogi, jaką przebywać miała korespondencja wpływająca do Biura Prezydial-nego od chwili przejęcia z urzędu pocztowego lub Biura Przepustek, do momentu dorę-czenia właściwemu pracownikowi, jak i dalszych etapów jej załatwiania. Do 21 grudnia 1945 r. obieg dokumentacji w Biurze Prezydialnym nie miał określonych przepisami procedur. Opierał się na tradycji i umiejętnościach pracowników Biura Prezydialnego KRN, nabytych w toku pracy zawodowej w innych urzędach48. Dotychczasowy sposób postępowania z dokumentacją uległ zmianie po wprowadzeniu w życie Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej Biura Prezydialnego KRN, obowiązującej od 1 stycznia 1946 r. Zgodnie z zapisami instrukcji kancelaryjnej głównym ogniwem w obiegu korespondencji w Biurze Prezydialnym KRN była Kancelaria Główna. Do tej komórki organizacyjnej wpływała całość korespondencji, adresowanej zarówno na Prezydium Krajowej Rady Narodowej, jak i do poszczególnych wydziałów Biura Prezydialnego oraz imiennie do pracowników Biura. Przesyłki przejmowane były zarówno bezpośrednio z urzędu pocz-towego, jak i z Biura Przepustek. Kierownik Kancelarii Głównej segregował otrzymane wpływy według adresatów i nadanych im klauzul. Listy kierowane imiennie do „rąk własnych” i „osobiście”, bez otwierania kopert, przekazywał bezpośrednio do osobistych sekretariatów adresatów. Podobnie postępował z korespondencją znajdującą się w ko-pertach opatrzonych klauzulą „tajne” i „poufne”, skierowaną do Prezydenta KRN, wi-ceprezydentów i członków Prezydium. Przekazywał ją dyrektorowi Biura Prezydialnego za pokwitowaniem w dzienniku korespondencyjnym, jednak dopiero po odnotowaniu w dzienniku korespondencji przychodzącej daty przesyłek i jej znaku sprawy umieszczo-nej na kopercie, bez jej otwierania.

Pozostałe przesyłki kierownik Kancelarii Głównej otwierał, sprawdzał ich zawartość oraz zgodność ze znakiem sprawy umieszczonym na kopercie. Na pismach odnotowywał ewentualnie uwagi. Pod tekstem uwag umieszczał swój podpis i datę. Na depeszach i tele-gramach odnotowywał godzinę i minutę odbioru. Pisma mylnie nadesłane odsyłał nadaw-cy. Do nadesłanych pism bez daty, nazwiska i adresu nadawcy dołączał koperty, w któ-rych otrzymał przesyłki. Koperty dołączane były też do wszystkich odwołań, sprzeciwów i skarg. Przygotowaną do dekretacji korespondencję umieszczał w teczce i przedkładał dy-rektorowi Biura Prezydialnego, który był jedyną osobą uprawnioną do kontroli całej poczty wpływającej do Biura Prezydialnego KRN.

Wyjątek stanowiły pisma z adnotacją „pilne”, przedkładane dyrektorowi bezzwłocznie z pominięciem wyżej omówionych procedur.

Korespondencja zadekretowana do właściwych komórek organizacyjnych Biu-ra Prezydialnego wracała do Kancelarii Głównej, z wyjątkiem pism w sprawach waż-

48 W tym okresie powstające urzędy najczęściej stosowały dziennikowy system rejestracji korespondencji; Por. W. Horst, Kancelarie, Archiwa Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej Komi-tetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej i Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1944–1990, Warszawa 2006, s. 41; Szerzej: M. Lewandowska, B. Szydłowska, M. Tarakanowska Metody po-rządkowania zespołów aktowych z okresu 1944–1950 w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, „Archeion”, t. 43: 1966, s. 16.


nych, mających znaczenie państwowe, które dyrektor Biura Prezydialnego zatrzymywał i przedkładał osobiście prezydentowi oraz członkom Prezydium KRN, a także komisjom poselskim.

Zwróconą po dekretacji dyrektora korespondencję kierownik Kancelarii Głównej po-nownie przeglądał i kwalifikował do odpowiednich grup rzeczowych z wykazu akt, odci-skał na każdym piśmie pieczęć wpływu, odnotowywał w obrębie pieczęci datę otrzymania pisma, cyfrę odpowiadającą grupie akt z wykazu oraz liczbę załączników, dołączonych do przesłanego pisma i przekazywał je pracownikowi Kancelarii do rejestracji w odpowied-niej kartotece. Czynności związane z rejestracją spraw polegały na umieszczeniu w odpo-wiednich rubrykach kartoteki żądanych danych. Spod rejestracji były wyłączone wszelkie druki, czasopisma, wydawnictwa oraz korespondencja mylnie skierowana. Tymczasowa instrukcja kancelaryjna zalecała w § 10, aby w miarę możliwości ewidencja pism była prze-prowadzana przed przedłożeniem ich dyrektorowi Biura Prezydialnego KRN. Zapewne dyrektywa ta wynikała z obawy przed utratą pism.

Zarejestrowaną korespondencję, zgodnie z dekretacją dyrektora Biura, kierownik Kan-celarii rozdzielał na wicedyrektorów Biura oraz na wydziały. Dyrektor Biura Prezydialnego przy dekretacji spraw kierowanych do wicedyrektorów Biura Prezydialnego dla rozróż-nienia adresatów używał cyfr rzymskich, przy czym cyfrą rzymską „I” oznaczał pisma przydzielone do załatwienia wicedyrektorowi Kazimierzowi Biskupskiemu, a pisma zleco-ne do załatwienia wicedyrektorowi inż. Franciszkowi Papiewskiemu oznaczał cyfra rzym-ską „II”.

Instrukcja przewidywała w zależności od rodzaju spraw kilka środków ewidencyjnych w postaci kartotek i rejestrów. Wnioski personalne rejestrowano na przykład w kartotekach personalnych, a pisma związane z określoną tematyką w kartotekach rzeczowych. Do ewi-dencji typowych pism urzędowych, memoriałów, petycji czy podań, służyły rejestry z tymi samymi danymi, które znajdowały się w kartotece. W ramach prowadzonych środków ewidencji przewidziano podział na kartoteki i rejestry dla urzędów centralnych, głównych urzędów państwowych i samorządowych.

Przepisy stanowiły, że rejestracją miały być objęte zarówno pisma wpływające z ze-wnątrz, jak również sporządzone w Biurze Prezydialnym KRN, np. referaty. Z obowiązku rejestracji wyłączone były wszelkiego rodzaju druki, czasopisma, wydawnictwa oraz kore-spondencja mylnie skierowana. O rodzajach prowadzonych w Kancelarii Głównej środków ewidencyjnych, służących do rejestracji wpływów i własnej dokumentacji, decydował każ-dorazowo kierownik Kancelarii. Zakładano, że wszystkie urządzenia służące do rejestracji korespondencji będą przechowywane w jednej teczce.

Odpowiedzi na otrzymane pisma i własna korespondencja były sporządzane w dwóch egzemplarzach. Zapisy § § 29–37 Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej zawierały szcze-gółowe wytyczne dotyczące treści i konstrukcji pisma. Koncepty pism przedkładane do akceptacji dyrektora Biura były podpisywane przez referenta sprawy oraz jego przełożo-nego, który nie podpisywał czystopisu. Najczęściej przy nazwisku referenta sprawy w le-wym dolnym rogu pisma odnotowywano nazwę wydziału, do którego przypisany był ten pracownik, a w lewym górnym rogu umieszczano dane o ilości egzemplarzy czystopisu i adresatów, do których miało być wysłane.


Oprócz dyrektora Biura Prezydialnego uprawnienia do podpisywania poczty wycho-dzącej na zewnątrz z Biura posiadali także wicedyrektorzy oraz naczelnicy wydziałów. Jednak uprawnienia tych ostatnich obejmowały ściśle określone w upoważnieniu rodzaje korespondencji.

Dyrektor Biura Prezydialnego podpisywał pisma stanowiące wykonanie uchwał Pre-zydium Krajowej Rady Narodowej, pisma sporządzone przez pracowników bezpośrednio podległych mu wydziałów oraz wszelkie pisma kierowane do władz centralnych i równo-rzędnych.

Wicedyrektorzy Biura Prezydialnego upoważnieni byli do podpisywania koresponden-cji sporządzonej przez pracowników podległych im wydziałów.

Naczelnicy wydziałów i równorzędni im (kierownicy referatów) uprawnieni byli do podpisywania pism tzw. przygotowawczych, niezawierających ostatecznego rozstrzygnię-cia, a w szczególności pism ponaglających, żądających nadesłania dodatkowych informacji i przekazujących sprawę według właściwości, a także korespondencję prowadzoną pomię-dzy wydziałami Biura Prezydialnego.

Korespondencja kierowana do organów rządowych z pominięciem dyrektora Biura Pre-zydialnego, jeśli nie posiadała charakteru formalnego, lecz zawierała dezyderaty, dyspro-porcje, czyli różnice, lub „nastawienie kierunkowe” (stanowisko) przed wysłaniem musiała być uzgodniona z prezydentem lub jednym z członków Prezydium, odpowiedzialnym za te sprawy, zgodnie z podziałem prac między jego członkami.

Jednym z ogniw w przyjętym schemacie obiegu dokumentacji było miejsce, gdzie następowało przepisanie brulionów. Instrukcja zalecała współdziałanie referenta sprawy z osobą sporządzającą czystopis, aby zapobiec powstawaniu błędów z powodu trudności w odczytaniu treści brulionu, a w razie potrzeby dokonać w porozumieniu z referentem sprawy ewentualnych zmian w treści pisma.

Do sporządzania czystopisów korespondencji służyły blankiety firmowe Biura Prezy-dialnego KRN. W ich lewym górnym rogu umieszczona była nazwa biura i wydziału (Wy-dział Prac Parlamentarnych), środek formularza był zarezerwowany na wpisywanie nazwy i adresu odbiorcy pisma (np. „Do Posłów”), w prawym górnym rogu pisma wpisywano datę, w prawym dolnym rogu pod tekstem pisma umieszczano podpis dyrektora Biura Prezydialnego. Nie był to jedyny obowiązujący w Prezydium KRN układ rozmieszczenia danych w formularzu pisma. Każde z Biur Prezydium KRN stosowało wzory formularzy przez siebie opracowane.

Bardzo ważną czynnością w pracy kancelaryjnej Prezydium Biura KRN było nada-wanie pismom znaków spraw. Ten element umieszczony na piśmie stanowił jego cechę rozpoznawczą. Znak sprawy składał się z czterech elementów: symbolu cyfrowego, od-powiadającego grupie akt w wykazie, liczby porządkowej sprawy oddzielonej łącznikiem oraz liczby kolejnego pisma w danej sprawie i końcówki roku, oddzielonej kreską po-chyłą, np. 40–1/10/46. Jednakże wyżej opisany schemat nadawania znaku sprawie nie był konsekwentnie przestrzegany w Biurze Prezydialnym KRN. Świadczy o tym chociażby znak sprawy umieszczony na odpisie pisma z 3 czerwca 1946 r. Kazimierza Biskupskiego, wicedyrektora Biura Prezydialnego, skierowanego do naczelników wydziałów: Organiza-cyjnego, Prawnego i Studiów, w którym liczbę porządkową sprawy zastąpiono literowym


skrótem „Prez-m”, a liczbę kolejnego pisma odnotowano poza znakiem sprawy, np. 31/Prez-m/46, L.dz. 910049. Podobne zasady nadawania znaków spraw obowiązywały w pro-wadzonej przez poszczególne komisje KRN korespondencji. Na przykład Komisja Morska KRN w piśmie z 20 grudnia 1945 r. adresowanym do Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku umieściła następujący znak sprawy L.dz. 6/KM/4550. Odrębny sposób nadawania znaku obowiązywał w przypadku pism w sprawach personalnych. Nadany tym pismom znak sprawy składał się z czterech elementów, a mianowicie: z pierwszej litery nazwiska pra-cownika połączonej kreską poziomą z drugim elementem znaku sprawy, odpowiadającym pozycji w wykazie akt, oddzielonym kreską poziomą od następnego elementu oznaczające-go numer teczki pracownika, łamanego przez liczbę wynikającą z kolejności umieszczenia nazwiska w kartkowym skorowidzu (np. A-18-3/5). Kolejnym przykładem jeszcze innego sposobu nadawania znaku sprawy w prowadzonej korespondencji były prośby petentów, ewidencjonowane w zakładanych corocznie rejestrach, prowadzonych alfabetycznie. Od-powiedź na otrzymaną prośbę petenta otrzymywała znak sprawy złożony z czterech ele-mentów, a mianowicie: cyfry odpowiadającej grupie akt w wykazie połączonej łącznikiem z pierwszą literą nazwiska, łamaną przez odnotowaną w rejestrze wpływu liczbę porządko-wą sprawy, łamaną przez końcówkę roku, np. 7-B/3/46.

Tymczasowa instrukcja kancelaryjna przewidywała dwa sposoby załatwiania spraw, a mianowicie w sposób pisemny i ustny. Równocześnie zobowiązywała pracowników do maksymalnego ograniczenia pisemnego sposobu załatwiania, zwłaszcza w kontaktach we-wnętrznych Biura Prezydialnego, uzasadniając tę decyzję względami ekonomicznymi.

Zwyczajowo Kancelaria Główna przedkładała dyrektorowi Biura Prezydialnego bez-pośrednio przed wysłaniem wszystkie przesyłki wychodzące na zewnątrz oraz listy skie-rowane do Prezydenta i do członków Prezydium, niezależnie od tego, przez kogo zostały podpisane.

Sposób przygotowania poczty w Kancelarii Głównej do wysłania i jej ewidencję w pro-wadzonych kartotekach i rejestrach regulowały przepisy § § 38–41 Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej. Wysłanie odpowiedzi najczęściej kończyło czynności związane z załatwie-niem sprawy. Przepisy kancelaryjne stanowiły, że akta spraw ostatecznie zakończonych po-winny być przekazywane do składnicy akt i tam przechowywane. Tę komórkę organizacyj-ną w Kancelarii Biura Prezydialnego traktowano jako ostatnie ogniwo w obowiązującym schemacie obiegu dokumentacji. Przed przekazaniem akt do składnicy pracownik Kance-larii Głównej był zobowiązany umieścić dokumentację w odpowiednich teczkach, opisać ją nazwą organu i komórki organizacyjnej, tytułem teczki i numerem sprawy. Do składnicy akt miały trafić tylko te akta spraw ostatecznie zakończonych, których zwrotu z Kancelarii Głównej nie żądali referenci. Jeśli było takie zapotrzebowanie ze strony referenta sprawy, Kancelaria Główna zwracała akta pracownikowi. W składnicy akt dokumentację układano na regałach w porządku chronologicznym, z wyjątkiem akt personalnych układanych alfa-betycznie. Sposób obiegu dokumentacji został przedstawiony na schemacie 1.

49 AAN, BP KRN, 579/18, s. 1, teczka: Komisje KRN plany, sprawozdania, notatki 1945–1946. 50 Tamże, s. 48.

Sche

mat

1. O

bieg

dok

umen

tów

w B

iurz

e Pr

ezyd

ialn

ym K

RN

w la

tach

194

5–19

47

* Z

wyj

ątki

em p

ism „d

o rą

k w

łasn

ych”

, któ

rych

Kan

cela

ria G

łów

na n

ie o

twie

ra, t

ylko

prz

ekaz

uje a

dres

atow

i**

Z w

yjąt

kiem

pism

waż

nych

dla

pań

stwa,

któr

e Kan

cela

ria G

łów

na p

rzed

kład

a dyr

ekto

row

i Biu

ra, a

dyr

ekto

r prz

edkł

ada o

sobi

ście

pre

zyde

ntow

i.

Źród

ło: A

AN

, BP

KR

N, 5

79/7

04, 1

18–1

23, T

ymcz

asow

a in

stru

kcja

kan

cela

ryjn

a w

prow

adzo

na p

ism

em o

kóln

ym z

21

grud

nia

1945

.

Wpł

ywy

Otw

iera

nie

Dek

reta

cja

Rej

estr

acja

sp

raw

Za

łatw

iani

e (k

once

pty

pism

)

Akc

epta

cja

Podp

isyw

anie

W

ysył

ka

Prze

chow

ywan

ie

akt

Biu

ro

Prze

pust

ek*

Kan

cela

ria

Głó

wna

A

rchi

wum

Sekr

etar

iat

Dyr

ekto

ra B

iura

Pr

ezyd

ium

K

RN

**

Kan

cela

rie

Wic

edyr

ekto

rów

Kan

cela

rie

(Nac

zeln

ików

, K

iero

wni

ków

) W

ydzi

ałów

Ref

eren

ci

Mas

zyni

stki

Adr

esac

i (U

rzęd

y)

Adr

esac

i (P

rezy

dent

)

Adr

esac

i (R

ząd)


Krajowa Rada Narodowa i rady narodowe w terenie zobowiązane były do posługi-wania się pieczęciami, których treść określił § 11 Statutu, stanowiąc, że „KRN posługu-je się w swej działalności pieczęcią okrągłą z orłem piastowskim pośrodku i napisem na obwodzie pieczątki: Rzeczpospolita Polska – Krajowa Rada Narodowa. Terenowe Rady Narodowe posługują się pieczęciami o tym samym kształcie, co KRN jedynie z napisem: Wojewódzkie, Miejskie, Powiatowe lub Gminna Rada Narodowa w...”51.

Omówione powyżej unormowania obiegu dokumentacji w Biurze Prezydialnym po-mijały milczeniem akta, które powstawały w związku z prowadzonymi pracami legisla-cyjnymi w Krajowej Radzie Narodowej. Zasady obiegu tej dokumentacji wymagały od-rębnych uregulowań, gdyż zarówno sposób powstawania tych akt, jak i ich obieg w czasie obrad Krajowej Rady Narodowej, a także po zamknięciu posiedzenia, był ściśle powiązany z tokiem postępowania, przyjętym w pracy ustawodawczej KRN. Procedury obiegu tego typu akt wynikały z przepisów Regulaminu Krajowej Rady Narodowej, uchwalonego na VII plenarnym posiedzeniu KRN 6 maja 1945 r.52 oraz postanowień Prezydium KRN uję-tych w uchwale z 16 kwietnia 1946 r. w sprawie współpracy władz rządowych centralnych z komisjami poselskimi KRN53, a także z przepisów zawartych w ustawach kompetencyj-nych, uprawniających np. do zgłaszania inicjatywy ustawodawczej. Poszczególne stadia uchwalania projektów aktów prawnych ilustruje przedstawiony poniżej schemat 2.

Zapis § 23 Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej z 1946 r. odnosił się jedynie do do-kumentacji opatrzonej klauzulą „poufne”, „tajne” i stanowił, że „ewidencję pism tajnych prowadzi osobiście kierownik kancelarii według ustalonych w niniejszej instrukcji zasad”, ale dalszy obieg tej dokumentacji miały określić odrębne przepisy. Z pisma z 6 VI 1946 r. Izaaka Klajnermana, naczelnika Wydziału Prawnego Biura Prezydialnego, skierowanego do Kazimierza Biskupskiego, wicedyrektora Biura Prezydialnego KRN, wynika, że był przygotowany projekt instrukcji. Fakt istnienia wyżej wymienionego dokumentu potwier-dza notatka urzędowa, zawierająca uwagi do powyższego projektu instrukcji, sporządzona przez Klajnermana. Nie udało się jednak ustalić treści projektu powyższej instrukcji, ani też jej ostatecznej wersji54. Autor notatki służbowej zwrócił natomiast uwagę na występujące w projekcie błędy konstrukcyjne i merytoryczne, polegające na powtarzaniu się zapisów w różnych paragrafach, na użyciu nieadekwatnych terminów w określaniu zasad w sprawie postępowania z dokumentacją i ogólnikowość w definiowaniu pojęć.

Akta dokumentujące przebieg prac ustawodawczych w KRN, m.in. protokoły posie-dzeń sesji, materiały omawiane na sesjach Krajowej Rady Narodowej, drukowane projek-ty uchwał, wniosków, interpelacji, a także protokoły posiedzeń komisji KRN i materiały przygotowane na te posiedzenia, nie były przekazywane do Kancelarii Głównej w celu ich zarejestrowania. Były gromadzone w Wydziale Prac Parlamentarnych KRN i tam przecho-wywane. Dopiero po upływie kadencji Wydział Prac Parlamentarnych przekazywał wyżej wymienioną dokumentację do Kancelarii Tajnej KRN.

51 Tamże, s. 59.52 AAN, BP KRN, 579/290, s. 1–51.53 AAN, BP KRN, 579/90, Protokół nr 22 posiedzenia Prezydium KRN z 16 IV 1946 r. 54 AAN, BP KRN, 579/704, s. 78–80.


Schemat 2. Proces uchwalania aktów prawnych w KRN w latach 1944–1947

Źródło: AAN, BP KRN, 579/90, s. 33–34, Uchwała Prezydium KRN w sprawie współpracy władz rządowych centralnych z komisjami poselskimi KRN przyjęta 16 IV 1946 r.; por. Protokół nr 22 posiedzenia Prezydium KRN z 16 IV 1946.

Podsumowując ten punkt rozdziału, należy stwierdzić, że omówiony sposób obiegu do-kumentacji w Biurze Prezydialnym, zwłaszcza w początkowej fazie rozwoju tego urzędu, nie był wyjątkowy. W tym okresie powstające urzędy najczęściej stosowały dziennikowy system kancelaryjny.

Wprowadzona z dniem 1 stycznia 1946 r. Tymczasowa instrukcja kancelaryjna okre-śliła zasady i tryb wykonywania czynności kancelaryjnych, zapewniając jednolity sposób ewidencjonowania i przechowywania dokumentów w Kancelarii i w składnicy akt. Nie zmieniała stosowanych dotychczas zasad, ale je modyfikowała, systematyzowała i utrwa-lała procedury postępowania z dokumentacją w komórkach organizacyjnych Biura Prezy-dialnego.

Odrębne uregulowania w postępowaniu z aktami obowiązywały w Kancelarii Prze-wodniczącego KRN, a od 31 grudnia 1945 r. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz w biurach: Kontroli, Odszkodowań Wojennych, Odznaczeń, co oznaczało, że dokumen-tacja wytworzona przez wyżej wymienione komórki organizacyjne podlegała odrębnym przepisom i była odrębnie gromadzona.

1. Ministerstwo projektodawca

3. Komisja prawnicza przy Ministrze Sprawiedliwości 2. Komisja poselska

5. Prezydium KRN

6. Rada Ministrów 8. Dziennik Ustaw ogłaszanie projektów


Na przykład Biuro Kontroli przy Prezydium KRN, utworzone na podstawie Ustawy z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych55, przejęło kompetencje Najwyższej Izby Kontroli określone w Konstytucji z 17 marca 1921 r. oraz w Ustawie z 3 czerwca 1921 r. o kontroli państwowej56, rozpoczęło działalność dopiero 1 listopada 1944 r. w Lublinie57. Zgodnie z zapisami ustawy do zakresu działania Biura Kontroli należała:

1. kontrola działalności PKWN, wszystkich resortów i im podległych instytucji, urzę-dów, zakładów, przedsiębiorstw państwowych i samorządowych;

2. kontrola mienia publicznego oraz znajdującego się pod publicznym zarządem wyżej wymienionych instytucji państwowych i samorządowych (kasy, magazyny, inwen-tarze, składy itp.);

3. kontrola w sprawach organizacyjnych, administracyjnych i finansowych.W pierwszych miesiącach swojej działalności Biuro Kontroli napotykało na duże trud-

ności organizacyjne, wynikające głównie z ciężkich warunków komunikacyjnych i perso-nalnych58.

Praca Biura Kontroli polegała przeważnie na przeprowadzaniu kontroli doraźnych, mających za zadanie przeciwdziałanie niewłaściwemu organizowaniu administracji i nad-użyciom. Styl i przedmiot pracy Biura Kontroli były uwarunkowane ówczesną skompliko-waną sytuacją powojenną kraju. Należało się liczyć z trudnościami w doborze kadry, gdyż przedwojenną administrację zastępowali nowi ludzie, bez profesjonalnego przygotowania, często zdeprawowani w warunkach wojennych.

Kierownictwo Biurem Kontroli powierzono inżynierowi Janowi Grubeckiemu, dy-rektorowi59 oraz wicedyrektorowi Józefowi Antoniemu Konopce60. Od 25 lutym 1946 r. funkcję wicedyrektorów Biura Kontroli pełnili: Jan Kuśmierek, pełniący obowiązki szefa Departamentu VI oraz Władysław Wasik, pełniący obowiązki szefa Departamentu VII61. W dniu 20 czerwca 1947 r. obowiązki wicedyrektorów Biura Kontroli powierzono trzem osobom. Byli to Antoni Mitura, Władysław Wicha i Jan Topiński62.

55 DzU 1944, nr 5, poz. 22, art. 16 ustawy stanowił, że „Do czasu zorganizowania NIK wszystkie kompe-tencje Najwyższej Izby Kontroli przekazuje się Prezydium KRN, które wykonuje kontrolę przez specjalne Biuro Kontroli przy Prezydium KRN”.

56 DzU 1921, nr 51, poz. 314.57 AAN, BKP KRN, 293/47, Sprawozdanie z działalności BKP przy Prezydium KRN za czas od 1 XI 1944

do 31 III 1945 r.58 W Biurze Kontroli Państwa w listopadzie 1944 r. pracowało 2 pracowników, w marcu 1945 r. – 33 pra-

cowników umysłowych i 5 fizycznych, w marcu 1946 r. – 257 pracowników umysłowych i fizycznych. 59 AAN, KSU, Akta poselskie, 443/7, s. 29–33, Absolwent Wydziałów Inżynierii Lądowej i Wodnej Po-

litechniki Lwowskiej, od 1945 r. poseł KRN, a następnie na Sejm Ustawodawczy RP z ramienia Stronnictwa Ludowego; por. też Spis posłów na Sejm Ustawodawczy RP, Warszawa 1947.

60 AAN, BKP KRN, 293/34 s. 7–8, Zarządzenie wewnętrzne nr 4 Dyrektora Biura Kontroli Państwa przy Prezy-dium KRN z 25 V 1945 r. Poprzednie nazwisko Surowicz Natan [Nachman], absolwent Uniwersytetu w Wilnie, praw-nik, od 25 lutego 1945 r. pełnił obowiązki wicedyrektora Biura Kontroli przy KRN oraz szefa Departamentu II Wojska i Bezpieczeństwa w Biurze Kontroli, a od września tego roku pracował jako profesor ekonomii politycznej na Poli-technice w Gliwicach., Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1992, t. 3, s. 273–274.

61 Tamże, 293/35, s. 110, Zarządzenie wewnętrzne nr 55 Dyrektora Biura Kontroli przy KRN z 13 II 1946 r. 62 Tamże, 293/36, s. 16, Zarządzenie wewnętrzne nr 6 Dyrektora Biura Kontroli przy KRN z 20 VI 1947 r.


Struktura organizacyjna Biura Kontroli ukształtowała się w maju 1945 r.63 Utworzono wówczas sześć departamentów.

Rozwój życia gospodarczego spowodował konieczność przeprowadzenia zmian w strukturze organizacyjnej Biura Kontroli. W lutym 1946 r. powołano dwa nowe depar-tamenty64.

Struktura Biura przedstawiała się następująco:Departament I – sprawy ogólne, planowanie i sprawozdawczość, inspekcja wewnętrz-

na, kontrola na zlecenie dyrektora Biura Kontroli, sprawy organizacyjne, szkoleniowe i personalne, gospodarcze, budżetowo-rachunkowe Biura Kontroli, poradnictwo i opinie prawne dla wszystkich organów Biura Kontroli, udział w posiedzeniach komisji prawni-czych;

Departament II – kontrola Ministerstwa Obrony Narodowej i bezpieczeństwa oraz podległych im organów i przedsiębiorstw;

Departament III – organizacja delegatur Biura Kontroli i nadzór nad ich działalnością, organizowanie, instruowanie i nadzór nad kontrolą społeczną terenowych rad narodowych, koordynacja kontroli społecznej z kontrolą resortową władz i urzędów, kontrola związ-ków samorządu terytorialnego oraz gospodarki i działalności terenowych rad narodowych, kontrola Biura Prezydialnego KRN, Ministerstwa Administracji Publicznej i Ministerstwa Ziem Odzyskanych w zakresie spraw administracyjnych;

Departament IV – kontrola Biura Prezydialnego Rady Ministrów wraz z podległymi organami i związanymi organizacyjnie z Ministerstwami Spraw Zagranicznych, Sprawied-liwości, Oświaty, Kultury i Sztuki, Informacji i Propagandy, Zdrowia i Opieki Społecznej wraz z podległymi im organami oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych;

Departament V – kontrola Ministerstw Przemysłu oraz Żeglugi i Handlu Zagraniczne-go wraz z podległymi organami i przedsiębiorstwami;

Departament VI – kontrola Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, samorządu rolniczego, Ministerstw Lasów, Aprowizacji i Handlu wraz z podległymi organami i przed-siębiorstwami;

Departament VII – kontrola Ministerstw Komunikacji, Poczty i Telegrafów, Odbudo-wy wraz z podległymi organami i przedsiębiorstwami;

Departament VIII – kontrola Ministerstwa Skarbu wraz z podległymi organami, kon-trola budżetu Biura Kontroli oraz opracowanie wspólnie z Biurem Ekonomiczno-Badaw-czym i resortowymi departamentami ogólnych uwag do zamknięć rachunków państwa.

Biuro Ekonomiczno-Badawcze – centralne odpowiadało za opracowanie wniosków ekonomicznych na podstawie wyników kontroli ogólnych, wystąpień w sprawach eko-nomicznych, opiniowanie i ocenę projektów ustawodawczych. Zbierało i opracowywało materiały naukowe i statystyczne dla potrzeb kontroli, uzgadniało projekty przepisów do-tyczących rachunkowości i sprawozdawczości w resortach państwowych, koordynowało prace delegatów kontroli w komisjach powołanych przez władze centralne.

Departamenty dzieliły się na wydziały.

63 Tamże, 293/34, s. 7, Zarządzenie wewnętrzne nr 5 Dyrektora Biura Kontroli z 26 V 1945 r. 64 Tamże, 293/35, s. 110, Zarządzenie wewnętrzne nr 55 Dyrektora Biura Kontroli z 13 II 1946 r.


Biuro Kontroli powołało swoje delegatury, które powstawały sukcesywnie we wszyst-kich województwach.

Po utworzeniu Rady Państwa Biuro Kontroli weszło w strukturę organizacyjną tego organu, dostosowując swoją strukturę i zadania do wprowadzanych zmian w gospodarce. W takim kształcie działało do czasu uchwalenia ustawy, określającej organizację i zadania Najwyższej Izby Kontroli, której powołanie zapowiedziała Ustawa konstytucyjna z 19 lu-tego 1947 r.65

Działalność Biura Kontroli przy Radzie Państwa ustała z chwilą powołania Najwyższej Izby Kontroli, co nastąpiło z dniem 19 marca 1949 r.

W pracy kancelaryjnej Biura Kontroli stosowano dziennikowy system kancelaryjny. Pisma rejestrowano w dzienniku podawczym, a po załatwieniu sprawy odkładano do te-czek rzeczowych, początkowo zakładanych według uznania referenta sprawy. Pierwszym normatywem określającym sposób gromadzenia i przechowywania akt, był Okólnik nr 18 Dyrektora Biura Kontroli z 20 VIII 1945 r.66, wprowadzający przepisy o biurowości Biura Kontroli Państwa przy Prezydium KRN. Zalecał on departamentom prowadzenie wyka-zów teczek oraz dzienników podawczych, służących do rejestracji korespondencji. Numery z wykazu teczek miały być odnotowane przy konkretnych sprawach w dziennikach podaw-czych. Pisma mające charakter informacyjny i niewymagające dalszej korespondencji nie były rejestrowane w dziennikach. Zarządzenie przewidywało odrębny dla każdego wy-działu wykaz teczek. Liczba teczek i ich oznakowanie zależało od charakteru załatwianych spraw. Zgodnie z okólnikiem do każdej teczki należało dołączyć wykaz pism w niej zło-żonych. Obowiązywała również zasada numerowania stron dokumentów w teczce. Teczki z aktami spraw ostateczne załatwionych należało przekazać do archiwum Biura Kontroli, na podstawie spisu sporządzonego w dwóch egzemplarzach.

Odrębny sposób nadawania znaków spraw obowiązywał w Biurze Kontroli przy Prezy-dium KRN. Znak pisma wychodzącego składał się z trzech elementów: oznaczenia departa-mentu cyfrą rzymską, łamanego liczbą porządkową z dziennika podawczego, pod którą zare-jestrowano pismo, rozpoczynające sprawę i końcówką roku. W piśmie z 28 lisopada1946 r. w sprawie zmiany przepisów o nadzwyczajnym podatku od wzbogacenia wojennego, skie-rowanym do Ministra Skarbu, umieszczono następujący znak sprawy: L.dz. VIII/3320/4667. Znak pisma wpływającego do Biura Kontroli składał się z umieszczonych w pieczątce wpływu następujących danych: daty wpływu, oznaczenia cyfrą rzymską departamentu i numeru po-rządkowego księgi doręczeń (rewersału), prowadzonej odrębnie dla każdego departamentu.

Nie wszystkie dokumenty sporządzane w Biurze Kontroli były opatrywane znakami spraw. W zasadzie dokumentacja sporządzana na potrzeby wewnętrzne Biura pozostawała bez nadanych znaków spraw, podobnie zresztą jak i sprawozdania Komisji KRN.

Pracownicy Biura przestrzegali obowiązujących procedur, jednak wykazy pism, które znajdowały się w teczkach, były sporządzane niedbale, często nie odnotowywano w nich wszystkich akt odłożonych do teczki.

65 DzU 1947, nr 18, poz. 71.66 AAN, BKP KRN, 293/26, s. 50–65. 67 Tamże, 293/26, s. 68.

Zasób archiwalny 47

Kolejnym normatywem dotyczącym regulacji spraw biurowości w Biurze Kontroli był Okólnik nr 4 Dyrektora Biura Kontroli z 4 lutego 1947 r.68 Nie wnosił on jednak żadnych istotnych zmian w prowadzeniu biurowości.

3. Zasób archiwalny

Zasób archiwalny Krajowej Rady Narodowej był gromadzony w siedzibie Kancelarii Głów-nej KRN. Tworzyły go akta własne i gromadzone w toku funkcjonowania urzędu, którego kompetencje podlegały zmianom w zależności od sytuacji ustrojowej państwa. Prowadzo-na działalność KRN była dokumentowana w początkowym okresie w formie wydawanych zarządzeń, rozkazów, sporządzanych protokołów posiedzeń KRN i jej Prezydium, uchwał, wniosków, interpelacji poselskich, materiałów omawianych na posiedzeniach, protoko-łów posiedzeń Komisji i materiałów przygotowanych na nie. Odrębną grupę stanowiły dokumenty, wytworzone w toku funkcjonowania poszczególnych biur KRN, m.in. w Biu-rze Prezydialnym, w Biurze Odszkodowań Wojennych, w Biurze Rad Narodowych oraz w Biurze Kontroli Państwa przy KRN.

Przyjęty w początkowym okresie sposób utrwalania aktywności tego organu ulegał ewolucji, podobnie jak zmieniał się zakres jego zadań. Równocześnie rozszerzał się za-kres obowiązków, które wykonywało Prezydium KRN, co skutkowało nowymi rodzajami dokumentacji. Świadectwem tych zmian jest zachowana dokumentacja, m.in. jej wygląd zewnętrzny i stan fizyczny. Najwcześniejszym dokumentem KRN jest protokół z jej pierw-szego posiedzenia w dniach 31 grudnia 1943 i 1 stycznia 1944 r. Kolejnymi są protokoły posiedzeń Prezydium KRN, sporządzone w okresie od 15 lutego 1945 r., do 3 lutego 1947 r. Zarówno protokół z pierwszego posiedzenia KRN, jak i najwcześniejsze protokoły Prezy-dium Krajowej Rady Narodowej, zostały sporządzone na skrawkach papieru, miejscami podklejonego. Na tekstach rękopisów i maszynopisów niektórych protokołów widoczne są wielokrotnie nanoszone odręczne poprawki, także na marginesach poszczególnych do-kumentów są widoczne adnotacje. Układ tekstu jest chaotyczny69. O jego przydatności w badaniach naukowych S. Stępień pisze następująco: „Oryginał protokołu pierwszego posiedzenia mówi o dwunastu nieobecnych, lecz nie podaje ich pseudonimów ani nazwisk. Biuro Prezydialne KRN, przygotowując w 1946 r. wydanie protokołu drukiem, dokonało ustalenia tożsamości”70. Po weryfikacji i dokonanych zmianach w powyższym protokole uwzględniono nazwiska dziesięcioosobowej grupy „socjalistów”. Jednak i tę wersję pro-tokołu kwestionowali W. Gomułka i E. Osóbka-Morawski. Pierwszy premier twierdził, że

68 Tamże, 293/28, brak paginacji. 69 Na uchybienia występujące w treści protokołu pierwszego posiedzenia KRN zwrócił uwagę Bogdan

Kroll w notatce edytorskiej do protokołu z pierwszego plenarnego posiedzenia KRN w nocy z 31 XII 1943 r. na 1 I 1944 r. Protokół z pierwszego plenarnego posiedzenia KRN w dniach 31 XII 1943 r. i 1 stycznia 1944 r., Warszawa 1983. s. 1–3.

70 S. Stępień, Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów...,s. 32. Mieli to być: z PPR W. Gomułka, Z. Kliszko, I. Loga-Sowiński, F. Jóźwiak; z RPPS S. Szwalbe, W. Wyspiański, W. Malczyński, I. Malinowski, J.S. Haneman, S. Tołwiński; ludowiec T. Woner i bezpartyjny E. Giebartowski.


zaniżono liczbę działaczy delegowanych przez niego. Według Osóbki mieli to być jeszcze Z. Sałata i E. Drożniak oraz wymienieni w protokole T. Woner i E. Giebartowski71. W pod-sumowaniu krytycznej analizy zawartości protokołu w wersji opublikowanej przez Biuro Prezydialne KRN S. Stępień stwierdzał, „że jest on dokumentem nie w pełni wiarygodnym, jeśli chodzi o dane dotyczące składu KRN”72. Przytoczona opinia jest przestrogą dla bada-czy wykorzystujących go, co nie oznacza degradacji wartości tego dokumentu jako źródła historycznego.

Trudności finansowe państwa zmuszały urzędy administracji państwowej do oszczędne-go gospodarowania środkami, w tym także papierem, którego niedobory obserwowano na rynku. Stąd też powszechne było zjawisko wykorzystywania jako nośnika dla sporządzanej dokumentacji druków niemieckich zapisanych jednostronnie. Z czasem, gdy KRN zaczę-ła pełnić funkcję parlamentu, dotychczasowa technika sporządzania dokumentów uległa zmianie. Odstąpiono wówczas od wykorzystywania jednostronnie zapisanych druków jako nośnika dla powstających dokumentów, zadbano też o właściwą ich formę i układ, czerpiąc wzory dla sporządzanych akt z instytucji o podobnym charakterze działalności.

Do zasobu archiwalnego KRN trafił też zbiór dokumentacji archiwum Głównego Ko-misarza Głosowania Ludowego z 1946 r., przechowującego protokoły komisji obwodo-wych wraz z zestawieniami komisji okręgowych. Podstawę przejęcia tej dokumentacji stanowiło postanowienie Prezydium KRN z 8 listopada 1946 r., podjęte w wyniku prze-prowadzonej dyskusji nad sprawozdaniem Generalnego Komisarza Ludowego73. Doku-mentację rachunkowo-kasową z głosowania ludowego przejął Wydział Ogólny i zgodnie z zaleceniem Kazimierza Biskupskiego, pełniącego obowiązki dyrektora Biura Prezydial-nego KRN, miał ją przechowywać w miejscu ustalonym w porozumieniu z Kancelarią Główną, względnie Biblioteką. Trudności z zapewnieniem odpowiedniego lokalu na prze-chowywanie dokumentów księgowych w dużych ilościach, skłoniły dyrektor Biura Prezy-dialnego do starań o określenie okresów ich przechowywania. Powołując się na postano-wienie Prezydium KRN z 8 listopada 1946 r., zalecił on Wydziałowi Ogólnemu zbadanie w porozumieniu z Wydziałem Prawnym przepisów dotyczących przechowywania ksiąg i dowodów kasowych i postąpienie z dokumentacją księgową Generalnego Komisarza zgodnie z tymi przepisami74. Wykonawca polecenia, Zygmunt Branowitzer, p.o. naczel-nika Wydziału Ogólnego, skierował 21 listopada 1946 r. do Wydziału Prawnego Biura Prezydialnego KRN prośbę o opinię75, jednak nie otrzymał wyczerpującej odpowiedzi. Dokumentacja ta pozostawała w pomieszczeniach piwnicznych gmachu sejmu przez ko-

71 E. Osóbka-Morawski, Dziennik polityczny 1943–1948, Gdańsk 1981, s. 12–13. Tenże, Trudna droga, Warszawa 1992, s. 98–99.

72 S. Stępień, Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów..., s. 3373 AAN, BP KRN, 579/93, s. 589, Protokół nr 58 posiedzenia Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 8

XI 1946 r. 74 Tamże, 579/704, s. 81, pismo K. Biskupskiego z 11 XI 1946 r. skierowane do Wydziału Ogólnego Biura

Prezydialnego KRN. 75 Tamże, 579/704, s. 82, pismo Z. Branowitzera z 21 XI 1946 r. skierowane do Wydziału Prawnego Biura

Prezydialnego KRN.


lejne lata i była sukcesywnie niszczona. Ostatnie brakowanie akt głosowania ludowego odbyło się w 1963 r.

Zasób archiwalny Biura Prezydialnego KRN w trakcie funkcjonowania urzędu był rozproszony. Znaczna jego część pozostawała w komórkach organizacyjnych Biura, a po-zostałe akta znajdowały się w składnicy akt Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego KRN. Po rozwiązaniu Krajowej Rady Narodowej z mocy prawa i przekształceniu Biura Prezydialnego w Kancelarię Cywilną Prezydenta RP nadzór nad nim przejął nowy urząd76. Przejęty zespół archiwalny nie stanowił kompletu akt. Spora ich część w momencie likwi-dacji urzędu została przekazana do archiwum Urzędu Rady Ministrów i tam przetrwała do 1961 r. Akta zlikwidowanych komórek organizacyjnych KRN przejęli ich następcy i przechowywali razem z własnymi aktami. Na taki stan zabezpieczenia akt KRN wskazu-ją wyniki analizy dopływów akt do archiwum z komórek organizacyjnych Rady Państwa, odnotowane w wykazie spisów zdawczo-odbiorczych akt, prowadzonym w okresie od lipca 1952 r. do lipca 1989 r. przez pracowników archiwum Rady Państwa. Wynika z nich, że akta KRN były przejmowane do archiwum Sejmu i Rady Państwa w latach 1952–1954, 1957, 1960–1961, 1963, 1968 r.77Przejęte akta dokumentowały pracę nieistniejących już komórek organizacyjnych KRN, a mianowicie: Biura Przewodniczącego KRN z lat 1944–1946, Biura Prezydialnego z lat 1945–1947, Gabinetu Szefa Kancelarii z lat 1946–1947, Biura Prawnego z lat 1945–1947, Wydziału Nieruchomości z lat 1945–1947, Wydzia-łu Spraw Tajnych z lat 1945–1947, Wydziału Samodzielnego Funduszu Wyrównawcze-go (Komunalnego Funduszu Pożyczkowo-Zapomogowego) z 1946 r., Zarządu Terenów Poselskich z 1945 r., Samodzielnego Referatu Ogrodów z lat 1946–1947, Sekretariatu Zastępcy Prezydium KRN Stanisława Szwalbego z 1946 r., Sekretariatu członka KRN Wacława Barcikowskiego z lat 1945–1946, Rachuby KRN z lat 1944–1946. Przekazy-wane zarówno przez komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa, jak również przez archiwum Urzędu Rady Ministrów do archiwum Sejmu i Rady Państwa akta Biura Prezy-dialnego KRN nie były uporządkowane. Zapisy dokonane w wyżej powołanym wykazie spisów zdawczo-odbiorczych akt dają podstawę do stwierdzenia, że pracownicy utworzo-nej 7 lutego 1947 r. Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, zarzą-dzający aktami Krajowej Rady Narodowej nie byli konsekwentni w przestrzeganiu cezury chronologicznej zespołu, przygotowując akta KRN do przekazywania ich do składnicy akt. Te niedomogi skutkowały niekiedy pozostawianiem w teczkach sukcesora akt jego poprzednika. Potwierdzeniem są braki w ciągłości roczników sprzed 1947 r. w teczkach KRN, a równocześnie ich obecność w teczkach z aktami Kancelarii Cywilnej Prezydenta, czy też Rady Państwa, działających po 1947 r. Ten sposób postępowania z dokumentacją KRN ilustruje tabela 5.

76 AAN, BP KRN, 579/377, s. 21, sprawozdanie Z. Branowitzera, p.o. naczelnika Wydziału Ogólnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za okres 1–7 II 1947 r. sporządzone 8 II 1947 r.

77 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji. Wykaz spisów zdawczo-odbiorczych akt z lat 1952–1998, teczka: Środki ewidencji Archiwum Sejmowego RP.


Tabela 5. Wykaz spisów zdawczo-odbiorczych akt KRN odnotowanych w ewidencji Archiwum Sejmu i Rady Państwa (1952–1988)

Numer pozycji

w wykazie

Data przyjęcia

akt

Nazwa zespołu archiwalnego komórki organizacyjnej

Daty skrajne

Liczba pozycji

Liczba teczek

078 07 X 1952 Biuro Prawne KRN 1945 02 004

079 07 X 1952 Biuro Prawne KRN 1946 03 009

081 29 X 1952 Wydział Nieruchomości KRN (Sejmowych) 1946 07 013

082a 29 X 1952 Wydział Nieruchomości KRN (Sejmowych) 1946 07 018

083 17 XI 1952 Wydział Spraw Tajnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta

1945–1947 (1950–1952) 09 023

097 31 I 1953 Gabinet Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta

1946–1947 (1948–1950) 04 005

126 9 VII 1953

Wydział Samodzielnego Funduszu Wyrównawczego i Komunalnego

Funduszu Pożyczkowo-Zapomogowego KRN

1946 01 003

137 24 XI 1953 Zarząd Terenów Poselskich KRN 1945 07 008

148 20 V 1954 Samodzielny Referat Ogrodów Kancelarii Cywilnej Prezydenta

1946, 1950–1952 25 032

179 23 II 1957 Sekretariat Zastępcy Prezydenta KRN Stanisława Szwalbego 1946 01 001

225 22 III 1960 Biuro Sejmu KRN 1945–1947 05 047

255 05 V 1961 Sekretariat Członka KRN W. Barcikowskiego 1945–1946 17 024

297 5 XII 1963 Rachuba KRN 1944–1946 01 1 plik

332 19 I 1966 Biuro Ułaskawień KRN 1946 02 2 pliki

378 21 III 1968 Biuro Przewodniczącego KRN 1944–1946 03 006

Razem 93 196

Źródło: AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji. Wykaz spisów zdawczo-odbiorczych akt prowadzony w okresie od lipca 1952 r. do kwietnia 1998 r. (do 1989 r. prowadzony przez pracowników Archiwum Sejmu i Rady Państwa, a po 1990 r. przez pracowników Archiwum Sejmowego), teczka: Środki ewidencji Archiwum Sejmowego RP.

Przepisy kancelaryjne KRN przewidywały porządkowanie dokumentów w Kancelarii Biura Prezydialnego. O postępach prac nad uporządkowaniem zasobu archiwum informo-


wał sukcesywnie Hilary Ryżewski, naczelnik Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego. Pierwsza wzmianka pochodzi z 28 lutego 1946 r. i dotyczy akt KRN z 1945 r.78 Podobnej treści informacja znalazła się też w sprawozdaniu za miesiąc marzec 1946 r. Różniła się od poprzedniej tylko tym, że porządkowaniem objęto także akta z 1944 r. Ponadto sporządzo-no skorowidz do spraw „wciągniętych” do dziennika podawczego za 1946 r. Przeprowa-dzone wstępne prace porządkowe akt nie spełniały wymogów stawianych przez państwową służbę archiwalną w momencie ich przejmowania. Archiwa i składnice akt naczelnych or-ganów państwa przekazywały wówczas akta kategorii A do właściwych archiwów pań-stwowych po 15 latach od momentu ich wytworzenia79. Na popełnione błędy w porządko-waniu dokumentacji Krajowej Rady Narodowej zwrócił uwagę pracownik Archiwum Akt Nowych podczas kontroli przeprowadzonej w 1971 r. w Archiwum Sejmu i Rady Państwa. W oparciu o wyniki kontroli AAN skierowało pismo 14 października 1971 r. do dyrekto-ra Biura Prac Sejmowych, zalecające uporządkowanie akt KRN z lat 1944–194780. Prace porządkowe polegać miały na przekwalifikowaniu akt i ewentualnym wybrakowaniu tej części dokumentacji kategorii B, której okres przechowywania upłynął, na właściwym opi-saniu jednostek archiwalnych i ich ponownym zewidencjonowaniu, zgodnie z przepisami zawartymi w Zarządzeniu nr 18 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 13 sierp-nia 1958 r.

Z prowadzonej korespondencji Dyrektora Archiwum Akt Nowych z Wojciechem Pop-kowskim, dyrektorem Biura Prac Sejmowych, wynika, że zalecony termin przekazania ma-teriałów archiwalnych KRN do AAN nie był dotrzymany. W. Popkowski w piśmie z 10 lu-tego 1973 r., deklarował, że po rozeznaniu w archiwum Kancelarii Rady Państwa stanu zaawansowania prac w zakresie uporządkowania i sporządzenia spisów, przekazanie tych akt będzie możliwe w „najbliższym czasie”81.

Trudno dziś ustalić dokładną wielkość zasobu archiwalnego, jaki powstał w okresie funkcjonowania Krajowej Rady Narodowej od 1 stycznia 1944 r. do 31 stycznia 1947 r. Dokonane obliczenia są tylko szacunkowe, oparto je bowiem na danych odnotowanych w środkach ewidencji zespołów archiwalnych, przechowywanych w Archiwum Akt No-wych w Warszawie oraz na liczbach metrów bieżących wpisanych do protokołów oceny dokumentacji, sporządzonych przez komisje opiniujące wnioski o zezwolenie na brakowa-nie akt kat. B, przedkładane przez Kancelarię Rady Państwa w latach 1951–1957 Naczel-nej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz Archiwum Akt Nowych w latach 1958–1974. Z zapisów w dzienniku podawczym Kancelarii Tajnej KRN z lat 1945–1947 wynika też, że

78 AAN, BP KRN, 579/771, s. 22, sprawozdanie H. Ryżewskiego, naczelnika Kancelarii Biura Prezydial-nego KRN za czas od 1 do 28 II 1946 r.

79 Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego, DzU, 1957, nr 12, poz. 66 i 1959, nr 2, poz. 12.

80 AAN AZ, brak sygn., brak paginacji, pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN z 14 X 1971 r. dotyczące zaleceń pokontrolnych skierowane do W. Popkowskiego, dyrektora Biura Prac Sejmowych, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne,.

81 Tamże, Odpowiedź W. Popkowskiego, dyrektora Biura Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu z 10 II 1973 r. skierowana do M. Motasa, dyrektora AAN w związku z zapytaniem AAN z 15 I 1973 r.


akta tego zespołu brakowano. Nie udało się jednak ustalić, jakie rodzaje akt były wówczas niszczone i jakie liczby metrów bieżących, czy jednostek archiwalnych one stanowiły.

Kolejne wyłączenia dokumentacji kategorii B z zespołu archiwalnego Krajowej Rady Narodowej, przechowywanego w Archiwum Kancelarii Rady Państwa, ujęto w tabeli 6.

Tabela 6. Zestawienie wydanych przez NDAP i AAN w Warszawie zezwoleń Kancelarii Rady Pań-stwa na zniszczenie dokumentacji Krajowej Rady Narodowej w latach 1951–1957 oraz 1958–1981

Lp. Numer zezwolenia

Data zezwolenia

Data wniosku

Nazwa zespołu archiwalnego

Daty skrajne

niszczonych akt

Ilość teczek

Ilość w mb

1. – 1951** 6 VII 1951 KRN 1945–1947 (1949) 326 –

2. – 1952** 1952 KRN 1945–1947 (1951) 125 –

3. Zezwolenie nr163/M/58 1958** 25 V 1958

Główny Komisarz ds. Referendum

Ludowego z 30 VI 1946 r.

1946 17 3,00

4. Zezwolenie nr 13/I/59 31 X 1959 22 X 1959

Biuro Generalnego Komisarza

Wyborczego 1946 16 2,00

5. Zezwolenie nr 20/74 8 II 1974 1974 Biuro Prezydialne

KRN 1944–1946 57 1,50

6. Zezwolenie nr 59/74 14 V 1974 1974 Biuro Prezydialne

KRN 1945–1946 – 2,50

7. Zezwolenie nr 92/74 5 IX 1974 1974 Biuro Prezydialne

KRN1945–1947

(1949) – 3,00

8. Zezwolenie nr 93/74 7 IX 1974 1974 Kancelaria KRN 1945–1946 – 14,60

9. Zezwolenie nr 70/81 28 V 1981 1981

Kancelaria KRN i Kancelaria Rady

Państwa

1946–1947 (1953) – 16,00

10. Zezwolenie nr ...../81 – 1981 Kancelaria Cywilna

Prezydenta KRN 1945–1947

(1949) – 5,20

* Wydanie zezwolenia poprzedzone było ekspertyzą archiwalną przeprowadzoną 6 lipca 1951 r. przez mgr J. Jankowską i dr Z. Wójcika, pracowników NDAP. Z ogólnej liczby 326 teczek do ekspertyzy wyznaczono 223 teczki z Wydziałów Personalnego (15 pozycji), Gospodarczo-Administracyjnego (10 pozycji), ds. Ogólnego (73 pozycje), Biura Gospodarczego (28 pozycji), Referatu Parków i Ogrodów (994 pozycje). W wyniku szczegółowego przeglądu akt złożonych w teczkach, do kategorii A zakwa-lifikowano 3 teczki. W jednej z nich złożone były akta spraw związanych z organizacją Wydziału Technicznego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Tę teczkę prowadził Wydział Gospodarczo-Administracyjny i nosiła tytuł „Sprawy personalne w latach 1946–1949”. Dwie pozostałe teczki po-chodzące z Wydziału ds. Ogólnych zatytułowane „Repatriacja w latach 1946–1947” Komisja zakwali-fikowała do kategorii A ze względu na złożone w nich podania do Prezydenta KRN w sprawie powrotu


do Polski, ciekawe i charakterystyczne, gdyż wskazywały, iż w niektórych wypadkach sprawy repa-triacji Polaków załatwiała Kancelaria Cywilna Prezydenta, a nie tylko Państwowy Urząd Repatriacji.

** Wydanie zezwolenia poprzedzone było ekspertyzą archiwalna przeprowadzona 26 lutego 1952 r. przez W. Lipińską i dr Z. Wójcika, pracowników NDAP oraz M. Tarakanowską, pracownika AAN, w obec-ności D. Franczak, kierownika składnicy akt Kancelarii Rady Państwa.

Źródło: AAN, AZ, 58/89 t. 2, brak paginacji, wnioski Kancelarii Rady Państwa o wydanie zezwolenia na zniszczenie dokumentacji kat. B Krajowej Rady Narodowej w latach 1951–1957 oraz 1958–1985.

Z zachowanej korespondencji Kancelarii Rady Państwa z lat 1958–1961 wynika, że pierwszymi dokumentami z zasobu archiwalnego KRN, które wybrakowano na podstawie zezwolenia wydanego przez Archiwum Akt Nowych, były dowody kasowe Biura General-nego Komisarza Wyborczego oraz 17 Okręgowych Komisji Wyborczych z 16 województw: białostockiego, bydgoskiego, gdańskiego, katowickiego, kieleckiego, krakowskiego, lubel-skiego, m. Łodzi i woj. łódzkiego, olsztyńskiego, poznańskiego, rzeszowskiego, szczeciń-skiego, m. st. Warszawy i woj. warszawskiego i wrocławskiego z referendum ludowego przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r.82 Zostały one włączone do zasobu archiwalnego KRN na podstawie postanowienia Prezydium KRN z 1946 r., a po ustaniu działalności KRN przejęła je Kancelaria Cywilna Prezydenta RP, a następnie Kancelaria Rady Państwa. W skład Komisji oceny dokumentacji zostali powołani Jan Koziarski, naczelnik Wydziału Ogólnego Rady Państwa, Maria Kowalska, naczelnik Wydziału Finansowo-Budżetowego Rady Państwa i Henryka Czarnak, kierownik Kancelarii Tajnej Rady Państwa. W uzasad-nieniu wniosku podano, że w wyżej wymienionych dowodach znajdują się rachunki doty-czące wydatków wymienionych w § 1 – wydatki personalne, § 2 – wydatki transportowe, komunikacyjne i łączność, § 3 – wydatki kancelaryjne, § 4 – wydatki za druki i plakaty. Natomiast szczegółowe zestawienie wydatków związanych z przeprowadzeniem referen-dum ludowego, z podziałem ich na poszczególne okręgi i zarządy centralne oraz paragrafy na dzień 30 czerwca 1946 r., a także zamknięcia rachunkowe wydatków związanych z re-ferendum na dzień 30 czerwca 1946 r., znajdują się w teczce zatytułowanej „Referendum Ludowe z 1946 r.”, zakwalifikowanej do akt kategorii A83. Wydane przez Archiwum Akt Nowych zezwolenie obejmowało 3 mb akt.

W podobnym trybie, na podstawie pisma Kancelarii Rady Państwa z 22 października 1959 r. odbyło się brakowanie książek kasowych Państwowej Komisji Wyborczej oraz ksią-żek kasowych okręgowych komisji wyborczych z 14 województw: białostockiego, byd-goskiego, gdańskiego, kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego, łódzkiego, olsztyńskiego, poznańskiego, rzeszowskiego, szczecińskiego, śląskiego, warszawskiego i wrocławskiego z wyborów do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzonych 19 stycznia 1947 r. W uzasad-nieniu wniosku Henryka Czarnak informowała, że preliminarz budżetowy z wyborów do Sejmu w 1947 r. znajduje się w protokole z 64 posiedzenia Prezydium KRN z 6 grudnia 1946 r. Powyższy wniosek był przedmiotem oceny Komisji Brakowania Akt przy AAN w Warszawie, której przewodniczyła Jadwiga Gutt. Komisja uznała za konieczne przepro-

82 AAN, AZ, brak sygn. brak paginacji, pismo Kancelarii Rady Państwa z 22 X 1959 r. przesyłające proto-kół oceny komisji z załączonym spisem przeznaczonej na zniszczenie dokumentacji.

83 AAN, KS, 737/1278, s. 4, Wyjaśnienie umieszczone pod tekstem spisu z 21 X 1959 r.


wadzenie ekspertyzy archiwalnej. Wyniki przeprowadzonej 31 października 1959 r. eks-pertyzy akt Kancelarii Rady Państwa ujęto w protokole84. Niebudzące zastrzeżeń wyniki ekspertyzy były jednym z warunków wydania zezwolenie na zniszczenie 2 mb akt z wy-borów do Sejmu85.

Aktualnie przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie materiały archi-walne Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej liczą 17,01 mb, tj. 970 jednostek archiwalnych i pochodzą z lat 1943–1947. Zarejestrowane zostały w spisie zespołów pod pozycją 579. Archiwum Akt Nowych przejmowało je sukcesywnie z Archiwum Kancelarii Rady Państwa w latach 1971–1975, 1979, 1981, 1987 r. Przekazane przez Kancelarię Rady Państwa akta Biura Prezydialnego KRN nie były kompletne. Część materiałów archiwal-nych należących do tego zespołu przechowywana była poza Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Archiwum Akt Nowych przejęło je z Centralnego Archiwum KC PZPR w latach 1958–1962, 1964–1965, 1975, w ramach scalania akt zespołu archiwalnego.

Przejęty zespół był w AAN poddany melioracji. W wyniku tych prac usunięto 2,20 mb dokumentacji kategorii B. Ostateczne scalenie w AAN rozproszonych akt zespołu Biura Prezydialnego KRN nastąpiło 6 stycznia 2006 r.

Zespół archiwalny Biura Kontroli przy Prezydium KRN, a od 19 lutego 1947 r. przy Radzie Państwa był przechowywany w archiwum Biura. Po jego zniesieniu z dniem 19 marca 1949 r. akta Biura Kontroli, przejęła Najwyższa Izba Kontroli i przechowywała je w archiwum. Po wstępnym ich uporządkowaniu przez pracownika Izby, przekazała je 22 grudnia 1964 r. do Archiwum Akt Nowych. W zasobie archiwalnym AAN stanowią one część zespołu złożonego otwartego, liczącego 4,40 mb, zarejestrowanego w spisie zespo-łów pod pozycją 293.

4. Składnica akt

Wkrótce po wprowadzeniu w życie Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej w Kancelarii Głównej podjęto przygotowania do zorganizowania lokalu archiwum. O pracach związa-nych z jego organizacją wspomina Hilary Ryżewski, naczelnik Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego w miesięcznym sprawozdaniu za luty 1946 r.86

Prowadzenie archiwum Biura Prezydialnego KRN należało do obowiązków Tadeusza Figla, kancelisty-archiwariusza, pracownika Kancelarii Głównej Biura Prezydialnego87. W pracach nad uporządkowaniem akt prowadzonych w archiwum pomagała mu Izabella

84 Tamże, 737/1278, s. 3, Protokół z przeprowadzonej w dniu 31 X 1959 r. ekspertyzy akt przechowywa-nych w Kancelarii Tajnej i Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu przeznaczonych przez Kancelarię Tajną KRP w Warszawie na zniszczenie.

85 Tamże, 737/1278, s. 6. 86 Tamże, 579/771 s. 22, Sprawozdanie H. Ryżewskiego, naczelnika Kancelarii Biura Prezydialnego KRN

za czas od 1do 28 II 1946 r. 87 Tamże, 579/771, s. 3–4, Sprawozdanie tygodniowe H. Ryżewskiego, naczelnika Kancelarii Głównej

KRN począwszy od 21 XII do 27 XII 1946 r.

Składnica akt 55

Rejmer, prowadząca „dziennik podawczy dla spraw wpływających i wychodzących”. Ob-sługę techniczną tej komórki organizacyjnej zapewniała Julia Wilczyńska, zatrudniona na stanowisku referendarza w okresie od 4 grudnia 1944 r. do 1 sierpnia 1953 r.88

Dotychczas prowadzone badania nie pozwalają na szersze omówienie kwestii funkcjo-nowania tej komórki organizacyjnej Biura Prezydialnego KRN, gdyż w dostępnych ma-teriałach źródłowych z tamtego okresu brak jest danych na ten temat. Skąpe wzmianki w sprawozdaniach miesięcznych, składanych przez naczelnika Kancelarii Biura Prezydial-nego, są dowodem, że ono istniało. Pośrednio wiadomo też, że archiwum (składnica akt) nie było jedynym miejscem przechowywania dokumentacji, nad którą pieczę pełniło Biuro Prezydialne. W pomieszczeniu użytkowanym przez Wydział Ogólny Biura Prezydialnego KRN przechowywana była także dokumentacja z przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. referendum ludowego. Dokumentacja ta, wobec braku opinii Wydziału Prawnego doty-czącej okresu przechowywania dowodów rachunkowo-kasowych głosowania ludowego, nie była archiwizowana, mimo że Wydział Ogólny przygotował na 20 listopada 1946 r. skrzynie na akta89. Porządkowanie tych akt odbyło się na przełomie lat 1958–1959, a część z nich została zniszczona w porozumieniu z AAN.

88 Tamże, 579/30/1–2, Dane o zatrudnieniu J. Wilczyńskiej zaczerpnięto z wykazu imiennego obsady oso-bowej Wydziału Kadr KRN.

89 Tamże, 579/377, s. 13, Sprawozdanie Z. Branowitzera, p.o. naczelnika Wydziału Ogólnego Biura Prezy-dialnego KRN za czas 2–7 XII 1946 r. sporządzone w dniu 9 XII 1946 r.

Rozdział II

Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1947–1989

1. Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Ustawodawczego

1.1. Budowa struktur organu pomocniczego Sejmu Ustawodawczego

Wybory organów Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej (marszałka sejmu, 3 wicemarszałków i 6 sekretarzy oraz komisji poselskich) przeprowadzone na podstawie uchwały sejmu Ustawodawczego RP z 4 lutego 1947 r.90 oraz art. 8 i art. 9 regulaminu Sejmu RP z 1923 r., zniosły z mocy prawa Krajową Radę Narodową i jej Prezydium. Funk-cjonowały jedynie komórki organizacyjne Biura Prezydium KRN oraz Biura Kontroli Pań-stwa, prowadzące i obsługujące merytorycznie zaległe i napływające do nowo wybranego parlamentu sprawy. Wyposażenie ich na okres przejściowy w uprawnienia do prowadzenie spraw w imieniu sejmu miało na celu utrzymanie ciągłości prac naczelnego organu państwa w zakresie władzy ustawodawczej. Powstanie organu pomocniczego sejmu oznaczało wy-gaśnięcie również i ich kompetencji.

Aby doszło jednak do przekazania prowadzonych spraw, musiały istnieć nowe struk-tury organu pomocniczego sejmu, które byłyby gotowe do przejęcia spraw oczekujących na załatwienie. Uprawnienia do ich powołania miał marszałek sejmu, który wkrótce przy-stąpił do ich budowy. Odpowiedzialność za kształt nowego organu pomocniczego sejmu zobowiązywała marszałka Sejmu do szukania takich wzorców, które zapewniały dobrą organizację jego prac i były gwarantem sprawnego funkcjonowania parlamentu. Jednak nie dysponował on jeszcze odpowiednimi instrumentami prawnymi, pozwalającymi na po-dejmowanie decyzji w imieniu sejmu. Jedynym normatywem, którym dysponował, był

90 Sprawozdanie stenograficzne 1 z posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z 4 II 1947 r., Warszawa 1947, s. 28–31.

Rozdział II. Organizacja i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego…58

Regulamin obrad Krajowej Rady Narodowej z 6 maja 1945 r.91, z powodu braku nowego aktu prawnego obowiązywał on jako tymczasowy do 25 czerwca 1948 r.92 Przy tworzeniu organu pomocniczego sejmu regulamin KRN był nieprzydatny, gdyż nie zawierał zapisu określającego pozycję organu pomocniczego w Izbie. Z tego też powodu konstrukcję tego organu wzorowano na strukturze likwidowanego Biura Prezydialnego KRN, z pewną mo-dyfikacją. Utworzony organ nazwano Biuro Sejmu Ustawodawczego RP.

W świetle obowiązujących regulaminów Sejmu Ustawodawczego marszałek sejmu miał kompetencje, które uprawniały go do kierowania pracami parlamentu oraz do podej-mowania działań w pozaparlamentarnej sferze naczelnych organów państwa. Do tej dru-giej grupy należało zastępowanie prezydenta i członkostwo w Radzie Państwa. Zasadnicze funkcje marszałka sejmu związane były z organizowaniem prac sejmu i kierowaniem jego obradami. Wśród uprawnień, które określały pozycję marszałka, nie bez znaczenia była też funkcja reprezentowania parlamentu na zewnątrz. Obejmowała ona zespół czynności dotyczących ceremoniału państwowego, polegających m.in. na uczestniczeniu w różnego rodzaju imprezach oficjalnych i w ten sposób symbolizowaniu roli Sejmu Ustawodawcze-go w życiu państwa, jako jednego z członków struktury najwyższych organów.

Obok pełnienia funkcji reprezentacyjnych o znaczeniu protokolarnym marszałek wy-stępował w imieniu sejmu w kontaktach z organami państwowymi i innymi podmiotami. Z tego tytułu był on adresatem wszelkiego rodzaju korespondencji kierowanej do sejmu, jak i nadawcą spraw wychodzących z sejmu. Do funkcji, które marszałek wykonywał w imieniu sejmu, należało zwierzchnictwo nad organem pomocniczym. Do takiej grupy organów zaliczało się właśnie Biuro Sejmu Ustawodawczego RP, którego urzędników po-woływał marszałek i za ich działalność był odpowiedzialny przed sejmem. W 1948 r., przy okazji prac nad regulaminem obrad sejmu, pojawił się problem zmiany nazwy Biura Sej-mu Ustawodawczego RP. Oficjalnie projektodawcą wniosku w tej sprawie był Władysław Kowalski, marszałek sejmu, aczkolwiek motywy tej decyzji miały nieco głębsze podłoże. Szczegółowe ich omówienie zamieścił Marian Rybicki93 w Uzasadnieniu do projektu sta-tutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP.

91 Sprawozdanie stenograficzne Sejmu Ustawodawczego z 8 II 1947 r., Warszawa 1947, s. 4–15. Obowią-zywał do 25 czerwca 1948 r. w związku z uchwałą Sejmu Ustawodawczego RP z 8 II 1947 r. Po tym terminie zastąpił go Regulamin Sejmu Ustawodawczego RP, Warszawa 1948.

92 AAN, BP KRN, 579/298, s. 11, Protokół z 1 posiedzenia Komisji Specjalnej do opracowania regulami-nu obrad sejmu z 14 VI 1948 r., Regulamin Sejmu Ustawodawczego z 25 VI 1948 r. opracowany został przez posłów Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów i Klubu Poselskiego Polskiej Partii Robotniczej, por. też druki sejmowe nr 343, nr 523, nr 528, nr 883; por. też Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1947–1952, pod red. M. Rybickiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 333–350.

93 AAN, BP KRN, 579/425, s. 136–137, Uzasadnienie projektu statutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP sporządzone przez M. Rybickiego, brak daty. Autor uzasadnienia informował, że zmiana nazwy Biura Sejmu była podyktowana chęcią zastąpienia dotychczasowego słownictwa nową terminologią, od-dzielającą organ pomocniczy Sejmu Ustawodawczego RP od jednostek organizacyjnych administracji rządowej. Wynikała z dążenia do ujednolicenia nazw w instytucjach i urzędach państwowych. Nazwa „Biuro” była specy-ficzna dla jednostek organizacyjnych administracji rządowej, np. Biuro Rewindykacyjne przy Centralnym Urzę-dzie Planowania, Biuro Prezydialne przy Prezydium Rady Ministrów, Biuro Prawne PRM itp. Podkreślał przy tym, że wszystkie te „Biura” pod względem organizacyjnym zbliżone były do ministerialnych departamentów.

Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Ustawodawczego 59

Proponowana przez marszałka nazwa była wpisana do art. 9 projektu regulaminu obrad Sejmu Ustawodawczego i była przedmiotem dyskusji 14 czerwca 1948 r. na posiedzeniu Komisji Specjalnej ds. opracowania regulaminu obrad. Wniosek marszałka nie był po-wszechnie przez posłów akceptowany. Argumenty Andrzeja Gwiżdża, przedstawiciela Biu-ra Sejmu i referenta wniosku o zmianę nazwy Biura Sejmu na Kancelarię Sejmu, powołują-ce się na analogię z przeprowadzoną zmianą nazwy Kancelarii Prezydenta, przedstawione na tym posiedzeniu, wywołały polemikę. Przeciwny tym wywodom był poseł Stanisław Gross. Podkreślił on, że kancelaria w sejmie jest częścią Biura, a Kancelaria Prezydenta ma specjalne i wyjątkowe znaczenie. W projekcie poprawki dostrzegał on ukryty plan jej pomysłodawców, o którym wyraził następującą opinię: „Wspomnienie o innych organach Sejmu ma za zadanie ulegalizowanie urzędników sejmowych, przychodzących na posiedze-nia Komisji”94. Natomiast zdaniem wnioskodawcy miał to być powrót do dawniej używanej nazwy. Ostatecznie spór o zmianę nazwy organu pomocniczego sejmu rozstrzygnięto na po-siedzeniu Komisji Specjalnej 21 czerwca 1948 r.95 Odczytane ponownie przez A. Gwiżdża propozycje marszałka sejmu dotyczące zmian w numeracji artykułów projektu regulaminu w związku z likwidacją art. 9 i zastąpieniem w art. 8 ust. 2 pojęcia „Biuro” terminem „Kan-celaria” oraz skreśleniem końcowych słów w tym artykule o treści: „i innych organów sej-mu” zostały przyjęte. Ta wersja tekstu art. 8 ust. 2 została umieszczona w uchwalonym przez Sejm 25 czerwca 1948 r. Regulaminie Sejmu Ustawodawczego. Wkrótce po uchwaleniu Regulaminu obrad Sejmu z czerwca 1948 r. zastąpiono dotychczas używaną nazwę organu pomocniczego sejmu nazwą: Kancelaria Sejmu Ustawodawczego RP.

Do lipca 1948 r. siedziba Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej mieściła się w gmachu sejmu przy ul. Daszyńskiego 4/6 w Warszawie, której przywró-cono wcześniejszą nazwę Wiejska. Kolejną siedzibą stał się Dom Poselski w Warszawie przy ul. Wiejskiej 6 (pokój nr 103). Podstawę prawną funkcjonowania Biura Sejmu Usta-wodawczego stanowiły przepisy art. art. 1, 6, 27, 30 Regulaminu obrad KRN z 6 maja

Kolejnym jego argumentem było dążenie do przystosowania nazwy organu obsługującego Sejm Ustawodawczy do nazw urzędów podobnych ze względu na ich funkcje i strukturę organizacyjną. Do takich urzędów zaliczył on Kancelarię Cywilną Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarię Rady Państwa oraz Biuro Sejmu, bo posiadały one cechy wspólne ze względu na pełnione funkcje. Były organami wykonawczymi najwyższych organów Państwa, bezpośrednio tym ostatnim podległymi, były organami administracji rządowej, wykonywały podobne funkcje, miały zbliżoną strukturę organizacyjną. Istnienie Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Biu-ra Sejmu Ustawodawczego zagwarantowane było konstytucyjnie. Ostatnim argumentem przemawiającym za zmianą nazwy była tradycja. Takiej nazwy użyto, np. w art. 92 Dekretu z grudnia 1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, Dz. P.P.P. Nr 18, poz. 46. Zastosowano ją także później w art. 1 Regulaminu obrad sejmu z 1930 r. Konstrukcja organizacyjna organu pomocniczego Sejmu wzorowana na organizacji ministerial-nych departamentów uniemożliwiała z jednej strony rozwój organizacyjny poszczególnych agend, z drugiej zaś powodowała istnienie szeregu sprzeczności organizacyjnych, szczególnie w zakresie nomenklatury stanowisk (np. Dyrektor Gabinetu Marszałka Sejmu ewentualnie Dyrektor Biblioteki, podlegali Dyrektorowi Biura Sejmu Ustawodawczego).

94 AAN, BP KRN, 579/298, s. 13, Protokół 1 posiedzenia Komisji Specjalnej do opracowania regulaminu obrad sejmu z 14 II 1948 r.

95 AAN, BP KRN, 579/298, s. 35a, Protokół z 2 posiedzenia Komisji Specjalnej do opracowania Regula-minu obrad Sejmu z 21 VI 1948 r. W dyskusji tej zabrał głos I. Klajnerman, przedstawiciel Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej, który poparł wniosek o zmianę nazwy Biura Sejmu.


1945 r.96, który obowiązywał do czasu uchwalenia Regulaminu Sejmu Ustawodawczego. W początkowym okresie działalności Biura Sejmu jego skład osobowy stanowili po części pracownicy rozwiązanego Prezydium KRN oraz nowo pozyskane osoby. Stan zatrudnienia w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w 1948 r. wynosił 163 osoby. W 1949 r. zwiększył się o dwa etaty97. Biuro Personalno-Organizacyjne Kancelarii Sejmu Ustawodawczego nie było samodzielne w podejmowaniu decyzji kadrowych przy obsadzaniu stanowisk w Kan-celarii Sejmu Ustawodawczego. O utrudnieniach w podejmowaniu decyzji personalnych przez kierownictwo Kancelarii Sejmu informowali dyrektorzy biur. O jednej z przyczyn tych ograniczeń dowiadujemy się z odnotowanej w protokole z 7 lutego 1950 r. wypowie-dzi uczestniczki konferencji dyrektorów biur Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, Walen-tyny Rolöfs, dyrektora Biura Personalno-Organizacyjnego. Wyżej wymieniona skarżyła się, że „KC PZPR stworzył Wydział Opieki, który do każdej instytucji wsadza jednego takiego pracownika, który chociaż nie posiada pełnych uzdolnień do pracy, ale z pewnych względów zasługuje na poparcie. Jak się pozbędziemy obywatelki Szymanowskiej, to da-dzą nam kogo innego”98. Przykładem negatywnego naboru kadr była Zofia Szymanowska. Ostatecznie problem tej pracownicy rozwiązano zgodnie z propozycją Stanisława Regul-skiego, dyrektora Biura Administracyjnego, przenosząc ją do pracy w Bibliotece Sejmo-wej. Ponieważ znała języki obce, więc mogła być tam użyteczna. Była częsta rotacja nisko uposażonej kadry zatrudnionej na etatach technicznych, zwłaszcza w Biurze Parlamentar-nym i Biurze Administracyjnym Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, gdyż, jak wówczas twierdzono, do pracy, zwłaszcza w komórce administracyjnej Kancelarii Sejmu, trafiały osoby, które zdaniem kierujących pracą Biura do niej się nie nadawały. Potwierdzeniem tego faktu są podjęte na konferencji dyrektorów biur Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, obradującej 17 i 22 grudnia 1949 r.99, starania obu biur o zwiększenie zatrudnienia w Biu-rze Administracyjnym oraz o wzrost wynagrodzeń maszynistek w Biurze Parlamentarnym. Dopływ nowej kadry miał zapobiec w Biurze Administracyjnym nadmiernemu przeciąże-niu pracowników pracą i spadkowi jej wydajności100. Wzrost wynagrodzeń maszynistek miał zahamować ich ucieczkę z Biura Parlamentarnego do zakładów pracy oferujących lepsze warunki płacy. Z tego też powodu Stanisław Reymer, dyrektor Biura uznał, że: „Na-leży stworzyć dla nich stały miesięczny dodatek za wzmożoną pracę, ażeby zażegnać tę ucieczkę pracowników fachowych i wykwalifikowanych”101. Osoby mniej operatywne nie

96 MP, 1945, nr 4 .97 AAN, BP KRN, 579/284, s. 89, Protokół ze wspólnego posiedzenia (79) Komisji Skarbowo-Budżetowej

i (33) Komisji Planu Gospodarczego z 19 I 1949 r. poświęconego sprawozdaniu o cz. 2 preliminarza budżetowe-go Sejmu Ustawodawczego na 1949 r.

98 AAN, BP KRN, 579/433, s. 27, Protokół z konferencji dyrektorów biur KSU 7 II 1950 r. W tekście pro-tokołu omyłkowo odnotowano nazwisko „Szumańska”.

99 AAN, BP KRN, 579/433, s. 15, Protokół obrad konferencji dyrektorów Biur Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego w dniach 17 i 22 XII 1949 r.

100 Tamże, s. 15. W dyskusji S. Regulski podkreślał, że „Każda redukcja personelu powoduje nadmierne przeciążenie pozostałych pracowników pracą i odbija się ujemnie na ich wydajności”.

101 Tamże, s. 16.


radziły sobie z trudnościami, więc przenoszono je na mniej odpowiedzialne stanowiska, a na ich miejsca zatrudniano nowych pracowników.

Tabela 7. Zestawienie etatów w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego według stanu na 19 styczeń 1949 r.

Grupa uposażenia Liczba etatów

I 3

II 4

III 5

IV 5

V 7

VI 15

VII 24

VIII 15

IX 28

X 45

XI 13

XII –

Ryczałt 1

Razem 165

Źródło: AAN, KSU, 737/284, s. 95. Protokół ze wspólnego posiedzenia (79) Komisji Skarbowo--Budżetowej i (33) Komisji Planu Gospodarczego z 19 I 1949 r. poświęconego sprawozdaniu o cz. 2 – Sejm Ustawodawczy – preliminarza budżetowego na 1949 r.

Wzrost zatrudnienia w KSU zaznaczył się w preliminarzu budżetowym zwiększeniem sum przeznaczonych na płace pracowników.


Problem częściowego wykorzystania w 1949 r. przez Kancelarię Sejmu Ustawodaw-czego środków budżetowych przyznanych na 1949 r. był omawiany na konferencji dyrek-torów biur KSU 3 stycznia 1950 r.102

Struktura organizacyjna Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP w początkowym okre-sie jej funkcjonowania przypominała konstrukcję Biura Prezydialnego KRN. Wniosek taki potwierdza zachowana korespondencja Biura Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, z której wynika, że w jego strukturze organizacyjnej rozwijały działalność następujące komórki organizacyjne:

1. Gabinet Marszałka, 2. Sekretariat wicemarszałka Stanisława Szwalbego,3. Sekretariat wicemarszałka Wacława Barcikowskiego,4. Sekretariat dyrektora Biura Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej,

w ramach jego struktury organizacyjnej funkcjonowały następujące Wydziały:5. Wydział Prawny, 6. Biblioteka,7. Wydział Prac Parlamentarnych,8. Dom Poselski, 9. Straż Marszałkowska, 10. Wydział Finansowo-Budżetowy, 11. Wydział Gospodarczy,12. Wydział Ogólny.Ten ostatni Wydział wykonywał czynności kancelaryjne w Biurze Sejmu Ustawodaw-

czego, a po jego likwidacji 25 października 1947 r., czynności te przejęła Kancelaria Głów-na, podporządkowana bezpośrednio wicedyrektorowi Biura Sejmu Ustawodawczego RP Stanisławowi Reymerowi103. Brak jest natomiast w początkowym okresie funkcjonowania Biura Prezydialnego Sejmu Ustawodawczego informacji o Romanie Zambrowskim, wice-marszałku sejmu i jego sekretariacie.

Pierwsza zmiana w strukturze organizacyjnej Biura Sejmu dokonana w lutym 1948 r. wynikała z zapisów w Tymczasowym statucie organizacyjnym Biura Sejmu Ustawodaw-czego wprowadzonym Zarządzeniem Marszałka Sejmu z 17 lutego 1948 r. z mocą obowią-zującą od 10 lutego 1948 r.104 Z uzasadnienia projektu statutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, sporządzonego w lutym 1948 r. przez Mariana Rybickiego, kie-rownika Wydziału Prawnego Biura Sejmu Ustawodawczego, wynika, że w trakcie prac nad tym projektem były brane pod uwagą dwie koncepcje odnośnie przyszłej struktury organi-zacyjnej KSU105. Pierwsza zakładała jedynie rekonstrukcję Biura Sejmu. Druga inicjatywa przewidywała daleko idące zmiany w kierunku zapewnienia zarówno parlamentowi, jak

102 AAN, BP KRN, 579/433, s. 18, Protokół konferencji dyrektorów Biur KSU z 3 I 1950 r.103 AAN, BP KRN, 579/474, s. 10, Pismo okólne K. Biskupskiego Dyrektora Biura Sejmu Ustawodaw-

czego RP z 24 X 1947 r. 104 AAN, BP KRN, 579/422, s. 15–17, Zarządzenie Marszałka Sejmu Ustawodawczego RP z 17 II 1948 r.

w sprawie tymczasowego statutu organizacyjnego Biura Sejmu Ustawodawczego. 105 AAN, BP KRN, 579/425, s. 136–137.


i jego organom (marszałkowi, 3 wicemarszałkom i komisjom sejmowym) należytej obsługi fachowej od strony koncepcyjnej. Dlatego też główny nacisk w tym projekcie został położo-ny na stworzenie większych możliwości rozwojowych dla tych działów pracy, które miały istotny wpływ na usprawnienie i ułatwienie pracy sejmu jako całości, jak i pracy marszał-ka i wicemarszałków sejmu. Pełnione przez nich funkcje nakładały również na organ po-mocniczy sejmu nowe obowiązki. Z tych względów projekt zmierzał do podniesienia rangi i stworzenia możliwości rozwojowych, przede wszystkim dla Wydziału Parlamentarnego i Wydziału Prawnego, na których miał spoczywać główny ciężar bezpośredniej obsługi sej-mu i jego Prezydium. Temu celowi miało służyć przemianowanie tych wydziałów na biura (analogicznie do Biura Prawnego Prezydium Rady Ministrów, Biura Prawnego Rady Pań-stwa). Projekt przewidywał także zwiększenie prestiżu Biblioteki Sejmowej, jako poważ-nego warsztatu pracy parlamentarnej, odwołując się do przedwojennej tradycji i praktyki zagranicznej. Kolejna zmiana przewidziana w projekcie zmierzała do zastąpienia nazwy Biura Sejmu Ustawodawczego terminem „Kancelaria” oraz do przekształceń w nomenkla-turze stanowisk. Ta ostatnia inicjatywa nie uzyskała poparcia marszałka sejmu. Wydane przez marszałka Zarządzenie z 17 lutego 1948 r. wzorowane było na projekcie statutu orga-nizacyjnego, wnikającego z pierwszej koncepcji, zakładającej utrzymanie dotychczasowej struktury, z niewielkim zmianami. Jednak nadany ostateczny kształt strukturze organizacyj-nej Biura Sejmu Ustawodawczego mieścił w sobie widoczne elementy modyfikacji. Zmiana polegała na zmniejszeniu liczby komórek organizacyjnych z dwunastu do sześciu i włącze-niu zadań realizowanych przez zlikwidowane ogniwa do zakresu obowiązków nowych wy-działów. Pracami Biura Sejmu Ustawodawczego kierował jego dyrektor, podporządkowa-ny marszałkowi sejmu. Dyrektorowi Biura podlegali bezpośrednio kierownicy wydziałów i działów. Dyrektor Biura Sejmu Ustawodawczego miał dwóch zastępców, a mianowicie wicedyrektora ds. parlamentarnych i wicedyrektora ds. administracyjno-gospodarczych. Strukturę organizacyjną Biura Sejmu Ustawodawczego, określoną w Tymczasowym statu-cie organizacyjnym, tworzyły następujące komórki organizacyjne:

1. Gabinet Marszałka,2. Wydział Personalny,3. Wydział Prawny,4. Dział Parlamentarny,5. Dział Administracyjny,6. Biblioteka Sejmowa.Do zakresu czynności Gabinetu Marszałka Sejmu należały sprawy związane z prowa-

dzeniem sekretariatu osobistego marszałka sejmu oraz jego reprezentacji. Działające w ra-mach Gabinetu Marszałka dwa sekretariaty wicemarszałków sejmu realizowały zadania zlecane bezpośrednio przez wicemarszałków. Pracą Gabinetu Marszałka Sejmu kierował dyrektor Gabinetu. Pierwszym dyrektorem Gabinetu Marszałka był Eugeniusz Bartkowicz.

Pracami Wydziału Personalnego kierował naczelnik. Zakres zadań Wydziału Personal-nego obejmował prowadzenie spraw osobowych i uposażenia posłów oraz pracowników Biura Sejmu, prowadzenie ewidencji pracowników i sporządzanie statystyki, dobór i szko-lenie personelu, współudział w organizacji prac Biura Sejmu Ustawodawczego oraz współ-działanie z organizacjami społecznymi, działającymi przy Biurze Sejmu Ustawodawczego.


Przy Biurze Sejmu Ustawodawczego, a następnie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, rozwijały działalność organizacje zrzeszające pracowników, m.in. Koło Związków Zawo-dowych Pracowników Państwowych, Grupa Polska Unii Międzyparlamentarnej zrzesza-jąca posłów, a od 1949 r. Podstawowa Organizacja Partyjna Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Ze sprawozdania Wydziału Personalnego z działalności za okres od 1 stycznia do 31 marca 1948 r.106 złożonego dyrektorowi Biura Sejmu Ustawodawczego wynika, że w tym okresie ukończono porządkowanie akt personalnych pracowników. Wykonane przez nich czynności polegały na segregacji akt i na zakładaniu teczek personalnych. Wykonawcy tych prac posługiwali się metodami zalecanym przez Prezydium Rady Ministrów, którego przedstawicielem była Barbara Czaplarska. Powyższe czynności nie były uwzględnione w zakresie działania Wydziału Personalnego. Konieczność ich wykonania dostrzegali sami pracownicy, załatwiający te sprawy.

Pracą Wydziału Prawnego kierował naczelnik. W latach 1947–1948 funkcję naczel-nika, potem dyrektora, pełnił Marian Rybicki107. Do zakresu działania Wydziału należało opracowywanie zagadnień prawnych oraz przygotowanie opinii do spraw zleconych przez marszałka sejmu.

W strukturze Działu Parlamentarnego funkcjonowały trzy odrębne komórki organiza-cyjne, a mianowicie: Wydział Prac Parlamentarnych, Wydział Stenografii i Diariusza oraz Kancelaria. Pracami Działu Parlamentarnego kierował wicedyrektor Biura Sejmu. Zakres zadań Działu Parlamentarnego obejmował czynności związane z techniczną obsługą napły-wających do sejmu wniosków, projektów ustaw, interpelacji, petycji. Dział Parlamentarny sporządzał z obrad plenarnych sejmu protokoły, stenogramy, diariusze i protokoły z obrad komisji sejmowych. Obowiązek ich sporządzania wynikał ze specjalnego zarządzenia. Pro-wadził też skorowidze i rejestry oraz przyjmował i wysyłał korespondencję adresowaną do sejmu, marszałka sejmu lub Biura Sejmu.

Najbardziej rozbudowaną komórka organizacyjną Biura Sejmu był Dział Administra-cyjny. Jego strukturę tworzyły następujące wydziały: Wydział Gospodarczy, Wydział Tech-niczny, Dom Poselski, Wydział Finansowo-Budżetowy oraz Straż Marszałkowska.

Zakres prac Działu Administracyjnego obejmował czynności związane z opracowa-niem preliminarza budżetowego, jego realizacją i kontrolą wykonania budżetu sejmu, gospodarowaniem środkami budżetowymi, aprowizacją, nadzorem przedsiębiorstw za-trudnionych przy odbudowie gmachu sejmu, zarządzaniem nieruchomościami (gmachami i gruntami), pieczą nad porządkiem oraz kierowanie Strażą Marszałkowską. Straż Mar-szałkowska w zakresie pełnienia służby otrzymywała polecenia służbowe bezpośrednio od dyrektora Biura.

106 AAN, BP KRN, 579/422, s. 1, Sprawozdanie Wydziału Personalnego KSU z działalności za okres od 1 stycznia do 31 marca 1948 r., teczka: Sprawozdania z działalności Biura i Wydziałów Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego.

107 AAN, BP KRN, 579/423, s. 1–10, Kwartalne sprawozdania Wydziału Prawnego KSU z lat 1947–1948, teczka: Sprawozdania z działalności Biur i Wydziałów KSU z lat 1947–1951.


Ze sprawozdania z działalności Wydziału Technicznego za miesiąc marzec 1948 r. wy-nika, że Wydział prowadził własne archiwum akt108. Zasób tego archiwum tworzyła doku-mentacja techniczna obiektów, które były w dyspozycji sejmu.

Prace Biblioteki Sejmowej nadzorował kierownik. Zakres obowiązków Biblioteki Sej-mowej przewidywał czynności związane z prowadzeniem księgozbioru, zwłaszcza wy-dawnictw z zakresu prac sejmu, ze szczególnym uwzględnieniem publikacji z dziedziny nauk społecznych, prawnych i ekonomicznych, udzielaniem informacji w tym zakresie, przygotowywaniem materiałów, prowadzeniem czytelni czasopism (dzienników i periody-ków) oraz gromadzeniem i przechowywaniem dokumentów, które powstawały w związku z funkcjonowaniem parlamentu.

Zapis § 21 Zarządzenia Marszałka Sejmu Ustawodawczego RP z 17 lutego 1948 r. zobowiązał dyrektora biura do wydania instrukcji określającej procedury dotyczące toku urzędowania Biura Sejmu Ustawodawczego oraz szczegółowego podziału czynności.

Oficjalnie organizację prac Kancelarii Sejmu Ustawodawczego określały kolejne statu-ty i regulaminy organizacyjne, zatwierdzane i wprowadzane przez marszałka sejmu. W rze-czywistości o zmianach struktur naczelnych organów państwa, w tym również parlamentu, oprócz czynników wewnętrznych decydowały czynniki zewnętrzne, których przejawem była transformacja ustrojowa państwa i postępująca stalinizacja kraju. Objęła ona wszyst-kie dziedziny życia państwowego i społecznego, w tym także sejm. W Kancelarii Sejmu Ustawodawczego urzeczywistnienie tych zmian miała zapewnić grupa kierująca pracami tego organu. Z tego też względu uregulowania, zawarte we wdrażanych normatywach, nie zawsze spełniały oczekiwania przyszłych ich użytkowników. Lata 1948–1950 obfitowały w liczne zmiany dokonywane w organizacji prac centralnych urzędów. Organizatorzy tych zmian sięgali często po wzorce ZSRR. Jednak nie w każdym przypadku ich przeniesienie do kraju było możliwe. Przejawem zmian były m.in. tworzone w naczelnych organach pań-stwa, w tym także w sejmie, struktury, które nie miały odniesienia w aktach prawnych. Tak było z Konwentem Seniorów, czy też Prezydium Rządu. Inną formą prowadzonych działań w okresie transformacji ustrojowej były próby wprowadzenia zmiany w nazwach urzędów, a nawet w uchwalanym ustawodawstwie. Czasami sięgano po wzorce występujące w pań-stwach Europy Wschodniej109.

Nowe zasady pracy parlamentu regulowały przepisy wprowadzonego 25 czerwca 1948 r. Regulaminu Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej. Dokument ten określił obowiązujące procedury w pracach legislacyjnych sejmu, sankcjonując w dużej części do-tychczasową praktykę. Obowiązywały one do zakończenia kadencji sejmu w listopadzie 1952 r.110 Ten normatyw przewidywał też zmianę nazwy Biura Sejmu Ustawodawczego

108 AAN, BP KRN, 579/423, s. 72, Sprawozdanie z działalności Wydziału Techniczno-Budowlanego za marzec 1948 r.

109 Szerzej zob. A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003, s. 175–177; por. też A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009, s. 57–61; por. też A. Paczkowski, Pół wieków dziejów Pol-ski 1939–1989, Warszawa 1995, s. 230, 249–253.

110 Obowiązujący do 21 XI 1952 r. Regulamin Sejmu Ustawodawczego z 25 VI 1948 r. był nowelizowany. Zmiana dokonana 2 VII 1949 r. dotyczyła rezygnacji z procedury trzeciego czytania projektów ustaw, por. Sejm Ustawodawczy druk nr 523 z 1949 r.; por. też A. Kochański, Polska 1944–1991, t. I, Warszawa 1996, s. 241.


na Kancelarię Sejmu Ustawodawczego RP. Wzmacniał pozycję marszałka sejmu, poprzez nadanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego statusu jego organu pomocniczego. Zgodnie bowiem z zapisem art. 8 ust. 2 Kancelaria Sejmu Ustawodawczego miała posiadać włas-ny zakres działania i prowadzić działalność na podstawie statutu zatwierdzonego przez marszałka sejmu. W świetle art. 8 ust. 1 tego dokumentu marszałek sejmu uprawniony był do mianowania i zwalniania urzędników sejmowych. Za ich działanie odpowiadał przed sejmem. Powyższy regulamin w art. 9 ust. 4 zobowiązywał pracowników Kancelarii Sej-mu do świadczenia usług na rzecz posłów, stanowiąc, że posłowie po złożeniu ślubowania otrzymają legitymację poselską z Kancelarii Sejmu, podpisaną przez marszałka. Z drugiej strony przyznawał pracownikom Kancelarii Sejmu zapisane w art. 19 ust.1 prawo wstępu na salę obrad podczas posiedzeń plenarnych parlamentu. W tym samym artykule ust. 2 Regulamin Sejmu Ustawodawczego RP upoważniał Kancelarię Sejmu do wydawania kart wstępu dla publiczności na galerię sali obrad podczas jawnych posiedzeń sejmu. Zmiana nazwy pociągała za sobą konieczność obsady stanowiska szefa kancelarii, którym zo-stał dr Kazimierz Biskupski, dotychczasowy dyrektor Biura Sejmu Ustawodawczego, od 6 grudnia 1946 r. pełniący obowiązki dyrektora Biura Prezydialnego KRN. Jego zastępcą został Leon Hermanowicz, wicedyrektor Biura Sejmu Ustawodawczego111. Marszałek sej-mu upoważnił szefa Kancelarii Sejmu do zgłaszania w jego imieniu poprawek formalno--prawnych do wszystkich projektów ustaw112. Dogodnością w wykonywaniu obowiązków pracownika Kancelarii była możliwość korzystania w celach służbowych z samochodów służbowych. Kancelaria dysponowała (łącznie z samochodami reprezentacyjnymi) 15 po-jazdami113.

Zmiany wprowadzone do Regulaminu Sejmu Ustawodawczego RP wymagały odno-towania ich w statucie organizacyjnym Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, zwłaszcza, że obowiązujący dotychczas Regulamin był tylko tymczasowy i dotyczył Biura Sejmu Usta-wodawczego.

Prace nad nowym statutem trwały do września 1948 r. Ostateczną jego wersję pod nazwą Statut organizacyjny Kancelarii Sejmu Ustawodawczego wprowadził marszałek Zarządze-niem z 11 września 1948 r.114 Budowę normatywu oparto na projekcie statutu zgłoszonym przez Wydział Prawny KSU w lutym 1948 r. Dokument ten pod względem treści różnił się

111 AAN, BP KRN, 579/473, s. 4, Pismo mgr K. Biskupskiego, dyrektora Biura Sejmu Ustawodawczego z 21 II 1947 r. skierowane do Centralnej Księgowości Ministerstwa Skarbu w sprawie upoważnienia do podpi-sywania asygnat.

112 AAN, BP KRN, 579/300, s. 245, Pismo marszałka Sejmu Ustawodawczego z 8 XI 1948 r. w sprawie upoważnienia dr K. Biskupskiego, szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP do zgłaszania w imieniu mar-szałka poprawek formalno-prawnych do wszystkich projektów ustaw, odczytane przez Z. Modzelewskiego na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych do wiadomości posłów, Protokół z 20 posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych z 2 XII 1948 r.; por też AAN, KSU, 737/289, s. 244a, Protokół z posiedzenia Komisji Prawniczej i Regulaminowej z 10 XII 1948 r., AAN, KSU, 737/282, s. 318a, Protokół z 25 posiedzenia Komisji Oświatowej z 21 XII 1948 r.

113 AAN, KSU, 737/422, s. 18, Zasady korzystania z własnego transportu określił marszałek sejmu w Za-rządzeniu z 16 VII 1948 r. w sprawie używania osobowych pojazdów mechanicznych, przydzielonych do obsługi jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

114 AAN, BP KRN, 579/422, s. 21–23; por też AAN, KC PPR, 295/VII–154, s. 105–107.


od swego poprzednika w kilku kwestiach. Najważniejszą z nich była zmiana nazwy organu pomocniczego marszałka sejmu z „Biura” na „Kancelarię” Sejmu Ustawodawczego odno-towana w § 1 jego status, co oznaczało wzmocnienie pozycji urzędu marszałka. W zapi-sie § 2 statutu wprowadzono nomenklaturę stanowisk kierowniczych w Kancelarii Sejmu, a mianowicie: zamiast funkcji „dyrektor Biura” pracami organu pomocniczego marszałka sejmu kierował „szef” Kancelarii Sejmu. Kolejna zmiana przewidywała łączenie wydzia-łów i działów w większe komórki organizacyjne pod nazwą „biura”. Pracami biur kierować mieli „dyrektorzy”. W strukturach organizacyjnych biur przewidziano podział na wydziały i działy zarządzane przez „naczelników” i „kierowników”. Statut przewidywał też szerszy niż dotychczas zakres obowiązków Biura Prawnego, które zgodnie z zapisem § 8 oprócz wykonywanych czynności miało się zajmować badaniem wpływających do sejmu projek-tów ustaw z punktu widzenia formalnego i zgłaszać do nich formalne poprawki. Miało załatwiać lub referować komisjom sejmowym, na podstawie upoważnienia marszałka sej-mu, wpływające do sejmu skargi i petycje. Sporządzać opinie prawne w sprawach wyni-kających z działalności sejmu i Kancelarii oraz prowadzić studia nad zagadnieniami prawa konstytucyjnego, prawa parlamentarnego i zasadami techniki legislacyjnej. Statut organi-zacyjny wprowadził zmianę w nazwach trzech komórek organizacyjnych. Pierwsza zmiana wynikała z zapisu w § 10 statutu i dotyczyła komórki organizacyjnej (którą dotychczas nazywano „Kancelarią”), zajmującej się przyjmowaniem i wysyłaniem korespondencji. Została ona przemianowana na „Ekspedycję” i włączona w strukturę Biura Parlamentarne-go. W drugim przypadku zmiana wynikała z zapisu § 3 statutu i dotyczyła Wydziału Per-sonalnego, którego zakres czynności rozszerzono o sprawy organizacyjne i przekształcono w Biuro Personalno-Organizacyjne. Podobnie postąpiono z Wydziałem Technicznym, który w związku z poszerzeniem zakresu czynności otrzymał nazwę Wydziału Techniczno-Bu-dowlanego, zgodnie z zapisem § 13 statutu. Pozostałe paragrafy wcześniej obowiązującego statutu pozostawiono bez zmian. Powyższy dokument w pierwotnej formie obowiązywał do 27 czerwca 1949 r., tj. do czasu pierwszej jego nowelizacji. Organem uprawnionym do dokonywania zmian w statucie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego był marszałek sejmu. Korzystając z uprawnień, zapisanych w § 8 ust. 2 Regulaminu Sejmu Ustawodawczego z 25 czerwca 1948 r. marszałek sejmu znowelizował Statut Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego z 11 września 1948 r., Zarządzeniem nr 320 z 27 czerwca 1949 r.115 z mocą obowią-zującą od 1 stycznia 1949 r. Dokonane w statucie zmiany dotyczyły rozbudowy struktur organizacyjnych funkcjonujących w kancelarii. Wynikały one z zapisów w następujących paragrafach: w § 7, który przewidywał wyodrębnienie w ramach Biura Personalno-Or-ganizacyjnego trzech samodzielnych referatów (Referatu Osobowego, Referatu Płac oraz Referatu Organizacji i Kontroli Wewnętrznej), w § 16, który przewidywał wyodrębnienie w ramach Biblioteki Sejmowej czterech referatów (Sekretariatu, Referatu Uzupełnienia Księgozbioru, Referatu Opracowania Księgozbioru, Referatu Archiwum) oraz w § 13 ust. 1, który przewidywał wyodrębnienie w ramach Wydziału Gospodarczego czterech referatów, a mianowicie: Referatu Zaopatrzenia, Referatu Samochodowego, Referatu Ogrodniczego oraz Stołówki. Z korespondencji szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z dyrektorami

115 AAN, BP KRN,. 579/422, s. 32.


biur wynika, że obok nich funkcjonowały także referaty nieformalne. Te ostatnie struktury zostały zlikwidowane 1 sierpnia 1949 r. na podstawie Zarządzenia wewnętrznego nr 27 szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 9 lipca 1949 r.116 Przekształceniem dotychcza-sowej struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego i dostosowaniem jej do określonej w statucie, mieli się zająć kierownicy biur, w ramach których funkcjonowały pozaregulaminowe referaty. Obowiązek przeprowadzenia powyższych czynności wynikał z polecenia wydanego przez szefa Kancelarii Sejmu. W związku z akcją likwidacji refera-tów liczono na obniżkę kosztów ponoszonych przez biura z tytułu obsługi administracyj-nej sejmu. Wzrost obowiązków pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodawczego wynikał z zadań inwestycyjnych związanych z rozbudową kompleksu gmachów sejmu, które to zadania realizowało Biuro Administracyjne.

Kolejna zmiana statutu miała miejsce w 1950 r. Referentem projektu statutu Kancelarii Sejmu Ustawodawczego był Zygmunt Wlaźlacki, zastępca dyrektora Biura Administracyj-nego. On też był jego autorem. Fakt ten potwierdza pismo Kazimierza Biskupskiego skie-rowane do wicedyrektora Wlaźlackiego, polecające przygotowanie projektu statutu Biura Sejmu Ustawodawczego117. Przedłożony projekt statutu był poddany wewnętrznej ocenie poszczególnych biur. Zgłoszone przez biura Kancelarii Sejmu Ustawodawczego uwagi do zapisów statutu były przedmiotem dyskusji na posiedzeniu Kolegium Dyrektorów Kance-larii Sejmu Ustawodawczego w dniu 7 czerwca 1950 r.118 Kolegium Dyrektorów przyjęło Statut Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w brzmieniu zaproponowanym przez wniosko-dawcę. Marszałek sejmu, korzystając z przysługujących mu uprawnień, wprowadził go w życie Zarządzeniem z 10 czerwca 1950 r. w sprawie statutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego119. Postanowienia statutu nakazywały ponownie łączenie wydzia-łów i działów w większe struktury o nazwie „biuro”, a także tworzenie nowych wydzia-łów w ramach istniejących już biur lub powołanie samodzielnych referatów. Od czerwca 1950 r. w ramach Kancelarii Sejmu Ustawodawczego funkcjonowały następujące komórki organizacyjne:

I. Gabinet Marszałka:1. Sekretariat Marszałka,2. Sekretariaty wicemarszałków.

II. Biuro Personalno-Organizacyjne:1. Samodzielny Referat Osobowy,2. Samodzielny Referat Płac,3. Samodzielny Referat Organizacji i Kontroli,4. Samodzielny Referat Socjalny.

116 AAN, BP KRN, 579/422, s. 64 117 AAN, BP KRN, 579/422, s. 35, Pismo K. Biskupskiego, szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do

wicedyrektora Z. Wlaźlickiego, brak daty, brak paginacji, teczka: Sprawy przykładowe z lat 1947–1952.118 AAN, BP KRN, 579/433, s. 40.119 AAN, BP KRN, 579/422, s. 71–76; por. AAN, BP KSU, 579/475, s. 184.


III. Biuro Prawne

IV. Biuro Parlamentarne:1. Wydział Prac Parlamentarnych,2. Wydział Stenografii i Diariusza3. Ekspedycja.

V. Biuro Administracyjne:1. Wydział Gospodarczy, 2. Wydział Techniczno-Budowlany3. Wydział Finansowo-Budżetowy,4. Wydział Nieruchomości Sejmowych 5. Straż Marszałkowska,6. Samodzielny Referat Inwestycyjny.

VI. Biblioteka Sejmowa:1. Samodzielny Referat Ogólny, 2. Samodzielny Referat Uzupełnienia Księgozbioru,3. Samodzielny Referat Opracowania Księgozbioru,4. Samodzielny Referat Czytelni i Biblioteki Podręcznej.5. Archiwum. Statut organizacyjny KSU określił zakres zadań Gabinetu Marszałka Sejmu120 i po-

szczególnych biur. W Sejmie Ustawodawczym utrwaliła się praktyka powoływania na za-stępców marszałka sejmu przedstawicieli partii koalicyjnych: Stronnictwa Demokratyczne-go, Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej121. Tę tradycję podtrzymała również Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Za pracę w Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego odpowiadał szef Kancelarii Sejmu. Podlegał on bezpośrednio marszałkowi sejmu. Statut przewidywał stanowisko zastępcy szef Kancelarii Sejmu, którego wyznaczał sam kierujący Kancelarią Sejmu. Pracami biur kierowali dyrektorzy, podlegli bezpośrednio sze-fowi Kancelarii. Dyrektorom biur podlegali naczelnicy wydziałów i kierownicy referatów funkcjonujących w ramach Biur. Pracami Straży Marszałkowskiej sterował komendant.

Strukturę organizacyjną Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP ilustruje schemat 3.Gabinet Marszałka Sejmu załatwiał sprawy związane z reprezentacją marszałka i wice-

marszałków oraz nadzorował prace sekretariatów zastępców marszałka, jednak polecenia służbowe pracownikom sekretariatów wydawali bezpośredni ich przełożeni, czyli wice-marszałkowie.

120 AAN, KSU, 739/449, t. 11, s. 59–67, Akta personalne posła. Funkcję marszałka pełnił w Sejmie Usta-wodawczym Władysław Kowalski, przedstawiciel Stronnictwa Ludowego.

121 AAN, KSU, 739/436, t. 10, s. 54–58, 739/465, t. 2, s. 9–14, 739/470, t. 5, s. 37–42, Akta personalne posłów; por. też, Sprawozdanie stenograficzne z 1 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z 4 II 1947 r., Warszawa 1947. W Sejmie Ustawodawczym funkcje wicemarszałków pełnili: Wacław Barcikowski reprezentujący Stron-nictwo Demokratyczne i Stanisław Szwalbe, reprezentujący Polską Partię Socjalistyczną, od 1 VII 1945 r. za-stępca Prezydenta Krajowej Rady Narodowej, Roman Zambrowski, przedstawiciel Polskiej Partii Robotniczej.


Schemat 3. Schemat organizacyjny Kancelarii Sejmu Ustwodawczego uchwalony 7 czerwca 1950 roku

Źródło AAN, BP KRN, 579/433, s. 40 Statut Kancelarii Sejmu Ustawodawczego uchwalony 7 czerw-ca 1950 roku.

Do zakresu działania Biura Personalno-Organizacyjnego w zakresie spraw personal-nych należały sprawy osobowe i dotyczące diet posłów oraz pracowników kancelarii,

Prezydium Sejmu Marszałek Sejmu

Przewodniczący Komitetu Rozbudowy Sejmu

Szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Zastępca szefa KSU

Dyrektor Biura Personalno--Organizacyjnego

Kierownik Sam. Referatu Osobowego

Dyrektor Gabinetu Marszałka

Dyrektor Biura Administracyjnego

Kierownik Sam. Referatu Płac Sekretariat Marszałka

Naczelnik Wydziau Gospodarczego

Kierownik Sam. Referatu Organizacji i Kontroli

Sekretariat Wicemarszałka S. Szwalbe

Naczelnik Wydziau Techniczno-Budowlanego

Kierownik Sam. Referatu Socjalnego

Sekretariat Wicemarszałka W Barcikowskiego

Naczelnik Wydziau Finansowo-Budżetowego

Kierownik Działu Poselskiego

Sekretariat Wicemarszałka R. Zambrowskiego

Naczelnik Wydziau Nieruchomości Sejmowych

Kierownik Działu Pracowniczego

Dyrektor Biura Prawnego

Kierownik Referatu Administracyjnego

Kierownik Działu Poselskiego

Dyrektor Biura Parlamentarnego

Kierownik Zarządu Domu Poselskiego

Kierownik Działu Pracowniczego

Naczelnik Wydziału Prac Parlamentarnych

Komendant straży Marszakowskiej

Kierownik Działu Organizacji Spraw

Naczelnik Wydziału Stenografii i Diariusza

Kierownik Sam. Referatu Inwestycji

Kierownik Działu Kontroli Wewnętrznej Spraw

Oddział Redaktorów Sprawozdań

Stenograficznych

Dyrektor Biblioteki Sejmowej

Kierownik Referatu Ogólnego

Oddział Redaktorów Diariusza

Kierownik Sam. Referatu Ogólnego

Kierownik Referatu Zaopatrzenia

Kierownik Referatu Ekspedycji

Kierownik Sam. Referatu Uzupeniania Księgozbioru

Kierownik Referatu Samochodowego

Kierownik Oddziału Praac Plenarnych i Komisyjnych

Kierownik Sam. Referatu Opracowania Ksigozbioru

Kierownik Referatu Ogrodniczego Hala Maszyn

Kierownik Sam. Referatu Czytelni i Biblioteki

PodrcznejStołówka Powielarnia i Skład Druku

Kierownik Referatu Archiwum


a także sprawy socjalne posłów i pracowników oraz prowadzenie naboru pracowników i ich szkolenie. Biuro zobowiązane było też do prowadzenia ewidencji i sporządzania pla-nów pracy i sprawozdań statystycznych ze stanu mandatów poselskich, a także ze stanu zatrudnienia pracowników kancelarii. Ono też odpowiadało za organizację pracy i kontro-lowało wykonanie prac kancelaryjnych. Współpracowało też z organizacjami politycznymi i społecznymi, funkcjonującymi przy Kancelarii Sejmu.

Zakres prac Biura Prawnego obejmował następujące zadania: badanie pod względem formalnym wpływających do sejmu projektów ustaw, zgłaszanie do nich formalnych po-prawek, udział w posiedzeniach komisji sejmowych, załatwianie wnoszonych pod obrady sejmu skarg i petycji, wydawanie opinii prawnych w sprawach wynikających z działalności sejmu i jego kancelarii oraz prowadzenie studiów nad zagadnieniami prawa konstytucyjne-go, prawa parlamentarnego i zasad techniki legislacyjnej. Marszałek sejmu powierzył także z dniem 1 lutego 1950 r. Władysławowi J. Tomorowiczowi, dyrektorowi Biura Prawnego KSU, prowadzenie Sekretariatu Unii Międzyparlamentarnej, który dotychczas funkcjono-wał przy Sekretariacie Marszałka Sejmu. Równocześnie akta Grupy Unii Międzyparlamen-tarnej przejęło Biuro Prawne, od Barbary Wąsowicz, sekretarki w Gabinecie Marszałka Sejmu, na podstawie protokołu zdawczo-odbiorczego z 7 lutego 1950 r.122

Ze sprawozdania z działalności Biura Prawnego za okres od 1 stycznia do 31 grud-nia 1951 r.123, złożonego przez dyrektora Władysława J. Tomorowicza wynika, że biuro w okresie sprawozdawczym zaopiniowało 117 aktów prawnych, wiążących się z działal-nością Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, 238 petycji i zażaleń obywateli adresowanych do sejmu lub marszałka sejmu, 36 pism w sprawach egzekucyjnych, 18 pism w sprawach przeciwko Kancelarii, rozpatrywanych przez Główną Komisję Arbitrażową, 22 pisma skie-rowane do Unii Międzyparlamentarnej, 221 pism informujących poszczególne komórki organizacyjne KSU o obowiązujących przepisach w sprawach gospodarczych. Biuro Praw-ne w tym okresie świadczyło także ustną pomoc prawną w zakresie czynności Kancelarii Sejmu Ustawodawczego i formułowało opinie prawne. Oprócz wyżej wymienionej licz-by wykonanych czynności Biuro zaopiniowało także 45 projektów ustaw, przy czym do 34 projektów zgłosiło swoje poprawki o charakterze formalno-prawnym i techniki legisla-cyjnej, które w ogromnej większości były akceptowane przez Prezydium Rady Ministrów, jak i przez sejm. Przedstawiciele Biura Prawnego uczestniczyli we wszystkich posiedze-niach komisji sejmowych oraz byli obecni na wszystkich posiedzeniach plenarnych sejmu. Pracownicy Biura opracowali na zlecenie wicemarszałka sejmu Romana Zambrowskiego materiały związane z pracami nad projektem konstytucji oraz załatwiali sprawy zlecone przez wicemarszałków: Wacława Barcikowskiego i Stanisława Szwalbego.

Do zakresu działania Biura Parlamentarnego należało przygotowanie do załatwienia przez Izbę projektów ustaw, wniosków, sprawozdań, interpelacji składanych przez posłów oraz spraw wynikających z ustaw lub Regulamin Sejmu. Biuro Parlamentarne zobowiązane było też do sporządzania protokołów, stenogramów, diariuszów z posiedzeń sejmu oraz komisji

122 AAN, BP KRN, 579/425, s. 180–181. 123 AAN, BP KRN, 579/423, s. 11, Sprawozdanie z działalności Biura Prawnego w okresie od 1 stycznia do

31 grudnia 1951 r., teczka: Sprawozdania z działalności Biur i Wydziałów KSU z lat 1947–1951.


sejmowych, wydawania drukiem projektów ustaw, wniosków, sprawozdań stenograficznych, skorowidzów, rejestrów i komunikatów oraz przyjmowania i wysyłania korespondencji zwią-zanej z działalnością sejmu, marszałka i Kancelarii Sejmu. Pracą Biura kierował dyrektor. Za pracę wydziałów odpowiadali naczelnicy wydziałów, a w Ekspedycji jej kierownik.

Do zakresu działania Biura Administracyjnego, oprócz obowiązków przypisanych wcześniej do Działu Administracyjnego, doszły nowe związane z prowadzonymi w sej-mie inwestycjami. Była to konsekwencja włączenia w strukturę organizacyjną Biura Ad-ministracyjnego Samodzielnego Referatu Inwestycji, który miał podwójną podległość. W sprawach związanych z prowadzoną inwestycją (rozbudową gmachu sejmu) podlegał przewodniczącemu Komitetu Rozbudowy Sejmu. Kierownik tego referatu otrzymywał po-lecenia służbowe bezpośrednio od przewodniczącego Komitetu Rozbudowy Sejmu, któ-ry działał na podstawie decyzji Prezydium Sejmu Ustawodawczego z 24 marca 1947 r. W sierpniu 1950 r. Gabinet Marszałka Sejmu opracował Regulamin Komitetu Rozbudowy Sejmu i wprowadził go Zarządzeniem z 3 sierpnia 1950 r. w sprawie regulaminu Komitetu Rozbudowy Sejmu124. Komitet ten tworzyli: przewodniczący – wicemarszałek Sejmu Usta-wodawczego wyznaczony przez marszałka sejmu, zastępca przewodniczącego – minister budownictwa, sześciu członków Komitetu (w tym trzy osoby delegowane przez ministra budownictwa), jeden poseł – członek Sejmowej Komisji Budownictwa, powołany przez marszałka sejmu, projektodawca nowo budowanych gmachów sejmu, jedna osoba delego-wana przez Przewodniczącego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego.

Działalność Komitetu Rozbudowy Sejmu polegała na podejmowaniu przez jego członków uchwał dotyczących prowadzonych prac. W posiedzeniach Komitetu uczestniczyli także bez prawa głosu przy podejmowaniu uchwał, lecz z prawem zabierania głosu i zgłaszania wnio-sków: dyrektor Biura Administracyjnego Kancelarii Sejmu, naczelnik Wydziału Techniczno--Budowlanego Kancelarii Sejmu, zastępca przewodniczącego Zarządu Budowy, główny in-spektor budowy, rzeczoznawca ds. konstrukcyjnych, członek Zarządu Budowy. Ponadto do udziału w pracach Komitetu z głosem doradczym mogli być zapraszani przez przewodniczą-cego w miarę potrzeb przedstawiciele urzędów państwowych i inne osoby spośród fachowców.

Sekretarzem Komitetu był zwyczajowo naczelnik Wydziału Techniczno-Budowlanego Kancelarii Sejmu. Z przebiegu posiedzeń Komitetu i jego Prezydium sporządzano protoko-ły, które podpisywali przewodniczący i sekretarz Komitetu Rozbudowy Sejmu. Podejmo-wane przez Komitet uchwały podlegały wykonaniu przez Zarząd Budowy Gmachu i Kan-celarię Sejmu Ustawodawczego. Kancelaria Sejmu Ustawodawczego zobowiązana była do zapewnienia Komitetowi Rozbudowy Sejmu obsługi kancelaryjnej, księgowo-finansowej i administracyjnej.

Ostatnim ogniwem w strukturze organizacyjnej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego była Biblioteka Sejmowa. Jej funkcje nie zmieniły się w stosunku do wcześniejszych posta-nowień. Gromadziła także i przechowywała w archiwum dokumenty wytworzone w czasie funkcjonowania sejmu.

Określone w sposób ogólnikowy w statucie organizacyjnym Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego zadania dla poszczególnych biur wymagały dopasowania do zadań przydzielo-

124 AAN, KSU, 579/422. s. 76–80.


nych poszczególnym stanowiskom pracy oraz ujęcia ich w formie obowiązków, wpisanych do zakresów czynności. Marszałek sejmu, mając na uwadze tę konieczność, w § 18 statutu zobowiązał szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do wydania instrukcji określającej szczegółowy podział czynności oraz tok urzędowania w Kancelarii Sejmu. Prace nad pro-jektem instrukcji rozpoczęto w kwietniu 1950 r. Potwierdza to przesłana do Sekretariatu szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego przez Władysława J. Tomorowicza, dyrektora Biura Prawnego, opinia w sprawie projektu instrukcji dotyczącej szczegółowego podziału czynności i toku urzędowania w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 27 kwietnia 1950 r.125 oraz zgłoszone przez Bibliotekę Sejmową uwagi do projektu Instrukcji w sprawie szcze-gółowego podziału czynności i toku urzędowania w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, wskazujące na formalistyczne i biurokratyczne procedury projektu, których zasadność była kwestionowana przez pracowników Biura Prawnego126. Równocześnie pracownicy Biura Prawnego w wydanej opinii zamieścili spostrzeżenia o charakterze formalnym i meryto-rycznym, które autorzy instrukcji wykorzystali, nadając jej ostateczny kształt. Wspomniana Instrukcja w sprawie szczegółowego podziału czynności i toku urzędowania w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego ukazała się 23 czerwca 1950 r.127 Dokument składał się z czterech części, podzielonych na odrębnie numerowane rozdziały. Część I zatytułowana „Przepi-sy ogólne” dzieliła się na następujące rozdziały: rozdział I „Przepisy ogólne”, rozdział II „Uprawnienia i obowiązki kierowników”, rozdział III „Odpowiedzialność pracowni-ków”. Część II o tytule „Szczegółowy podział czynności” dzieliła się na 7 rozdziałów: rozdział I „Przepisy wstępne”, rozdział II „Gabinet Marszałka Sejmu”, rozdział III „Biuro Personalno-Organizacyjne”, rozdział IV „Biuro Prawne”, rozdział V „Biuro Parlamentar-ne”, rozdział VI „Biuro Administracyjne”, rozdział VII „Biblioteka Sejmowa”. Część III zatytułowana „Tok urzędowania” poświęcona była omówieniu procedur obowiązujących w wykonywaniu czynności służbowych. Część IV pod tytułem „Przepisy końcowe” zawie-ra klauzulę, że przepisy instrukcji wchodzą w życie z dniem 1 lipca 1950 r.

Rozbudowana struktura organizacyjna Kancelarii Sejmu Ustawodawczego wymaga-ła zróżnicowania pod względem odpowiedzialności i uprawnień pracowników pełniących funkcje, zwłaszcza kierownicze.

W hierarchii stanowisk organu pomocniczego marszałka sejmu najwyższą pozycję zaj-mował szef kancelarii. Jego stanowisko należało do grupy stanowisk o charakterze poli-tycznym i interesu publicznego. Zajmowana pozycja uprawniała go nie tylko do nadawania ogólnego kierunku pracom Kancelarii Sejmu, ale także do udzielania ogólnych wytycznych (dyrektyw), których pozostali pracownicy mieli obowiązek przestrzegać w codziennej prak-tyce służbowej. Był on też koordynatorem prac w ramach Kancelarii Sejmu, ale także repre-zentował ją na zewnątrz w takim zakresie, jaki uważał za stosowny, a także aprobował pro-jekty załatwianych spraw zastrzeżone do jego kompetencji. Był uprawniony do wydawania

125 AAN, BP KRN, 579/425, s. 198–206.126 AAN, BP KRN, 579/425, s. 207–208. Opinia A. Meszorera z Biura Prawnego z 25 V 1950 r., także pis-

mo W.J. Tomorowicza, dyrektora Biura Prawnego skierowane do Dyrektora Biblioteki Sejmowej z 26 V 1950 r. w sprawie uwag do instrukcji urzędowania Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

127 AAN, BP KRN, 579/422, s. 91–133.


zarządzeń w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania Kancelarii Sejmu. W czasie nieobecności z powodu urlopu lub innych przyczyn obowiązki w jego imieniu pełnił wyzna-czony przez niego zastępca. Jeżeli nie było osoby upoważnionej do zastępowania szefa kan-celarii, obowiązki przejmował najstarszy służbowo dyrektor Biura (Gabinetu lub Biblioteki).

Organem doradczym szefa Kancelarii Sejmu było Kolegium Dyrektorów Biur Kance-larii Sejmu. Do zakresu jego działania należały sprawy wspólne dla wszystkich komórek organizacyjnych, w szczególności: sporządzanie ogólnych sprawozdań z działalności biur i wydziałów, przygotowywanie projektów ważniejszych pism okólnych i instrukcji, ustala-nie zasadniczej linii polityki personalnej i dyscypliny pracy oraz sprawy podnoszone przez szefa kancelarii lub członków Kolegium. Terminy posiedzeń Kolegium ustalał szef Kance-larii Sejmu. On też zapraszał na posiedzenia oprócz stałych uczestników dodatkowo dwie osoby, m.in. pierwszego sekretarza Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR i przewod-niczącego Zarządu Koła Związku Zawodowego Pracowników Państwowych. Obowiązek ten wynikał z przyjętej wówczas zasady udziału przedstawicielstw politycznych i społecz-nych w zarządzaniu państwem. Jednak uchwały podejmowane na posiedzeniu Kolegium nie miały mocy wiążącej dla szefa Kancelarii. Pracownicy Biura Prawnego proponowali jeszcze, aby w § 6 Instrukcji, omawiającym zakres działania Kolegium Dyrektorów, zna-lazł się zapis o treści: „Uchwały Kolegium nie wiążą Szefa Kancelarii, który jednak, działa-jąc wbrew uchwałom Kolegium, powinien zawiadomić o tym marszałka sejmu”128. Jednak treść tej uwagi została pominięta w ostatecznej wersji normatywu.

Na drugim miejscu po urzędzie szefa Kancelarii znajdowała się posada dyrektora Biu-ra (Gabinetu Marszałka i Biblioteki Sejmowej). Do zakresu jego czynności należał bez-pośredni nadzór na działalnością podległych mu komórek organizacyjnych oraz ogólne kierownictwo nad ich pracami. Był on uprawniony do wyznaczania spośród grona pra-cowników (naczelników) swojego zastępcy. W razie braku stałego zastępcy i nieobecności dyrektora szef Kancelarii wyznaczał jednego z pracowników do pełnienia obowiązków nieobecnego dyrektora Biura. W razie braku takiego wyznaczenia obowiązki nieobecnego dyrektora pełnił najstarszy służbowo pracownik (naczelnik wydziału lub pracownik rów-norzędny stanowiskiem służbowym lub grupą uposażenia). Dyrektor odpowiadał za orga-nizację pracy w Gabinecie Marszałka Sejmu i Bibliotece. Przeglądał wpływającą do Biura korespondencję i rozdzielał pisma do naczelników wydziałów lub bezpośrednio podle-głych mu kierowników, względnie pracowników załatwiających sprawy, udzielając w mia-rę potrzeb odpowiednich wskazówek. Do obowiązków dyrektora należała także aprobata wszelkich projektów pism, wchodzących w zakres właściwości Biura (Gabinetu, Bibliote-ki) oraz podpisywanie poczty, z wyjątkiem zastrzeżonej do podpisu przez szefa Kancelarii. W ramach bezpośredniego nadzoru nad podległymi mu pracownikami dyrektor Biura or-ganizował konferencje z kierownikami lub pracownikami. Współpracował z dyrektorami pozostałych biur, jeśli wymagały tego załatwiane sprawy. Relacjonował szefowi Kancelarii Sejmu sprawy wymagające jego decyzji oraz informował go o stanie spraw w Biurze (Ga-binecie, Bibliotece) oraz o potrzebach Biura. Dyrektor Biura odpowiadał za warunki pracy personelu, dyscyplinę pracy oraz oszczędności w urzędowaniu. Równorzędne stanowiska

128 AAN, BP KRN, 579/425, s. 201.


w grupie stanowisk kierowniczych zajmowali naczelnicy i kierownicy samodzielnych refe-ratów. Podlegali oni bezpośrednio dyrektorowi Biura (Gabinetu, Biblioteki).

W świetle powyższego przepisu pracami wydziałów kierowali naczelnicy. Mieli też wpływ na obsadę stanowisk kierowniczych podległych im referatów. Zakres obowiązków naczelnika wydziału był porównywalny z zakresem czynności dyrektora Biura. Różnica polegała na zasięgu jego oddziaływania ograniczonym do wydziału. Aprobował on w gra-nicach ustalonych kompetencji wnioski pracowników wydziału (referatów), po uprzednim sprawdzeniu ich legalności oraz ich zgodności ze wskazaniami przełożonych. Oznaczało to, że odpowiadał za stronę prawną i celowość aprobowanej korespondencji. Przekazywał informacje dyrektorowi Biura (Gabinetu, Biblioteki) o stanie spraw w wydziale oraz o jego potrzebach. Egzekwował wykonywanie obowiązków służbowych od podległych sobie pra-cowników wydziału. W czasie nieobecności naczelnika obowiązki w jego imieniu pełnił najstarszy służbowo kierownik referatu lub pracownik merytoryczny, jeżeli nie został wy-znaczony przez dyrektora Biura stały zastępca naczelnika wydziału.

Do najniższych w hierarchii stanowisk kierowniczych w Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego należała funkcja kierownika referatu. Zakres jego obowiązków był zbliżony do zakre-su obowiązków naczelnika wydziału. Różnica polegała na zasięgu oddziaływania ograniczo-nym do referatu oraz uwarunkowana była stopniem zależności służbowej i organizacyjnej.

Instrukcja przewidywała także odpowiedzialność pracowników za sumienne, dokładne, zgodne z prawem, szybkie, celowe i oszczędne wykonywanie powierzonej pracy. Pracow-nik merytoryczny (referent spraw) zobowiązany był do dokładnej znajomości przepisów, odnoszących się do zagadnienia, wchodzącego w zakres jego obowiązków oraz do zgroma-dzenia materiałów, potrzebnych do załatwienia sprawy. Odpowiadał też za treść projektu pisma, która miała być zgodna z danymi zawartymi w zebranych aktach. On też ponosił odpowiedzialność za przechowywanie powierzonych mu akt. Pracownicy zaliczeni do gru-py fachowców (radcowie prawni, pracownicy techniczni) odpowiadali dodatkowo za zała-twienie sprawy, zgodne z wymogami danej gałęzi wiedzy fachowej.

Szczególna odpowiedzialność spoczywała na komendancie Straży Marszałkowskiej, który odpowiadał za stan bezpieczeństwa, spokoju i porządku na terenie sejmu oraz bez-pieczeństwo przeciwpożarowe. Szczegółowy zakres czynności, sposób pełnienia służby oraz odpowiedzialność służbową członków Straży Marszałkowskiej regulowała specjalna instrukcja, stanowiąca uzupełnienie omawianej instrukcji129.

W części II omawiana instrukcja określiła szczegółowy podział czynności, wyliczając kategorie spraw, których załatwienie należało do obowiązków poszczególnych jednostek organizacyjnych, a w ramach tych jednostek do poszczególnych stanowisk. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych, powstających na tle szczegółowego podziału czynności, wpisa-ne było do zakresu obowiązków Biura Personalno-Organizacyjnego.

Zgodnie z postanowieniami instrukcji zakres czynności przypisany do Gabinetu Mar-szałka Sejmu był rozdzielony na stanowiska: Dyrektora Gabinetu Marszałka Sejmu, Sekre-tariat Marszałka Sejmu i sekretariaty wicemarszałków:

129 AAN, BP KRN, 579/422, s. 35–38, Instrukcja dla Straży Marszałkowskiej została zatwierdzona przez marszałka Sejmu Ustawodawczego i wprowadzona Zarządzeniem nr 472 z września 1949 r.


a) Dyrektor Gabinetu Marszałka Sejmu załatwiał sprawy zlecone przez marszałka sej-mu oraz sprawy reprezentacyjne, wynikające ze stosunku marszałka do naczelnych władz państwowych.

b) Sekretariat Marszałka Sejmu wykonywał czynności kancelaryjne, czuwał nad prze-strzeganiem ustalonych form zachowania (etykiety), wynikających z obowiązują-cego ceremoniału podczas uroczystości i zjazdów z udziałem marszałka sejmu lub jego oficjalnego przedstawiciela, obsługiwał od strony technicznej podróże służbo-we marszałka sejmu, posiedzenia Rady Państwa oraz załatwiał sprawy związane z posiedzeniami sejmu w zakresie, wynikającym z dyrektyw marszałka sejmu.

c) Sekretariaty wicemarszałków oprócz czynności kancelaryjnych, załatwiały sprawy związane z reprezentacją wicemarszałków oraz sprawy służbowe przez nich zlecone itd.

Zakres czynności Biura Personalno-Organizacyjnego został rozdzielony następująco: a) Dyrektor Biura Personalno-Organizacyjnego: był uprawniony do angażowania,

przenoszenia, karania i zwalniania pracowników etatowych i kontraktowych, orga-nizowania szkoleń dla personelu Kancelarii. On też prowadził listy kwalifikacyjne pracowników KSU, załatwiał wnioski o awanse, odznaczenia i nagrody, dokonywał rozdziału etatów oraz przydzielał mieszkania pracownikom. Przygotowywał projek-ty statutu organizacyjnego i zakresów czynności, wydawał zarządzenia w sprawach wyraźnie zastrzeżonych przez szefa Kancelarii do osobistego omówienia.

b) Sekretariat Biura oprócz czynności kancelaryjnych wydawał legitymacje posłom i pracownikom KSU, prowadził podręczną bibliotekę Biura.

c) Samodzielny Referat Osobowy dzielił się na dwa działy: Dział Poselski prowadził sprawy socjalne posłów (leczenie, wczasy, bezpłatne korzystanie z państwowych środków komunikacji, zasiłki rodzinne), gromadził akta personalne posłów, prowa-dził kartoteki oraz sporządzał sprawozdania statystyczne posłów (według przynależ-ności partyjnej, zawodu, adresów). Dział Pracowników odpowiadał za sprawy wyni-kające z polityki personalnej, związane z doborem i rozmieszczeniem pracowników na właściwych stanowiskach oraz sprawy wynikające z uprawnień pracownika, jak również orzeczenia o powstaniu, zmianie i utracie prawa do uposażenia i dodatków. Załatwiał sprawy socjalne personelu Kancelarii (urlopy, leczenie, ubezpieczenie), prowadził ewidencję pracowników (skorowidze i kartoteki) oraz akta personalne, czuwał nad dyscypliną pracy. Sporządzał sprawozdania statystyczne o stanie zatrud-nienia, wydawał zaświadczenia, wynikające ze stosunku służbowego, prowadził do-chodzenie w sprawie przewinień pracowników.

d) Samodzielny Referat Płac dzielił się na dwa działy: Dział Poselski rozliczał posłów, dokumentując te czynności w prowadzonej kartotece oraz sporządzał listy diet i za-siłków rodzinnych. Dział Pracowniczy rozliczał pracowników KSU (a także osoby zatrudnione na czas posiedzeń sejmu), odnotowując wykonane czynności w karto-tekach, sporządzał listy płac, listy zasiłków rodzinnych, premii, nagród, zapomóg, naliczał składki ubezpieczenia społecznego, gromadził zbiory dokumentów stano-wiących podstawę do wynagrodzenia, kontrolował spłatę udzielonych pożyczek.

e) Samodzielny Referat Organizacji i Kontroli Wewnętrznej odpowiadał za organiza-cję i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Dzielił się na dwa działy:


Dział Organizacji Spraw opracowywał teksty statutu organizacyjnego, regulaminu i zarządzeń wewnętrznych w sprawie trybu urzędowania i kolejne ich nowelizacje, rozstrzygał wątpliwości kompetencyjne na tle szczegółowego podziału czynności, sprawował pieczę nad ich stosowaniem, opracowywał przepisy dotyczące postępo-wania z aktami tajnymi i poufnymi KSU i wydawał opinie do projektów dokumen-tów usprawniających pracę KSU. Uczestniczył w pracach Komisji Racjonalizacji Druków i Wydawnictw Urzędowych przy Prezydium Rady Ministrów. Dział Kon-troli Wewnętrznej Spraw przeprowadzał na zlecenie szefa Kancelarii lub dyrektora Biura Personalno-Organizacyjnego kontrole doraźne, informując o ich wynikach zleceniodawców, współpracował z Najwyższą Izba Kontroli. Kontrolował także sposób wykonania zarządzeń pokontrolnych.

f) Samodzielny Referat Socjalny zabezpieczał pracownikom miejsca dla dzieci w żłob-kach, przedszkolach, na koloniach, obozach, wczasach. Organizował dożywianie dzieci w świetlicach. Podejmowane działania w zakresie spraw socjalnych były konsultowane z przedstawicielami Koła Związków Zawodowych Pracowników Państwowych przy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Zakres czynności Biura Prawnego został rozdzielony na następujące stanowiska: a) dyrektor Biura Prawnego kierował pracami Biura, b) Sekretariat wykonywał czynności kancelaryjne i prowadził podręczną bibliotekę

Biura.c) Starsi radcowie: badali pod względem formalnym wpływające do sejmu projekty

ustaw, załatwiali skargi i petycje przesyłane do sejmu, opracowywali opinie praw-ne oraz poprawki do projektów ustaw, uczestniczyli w posiedzeniach komisji sej-mowych z prawem zgłaszania poprawek do projektów ustaw, brali udział w konfe-rencjach ministerialnych poświęconych sprawom legislacji, prowadzili studia nad zagadnieniami prawa konstytucyjnego, prawa parlamentarnego oraz techniki legis-lacyjnej.

Zakres czynności przypisany do Biura Parlamentarnego realizowały następujące ko-mórki organizacyjne, a także wydzielone stanowiska pracy: dyrektor Biura Parlamentarne-go, Sekretariat, Wydział Prac Parlamentarnych, naczelnik Wydziału Prac Parlamentarnych, Oddział Prac Plenarnych i Komisji, Hala Maszyn, Powielarnia i Skład Druku, Wydział Stenografii i Diariusza, naczelnik Wydziału Stenografii i Diariusza, Oddział Redaktorów Sprawozdań Stenograficznych, Oddział Redaktorów Diariusza, Ekspedycja:

a) dyrektor Biura Parlamentarnego wspólnie z naczelnikiem Wydziału Prac Parla-mentarnych sporządzał projekty porządków dziennych posiedzeń sejmu oraz plany pracy Biura z uwzględnieniem czasu trwania sesji i posiedzeń sejmu, nadzorował ostateczne przygotowanie do przekazania rządowi uchwalonych przez sejm ustaw, wniosków, rezolucji i uchwał, pilnował terminów druku wydawnictw, związanych z pracami sejmu i komisji sejmowych, koordynował prace wydziałów Biura, pełnił nadzór nad obiegiem korespondencji w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, odpo-wiadał za przechowywane w Biurze akta.

b) Sekretariat oprócz zwykłych czynności kancelaryjnych, prowadził ewidencję po-słów, zawiadamiał o terminach posiedzeń sejmu i jego komisji, prowadził kolportaż


wydawnictw sejmowych i innych, pilnował dyscypliny pracy Biura, prowadził pod-ręczne archiwum akt administracyjnych (ogólnych) Biura.

c) Wydział Prac Parlamentarnych sporządzał protokoły, sprawozdania i komunikaty z posiedzeń sejmu i jego komisji, drukował i dokonywał korekty w wydawnictwach sejmowych (w projektach ustaw, wniosków, rezolucji, uchwał sejmu oraz skorowi-dzów do nich), prowadził podręczne archiwum, którego zasób stanowiła dokumen-tacja z działalności ustawodawczej sejmu. Powyższe zadania były realizowane pod nadzorem naczelnika Wydziału przez wyspecjalizowane oddziały: Oddział Prac Ple-narnych i Komisyjnych, Halę Maszyn, Powielarnię i Skład Druków. Szczegółowy ich podział obejmowały zakresy czynności dla poszczególnych oddziałów.

Naczelnik Wydziału Prac Parlamentarnych pełnił nadzór nad ustalaniem treści spra-wozdań i komunikatów z posiedzeń sejmu i jego komisji, emitowanych w radio i publi-kowanych w prasie. Oddział Prac Plenarnych i Komisyjnych pod nadzorem sekretarza plenum przygotowywał komunikaty oraz materiały dla marszałka sejmu, sporządzał pro-tokół posiedzenia sejmu, ustalał tekst uchwalonych ustaw i podjętych uchwał, współ-uczestniczył przy sporządzaniu skorowidzów do ustaw, wniosków, uchwał i interpela-cji poselskich. Podobne czynności do wyżej opisanych wykonywali sekretarze komisji sejmowych, przygotowując komunikaty z posiedzeń komisji i materiały dla przewodni-czącego komisji, sporządzali protokoły, sprawozdania z przedłożonych poprawek po-selskich i rządowych do projektów ustaw, prowadzili dzienniki komisji. Hala Maszyn sporządzała maszynopisy dokumentów wytworzonych w toku prac legislacyjnych sejmu i jego komisji. Powielarnia i Skład Druków kopiowała na potrzeby sejmu i jego komisji materiały, konserwowała sprzęt, przechowywała i kolportowała wydawnictwa sejmowe i urzędowe.

a) Wydział Stenografii i Diariusza sporządzał stenogramy i diariusze z posiedzeń sej-mu oraz jego komisji, a także skorowidze do stenogramów, drukował sprawozda-nia stenograficzne z posiedzeń sejmu. Powyższe czynności były realizowane przez pracowników dwóch Oddziałów: Redaktorów Sprawozdań Stenograficznych oraz Redaktorów Diariusza. Naczelnik Wydziału utrzymywał też łączność z Klubem Sprawozdawców Parlamentarnych.

b) Ekspedycja prowadziła dziennik podawczy, przyjmowała i rozdzielała otrzymaną z zewnątrz korespondencję, załatwiała prenumeratę czasopism, prowadziła kasę ekspedycji.

Najbardziej rozbudowaną strukturę organizacyjną w Kancelarii Sejmu Ustawodawcze-go miało Biuro Administracyjne. W ramach Biura funkcjonował Sekretariat, cztery wy-działy, Straż Marszałkowska i Samodzielny Referat Inwestycji.

a) Dyrektor Biura Administracyjnego odpowiadał za przygotowanie przez Wydział Finansowo-Budżetowy projektu preliminarza budżetowego Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego, który przedkładał marszałkowi sejmu do akceptacji, zatwierdzał wy-datki i zamówienia Biura Administracyjnego powyżej kwoty 100 tys. zł do 1 mil. zł, decydował o zakwaterowaniu osób w Domu Poselskim na czas dłuższy niż 3 dni.

b) Sekretariat zapewniał obsługę kancelaryjną Biura, z wyjątkiem Wydziału Technicz-no-Budowlanego, który posiadał odrębny sekretariat.


c) Wydział Gospodarczy zaopatrywał biura KSU w materiały biurowe, dysponował taborem samochodowym, zarządzał ogrodem i ruchomościami, zapewniał wyży-wienie posłom oraz pracownikom KSU. Odpowiadał też za zaopatrzenie willi w Ot-wocku130 i mieszkań reprezentacyjnych. Powyższe zadania były realizowane przez pięć referatów: Ogólny, Zaopatrzenia, Samochodowy, Ogrodniczy i Stołówkę.

d) Wydział Techniczno-Budowlany sprawował techniczną kontrolę nad budynkami sejmu oraz wszystkimi zainstalowanymi w nich urządzeniami, a jego Sekretariat wykonywał czynności kancelaryjne.

e) Wydział Finansowo-Budżetowy prowadził sprawy związane z gospodarką finansową Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, w szczególności układał preliminarz budżetowy dla Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, czuwał nad właściwym wykorzystaniem kre-dytów, zgodnym z zapisami ustawy skarbowej oraz przepisami rachunkowo-kaso-wymi. Składał okresowo sprawozdania z zamknięcia rachunków Najwyższej Izbie Kontroli i Centralnej Księgowości Ministerstwa Finansów.

f) Wydział Nieruchomości Sejmowych opracowywał preliminarz budżetowy doty-czący wydatków rzeczowo-administracyjnych związanych z administracją gmachu, kontrolował stan techniczny nieruchomości ze specjalnym uwzględnieniem budyn-ków reprezentacyjnych. W ramach Wydziału funkcjonowały dwa referaty: Admi-nistracyjny i Zarządu Domu Poselskiego, które załatwiały sprawy meldunkowe lo-katorów budynków mieszkalnych i gości Domu Poselskiego, naliczały należności z tytułu czynszu, przyjmowały od portierów wpłaty za pobyt w pokojach hotelo-wych, za telefon, za kąpiel, kierowały pracami portierni, numerowych (telefonistek), windziarzy, woźnych, sprzątaczek i praczek.

g) Straż Marszałkowska czuwała nad bezpieczeństwem, spokojem i porządkiem na te-renie sejmu.

h) Samodzielny Referat Inwestycyjny nadzorował prace związane z rozbudową gma-chu sejmu.

i) Biblioteka Sejmowa funkcjonowała na prawach Biura uczestniczyła w ustalaniu polityki kompletowania księgozbioru, reprezentowała w porozumieniu z szefem Kancelarii Sejmu Ustawodawczego interesy bibliotekarzy w instytucjach związa-nych z pracą biblioteczną w kraju i za granicą, utrzymywała kontakty z bibliotekami parlamentów oraz Międzynarodowym Biurem Wymiany Wydawnictw, współpraco-wała z instytucjami naukowymi, wydawniczymi, księgarskimi w kraju i za granicą w zakresie wypracowywania metod pracy bibliotek, sporządzania katalogów oraz zasad opracowywania księgozbioru i korzystania ze zbiorów. Pracą Biblioteki kie-rował dyrektor, bezpośrednio podległy dyrektorowi Biura (następnie Kancelarii) Sejmu Ustawodawczego. W ramach Biblioteki funkcjonowało pięć samodzielnych

130 AAN, KSU, 579/423, s. 14, Sprawozdanie z prac Kancelarii Głównej Biura Sejmu Ustawodawczego RP z 5 V 1948 r. Willa w Otwocku była rezydencją W. Kowalskiego, marszałka sejmu. W Otwocku spędzał on urlop. Wówczas Kancelaria Główna (Ekspedycja) Sejmu Ustawodawczego była zobowiązana dostarczać mu prasę. W sprawozdaniu podano, że według stanu na 5 V 1948 r. było 48 wyjazdów do Otwocka w celu doręczenia marszałkowi prasy.


referatów; Referat Ogólny odpowiadał za organizację pracy Biblioteki, konserwację księgozbioru (introligatorzy), zapewniał obsługę kancelaryjną wszystkim komór-kom organizacyjnym Biblioteki; Referat Uzupełniania Księgozbioru sporządzał za-mówienia na książki i czasopisma; Referat Opracowania Księgozbioru prowadził ewidencję księgozbioru w księgach inwentarzowych; Referat Czytelnia i Biblioteka Podręczna utrzymywał kontakty z czytelnikami, korzystającymi z księgozbioru na miejscu lub w drodze wypożyczeń miejscowych i międzybibliotecznych; Referat Archiwum zbierał wydawnictwa sejmowe przedwojenne i bieżące oraz przygoto-wywał je do oprawy i opracowania, gromadził wydawnictwa parlamentów obcych oraz instytucji międzynarodowych (ONZ, byłej Ligi Narodów, Międzynarodowego Biura Pracy, Światowej Federacji Związków Zawodowych), kompletował wydawni-ctwa urzędowe i ustawodawcze131. Do wydawnictw parlamentarnych zaliczano spra-wozdania stenograficzne z obrad poszczególnych izb, druki i sprawozdania z prac komisji.

Przy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego funkcjonowało Koło Posłów członków Unii Międzyparlamentarnej, które od 1950 r. było obsługiwane przez pracowników Biura Praw-nego. Czynności wykonywane na rzecz Koła były traktowane jako prace społecznie.

Ostatnia zmiana wprowadzona do obowiązującego od 10 czerwca 1951 r. Statutu or-ganizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego wiązała się z inicjatywą powołania wydawnictwa obcojęzycznego pt. Ustawodawstwo polskie. Dokonał jej marszałek sejmu Zarządzeniem z 1 października 1951 r. w sprawie zmiany statutu organizacyjnego KSU RP. Nowelizacją objęto wówczas § 3, § 17, § 18 § 19 Statutu, w których określono zakres dzia-łania tego wydawnictwa, którego Komitet Redakcyjny rozpoczął działalność na podstawie Zarządzenia z 21 lipca 1951 r.132

Wyszczególnione w statucie i uszczegółowione w zakresach czynności zadania rea-lizowali pracownicy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, zatrudnieni na stałych etatach, ryczałtach lub na czas określony, zwłaszcza w okresie posiedzeń sejmu. Stan zatrudnienia w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego ustabilizował się w latach 1950–1952. Zasadniczo liczba osób zatrudnionych w różnej formie utrzymywała się na stałym poziomie. Wahnię-cia w kierunku zwiększenia lub zmniejszenia etatów zależały od centralnego planu etatów przyznawanych corocznie przez Państwową Komisję Etatów w Warszawie oraz od środ-ków finansowych, którymi ten organ dysponował. Stan zatrudnienia w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w latach 1950–1952 ilustruje tabela 8.

131 Rozpoczęte przez Bibliotekę Sejmową po 1945 r. kompletowanie zagranicznych wydawnictw parla-mentarnych było kontynuowane do 1989 r. Na utworzony zbiór składają się sprawozdania stenograficzne z obrad poszczególnych izb, biuletyny informacyjne o pracy parlamentu, dzienniki ustaw bądź wydawnictwa o podob-nym charakterze. Aktualnie w Bibliotece Sejmowej najpełniej reprezentowane są dokumenty urzędowe krajów ustabilizowanych i silnych demokracji, które utrzymują tradycyjnie dobre stosunki z Polską, a więc Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych oraz państw Europy Wschodniej. Szerzej zob. informator Zagranicz-ne wydawnictwa parlamentarne i urzędowe, Biblioteka Sejmowa, Warszawa 1998, s. 5–6.

132 AAN, BP KSU, 579/475, bez paginacji.


Tabela 8. Stan zatrudnienia w Sejmie Ustawodawczym (październik 1950– luty 1952)

Miesiąc i rok Liczba ryczałtów

Liczba etatów stałych

Liczba etatów na czas określony

Ogółem liczba etatów

październik 1950 r. 6 159* 116 275listopad 1950 r. 6 155* 117 272

grudzień 1950 r. 6 157* 114 271styczeń 1951 r. 7 158* 112 270

luty 1951 r. 4 156* 132 288marzec 1951 r. 4 155* 118 273

luty 1952 r. – 113* 142 273

* AAN, BP KSU, 579/432, s.150, Podana liczba 113 osób dotyczy pracowników mianowanych na stano-wiska służbowe w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, liczba 142 osób obejmowała prawdopodobnie pracowników zatrudnionych na ryczałtach, stałych etatach i na etatach na czas określony; por. Pismo szafa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP z 9 lutego 1952 r. skierowane do Państwowej Komisji Etatów w Warszawie.

Źródło: AAN, BP KRN, 579/432, s. 112, Sprawozdanie z kontroli etatów w Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego przeprowadzonych w latach 1948–1952, teczka: Sprawy przykładowe, w tym Protokół kontroli przeprowadzonej w dniach 17–20 kwietnia 1951 r. przez Najwyższą Izbę Kontroli w War-szawie.

Dostępne materiały źródłowe nie pozwalają na wyjaśnienie przyczyn występujących różnic w liczbie zatrudnionych pracowników w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Na przykład w odpowiedzi na zapytanie Najwyższej Izby Kontroli z 30 marca 1951 r. dyrek-tor Biura Administracyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego informował w piśmie z 7 kwietnia 1951 r., że Biuro Personalno-Organizacyjne obsługuje 262 pracowników Kancelarii Sejmu i 400 posłów133, gdy tymczasem w zestawieniu wykonania etatów za marzec odnotowano 273 etaty. Można się domyślać, że powstałą różnicę etatów stanowi-ły wakaty. Działalność Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w zakresie wykonania planu zatrudnienia i preliminarza budżetowego była kontrolowana. Instytucjami upoważnio-nymi do wykonywania czynności kontrolnych w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w powyższym zakresie były: Najwyższa Izba Kontroli i Bank Rolny w Warszawie, jako jednostka refinansująca działalność Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Pierwsza taka kontrola odbyła się w dniach 17–20 kwietnia 1951 r.134 Kontrolujący zgłosili zastrze-żenia do sposobu wykorzystania stanowisk przewidzianych w obowiązującej tabeli stanowisk. W piśmie z 30 kwietnia 1951 r. skierowanym do szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Henryk Kaczyński, p.o. dyrektora Departamentu III Najwyższej Izby Kontroli, żądał przeszeregowania pracowników, zgodnie z wykonywanymi przez nich

133 AAN, BP KRN, 579/473, s. 151. 134 AAN, BP KRN, 579/432, s. 110–111.


czynnościami135. Zastrzeżenia dotyczyły pracowników zatrudnionych na stanowisku refe-rendarza, podreferendarza czy też starszego radcy, wykonujących czynności sekretarza lub magazyniera oraz prace kancelaryjne. Kontrolujący ujawnili także, że dwóch pracowników Kancelaria Sejmu Ustawodawczego mianowała na stanowiska służbowe, których tabela stanowisk, stanowiąca załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1949 r.136 w ogóle nie przewidywała. Na etatach poza tabelą stanowisk byli zatrudnieni Leon Kozera, kierownik archiwum, zatrudniony od 22 lipca 1949 r. oraz Zofia Szymanowska, zatrudnio-na na stanowisku kierownika czytelni od 1 października 1950 r. Na polecenie szefa Kance-larii Sejmu Ustawodawczego Wydział Personalno-Organizacyjny dokonał tylko częściowo korekt w zatrudnieniu pracowników. Uznanie wykonania pozostałych zaleceń Najwyższej Izby Kontroli uzależnił od dodatkowych wyjaśnień. Przytoczony przykład wskazuje na fakt, że przestrzeganie obowiązujących przepisów nie było mocną stroną nawet pracowni-ków Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Kontrolujący nie kwestionowali wprawdzie sposobu wykorzystania środków budże-towych przeznaczonych na zatrudnienie, ale zgłoszone uwagi do sposobu dokonanych w Biurze Personalno-Organizacyjnym przeszeregowań pracowników wiązały się pośred-nio z nieracjonalnym wykorzystaniem środków budżetowych na pensje pracowników KSU, które zostały uznane za zawyżone.

1.2. Zasady obiegu dokumentacji i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego

Zasady prac kancelaryjnych, wypracowane w okresie funkcjonowania Krajowej Rady Na-rodowej oraz nabyta praktyka, były wykorzystywane w pracy Biura Sejmu Ustawodawcze-go RP. Stały się one normami obowiązującymi do czasu opracowania nowych przepisów biurowych dla Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Sprawili to pracownicy zlikwidowane-go urzędu, którzy włączeni zostali do prac organizacyjnych w Biurze Sejmu Ustawodaw-czego, gdzie czynności biurowe wykonywała Kancelaria Główna. Podlegała ona dyrek-torowi Biura, czego potwierdzeniem jest sprawozdanie z 5 maja 1948 r.137, sporządzone przez Janinę Rysińską, kierownika Kancelarii Głównej, na polecenie dyrektora Biura z 29 kwietnia 1948 r. Informuje ono w sposób syntetyczny o wykonanych pracach w pierwszym kwartale 1948 r. Na wykazane w sprawozdaniu czynności składała się obsługa otrzyma-nych z zewnątrz pism, których zarejestrowano w dzienniku podawczym 907, przekazano marszałkowi sejmu i jego zastępcom (trzem wicemarszałkom) imiennie adresowane listy w liczbie 145, skierowane do posłów przesyłki w liczbie 1500, doręczana codziennie prasa dla Prezydium Sejmu, do wydziałów i Biblioteki, przekazanie 6548 listów, z których 790 zarejestrowano w dzienniku podawczym. Na tę liczbę składały się też listy wysłane pocztą (2575), telegramy (1465), przesyłki pocztowe (38) oraz 48 wyjazdów do Otwocka, w celu doręczenia marszałkowi prasy. Kancelaria Główna podejmowała też ze skrytki na Poczcie

135 AAN, BP KRN, 579/432. s. 125–126. 136 DzU 1949, nr 14, poz. 92.137 AAN, BP KRN, 579/423, s. 14–15, Sprawozdanie Kancelarii Głównej Biura Sejmu Ustawodawczego

RP z 5 maja 1948 r.


Głównej listy, przesyłki, książki i czasopisma, zarówno dla Biura Sejmu Ustawodawczego, jak i Biblioteki. Podane liczby załatwionych spraw i obsłużonej korespondencji wskazują na rozwojowy charakter czynności kancelaryjnych w Kancelarii Głównej. Dodać należy, że nie była ona wówczas jedynym miejscem odbioru i rejestracji korespondencji. Potwierdza-ją ten fakt relacje pracowników, ujęte w sprawozdaniach składanych szefowi Biura Sejmu Ustawodawczego.

Wyniki przeprowadzonej analizy sprawozdań wydziałów Biura Sejmu Ustawodawcze-go RP za lata 1947–1948 pozwalają na stwierdzenie, że niektóre z wydziałów Biura Sejmu Ustawodawczego równolegle z Kancelarią Główną wykonywały czynności kancelaryjne dla własnych potrzeb. Tak było na przykład w Wydziale Gospodarczym Biura Administra-cyjnego, informującego w marcu 1947 r. o prowadzeniu dziennika korespondencyjnego i książki doręczeń, a także innych środków ewidencji związanych z jego merytoryczną działalnością. Według stanu na dzień 31 marca 1947 r. w dzienniku korespondencyjnym tego Wydziału odnotowano w kolejnych pozycjach 373 sprawy138. Łącznie za okres od 1 marca do 30 czerwca 1947 r. zarejestrowano w dzienniku korespondencyjnym Wydziału Gospodarczego 1388 spraw. Liczba przesyłanej korespondencji ciągle rosła. Dla porówna-nia z danymi z poprzedniego roku należy wymienić wykonaną w marcu 1948 r. rejestra-cję 696 spraw w Wydziale Gospodarczym. Także niektóre referaty wykonywały czynności kancelaryjne, na przykład Referat Ogólny w okresie od 1 lipca do 30 września 1947 r. zare-jestrował 907 spraw, a w czerwcu 1949 r. liczba poczty w tym Referacie wzrosła do 1477, w tym pisma wpływające osiągnęły liczbę 675 spraw, a poczta wychodząca liczbę 802139.

Biuro Sejmu Ustawodawczego na podstawie obowiązujących przepisów Rozporządze-nia Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach i pieczęciach urzędowych140, a także Rozporządzenia Prezydenta Rzeczy-pospolitej z 20 czerwca 1928 r. o pieczęciach urzędowych141 posługiwało się pieczęciami urzędowymi. Były one następujące: pieczęć tłoczona z godłem państwowym i napisem „Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej”, używana w zasadzie do pieczętowania oryginałów ustaw, metalowa duża z godłem państwowym i napisem „Biuro Sejmu Usta-wodawczego Rzeczypospolitej Polskiej”, pieczęć metalowa mała z godłem państwowym i napisem w otoku „Biuro Sejmu Ustawodawczego RP”, pieczęć nagłówkowa z napisem Biuro Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Pieczęcie miały okrągły kształt i następujące rozmiary: pieczęć do tłoczenia w papierze oraz do tuszu o średnicy 39 mm, do laku o średnicy 30 mm, do legitymacji, paszportów, dokumentów pocztowych itp. o śred-nicy 20 mm. Wyżej wymienione pieczęcie były przechowywane w Wydziale Prac Parla-mentarnych. Gabinet Marszałka Sejmu posługiwał się dwiema pieczęciami: tłoczoną oraz normalną metalową z napisem w otoku „Marszałek Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospo-

138 AAN, BP KRN, 579/423, s. 15, 21, 29, 38, Sprawozdania z działalności Wydziału Gospodarczego Biura Administracyjnego za okres marze – czerwiec 1947 r.

139 AAN, BP KRN, 579/423, s. 45, 64, Sprawozdanie z działalności Referatu Ogólnego za okres 1 VII-31 IX 1947 r. oraz Sprawozdanie z działalności Referatu Ogólnego za czerwiec 1949 r.

140 DzU 1939, nr 2, poz. 8; (tekst jednolity). 141 DzU 1928, nr 65, poz. 593.


litej Polskiej”. Wydziały funkcjonujące w ramach biur Sejmu Ustawodawczego używały dwóch biurowych pieczątek podłużnych kauczukowych o brzmieniu: „Dyrektor Biura Sej-mu Ustawodawczego” oraz Biuro Sejmu Ustawodawczego RP Wydział Prawny” itp.

Prace nad przygotowaniem nowych przepisów kancelaryjnych rozpoczęto w lutym 1948 r., a ukończono je dopiero w kwietniu 1949 r. Przedłużające się prace nad tym nor-matywem były powodem wydania przez Alinę Prószyńską, p.o. dyrektora Biura Perso-nalno-Organizacyjnego KSU, Okólnika nr 17 z 9 lutego 1949 r.142, w celu doraźnego upo-rządkowania obiegu korespondencji wpływającej i wychodzącej. Dokument ten stanowił, że jedyną komórką organizacyjną w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego zobowiązaną do przejmowania korespondencji i rozdzielania jej raz dziennie na poszczególne jednostki or-ganizacyjne jest Ekspedycja, funkcjonująca od 11 września 1948 r. w ramach Biura Parla-mentarnego. Okólnik nr 17 dopuszczał odstępstwo od tej zasady, podyktowane wyjątkową sytuacją, np. wpływami dużej ilości korespondencji jawnej lub korespondencji o charakte-rze pilnym (opatrzonej klauzulą „tajne” lub „poufne”), którą należało doręczyć niezwłocz-nie jej adresatom. W tej sytuacji mogła się odbyć druga dostawa korespondencji w ciągu dnia. W analogiczny sposób uregulowano kwestię wysyłania korespondencji z Kancelarii Sejmu Ustawodawczego na zewnątrz. W tym przypadku komórki organizacyjne zobowią-zane były dostarczyć pisma najpóźniej do godziny 12 (a w soboty do godziny 11) Ekspedy-cji, która wysyłała pocztę, przy czym o cechach pilności przesyłek decydowali dyrektorzy biur. Okólnik przewidywał telefoniczne informowanie kierownika Ekspedycji o cechach pilności przesyłek, zalecał komórkom organizacyjnym prowadzenie rejestracji w dzienni-ku ekspedycji pism zarówno wpływających, jak i wysyłanych. Referentom załatwiającym sprawy nakazywał oznaczać korespondencję w tej samej sprawie numerem „ustalonym na początku”. Motywem podjęcia przez Kancelarię Sejmu prac nad przepisami kancela-ryjnymi były zapisy Okólnika nr 4 Prezesa Rady Ministrów z 5 lutego 1948 r. w sprawie instrukcji kancelaryjnej dla ministerstw i urzędów centralnych, opartego na Uchwale Rady Ministrów z 24 sierpnia 1931 r. W tym Okólniku Prezes Rady Ministrów podkreślił, że przepisy szczegółowe wydane przez właściwych ministrów nie mogą naruszać postano-wień przepisów ramowych z 1931 r.143 Ten warunek zobowiązywał potencjalnych twórców przepisów kancelaryjnych do wzorowania się przy opracowywaniu własnych przepisów kancelaryjnych na rozwiązaniach przyjętych w ramowych przepisach.

W Kancelarii Sejmu Ustawodawczego za przygotowanie wszystkich normatywów od-powiadał Wydział Personalno-Organizacyjny.

Projekt instrukcji kancelaryjnej przygotowali pracownicy Wydziału Personalno-Organi-zacyjnego, czerpiąc wzory z przepisów kancelaryjnych dla administracji rządowej. Przepisy te starano się dopasować do stosowanych w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego procedur w obiegu dokumentacji i struktury organizacyjnej urzędu, wynikającej ze Statutu Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 11 września 1948 r. Fakt posłużenia się wyżej wspomnianym do-kumentem potwierdza zapis Zarządzenia wewnętrznego Szefa Kancelarii Sejmu Ustawo-

142 AAN, BP KRN, 579/432, s. 16.143 MP 1931, nr 196, poz. 237, por. też Dokumentacja w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwal-

ne. Stan prawny na dzień 31 grudnia 1973 r., oprac. K. Radczuk, Warszawa 1975.


dawczego RP z 25 kwietnia 1949 r., wprowadzającego Instrukcję kancelaryjną. Kryterium rozstrzygającym o ostatecznym kształcie konstruowanego dokumentu były doświadczenia pracowników, nabyte w pracy z dokumentacją w toku funkcjonowania parlamentu.

W trakcie prowadzonych badań nie natrafiono na szczegóły związane z przygotowa-niem, jak i przebiegiem prac nad tym normatywem. Otrzymał on nazwę Instrukcja w spra-wie szczegółowego podziału czynności, cz. I: Instrukcja kancelaryjna. Wprowadził go w życie szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Zarządzeniem wewnętrznym z 25 kwiet-nia 1949 r., z mocą obowiązującą wstecz od 15 kwietnia 1949 r.144 Nadzór nad przestrzega-niem postanowień instrukcji szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego powierzył dyrektoro-wi Biura Prawno-Organizacyjnego145.

Instrukcja kancelaryjna dla Kancelarii Sejmu Ustawodawczego składała się z 21 rozdzia-łów, o sześć więcej w stosunku do instrukcji wzorcowej, przy czym nowo utworzone powstały w wyniku podziału jej rozdziałów (obejmujących dwie lub więcej czynności kancelaryjnych) na rozdziały obejmujące pojedyncze czynności. Wyjątek stanowił rozdział „Składnica akt”, którego typowa instrukcja nie przewidywała. Omawiany dokument regulował organizację prac kancelaryjnych i sposób wykonania czynności w poszczególnych punktach zatrzymania dokumentacji. Twórca instrukcji podzielił czynności w Kancelarii Sejmu na dwie grupy, tzn. na czynności wykonywane: 1) centralnie, 2) czynności wykonywane na rzecz poszczegól-nych biur Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Prace zaliczone do pierwszej grupy służyły obsłudze Kancelarii Sejmu Ustawodawczego jako całości i wykonywane były przez dwa działy: Ekspedycję i Składnicę Akt. Czynności zaliczone do drugiej grupy były wykonywane na rzecz poszczególnych biur przez sekretariaty tych biur i Halę Maszyn.

Zakres obowiązków Ekspedycji obejmował: 1) przyjmowanie i rozdzielanie korespon-dencji otrzymanej z zewnątrz, 2) przyjmowanie pism do wysyłki i ich ekspedycję, 3) pro-wadzenie dziennika ogólnego, 4) prowadzenie zeszytu kontrolnego spraw pilnych, 5) pro-wadzenie składnicy akt.

Do zakresu czynności kancelaryjnych sekretariatów w Gabinecie Marszałka, wicemar-szałków, szefa Kancelarii, dyrektorów biur, Biblioteki, wydziałów, Zarządu Domu Posel-skiego i Straży Miejskiej należało: 1) rejestrowanie spraw i oznaczanie pism znakami akt sprawy zgodnie z rzeczowym wykazem, 2) dołączanie pism do akt sprawy, 3) przechowy-wanie akt, a) oczekujących na załatwienie, b) przechowywanie akt ostatecznie załatwio-nych, lecz potrzebnych jednostce administracyjnej do bieżącego urzędowania.

Instrukcja określiła warunki, jakie powinny być spełnione w obiegu pism, do których należały: 1) szybkość w załatwieniu sprawy, 2) obieg pism bez pokwitowań, z wyjątkiem przesyłek: tajnych, poufnych i wartościowych, 3) zastawniki – rewersy w czynnościach związanych z udostępnianiem pism do wglądu pracownikom innych komórek organizacyj-nych, 4) przechowywanie w odpowiednio opisanych teczkach akt spraw w toku załatwiania,

144 AAN, BP KRN, 579/422, s. 46–63, Instrukcja kancelaryjna w sprawie szczegółowego podziału czyn-ności, cz. I wprowadzona Zarządzeniem wewnętrznym Szefa KSU z 25 IV 1949 r. Szefem Kancelarii Sejmu Ustawodawczego był dr Kazimierz Biskupski.

145 Dyrektorem Biura Personalno-Organizacyjnego była wówczas Alina Prószyńska.


aby były dostępne w razie nieobecności ich referenta, 5) zakaz przechowywania akt na zewnątrz w godzinach służbowych.

Instrukcja nie formułowała jednoznacznie, jaki system kancelaryjny ma obowiązywać w pracy biurowej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Jedynie zapis w § 11 ust. 1a sugero-wał, że „rejestrację spraw można zastąpić właściwym układem samych akt” (co miało jako-by oznaczać system kancelaryjny). Sami twórcy przepisów kancelaryjnych opowiadali się za bezdziennikowym systemem kancelaryjnym, czego potwierdzeniem jest zapis, dotyczący na-dawania pismom znaków spraw w oparciu o wykaz. Ten sam § w ust. 2 instrukcji kancelaryj-nej zalecał stopniową likwidację dziennikowego systemu kancelaryjnego w rejestracji spraw. Twórcy wykazu akt definiowali go jako planowy i stały podział akt powstających w toku dzia-łalności urzędu, w którym wyszczególniono przedmiotowe hasła odpowiadające określonym rodzajom akt lub spraw. Każdej pozycji wykazu akt odpowiadała teczka zawierająca akta tej samej kategorii archiwalnej. Wykaz dawał możliwość wydzielania w razie potrzeby podteczek w ramach danego hasła, w celu zróżnicowania akt pod względem ich rodzajów lub przy dużej ilości dokumentacji podziału jej na tomy. Prowadzone podteczki miały być oznaczane cyframi arabskimi. Przewidywano też rewizję rzeczowego wykazu akt z końcem roku kalendarzo-wego w zakresie treści i jego przydatności w pracy kancelaryjnej. Instrukcja zobowiązywała kierowników poszczególnych jednostek organizacyjnych (biur) do składania w Biurze Per-sonalno-Organizacyjnym wniosków z propozycjami zmian. W dokonywanej ocenie wykazu akt należało kierować się następującymi kryteriami: a) łatwością doboru haseł dla powstającej dokumentacji, b) poprawnością przedmiotowego podziału, c) możliwościami, jakie stwarzał wykaz akt w zakresie jego rozbudowy o nowe hasła, d) możliwościami, jakie stwarzał wykaz akt w celu różnicowania akt i wydzielania do podteczek.

Wyżej omówiony wykaz akt funkcjonował prawdopodobnie niezależnie od Instrukcji kancelaryjnej, z pewnością nie był jej załącznikiem. Dostępne źródła nie pozwalają na potwierdzenie faktu zachowania wykazu akt. Za istnieniem tego dokumentu przemawia zachowany jego wyciąg, będący załącznikiem do Instrukcji kancelaryjnej, tzw. „wzór orientacyjny Nr 1 do § 8 ust.1”. Zasady jego budowy ilustruje zestawienie symboli i haseł klasyfikacyjnych zamieszczone w tabeli 9.

Tabela 9. Zestawienie symboli i haseł klasyfikacyjnych wg wykazu rzeczowego podziału akt w Se-kretariacie Biura Personalno-Organizacyjnego KSU Hasła klasyfikacyjne

Symbole klasyfikacyjne Symbole klasyfikacyjne

P. Sprawy osobowe

P.1 Wynagrodzenia

P.11 Dodatki

P.111 Za wysokie kwalifikacje

P.112 Rodzinne


P.113 Zaopatrzenie rządowe

P.114 Wynagrodzenia za prace zlecone, godziny nadliczbowe i prace dodatkowe

P.115 Dodatki wyrównawcze, służbowe, aprowizacyjne

P.12 Nagrody, premie zapomogi

P.13 Podziały

P.14 Mieszkania

P.15 Leczenie

P.151 Ubezpieczenia Społeczne

P.152 Poliklinika Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego

P.153 Lecznica Ministerstwa Zdrowia dla członków Rządu

P.16 Wynagrodzenia pracowników stałych

P.17 Wynagrodzenia pracowników dniówkowych

P.18 Urlopy

P.181 Wypoczynkowe

P.182 Zdrowotne

P.183 Okolicznościowe

P.19 Opieka nad dzieckiem

P.2 Awanse

P.3 Przyjęcia, przeniesienia, zwolnienia

P.31 Przyjęcia, przeniesienia i zwolnienia zwykłe

P.32 Przeniesienia i zwolnienia karne

P.4 Wyjazdy, przejazdy, diety

P.5 Obecność i zachowanie się na służbie

P.6 Szkolenie personelu

P.61 Oświata ogólna

P.62 Kursy fachowe i specjalne


Symbole klasyfikacyjne Symbole klasyfikacyjne

P.63 Kursy językowe

P.7 Legitymacje i zaświadczenia

P.8 Podania o pracę

P.81 Załatwione odmownie

P.82 Do wykorzystania

P.9 Wykazy pracowników i statystyka

P.10 Oceny kwalifikacyjne

Ps. Sprawy poselskie

Ps.1 Posłowie aktualni

Ps.11 Legitymacje i zaświadczenia

Ps.12 Diety i wynagrodzenia

0. Organizacyjne

0.1 Organizacja Kancelarii Sejmu Ustawodawczego

0.11 Wewnętrzna

0.12 Zarządzenia, okólniki i inne

R. Sprawy różne

R.1 Projekty zmiany ustaw

R.2 Imprezy

R.3 Różne

St. Stowarzyszenia, organizacje polityczne i społeczne

St.1 Związek Zawodowy Pracowników Państwowych

St.2 Stowarzyszenie Ogólnopolskiej Ligi Kobiet

Źródło: AAN, KSU, 579/422, s. 61, Instrukcja w sprawie szczegółowego podziału czynności, cz. I: Instrukcja kancelaryjna wprowadzona Zarządzeniem wewnętrznym szefa Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego z 15 kwietnia 1949 r.


Przedstawiony wyciąg z wykazu akt jest w zasadzie planem akt. Brakuje w nim rubryki z określoną kategorią archiwalną. Także niektóre z umieszczonych w rubryce 5 tytułów teczek nie nasuwają skojarzeń, jakie akta powinny być przechowywane w teczkach (np. tytuły teczek „różne”, „sprawy różne”, „podziały”, „leczenie” itp.).

Ekspedycja była oficjalnie jedynym miejscem odbioru korespondencji wpływającej do Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Była też zobowiązana do prowadzenia dziennika ogólnego. W praktyce część korespondencji wpływającej do Kancelarii Sejmu (zwłaszcza w godzinach pozasłużbowych) była odbierana na portierni, także komórki organizacyjne odbierały tutaj pisma od zgłaszających się stron. Instrukcja zalecała przekazać niezwłocz-nie wszystkie pisma do Ekspedycji. W komórce tej sprawdzano stan fizyczny odbieranych przesyłek pocztowych, a dostrzeżone uszkodzenia odnotowywano przy potwierdzeniu odbioru. W przypadku otrzymanych telegramów i pism terminowych przy potwierdzeniu odbioru odnotowywano datę oraz czas odbioru (godzinę i minutę). Do obowiązków Ekspe-dycji należało także otwieranie i rozdział otrzymanej korespondencji.

Postępowanie w tym zakresie Instrukcja kancelaryjna regulowała w następujący spo-sób: 1) pisma adresowane imiennie lub przeznaczone do rąk własnych adresatów nale-żało bez otwierania kopert przekazać odbiorcy. W analogiczny sposób należało postąpić z pismami poufnymi i tajnymi; 2) dokładnie sprawdzić zawartość kopert i odnotować ewentualne braki załączników. Z definicji zapisanej w instrukcji kancelaryjnej wynika, że za załącznik należało uważać luźne kartki papieru, pisma, broszury i książki; 3) do pism nieposiadających adresu nadawcy, dat, a także do odwołań, skarg i zażaleń, należało do-łączyć koperty; 4) odcisnąć pieczęć wpływu z datownikiem na pierwszej stronie każdego pisma wpływającego z zewnątrz. Analogicznie należało postąpić z kopertami, które nie nosiły znamion korespondencji prywatnej, a które bez otwierania należało przekazać ich odbiorcom. Z czynności polegającej na odciskaniu pieczątki wpływu i rejestracji przesy-łek były zwolnione czasopisma, materiały reklamowe i inne pisma niewymagające zała-twienia oraz dokumenty lub przedmioty nadesłane bez pism. W przypadku tych ostatnich przesyłek należało dołączyć do nich czystą kartkę z odciskiem pieczęci wpływu i notatką objaśniającą; 5) niezwłocznie odesłać adresatowi bez otwierania i opieczętowywania pisma mylnie skierowane oraz przekazać korespondencję opatrzoną klauzulą „tajne”, „poufne” i listy pieniężne. Przesyłki tajne i poufne wymagały pokwitowana odbioru przez Sekretariat Szefa Kancelarii, który prowadził rejestr takich spraw. Pracownik Ekspedycji przekazywał Sekretariatowi Szefa Kancelarii Sejmu korespondencję przygotowaną do jego dekretacji. Zadekretowane pisma wracały z powrotem do Ekspedycji. Komórka ta zgodnie z dyspozy-cjami umieszczonymi na pismach co do sposobu załatwienia sprawy, rozdzielała pocztę na poszczególne sekretariaty, w nielicznych przypadkach biura i wydziały.

Pracownicy sekretariatów rejestrowali otrzymaną pocztę i oznaczali pisma znakami akt sprawy. Były one złożone z symbolu cyfrowego oznaczającego komórkę organizacyjną (cyfra rzymska) i oznaczenia cyfrowego (cyfra arabska) klasy wynikającej z rzeczowego wykazu akt.

Przy rejestracji spraw sekretariaty miały kierować się określonymi w zapisach § 11 Instrukcji kancelaryjnej zasadami: a) w miarę potrzeb zastępować rejestrację spraw właściwym układem akt (system bezdziennikowy), b) teczki z aktami układać w porządku wynikającym z rzeczo-


wego wykazu akt, c) minimalizować zakres rejestru, d) rejestrować sprawy, a nie poszczególne pisma, e) ewidencjonować sprawę tylko w jednym zapisku. Przepis ten nie precyzował jednak, jaką postać ma mieć rejestr. Instrukcja nie posiadała też załącznika stanowiącego wzór formu-larza, w którym dokonywano czynności związanych z rejestracją spraw. Spod rejestracji były wyłączone m.in. pisma okólne i komunikaty wewnętrzne, gazety i wycinki prasowe, odpowie-dzi na ankiety i dowody doręczeń, druki reklamowe i korespondencja wewnętrzna, pisma mylnie skierowane do Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, sprawy uznane specjalnym zarzą-dzeniem szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego za niepodlegające rejestracji. Instrukcja kancelaryjna polecała sekretariatom prowadzenie dwóch rodzajów skorowidzów korespon-dencji: skorowidza alfabetycznego i chronologicznego, traktowanych jako pomoce kancela-ryjne. W skorowidzach należało odnotowywać jedynie numer pozycji z dziennika ogólnego prowadzonego w Ekspedycji. Skorowidze miały służyć do wyszukiwania akt spraw.

Kolejny etap prac zaczynał się w komórce organizacyjnej odpowiedzialnej za zała-twienie spraw. Polegał na czynnościach związanych z odnotowaniem znaków spraw na kolejnych pismach w tej samej sprawie. W tym celu Kancelaria Sejmu Ustawodawczego wprowadziła następujące oznaczenia:

1. Cyfry rzymskie służące do oznaczenia komórek organizacyjnych dopasowano do przewidzianej w Statucie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 11 września 1948 r., struktury organizacyjnej, a mianowicie: liczba rzymska I – Gabinet Marszałka, II – Biuro Personalno-Organizacyjne, III – Biuro Prawne, IV – Biuro Parlamentarne, V – Biuro Administracyjne, VI – Biblioteka.

2. Duże litery alfabetu służące do oznaczenia akt spraw, np. w Biurze Personalno-Or-ganizacyjnym literą P oznaczono „sprawy pracownicze”, a literami dużą P i małą s (Ps) oznaczono „sprawy poselskie”.

3. Cyfry arabskie służące do oznaczania wydziałów i samodzielnych referatów.Dodatkowo Dyrektor Biura Personalno-Organizacyjnego w Okólniku nr 23 z 10 czerw-

ca 1949 r.146 nawiązał do ustalonych w statucie z 11 września 1948 r. oznaczeń wydziałów cyframi arabskimi, podając przykład, że w ramach Biura Parlamentarnego cyfrą arabską „IV” miały się posługiwać: Wydział Prac Parlamentarnych, Wydział Stenografii i Diariusza oraz Ekspedycja, odnotowując na pismach znak sprawy. Analogicznie w Biurze Admini-stracyjnym cyfry „V” miały używać wydziały: Gospodarczy, Techniczno-Budowlany, Fi-nansowo-Budżetowy, Dom Poselski i Straż Marszałkowska. W tym okólniku podkreślano także, że jednym z ważniejszych założeń instrukcji jest wprowadzenie w ramach struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego jednolitego systemu oznaczania kore-spondencji. Oznaczało to, że instrukcję kancelaryjną powinni stosować wszyscy pracowni-cy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Osobą odpowiedzialną w niej za prawidłową inter-pretację przepisów Instrukcji kancelaryjnej był Roman Krassowski. Był on zobowiązany do udzielania pracownikom wyjaśnień odnośnie praktycznego zastosowania jej przepisów.

Nadany pismu znak sprawy składał się z czterech lub sześciu elementów, w zależności od tego, czy otrzymywało go pismo pozostające w komórce organizacyjnej, czy też wycho-dzące na zewnątrz. Tworzyły go na przykład w Biurze Personalno-Organizacyjnym: cyfra

146 AAN, BP KRN, 579/432, s. 20.


rzymska (Biuro Personalno-Organizacyjne), cyfra arabska (wydział lub samodzielny refe-rat), litera oznaczająca akta sprawy łamana przez liczbę sprawy (np. II-0-P/7). W przypad-ku, gdy pismo wychodziło na zewnątrz dodatkowo wpisywano liczbę dziennika ogólnego, prowadzonego w Ekspedycji, łamaną przez skrót literowy dziennika, np. II-0-P/7-219/Og. Numer sprawy był stałą cechą rozpoznawczą pisma aż do ostatecznego jej załatwienia.

Instrukcja przewidywała cztery formy załatwiania spraw: 1. Formę odręczną – stosowaną przy sprawach mniejszej wagi – polegającą na od-

notowaniu treści załatwienia sprawy bezpośrednio na piśmie pod tekstem, na od-wrotnej stronie pisma lub na osobnej kartce, dołączonej do pisma. W przypadku ważniejszych spraw ręczny czystopis mógł być wypełniony pismem maszynowym lub przy użyciu pieczątki ze słownym napisem. Wysyłanie korespondencji w formie odręcznego czystopisu nie wymagało pozostawiania brulionu lub kopii. Kopię po-zostawiano wówczas, gdy czystopis został napisany pismem maszynowym. W gór-nym prawym rogu pisma pod datą umieszczano skrót „odr.”. W przypadku gdy akta sprawy miały wrócić do jej referenta, odnotowywano skrót z. z. a. (za zwrotem akt). Powyższy sposób załatwiania spraw dotyczył pism wewnętrznego obiegu.

2. Formę brulionową – polegającą na opracowaniu projektu pisma ręcznego, który na-stępnie przepisywano na maszynie, a kopię oryginału pisma pozostawiono w aktach. Ten sposób załatwiania sprawy stosowano w przypadku, gdy sprawa była ważna i wymagała starannego opracowania. Instrukcja opisywała szczegółowo poszczegól-ne elementy, które powinny być w piśmie zawarte.

3. Forma załatwiania z kopią miała zastosowanie, gdy brulion był nieprzejrzysty, a spra-wa zawiła. W tym przypadku należało do akt odłożyć kopię napisaną na maszynie.

4. Załatwianie w formie adnotacji polegało na umieszczeniu na piśmie zwięzłych dys-pozycji i postanowień, co należy robić z aktami lub w jaki sposób sprawę załatwić.

Kolejne rozdziały instrukcji określały zasady sporządzania czystopisów i odbitek doku-mentów. Sporządzone na maszynie czystopisy wymagały podpisania. Uprawnienia do pod-pisywania korespondencji w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego miał szef Kancelarii oraz dyrektorzy biur i upoważnieni przez dyrektorów biur naczelnicy wydziałów, a w szczegól-nych wypadkach referenci. Podpisu szefa Kancelarii wymagały pisma adresowane imiennie do członków rządu, Prezydium Rady Ministrów i Rady Państwa (oprócz spraw zastrzeżonych do podpisu marszałka sejmu, ujętych w art. 5 Regulaminu Sejmu Ustawodawczego RP), pis-ma w sprawach wymagających uzgodnień z szefem Kancelarii Sejmu, które były referowane marszałkowi lub wicemarszałkom sejmu oraz innym organom sejmu. Uprzedniego uzgod-nienia wymagały głównie pisma wychodzące na zewnątrz, raporty, sprawozdania składane marszałkowi i wicemarszałkom, projekty porządków obrad sejmu, pisma w sprawach organi-zacyjnych i awansów pracowniczych. Zasada ta dotyczyła także pism kierowanych do komisji sejmowych. Każdorazowo szef Kancelarii, dekretując pocztę, odnotowywał na piśmie dys-pozycję dotyczącą przedkładania mu do aprobaty projektów pism. Pozostałą wychodzącą na zewnątrz korespondencję podpisywali dyrektorzy biur lub upoważnieni przez nich naczelnicy wydziałów. W szczególnych wypadkach uprawnienia w tym zakresie mieli również referenci.

Napływ korespondencji w dużych ilościach wymusił wprowadzenie ograniczeń we własnoręcznym podpisywaniu czystopisów przez osoby do tego upoważnione. Instrukcja


wprowadziła zasadę, polegającą na umieszczaniu w miejscu podpisu nazwiska i imienia urzędnika, a pod nazwiskiem zwrotu o następującej treści: „za zgodność” z podpisem właś-ciwego urzędnika. W przypadkach uzasadnionych względami praktycznymi podpisy mo-gły być zastąpione przez faksymile.

Własnoręcznego podpisu wymagały pisma o charakterze dokumentu, zaświadczenia, decyzje personalne, orzeczenia i umowy, dokumentacja księgowa (polecenia wpłat), spra-wozdania i wnioski, pisma władz naczelnych, pisma opatrzone klauzulą „tajne” lub „po-ufne”. Marszałek sejmu lub szef Kancelarii Sejmu był uprawniony do wydania decyzji w sprawie własnoręcznego podpisywania korespondencji przez osoby pisemnie upoważ-nione, choć nie wymienione w § 14 ust. 6 Instrukcji kancelaryjnej. Pisma podpisywane w zastępstwie wymagały umieszczenia przed podpisem formuły „w zastępstwie”. Jeśli podpis składała osoba uprawniona do doraźnego podpisywania, przed podpisem umiesz-czała zwrot o treści „za dyrektora”.

Ostatnim etapem w załatwianiu spraw była wysyłka korespondencji. Czynności te na-leżały do obowiązków Ekspedycji. Polegały one na sprawdzeniu przekazanej przez se-kretariaty komórek organizacyjnych korespondencji, czy pisma są podpisane, opatrzone właściwą data i czy mają wszystkie odnotowane w pismach załączniki. Przygotowaną do wysłania pocztę Ekspedycja wkładała do kopert i wysyłała zgodnie z dyspozycjami refe-rentów co do sposobu jej wysłania. Ostatecznie załatwione sprawy odnotowano w księdze ewidencyjnej, wpisując w niej datę i adres odbiorcy. Ten obowiązek spoczywał na sekre-tariatach komórek organizacyjnych. Instrukcja kancelaryjna przewidywała także odręb-ną ewidencję, prowadzoną na kartkach zastępczych dla odpowiedzi spraw terminowych, załatwianych odręcznie. Akta spraw ostatecznie załatwionych miały być przechowywane w sekretariatach biur (wydziałów, działów) przez okres dwóch lat, po tym okresie komórki organizacyjne zobowiązane były do uporządkowania posiadanej dokumentacji. Przez upo-rządkowanie akt rozumiano wypięcie z segregatorów i złożenie do teczek akt spraw, w ko-lejności odnotowania ich w dzienniku głównym, opisanie teczek nazwą biura, wydziału lub referatu, tytułem i znakiem akt ewentualnie uszczegółowienie opisu teczek informacją o rodzaju akt i spraw złożonych w teczkach.

Po upływie dwóch lat, chociaż okres ten mógł być wydłużony, gdy zachodziła taka potrze-ba, komórki organizacyjne przekazywały dokumentację do składnicy akt Kancelarii Sejmu, która zgodnie z regulacją w instrukcji funkcjonowała w ramach struktury organizacyjnej Eks-pedycji. Podstawę przekazania akt stanowił spis zdawczo-odbiorczy sporządzony w dwóch egzemplarzach, którego wzór stanowił załącznik nr 3 do Instrukcji kancelaryjnej. Spis zdaw-czo-odbiorczy akt posiadał 10 rubryk, z których 6 wypełniała komórka organizacyjna przeka-zująca akta, pozostałe rubryki przeznaczone były do wypełnienia przez składnicę akt. Jeden egzemplarz spisu potwierdzony przez pracownika składnicy wracał do komórki przekazującej akta. Drugi egzemplarz zatrzymywała składnica akt. W Składnicy Akt Kancelarii Sejmu doku-mentacja miała być przechowywana przez 8 lat. Po upływie tego okresu pracownicy składnicy akt mieli dokonać podziału akt na kategorie A i B. Równolegle z wyżej wspomnianymi czyn-nościami mieli wydzielać spośród akt obydwu kategorii dokumentację powstałą w toku dzia-łalności legislacyjnej sejmu. Ten rodzaj akt miał być przekazywany w całości do Archiwum Biblioteki Sejmowej. Obieg pism w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego ilustruje schemat 4.


Schemat 4. Obieg korespondencji w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Źródło: AAN, BP KRN, 579/422, s. 46–63, Instrukcja kancelaryjna w sprawie szczegółowego po-działu czynności, cz. I: Instrukcja kancelaryjna wprowadzona Zarządzeniem wewnętrznym Szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 25 kwietnia 1949 r.

Określone w obowiązującej od 15 kwietnia 1949 r. Instrukcji kancelaryjnej obowiązki poszczególnych komórek organizacyjnych w zakresie prac kancelaryjnych nie zawsze były zbieżne z zakresami czynności nadanymi później. Częściowej korekty w tym zakresie do-konano przy okazji opracowywania statutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego, wprowadzonego 10 czerwca 1950 r. Ostateczne rozstrzygnięcia nastąpiły w trakcie opracowywania projektu Instrukcji w sprawie szczegółowego podziału czynności i toku urzędowania w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, z mocą obowiązującą od 23 czerwca 1950 r.147, która określiła szczegółowo zakresy czynności pracowników na poszczególnych stanowiskach pracy.

147 AAN, RP KRN 579/422, s. 92–130.

KancelariaPoczta

(portiernia)Sekretariat

Biura**Ekspedycja* Hala

Maszyn** Składnica

Akt*Referent Szef

KSUDyrektor Naczelnik Czynności

Przyjmowanie pism Dekretacja i zwrot do ekspedycji

Rozdział pism

Rejestracja spraw Znakowanie pism Przygotowywanie konceptów pism akceptacjaSporządzanie czystopisówPodpisywanie pismWysyłanie pism na zewnątrzOdkładanie pism do akt sprawyPrzechowywanie akt spraw zakończonychPrzekazywanie akt do składnicy

Objaśnienia do tabeli: * Czynności wykonywane na rzecz Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.** Czynności wykonywane na rzecz Biur Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Punkty zatrzymania Typowa droga (obieg) pisma Wyjątkowa droga (obieg) pisma


Sytuacja polityczna wytworzona po zjednoczeniu partii robotniczych w grudniu 1948 r. i towarzysząca jej atmosfera podejrzliwości i nieufności, zwłaszcza w kręgach działaczy partyjnych, miała negatywny wpływ na wytwarzanie oraz postępowanie z dokumentacją, zwłaszcza w PZPR. Znajdowało to potwierdzenie w podejmowanych przez gremia kierow-nicze tej partii uchwałach w sprawie wzmożenia ochrony tajemnicy państwowej i służbo-wej we wszystkich dziedzinach życia publicznego. Szerzej o tych problemach pisze Wła-dysław Horst w pracy Kancelarie i archiwa Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej, Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej i Komitetu Cen-tralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1944-1990)148. Ta negatywna inspiracja była przenoszona także do środowisk pracowniczych w urzędach państwowych, zwłaszcza na szczeblu centralnym. Autor wyżej wspomnianej pracy stwierdza, że „dekret w tej spra-wie pierwszy wydał rząd149, ale kierownictwo partii sprawiło, że uczyniono go instrumen-tem w walce politycznej. W uchwale podkreślono znaczenie dekretu o ochronie tajemni-cy państwowej i służbowej, jako jednego z instrumentów walki z wrogiem klasowym. Ta sama uchwała Biura Organizacyjnego KC PZPR (wydana w formie broszury –T.F.), pt. O wzmożenie czujności rewolucyjnej, wskazywała, że należy zwalczać wszystkie objawy bezdusznego, kancelaryjnego załatwiania skarg i zażaleń wpływających do urzędów”150.

Kancelaria Sejmu Ustawodawczego, podobnie jak pozostałe naczelne organy władzy państwowej, realizując postanowienia obowiązującego aktu prawnego, czyniła starania o zorganizowanie Kancelarii Tajnej. Podstawę prawną jej funkcjonowania stanowił art. 15 Dekretu z 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej151.

Problem zachowania tajemnicy służbowej oraz kwestia opracowania instrukcji w spra-wie zabezpieczenia tajemnicy państwowej budziła żywe zainteresowanie kadry kierowni-czej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, na której spoczywał ten obowiązek. Potwierdze-niem tego faktu są wypowiedzi dyrektorów biur odnotowane w protokołach konferencji dyrektorów Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Dyskusję nad tą kwestią rozpoczął Sta-nisław Reymer, dyrektor Biura Parlamentarnego na konferencji, obradującej w dniach 17 i 22 grudnia 1949 r.152 Rozwiązanie tego problemu upatrywał on w zakupie dla Eks-pedycji 4 teczek zamykanych na klucze oraz we wprowadzeniu procedury doręczania przez pracowników portierni korespondencji podlegającej pokwitowaniu. Propozycja z powodu braku środków finansowych nie zyskała poparcia. Uczestnicy konferencji po-stanowili rozwiązać problem zapewnienia bezpieczeństwa dla dokumentacji opatrzonej klauzulą „tajne” i „poufne” zaleceniem przeniesienia lokalu biurowego Ekspedycji do po-koju zajmowanego przez Polską Agencję Prasową. Ustalono też, że korespondencja tajna i poufna będzie przesyłana adresatom w kopertach zalakowanych, pozostała korespon-

148 W. Horst, Kancelarie i archiwa..., Warszawa 2006. 149 Jest tu mowa o dekrecie o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 26 X 1949 r., DzU 1949, nr 55,

poz. 437. 150 W. Horst, Kancelarie i archiwa..., s. 147–148. 151 DzU 1949, nr 55, poz. 437.152 AAN, BP KRN, 579/433, s. 15, Protokół konferencji dyrektorów Biur Kancelarii Sejmu Ustawodaw-

czego w dniach 17 i 22 XII 1949 r.


dencja w teczkach wiązanych lub w papierowych obwolutach przewiązanych sznurkiem. Kwestię opracowania własnych przepisów dotyczących ochrony tajemnicy państwowej i służbowej rozstrzygnął Kazimierz Biskupski, szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, powierzając zadanie opracowania wyżej wspomnianego dokumentu dyrektorowi Biu-ra Personalno-Organizacyjnego. Wydana przez niego dyspozycja została odnotowana w protokole konferencji dyrektorów biur Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 3 stycznia 1950 r.153Mimo podjętych ustaleń odnośnie zabezpieczenia tajemnicy służbowej, dyskusja nad wprowadzeniem dekretu o tajemnicy państwowej i służbowej trwała nadal. Miejscem dyskusji, oprócz konferencji dyrektorów biur KSU były narady robocze pracowników Biura Parlamentarnego KSU, zwoływane w okresie od 9 stycznia 1950 r. do 6 listopada 1951 r.154 W dyskusjach prowadzonych na naradach podnoszono także kwestię niewłaści-wej atmosfery i szerzącego się plotkarstwa, nieporządku, brakoróbstwa oraz niedoskona-łej dyscypliny pracy155. Apel Stanisława Reymera o zaprzestanie intryg i plotkarstwa po-skutkował, ale nie zlikwidował tego zjawiska na zawsze. W październiku 1950 r. pojawiły się ponownie anonimy, plotki i oszczerstwa. Potwierdzeniem są odnotowane w protokole z szóstej konferencji periodycznej pracowników Biura Parlamentarnego KSU z 24 paź-dziernika 1950 r. wypowiedzi dyrektora Biura oraz Wandy Kijewskiej, przewodniczącej Koła Związku Zawodowego Pracowników Państwowych. Wanda Kijewska oznajmiła uczestnikom zebrania, że do niej również, jako do przewodniczącej Związku, dotarły te sprawy „podłych” intryg, dotyczące Biura Parlamentarnego i przyłącza się do opinii dy-rektora Reymera. Związek ostro piętnuje tego rodzaju postępowanie i będzie współpra-cował, aby te intrygi ukrócić. Anonimy, plotki i oszczerstwa są niedopuszczalne i osoby, które to popierają, muszą być napiętnowane156. Spodziewano się, że przy okazji regulacji spraw związanych z zabezpieczeniem tajemnicy służbowej uda się zlikwidować istniejące w Biurze Parlamentarnym niekorzystne zjawiska.

Problem rozluźnienia dyscypliny i nieprzestrzegania zarządzeń o przepustkach w KSU był przedmiotem dyskusji na posiedzeniu Kolegium Dyrektorów KSU 15 listopada 1950 r. Opanowanie kolejnego problemu okazało się na tyle trudne, że postanowiono zwrócić się do Komendanta Straży Marszałkowskiej, aby wydał polecenie sprawdzania, czy wycho-dzący pracownicy posiadają przepustki. Postanowiono też prosić Podstawową Organizację Partyjną PZPR i Koło Związku Zawodowego Pracowników Państwowych przy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, aby żywiej współdziałali w powstawaniu na terenie Kancelarii Sejmu Ustawodawczego atmosfery sprzyjającej dyscyplinie pracy.

Opracowany przez Biuro Personalno-Organizacyjne projekt instrukcji określał zasady zabezpieczania tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Z założeniami projektu instrukcji w sprawie zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbo-wej Walentyna Rolöfs, dyrektor Biura Personalno-Organizacyjnego, zapoznała uczestników

153 AAN, BP KRN, 579/433, s. 20.154 AAN, BP KRN, 579/433, s. 69–98, 105–123. Biuro Parlamentarne KSU było organizatorem ośmiu

narad roboczych. 155 AAN, BP KRN, 579/433, s. 69–72.156 AAN, BP KRN, 579/433, s. 88.


posiedzenia Kolegium Dyrektorów KSU w dniu 27 kwietnia 1950 r.157 W dyskusji, która koncentrowała się wokół zagadnień klauzuli tajności stenogramów sejmowych, druków, diariuszów, Kazimierz Biskupski, szef Kancelarii Sejmu, zgłosił uwagi. Jego propozycje do-tyczyły umieszczenia w instrukcji bardziej szczegółowego wykazu akt tajnych oraz proce-dur obiegu dokumentacji tajnej. Uważał, „że w instytucji tego rodzaju jak Kancelaria Sejmu Ustawodawczego wszelka korespondencja tajna winna wpływać do Szefa Kancelarii Sejmu. Korespondencja ta winna być również przechowywana w jednym sekretariacie”158. W wy-niku dyskusji zadecydowano też, że druki sejmowe należy traktować jako jawne z tym, że przed rozdaniem ich posłom nie należy ich rozpowszechniać, gdyż jawność druk sejmowy uzyskuje dopiero po rozdaniu go posłom. Ustalono, że stenogramy sejmowe po wydruko-waniu są również publikacjami jawnymi, natomiast diariusze sejmowe z posiedzeń komisji poselskich należy traktować nadal jako dokumentację poufną i udostępniać tylko niektórym osobom. Do nadania projektowi instrukcji ostatecznej wersji szef Kancelarii Sejmu powołał podkomisję w dwuosobowym składzie: Walentyna Rolöfs, dyrektor Biura Personalno-Or-ganizacyjnego i Władysław J. Tomorowicz, dyrektor Biura Prawnego. Powyższy dokument otrzymał nazwę Instrukcja o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbowej w Kancela-rii Sejmu Ustawodawczego z 19 czerwca 1950 r.159 i zatwierdził go szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Zgodnie z § 2 Instrukcji obowiązek zachowania tajemnicy państwowej i służbowej spoczywał na wszystkich pracownikach KSU, bez względu na stanowisko i cha-rakter pełnionych funkcji. Pracownik mógł udzielać informacji i wyjaśnień, ale tylko w ra-mach przysługujących mu uprawnień, nadanych obowiązującymi przepisami i zarządzenia-mi przełożonych, które określały zakres jego kompetencji.

Szczególną odpowiedzialność za właściwą organizację ochrony tajemnicy służbowej ponosili dyrektorzy Gabinetu Marszałka Sejmu i Biblioteki Sejmowej. Nadzór nad prze-strzeganiem przepisów o zachowaniu tajemnicy pełnił dyrektor Biura Personalno-Organi-zacyjnego. W Kancelarii Sejmu Ustawodawczego organizacja ochrony tajemnicy polegała na:

1. odpowiednim doborze osób, mających styczność ze sprawami tajnymi i poufnymi, 2. opracowaniu szczegółowych zarządzeń zabezpieczających tajemnicę w ramach da-

nej komórki organizacyjnej i wprowadzeniu ich w życie,3. szybkim i skutecznym reagowaniu w przypadku naruszenia tajemnicy oraz wyciąga-

niu w stosunku do winnych odpowiednich konsekwencji,4. nadzorze nad przestrzeganiem tajemnicy państwowej i służbowej.Gwarantem zabezpieczenia tajemnicy miał być stosunek pracowników do tej kwestii

i ich wsparcie dla obowiązujących zasad poprzez:1. stosowanie obowiązujących przepisów instrukcji i wydanych na jej podstawie za-

rządzeń, 2. przestrzeganie podziału spraw ze względu na stopień zabezpieczenia tajemnicy na

sprawy tajne, poufne i jawne,

157 AAN, BP KRN, 579/433, s. 37.158 Tamże, s. 35–36, 159 AAN, BP KRN, 579/422, s. 85–90.


3. przestrzeganie obowiązującego sposobu postępowania z aktami tajnymi i poufnymi, 4. zabezpieczenie pomieszczeń biurowych, w których przechowywana była dokumen-

tacja.Do spraw tajnych były kwalifikowane takie, których ujawnienie mogło zagrażać obron-

ności i bezpieczeństwu państwa, naruszać interesy gospodarcze lub polityczne państwa polskiego albo państw zaprzyjaźnionych. Do spraw poufnych zaliczano te, które ze wzglę-du na dobro służby lub ze względu na szczególnie ważny interes stron musiały być zacho-wane w tajemnicy. Do tej grupy zakwalifikowano także akta spraw dochodzeń służbowych i dyscyplinarnych, sprawy związane z ruchem służbowym pracowników, oceny kwalifika-cyjne i referencje, plany budynków, dane statystyczne o pracy sejmu, druki sejmowe do chwili rozdania ich posłom, stenogramy sejmowe do czasu zapoznania się z nimi marszałka sejmu oraz diariusze sejmowe z posiedzeń komisji sejmowych, a także sprawy uznane za tajne przez przełożonych pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Kwestie związane z nadaniem dokumentacji odpowiedniej klauzuli rozstrzygał dy-rektor Biura (Gabinetu Marszałka i Biblioteki Sejmowej). Dyrektor Biura miał również uprawnienia do zmiany kwalifikacji dokumentacji oznaczonej klauzulą „tajne”, „poufne”. W jego imieniu czynności związane z przekwalifikowaniem akt wykonywała osoba przez niego wyznaczona. On też decydował o dostępie pracowników Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego oraz innych osób do tej dokumentacji. Instrukcja zabraniała omawiania spraw tajnych i poufnych w rozmowach telefonicznych. Sposób przechowywania akt tajnych i poufnych określał § 19 Instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 19 czerwca 1950 r. Powyższy przepis stanowił, że akta tajne powinny być przechowywane w Sekretariacie Szefa Kancelarii Sejmu, w szafach ogniotrwałych, trudno przesuwalnych i stale zamkniętych. Obowiązek przechowywania akt personalnych tajnych spoczywał na dyrektorze Biura Personalno-Organizacyjnego.

Analogiczne procedury w zakresie zabezpieczenia dokumentacji obowiązywały w od-niesieniu do akt „poufnych”. Wyjątek stanowił zapis dotyczący ich przechowywania, po-nieważ zezwalał na przechowywanie ich w szafach drewnianych, odpowiednio zabezpie-czonych. Procedury związane z obiegiem akt „tajnych” i „poufnych” w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego różniły się od zasad przyjętych w obiegu dokumentacji jawnej, ponie-waż akta tajne kierowane zarówno do szefa Kancelarii Sejmu, jak i do poszczególnych biur, przejmował kierownik Ekspedycji, a nie jej pracownicy. Był on zobowiązany do nie-zwłocznego przekazania tych akt do odpowiednich sekretariatów bez otwierania kopert. W przypadku pism poufnych był obowiązek żądania potwierdzenia odbioru koresponden-cji. Wyjątek stanowiły pisma kierowane do Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, bez wska-zania osoby lub komórki organizacyjnej, które należało przekazać bezpośrednio szefowi Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. W sekretariatach osoby wyznaczone do załatwiania spraw tajnych rejestrowały otrzymaną korespondencję w dzienniku spraw tajnych i pouf-nych, prowadzonych dla każdego sekretariatu odrębnie. Wysyłanie pism „tajnych” i „po-ufnych” odbywało się tą samą drogą, czyli za pośrednictwem Ekspedycji. W Ekspedycji wysyłkę pism tajnych załatwiały osoby do tego wyznaczone.

Pisma tajne sporządzane były według ogólnych zasad kancelaryjnych, z tą różnicą, że w prawym górnym rogu umieszczano czerwony napis „Tajne”, a w lewym dolnym rogu


na ostatniej stronie pod tekstem wymieniano wszystkich adresatów i inicjały maszynistki. Przepisywaniem pism tajnych zajmowała się wyznaczona do tych czynności maszynistka. Bruliony i kalki z konceptami pism były po wykorzystaniu niszczone poprzez spalenie. W podobny sposób postępowano z aktami opatrzonymi klauzulą „poufne”. Instrukcja okre-ślała zasady przygotowania korespondencji tajnej do wysyłki. Korespondencję pakowano do dwóch kopert, przy czym na kopercie wewnętrznej umieszczano adres odbiorcy i na-dawcy, numer sprawy, oznaczenie „Tajne’. Kopertę zaklejano, zabezpieczano przed otwar-ciem pieczęcią lakową, zaciskiem metalowym lub zszyciem i wkładano do drugiej koperty, którą opisywano cechami pisma urzędowego. Wysyłka pism poufnych odbywała się na zasadach ogólnych, dotyczących korespondencji urzędowej.

Mimo wprowadzonych procedur i osobistej odpowiedzialności dyrektorów biur Kance-larii Sejmu Ustawodawczego przestrzeganie przepisów dotyczących tajemnicy służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego szwankowało. Potwierdziły to wyniki kontroli prze-prowadzonych przez komisję, powołaną przez szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do zbadania przestrzegania tajemnicy służbowej. Komisja przeprowadziła w dniach od 23 października do 4 listopada 1950 r. kontrole w siedmiu komórkach organizacyjnych, a mia-nowicie w Bibliotece Sejmowej, Gabinecie Marszałka oraz Biurze Parlamentarnym, Biu-rze Prawnym, Biurze Personalno-Organizacyjnym, Biurze Administracyjnym i Wydziale Techniczno-Budowlanym160 w zakresie przestrzegania przepisów instrukcji o zabezpiecze-niu tajemnicy państwowej i służbowej. Wyniki kontroli Komisja sformułowała w piśmie z 10 listopada 1950 r. skierowanym do szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego161. W toku czynności kontrolnych ujawniono nieprawidłowości w zakresie przestrzegania przepisów instrukcji. Najwięcej zastrzeżeń zgłosiła komisja pod adresem Biblioteki Sejmowej, zarzu-cając Zofii Hryniewicz, dyrektorowi Biblioteki, brak odrębnie prowadzonego dziennika spraw tajnych i poufnych i przechowywanie pism opatrzonych klauzulą „tajne” i „poufne” razem z dokumentacją jawną w segregatorach z korespondencją wychodzącą. Potwierdze-niem była odnaleziona przez komisję kopia odpowiedzi Ministerstwa Obrony Narodowej na pismo „poufne” wraz z załącznikami. Kolejnym uchybieniem było przechowywanie w dostępnym dla wszystkich pracowników pomieszczeniu ogólnej pracowni Biblioteki czasopism zagranicznych bieżących oraz w magazynie razem z książkami i czasopismami krajowymi kompletu czasopism zagranicznych oraz książek zastrzeżonych, które były za-pakowane w paczki. Pomieszczenie było wprawdzie zamykane, ale tylko na jeden zwykły zamek. Klucz od drzwi wejściowych do tego magazynu przechowywał Leon Kozera, kie-rownik magazynu. Komisja natknęła się w biurku stojącym w gabinecie Dyrektora Biblio-teki na „Katalog książek zastrzeżonych”, a w szafie żaluzjowej z tego gabinetu na poufne wydawnictwa bieżące. Pozostałe zastrzeżenia podnoszone przez komisję były wspólne dla pięciu kontrolowanych komórek organizacyjnych: Biblioteki Sejmowej, Gabinetu Marszałka Sejmu oraz Biura Administracyjnego, Biura Parlamentarnego, a także Wydziału Techniczno-

160 AAN, BP KRN, 579/432, s. 83–88, Protokoły kontroli przeprowadzonych w Bibliotece Sejmowej, Biurze Parlamentarnym, Biurze Prawnym, Biurze Personalno-Organizacyjnym, Biurze Administracyjnym, Wy-dziale Techniczno-Budowlanym.

161 AAN, BP KRN, 579/432, s. 79–82.


-Budowlanego i dotyczyły braku szczegółowych zarządzeń dyrektorów odnoszących się do zabezpieczenia tajemnicy. W ocenie Komisji poważnym uchybieniem był brak podpi-sów pracowników na tekście instrukcji, świadczących, że ją przyjęli do wiadomości, brak kluczy do szaf z dokumentacją tajną i poufną, pozostawianie kluczy w drzwiach pokoju biurowego, otwarte pokoje pod nieobecność pracowników, łatwy dostęp do zapasowych kluczy (otwarta gablota z kluczami na portierni), brak w zeszycie adnotacji o wejściach in-nych pracowników do pokoi biurowych pod nieobecność ich użytkowników, brak podziału na akta spraw poufnych, tajnych i jawnych, pozostawianie akt tajnych i poufnych w biurku bez zamka lub na biurku w pokoju naczelnika wydziału.

W Wydziale Techniczno-Budowlanym stwierdzono, że plany budynków przechowywa-ne były w łazience, zamienionej na magazyn. Komisja zaleciła uzupełnienie w dodatkowe zapisy Instrukcji o przestrzeganiu tajemnicy służbowej oraz wzmocnienie pieczy nad prze-strzeganiem jej przepisów. Szef Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, informując uczestni-ków posiedzenia Kolegium Dyrektorów Kancelarii Sejmu Ustawodawczego 15 listopada 1950 r.162 o wynikach kontroli, przypomniał o wydanym dyrektorowi Biura Personalno-Or-ganizacyjnego poleceniu uzupełnienia instrukcji. Znowelizowany dokument uzyskał ak-ceptację marszałka Sejmu i ukazał się w formie Zarządzenia Marszałka z 22 lutego 1951 r. w sprawie zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego163, z mocą obowiązującą od 1 marca 1951 r. W tym normatywie przypomniano ponownie zasady określone w Instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbo-wej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 19 czerwca 1950 r. Treść niektórych paragra-fów została rozszerzona lub częściowo zmieniona. Na przykład w § 1 oprócz pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodawczego zobowiązanych do podejmowania z własnej inicjatywy kroków w celu zabezpieczenia tajemnicy im powierzonej, wymienieni zostali też posłowie. Adresaci powyższego przepisu zostali zobowiązani do niezwłocznego meldowania przeło-żonym o wszelkich okolicznościach, które powodowały lub mogły powodować ujawnienie tajemnicy służbowej. Zmianie uległ też zapis § 2 Instrukcji. Jego nowa treść zmierzała w kierunku ograniczenia uprawnień pracowniczych. W świetle tego zapisu pracownicy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego i osoby postronne miały zakaz udzielania informacji i wyjaśnień w sprawach, będących przedmiotem działalności Sejmu lub Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, chyba że na udzielanie takiej informacji posiadał pracownik zgodę prze-łożonego (naczelnika wydziału lub dyrektora biura). Twórca dokumentu w § 4 wymienił rodzaje dokumentacji stanowiącej tajemnicę państwową. Wśród wyszczególnionych akt były protokoły z przebiegu tajnych posiedzeń sejmu i komisji sejmowych oraz stenogramy, diariusze i korespondencja, akta oznaczone przez marszałka sejmu, wicemarszałków, szefa Kancelarii lub dyrektora Biura klauzulą „Tajne” lub symbolem „TJ” i wszelkie wiadomości o treści tych dokumentów, akta wpływające do Kancelarii Sejmu, zakwalifikowane jako „tajne” przez instytucję, w której została sprawa wszczęta, jak również wiadomości o treści tych akt. Zapis § 11 zalecał powierzanie załatwiania spraw „tajnych” dyrektorom biur oraz naczelnikom wydziałów lub osobom zajmującym stanowiska równorzędne. Zapis § 12

162 AAN, BP KRN, 579/433, s. 46.163 AAN, BP KRN, 579/422, s. 140–143.


dopuszczał telefoniczny sposób załatwianie spraw tajnych, ale tylko przy wykorzystaniu sieci telefonicznej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W § 15 twórca Zarządzenia zobowiązał szefa Kancelarii Sejmu do wydania instrukcji określającej zasady postępowa-nia z aktami poufnymi. Przepisy końcowe Zarządzenia Marszałka Sejmu w § 16 nakładały na szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego obowiązek wydania szczegółowych przepi-sów dotyczących zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej w poszczególnych komórkach organizacyjnych. Pod tą samą datą, co wyżej opisane Zarządzenie, ukazały się kolejno trzy zarządzenia. Zarządzenie II z 22 lutego 1951 r. w sprawie zabezpieczania ta-jemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP164. Zarządzenie to włączyło do spraw tajnych również wiadomości o zamierzonych wystąpieniach pub-licznych marszałka sejmu i wicemarszałków oraz o zamierzonych wyjazdach poza miasto i przejazdach marszałka sejmu i wicemarszałków przez miasto. Zarządzenie III z 22 lutego 1951 r. w sprawie zabezpieczania tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP165 dodało do akt tajnych szczegółowe plany budowy gmachów sejmu oraz wiadomości, które mogłyby ułatwić poznanie tych planów. Zarządzenie IV z 22 lutego 1951 r. w sprawie zabezpieczania tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP166 uznało za tajne sprawy związane z wprowadzeniem zmian przez marszałka sejmu w stenogramach z posiedzeń sejmu oraz we wnioskach i interpelacjach poselskich, egzemplarze stenogramów z dokonanymi zmianami i skreśleniami, podpisane przez marszałka sejmu, egzemplarze wniosków i interpelacji z dokonanymi skreśleniami, jak również odpisy tych wniosków i interpelacji, które po sporządzeniu nowego oryginału miały ulec komisyjnemu zniszczeniu. Z czynności zniszczenia odpisów zalecało sporządzić protokół, który miał być przechowywany w aktach Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Problem przestrzegania przepisów w sprawie tajemnicy służbowej wrócił ponownie na posiedzeniu Kolegium Dyrektorów KSU 28 lutego 1951 r.167 Szef Kancelarii Sejmu polecił dyrektorom biur przeprowadzić narady z pracownikami w celu zapoznania ich z nowym zarządzeniem o zachowaniu tajemnicy służbowej. Dyrektorzy biur zostali zobowiązani także do nadesłania w ciągu trzech dni od daty otrzymania projektu instrukcji uwag do tego projektu, który przygotowano w związku z realizacją zapisu § 15 Zarządzenia Marszałka z 22 lutego 1951 r.

Nadzór nad prawidłowym przestrzeganiem przepisów Instrukcji w sprawie zabezpie-czenia tajemnicy służbowej w komórkach organizacyjnych Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego należał do dyrektora Biura Personalno-Organizacyjnego. Potwierdzeniem jest pismo Stanisława Reymera, dyrektora Biura Parlamentarnego KSU z 16 maja 1951 r., skierowane do dyrektora Biura Personalno-Organizacyjnego informujące o stopniu realizacji zaleceń pokontrolnych Kancelarii Sejmu Ustawodawczego168. Wśród zrealizowanych zaleceń autor pisma wymienił montaż bębenków (rejestrów) w zamkach do drzwi pomieszczeń, w których

164 AAN, BP KRN,.579/422, s. 144.165 AAN, BP KRN, 579/422, s. 145.166 AAN, BP KRN, 579/422, s. 146. 167 AAN, BP KRN, 579/433, s. 46, 52.168 AAN, BP KRN, 579/432, s. 96–98.


przechowywane były maszyny do pisania, materiały piśmienne, druki i protokoły. Uregu-lowano procedury związane z pobieraniem kluczy do pokoi biurowych i przebywaniem w nich w godzinach pozasłużbowych pracowników Biura, jak również przechowywaniem kluczy od biurek służbowych w specjalnej szafce, znajdującej się w sekretariacie Biura Parlamentarnego.

Przygotowany projekt Instrukcji w sprawie zabezpieczania tajemnicy państwowej i służ-bowej przez pracowników Biura Parlamentarnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego169 przewidywał indywidualną odpowiedzialność osób za powierzoną tajemnicę służbową. Każdy pracownik przed zakończeniem urzędowania miał obowiązek chować do szaf do-kumenty będące przedmiotem urzędowania, zamykać je, a klucze chować do środkowej szuflady biurka, zamykanej na klucz, którym tylko on dysponował. Zapasowe klucze od środkowych szuflad biurek, oznaczone nazwiskami pracowników i numerami pokoi biuro-wych, znajdowały się w szafce oszklonej, zaplombowanej przez komendanta Straży Mar-szałkowskiej, wiszącej w jego pokoju. Powyższy projekt instrukcji wprowadzał także zakaz prowadzenia przez pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodawczego rozmów na temat za-łatwianych spraw urzędowych poza miejscem pracy, zwłaszcza w miejscach publicznych.

Dyrektor Biura Parlamentarnego wskazywał na obiektywne przeszkody w pełnej reali-zacji wydanych zaleceń. Zdaniem Stanisława Reymera wynikały one ze stosowanej w pracy parlamentarnej zwyczajowej praktyki, polegającej na „rozdawaniu druków posłom” przed rozpoczęciem obrad posiedzenia sejmu. Tradycyjnie też druki wysyłano posłom wraz z po-rządkiem dziennym posiedzenia sejmu. Niektóre z nich rozdawano przed rozpoczęciem ob-rad lub na sali posiedzeń. Podobny tryb postępowania obowiązywał w przypadku druków przygotowanych na posiedzenia komisji sejmowych. Druki sejmowe od chwili ich rozesłania, czy rozdania posłom, przestały – praktycznie rzecz biorąc – stanowić tajemnicę służbową.

Zapowiedziany w Zarządzeniu Marszałka normatyw ukazał się jako Instrukcja z 8 czerwca 1951 w sprawie manipulacji aktami poufnymi170 z mocą obowiązującą od 10 czerwca 1951 r. Instrukcja nie wniosła nic nowego, była jedynie powtórzeniem zasad określonych w Instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 19 czerwca 1950 r.

Ostatnim normatywem regulującym kwestie zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej w tej kadencji sejmu była Instrukcja z 10 lipca 1951 r. w sprawie zabezpiecze-nia tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP171, z mocą obowiązującą od 1 sierpnia 1951 r. Normatyw uwzględniał propozycje Biura Parlamen-tarnego przesłane przy piśmie dyrektora Biura Parlamentarnego z 16 maja 1951 r., które dotyczyły zasad postępowania osób pełniących dyżury na portierni w Domu Poselskim, w związku z przejmowaniem wpływającej do Kancelarii Sejmu Ustawodawczego kore-spondencji, zwłaszcza poza godzinami urzędowania. Instrukcja stanowiła kolejny etap rea-lizacji zapisu § 16 Zarządzenia Marszałka Sejmu z 22 lutego 1951 r.

169 AAN, BP KRN, 579/432, s.101–104.170 AAN, BP KRN, 579/422, s.157–158. 171 AAN, BP KRN, 579/422, s. 159–160, także 579/425, s. 275–278.


Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że władze naczelnego organu w państwie w zakresie władzy ustawodawczej starały się rozwiązać problemy postępowa-nia z dokumentacją w sposób pragmatyczny, wykorzystując zarówno wiedzę praktyczną pracowników, jak i dostępne wzorce. Przykładem podejmowanych zabiegów są kolejno wydawane zarządzenia i instrukcje regulujące kwestie postępowania z dokumentacją. Dobrym przykładem jest też pismo Władysława Kowalskiego, marszałka Sejmu Usta-wodawczego, z 15 września 1947 r. skierowane do Józefa Cyrankiewicza, prezesa Rady Ministrów, w którym zwracał on uwagę premierowi na nieprawidłowości, spowodowane nieprzestrzeganiem przez pracowników poszczególnych ministerstw obowiązujących prze-pisów i wynikających z nich zwyczajów lub praktycznych potrzeb we współpracy z orga-nami Sejmu Ustawodawczego. Powoływał się na formę odpowiedzi udzielanych na pisma marszałka sejmu przez dyrektorów departamentów lub gabinetu ministra bez zaznaczenia, że odpowiadają w zastępstwie lub z polecenia swego zwierzchnika. Zwracał też uwagę na nieodpowiedni nośnik, na którym sporządzono pismo. Także projekty ustaw, przedkładane przez rząd, były obiektem krytyki marszałka, bo „nie odpowiadały jeszcze – mimo zgła-szanych przez Biuro Sejmu w tej sprawie życzeń – ani wymaganiom archiwalnym, ani też potrzebom praktycznym. Projekty te powinny być składane w trzech równobrzmiących egzemplarzach – przy piśmie resortowego ministra lub podsekretarza stanu, przy czym ory-ginał projektu winien być opatrzony pieczęcią państwową i podpisem zainteresowanego ministra albo uwierzytelniony przez upoważnioną osobę”172. Konstatacje marszałka stały się powodem wydania przez premiera Okólnika nr 20 Prezesa Rady Ministrów do wszyst-kich obywateli Ministrów i prezesa Centralnego Urzędu Planowania z 15 maja 1948 r., w sprawie udzielania odpowiedzi na sejmowe interpelacje poselskie173.

Niektórzy pracownicy KSU nie przestrzegali obowiązujących zarządzeń i okólników, czego potwierdzeniem jest wypowiedź dyrektora Biura Administracyjnego, zamieszczona w protokole konferencji z 17 i 22 grudnia 1949 r.174 Nie udało się wypracować takiego mo-delu organizacji prac kancelaryjnych, w którym wszystkie ogniwa pełniłyby należycie swoje funkcje z korzyścią dla zasobu archiwalnego sejmu. Postępujące zbyt szybko zmiany or-ganizacyjne w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego powodowały, że wprowadzone z dużym nakładem sił przepisy kancelaryjnych traciły na aktualności i wymagały ciągłego aktualizo-wania, co powodowało, że obowiązujące przepisy kancelaryjne nie miały pełnego zastosowa-nia. Równocześnie obowiązujący rzeczowy wykaz akt nie mógł być skutecznym narzędziem rejestracji pism w kancelarii, bo nie obejmował on w sposób jednolity wszystkich rodzajów dokumentacji, jakie wytwarzano lub gromadzono w toku funkcjonowania urzędu.

Niekorzystny wpływ na organizację prac kancelaryjnych organu pomocniczego sejmu miała także wytworzona w kraju sytuacja polityczna, zwłaszcza po 1948 r. Jej odbiciem była atmosfera podejrzliwości, uprzedzeń, łamania dyscypliny, braku szacunku do obo-wiązujących przepisów, którą potępił dyrektor Biura Parlamentarnego, a także szef Kan-celarii Sejmu Ustawodawczego. W Bibliotece Sejmowej powstały zbiory specjalne, czego

172 AAN, PRM, 1/12, s. 9–10 173 AAN, PRM, 5/72, s. 12174 AAN, BP KRN, 579/433, s. 17.


dobrym przykładem są zalecenia pokontrolne z 10 listopada 1950 r. komisji powołanej do zbadania zabezpieczenia tajemnicy służbowej, skierowane do szefa Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego. Komisja zaleciła wówczas wydzielenie i przechowywanie księgozbioru za-strzeżonego i czasopism zagranicznych w odrębnym magazynie. Księgozbiór wydzielony tworzyły czasopisma zagraniczne i książki zastrzeżone, m.in. literatura niepodległościowa. Nowy status tych zbiorów oznaczał, że korzystanie z nich wiązało się z uzyskaniem spe-cjalnego zezwolenia. Wprowadzano utrudnienia w dostępie do tych zbiorów. Mogły z nich korzystać tylko wybrane osoby. Było to konsekwencją kierunku w polityce państwa „na-zwanego okresem «błędów i wypaczeń»”, realizowanego przez oficjalne czynniki sprawu-jące władzę. Autokratyczny system rządów kultywowany przez PZPR, którego przejawem było niedocenianie roli parlamentaryzmu w systemie sprawowania władzy, prowadził do pomniejszana roli sejmu. Malała jego aktywność. Sejm zbierał się coraz rzadziej na krótkie posiedzenia, pozbawione dyskusji, wprowadzono uproszczony tryb podejmowania decyzji, także ustawodawczych (dwóch czytań)175.

1.3. Zasób archiwalny

Zanim przejdę do omówienia zagadnienia stanu zasobu archiwalnego, wyjaśnię termino-logię używaną dla określenia miejsca przechowywania akt spraw zakończonych176 przez dysponentów akt własnych sejmu, jak i zasobu archiwalnego odziedziczonego po jego po-przedniku. W Kancelarii Sejmu Ustawodawczego zwyczajowo dla określenia miejsc prze-chowywania akt miały zastosowanie dwa terminy: „archiwum” i „składnica akt”. Nie były one jednak traktowane jako jednoznaczniki. W celu wyjaśnienia tej kwestii przebadano akta normatywne Sejmu Ustawodawczego i jego organu pomocniczego. Wyniki analizy dokumentów (regulaminu obrad Sejmu Ustawodawczego, statutu Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego, regulaminu organizacyjnego oraz przepisów kancelaryjnych) dają podstawę do stwierdzenia, że terminy „archiwum” i „składnica akt”, choć powszechnie używane dla określenia miejsca przechowywania akt, nie zawsze znaczyły to samo. Najczęściej termi-nem „składnica akt” określano komórkę organizacyjną, przechowującą zasób odziedziczo-ny oraz akta spraw zakończonych, wytworzone przez wszystkie ogniwa Izby, z wyjątkiem wydzielonych rodzajów dokumentów, które były gromadzone w archiwum. Przypuszczać należy, że pod pojęciem „archiwum” rozumiano wydzieloną część struktury komórki orga-nizacyjnej, przechowującą dokumentację wyodrębnioną ze względu na jej specyfikę. Po-twierdzeniem tej tezy jest obecność w strukturze organizacyjnej Kancelarii Sejmu Ustawo-

175 Szerzej zob. J. Pietrzak, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej... s. 33. Autor pisze: „Po zlikwidowaniu opo-zycji w 1947 r., a zwłaszcza po utworzeniu PZPR i skoncentrowaniu władzy w rękach B. Bieruta (równocześnie Prezydenta i Przewodniczącego Rady Państwa i I Sekretarza KC PZPR) Sejm Ustawodawczy stał się organem dyspozycyjnym i wykonawczym wobec PZPR i jej satelitów. Faktycznym centrum władzy stało się Biuro Po-lityczne i Sekretariat KC PZPR, ich transmisją Rząd. Sejm Ustawodawczy zwoływano w razie potrzeby. Usta-wy uchwalano pod dyktando. Znikła kontrolna działalność Rządu. Również pracami nad nową konstytucją od 1949 r. kierował Sekretariat KC PZPR i dopiero w 1951 r. formalnie podjęła je powołana przez Sejm Komisja Konstytucyjna; por. też A. Werblan, Stalinizm w Polsce..., s. 29, 58.

176 Dekret z 29 III 1951 r. o archiwach państwowych, DzU 1951, nr 19, poz. 149.


dawczego więcej niż jednego archiwum. W Sejmie Ustawodawczym RP oprócz Składnicy Akt funkcjonowały archiwa przy Wydziale Prac Parlamentarnych, Wydziale Techniczno--Budowlanym i Bibliotece Sejmowej.

Po raz pierwszy termin „składnica akt” został użyty w dokumentach Krajowej Rady Narodowej. Zastosowano go w Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej Biura Prezydialnego KRN z 31 października 1945 r. Określano nim komórkę organizacyjną przejmującą akta spraw zakończonych, funkcjonującą w strukturze wydziału nadzorującego obieg korespon-dencji w urzędzie.

Problemem, którego władze Sejmu Ustawodawczego nie zdołały rozwiązać w sposób jednoznaczny do końca swojej kadencji, było zorganizowanie Składnicy Akt, przechowują-cej dokumenty wszystkich komórek organizacyjnych Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, a także akt odziedziczonych po Krajowej Radzie Narodowej, przechowywanych w po-kojach biurowych zlikwidowanych komórek organizacyjnych Biura Prezydialnego KRN, których nowymi użytkownikami zostali pracownicy Biura Sejmu. W początkowym okresie funkcjonowania Biura Sejmu Ustawodawczego składnica akt działała w strukturze organi-zacyjnej Wydziału Administracyjnego jako jedno z ogniw Kancelarii Głównej. Po likwida-cji Kancelarii Głównej i utworzeniu Ekspedycji, którą włączono do Biura Parlamentarnego, brak jest danych o losie zasobu archiwalnego zgromadzonego w tej składnicy, prawdopo-dobnie trafił on do Biura Parlamentarnego. Posiadało ono własne archiwum, w którym gromadziło dokumenty dotyczące działalności legislacyjnej Sejmu Ustawodawczego, a po ośmiu latach miało je porządkować i przekazywać do Referatu Archiwum Biblioteki Sej-mowej utworzonego w 1950 r. Własne archiwum miał też Wydział Techniczno-Budowlany, w którym przechowywał dokumentację techniczną obiektów należących do sejmu.

Referat Archiwum Biblioteki Sejmowej, zgodnie z przyjętą koncepcją, miał przecho-wywać akta związane z aktywnością legislacyjną sejmu. Dokumenty wytworzone w związ-ku z obsługą administracyjną sejmu były gromadzone w składnicy akt obsługiwanej przez pracownika Ekspedycji. Ponadto każde z biur posiadało dyskretnie własne archiwum. Ofi-cjalnie istniejący w strukturze organizacyjnej sejmu Referat Archiwum Biblioteki posia-dał jednoosobową obsadę kadrową. W praktyce jednak nie wywiązywał się on ze swoich obowiązków, a to dlatego, że nie dysponował odrębnym lokalem na magazyn archiwalny, przystosowany do przechowywania akt. Brak miejsca w pokojach biurowych pracowników poszczególnych biur sprawił, że sprawa archiwum KSU znalazła się w porządku dziennym posiedzenia Kolegium Dyrektorów 14 marca 1950 r. Uczestniczący w posiedzeniu Stani-sław Regulski, dyrektor Biura Administracyjnego, zwracał uwagę na konieczność prze-kazania do archiwum akt z lat ubiegłych całkowicie załatwionych spraw. Informował też, że „akta te gromadzą się w poszczególnych biurach, gdzie są już niepotrzebne i zabierają jedynie potrzebne miejsce”177. Polemikę z przedmówcą podjęła Zofia Hryniewicz, dyrektor Biblioteki Sejmowej. Szczegóły tej dyskusji omówiono w punkcie 1. 1 rozdziału IV pracy.

Dokumentacja wytwarzana w toku funkcjonowania Sejmu Ustawodawczego, a także jego poprzedniczki Krajowej Rady Narodowej, była rozproszona. Potwierdzeniem jest za-

177 AAN, BP KRN, 579/433, s. 30.


pis w protokole narady roboczej pracowników Biura Parlamentarnego KSU z 10 lutego 1950 r. o następującej treści:

„Przewodniczący ob. Stanisław Reymer wyznacza pod adresem poszczególnych Wy-działów Biura Parlamentarnego następujące zadania:

1. sekretariat Wydziału Prac Parlamentarnych – uporządkuje korespondencję Krajowej Rady Narodowej i Sejmu, rozbije pisma między poszczególne teczki,

2. sekretarze komisji – uporządkują zaległe protokoły Krajowej Rady Narodowej i Sej-mu, spowodują podpisanie zaległych protokołów, sporządzą wykazy rezolucji i de-zyderatów, podjętych przez każdą komisję oddzielnie,

3. sekretarze plenum – uporządkują akta projektów ustaw, wniosków i interpelacji,4. powielarnia – zwróci uwagę na oszczędne zużycie papieru szybkoschnącego oraz na

oszczędną gospodarkę drukami i wydawnictwami sejmowymi,5. Wydział Stenografii i Diariusza – przedłoży plan pracy nad drugim tomem skoro-

widza, Kierownictwo Wydziału przemyśli potrzebę sporządzenia skorowidza do diariuszów z byłej Komisji Skarbowo-Budżetowej i obecnej Planu Gospodarczego i Budżetu”178.

Zlecone sekretariatowi i wydziałom czynności były kontrolowane przez dyrektora Biu-ra. Potwierdzeniem tego jest zapis w protokole z trzeciej narady roboczej pracowników Biura Parlamentarnego KSU z 14 marca 1950 r.179. Wanda Kijewska odpowiedzialna za uporządkowanie pism KRN i Sejmu, zapytana o postęp prac nad rozbiciem koresponden-cji zgromadzonej w sekretariacie Wydziału Prac Parlamentarnych, oświadczyła, że pra-ce w tym zakresie zostały wykonane. Podjęte działania porządkowe nad dokumentacją związaną z aktywnością parlamentarną polegały na dokonywaniu uzupełnień protokołów posiedzeń sejmu i jego komisji w brakujące numery, zebraniu podpisów marszałka sejmu, przewodniczących i sekretarzy komisji na protokołach, odcisków pieczęci oraz oprawie ich i sprawozdań stenograficznych, w twarde okładki.

Przy okazji prowadzonych uzupełnień w aktach KRN i Sejmu Biuro Parlamentarne KSU zwróciło uwagę na kwestię pomijania procedur wynikających z zasady kontrasy-gnaty zarządzeń w sprawie zwołania, otwarcia, odroczenia i zamknięcia obrad sejmu oraz umieszczania na zarządzeniach pieczęci tłoczonej (suchej) Prezydenta. Powodem było Za-rządzenie Prezydenta z 24 października 1950 r. w sprawie zwołania sejmu na zwyczajną sesję jesienną 1950 r., przesłane przy piśmie, sporządzonym na blankiecie szefa Kance-larii Cywilnej Prezydenta RP, podpisane odręcznie przez szefa Kancelarii Rady Państwa i adresowane do szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Stworzony precedens znalazł odbicie w zapytaniu Stanisława Reymera, dyrektora Biura Parlamentarnego, z 30 paździer-nika 1950 r. skierowanym do szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego o interpretację przepisów odnośnie zastosowanej procedury w ww. sprawie180. Odpowiedź Władysława J. Tomorowicza, dyrektora Biura Prawnego, potwierdziła aktualność obowiązującej zasa-dy, iż „zarządzenia w sprawie zwołania, otwarcia, odroczenia i zamknięcia obrad sejmu

178 AAN, BP KRN, 579/433, s. 73.179 Tamże, s. 77. 180 AAN, BP KRN, 579/425, s. 209–212.


podpisuje prezydent, kontrasygnuje prezes Rady Ministrów i przesyła marszałkowi sejmu Ustawodawczego”181. Zgodnie z wymogami na tych zarządzeniach miała być jeszcze od-ciskana pieczęć tłoczona (sucha) Prezydenta RP. Mimo stawianych wymagań ze strony Biura Parlamentarnego, zwyczaj umieszczania na zarządzeniach Prezydenta RP pieczęci tłoczonej (suchej) Prezydenta RP zastosowano tylko jeden raz na zarządzeniu z 9 marca 1948 r. w sprawie zamknięcia 10 marca 1948 r. zwyczajnej sesji jesiennej Sejmu Usta-wodawczego. Za przestrzeganiem tych zasad – zdaniem dyrektora Biura Parlamentarnego – przemawiał fakt, że były one dokumentami uroczystymi i bardzo ważnymi. Były jakby zezwoleniami, na podstawie których sejm dopiero mógł pracować, uchwalać ustawy, żądać ustąpienia ministra. Z tego też powodu należało je sporządzać na odpowiednim blankiecie i umieszczać w nich wszystkie oznaki należne Prezydentowi, a więc – oprócz podpisu – kontrasygnatę szefa rządu i pieczęć państwową. Zarządzenia te dołączano do protokołów z posiedzeń Sejmu Ustawodawczego. Na projektach ustaw rządowych była umieszczana pieczęć państwowa i klauzula „za zgodność”, choć pierwotnie także wyrażano wątpliwo-ści, czy jest potrzebna taka procedura. W końcu jednak ją zastosowano.

Prace nad opracowaniem dokumentów z działalności parlamentarnej przeciągały się ze względu na brak kadry. Maszynistki nie nadążały z przepisywaniem sprawozdań, dia-riuszów, stenogramów i protokołów z posiedzeń sejmowych, protokołów i sprawozdań z posiedzeń komisji sejmowych. Wydłużał się czas przeznaczony na przygotowanie sko-rowidzów osobowych i rzeczowych do stenogramów i diariuszów z posiedzeń sejmu i ich drukowanie. Stanowiły one niezastąpioną pomoc w korzystaniu z dokumentów z prac sej-mu. Na spowolnienie prac nad aktami w Biurze Prac Parlamentarnych miał także wpływ niedobór teczek biurowych w sprzedaży rynkowej. Mniejsza intensywność prac sejmu sprzyjała prowadzeniu przez pracowników Wydziału Parlamentarnego prac porządkowych w obrębie akt sejmowych. Potwierdzeniem jest odnotowana w protokole z siódmej kon-ferencji periodycznej pracowników Biura Parlamentarnego KSU w dniach 9–10 lutego 1951 r. informacja o podejmowanych pracach, polegających na oprawie protokołów z po-siedzeń sejmowych, kompletowaniu aktów legislacyjnych, zbieraniu podpisów na proto-kołach z posiedzeń komisji sejmowych, kompletowaniu akt Krajowej Rady Narodowej182. Pracami porządkowymi prowadzonymi w zespołach archiwalnych sejmu i Krajowej Rady Narodowej interesował się dyrektor Biura Parlamentarnego. O wynikach prac nad aktami Krajowej Rady Narodowej mówił Ludwik Bieliński w sposób następujący:

„W uporządkowanych dotychczas trzech komisjach (Kultury i Sztuki, Komunikacyjnej i Propagandowej) stwierdzono brak podpisów przewodniczących i sekretarzy – posłów, złą numerację. Część protokołów Krajowej Rady Narodowej została oddana do podpisu posłowi J. Grubeckiemu, który robi w nich zielonym atramentem pewne poprawki. Mówca zapytuje, czy protokoły te zostaną z tymi poprawkami? Kilka protokołów z Komisji Komu-nikacji i Łączności zostało ostatnio podpisanych183. Wypowiedź referenta uzupełnił Jerzy Kubacki, stwierdzając, że uporządkował akta trzech komisji Krajowej Rady Narodowej:

181 AAN, BP KRN, 579/425, s. 213–216. 182 AAN, BP KRN, 579/433, s. 105–106.183 Tamże, s. 108–109.


Pracy i Opieki Społecznej, Przemysłowej i Oświatowej. Z niektórych protokołów trzeba będzie zrobić odpisy, a część ich nie jest podpisana”184.

O postępach prac porządkowych nad dokumentacją w Biurze Parlamentarnym informo-wali także pracownicy podczas obrad ósmej konferencji periodycznej pracowników Biura Parlamentarnego KSU w dniu 6 listopada 1951 r. Oceniano wówczas, że ustawy uporząd-kowano w 70%. L. Bieliński informował, że oprócz porządkowania ustaw istnieje problem zebrania podpisów na protokołach z posiedzeń komisji, będący skutkiem zaniedbywania przez ich sekretarzy obowiązków w zakresie składania na protokołach podpisów. Podał przykład protokołów z posiedzeń Komisji Skarbowo-Budżetowej, które nie były podpisy-wane od 1948 r. i wymagały szeregu poprawek, na przykład uporządkowania numeracji. Podobny problem dotyczył protokołów pozostałych Komisji Krajowej Rady Narodowej, które wymagały uporządkowania numeracji i zebrania w kilku przypadkach podpisów. Również dyrektor Biura Parlamentarnego sygnalizował problem z egzekwowaniem akt od przewodniczących komisji KRN mówiąc:

„Posłowie, przewodniczący dwóch komisji mają u siebie od kilku lat protokoły komisji KRN i pomimo licznych interwencji dotychczas ich nie podpisali185. Pracownicy narzeka-li na brak konsekwencji swoich poprzedników w prowadzonych pracach porządkowych w zespole akt KRN. Ludwik Bieliński wyraził przekonanie, że porządkowanie protokołów KRN nie było przez wszystkich sekretarzy odpowiednio przeprowadzone, bowiem przy powtórnym przeglądaniu przy współudziale Jerzego Kubackiego i Chojeckiego stwierdzo-no szereg niedokładności. Naczelnik Maria Nowicka jako długoletnia pracownica sejmu stwierdziła, że istniejące zaległości powstały z przyczyn obiektywnych, na co złożyły się: wzmożona praca komisji KRN i sejmu oraz trudności w skompletowaniu personelu pod względem ilości i jego jakości oraz wskutek bardzo częstych zmian kadrowych. Chodzi tu zwłaszcza o lata 1945–1948”186.

Rosnące wymagania w zakresie sposobu postępowania z aktami, a zwłaszcza wy-kazywania się umiejętnościami w zakresie porządkowania akt kat. A, wymusiły na kie-rownictwie organu pomocniczego Izby podjęcie decyzji o szkoleniu kadry pomocniczej. W czerwcu 1950 r. Kancelaria Sejmu Ustawodawczego wydelegowała na jednomiesięczny kurs kilku pracowników, w celu unowocześnienia organizacji prac kancelaryjnych. Z infor-macji złożonej na naradzie roboczej pracowników Biura Parlamentarnego KSU 16 czerwca 1950 r. przez Alicję Krukową, pracownika Ekspedycji, wynikało, że głównymi tematami szkolenia były zagadnienia z zakresu funkcjonowania składnicy akt, organizacji prac kan-celaryjnych, ideologii oraz współczesnej Polski187. Oczekujące na załatwienie sprawy lo-kalu przeznaczonego na przechowywanie akt Sejmu Ustawodawczego i jego poprzedniczki – KRN, aczkolwiek ważne, zostały zepchnięte na plan dalszy w związku ze zmianami ustrojowymi państwa, wynikającymi z nowej ustawy zasadniczej uchwalonej w 1952 r. Pozostawione własnemu biegowi, odcisnęły piętno na kompletności akt obydwu zespołów

184 Tamże, s. 109.185 AAN, BP KRN, 579/433, s. 119.186 Tamże, s. 121. 187 Tamże, s. 85.


archiwalnych. Nieliczna kadra, słabo przygotowana do pracy z aktami, nawet po ukończo-nym kursie kancelaryjno-archiwalnym, nie była w stanie w krótkim czasie zlikwidować kilkuletnich zaległości w zakresie gromadzenia i porządkowania akt Sejmu Ustawodaw-czego i KRN. Do tych zaniedbań przyczynił się niewątpliwie budzący zastrzeżenia nadzór kierownictwa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego nad przestrzeganiem procedur w zakre-sie postępowania z aktami. Problem przechowywania zasobu archiwalnego Kancelarii Sej-mu Ustawodawczego został rozwiązany dopiero w związku z upływem kadencji Sejmu Ustawodawczego. Rada Państwa podjęła wówczas Uchwałę nr 118 z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu Ustawodawczego (włą-czonej do Rady Państwa)188.

2. Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL)

2.1. Kształtowanie organów pomocniczych Sejmu PRL

Przeprowadzone w listopadzie 1952 r. wybory do Sejmu, w oparciu o ordynację wybor-czą uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy 4 sierpnia 1952 r., zamknęły kadencję Sejmu Ustawodawczego. Otwierały równocześnie nowy rozdział w funkcjonowaniu parlamentu w latach 1952–1990. Inauguracja pierwszej sesji Sejmu PRL I kadencji odbyła się 20 listo-pada 1952 r. Sejm rozwijał działalność w czteroletnich okresach zwanych kadencjami por. tabela 10.

Tabela 10. Kadencje Sejmu PRL w latach 1952–1990

Nazwa Okres trwania (kadencja) Liczba posłów Liczba posiedzeń

Sejm I kadencji 20 XI 1952–20 XI 1956 425* 39

Sejm II kadencji 20 II 1957–20 II 1961 459* 59

Sejm III kadencji 15 V 1961–16 IV 1965 460* 32

Sejm IV kadencji 30 V 1965–30 V 1969 460* 23

Sejm V kadencji 1 VI 1969–15 II 1972 460* 18

Sejm VI kadencji 19 III 1972–19 III 1976 460* 32

Sejm VII kadencji 21 III 1976–III 1980 460* 29

188 MP 1952, nr A–73, poz. 1158.

Organizacja i działalność Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) 109

Sejm VIII kadencji 2 IV 1980–31 VII 1985 460* 70

Sejm IX kadencji 6 XI 1985–30 V 1989 460* 50

Sejm X kadencji 4 VII 1989–28 IX 1990 460* 75

* Tadeusz Maciejewski podaje, że sejm do 1960 liczył 444 posłów; por. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego w Polsce, Warszawa 1999, s. 426. Dane te są niezgodne ze Spisem posłów na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1953, s. 11–76; por. też Spis posłów na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1957, s. 7–88.

Źródło: Biblioteka Sejmowa, II-89041, U 477, Stenogramy posiedzeń Sejmu PRL z lat 1952–1991, Warszawa 1952–1991.

Wewnętrzną organizację sejmu określała Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r., a tryb i za-sady działania poszczególnych ogniw jego struktury zdefiniował regulamin sejmu. Pierw-szy Regulamin Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, opracowany z wyprzedzeniem przez grupę posłów PZPR przed otwarciem pierwszej sesji Sejmu PRL, był omawiany na posiedzeniu Biura Politycznego Komitetu Centralnego 14 listopada 1952 r.189, które go akceptowało. Sejm uchwalił go 21 listopada 1952 r.190 Regulamin wprowadzał zasadnicze zmiany w wewnętrznej strukturze organizacyjnej dotychczasowego parlamentu, rozbudo-wując ją o nowe organy. Modyfikacja polegała nie tylko na zwiększeniu liczby podmiotów tej struktury, ale także na nowym podziale zadań przypisanych do poszczególnych orga-nów. Dokument ten stanowił, że organami sejmu są: Marszałek-Senior, Prezydium Sejmu, wojewódzkie zespoły poselskie, Rada Seniorów oraz komisje sejmowe. Dodać należy, że trzy spośród wyżej wymienionych, a mianowicie: Marszałka-Seniora, wojewódzkich ze-społów poselskich i Rady Seniorów nie uwzględniały przepisy Konstytucji PRL z 1952 r. Także inne akty prawne nie przewidywały takich organów w wewnętrznej strukturze orga-nizacyjnej sejmu.

Marszałka-Seniora, który przewodniczyć miał pierwszemu posiedzeniu sejmu, powo-ływała Rada Państwa stosowną uchwałą. Przewodniczył on Izbie do czasu wyborów mar-szałka, który przejmował kierownictwo nad dalszym tokiem prac sejmu, w tym wyborów dwóch wicemarszałków.

Prezydium sejmu tworzyli marszałek oraz wicemarszałkowie. Organ ten był zobowią-zany strzec godności i powagi sejmu, reprezentować go na zewnątrz, czuwać nad prawid-łowym przestrzeganiem przepisów regulaminu sejmu. Prezydium było też uprawnione do interpretacji przepisów regulaminu. Było ono organem kolegialnym. Marszałek, lub w jego zastępstwie wicemarszałkowie, kierowali obradami izby i czuwali nad przebiegiem jej prac. Odpowiadali też za zabezpieczenie spokoju i porządku na terenie sejmu.

Posłowie wybrani z okręgów na terenie danego województwa tworzyli wojewódzkie zespoły poselskie, niezależnie od miejsca zamieszkania lub miejsca pracy zawodowej oraz

189 AAN, KC PZPR, II-27 s. 368. 190 Spis posłów na Sejm i regulamin Sejmu PRL, Warszawa 1955.


przynależności partyjnej. Uczestnictwo posła w wojewódzkim zespole poselskim było obowiązkowe. Od udziału w pracach wojewódzkiego zespołu poselskiego mogło zwolnić posła jedynie Prezydium Sejmu. Pracami tego zespołu kierowało trzyosobowe prezydium, wybrane spośród jego składu członkowskiego. Prezydium tworzyli: przewodniczący, jego zastępca i sekretarz. Wprowadzenie wojewódzkich zespołów poselski przyczyniło się do likwidacji klubów poselskich, zrzeszających posłów według określonej orientacji politycz-nej, podporządkowanych dyscyplinie danej partii. Kluby poselskie, funkcjonujące w struk-turach organizacji politycznych, stawały się mechanizmami w rękach kierownictwa tych organizacji, które wpływały na tworzone ustawodawstwo. Z chwilą likwidacji klubów po-selskich rola posła sprowadzała się do pośrednictwa między kierownictwem partii sprawu-jącej władzę, a elektoratem wyborczym. Z podsumowania pracy wojewódzkich zespołów poselskich w Sejmie I kadencji, dokonanego na 39 posiedzeniu Sejmu PRL I kadencji 20 listopada 1956 r., wynika, że:

„Więź posłów z wyborcami znalazła w bieżącym Sejmie oparcie organizacyjne w utwo-rzonych po raz pierwszy wojewódzkich zespołach poselskich. Wojewódzkie zespoły posel-skie pomyślane były jako wyraz istnienia Frontu Narodowego na terenie Sejm. Skupiały one wszystkich posłów bez względu na przynależność partyjną. Wojewódzkie zespoły po-selskie współdziałały z prezydiami wojewódzkich rad narodowych, opiniowały co roku odpowiednie budżety terenowe. Podejmowane też były próby wiązania prac wojewódzkich zespołów poselskich z pracami komisji sejmowych. Wojewódzkie zespoły poselskie orga-nizowały pracę terenową posłów, ułatwiały im utrzymywanie stałej i systematycznej więzi z wyborcami przez odbywanie spotkań, przyjmowanie skarg i zażaleń ludności, odwiedza-nie instytucji i zakładów pracy”191.

Prezydium Sejmu oraz przedstawiciele wybrani po jednym spośród członków woje-wódzkich zespołów poselskich tworzyli Radę Seniorów pod przewodnictwem marszałka. Rada Seniorów mogła na wniosek Prezydium Sejmu powołać do swego składu również innych posłów. Pracami Rady kierowało Prezydium Sejmu. Ono też zwoływało posiedze-nia tej Rady. Regulamin nadawał Radzie Seniorów status organu pomocniczego Prezydium Sejmu, powołanego w celu zapewnienia sprawnego toku prac sejmu i koordynowania prac wojewódzkich zespołów poselskich.

W szczególności do zadań Rady Seniorów należało rozpatrywanie przedkładanych przez Prezydium Sejmu projektów porządku dziennego posiedzenia sejmu, wniosków od-nośnie wyboru przez sejm własnych organów, projektów dotyczących sposobu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego, wytycznych do pracy wojewódzkich zespołów poselskich, prac poszczególnych posłów w terenie oraz innych spraw zleconych przez Prezydium Sejmu. Zakres czynności Rady Seniorów, jako organu pomocniczego Sej-mu PRL I kadencji, tylko w znikomym zakresie przypominał czynności, jakimi obciążona była Kancelaria Sejmu Ustawodawczego, jako organ pomocniczy marszałka sejmu. Z cza-sem rosła pozycja Prezydium Sejmu kosztem traconych przez marszałka sejmu uprawnień.

191 Sprawozdanie stenograficzne z X sesji Sejmu I kadencji z 39 posiedzenia z 20 XI 1956 r., Warszawa 1956, s. 709.


Stałe komisje sejmowe powoływane w ustalonym przez sejm składzie liczbowym i osobowym, a także komisje doraźne, powoływane na podstawie art. 21 Konstytucji PRL z 1952 r., rozwijały działalność pod kontrolą Prezydium Sejmu.

Regulamin przewidywał 7 komisji stałych, a mianowicie: Komisję Spraw Ustawodaw-czych, Budżetową, Spraw Zagranicznych, Obrotu Towarowego, Oświaty, Nauki i Kultury, Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej oraz Pracy i Zdrowia. Dwie spośród wymienio-nych Komisji: Ustawodawcza i Budżetowa mogły stosownie do potrzeb tworzyć podko-misje dla poszczególnych dziedzin swej działalności. Do udziału w pracach podkomisji Prezydium Sejmu mogło powoływać posłów spoza składu tych komisji. Pracami komisji kierowało jego prezydium złożone z przewodniczącego i dwóch jego zastępców.

Zakres prac i tryb działania komisji stałych ustalało Prezydium Sejmu, zaś upraw-nienia i tryb działania komisji doraźnych ustalał każdorazowo sejm przy ich wyborze. Pracami komisji kierował przewodniczący. On też podpisywał protokół obrad sporządzo-ny przez sekretarza komisji. Komisje zobowiązane były do składania Prezydium Sejmu sprawozdań z postępu swych prac, w zakresie przedmiotu przekazanego przez sejm lub jego Prezydium.

Regulamin określał kompetencje marszałka w zakresie działalności legislacyjnej sejmu. Marszałek sejmu był uprawniony do zawiadamiania posłów, Rady Państwa i Prezydium Rządu o terminach i porządkach dziennych posiedzeń sejmu. Przewodniczył obradom na posiedzeniach sejmu, zarządzał drukowanie projektów ustaw i uchwał oraz sprawozdań ste-nograficznych z posiedzeń sejmu, a w razie potrzeby także sprawozdań komisji sejmowych i innych wydawnictw. Przyjmował projekty ustaw i uchwał oraz umieszczał je na porządku dziennym posiedzenia sejmu, zgodnie z decyzją sejmu w związku z ust. 2 art. 25 regula-minu. Marszałek sejmu (wicemarszałkowie) był uprawniony do przyjmowania zgłoszeń posłów do udziału w debatach sejmowych i ustalania kolejności dyskutantów, udzielania głosu poza kolejnością mówców zapisanych do głosu posłom, przewodniczącemu Pady Państwa i innym członkom tej Rady, prezesowi Rady Ministrów i innym członkom rządu, przedstawicielom upoważnionym przez Rząd, przewodniczącym i sprawozdawcom komi-sji. Marszałek mógł przedłużyć mówcy czas przemówienia, gdy ten wyczerpał czas prze-widziany regulaminem. Podczas głosowania nad uchwałami marszałek sejmu zarządzał obliczanie głosów, jeżeli istniały wątpliwości co do wyniku głosowania. Marszałek ustalał porządek poddawania pod głosowanie projektów ustaw i poprawek. Był on też uprawniony do odroczenia głosowania nad całością projektu ustawy na czas potrzebny do stwierdzenia, czy wskutek przyjętych poprawek nie ma sprzeczności między poszczególnymi postano-wieniami. Marszałek sejmu był zobowiązany przesłać niezwłocznie przewodniczącemu Rady Państwa uchwalone przez sejm ustawy w celu ich ogłoszenia. O podjętych przez sejm uchwałach zawiadamiał on przewodniczącego Rady Państwa i prezesa Rady Mini-strów. Był też uprawniony z mocy art. 56 Regulaminu z 12 listopada 1952 r. do nakładania na posłów kar porządkowych i dyscyplinarnych, łącznie z wykluczeniem posła z posiedze-nia. Mógł pociągnąć do odpowiedzialności dyscyplinarnej posłów za występki naruszające godność sejmu lub zakłócające porządek jego obrad.

Zakres obowiązków Izby określiła Konstytucja PRL w art. 20 ust. 3. Zgodnie z zapisem tego artykułu do sejmu należało uchwalanie ustaw, podejmowanie uchwał, określających


podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawowanie kontroli nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej, zaś Regulamin Sejmu PRL je uszcze-gółowił. Oprócz wyżej wymienionych zadań, wynikających z działalności legislacyjnej, sejm zatwierdzał dekrety, rozpatrywał interpelacje poselskie. Sejm jako naczelny organ w państwie dokonywał wyboru Rady Państwa, powoływał i odwoływał rząd, zatwierdzał uchwały Rady Państwa w sprawie powoływania i odwoływania członków rządu, zatwier-dzał sprawozdania Rady Państwa i rządu oraz rozstrzygał inne sprawy wniesione przez Radę Państwa albo Prezydium Sejmu.

Regulamin sejmu określał także szczegółowy tryb uchwalania aktów prawnych przez Izbę oraz precyzował obowiązki i uprawnienia posłów.

Regulacje zawarte w wyżej omówionym Regulaminie Sejmu PRL wprowadziły zmiany o zasadniczym znaczeniu w wewnętrznej strukturze organizacyjnej Sejmu I kadencji. Zli-kwidowano Kancelarię Sejmu. W jej miejsce powołana została Rada Seniorów, jako organ pomocniczy Prezydium Sejmu. Zadania Kancelarii Sejmu w zakresie obsługi administra-cyjnej Izby przejęła Kancelaria Rady Państwa, powołana Uchwałą nr 118 Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego192. Utworzony nowy urząd otrzymał status organu pomocniczego sejmu i Rady Państwa. Pracownicy dotychczasowej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego przeszli do służby w Kancelarii Rady Państwa. Pracą Kancelarii Rady Państwa kierował szef Kan-celarii Rady Państwa.

Rada Seniorów nadzorowała działalność wojewódzkich zespołów poselskich. O wy-nikach jej prac w tym zakresie dowiadujemy się z informacji posła Józefa Kalinowskie-go, wygłoszonej na 16 posiedzeniu szóstej sesji Sejmu PRL I kadencji w 1955 r. Z jego wypowiedzi wynika, że Rada Seniorów wielokrotnie poddawała pod dyskusję na swoich posiedzeniach problemy pracy terenowej posłów. W jej posiedzeniach w dniach 12 marca i 2 kwietnia 1955 r., poświęconych omówieniu pracy wojewódzkich zespołów poselskich, uczestniczyli także przewodniczący wszystkich zespołów poselskich. Organ ten odnoto-wywał wnioski posłów zgłaszane na posiedzeniach wszystkich wojewódzkich zespołów poselskich, niektóre z nich realizował. Zebrane materiały potwierdzały, że terenowa aktyw-ność posłów powiązana była z ich obowiązkami w komisjach sejmowych. Jednocześnie skłaniały do konkluzji, że aktywizacja wojewódzkich zespołów poselskich poprzez dzia-łalność posłów w terenie wpływała na ożywienie prac komisji sejmowych. Od komisji sejmowych wymagano systematycznej pracy, opartej na stałym planie pracy i to również w okresach między sesjami. Rada Seniorów uważała też, że głównym zadaniem komi-sji sejmowych powinno być badanie poszczególnych dziedzin życia państwowego, czego wtenczas one nie robiły. Zdaniem Rady Seniorów powinny one lepiej niż dotąd sprawować kontrolę nad działalnością aparatu administracyjnego, chociażby poprzez ocenę pracy po-szczególnych resortów na podstawie informacji wygłaszanych przez ich kierowników na posiedzeniach komisji. Powinny też częściej podejmować uchwały i rezolucje. Sądzono, że ożywienie prac komisji sejmowych w większej mierze pozwoli każdemu posłowi brać udział w rozstrzyganiu spraw państwowych.

192 MP 1952, nr A–73, poz. 1158.


Zgłaszane przez posłów opinie i wnioski Rada Seniorów uwzględniała w bieżących planach i przy weryfikowaniu zalecanych wojewódzkim zespołom poselskim form pracy w terenie.

Poseł referent opowiadał się też za dalszym rozwojem zapoczątkowanych zmian w me-todach i formach pracy organów sejmu. Mówił on, że: „mamy wszelkie warunki do tego, aby realizować wszelkie szczegółowe postulaty usprawnienia i aktywizacji pracy woje-wódzkich zespołów poselskich, komisji sejmowych i samych posłów. Postulatom tym czy-nią zadość projekty zmian w regulaminie sejmu, które Rada Seniorów przedkłada dziś pod obrady Sejmu. Proponowane zmiany w regulaminie sejmu zmierzają do tego, aby stworzyć lepsze warunki organizacyjne do realizacji zadań, które stoją przed sejmem, komisjami sejmowymi i wojewódzkimi zespołami poselskimi”193.

Postulował wprowadzenie do regulaminu sejmu zmian, gwarantujących wojewódzkim zespołom poselskim pomoc ze strony Prezydium Sejmu oraz zmiany kryteriów naboru do składu Rady Seniorów. Według tej koncepcji w skład Rady Seniorów powinni wchodzić, oprócz członków Prezydium Sejmu, przewodniczący wojewódzkich zespołów poselskich oraz przewodniczący wszystkich sejmowych komisji stałych. Zdaniem posła Rada Senio-rów w dotychczasowym składzie nie mogła spełniać należycie roli organu pomagające-go Prezydium Sejmu w kierowaniu pracą wojewódzkich zespołów poselskich, gdyż była zbyt słabo związana z pracą tych zespołów. Tak pomyślany skład – zdaniem posła – miał uczynić bardziej skuteczną pomoc Rady Seniorów dla Prezydium Sejmu w koordynacji prac wszystkich organów sejmowych. Poseł dostrzegał też potrzebę zwiększenia liczby komisji sejmowych. Opowiadał się za rozbudową art. 15 Regulaminu Sejmu o zapis powo-łujący cztery nowe komisje, a mianowicie: Komisję Przemysłu, Rolnictwa, Komunikacji i Łączności oraz Administracji i Wymiaru Sprawiedliwości, zaś w stosunku do istniejącej Komisji Budżetowej wnioskował o jej przemianowanie na Komisję Finansowo-Budżeto-wą. Zgłoszone propozycje uzasadniał brakiem w dotychczasowej strukturze sejmu stałych organów, które pracowałyby nad budżetem państwa. Z tego też powodu Komisja Budże-towa powoływała co roku odpowiednie podkomisje, które jednak miały charakter doraź-ny. Opiniowały one tylko odpowiednią część budżetu państwa. Komisje stałe ds. budżetu wraz z innymi komisjami prowadziłyby systematyczną działalność i odbywały okresowo posiedzenia. Ostatnie dwie propozycje dotyczyły zwiększenia uprawnień komisji. Pierw-sza zmierzała do nadania wszystkim komisjom uprawnień do powołania podkomisji bez specjalnej zgody Prezydium Sejmu, jak to miało miejsce dotychczas. Druga wprowadzała zasadę, że dekrety są rozpatrywane nie tylko przez Komisję Spraw Ustawodawczych, lecz mogą w miarę potrzeb być kierowane również do innych właściwych komisji. W związku z dostrzeganą potrzebą włączania się posłów w pracę z elektoratem wyborczym propono-wał w: „art. 51 Regulaminu mocniej niż dotychczas podkreślić, że uczestniczenie w pra-cach wojewódzkich zespołów poselskich należy do zasadniczych obowiązków każdego

193 Sprawozdanie stenograficzne z VI sesji Sejmu z 16 posiedzenia Sejmu PRL I Kadencji z 5 kwietnia 1955 r., Warszawa 1955, s. 329–330.


posła”194. Pozostałe proponowane zmiany regulaminu miały raczej porządkowy charakter i nie wymagały szerszego uzasadnienia. Sejm na wniosek Rady Seniorów przyjął zgłoszo-ne postulaty. Zarówno dyskusja, jak i zgłoszone propozycje były zapowiedzią zmian, jakie miały nastąpić dopiero w 1957 r.

Od 1952 r obsługę administracyjno-techniczną aktywności sejmu zapewniała Kance-laria Rady Państwa powołana Uchwałą nr 118 Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. w spra-wie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego195. Zgodnie z Tymczasowym statutem organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa w strukturze organu pomocniczego sejmu i Rady Państwa obok jednostek organizacyjnych realizujących zada-nia Rady Państwa funkcjonowały komórki organizacyjne wykonujące zadania statutowe sejmu, m.in. Biuro Parlamentarne, Biblioteka Sejmowa, Redakcja pisma „Ustawodawstwo Polskie”. Obsługę administracyjną pozostałych zadań sejmu zapewniały komórki organiza-cyjne obsługujące obydwa organy, w tym: Biuro Prawne, Wydział Kadr, Wydział Ogólny, Biuro Gospodarczo-Administracyjne, Biuro Listów i Zażaleń.

Podległość organizacyjną poszczególnych jednostek organizacyjnych Kancelarii Rady Państwa obsługujących sejm i Radę Państwa ilustruje schemat 5.

Do zakresu działania Biura Parlamentarnego należały czynności pomocnicze związane ze zwoływaniem sesji sejmu, obradami sejmu i komisji sejmowych oraz opracowywaniem protokołów, stenogramów i diariusza z posiedzeń sejmu i komisji sejmowych. W ramach Biura Parlamentarnego funkcjonowały dwa Wydziały: Prac Parlamentarnych oraz Wydział Stenografii i Diariusza.

Biblioteka Sejmowa gromadziła, opracowywała i udostępniała wydawnictwa krajowe i zagraniczne, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień z zakresu nauk społeczno-po-litycznych i publikacji urzędowych. W ramach struktury organizacyjnej Biblioteki funk-cjonowały samodzielne referaty: Samodzielny Referat Ogólny, Samodzielny Referat Uzu-pełniania Księgozbioru, Samodzielny Referat Opracowania Księgozbioru, Samodzielny Referat Czytelni i Biblioteki Podręcznej.

Redakcja „Ustawodawstwa Polskiego” redagowała pismo, zawierające teksty polskich ustaw, dekretów i rozporządzeń w językach obcych.

Do zakresu działania Biura Prawnego należały także czynności pomocnicze w sprawach legislacyjnych, a także ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, stosowania prawa łaski oraz orzekania w sprawach obywatelstwa polskiego. Biuro Prawne zobowią-zane było też do opracowywania protokołów z posiedzeń Rady Państwa oraz udzielania opinii prawnych dla potrzeb biur i wydziałów Kancelarii Rady Państwa. W strukturze or-ganizacyjnej Biura Prawnego funkcjonowały trzy komórki organizacyjne, a mianowicie: Wydział Prac Ustawodawczych, Wydział Ułaskawień i Samodzielny Referat Spraw Oby-watelstwa.

194 Sprawozdanie stenograficzne z VI sesji Sejmu z 16 posiedzenia Sejmu PRL I Kadencji z 5 kwietnia 1955 r., Warszawa 1955, s. 330–331.

195 MP 1952, nr A–73, poz. 1158, s. 1358–1360.


Schemat 5. Struktura organizacyjna Kancelarii Rady Państwa w 1952 r. z ilustracją zadań administra-cyjno-technicznych komórek organizacyjnych KRP w zakresie obsługi Sejmu PRL oraz RP i KRP

Objaśnienia do schematu:

komórka odpowiedzialna za obsługę administracyjno-techniczną Sejmu

komórka odpowiedzialna za obsługę administracyjno-techniczną Sejmu RP, KRP

komórka odpowiedzialna za obsługę administracyjno-techniczną RP, KRP

Źródło: MP 1952, A-73, poz. 1158, Uchwała Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r.

Rada Państwa Przewodniczący Rady Państwa Sejm PRL

Kancelaria Rady Państwa

Referat Osobowy Gabinet Przewodniczącego RP

Referat Uposażeń Wydział Kadr Wydział Prac Parlamentarnych

Referat Akcji Socjalnej Wydział Ogólny Wydział Stenografii i Diariusza

Samodzielny Referat Podawczy

Biuro Organizacji i Inspekcji

Wydział Prac Ustawodawczych

Kancelaria Tajna Biuro Parlamentarne Wydział Ułaskawień

Archiwum Biuro Prawne Sam. Referat Spraw Obywatelstwa

Hala Maszyn Biuro Odznaczeń Wydział Analiz i Opracowania Wniosków

Powielarnia Biuro Listów i Zażaleń Wydział Wykonawczy

Wydział Organizacji Biuro Gospodarczo- -Administracyjne Kartoteka Odznaczonych

Zespół Inspektorów Bibliteka Sejmowa Zespół Referentów

Sam. Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej

Redakcja „Rady Narodowe”

Wydział Sprawozdawczości i Statystyki

Wydział Finansowo- -Budżetowy

„Redakcja Ustawodawstwa Polskiego” Wydział Prasowy

Wydział Gospodarczy Samodzielny Referat Ogólny

Wydział Techniczny Samodzelny Referat Ogrodów

Samodzielny Referat Uzupełniania Księgozbioru

Wydział Nieruchomości Straż MarszałkowskaSamodzielny Referat

Opracowywania Księgozbioru

Samodzielny Referat Inwestycyjny

Samodzielny Referat Czytelni i Biblioteki

Podręcznej


Do zakresu działania Biura Listów i Zażaleń należały czynności określone w Uchwale Rady Państwa Nr 8/51 z 22 lutego 1951 r. w sprawie organizacji regulaminu działania Biu-ra Listów i Zażaleń. W ramach struktury organizacyjnej Biura funkcjonowały następujące komórki organizacyjne: Zespół Referentów, Wydział Prasowy, Wydział Sprawozdawczości i Statystyki. Do powoływania Zespołu Referentów uprawniony był szef Kancelarii Rady Państwa według podziału rzeczowego w zależności od charakteru napływających skarg i zażaleń.

Do zakresu działania Biura Gospodarczo-Administracyjnego należały sprawy finanso-wo-budżetowe i gospodarczo-administracyjne Kancelarii Rady Państwa, a w szczególno-ści: opracowywanie, wykonanie i kontrola wykonania budżetu Kancelarii Rady Państwa, sprawy rachunkowo-kasowe, wykonywanie planu inwestycyjnego, zarząd, konserwacja i remont budynków i innych nieruchomości, utrzymywanie ogrodów, zawieranie umów na dostawy, zakupy i prace zlecone, sprawy eksploatacji i remontu pojazdów mechanicznych, zaopatrzenia, utrzymanie porządku na terenie gmachów sejmowych. Biuro Gospodarczo--Administracyjne składało się z: Wydziału Finansowo-Budżetowego, Wydziału Gospodar-czego, Wydziału Technicznego, Wydziału Nieruchomości, Samodzielnego Referatu Inwe-stycyjnego, Samodzielnego Referatu Ogrodów, Straży Marszałkowskiej.

Określona w Konstytucji PRL z 1952 r. pozycja naczelnego organu państwa w zakre-sie władzy ustawodawczej malała z biegiem lat. Nowo wybrany sejm powierzył stanowi-sko prezesa Rady Ministrów Bolesławowi Bierutowi, podporządkowując mu jednocześnie Najwyższą Izbę Kontroli w wyniku przekształcenia jej w Ministerstwo Kontroli Państwa, w oparciu o ustawę o kontroli z 2 listopada 1952 r. Decyzja ta pozbawiła sejm instrumen-tu kontrolnego. Od tego czasu sprawozdania z działalności Ministerstwa Kontroli Państwa były przedstawiane na posiedzeniach Rady Państwa i przez nią akceptowane. Uprawnienia sejmu zapisane w Konstytucji z 22 lipca 1952 r. były ograniczane. Sejm PRL stawał się ciałem fasadowym, pełnił rolę „odświętną”. Zbierał się rzadko, ustawy uchwalano z pomi-nięciem dyskusji na komisjach sejmowych, które nie obradowały. Niedomogi sejmu były dostrzegane w kierownictwie partyjnym. Świadczy o tym ocena pracy sejmu zamieszczona w Notatce w sprawie pracy sejmu przedłożonej Biuru Politycznemu Komitetu Centralnego PZPR w końcu marca 1955 r.196 Informuje ona w sposób następujący: „Po upływie przeszło dwóch lat od chwili wyborów – sejm nie stał się jeszcze rzeczywiście pracującym najwyż-szym organem władzy państwowej. W myśl Konstytucji (art. 15 ust. 3) sejm ma nie tylko uchwalać ustawy, ale i sprawować kontrolę nad działalnością innych organów władzy i ad-ministracji państwowej. W praktyce sejm nie spełnia wymagań, które stawia przed nim Kon-stytucja. Wymaganiom tym nie odpowiada również organizacja i styl pracy sejmu, a także istniejące w praktyce stosunki między rządem względnie poszczególnymi ministerstwami a sejmem. Sesje plenarne mają w przeważającej mierze charakter formalny, większość ko-misji sejmowych zbiera się tylko raz do roku, aby w ciągu jednego – w czasie poprzednich sesji bardzo krótkiego – posiedzenia wyrazić opinię o odpowiedniej części budżetu. Komisja Spraw Ustawodawczych zbiera się na jedno posiedzenie na każdej sesji w celu rozpatrze-

196 AP RP, KRP, 61/259, s. 31–37.


nia przedłożonych do zatwierdzenia dekretów”197. W analogiczny sposób autorzy notatki oceniali pracę komisji sejmowych, wojewódzkich zespołów poselskich, a także organów sejmu. Postulowali oni wprowadzenie w życie wykonywania przez Prezydium Sejmu i Radę Seniorów ich regulaminowych obowiązków. W celu organizacyjnego zabezpieczenia rea-lizacji wymienionych zadań sejmu i jego organów wnioskowali też w ramach Kancelarii Rady Państwa o powołanie Biura Sejmu, które zajmowałoby się obsługą wojewódzkich zespołów poselskich, komisji sejmowych i sesji sejmu, jak również zaopatrywałoby posłów w odpowiednie materiały. W terenie proponowali oddzielenie wojewódzkich sekretariatów zespołów poselskich od biur wojewódzkich komitetów Frontu Narodowego, utworzonych przed wyborami do Sejmu PRL w 1952 r.198 Adresaci notatki nie wykorzystali jej, aby pod-jąć kroki naprawcze w naczelnym organie państwa. Prawdopodobnie oceny i wnioski w niej zawarte zostały spożytkowane przez autorów tez w sprawie pracy sejmu199.

Zmiany polityczne zachodzące w Polsce po październiku 1956 r. przywróciły mecha-nizmy demokratyczne w funkcjonowaniu izby. Uchwalony 1 marca 1957 r. Regulamin Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej200, uwzględnił częściowo zgłoszone postulaty zawarte zarówno w Uchwale Sejmu I Kadencji z 5 kwietnia 1955 r., jak i w powyższej notatce. Normatyw ten określił także zasady funkcjonowania parlamentu. Nie była w nim jeszcze odnotowana zmiana podległości Najwyższej Izby Kontroli.

W odniesieniu do problemów związanych z zarządzaniem dokumentacją należy pod-kreślić, że nie dostrzeżono wówczas poważniejszych uchybień. Wprawdzie w 1957 r. wznowiła działalność Kancelaria Sejmu (początkowo Biuro Sejmu) organ pomocniczy i wykonawczy Prezydium Sejmu i przejęła część zadań z zakresu obsługi aktywności ustawodawczej sejmu, jednak pozostałe zadania były realizowane przez Kancelarię Rady Państwa. Wykonywała ona nadal czynności kancelaryjne, gromadziła i przechowywała w Składnicy Akt KRP zasób archiwalny sejmu. Udział sejmu w podejmowaniu decyzji w sprawie obsługi administracyjnej działalności sejmu ograniczał się do wydawania wspól-nych zarządzeń szefa Kancelarii Sejmu i szefa Rady Państwa w sprawach organizacyjnych kancelarii i archiwum. Powyższą praktykę wspólnego zarządzania zasobem archiwalnym kultywowano do czerwca 1989 r. W 1989 r. ukazały się przepisy stanowiące o rozdzieleniu zasobu archiwalnego przechowywanego we wspólnym Archiwum Kancelarii Sejmu i Kan-celarii Rady Państwa. Ze względu jednak na brak odpowiedniego lokalu na organizację Archiwum Prezydenta PRL, akta Rady Państwa pozostawały nadal w pomieszczeniach Ar-chiwum Sejmu. Fizyczne ich przejęcie przez Kancelarię Prezydenta RP nastąpiło dopiero w 1991 r. sejm utworzył własne archiwum. Zmieniały się też na przestrzeni lat 1957–1989 zakresy działania komórek organizacyjnych Kancelarii Sejmu, a także uprawnienia szefa Kancelarii Sejmu, którego pozycja od 1986 r. rosła i rozszerzał się zakres jego kompeten-cji. Uczestniczył on m. in. w posiedzeniach Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów. Był

197 Tamże, s. 31.198 W 1956 r. został przekształcony we Front Jedności Narodu skupiający wszystkie polskie organizacje

polityczne i społeczne, w tym związki zawodowe, organizacje młodzieżowe.199 AP RP, KRP, 61/259, s. 63–67.200 MP 1957, nr 19, poz.19.


uprawniony do zgłaszania propozycji, uwag i wniosków w zakresie problematyki prawno--legislacyjnej. Jednak zmiany dokonywane w organizacji prac sejmu w niewielkim stopniu wpływały na poprawę warunków przechowywania dokumentacji sejmu, gdyż wśród prob-lemów załatwianych przez Kancelarię Sejmu sprawy zabezpieczenia dokumentacji zajmo-wały peryferyjne miejsce.

Regulamin z 1957 r. stanowił, że organami sejmu są: Prezydium Sejmu, Konwent Seniorów, komisje i sekretarze sejmu. Wśród wymienionych organów nie było już mar-szałka seniora i wojewódzkich zespołów poselskich, gdyż utraciły one status organu sej-mu. Wzrosła natomiast pozycja sekretarzy sejmowych. Wzmocniono też rolę Prezydium Sejmu, które tworzyli marszałek i dwaj wicemarszałkowie. Prezydium Sejmu działało na zasadach kolegialności. Organ ten stał na straży uprawnień sejmu, nadzorował przebieg i terminowość prac sejmu. Czuwał nad prawidłowym stosowaniem zapisów Regulaminu Sejmu oraz zabezpieczał spokój i porządek w czasie obrad parlamentu. Prezydium Sejmu było uprawnione do wykładni przepisów regulaminu. W razie wątpliwości mogło zasięgać opinii Komisji Mandatowo-Regulaminowej. Organ ten mógł na podstawie regulaminu po-dejmować uchwały określające szczegółowy tryb postępowania w sejmie, w ramach zasad określonych w regulaminie. Reprezentował też sejm na zewnątrz oraz kierował sprawami wchodzącymi w zakres stosunków sejmu z parlamentami innych krajów. Marszałek kiero-wał obradami sejmu oraz przewodniczył obradom Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów. Wicemarszałkowie zastępowali marszałka w zakresie ustalonym przez Prezydium Sejmu.

Konwent Seniorów składał się z marszałka i wicemarszałków oraz przewodniczą-cych klubów poselskich i ich zastępców, których udział w tym organie sejmu postulowała Uchwała z 5 kwietnia 1955 r. Skład tego gremium mógł być rozszerzony poprzez kooptację innych posłów. Posiedzenia Konwentu Seniorów zwoływał marszałek sejmu z inicjatywy własnej, Prezydium Sejmu lub na żądanie jednego z klubów poselskich.

Konwent Seniorów miał status organu doradczego Prezydium Sejmu w zakresie zapew-nienia sprawnego toku prac sejmu i współdziałania klubów i kół poselskich w sprawach związanych z jego działalnością. Zakres czynności Konwentu Seniorów przewidywał roz-patrywanie w szczególności: projektów terminów i porządku dziennego poszczególnych posiedzeń sejmu, wniosków związanych z wyborem przez sejm jego organów, wniosków odnoszących się do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego, in-nych spraw przekazanych pod jego obrady przez Prezydium Sejmu.

Komisje sejmowe miały podwójny status. Były one organami sejmu powołanymi do wyrażania opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez sejm lub Prezydium Sej-mu. Były też organami pomocniczymi sejmu w zakresie wykonywanej przezeń kontroli nad działalnością poszczególnych organów państwa. Regulamin przewidywał komisje sta-łe i nadzwyczajne, które powoływał sejm, ustalając ich skład liczbowy i osobowy.

Regulamin ustanowił 19 komisji stałych: 1) Budownictwa i Gospodarki Komunalnej, 2) Gospodarki Morskiej i Żeglugi, 3) Handlu Wewnętrznego, 4) Handlu Zagranicznego, 5) Komunikacji i Łączności, 6) Kultury i Sztuki, 7) Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, 8) Mandatowo-Regulaminową, 9) Obrony Narodowej, 10) Oświaty i Nauki, 11) Planu Go-spodarczego, Budżetu i Finansów, 12) Pracy i Spraw Socjalnych, 13) Przemysłu Ciężkiego, Chemicznego i Górnictwa, 14) Przemysłu Lekkiego, Rzemiosła i Spółdzielczości Pracy,


15) Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego, 16) Spraw Wewnętrznych, 17) Spraw Zagranicz-nych, 18) Wymiaru Sprawiedliwości, 19) Zdrowia i Kultury Fizycznej. Pracami poszcze-gólnych komisji kierowało Prezydium w składzie: przewodniczący komisji i dwóch zastęp-ców przewodniczącego i sekretarza komisji, wybieranych spośród członków tej komisji. W posiedzeniach komisji mogli uczestniczyć członkowie Rady Państwa i rządu oraz pod-sekretarze stanu, a wyjątkowo także inni przedstawiciele naczelnych organów administra-cji państwowej, o ile do udziału w posiedzeniu mieli stosowne upoważnienia. Prezydium komisji było uprawnione do zapraszania na posiedzenia komisji przedstawicieli organizacji społecznych i instytucji publicznych oraz rzeczoznawców. Za wiedzą przewodniczącego komisji w jej posiedzeniu mogli uczestniczyć – bez prawa udziału w głosowaniu – posło-wie niebędący członkami komisji.

Nowo powołanym organem sejmu byli jego sekretarze, wybierani przez Izbę w składzie dziesięcioosobowym. Sekretarze prowadzili listę mówców i protokoły posiedzeń sejmu. Oni też dokonywali obliczania wyników głosowania oraz wypełniali inne czynności zleco-ne przez marszałka.

Zgodnie z art. 12 Regulaminu Sejmu PRL z 1957 r. posłowie mogli organizować się w kluby poselskie według przynależności partyjnej. Odstąpiono od obligatoryjnej zasady zrzeszania się wszystkich posłów w wojewódzkich zespołach poselskich. Prezydium Sej-mu, po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów, mogło wyrazić zgodę na powoływanie kół lub zespołów poselskich na innych zasadach niż określone w art. 12.

Regulamin Sejmu PRL z 1957 w art. 27 reaktywował Kancelarię Sejmu i nadał jej sta-tus organu pomocniczego i wykonawczego Prezydium Sejmu. Normatyw stanowił, że or-ganizację wewnętrzną Kancelarii Sejmu określi statut uchwalony przez Prezydium Sejmu. Pracowników Kancelarii Sejmu mianował i zwalniał marszałek sejmu, który odpowiadał także za ich działania przed sejmem. Z zachowanych roboczych notatek szefa Kancelarii Sejmu, Stanisława Skrzeszewskiego201 wynika, że w pracach nad opracowaniem struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu brał udział siedmioosobowy zespół powołany przez Pre-zydium Sejmu. Tworzyli go dyrektorzy biur Kancelarii Sejmu. Pracami zespołu kierował Jerzy Jodłowski, wicemarszałek sejmu. Projekt struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu opracował Andrzej Gwiżdż, dyrektor Biura Prawnego. Dotychczasowe badania nie pozwa-lają wyjaśnić, kiedy zespół zakończył redakcję projektu struktury organizacyjnej Kancela-rii Sejmu i kiedy Prezydium Sejmu go uchwaliło. Z Notatki dotyczącej organizacji Kance-larii Sejmu z 1957 r.202 wynika, że powołano ją w oparciu o Regulamin Sejmu z 1 marca 1957 r. Jej organizację wewnętrzną, z braku statutu, określała uchwała Sejmu w sprawie tymczasowej organizacji Kancelarii Sejmu PRL. Zgodnie z tą uchwałą w ramach struktury Kancelarii Sejmu funkcjonowały następujące jednostki organizacyjne:

1. Gabinet Marszałka Sejmu – obejmujący Sekretariat Marszałka Sejmu oraz sekreta-riaty wicemarszałków,

2. Biuro Sejmu,

201 AS RP, KS, brak sygn., s. 40–47, Uwagi Szefa Kancelarii Sejmu Stanisława Skrzeszewskiego w związ-ku z projektami struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu.

202 AP RP, KRP, 61/259, s. 21–22.


3. Wydział Prasowy,4. Wydział Prawny,5. Sekretariat Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej,6. Biblioteka Sejmu,7. Zarząd Domu Poselskiego,8. Straż Marszałkowska. Biuro Sejmu miało rozbudowaną strukturę. Tworzyły ją dwa wydziały. Wydział Prac

Sejmowych i Komisyjnych zajmował się obsługą plenarnych posiedzeń sejmu i posiedzeń komisji. Każda z komisji sejmowych miała sekretarza, który prowadził sekretariat komisji oraz protokołował jej posiedzenia. Wydział Stenografii i Wydawnictw z posiedzeń sejmu sporządzał sprawozdania stenograficzne i zajmował się ich wydawaniem w formie druko-wanej. Wydział Prasowy opracowywał dla prasy specjalny biuletyn prasowy, odtwarzający przebieg posiedzeń komisji sejmowych, która na tej podstawie informowała społeczeństwo o ich pracach. Wydział Prawny zapewniał obsługę prawną parlamentu. Zarząd Domu Po-selskiego zarządzał hotelem sejmowym, zapewniając posłom spoza Warszawy, obecnym na posiedzeniach sejmu i komisji sejmowych, obsługę hotelarską.

Pracami Kancelarii Sejmu kierował szef Kancelarii Sejmu, podległy marszałkowi sej-mu. Szef Kancelarii Sejmu zatrudniał i zwalniał pracowników Kancelarii Sejmu oraz od-powiadał za ich działalność przed marszałkiem sejmu.

Nowelizacja Konstytucyjnej PRL z 1952 r. dokonana Ustawą z 13 grudnia 1957 r. o zmianie Konstytucji PRL203 przywróciła sejmowi kontrolę nad działalnością Najwyższej Izby Kontroli. Uprawnienie to został odnotowane w art. 47a noweli Regulaminu Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1 marca 1957 r., wprowadzonej Uchwałą Sejmu PRL z 28 grudnia 1957 r. o zmianie regulaminu Sejmu PRL204. W świetle zapisu w art. 47a Regulaminu sejm powoływał i odwoływał prezesa Najwyższej Izby Kontroli bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Pierwszy statut Kancelarii Sejmu pochodzi z 1971 r. i został ustanowiony Uchwałą Prezydium Sejmu z 6 stycznia 1971 r. w sprawie statutu Kancelarii Sejmu, z mocą obo-wiązująca od 1 lutego 1971 r.205 Normatyw ten utrzymał nadany Kancelarii Sejmu status organu pomocniczego i wykonawczego Prezydium Sejmu, pełniącego funkcję doradczą, przygotowawczą, obsługową i wykonawczą w stosunku do sejmu, Konwentu Seniorów i komisji sejmowych. Kancelaria wykonywała również inne czynności zlecone przez Pre-zydium Sejmu. Pracami Kancelarii kierował szef Kancelarii Sejmu, podporządkowany Prezydium Sejmu.

Przejęcie przez Kancelarię Sejmu obsługiwanych dotychczas przez Kancelarię Rady Państwa zadań wiązało się nie tylko ze zmianą zakresów czynności niektórych biur Kance-larii Sejmu, których sporządzenie było sprawą prostą. Trudności sprawiała obsada kadrowa i zabezpieczenie odpowiednich pomieszczeń dla wykonywania zadań. Potwierdza to No-tatka Kancelarii Sejmu z 21 stycznia 1971 r. w sprawie wejścia w życie statutu Kancelarii

203 DzU 1957, nr 61, poz. 329.204 MP 1958, nr 1, poz. 1.205 AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne.


Sejmu206. Organ ten miał swoją wewnętrzną strukturę organizacyjną, określoną w § 3 Sta-tutu. W ramach tej struktury funkcjonowały następujące komórki organizacyjne:

1. Biuro Prac Sejmowych,2. Zespół Radcy ds. Prawnych, Analiz i Studiów,3. Wydział Prasowy, 4. Zespół Radcy ds. Kontaktów Międzynarodowych Sejmu, 5. Biblioteka Sejmowa, 7. Straż Marszałkowska, 8. Dom Poselski,9. Referat Spraw Osobowych.Ponadto szef Kancelarii Sejmu mógł powoływać kolegialne organy doradcze i opinio-

dawcze, określając ich nazwę, skład osobowy oraz zakres działania. Komórkami organiza-cyjnymi były: biuro, wydział, referat, zespoły zarządzane przez kierowników, podległych szefowi Kancelarii.

Do zakresu działania Biura Prac Sejmowych należało:1. przygotowanie w zleconym zakresie spraw dla Prezydium Sejmu, Konwentu Senio-

rów oraz obsługa posiedzeń Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów,2. wykonywanie czynności związanych z przygotowaniem i organizacją posiedzeń sej-

mu oraz prowadzenie sekretariatu posiedzeń sejmu,3. obsługa komisji, ich prezydiów oraz podkomisji, prowadzenie sekretariatów komisji,4. sporządzanie druków sejmowych i sprawozdań stenograficznych z posiedzeń sejmu

oraz ich wydawanie,5. wykonywanie określonych zadań, związanych z działalnością wojewódzkich zespo-

łów poselskich.W Biurze Prac Sejmowych funkcjonowały sekretariaty komisji sejmowych, prowa-

dzone przez sekretarzy komisji. Do ich obowiązków należała także wszechstronna pomoc komisjom, ich prezydiom oraz podkomisjom w wykonywaniu zadań. Szczegółowy zakres obowiązków sekretarza komisji wynikał z regulaminu pracy sekretarza komisji, nadanego przez szefa Kancelarii Sejmu.

W ramach struktury organizacyjnej Biura Prac Sejmowych funkcjonowały następujące komórki organizacyjne:

1. Wydział Prac Sejmowych i Komisyjnych,2. Stanowisko Radcy ds. Wojewódzkich Zespołów Poselskich,3. Wydział Stenografii i Wydawnictw,4. Sekretariat (obsługa kancelaryjna, hala maszyn, powielarnia).

Do zakresu działania Zespołu Radcy ds. Prawnych, Analiz i Studiów należały:1. obsługa prawna sejmu, komisji sejmowych i Kancelarii Sejmu,2. sporządzanie tekstów uchwalonych przez sejm ustaw oraz podjętych uchwał, 3. sporządzanie opinii i opracowań z zakresu zagadnień prawnych,

206 AS RP, KS, brak sygn. brak paginacji.


4 dokonywanie analiz i opracowań dotyczących działalności sejmu i jego organów,5. opracowywanie zestawień statystycznych dotyczących działalności sejmu i jego or-

ganów,6. informacja o działalności innych parlamentów socjalistycznych, 7. organizowanie kontaktów Kancelarii Sejmu z instytucjami naukowymi.

Do zakresu działania Wydziału Prasowego należało:1. zapewnienie informacji dla prasy, radia i telewizji o pracach sejmu i jego organów

oraz działalności poselskiej,2. dokonywanie analizy popularyzacji przez środki masowego przekazu prac sejmu,

jego organów oraz działalności poselskiej,3. zapewnienie posłom informacji o pracach sejmu, jego organów oraz działalności

wojewódzkich zespołów poselskich, które zgodnie z art. 12 Regulaminu sejmu z 1957 r. formalnie znikły. Jednocześnie zapis tego samego artykułu dopuszczał ist-nienie kół lub zespołów poselskich na innych zasadach niż dotychczas. Wznowienie ich działalności wymagało zgody Prezydium Sejmu wydanej na wniosek Konwentu Seniorów,

4. podejmowanie inicjatyw wydawniczych oraz współudział w pracach edytorskich.

Do zakresu działania Zespołu Radców ds. Kontaktów Międzynarodowych Sejmu na-leżało:

1. przygotowanie, organizacja i obsługa wymiany delegacji sejmu z innymi parlamen-tami, wyjazdów członków Prezydium Sejmu za granicę, pobytu obcych parlamenta-rzystów przybywających do Polski,

2. prowadzenie sekretariatu Spraw Zagranicznych, 3. prowadzenie sekretariatu Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej, przygotowa-

nie jej udziału w pracach Unii Międzyparlamentarnej, przygotowanie udziału po-słów w konferencjach międzynarodowych,

4. obsługa kontaktów zagranicznych Kancelarii Sejmu i sprawy protokolarne,

Do zakresu działania Referatu Spraw Osobowych należało prowadzenie spraw osobo-wych posłów oraz pracowników Kancelarii Sejmu.

W ramach struktury organizacyjnej Referatu Spraw Osobowych funkcjonowały dwa Se-kretariaty: Sekretariat członków Prezydium Sejmu oraz Sekretariat Szefa Kancelarii Sejmu.

Ważną rolę w obsłudze organów sejmu odgrywała Biblioteka Sejmowa, traktowana jako placówka naukowa, specjalizująca się w problematyce parlamentaryzmu polskiego i obcego.

Do zakresu działania Biblioteki Sejmowej należała:1. realizacja zadań, określonych w obowiązujących przepisach dla bibliotek naukowych,2. realizacja określonych przez szefa Kancelarii Sejmu zadań na rzecz sejmu i jego

komisji.Zadania Biblioteki Sejmowej oraz sposób udostępniania zbiorów określał nadany przez

szefa Kancelarii Sejmu regulamin.


W strukturze organizacyjnej Biblioteki Sejmowej funkcjonowały następujące komórki organizacyjne:

1. Dział Uzupełniania Zbiorów,2. Dział Opracowywania Zbiorów,3. Dział Udostępniania Zbiorów.4. Magazyny.5. Sekcja Ogólna.

Ochronę obiektów w sejmie zapewniała Straż Marszałkowska. Tworzyli ją uzbrojeni i jednolicie umundurowani pracownicy Kancelarii Sejmu.

Do zadań Straży Marszałkowskiej należało:1. zapewnienie spokoju, porządku i bezpieczeństwa na terenie sejmu,2. strzeżenie mienia na terenie sejmu oraz w miarę potrzeby konwojowanie powierzo-

nego mienia, 3. kontrolowanie uprawnień do wstępu na teren sejmu oraz do wnoszenia i wynoszenia

mienia.Do zakresu działania Domu Poselskiego należało świadczenie usług hotelowych na

rzecz posłów na sejm. Zasady korzystania z usług hotelowych w Domu Poselskim przez posłów na sejm oraz przez inne osoby określał regulamin Domu Poselskiego, zatwierdzany przez Prezydium Sejmu.

Zasady i zakres obsługi wykonywanej przez komórki organizacyjne jednej Kancelarii na rzecz drugiej Kancelarii określał szef Kancelarii Sejmu i szef Kancelarii Rady Państwa w wydawanych wspólnie zarządzeniach.

Szef Kancelarii Sejmu określał nadto w drodze zarządzeń szczegółową organiza-cję wewnętrzną i zadania komórek organizacyjnych Kancelarii. Był też uprawniony do wydawania zarządzeń w sprawie wynagrodzeń oraz stanowisk, kwalifikacji i zaszere-gowania pracowników Kancelarii Sejmu, a także decyzji w sprawach uzupełniania ta-beli stanowisk i zwalniania pracowników od wymogów kwalifikacyjnych, określonych w przepisach o uposażeniach pracowników ministerstw207. Mógł też w drodze zarzą-dzenia definiować zasady zatrudniania i wynagradzania stenografów, redaktorów i ma-szynistek, wykonujących prace zlecone w związku z obradami sejmu i jego organów. W latach 1974–1988 decydował sporadycznie o zatrudnianiu rzeczoznawców208 oraz o wysokości honorariów dla członków Rady Programowej Ośrodka Informatyki Kan-celarii Sejmu209.

207 AS RP, KS, bez sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 11 Szefa Kancelarii Sejmu z 31 VII 1982 r. w spra-wie wynagrodzeń oraz stanowisk, kwalifikacji i zaszeregowania pracowników Kancelarii Sejmu.

208 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 4 z 4 III 1974 r. w sprawie zasad postępowania z opiniami rzeczoznawców.

209 Tamże, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 3 Szefa Kancelarii Sejmu z 3 VI 1986 w sprawie utworzenia Rady Programowej Ośrodka Informatyki Kancelarii Sejmu; por. też Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii z 24 III 1988 r. zmieniające zarządzenie w sprawie utworzenia Rady Programowej Ośrodka Informatyki.


Kolejna zmiana Regulaminu Sejmu PRL z 1957 r. dokonana Uchwałą Sejmu PRL z 13 lutego 1971 r. o zmianie regulaminu Sejmu PRL210, zwiększała o jedną osobę dotych-czasowy skład Prezydium Sejmu, powołując trzeciego wicemarszałka. Następna zmiana Regulaminu Sejmu PRL z 1957 r. przeprowadzona w tym samym roku Uchwałą Sejmu PRL z 23 czerwca 1971 o zmianie regulaminu Sejmu PRL211 dotyczyła art. 28 i polegała na wydzieleniu z Komisji Sejmowej Przemysłu Lekkiego, Drobnej Wytwórczości, Spół-dzielczości Pracy i Rzemiosła w odrębną Komisję Drobnej Wytwórczości, Spółdzielczości Pracy i Rzemiosła.

Problem funkcjonowania wojewódzkich zespołów poselskich, których działanie for-malnie ustało w związku z zapisami Regulaminu Sejmu PRL z 1957 r., wrócił ponownie w 1972 r. Spowodowała to zmiana w regulaminie sejmu dokonana Uchwałą Sejmu PRL z 29 marca 1972 r. o zmianie regulaminu Sejmu PRL212. Wprowadzony do regulaminu za-pis w art. 13a ust. 1 stanowił: że „posłowie mogą również organizować się w wojewódzkie zespoły poselskie, obejmujące posłów, którzy uzyskali mandaty na obszarze poszczegól-nych województw”. Ten sam art. 13a ust. 2 określił ich cele. W świetle tego zapisu woje-wódzkie zespoły poselskie miały stwarzać warunki organizacyjne dla utrzymania i zacieś-niania więzi sejmu i posłów z wyborcami, terenowymi organami władzy państwowej oraz organizacjami politycznymi i społecznymi w terenie. Miały one udzielać posłom pomocy w wykonywaniu przez nich czynności wynikających ze sprawowania mandatu poselskie-go. Zapis ust. 3 art. 13a określał pozycję zespołu, stanowiąc, że „organizację wewnętrzną i tryb pracy wojewódzkiego zespołu poselskiego, jak również metody i formy pracy człon-ków zespołu określa zespół”. Powyższy normatyw dopuszczał także współpracę Prezy-dium Sejmu i komisji sejmowych z wojewódzkimi zespołami poselskimi. Przewidywał powoływanie na stałe lub czasowo międzykomisyjnych zespołów poselskich dla rozpatry-wania spraw przekraczających zakres działania poszczególnych komisji, a decyzje o ich powołaniu zatwierdzał sejm. Zmiana dotyczyła także nazw i liczby komisji sejmowych. W miejsce czterech zlikwidowanych komisji, a mianowicie: Komisji Oświaty i Nauki, Ko-misji Przemysłu Ciężkiego, Chemicznego i Górnictwa, Komisji Spraw Wewnętrznych, Ko-misji Wymiaru Sprawiedliwości, powołano sześć nowych komisji, a mianowicie: Komisję Górnictwa, Energetyki i Chemii, Komisję Nauki i Postępu Technicznego, Komisję Oświaty i Wychowania, Komisję Prac Ustawodawczych, Komisję Przemysłu Ciężkiego i Maszyno-wego, Komisję Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości.

Nowelizacja regulaminu Sejmu PRL wymagała zmian w przepisach wykonawczych. Do takich zaliczał się Statut Kancelarii Sejmu, w którym odnotowywane były obowiązu-jące procedury w funkcjonowaniu Kancelarii Sejmu oraz regulamin organizacyjny Kance-larii Sejmu, ustalający jej wewnętrzną organizację. Uprawnienia do zatwierdzania Statutu

210 MP.1971, nr 11, poz. 68.211 MP 1971, nr 34, poz. 219.212 MP 1972, nr 21, poz. 127, por. też MP, 1972, nr 24, poz. 136, s. 325–332, Tekst jednolity Regulaminu

Sejmu PRL, Obwieszczenie Marszałka Sejmu PRL z 8 IV 1972 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu regu-laminu Sejmu PRL.


Kancelarii Sejmu miało Prezydium Sejmu, natomiast Regulamin organizacyjny zatwier-dzał szef Kancelarii Sejmu.

Kolejny Statut Kancelarii Sejmu wprowadziła Uchwała Prezydium Sejmu z 7 listopada 1973 r.213 Odnotowane w nim zmiany dotyczyły nazw komórek organizacyjnych i polegały na nadaniu istniejącym zespołom statusu biura. W skład Kancelarii Sejmu wchodziły na-stępujące komórki organizacyjne:

1. Biuro Prac Sejmowych,2. Biuro Prawne,3. Biuro ds. Kontaktów Międzynarodowych, 4. Samodzielny Wydział Prasowy,5. Biblioteka Sejmowa, 6. Straż Marszałkowska, 7. Zarząd Domu Poselskiego.Statut Kancelarii Sejmu upoważniał szefa Kancelarii Sejmu do powoływania zespo-

łów doradczych i opiniodawczych, złożonych z pracowników Kancelarii Sejmu i innych osób oraz do określania im zadań, organizacji i trybu pracy. Był też władny do wydawania zarządzeń określających organizację wewnętrzną statutowych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu. Szef Kancelarii Sejmu określał nadal wspólnie z szefem Kancelarii Rady Państwa zadania i czynności wykonywane przez jednostki organizacyjne jednej Kancelarii na rzecz drugiej.

Pierwszy regulamin organizacyjny Kancelarii Sejmu został wprowadzony Zarządze-niem Szefa Kancelarii Sejmu z 10 listopada 1973 r.214 z mocą obowiązującą od 1 grudnia 1973 r. Normatyw określił podstawowe zadania i zakresy czynności wymienionych w sta-tucie komórek organizacyjnych Kancelarii Sejmu. Zmiany w statucie Kancelarii Sejmu wiązały się najczęściej ze zmianą pozycji tego urzędu lub przydziałem nowych zadań i wy-magały uwzględnienia ich w regulaminie. Na przykład regulamin organizacyjny Kancelarii Sejmu z 1973 r. oprócz wcześniej opisanych czynności, wyliczał obowiązki wyszczegól-nione w statucie z 1973 r., polegające na: sporządzaniu dla Biura Prac Sejmowych wnio-sków związanych z obsługą techniczną posiedzeń sejmu, pracą podkomisji oraz zespołów międzykomisyjnych, opracowywaniu dla szefa Kancelarii Sejmu wniosków i opinii, inicjo-waniu usprawnień w zakresie obsługi działalności sejmu i jego organów, załatwianiu skarg i wniosków, kierowanych do sejmu i komisji sejmowych, a także pomoc techniczną posłom w wykonaniu obowiązków poselskich.

Niewielkiej zmianie uległa też struktura organizacyjna Biura Prac Sejmowych. Do czte-rech komórek organizacyjnych funkcjonujących od 1971 r. w ramach Biura Prac Sejmo-wych dołączono stanowisko pracy inspektora ds. skarg i wniosków. Osoba zatrudniona na tym stanowisku obsługiwała merytorycznie i organizacyjnie aktywność sejmu i jego organów w zakresie rozpatrywania nadsyłanych przez społeczeństwo skarg i wniosków oraz pomagała poszczególnym posłom w załatwianiu skarg i wniosków, a także sporządza-ła projekty analiz i opracowań statystycznych z tego zakresu. Rozszerzył się także zakres

213 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji.214 Tamże, brak sygn., brak paginacji.


obowiązków Wydziału Prac Sejmowych i Komisyjnych o prowadzenie spraw interpelacji i zapytań poselskich oraz spraw związanych z wygaśnięciem i obsadzeniem mandatów po-selskich, udzielaniem niezbędnej pomocy posłom w wykonywaniu mandatu poselskiego, gromadzenie i opracowywanie danych statystycznych związanych z działalnością sejmu i jego organów, a także prowadzenie akt sejmu i komisji. Zadania Wydziału Stenografii i Wydawnictw pozostały bez zmian.

Zwiększył się natomiast zakres czynności specjalisty ds. wojewódzkich zespołów po-selskich, którego obowiązkiem było przygotowywanie przedsięwzięć związanych z re-gulaminowymi zadaniami Prezydium Sejmu w stosunku do wojewódzkich zespołów po-selskich, opracowywanie w zleconym zakresie projektów wytycznych Prezydium Sejmu, których adresatem były wojewódzkie zespoły poselskie, utrzymywanie bezpośredniego kontaktu z wojewódzkimi zespołami poselskimi, gromadzenie i analizowanie sprawozdań z ich działalności, dostarczanie im pomocniczych lub informacyjnych materiałów związa-nych z pracami sejmu.

W ramach struktury Biura Prac Sejmowych funkcjonował Sekretariat Ogólny Kance-larii Sejmu, który sprawował pieczę nad pracą sekretarzy, marszałka i wicemarszałków sejmu oraz prowadził obsługę techniczno-kancelaryjną wszystkich jednostek Kancelarii Sejmu, zgodnie z instrukcją kancelaryjną, której opracowanie marszałek zlecił Kancelarii Sejmu. Zakres czynności Sekretariatu Ogólnego obejmował następujące obowiązki: orga-nizację obiegu korespondencji, prowadzenie ewidencji skarg i wniosków, a także danych adresowych posłów, prowadzenie hali maszyn oraz powielarni i introligatorni, zarządzanie salami posiedzeń komisji, wykonywanie zleconych przez szefa Kancelarii Sejmu czyn-ności i przekazywanie akt do archiwum. Pracą Sekretariatu Ogólnego kierował zastępca naczelnika Wydziału Prac Sejmowych i Komisyjnych. Do niego należał także nadzór nad przestrzeganiem przepisów instrukcji kancelaryjnej sejmu.

Przejmowaniem i ekspedycją korespondencji sejmu zajmował się nadal Wydział Ogól-ny Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa. Pozostałe zadania z zakresu obsługi administracyjnej sejmu były realizowane przez Biuro Administracyjne i Biuro Go-spodarcze Kancelarii Rady Państwa, w tym nadzór nad działalnością Domu Poselskiego sprawowany przez Biuro Gospodarcze Kancelarii Rady Państwa.

Do podstawowych zadań Biura Prawnego należała:1. obsługa prawna sejmu i jego organów,2. w zakresie zleconym – obsługa prawna czynności podejmowanych przez wojewódz-

kie zespoły poselskie, a także świadczenie pomocy prawnej poszczególnym posłom w wykonywaniu mandatu poselskiego,

3. inicjowanie i przeprowadzanie badań i studiów związanych z problematyką praw-ną działalności sejmu oraz sporządzanie analitycznych i informacyjnych opracowań w tym zakresie,

4. obsługa prawna Kancelarii Sejmu.Na Biurze Prawno-Organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa spoczywała nadal obsługa

aktywności legislacyjnej sejmu. Biuro Prawne Kancelarii Sejmu zobowiązane było jedynie do przedstawiania wniosków i opinii w sprawach prawnych. Prowadziło badania w zakresie prob-lematyki ustawodawczej oraz sporządzało informacje i opracowania z tego zakresu. Wykony-


wało czynności doradcze i pomocnicze w związku z projektami ustaw rozpatrywanymi przez sejm i jego organy. Opracowywało materiały z dyskusji publicznych nad projektami ustaw. Sporządzało opinie prawne w sprawach indywidualnych, wnoszonych przez posłów lub przez wojewódzkie zespoły poselskie. Kompletowało wpływające do sejmu akty normatywne oraz wewnętrzne akty normatywne sejmu i Kancelarii Sejmu. Utrzymywało kontakty z jednost-kami organizacyjnymi organów państwowych oraz z naukowymi instytucjami prawniczymi.

Zakres czynności Biura ds. Kontaktów Międzynarodowych przewidywał rzeczową i or-ganizacyjną obsługę kontaktów międzynarodowych sejmu i jego organów oraz Kancelarii Sejmu. Biuro ds. Kontaktów Międzynarodowych przygotowywało i organizowało wizyty delegacji sejmu za granicę oraz zagranicznych delegacji parlamentarnych w Polsce, indy-widualnych lub grupowych podróży parlamentarzystów odbywanych w ramach misji zle-conych oraz działalności wynikającej z uczestnictwa parlamentarzystów polskich w Unii Międzyparlamentarnej i innych międzynarodowych organizacjach lub imprezach parla-mentarnych. Ono też prowadziło sekretariat Komisji Spraw Zagranicznych oraz sekretariat Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej, jak również sprawy protokolarne członków Prezydium Sejmu i szefa Kancelarii Sejmu.

Niewielkiej modyfikacji uległ zakres czynności Biura Prasowego, które oprócz wyko-nywanych dotychczasowych czynności zobowiązane było do udzielania pomocy środkom masowego przekazu w ich działalności publicystycznej związanej z pracami sejmu i jego organów. Biuro Prasowe wydawało biuletyn informacyjny z posiedzeń komisji oraz opra-cowywało komunikaty prasowe, sporządzało indeksy do dokumentów przekazywanych posłom, przygotowywało wydawnictwa doraźnie zlecane. Utrzymywało kontakty z Klu-bem Sprawozdawców Parlamentarnych. Współdziałało w organizowaniu kontaktów przed-stawicieli prasy krajowej z posłami oraz z jednostkami organizacyjnymi Kancelarii Sejmu.

Funkcje pełnione przez Bibliotekę Sejmową pozostały bez zmian. Rozbudowano nato-miast jej strukturę organizacyjną. W skład Biblioteki Sejmowej weszły następujące działy:

1. Dział Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów realizujący zgodnie z ustalonymi zasa-dami politykę gromadzenia,

2. Dział Opracowania Zbiorów i Katalogów odpowiedzialny za inwentaryzację, klasy-fikację i katalogowanie druków wpływających do Biblioteki Sejmowej,

3. Dział Dokumentacji Parlamentarnej odpowiedzialny za analizę dokumentacji sej-mowej i druków zwartych poświęconych praktyce i teorii parlamentaryzmu oraz udzielanie informacji w tym zakresie,

4. Dział Przechowywania i Konserwacji Zbiorów wykonujący wszelkie prace związa-ne z magazynowaniem i konserwacją całości zbiorów oraz prowadzeniem archiwum biblioteki,

5. Dział Udostępniania Zbiorów i Informacji, który udzielał informacji i obsługiwał posłów w zakresie posiadanych materiałów związanych z aktualnymi pracami sej-mu, obsługiwał czytelników w czytelni oraz opracowywał i udzielał informacji bi-bliograficznych,

6. Dział Administracyjno-Gospodarczy troszczył się o techniczno-organizacyjne wa-runki pracy Biblioteki, lokal i jego utrzymanie, prowadził sprawy finansowe, zaopa-trywał pracowników w materiały biurowe, wykonywał reprodukcje dokumentów.


W 1976 r. Prezydium Sejmu nadało jej statut Uchwałą z 28 kwietnia 1976 r. w sprawie statutu Biblioteki Sejmowej215. Zmiany dokonane w strukturze organizacyjnej Biblioteki Sejmowej były powodem nowelizacji regulaminu organizacyjnego Kancelarii Sejmu prze-prowadzonej Zarządzeniem Szef Kancelarii Sejmu nr 3 z 1 lipca 1976 r. w sprawie zmiany regulaminu organizacyjnego Kancelarii Sejmu216.

Nie zmienił się też zakres czynności Zarządu Domu Poselskiego, którego bieżąca ak-tywność była kontrolowana przez dyrektora Biura Prac Sejmowych. Nadzór nad działal-nością Zarządu Domu Poselskiego pełniło natomiast Biuro Gospodarcze Kancelarii Rady Państwa.

Ochronę zespołu gmachów sejmu oraz bezpieczeństwo przebywających w nim osób zapewniała Straż Marszałkowska, która podlegała szefowi Kancelarii Sejmu. Pracownicy Straży Marszałkowskiej pełnili służbę na wyznaczonych posterunkach ochronnych, prowa-dzili kontrolę dokumentów i wydawali przepustki uprawniające osoby zainteresowane do wstępu na teren gmachów ejmu.

Czynności w zakresie obsługi spraw osobowych posłów i pracowników Kancelarii Sej-mu wypełniał Wydział Spraw Osobowych Kancelarii Rady Państwa.

Szef Kancelarii Sejmu Zarządzeniem z 30 stycznia 1977 r.217 wprowadził zmiany w Re-gulaminie organizacyjnym Kancelarii Sejmu z 10 listopada 1973 r., które dotyczyły struk-tury organizacyjnej i zakresów czynności Biura Prac Sejmowych. Zgodnie z tą zmianą w ramach Biura Prac Sejmowych funkcjonowały następujące ogniwa:

1. Sekretarze Komisji Sejmowych,2. Stanowisko pracy specjalisty ds. posiedzeń sejmu,3. Stanowisko pracy specjalisty ds. skarg i wniosków,4. Stanowisko pracy specjalisty ds. wojewódzkich zespołów poselskich,5. Wydział Stenografii i Wydawnictw, 6. Wydział Ogólny.Odpowiednio do zmiany struktury organizacyjnej Biura uległy zmianie zakresy czyn-

ności poszczególnych komórek organizacyjnych. Zakres czynności sekretarzy komisji sejmowych obejmował: merytoryczną i organiza-

cyjną obsługę prac komisji (prezydium komisji, podkomisji, zespołów), wszechstronną po-moc przewodniczącym komisji, a także w miarę możliwości sprawozdawcom, referentom i pozostałym członkom komisji.

Specjalista ds. posiedzeń sejmu odpowiadał za opracowanie projektów dokumentów związanych z posiedzeniami sejmu, prowadzenie sekretariatu posiedzeń sejmu, przewod-nictwo komisji ds. kwalifikowania nagrań magnetofonowych z posiedzeń sejmu dla celów archiwalnych, zbieranie i ewidencjonowanie danych dotyczących działalności sejmu i jego organów oraz opracowywanie okresowych informacji i analiz, sprawował pieczę nad opra-

215 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1974–1984.

216 Tamże, brak sygn., brak paginacji. 217 Tamże, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Pań-

stwa z lat 1974–1984.


cowywaniem oraz realizacją planów pracy komisji, terminowym sporządzaniem protoko-łów, dezyderatów i opinii oraz koordynował organizację wyjazdów podkomisji w teren.

Zakres czynności Wydziału Ogólnego Kancelarii Sejmu w stosunku do pozostałych wy-działów był bardzo rozbudowany. Obejmował on w szczególności sprawy administracyjno--gospodarcze Kancelarii Sejmu, których załatwienie wymagało współdziałania z odpowied-nimi jednostkami organizacyjnymi Kancelarii Rady Państwa. Do najważniejszych należały: ustalanie potrzeb w dziedzinie zaopatrzenia materiałowo-technicznego w związku z prowa-dzonymi inwestycjami i remontami obiektów sejmowych, dysponowanie salami i pomiesz-czeniami. Druga grupa spraw wiązała się z obsługą techniczno-kancelaryjną sekretariatów członków Prezydium Sejmu i szefa Kancelarii Sejmu (posiedzeń Kolegium) oraz nadzorem nad przestrzeganiem w komórkach organizacyjnych Kancelarii Sejmu instrukcji kancelaryj-nej. Wypełnianie tego zadania wymagało prowadzenia dla potrzeb wszystkich jednostek or-ganizacyjnych Kancelarii Sejmu hali maszyn oraz pracowni poligraficznej, zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej dokumentów oraz używanych pieczęci i stempli. Trzecia grupa spraw obejmowała nadzór nad zapewnieniem bezpieczeństwa i higienicznych wa-runków pracy pracownikom Kancelarii Sejmu, świadczeń bytowych posłów (hotelowych, komunikacyjnych i innych), obsługi technicznej przyjęć organizowanych dla gości szefa Kancelarii Sejmu oraz wykonania innych spraw zleconych przez szefa Kancelarii Sejmu. W ramach struktury Wydziału Ogólnego funkcjonowały sekretariaty członków Prezydium Sejmu i szefa Kancelarii Sejmu oraz Hala Maszyn i Pracownia Poligraficzna.

Kolejna zmiana Regulaminu wprowadzona Zarządzeniem nr 3 Szefa Kancelarii Sejmu z 28 lutego 1977 r.218 podporządkowywała bezpośrednio Wydział Ogólny szefowi Kance-larii Sejmu.

Wprowadzone w 1957 r. mechanizmy demokratyczne w funkcjonowanie sejmu były stopniowo wypierane. W 1976 r. znów ograniczono rolę sejmu. Uczyniła to Ustawa z 10 lu-tego 1976 r. o zmianie Konstytucji PRL219, która pozbawiła ponownie sejm ważnego in-strumentu kontroli, podporządkowując Najwyższą Izbę Kontroli Piotrowi Jaroszewiczo-wi, prezesowi Rady Ministrów, który sprawował nadzór nad tym urzędem do 1980 r. Od tego czasu sprawozdania z działalności Najwyższej Izby Kontroli były przedstawiane na posiedzeniach Rady Państwa i przez nią akceptowane. Zebrane podczas kontroli przez NIK informacje o sytuacji ekonomicznej i gospodarczej centralnych urzędów państwa nie trafiały do wiadomości najwyższego organu w państwie, co pozbawiło sejm możliwości wpływania na procesy gospodarcze kraju, m.in. poprzez kontrolę budżetu państwa. Po-wyższą zmianę wprowadzono również do Regulaminu Sejmu z 1957 Uchwałą Sejmu PRL z 25 marca 1976 r. zmieniającą regulamin Sejmu PRL 220. Dodatkowo normatyw ten wpro-wadził zmiany w składzie komisji sejmowych. Likwidacji uległa: Komisja Drobnej Wy-twórczości, Spółdzielczości Pracy i Rzemiosła, przy czym Drobną Wytwórczość przenie-

218 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1974–1984.

219 DzU 1976, nr 5, poz. 29.220 MP 1976, nr 13, poz. 61; por. też MP, 1976, nr 21, poz. 94 , Obwieszczenie Marszałka Sejmu PRL

z 10 V 1976 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu regulaminu Sejmu PRL.


siono do Komisji Handlu Wewnętrznego, a w jej miejsce powołano Komisję Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Nowe nazwy otrzymały Komisje: Komi-sja Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Komisja Handlu Wewnętrznego Drobnej Wytwórczości i Usług, Komisja Przemysłu Ciężkiego, Maszynowego i Hutnictwa.

Ta sama Ustawa z 10 lutego 1976 r. o zmianie Konstytucji PRL wyposażała Polską Zjed-noczoną Partię Robotniczą w status przewodniej siły politycznej społeczeństwa w budowie socjalizmu. Wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych, stronnictw politycz-nych oraz obywateli bezpartyjnych był Front Jedności Narodu. Przykładem takiego współ-działania były relacje PZPR ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym. Polska stać się miała wprost państwem socjalistycznym. W noweli tej znalazł się też zapis o umacnianiu przyjaźni i współpracy z ZSRR i z innymi państwami socjalistycznymi. Szczególnie te dwa ostatnie zapisy wzbudziły liczne głosy sprzeciwu i protesty środowisk twórczych i naukowych. Odtąd sejm legalizował inicjatywy PZPR po-dejmowane przez jej ciała kolegialne w zakresie rządowych programów społeczno-gospo-darczych, czy też umacniania roli nauki w społeczno-gospodarczym rozwoju kraju w for-mie podejmowanych uchwał. Dobrym tego przykładem są dwie uchwały: Uchwała Sejmu PRL z 27 października 1977 r. w sprawie rządowego programu realizacji wytycznych IX Plenum KC PZPR221 oraz Uchwała Sejmu PRL z 26 października 1978 r. w sprawie rządo-wego programu realizacji postanowień XII Plenum KC PZPR222.

Kryzys gospodarczy i niezadowolenie społeczne były powodem dwukrotnej zmiany w 1980 r. w Regulaminu Sejmu PRL z 1957 r. Pierwsza zmiana dotyczyła powrotu Naj-wyższej Izby Kontroli pod nadzór sejmu. Poprzedzona została uchwaleniem przez sejm Ustawy z 8 października 1980 r. o zmianie Konstytucji PRL223. Na tym samym posiedzeniu sejm przyjął Uchwałę o zmianie Regulaminu Sejmu PRL224. Powyższe normatywy stano-wiły, że sejm znów powoływał i odwoływał prezesa Najwyższej Izby Kontroli bezwzględ-ną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Kontrole przeprowadzane przez Najwyższą Izbę Kontroli były jej zlecane przez sejm, Prezydium sejmu i właściwe komisje. Prezes Najwyższej Izby Kontroli przedstawiał Prezydium Sej-mu sprawozdania z rocznej działalności. Druga zmiana w Regulaminie Sejmu dokonana Uchwałą Sejmu PRL z 21 listopada 1980 r.225 dotyczyła kwestii związanych z działalnością posłów i uprawnieniami Prezydium Sejmu, odnosiła się też do Kancelarii Sejmu. Ta ostat-nia pozostała nadal organem wykonawczym i doradczym sejmu oraz jego organów. Podle-gała Prezydium Sejmu. Marszałek sejmu sprawował nadzór nad Kancelarią Sejmu. Pracą Kancelarii Sejmu kierował szef, powoływany i odwoływany przez Prezydium Sejmu. Szef Kancelarii Sejmu ponosił odpowiedzialność za działania pracowników Kancelarii. Zakres

221 MP 1977, nr 27, poz. 132.222 MP 1978,.nr 34, poz. 34.223 DzU 1980, nr 22, poz. 81. 224 MP 1980, nr 24, poz.109, Uchwała Sejmu PRL z 8 X 1980 r. o zmianie Regulaminu Sejmu PRL. 225 MP 1980, nr 27, poz. 145; por. też MP 1980, nr 29, poz. 164, Obwieszczenie Marszałka Sejmu PRL

z 8 XII 1980 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu regulaminu Sejmu PRL.


działania oraz organizację Kancelarii Sejmu określał statut uchwalony przez Prezydium Sejmu.

W 1981 r. szef Kancelarii Sejmu utworzył przy Kancelarii Sejmu Zarząd Inwestycji „Budowy Domu Poselskiego”, wydając Zarządzenie nr 4 z 1 lipca 1981 r. w sprawie po-wołania oraz zakresu działania Zarządu Inwestycji przy Kancelarii Sejmu226. Zarząd In-westycji pełnił w imieniu Kancelarii Sejmu funkcję nadzoru inwestycyjnego w stosunku do wyżej wymienionej inwestycji, którym kierował dyrektor powoływany i odwoływany przez szefa Kancelarii Sejmu.

Pogłębiający się kryzys społeczno-ekonomiczny i narastające niezadowolenie społe-czeństwa grożące konfrontacją zostały wykorzystane przez kierownictwo partyjno-rządo-we do wprowadzenia z pominięciem sejmu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego w oparciu o dekret o stanie wojennym, przyjęty na posiedzeniu Rady Państwa. Funkcję koordynatora i egzekutora stanu wojennego przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, będąca nad-zwyczajną, ponadkonstytucyjną, wojskowo-polityczną instytucją, niezależną od organów państwowych i ciał politycznych. Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego zgłosiła inicjaty-wę ustawodawczą, do której nie była uprawniona, a mianowicie projekt ustawy o zmianie Konstytucji PRL, którą sejm uchwalił 26 marca 1982 r.227 Uchwalona nowela powoływała dwa nowe organy, a mianowicie Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Jest paradok-sem, że w takich warunkach była to inicjatywa demokratyzująca życie społeczne. Trybunał Konstytucyjny orzekał o zgodności z Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów państwa. Dotychczas to uprawnienie przysługiwało Radzie Państwa. Trybunał Stanu orzekał o odpowiedzialności konstytucyjnej osób, zajmu-jących określone w ustawie najwyższe stanowiska państwowe, za naruszenie Konstytucji i ustaw228. Szczegółowy zakres działania Trybunału Stanu określał Regulamin czynności Trybunału Stanu wprowadzony Uchwałą Sejmu PRL z 6 lipca 1982 r. w sprawie regu-laminu czynności Trybunału Stanu229. Funkcję przewodniczącego Trybunału powierzono pierwszemu prezesowi Sądu Najwyższego. W Sądzie Najwyższym utworzono komórkę organizacyjną zapewniającą obsługę administracyjno-techniczną obydwu organom. Czyn-ności kancelaryjne wykonywało Biuro Prezydialne Sądu Najwyższego. W praktyce Trybu-nał Konstytucyjny swoją funkcję zaczął wypełniać dopiero po 1990 r.

Na tym samym posiedzeniu sejm podjął Uchwałę z 26 marca 1982 r. w sprawie utwo-rzenia Rady Społeczno-Gospodarczej przy Sejmie PRL230. Rada była organem opiniodaw-czym i doradczym sejmu i jego organów. Rozpatrywała sprawy kierowane do niej przez

226 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu z lat 1977–1984. 227 DzU 1982, nr 11, poz. 83, Ustawa z 26 III 1982 r. o zmianie Konstytucji PRL 228 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Notatka z 2 VIII 1990 r. sporządzona przez R. Burczyckiego

dla dyrektora Biura Prezydialnego i Spraw Poselskich w sprawie kontroli przez AAN niektórych materiałów przechowywanych w Archiwum Sejmowym; por. też Notatka z 27 VII 1990 r. dla R. Stemplowskiego, szefa Kancelarii Sejmu sporządzona przez A. Wójcika z Biura Prawnego. Pierwszą sprawą, którą zajmował się ten organ, była odpowiedzialność konstytucyjna przedstawicieli rządu PRL Piotra Jaroszewicza, premiera i wicepre-mierów: T. Pyki, J. M. Szydlaka, i T. Wrzaszczyka.

229 MP 1982, nr 17, poz. 135. 230 MP 1982, nr 10, poz. 66.


sejm, Prezydium Sejmu lub komisje sejmowe w celu ich opiniowania. Mogła też podej-mować działania w określonych sprawach z własnej inicjatywy. Uchwała przewidywała 120 osobowy skład Rady złożony z przedstawicieli załóg przedsiębiorstw i państwowych gospodarstw rolnych, rolniczych spółdzielni produkcyjnych i zrzeszeń rolników indy-widualnych, organizacji spółdzielczych i rzemieślniczych oraz organizacji zawodowych i społecznych, stowarzyszeń twórczych i naukowych. Przewodniczącego i członków Rady powoływał sejm na wniosek Prezydium Sejmu na okres swojej kadencji. Pracami Rady kierowało Prezydium Rady złożone z przewodniczącego, zastępcy przewodniczącego, członków i sekretarza Rady. Prezydium Sejmu koordynowało działania Rady i poszcze-gólnych komisji sejmowych, a także określało tryb i terminy rozpatrzenia poszczególnych spraw przez Radę. Organ ten wydawał opinie i uchwalał wnioski, które przewodniczący Rady przesyłał do Prezydium Sejmu. Rada miała własny regulamin zatwierdzony przez Prezydium Sejmu. Na przewodniczącego Rady Społeczno-Gospodarczej sejm powołał Jana Szczepańskiego. Obsługę organizacyjną i techniczną zapewniała Radzie Kancelaria Sejmu.

Z dniem 15 stycznia 1982 r. Samodzielny Wydział Spraw Osobowych Kancelarii Rady Państwa zaprzestał wykonywania czynności w zakresie obsługi Kancelarii Sejmu. Odstą-pienie od realizacji wcześniejszych ustaleń odbyło się w porozumieniu z szefem Kancelarii Sejmu i odnotowane zostało w Zarządzeniu nr 1 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 12 stycz-nia 1982 r.231.

Kolejna zmiana regulaminu sejmu, wprowadzona Uchwałą Sejmu PRL z 6 lipca 1982 r. w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu PRL232, rozszerzyła skład Konwentu Seniorów o osobę przewodniczącego Rady Społeczno-Gospodarczej. W tym samym roku powięk-szono skład drugiego organu sejmu, a mianowicie Prezydium Sejmu o osobę czwartego wicemarszałka. Formalności dopełniła Uchwała Sejmu PRL z 21 lipca 1982 r. w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu PRL233, która stanowiła, że Prezydium Sejmu tworzą marszałek i czterej wicemarszałkowie.

Zmiany dokonane w Regulaminie Sejmu PRL wymagały odnotowywania ich w aktach wykonawczych. Taki było powód ustanowienia nowego Statutu Kancelarii Sejmu Uchwałą Prezydium Sejmu z 14 lipca 1982 r. w sprawie statutu Kancelarii Sejmu234. Nowe regulacje znalazły także odzwierciedlenie w Zarządzeniu nr 10 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 lipca 1982 r. w sprawie szczegółowych zadań i organizacji wewnętrznej Kancelarii Sejmu235. Zmiany dotyczyły struktury organizacyjnej Kancelarii Sejmu. Do istniejących dotychczas pięciu komórek organizacyjnych dołączyły trzy kolejne. Były to: Biuro Prezydialne, Biuro

231 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 1 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 12 I 1982 r., teczka: Zarządzeniach Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.

232 MP 1982, nr 17, poz. 134. 233 MP 1982, nr 18, poz. 146.234 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji. 235 Tamże, brak. sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 10 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 VII 1982 r., teczka:

Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.


Listów, Skarg i Wniosków oraz Zarząd Służb Gospodarczo-Technicznych236. Samodzielny Wydział Prasowy przemianowano na Biuro. Pracą biur kierowali dyrektorzy, którzy podle-gali bezpośrednio szefowi Kancelarii Sejmu.

Rozszerzył się też zakres uprawnień szefa Kancelarii Sejmu, który mógł inicjować lub zlecać podejmowanie prac badawczych, opracowań problemowych, ekspertyz, opinii i in-nych prac dla potrzeb sejmu i jego organów. On też był upoważniony w imieniu Kancelarii Sejmu do przedstawiania organom sejmu opinii, uwag, wniosków i innych opracowań.

Szef Kancelarii Sejmu powoływał dyrektorów biur, dyrektora Biblioteki Sejmowej, dyrektora Zarządu Służb Gospodarczo-Technicznych oraz komendanta Straży Marszał-kowskiej.

Zakres czynności Biura Prezydialnego obejmował sprawy organizacji prac Kancelarii Sejmu, zabezpieczenia funkcjonowania sekretariatów członków Prezydium Sejmu i sze-fa Kancelarii Sejmu, obsługi Zespołu Doradców Sejmowych, a także załatwianie spraw osobowych i socjalno-bytowych pracowników Kancelarii Sejmu oraz posłów. Biuro Pre-zydialne w tych sprawach współdziałało z zakładowymi organizacjami społecznymi oraz reprezentacją załogi. Prowadziło sprawy związane z organizacją Muzeum Sejmu. W skład Biura Prezydialnego wchodziły: Wydział Ogólny, Wydział Spraw Osobowych, stanowisko pracy ds. organizacji Muzeum Sejmu, sekretariat Biura.

Biuro Listów, Skarg i Wniosków prowadziło sprawy związane z załatwianiem listów, skarg i wniosków wpływających do sejmu i jego organów oraz przygotowywało dla właś-ciwych organów sejmu informacje i wnioski w tym zakresie.

Zarząd Służb Gospodarczo-Technicznych zapewniał funkcjonowanie obiektów sej-mowych i znajdujących się w nich urządzeń i wyposażenia technicznego oraz obsługę gospodarczą i techniczną sejmu i jego organów. Zarządzał Domem Poselskim, nadzo-rował działalność restauracji sejmowej i bufetu pracowniczego, dbał o bezpieczeństwo i higienę pracy. Jego działalność opierała się na wewnętrznym, odrębnym rozrachunku gospodarczym.

Zakresy czynności pozostałych komórek organizacyjnych Kancelarii Sejmu uległy mało znaczącym modyfikacjom, które wynikały z powoływania przy sejmie społecznych ciał konsultacyjnych. Jednym z nich była Rady Społeczno-Gospodarcza, której obsługę po-siedzeń zapewniało Biuro Prac Sejmowych, na podobnych zasadach jak posiedzeń sejmu, Prezydium Sejmu, Konwentu Seniorów i komisji sejmowych.

Kolejnym krokiem w kierunku usamodzielnienia się Kancelarii Sejmu od Kancelarii Rady Państwa było utworzenie Biura Finansowego. Sprawiła to Uchwała z 14 listopada 1983 r. w sprawie zmiany w statucie Kancelarii Sejmu237, którą posłużyło się Prezydium Sejmu, powołując od 1 stycznia 1984 r. kolejną komórkę organizacyjną Kancelarii Sejmu, odpowiedzialną za prowadzenie spraw finansowo-budżetowych i rachunkowo-kasowych Sejmu.

236 Tamże, brak sygn. brak paginacji, Zarządzenie nr 13 z 7 IX 1982 r. w sprawie nadania statusu gospo-darstwa pomocniczego Zarządowi Służb Gospodarczo-Technicznych w Kancelarii Sejmu, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.

237 Tamże, brak sygn.


Zniesienie z dniem 22 lipcu 1983 r. stanu wojennego238 było okazją do likwidacji Fron-tu Jedności Narodu, którego istnienie nie było społecznie akceptowane. W miejsce zli-kwidowanej organizacji sejm powołał Patriotyczny Ruchu Ocalenia Narodowego, jako płaszczyznę jednoczenia społeczeństwa i współdziałania partii politycznych, organizacji i stowarzyszeń społecznych oraz obywateli. Podstawę utworzenia tej organizacji stanowiła Ustawa z 22 lipca 1983 r. o zmianie Konstytucji PRL239.

Zmiany dokonane w zarządzaniu gospodarką wymagały dopasowania do nich komisji sejmowych. Uczyniła to Uchwała Sejmu PRL z 6 kwietnia 1984 r. w sprawie zmiany Regu-laminu Sejmu PRL240, która określiła ich liczbę. Zrezygnowano wówczas z czterech komi-sji: Handlu Zagranicznego, Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, Pracy i Spraw Socjalnych, Przemysłu Ciężkiego, Maszynowego i Hutnictwa. Sprawy będące w toku rozpatrywania przez zniesione komisje przejęły nowe komisje lub dotychczasowe, którym zmieniono na-zwy. W nowym składzie komisji sejmowych znalazły się trzy nowe: Komisja Odpowie-dzialności Konstytucyjnej, Komisja ds. Samorządu Pracowniczego, Komisja Współpracy Gospodarczej z Zagranicą i Gospodarki Morskiej. Zmiany w nazwie dotyczyły siedmiu do-tychczasowych komisji: Komisji Administracji, Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Śro-dowiska, Komisji Górnictwa, Energetyki i Wykorzystania Zasobów Naturalnych, Komisji Kultury, Komisji Oświaty, Wychowania, Nauki i Postępu Technicznego, Komisji Polityki Społecznej, Zdrowia i Kultury Fizycznej, Komisji Rolnictwa, Gospodarki Żywnościowej i Leśnictwa, Komisji Rynku Wewnętrznego, Drobnej Wytwórczości i Usług.

Zarządzenie Szefa Kancelarii Sejmu z 14 maja 1984 r. zmieniające zarządzenie w spra-wie szczegółowych zadań i organizacji wewnętrznej Kancelarii Sejmu241 włączyło do za-kresu czynności Biura Prac Sejmowych merytoryczną i organizacyjną obsługę Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej.

Od 1 marca 1985 r. funkcjonował także przy Kancelarii Sejmu Zespół ds. Muzeum Sejmu Polskiego, który utworzono w związku z Uchwałą Prezydium Sejmu z 19 grudnia 1984 r. w sprawie utworzenia Muzeum Sejmu Polskiego242. Bezpośredni nadzór nad dzia-łalnością Zespołu ds. Muzeum Sejmu Polskiego pełnił Szef Kancelarii Sejmu.

Ostatnia zmiana w obowiązującym Statucie Kancelarii Sejmu została wprowadzona Uchwałą Prezydium Sejmu z 19 sierpnia 1985 r. w sprawie zmian w statucie Kancelarii Sejmu243. W oparciu o nią wyłączono z zakresu czynności Biura Prezydialnego zadania związane z prowadzeniem spraw osobowych i socjalno-bytowych posłów, członków Rady Społeczno-Gospodarczej i Zespołu Doradców Sejmowych. Realizację tych zadań powie-

238 AP RP, KRP, brak sygn., Uchwała Rady Państwa nr 72 z 20 VII 1983 r. w sprawie zniesienia stanu wojennego podjęta na posiedzeniu Rady Państwa 20 VII 1983 r.; por. Protokół nr 17 posiedzenia Rady Państwa z 20 VII 1983 r., s. 323–324.

239 DzU 1983, nr 39, poz. 175.240 MP 1984, nr 10, poz. 65. 241 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie Szefa Kancelarii Sejmu z 14 V 1984 r., teczka:

Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1974–1984.242 Tamże, brak sygn., brak paginacji.243 Tamże, brak sygn., brak paginacji.


rzono nowo powołanemu Biuru Spraw Osobowych. Rozszerzono też zakres czynności Biura Prac Sejmowych o obsługę posiedzeń Zespołów Doradców Sejmowych. Równo-cześnie wyłączono z tego Biura zadania związane z organizacją pracy wojewódzkich ze-społów poselskich po to, aby je powierzyć nowo powołanemu Samodzielnemu Wydziałowi ds. Wojewódzkich Zespołów Poselskich.

Działalność powołanych komisji trwała krótko, gdyż wybrany 13 października 1985 r. Sejm IX kadencji dokonał na nowo zmian w ich składzie, podejmując Uchwałę Sejmu z 12 listopada 1985 r. w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu PRL244. W oparciu o nią powołano cztery nowe komisje: Komisję Edukacji Narodowej i Młodzieży, Komisję Ochrony Środowi-ska i Zasobów Naturalnych, Komisję Regulaminową i Spraw Poselskich oraz Komisję Trans-portu i Łączności, a czterem komisjom zmieniono nazwy. Były to: Komisja Administracji, Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości, Komisja Budownictwa, Gospodarki Prze-strzennej, Komunalnej i Mieszkaniowej, Komisja Górnictwa i Energetyki oraz Komisja Spraw Samorządowych. Na tym samym posiedzeniu sejm podjął Uchwałę z 12 listopada 1985 r. w sprawie utworzenia i zasad funkcjonowania Rady Społeczno-Gospodarczej przy Sejmie IX kadencji245. Sposób powoływania członków Rady Społeczno-Gospodarczej i zakres jej dzia-łania był w zasadzie analogiczny do Rady, działającej przy Sejmie VIII kadencji. Pozostała ona nadal organem konsultacyjno-opiniodawczym i doradczym sejmu i jego organów w opi-niowaniu projektów ustaw i uchwał oraz innych aktów o istotnym znaczeniu społecznym lub gospodarczym, rozpatrywanych przez sejm. Zwiększono liczbę członków Rady do 250 osób. Na przewodniczącego Rady Społeczno-Gospodarczej przy Sejmie IX kadencji Izba powołała posła Mieczysława Franciszka Rakowskiego, wicemarszałka sejmu246, który pełnił tę funkcję do 1988 r. Zastąpił go na tym stanowisku w 1988 r. Tadeusz Porębski, wicemarszałek sejmu247. Rada Społeczno-Gospodarcza miała szerokie uprawnienia. Jej działalność była finansowana z budżetu Kancelarii Sejmu. Obsługa organizacyjno-techniczna i prasowa Rady należała do obowiązków Kancelarii Sejmu. Prezydium Sejmu koordynowało działania Rady Społeczno--Gospodarczej z pracami Sejmu i jego komisji. Zatwierdzało regulamin Rady, a także określa-ło tryb i terminy rozpatrywania poszczególnych spraw przez Radę.

Sejm IX kadencji uchwalił i wprowadził w życie nowy regulamin Uchwałą Sejmu PRL z 17 lipca 1986 r.248 Równocześnie art. 107 tego normatywu uchylił przepisy Regulaminu Sejmu PRL z 1 marca 1957 r. z późniejszymi zmianami. Normatyw ten przejął część norm z obowiązującego dotychczas aktu prawnego, jednak większość procedur dopasowano do zmian, jakie nastąpiły w zarządzaniu gospodarką narodową i w życiu społeczno-politycz-nym. Regulamin Sejmu przewidywał, że w posiedzeniach izby, oprócz przewodniczącego i członków Rady Państwa, prezesa Rady Ministrów i członków Rady Ministrów, prezesa

244 MP 1885, nr 33, poz. 220. 245 MP 1985, nr 33, poz. 224. 246 MP 1988, nr 18, poz. 149, 153. M. F Rakowski został odwołany z funkcji wicemarszałka sejmu i prze-

wodniczącego Rady Społeczno-Gospodarczej Uchwałami Sejmu PRL z 17 VI 1988 r. 247 MP 1988, nr 18, poz.150, 154, T. Porębski został powołany na wicemarszałka sejmu, przewodniczącego

Rady Społeczno-Gospodarczej Uchwałami Sejmu PRL z 17 VI 1988 r.248 MP 1986, nr 21, poz. 151.


Najwyższej Izby Kontroli, będą uczestniczyć przewodniczący Komitetu Obrony Kraju oraz prezes Narodowego Banku Polskiego. W razie niemożności wzięcia udziału w posiedzeniu zobowiązywał ich do delegowania upełnomocnionych swoich zastępców. Wstęp na salę posiedzeń sejmu przysługiwał też prezesowi Trybunału Konstytucyjnego, przewodniczące-mu Trybunału Stanu, pierwszemu prezesowi Sądu Najwyższego, Prokuratorowi General-nemu PRL oraz zaproszonym przez Prezydium Sejmu osobom i delegacjom. Regulaminu Sejmu z 1986 r. w art. 15 pozbawił 14 sekretarzy sejmu statusu organu sejmu.

Prezydium Sejmu tworzyli marszałek sejmu i czterej wicemarszałkowie. Organ ten otrzymał szerokie uprawnienia: oprócz spraw związanych z działalnością sejmu rozpatry-wał zgłoszone przez wszystkie wojewódzkie rady narodowe propozycje dotyczące roz-strzygnięcia problemów wymagających ogólnopaństwowej regulacji oraz uchwalał projekt budżetu Kancelarii Sejmu.

Regulamin Sejmu utrzymał status organu wykonawczego Kancelarii Sejmu wobec izby i jej Prezydium. Kancelaria Sejmu podlegała Prezydium Sejmu. Zakres czynności Kance-larii Sejmu przewidywał wykonywanie czynności doradczych oraz obsługę organizacyj-no-techniczną działalności sejmu i jego organów, a w szczególności Prezydium Sejmu, Konwentu Seniorów i komisji sejmowych. Kancelaria Sejmu udzielała pomocy posłom w wykonywaniu mandatu poselskiego oraz wojewódzkim zespołom poselskim w ich dzia-łalności. W tym zakresie Kancelaria Sejmu przekazywała posłom druki sejmowe oraz inne opracowania i materiały związane z pracami sejmu, stwarzała warunki do korzystania przez posłów z opracowań fachowych, literatury i ekspertyz. Zapewniała posłom warunki do uczestnictwa w pracach sejmu i jego organów, a także współdziałała z sekretariata-mi wojewódzkich zespołów poselskich w sprawach związanych z obsługą tych zespołów. Pracą Kancelarii Sejmu kierował szef Kancelarii Sejmu, powoływany i odwoływany na wniosek marszałka sejmu przez Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Regu-laminowej i Spraw Poselskich. Szef Kancelarii Sejmu był zwierzchnikiem służbowym wszystkich pracowników Kancelarii Sejmu i ponosił odpowiedzialność za ich działania. Szczegółowy zakres działania Kancelarii Sejmu oraz organizację wewnętrzną określał sta-tut uchwalony przez Prezydium Sejmu. Wzrosła pozycja szefa Kancelarii Sejmu poprzez jego udział w posiedzeniach Prezydium Sejmu z głosem doradczym. Szef Kancelarii Sejmu uczestniczył też w posiedzeniach Konwentu Seniorów. Brał udział w postępowaniu doty-czącym uchwalania projektów ustaw oraz zatwierdzania dekretów. Z jego upoważnienia miał prawo uczestniczyć w posiedzeniu przedstawiciel służby prawnej Kancelarii Sejmu i zgłaszać w zakresie problematyki prawno-legislacyjnej uwagi i propozycje. Kancelaria Sejmu była zobowiązana do współdziałania z wojewódzkimi zespołami poselskimi, radami narodowymi i ich organami, strukturami Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, organizacjami społeczno-zawodowymi, gospodarczymi i spółdzielczymi, działającymi na terenie województw w zakresie zapewnienia posłom, członkom zespołów poselskich, nie-zbędnych dla ich działalności materiałów, informacji i opracowań, gromadzenia druków i wydawnictw oraz ułatwienia posłom dostępu do opracowań fachowych i ekspertyz.

Regulamin sejmu stanowił też, że przebieg posiedzeń sejmu ma być rejestrowany w for-mie protokołów. Protokoły, do których nie wniesiono zastrzeżeń ani uwag, uznawane były za przyjęte. Dla potwierdzenia ich wiarygodności pod tekstem protokołu składał podpis


marszałek sejmu lub przewodniczący obradom wicemarszałek oraz sporządzający proto-kół sekretarz. Protokoły opatrywano pieczęcią Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przekazywano do archiwum sejmowego.

Przewidziane w Regulaminie Sejmu PRL z 1986 r. zmiany w organizacji prac Kance-larii Sejmu zostały uwzględnione w statucie Kancelarii Sejmu wprowadzonym Uchwałą Prezydium Sejmu z 29 grudnia 1986 r. w sprawie statutu Kancelarii Sejmu249. Powtórzył je też szef Kancelarii Sejmu w Zarządzeniu nr 8 z 30 grudnia 1986 r. w sprawie szcze-gółowych zadań statutowych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu oraz organi-zacji wewnętrznej tych jednostek250. Zmiany odnosiły się zarówno do organizacji prac Kancelarii Sejmu, jak również do uprawnień szefa Kancelarii Sejmu. Zarządzenie szefa Kancelarii uszczegółowiło zadania poszczególnych jednostek organizacyjnych i nadało im obligatoryjny charakter oraz wyodrębniło w niektórych biurach mniejsze struktury (wydziały i zespoły). Jednoosobowy organ szefa Kancelarii Sejmu zastąpiło Kolegium Sejmu przy szefie Kancelarii Sejmu, jako organ konsultacyjno-opiniodawczy i doradczy w sprawach merytorycznych i organizacyjnych, mający istotne znaczenie dla realizacji zadań Kancelarii Sejmu. Kolegium tworzyli kierownicy statutowych jednostek organiza-cyjnych Kancelarii Sejmu. W pracach Kolegium uczestniczyli również: sekretarz Pod-stawowej Organizacji Partyjnej PZPR, przewodniczący Rady Pracowniczej oraz prze-wodniczący Koła Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej. Szef Kancelarii Sejmu w miarę potrzeby, miał prawo zapraszać na posiedzenia Kolegium również osoby spoza wyżej wymienionego grona. On też przewodniczył posiedzeniom tego gremium. Zwięk-szyła się liczba jednostek organizacyjnych w składzie Kancelarii Sejmu w stosunku do 1982 r. o cztery komórki organizacyjne. W ramach struktury Kancelarii Sejmu funkcjo-nowały następujące jednostki organizacyjne:

1. Biuro Prac Sejmowych,2. Biuro Prezydialne i Spraw Poselskich, 3. Biuro Prawne,4. Biuro Rady Społeczno-Gospodarczej, 5. Biuro Kontaktów Międzynarodowych, 6. Biuro Listów, Skarg i Wniosków, 7. Biuro Prasowe, 8. Biblioteka Sejmowa,9. Ośrodek Informatyki,10. Biuro Finansowe, 11. Biuro Gospodarczo-Techniczne,12. Zarząd Domu Poselskiego, 13. Straż Marszałkowska.

249 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 8 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 XII 1986 r., tecz-ka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa.

250 AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne; por. też AS RP, KSPRL, brak sygn., brak paginacji.


Szef Kancelarii Sejmu powoływał dyrektorów biur, dyrektora Biblioteki Sejmowej, dyrektora Ośrodka Informatyki, dyrektora Zarządu Domu Poselskiego oraz komendanta Straży Marszałkowskiej.

Zmieniły się też zakresy zadań niektórych komórek organizacyjnych. Wśród nich było Biuro Prac Sejmowych złożone z następujących komórek organizacyjnych:

1. Sekretariat Plenum Sejmu,2. Sekretariat Komisji Sejmowych.3. Sekretariat Zespołu Doradców Sejmowych,4. Wydział Stenografii,5. Stanowisko ds. statystyki,6. Sekretariat ds. Ogólnych.Sekretariat ds. Ogólnych zajmował się realizacją rozdzielników druków sejmowych

i innych materiałów oraz gromadzeniem wydawnictw sejmowych. Do jego zakresu czyn-ności należało prowadzenie sekretariatu Biura.

Biuro Prezydialne i Spraw Poselskich, które oprócz dotychczasowych zadań zajmowało się sprawami zatrudnienia i zwalniania pracowników, organizowało i kontrolowało sposób stosowania obowiązującego systemu kancelaryjnego w obiegu korespondencji, załatwiało sprawy wojskowe i obrony cywilnej, odpowiadało za zabezpieczenie tajemnicy państwo-wej i służbowej, a także za organizację wizyt, spotkań i przyjęć organizowanych w sejmie. W strukturze Biura Prezydialnego i Spraw Poselskich funkcjonowały cztery wydziały:

1. Wydział Prezydialny,2. Wydział Spraw Poselskich,3. Wydział ds. Wojewódzkich Zespołów Poselskich,4. Wydział Spraw Osobowych i Socjalnych.W związku z przeprowadzonym przeglądem struktur organizacyjnych i atestacją sta-

nowisk pracy w Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa oraz wnioskami o efektywne wykorzystanie posiadanych środków i racjonalizację zatrudnienia w obydwu kancelariach została podjęta Decyzja Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 30 maja 1987 r. w sprawie zmian w organizacji obsługi gospodarczo-technicznej Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa251. W oparciu o tę decyzję przeniesiono z dniem 1 lipca 1987 r. do Kancelarii Sejmu zadania w zakresie utrzymania porządku i czystości w budynkach oraz w pomieszczeniach zajmowanych przez obie Kancelarie, a także na terenie otaczającym budynki, w szczególności na drogach dojazdowych, parkingach i zieleńcach. Z tą samą datą przekazano z Kancelarii Sejmu do Kancelarii Rady Państwa zadania w zakresie obsłu-gi potrzeb transportowych oraz spraw obronnych Kancelarii Sejmu.

Obydwie Kancelarie zobowiązały się do świadczenia sobie wzajemnych usług w zakre-sach zadań przejętych przez każdą z Kancelarii. Kancelaria Rady Państwa zobowiązała się także do realizowania potrzeb transportowych Trybunału Konstytucyjnego. Obydwie Kan-celarie podzieliły się etatami. Kancelaria Rady Państwa przekazała do Kancelarii Sejmu 12 etatów (robotnika gospodarczego – sprzątaczki). Kancelaria Sejmu przekazała do Kan-

251 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Decyzja Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 30 V 1987 r., teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.


celarii Rady Państwa 25 etatów zespołu transportowego oraz stanowisko ds. obronnych w wymiarze 1/2 etatu. Etaty były przekazywane razem z pracownikami, z zachowaniem wszelkich uprawnień, wynikających z dotychczasowego stosunku pracy. Dyrektorzy Biura Gospodarczego Kancelarii Rady Państwa i Biura Gospodarczo-Technicznego Kancelarii Sejmu zostali zobowiązani do ustalenia, w porozumieniu z dyrektorami biur finansowych, wartości majątku podlegającego wzajemnemu przekazaniu według stanu na dzień 30 czerw-ca 1987 r. Kancelarie miały przekazać sobie wzajemnie środki materialne, lokale, magazy-ny oraz dokumentację, stosownie do przekazywanych zadań. Dyrektorzy biur finansowych zostali zobowiązani w terminie do 15 czerwca 1987 r. do ustalenia środków finansowych wymagających wzajemnego przeniesienia, stosownie do przekazywanych zadań.

Późniejsze włączanie Kancelarii Sejmu w realizację zadań wspólnych z Kancelarią Rady Państwa związanych z obsługą sejmu i jego organów oraz świadczeniem usług na rzecz Kancelarii Rady Państwa odnotowano w Zarządzeniu nr 7 Szefa Kancelarii Sejmu z 20 czerwca 1987 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie szczegółowych zadań statu-towych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu oraz organizacji wewnętrznej tych jednostek252. Do zakresu czynności Biura Gospodarczo-Technicznego wpisano świadcze-nie usług poligraficznych na rzecz sejmu, Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. W skład Biura Gospodarczo-Technicznego wchodziły następujące komórki organizacyjne: stanowisko ds. ogólnych, stanowisko pracy ds. planowania, koordynacji i rozliczeń, stano-wisko pracy ds. bezpieczeństwa i higieny pracy. Odrębne przepisy regulowały organizację wewnętrzną bazy gospodarczo-technicznej. Dodać należy, że kolejna zmiana statutu Kan-celarii Sejmu, wprowadzona Zarządzeniem nr 13 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 października 1987 r.253, obowiązywała od 15 listopada 1987 r. Polegała ona na ponownym połączeniu Wydziału Spraw Poselskich z Wydziałem ds. Wojewódzkich Zespołów Poselskich w jeden Wydział. Zwiększył się zakres zadań Biura Prawnego, które przejęło pełną obsługę prawną działalności legislacyjnej sejmu i Kancelarii Sejmu.

W Bibliotece Sejmowej wzrosła liczba komórek organizacyjnych poprzez wydziele-nie z Działu Udostępniania Zbiorów części zadań i utworzenie Działu Informacji. Zakres czynności Działu Informacji obejmował w szczególności udzielanie informacji bibliogra-ficzno-bibliotecznych i merytorycznych, sporządzanie bibliografii i kwerend oraz plano-wanie i organizowanie działalności wydawniczej w zakresie problematyki parlamentarnej i legislacyjnej. Utworzono też stanowisko pracy ds. realizacji funkcji Biblioteki Sejmowej, jako centralnej biblioteki legislacyjnej. Równocześnie zlikwidowano Dział Przechowywa-nia i Konserwacji Zbiorów.

Biuro Rady Społeczno-Gospodarczej wykonywało merytoryczne i techniczne czynno-ści związane z organizacją pracy i jej aktywnością.

Biuro Kontaktów Międzynarodowych oprócz dotychczasowych czynności prowadziło składnicę paszportową dla potrzeb sejmu i jego organów.

252 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 7 Szefa Kancelarii Sejmu z 20 VI 1987 r.253 AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, Zarządzenie nr 13 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 X 1987 r., teczka:

Organizacja przepisy kancelaryjne: por. też AS RP, KSPRL, brak sygn., brak paginacji.


Biuro Prasowe zapewniało prasową obsługę sejmu i jego organów oraz Rady Społecz-no-Gospodarczej, opracowywało informacje dla posłów o pracach sejmu i jego organów oraz współdziałało z krajowymi i zagranicznymi środkami masowego przekazu i organiza-cjami dziennikarskimi w zapewnieniu zewnętrznych informacji o działalności sejmu. Od 1977 r. naczelnik Samodzielnego Wydziału Prasowego, a potem dyrektor Biura Prasowego mógł zatrudniać na umowę zlecenie niebędących pracownikami sejmu redaktorów oraz maszynistki do sporządzania z przebiegu obrad komisji sejmu biuletynu informacyjnego i jego maszynopisu254. Powyższe uregulowanie zastąpiono w 1983 r. nowymi przepisami zamieszczonymi w Zarządzeniu nr 7 Szefa Kancelarii Sejmu z 19 maja 1983 r. w sprawie zlecania prac związanych ze sporządzaniem biuletynów informacyjnych z przebiegu obrad komisji sejmowych255.

Ośrodek Informatyki projektował i wdrażał zastosowania techniki obliczeniowej i mi-krofilmowej dla potrzeb gromadzenia, przetwarzania i udzielania informacji o obowiązu-jących przepisach prawa oraz o działalności sejmu i jego organów. W skład Ośrodka Infor-matyki wchodziły:

1. Dział Dokumentacji i Współpracy z Użytkownikami,2. Dział Projektowania i Programowania,3. Dział Oprogramowania Podstawowego i Eksploatacji,4. Pracownia Mikrofilmów.

W tym samym czasie rozbudowano też Biuro Finansowe. W ramach struktury tego Biura funkcjonowały:

1. Główny Księgowy,2. Stanowisko Pracy ds. Planowania, Analiz i Kontroli, 3. Zespół Rachuby,4. Zespół Likwidatury,5. Zespół Księgowości,6. Kasa.

Biuro Gospodarczo-Techniczne powstało w wyniku podziału Zarządu Służb Gospo-darczo-Technicznych na dwie odrębne jednostki organizacyjne. Drugą jednostką, która po-wstała w wyniku podziału, był Zarząd Domu Poselskiego.

Biuro Gospodarczo-Techniczne przejęło zadania związane z zapewnieniem funkcjo-nowania obiektów sejmowych oraz znajdujących się w nich urządzeń i wyposażenia tech-nicznego oraz obsługę gospodarczą i techniczną sejmu i jego organów, Rady Społeczno--Gospodarczej oraz jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu. Ono też odpowiadało za bezpieczeństwo i higienę pracy w Kancelarii Sejmu. Tworzyły go:

1. Zespół Gospodarczy,2. Zespół Transportowy,3. Zespół Usług Technicznych

254 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 5 Szefa Kancelarii Sejmu z 31 III 1977 r.255 Tamże, brak sygn., brak paginacji.


4. Zespół Usług Tele-Radiotechnicznych,5. Pracownia Usług Poligraficznych i Introligatorskich,6. Stanowisko pracy ds. planowania, koordynowania i rozliczeń,7. Stanowisko pracy ds. bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zarząd Domem Poselskim administrował hotelem sejmowym, nadzorował pracę re-stauracji sejmowej i bufetu pracowniczego, prowadził obsługę posłów związaną z podróża-mi, zakwaterowaniem, wyżywieniem i pobytem na terenie sejmu oraz recepcyjną obsługą zagranicznych delegacji parlamentarnych. Zarząd Domu Poselskiego był na wewnętrznym własnym rozrachunku gospodarczym. Szef Kancelarii Sejmu ustalał regulamin korzystania z usług Domu Poselskiego. W skład Zarządu Domu Poselskiego wchodziły:

1. Zespół ds. hotelowych,2. Zespół ds. gastronomii,3. Zespół usług towarzyszących.

Również Straż Marszałkowska miała swoja strukturę organizacyjną. Tworzyły ją:1. Zespół służby przeciwpożarowej,2. Referat Przepustek.

Zakresy czynności pozostałych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu w zasa-dzie pozostały bez zmian.

Nadal szef Kancelarii Sejmu w porozumieniu z szefem Kancelarii Rady Państwa okre-ślali zadania i czynności wykonywane przez statutowe jednostki organizacyjne Kancelarii Sejmu na rzecz Kancelarii Rady Państwa i odwrotnie.

W 1987 r. sejm powołał jeszcze jeden urząd o zasięgu krajowym, któremu nadano na-zwę Rzecznik Praw Obywatelskich. Decyzja ta znalazła odbicie w Uchwale Sejmu PRL z 25 września 1987 r. zmieniającej Regulamin Sejmu PRL256.

Kolejna modyfikacja Regulaminu Sejmu wprowadzona Uchwałą Sejmu PRL z 5 grud-nia 1987 r. zmieniająca Regulamin Sejmu PRL257 wiązała się ze zmianami nazw trzech komisji sejmowych: Komisji Rynku Wewnętrznego i Usług, Komisji Transportu, Żeglugi i Łączności, Komisji Współpracy Gospodarczej z Zagranicą. Analogiczny wydźwięk miały także trzy kolejne zmiany Regulaminu Sejmu PRL258 w latach 1989–1990, przeprowadzo-ne przed podjęciem Uchwały Sejmu z 21 września 1990 r. o skróceniu X kadencji Sejmu oraz kadencji Senatu i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej259.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że zmiany dokonywane w or-ganizacji naczelnych władz w państwie po wyborach do Sejmu PRL I kadencji zmierzały sukcesywnie do ograniczania konstytucyjnej roli sejmu. W centrum tych zmian była też Kancelaria Sejmu, której struktura organizacyjna była modyfikowana. Przekształceniom

256 MP 1987, nr 29, poz. 225. 257 MP 1987, nr 36, poz. 303.258 MP 1989, nr 26, poz. 202, MP 1990, nr 16 i 30, poz. 121 i 229. 259 MP 1990, nr 36, poz. 289.


towarzyszyły zamiany zakresów obowiązków poszczególnych jej ogniw. Dwukrotnie zmieniła się podległość Kancelarii Sejmu. Początkowo podlegała marszałkowi, a następnie Prezydium Sejmu. Dokonywane zmiany miały też wpływ na system obiegu dokumentów w organie pomocniczym, gdyż z chwilą przebudowy obowiązujące procedury stawały się nieaktualne, a nowych jeszcze nie opracowano. Ten niekorzystny dla państwa proces nie postępował jednak systematycznie, gdyż był spowalniany przez protesty społeczne, wyra-żające dezaprobatę wprowadzanym w życie społecznym ograniczeniom. Wówczas władza podejmowała zabiegi naprawcze w kierunku łagodzenia ich skutków, wprowadzając me-chanizmy demokratyzujące, jednak po ustaniu zagrożenia likwidowano je.

2.2. Zasady obiegu dokumentacji i funkcjonowanie Kancelarii Sejmu PRL

Przyjęte w Uchwale nr 118 z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Pań-stwa i Kancelarii Sejmu Ustawodawczego260 rozwiązanie obsługi administracyjnej Rady Państwa i Sejmu PRL obowiązywało do 1989 r. Polegało ono na włączeniu komórek orga-nizacyjnych Kancelaria Sejmu do Kancelarii Rady Państwa. Nowy organ zachował nazwę Kancelaria Rady Państwa. Odpowiednie jego komórki organizacyjne pełniły rolę pomoc-niczą i usługową zarówno wobec Rady Państwa i jej organów, jak i Sejmu PRL i jego or-ganów. W Kancelarii Rady Państwa zadania w zakresie postępowania z aktami wykonywał Wydział Ogólny. Do zakresu działania Wydziału Ogólnego należały sprawy przejmowania i ekspedycji korespondencji jawnej, a także tajnej i poufnej oraz przejmowanie akt spraw zakończonych i przechowywanie ich we wspólnym dla obydwu naczelnych organów pań-stwa archiwum, a także administrowanie halą maszyn i powielarnią. Czynności w zakre-sie postępowania z dokumentacją Rady Państwa i Sejmu PRL były rozdzielone pomiędzy funkcjonujące w strukturze organizacyjnej Wydziału Ogólnego ogniwa:

1. Samodzielny Referat Podawczy, 2. Kancelarię Tajną,3. Archiwum,4. Halę Maszyn,5. Powielarnię.Uchwała stanowiła, że szczegółowy podział czynności pomiędzy biura, wydziały i sa-

modzielne referaty oraz tok urzędowania w Kancelarii Rady Państwa określi instrukcja wy-dana przez jej szefa. Brakowało w niej zapisu zobowiązującego władze sejmu do czuwania nad jednolitym stosowaniem procedur w postępowaniu z dokumentami przez poszczególne sekretariaty biur oraz do przekazywania dyrektorom biur, odpowiedzialnym za organizację ich pracy, uwag i wniosków o występujących nieprawidłowościach. Normatyw stanowił, że obsługę kancelaryjną prowadzi Wydział Ogólny Kancelarii Rady Państwa i sekretariaty biur. W Izbie obsługę biurową zapewniali pracownicy, wyznaczeni w sekretariatach biur, wydziałów i samodzielnych referatów do wykonywania czynności kancelaryjnych. Oni też zaopatrywali biura w urządzenia i materiały biurowe. Przyjęty sposób postępowania z do-kumentacją zaspokajał potrzeby sejmu w zakresie obsługi kancelaryjnej w okresie I kaden-

260 MP nr A–73, poz. 1158.


cji. Wówczas sejm zbierał się rzadko na krótkie posiedzenia, podobnie było z komisjami sejmowymi, które zbierały się tylko po to, aby zaopiniować dekrety i przyjąć uchwały. Dostrzeżone w końcowym okresie funkcjonowania Sejmu I kadencji niedomagania orga-nizacyjne, były stopniowo eliminowane. Pierwszym krokiem w kierunku usprawnienia organizacji prac sejmu było uchwalenie Regulaminu Sejmu z 1 marca 1957 r., a następ-nym jego nowelizacja. Regulaminu Sejmu PRL z 1 marca 1957 r. reaktywował Kancelarię Sejmu. Była ona organem pomocniczym i wykonawczym Prezydium Sejmu. Organizację wewnętrzną Kancelarii określał statut uchwalony przez Prezydium Sejmu, jednak zakres jej czynności nie przewidywał nadzoru nad przestrzeganiem w poszczególnych komórkach organizacyjnych procedur postępowania z aktami.

Jedyną służbą, która interesowała się organizacją prac kancelaryjnych, zarówno w Radzie Państwa, jaki i w Sejmie PRL, była państwowa służba archiwalna. Występu-jące uchybienia w organizacji prac kancelaryjnych były dostrzegane przez pracowników Archiwum Akt Nowych w Warszawie, którzy sprawowali kontrolę nad postępowaniem z dokumentami w obydwu organach państwa. Potwierdza to informacja Haliny Chrości-ckiej, pracownika Archiwum Akt Nowych, złożona na posiedzeniu Kierowniczego Aktywu Doradczego Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w Warszawie w dniu 7 marca 1959 r.261 Referentka sygnalizowała wówczas brak przepisów archiwalnych i kancelaryj-nych (instrukcji kancelaryjnej i wykazu akt). Brak uregulowań w tym zakresie prowadził do niejednolitego postępowania z dokumentacją, wynikającego z tradycji i doświadczeń pracowników poszczególnych biur odpowiedzialnych za rejestrację dokumentacji zarówno w Radzie Państwa, jak i sejmie. W Kancelarii Sejmu, podobnie jak i w innych centralnych urzędach, powszechna było praktyka stosowania dziennikowego systemu kancelaryjnego w pracy biurowej.

Od 1960 r. utrwaliła się praktyka wydawania przez szefa Kancelarii Sejmu i szafa Rady Państwa zarządzeń wspólnych. Pierwszym wspólnym tego typu dokumentem było Zarzą-dzenie nr 4 z 21 października 1960 r. w sprawie zastosowania wszelkich środków ostrożno-ści i zabezpieczenia przed możliwością powstania pożaru262. W latach 1960–1984 szefowie Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa wydali 37 wspólnych zarządzeń, regulując w ten sposób organizację prac kancelaryjnych, zasady korzystania pracowników Kancela-rii Sejmu z usług medycznych w Przychodni Lekarskiej Kancelarii Rady Państwa, a także zasady przydziału umundurowania, odzieży roboczej i ochronnej itp.

Brak uzgodnionych z państwową służbą archiwalną przepisów kancelaryjnych (w tym wykazu akt) i archiwalnych w Kancelarii Sejmu zastępowano przepisami wewnętrzny-mi. Pierwszym normatywem określającym zasady postępowania z aktami wytworzony-mi w związku z aktywnością ustawodawczą sejmu była Instrukcja z 30 listopada 1960 r. w sprawie opracowania i przekazania do składnicy akt Biura Sejmu II kadencji Sejmu

261 NDAP, AZ, 1/29, brak paginacji, Protokół nr 29 z posiedzenia 28 Kierowniczego Aktywu Doradczego NDAP z 7 III 1959 r.

262 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Wykaz aktów normatywnych wewnętrznych obowiązujących w Kancelarii Sejmu stanowiący załącznik do Zarządzenia nr 8 Szefa Kancelarii Sejmu z 24 IX 1977 r.


PRL263. Instrukcja składa się z siedmiu rozdziałów o następujących nazwach: 1) podział akt na kategorie, 2) porządek ułożenia materiałów w protokole z posiedzenia sejmu, 3) porzą-dek ułożenia materiałów w protokole z posiedzenia komisji, 4) porządek ułożenia materia-łów w akcie ustawy, 5) porządek ułożenia materiałów w akcie interpelacji, 6) porządek uło-żenia akt kategorii B, 7) przepisy końcowe. Przepis ten określał procedury postępowania z dokumentacją wydzieloną i przygotowywaną do przekazania do składnicy akt. Z wykazu obowiązujących zarządzeń wynika też, że Kancelaria Sejmu normowała w analogiczny sposób postępowanie z korespondencją wpływającą do komisji sejmowych. Potwierdza to Instrukcja z 16 stycznia 1965 r. w sprawie postępowania z wpływającą do komisji sejmo-wych korespondencją, którą znowelizowano Zarządzeniem z 19 marca 1972 r. w sprawie postępowania z wpływającą do komisji sejmowych korespondencją. Dotychczasowe ba-dania nie pozwalają na ustalenie, jakie obowiązywały w tym zakresie procedury, gdyż nie udało się dotrzeć do dokumentów.

Umieszczony w statucie z 7 listopada 1973 r. zapis zobowiązujący szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa do wspólnego określenia zadań i wyszczególniania czyn-ności wykonywanych przez jednostki organizacyjne jednej Kancelarii na rzecz drugiej, wymagał zdefiniowania czynności wykonywanych przez poszczególne biura, wydziały i samodzielne referaty oraz ich ewidencji w podziale na czynności wykonywane przez pra-cowników w Kancelariach Sejmu na rzecz Kancelarii Rady Państwa i odwrotnie. Powyższa inicjatywa znalazła odzwierciedlenie w projekcie przepisów kancelaryjnych.

Pierwsze przepisy kancelaryjne, które bez uzgodnienia z państwową służbą archiwal-ną wprowadził szef Kancelarii Sejmu Zarządzeniem nr 5 z 14 lipca 1976 r. w sprawie instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Sejmu264 z mocą obowiązującą od 1 września 1976 r., składały się z Instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Sejmu i Wykazu akt. Obowiązujący nor-matyw zobowiązywał pracowników Kancelarii Sejmu do stosowania w pracy biurowej bezdziennikowego systemu kancelaryjnego, opartego na jednolitym wykazie akt. Instruk-cja kancelaryjna uwzględniała dotychczasową praktykę podziału czynności kancelaryjnych związanych z obiegiem akt sejmu pomiędzy Kancelarią Główną Rady Państwa i komór-kami organizacyjnymi Kancelarii Sejmu. Kancelaria Główna odpowiadała za przejmowa-nie korespondencji wpływającej do Kancelarii Sejmu. Na przejętych pismach odciskała pieczęć wpływu i odnotowywała je w kontrolce wpływu. W postępowaniu z korespon-dencją wpływającą do Kancelarii Sejmu kierowała się przepisami instrukcji kancelaryj-nej Kancelarii Rady Państwa, o ile przepisy kancelaryjne Kancelarii Sejmu nie stanowiły inaczej. Tak przygotowaną korespondencję przekazywała sekretariatom poszczególnych biur Kancelarii Sejmu, żądając potwierdzenia jej odbioru w kontrolce wpływu. Z odno-towywania w kontrolce wpływu zwolnione były druki, biuletyny, przesyłki prasowe. Nie było to jedyne miejsce odbioru poczty. Instrukcja przewidywała również odbiór pism bez-

263 AS RP, KS, brak sygn. s. 42–47, Instrukcja z 30 listopada 1960 r. w sprawie opracowania i przekazania do składnicy akt Biura Sejmu dotyczących II kadencji Sejmu PRL, podpisana przez Andrzeja Gwiżdża, dyrek-tora Biura Sejmu.

264 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji; por. też AAN AZ, 58/88, brak paginacji, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne.


pośrednio od interesantów przez sekretariaty biur, a także przez pracowników Kancelarii Sejmu przebywających na delegacjach służbowych. Sekretariaty biur pisma przejęte od zainteresowanych stron odnotowywały w kontrolkach wpływającej korespondencji z da-nego dnia i razem z korespondencją przekazaną przez Kancelarię Główną KRP przedkła-dały do dekretacji dyrektorom biur lub osobom przez nich upoważnionym. Dyrektorzy biur dekretujący korespondencję umieszczali na pismach dyspozycje dotyczące sposobu i terminu załatwienia sprawy. Wyłączali z korespondencji pisma mylnie skierowane i wy-dawali dyspozycje o przekazaniu ich właściwym jednostkom organizacyjnym. Sekretariaty informowały o dostrzeżonych pomyłkach Kancelarię Główną Rady Państwa. Zadekreto-wane pisma wracały do sekretariatów, które zgodnie z dekretacją odnotowywały w obrębie pieczątki wpływu lub obok adnotacji dekretującego symbol komórki organizacyjnej otrzy-mującej pismo. Sekretariaty rozdzielały korespondencję zgodnie z dekretacją, odnotowując w kontrolce wpływu w rubryce „uwagi” imię i nazwisko osoby przejmującej wpływ.

Właściwa rejestracja spraw odbywała się w sekretariatach poszczególnych biur Kan-celarii Sejmu. Te czynności wykonywali wyznaczeni do tych prac pracownicy sekretaria-tów. Rejestracja korespondencji polegała na odnotowaniu w spisie spraw pierwszego pisma rozpoczynającego sprawę i umieszczeniu na piśmie w obrębie pieczątki wpływu znaku akt sprawy. Instrukcja zobowiązywała pracowników do zakładania na okres jednej kadencji sej-mu teczek rzeczowych, w oparciu o jednolity wykaz akt Kancelarii Sejmu, z umieszczonymi w nich spisami spraw. Sprawy niezakończone w poprzedniej kadencji sejmu należało przere-jestrować do nowych spisów spraw, odnotowując w poprzednich spisach ich znaki i pozycje, pod którymi je na nowo zarejestrowano. Normatyw ten zalecał prowadzenie spisów spraw w porządku chronologicznym, dopuszczał też ich prowadzenie w porządku alfabetycznym, terytorialnym lub podmiotowym. Instrukcja zezwalała na rezygnację z rejestracji niektórych rodzajów spraw, kwalifikujących się do kat. B, BE i BC, jeżeli bez szkody dla organizacji pracy kancelaryjnej dawały się łatwo usystematyzować. Ta ostatnia procedura wymagała zgody kierownika jednostki organizacyjnej. Sprawy niezarejestrowane należało gromadzić w teczkach oznaczonych symbolami jednostek organizacyjnych i znakami akt, zgodnymi z jednolitym wykazem akt, w układzie chronologicznym, alfabetycznym lub numerycznym. Instrukcja zezwalała na inną formę rejestracji korespondencji, np. na kartotekach, wyka-zach, kartach zbiorczych przeznaczonych do ewidencjonowania pism o jednolitej treści, wysyłanych w dużych ilościach oraz wpływających na nie odpowiedzi.

Znak akt (sprawy), jako stała cecha rozpoznawcza sprawy, składał się z następujących elementów, oddzielonych od siebie poziomymi kreskami: symbolu jednostki organizacyj-nej, symbolu klasyfikacyjnego z wykazu akt, kolejnego numeru wynikającego z odnoto-wania pisma w spisie spraw, dwóch ostatnich cyfr roku kalendarzowego. Znak sprawy nadawał pracownik prowadzący spis spraw, wpisując go w obrębie pieczątki wpływu lub obok adnotacji o wpływie. Instrukcja dopuszczała prowadzenie teczek przez okres dłuższy niż trwała kadencja sejmu. Dotyczyło to spraw, których aktualność nie była związana z ka-dencją Sejmu, jak: organizacja Kancelarii Sejmu, zarządzenia wewnętrzne, spisy zdawczo--odbiorcze akt przekazanych do archiwum zakładowego.

Załatwianie spraw należało do referentów spraw. Instrukcja szczegółowo określała każ-dą z trzech form załatwiania sprawy (ustną, pisemną, telefoniczną).


Referenci spraw zwracali do sekretariatów akta spraw załatwionych i przygotowanych do wysyłki. Pracownik sekretariatu po sprawdzeniu korespondencji przygotowanej do wy-syłki przekazywał ją o ustalonej godzinie do Kancelarii Głównej KRP w zaklejonych ko-pertach, dokładnie zaadresowanych, z dyspozycjami co do rodzaju przesyłki.

Do obowiązków Kancelarii Głównej Rady Państwa należało wysyłanie przekazanej przez sekretariaty biur Kancelarii Sejmu korespondencji. Wyjątek stanowiły przesyłane do stałych odbiorców zarządzenia i pisma okólne Kancelarii Sejmu, które sekretariaty biur i wydziałów Kancelarii Sejmu przekazywały według obowiązującego rozdzielnika. Kancelaria Główna KRP przy wysyłaniu korespondencji Kancelarii Sejmu kierowała się procedurami wynikającymi z instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Rady Państwa, chyba że przepisy kancelaryjne Kancelarii Sejmu stanowiły w tym zakresie inaczej. Drogę przebiegu korespondencji w Kancelarii Sejmu ilustruje schemat 6.

Schemat 6. Obieg korespondencji w Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Źródło: AS RP, KS, brak sygn., s. 3–16, Instrukcja kancelaryjna Kancelarii Sejmu wprowadzona Zarządzeniem nr 5 Szef Kancelarii Sejmu z 14 lipca 1976 r.

Kancelaria Rady Państwa Kancelaria Sejmu Samodzielny

Referat Podawczy

Kancelaria Tajna

Hala Maszyn Powielarnia Archiwum

KRPSekretariaty

biur

Szef Kancelarii

Sejmu

Dyrektorzy biur

Referenci spraw Czynności

Przyjmowanie pism

Rozdział pism i doręczanie

Dekretacja i zwrot do ekspedycji

Rejestracja spraw i znakowanie pism

Załatwianie spraw sporządzanie konceptów pismPrzepisywanie brulionu i sprawdzanie

Podpisywanie pism

Ekspedycja pism do adresatów

Przechowywanie akt spraw

Przekazywanie do archiwum

Objaśnienia do tabeli: Punkty zatrzymania Typowa droga (obieg) pisma Wyjątkowa droga (obieg) pisma


Instrukcja kancelaryjna określiła zasady postępowania z aktami spraw ostatecznie zała-twionych. Kryterium rozstrzygającym o zakończeniu sprawy było jej ostateczne załatwie-nie. Akta spraw zakończonych należało ułożyć chronologicznie w obrębie spraw i włożyć do teczki razem ze spisem spraw, umieszczonym na początku teczki. Instrukcja przewidy-wała zszywanie pism oznaczonych tymi samymi numerami (znakami akt spraw) i prze-chowywanie ich w teczce razem ze spisem spraw. Jeżeli akta jednorodne przechowywano w kilku teczkach, to spis spraw umieszczano na początku pierwszej teczki. Teczki w spi-sach zdawczo-odbiorczych odnotowywano w kolejności haseł z wykazu akt, a na półkach regałów w magazynie archiwalnym układano w kolejności pozycji spisu.

Odrębny sposób nadawania układu dokumentom w teczkach przewidywała Instrukcja kancelaryjna dla protokołów z posiedzeń sejmu, materiałów omawianych na posiedzeniach oraz akt wytworzonych w trakcie przygotowań do otwarcia posiedzenia sejmu. Polegał on na wyodrębnieniu z posiedzenia sejmu czterech grup dokumentów: 1) protokołu posie-dzenia, 2) list obecności (posłów, członków Rady Państwa, członków rządu), 3) porządku dziennego posiedzenia z załączonymi od poszczególnych punktów drukami sejmowymi oraz aktami prawnymi omawianymi na posiedzeniu, 4) sprawozdania stenograficznego. W takiej też kolejności należało złożyć je do teczki. Ta sama zasada obowiązywała w przy-padku protokołów z posiedzeń komisji sejmowych oraz dokumentów omawianych na po-siedzeniach komisji i akt wytworzonych w trakcie przygotowań do otwarcia posiedzeń.

Instrukcja kancelaryjna przewidywała gromadzenie w odrębnych zbiorach: ustaw, uchwał, dezyderatów, interpelacji poselskich oraz zapytań poselskich. Układ tej dokumen-tacji w teczkach był analogiczny do wyżej opisanego układu dokumentacji posiedzeń sej-mu i jego komisji. O miejscu złożenia dokumentu w teczce rozstrzygało kryterium chrono-logiczne. Ostatnim dokumentem w teczce aktów prawnych był Dziennik Ustaw, w którym ogłoszono ustawę lub Monitor Polski, w którym zamieszczono uchwałę.

Instrukcja kancelaryjna zobowiązywała komórki organizacyjne sejmu do jednolitego opisu teczek rzeczowych, zakładanych na podstawie wykazu akt. Na zewnętrznej stronie okładki teczki należało odnotować: pełną nazwę twórcy zespołu archiwalnego oraz komór-ki organizacyjnej, znak złożony z symbolu jednostki organizacyjnej i symbolu klasyfika-cyjnego z wykazu akt, oznaczenie kategorii archiwalnej akt, tytuł teczki, czyli hasło z wy-kazu akt uszczegółowione o rodzaj akt i spraw złożonych w teczce, daty skrajne (roczne pierwszej i ostatniej sprawy) akt znajdujących się w teczce.

Instrukcja kancelaryjna sejmu podtrzymała uprawnienia Archiwum Kancelarii Rady Państwa do prowadzenia spraw archiwalnych Kancelarii Sejmu.

Zgodnie z jej zapisami akta spraw zakończonych mogły pozostawać w komórkach organizacyjnych przez okres kadencji sejmu. Kierownik jednostki organizacyjnej sejmu był uprawniony do podejmowania decyzji o wcześniejszym przekazaniu akt do archiwum, jeszcze w czasie trwania kadencji sejmu.

Instrukcja kancelaryjna stanowiła, że akta kategorii archiwalnej: A, BE, B z ustalo-nym okresem ich przechowywania przekazują komórki organizacyjne Kancelarii Sejmu do archiwum Kancelarii Rady Państwa na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych, spo-rządzonych przez przekazującego akta w trzech egzemplarzach. Normatyw zalecał też wy-szczególniać w spisach zdawczo-odbiorczych teczki z dokumentacją w kolejności symboli


klasyfikacyjnych z wykazu akt. Spis zdawczo-odbiorczy podpisywał kierownik jednostki organizacyjnej lub osoba przez niego upoważniona oraz kierownik Archiwum. Dwa eg-zemplarze spisu pozostawały w Archiwum Kancelarii Rady Państwa, a trzeci jego egzem-plarz wracał do przekazującego akta, ale dopiero po sprawdzeniu zawartości przekazanych teczek i porównaniu ich opisu z tytułami teczek ujętych w spisie zdawczo-odbiorczym, przekazanym do Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Do przekazywanych akt należało dołączać związane z nimi pomoce kancelaryjne, a w szczególności kartoteki i skorowidze. Jednostki organizacyjne Kancelarii Sejmu były zwolnione z przekazywania do Archiwum Kancelarii Rady Państwa dokumentacji zakwalifikowanej do kategorii archiwalnej Bc. Ta kategoria akt mogła być przekazywana na makulaturę bezpośrednio z komórki organiza-cyjnej, w trybie ustalonym z Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Instrukcja kancelaryjna dopuszczała pozostawianie w komórce organizacyjnej sejmu akt spraw zakończonych dłu-żej niż trwała kadencja sejmu, jeśli były jej przydatne dla celów służbowych, ale po do-pełnieniu niezbędnych formalności. Ostateczny kształt przepisom kancelaryjnym z 1976 r. nadała Kancelaria Sejmu w porozumieniu z Archiwum Akt Nowych w grudniu 1985 r.265 W 1987 r. Kancelaria Sejmu podjęła prace nad opracowaniem nowej instrukcji kancela-ryjnej i wykazu akt, co potwierdza pismo Pawła Gruka, dyrektora Biura Prezydialnego i Spraw Poselskich z 1 grudnia 1987 r., skierowane do Bogdana Krolla, dyrektora Archi-wum Akt Nowych, przesyłające projekt instrukcji kancelaryjnej sejmu do uzgodnienia266. Jednak czynności wyjaśniające, dotyczące niektórych zapisów projektów trwały dwa lata i zakończono je dopiero w październiku 1989 r. Do tego czasu obowiązywały w pracy biu-rowej Kancelarii Sejmu przepisy kancelaryjne z 1976 r., znowelizowane w 1985 r.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że Uchwała nr 118 Rady Pań-stwa z 5 sierpnia 1952 r o włączeniu Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do Kancelarii Rady Państwa przesądziła o obowiązującej w sejmie przez 38 lat organizacji prac kancela-ryjnych i postępowaniu z aktami spraw zakończonych. Przyjęte rozwiązanie, wygodne dla Kancelarii Sejmu, gdyż zwalniało ją z wykonywania zadań związanych z obsługą admini-stracyjną aktywności sejmu i jego organów, miało niekorzystny wpływ na procesy funkcjo-nowania systemu kancelaryjnego, który odbiegał od obowiązujących w państwowej służbie archiwalnej wzorców. Wszelkie próby ze strony Archiwum Akt Nowych, ukierunkowane na modernizację funkcjonującego systemu kancelaryjnego, kończyły się niepowodzeniem ze względu na bezczynność władz Kancelarii Sejmu w tym zakresie. Potwierdzeniem są pierwsze przepisy kancelaryjne z 1976 r. wprowadzone przez szefa Kancelarii Sejmu bez uzgodnienia z państwową służba archiwalną, którym ostateczny kształt w uzgodnieniu z Archiwum Akt Nowych nadano dopiero w 1985 r. Kolejną zaletą przyjętego rozwiązania (dla Kancelarii Sejmu) było zwolnienie jej z obowiązku zabezpieczenia zasobu archiwal-nego własnego i odziedziczonego po poprzednikach (Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie

265 AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii Sejmu z 19 II 1985 r. w sprawie instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Sejmu, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne.

266 AAN, KRP, 58/88 t.1, brak paginacji, Zarządzenie wewnętrzne nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 grudnia 1971 r. w sprawie wprowadzenia instrukcji archiwalnej dla Kancelarii Rady Państwa, teczka: Orga-nizacja, przepisy kancelaryjno-archiwalne.


Ustawodawczym RP). Brak stabilnych przepisów kancelaryjno-archiwalnych utrudniał eg-zekwowanie od pracowników poszczególnych komórek organizacyjnych Kancelarii Sejmu ciążącego na nich obowiązku przestrzegania przepisów prawa archiwalnego w postępowa-niu z aktami. Skutkowało to różnorodnością w prowadzonej rejestracji spraw i przetrzymy-waniem bez uzasadnionego powodu akt spraw zakończonych, czy też uchylaniem się od wykonywania prac porządkowo-ewidencyjnych posiadanych akt. Było to sprzeczne z obo-wiązującymi wówczas przepisami archiwalnymi. Stosowana w naczelnym organie pań-stwa sprzeczna z obowiązującymi przepisami praktyka w zakresie postępowania z aktami powodowała implikacje zewnętrzne. Utrudniała bowiem wypełnianie przez Archiwum Akt Nowych ustawowych obowiązków w zakresie systematycznego, zgodnego z obowiązują-cymi przepisami przejmowania akt kategorii A. Wstrzymywała także prace w Archiwum Akt Nowych nad zespołami zamkniętymi.

Rozdział III

Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa

1. Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa

1.1. Struktura organizacyjna Kancelarii Cywilnej Prezydenta

Wybór przez Sejm Ustawodawczy 5 lutego 1947 r. Bolesława Bieruta na Prezydenta Rzeczypospolitej267 stworzył sytuację prawną, pozwalającą na organizację nowego urzę-du w miejsce Biura Prezydialnego KRN, którego kompetencje wygasły268. Utworzono wówczas urząd, który nazwano Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej z Kan-celarią Wojskową269. Szefem Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP został mianowany Ka-zimierz Mijal. Jego zastępcą został prof. dr Czesław Nowiński. Oficjalne nadanie nazwy nastąpiło 11 lutego 1947 r. w związku z Pismem okólnym nr 6 Prezydenta Rzeczypospo-litej Polskiej z 11 lutego 1947 r. o powołaniu Kancelarii Cywilnej Prezydenta270. Z ko-respondencji prowadzonej przez Kancelarię Cywilną Prezydenta wynika, że urząd ten

267 Dokonany w oparciu o Ustawę konstytucyjną z 4 II 1947 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej, DzU 1947, nr 9, poz. 43.

268 AAN, KCP RP i KR P, 859/81, s. 1, Sprawozdanie Wydziału Gospodarczo-Administracyjnego za 1947 r. sporządzone 8 I 1948 r. przez Stanisława Kraskowskiego, naczelnika Wydziału. Biuro Prezydialne KRN powstało w wyniku przekształcenia w styczniu 1947 r. Wydziału Gospodarczego. W lutym Biuro Prezydialne KRN zostało podzielone na Kancelarię Cywilną Prezydenta RP i Biuro Sejmu Ustawodawczego RP. Powstałe urzędy zajęły lokal po zlikwidowanym Wydziale Gospodarczym KRN. W marcu 1947 r. utworzono Wydział Go-spodarczy Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, który w czerwcu 1947 r. połączono z Zarządem Łazienek i Bel-wederu pod nazwą Wydział Gospodarczo-Administracyjny. Jego siedzibą było prawe skrzydła Podchorążówki.

269 AAN, KSU 579/473, s. 3, Pismo inż. Franciszka Papiewskiego, wicedyrektora Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego z 17 II 1947 r., skierowane do Departamentu III Budżetowego Ministra Skarbu.

270 AAN, KCP RP i KRP, 859/151, Okólnik nr 6 z 11 II 1947 r., por. też A. Kochański, Polska 1944–1991, t. I, Warszawa 1996, s. 184.

Rozdział III. Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta…152

powstał wcześniej, a nazwy używał co najmniej od 7 lutego 1947 r. przed oficjalnym jej nadaniem. Potwierdzeniem jest sprawozdanie z działalności Wydziału Ogólnego za okres 1 do 7 lutego 1947 r. Zygmunta Branowitzera, p.o. naczelnika Wydziału Ogólnego Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP z 8 lutego 1947 r., przesłane do dyrektora Kancelarii271. W następnym dniu swego urzędowania Prezydent powołał nowy rząd, na czele z Józefem Cyrankiewiczem.

Ustawa Konstytucyjna z 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych or-ganów Rzeczypospolitej Polskiej wymieniła Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Radę Państwa w grupie najwyższych organów w zakresie władzy wykonawczej. Prezydenta wybierał sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej dwóch trzecich ustawowej liczby posłów272. Kadencja trwała siedem lat. Zastępcą prezydenta był z urzędu marszałek sejmu.

W chwili uchwalania ustawy zasadniczej sejm uznał, że Rada Państwa jako jeden z naj-wyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie władzy wykonawczej powinna mieć odrębny i samoistny organ pomocniczy, nie wprowadzając do ustawy żadnej normy w tym przedmiocie. W rezultacie wytworzyła się sytuacja, która wobec braku regulacji prawnej pozostawiła Radzie Państwa całkowitą swobodę w podejmowaniu decyzji o po-wołaniu organu pomocniczego. Takim właśnie organem stała się Kancelaria Cywilna Pre-zydenta RP. Przejęła automatycznie biura i wydziały Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej wraz z personelem. Ostateczny podział pracowników pomiędzy Kancelarię Cy-wilną Prezydenta RP, a Biuro Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej273 nastą-pił w marcu 1947 r. Równocześnie rozpoczął się proces kształtowania struktur Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. W początkowym okresie organizacja Kancelarii Cywilnej Prezy-denta opierała się na uregulowaniach odnotowanych w dokumencie opatrzonym tytułem Struktura organizacyjna i kompetencje poszczególnych Wydziałów Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 25 lutego 1947 r. podpisanym przez Kazimierza Mijala274. Normatyw wymieniał następujące komórki organizacyjne:

1. Kancelaria Główna,2. Wydział Prawny,3. Wydział Personalny, 4. Wydział Ogólny, 5. Wydział Prasowy, 6. Kancelaria Wojskowa,7. Wydział Organizacyjny,

271 AAN, BP KRN, 579/377, s. 21.272 DzU 1947, nr 18, poz. 71.273 AAN, KCP RP i KRP, 859/253, s. 127, Sprawozdanie Wydziału Personalnego Kancelarii Cywilnej

Prezydenta RP za 1947 r.274 Tamże, 859/118, s. 1–3. K. Mijal pełnił funkcję szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii

Rady Państwa do 12 maja 1950 r. W tym dniu Rada Państwa podjęła uchwałę o odwołaniu go z dotychczas zajmowanego stanowiska i powołaniu na stanowisko ministra gospodarki komunalnej. Równocześnie Rada Pań-stwa powołała Marian Rybickiego na stanowisko szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, por. też 859/609, s. 210–211, Protokół nr 5 z posiedzenia Rady Państwa z 12 V 1950 r.

Organizacja i działalność Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa 153

8. Dział Gospodarczo-Techniczny.W ramach Działu Gospodarczo-Technicznego funkcjonowały:1. Wydział Gospodarczy,2. Wydział Finansowo-Budżetowy,3. Wydział Techniczny, 4. Zarząd Łazienek i Belwederu,5. Zarząd Zamkiem Królewskim na Wawelu i rezydencją w Natolinie.Pracami Kancelarii Cywilnej kierował dyrektor. Do jego obowiązków należało prze-

glądanie poczty nadesłanej z Kancelarii Głównej, rozdzielanie jej pomiędzy wydziały, pro-wadzenie korespondencji z ministerstwami, względnie kierownikami naczelnych władz. Dyrektor odpowiadał też za organizowanie uroczystości z udziałem prezydenta. Posiadał uprawnienia do podpisywania pism w sprawach zastrzeżonych. Kontrolował notatki i opi-nie opracowywane przez poszczególne wydziały na żądanie prezydenta. Załatwiał sprawy personalne związane z odpowiedzialnością służbową pracowników, rozpatrywał wnioski o przydział premii i zapomóg, załatwiał inne sprawy zastrzeżone do jego decyzji.

Zakres zadań Kancelarii Głównej przewidywał przyjmowanie pism, rejestrację w dzienniku korespondencji, ich podział według wydziałów, ekspedycję korespondencji. Obsadę personalną Kancelarii Głównej stanowili: Hilary Ryżewski, naczelnik, pięciu kan-celistów, jedna maszynistka, trzech gońców. Samodzielność Kancelarii Głównej trwała bardzo krótko. Potwierdza to Okólnik nr 15 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 16 czerwca 1947 r. w sprawie wcielenia z dniem 1 lipca 1947 r. Kancelarii Głównej do Wydziału Ogólnego275. Podjętą decyzję uzasadniano reorganizacją Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP w celu usprawnienia pracy. Kancelaria Główna stała się jednym z ogniw Wydziału Ogólnego, którego p.o. naczelnika był początkowo Zygmunt Brannowitzer, potem Ste-fan Walczak, a jego zastępcą Hilary Ryżewski. Wydział zatrudniał siedmiu pracowników biurowych. Zakres obowiązków Wydziału Ogólnego był szeroki, oprócz prac związanych z obsługą kancelaryjną Głównej Komisji Kwalifikacyjnej276 jego pracownicy zajmowali się rozpatrywaniem podań i skarg kierowanych do prezydenta (z wyjątkiem spraw woj-skowych i sądowych) o pomoc w sprawach zatrudnienia, przyznania emerytury lub renty, zapomogi, przydziału mieszkania, przydziału gospodarstwa, inwentarza, zwolnień od po-datków, a także w sprawach repatriacyjnych. Wśród załatwianej przez Wydział korespon-dencji były sprawy nietypowe, a mianowicie prośby o przyjęcie przez Prezydenta RP god-ności ojca chrzestnego. W sprawozdaniu z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za 1948 r. odnotowano 532 sprawy tego typu, z których 385 pozytywnie załatwiono277. W Kancelarii utrwaliła się praktyka wysyłania chrześniakom wyprawek niemowlęcych, którą zmieniło Zarządzenie Prezydenta RP z 1 sierpnia 1948 r. Zaprzestano wówczas wy-syłać wyprawki, a w ich miejsce zakładano książeczki oszczędnościowe Powszechnej

275 Tamże, 859/151, s. 19. 276 AAN, BP KRN, 579/94, s. 424, Protokół posiedzenia Prezydium KRN z 26 XI 1946 r. Główna Komisja

Kwalifikacyjna utworzona przy Wydziale Ogólnym Krajowej Rady Narodowej 16 X 1946 r.277 Tamże, 859/122, s. 7.


Kasy Oszczędności z wpłaconą kwotą 10 tys. zł. W grudniu 1948 r. na ten cel przekazano milion siedemset tysięcy złotych.

Do zakresu obowiązków Wydziału Prawnego należało sporządzanie opinii prawnych do dekretów dla Rady Państwa, samodzielne opracowywanie ważniejszych aktów praw-nych, udział naczelnika wydziału w posiedzeniach Rady Ministrów i składanie Prezyden-towi sprawozdań z ich przebiegu, udział w posiedzeniach sejmowej komisji prawniczej oraz innych ważniejszych komisjach sejmowych, opracowywanie wniosków w zakresie ułaskawień, obsługa prawna pozostałych wydziałów Kancelarii, załatwianie spraw zleco-nych przez Prezydenta. Wydział zatrudniał oprócz Izaaka Klajnermana, naczelnika, pięciu radców, pięć pracowników biurowych oraz jednego gońca.

Wydział Personalny załatwiał sprawy osobowe pracowników, odpowiadał za sprawy etatów, zasiłków, dodatkowych wynagrodzeń, obsługiwał Komisję Dyscyplinarną, przy-gotowywał wnioski o odznaczenia pracowników Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Od maja 1947 r. zasady prowadzenia akt osobowych pracowników Kancelarii Cywilnej i Woj-skowej Prezydenta RP (z wyjątkiem pracowników będących w czynnej służbie wojskowej) oraz Biura Rad Narodowych, a także tryb załatwiania spraw w Wydziale Personalnym re-gulowała Instrukcja wewnętrzna Wydziału Personalnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, wprowadzona Pismem okólnym Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 17 maja 1947 r.278 Pracami Wydziału kierowała naczelnik Felicja Fornalska. Jego personel stanowi-ło dwóch pracowników biurowych.

Najbardziej rozbudowaną pod względem struktury komórką organizacyjną był Wydział Organizacyjny. Pracami Wydziału kierował Jerzy Starościak, naczelnik, obok którego za-trudnionych było osiemnastu pracowników biurowych, siedmiu inspektorów terenowych oraz trzech woźnych. Zakres czynności Wydziału obejmował nadzór nad organizacją te-renowych rad narodowych, a także nad wprowadzaniem w życie zarządzeń i wytycznych Rady Państwa dotyczących rad narodowych, kierowanie pracami tych rad poprzez inspek-torów, opracowywanie projektów ustaw samorządowych. Wydział Organizacyjny pełnił też nadzór nad pracą redakcji tygodnika „Rady Narodowe”, w której za prace redakcyjne odpowiadała Helena Kurowska, redaktor naczelny, a prace techniczne wykonywało czte-rech pracowników biurowych.

Kancelaria Wojskowa była samodzielną komórką organizacyjną. Jej obsadę stanowili: oprócz płk Lecha Krzemienia, szefa Kancelarii, czterech pracowników, oficerów wojsko-wych. Zakres czynności Kancelarii Wojskowej obejmował załatwianie spraw o charakterze reprezentacyjnym oraz kierownictwo Wydziałem Odznaczeń, który załatwiał wnioski od-znaczeniowe obywateli. Naczelnikiem Wydziału Odznaczeń był ppłk Arkadiusz Matkow-ski279. Oprócz naczelnika Wydział zatrudniał dwudziestu ośmiu pracowników biurowych oraz dwóch gońców.

278 Tamże, 859/120, s. 10–15. 279 AAN, KCP RP i KRP, 859/138, s. 7-9. ppłk A. Matkowski objął stanowisko naczelnika Wydziału Od-

znaczeń w grudniu 1946 r. W związku z odejściem z pracy przekazał je 15 IV 1947 r. swemu następcy, Włady-sławowi Daszkiewiczowi, dotychczasowemu sekretarzowi Prezydenta RP.


Odejście z pracy w Kancelarii Wojskowej A. Matkowskiego łączyło się z likwidacją Kancelarii Wojskowej Prezydenta RP. W dniu 14 czerwca 1947 r. akta Kancelarii Woj-skowej Prezydenta RP przejął Kazimierz Mijal, szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Wydział Odznaczeń wydzielony ze struktury organizacyjnej zlikwidowanej Kancelarii Wojskowej funkcjonował nadal jako samodzielna jednostka organizacyjna. Szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP próbował przywrócić działalność zlikwidowanej komórki poprzez zatrudnienie w Kancelarii Cywilnej Prezydenta wyższego oficera w stopniu pułkownika na stanowisko dyrektora Gabinetu Wojskowego Prezydenta RP, z sekretarzem w stopniu porucznika. Potrzebę takiej obsady uzasadniał nieodzownością tego typu specjalistów przy różnych uroczystościach, wyjazdach, przyjęciach, odznaczeniach i składaniu listów uwie-rzytelniających280, jednak zabiegi te okazały się bezskuteczne.

Początkowo obsługę administracyjno-techniczną Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP zapewniał Dział Gospodarczo-Techniczny. Jego pracami kierował inż. Franciszek Papiew-ski, wicedyrektor. W ramach tego Działu funkcjonowało trzy wydziały i dwa zarządy.

Wydział Gospodarczy załatwiał sprawy zakupów oraz zarządzał środkami transportu (samochodami). Pracą Wydziału kierował Franciszek Ramza, naczelnik.

Wydział Techniczny odpowiadał za sprawy inwestycyjne i remonty prowadzone w obiektach użytkowanych przez Radę Państwa i sejm. Pracą Wydziału kierował inż. Cze-sław Janicki.

Wydział Finansowo-Budżetowy odpowiadał za gospodarkę finansową Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta RP. Pracą Wydziału kierował Józef Scięgosz, naczelnik.

Administrowaniem Łazienek i Belwederu zajmował się Antoni Bierut. Zarząd Łazie-nek i Belwederu prowadził kuchnię dla jeńców wojennych zatrudnionych do prac polo-wych.

Kancelaria Cywilna sprawowała zarząd nad Zamkiem Królewskim na Wawelu, poprzez administratora, dr Adama Mściwujewskiego oraz administrowała rezydencją w Natolinie przy pomocy zarządcy, Antoniego Sadowskiego.

W grudniu 1948 r. Szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa wprowadził Zarządzeniem wewnętrznym nr 20 z 22 grudnia 1948 r. Tymczasowy rzeczo-wy wykaz akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa281.

Jego budowę oparto na strukturze organizacyjnej Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa, nadając w ramach tego wykazu układ hasłom w podziale na poszczególne komórki organizacyjne282, których liczba nie odpowiadała wynikowi zsumo-

280 Tamże, 859/122, s. 1, Sprawozdanie z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa za 1947 r.

281 NDAP, AZ, 9/10, bez paginacji, Archiwum Zakładowe, Biuro Prac Naukowych – Dział Metodyczny.282 Tamże, 9/10, bez paginacji. I. Gabinet Prezydenta RP; II. Sekretariat Szefa Kancelarii Cywilnej Prezy-

denta RP z rozbudowaną strukturą, którą tworzyły: Wydział Ogólny z wyodrębnionym Działem Obsługi Biu-rowej; III. Sekretariat Rady Państwa; IV. Biuro Studiów; V. Biuro Gospodarcze z rozbudowaną strukturą, którą tworzyły Wydziały: Ogólno-Gospodarczy, Finansowo-Budżetowy, Ogólny, Personalny, Techniczny; VI. Biuro Prawne; VII. Biuro Organizacji z rozbudowaną strukturą organizacyjną, którą tworzyły Wydziały: Organizacyj-ny, Ogólny, Prasowo-Wydawniczy, Samodzielny Referat Szkoleniowy, Referat Głównej Komisji Kwalifikacyj-nej; VIII. Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej z rozbudowana strukturą, którą tworzyły: Wydziały:


wania wszystkich komórek organizacyjnych, wymienionych w strukturze organizacyjnej obydwu Kancelarii z 1947 r.

Połączenie w wykazie akt tych dwóch struktur organizacyjnych (Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa) w jeden układ sprawiło, że trudno było ustalić, które hasła przewidziano dla komórek organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, a które dla Kancelarii Rady Państwa. Zastosowana w wykazie akt terminologia: Depar-tament Kontroli i Inspekcji, Biuro Gospodarcze, Gabinet Prezydenta nie miała też swoich odpowiedników w strukturze organizacyjnej Kancelarii. Wśród wymienionych w tym do-kumencie komórek organizacyjnych odnotowano Biuro Studiów, które zlikwidowano po 14 grudnia 1948 r.

Przypuszczać należy, że przygotowany wcześniej projekt wykazu akt, mimo dokona-nych zmian w strukturze organizacyjnej obydwu Kancelarii, nie był przed wprowadzeniem go w życie aktualizowany. Powiązanie organizacyjne obu Kancelarii miało swoje konse-kwencje w realizacji wspólnych zadań. Polegały one na tym, że pewne funkcje wykony-wała Kancelaria Cywilna Prezydenta RP na rzecz Rady Państwa i odwrotnie – zależnie od tego, na którym z organów spoczywał główny ciężar załatwiania sprawy danej kategorii. W szczególności Kancelaria Cywilna Prezydenta RP świadczyła usługi Kancelarii Rady Państwa w zakresie spraw personalnych, budżetu i gospodarczych. Z drugiej strony od-powiednie komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa obsługiwały merytorycznie Prezydenta RP, zwłaszcza w sprawach prawnych. Zadania Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa były realizowane przez zatrudnione w nich zespoły pracow-nicze. Liczba osób zatrudnionych w organie pomocniczym i wykonawczym Prezydenta RP i Rady Państwa była zmienna.

O stanie zatrudnienia w naczelnych organach państwa, podobnie jak w całej gospodar-ce, decydował Centralny Urząd Planowania, a po jego zniesieniu w 1949 r. Państwowa Ko-misja Planowania Gospodarczego, przyznająca limit etatów283. Stan zatrudnienia w Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa w latach 1947–1951 ilustruje tabela 11.

Planowania, Gospodarki Samorządowej, Przedsiębiorstw Samorządowych, Samodzielny Referat Statystyczny, Sekretariat; XI. Biuro Finansów Samorządowych z rozbudowana strukturą, którą tworzyły Wydziały: Budże-towy, Finansów i Danin Samorządowych, Funduszu Wyrównawczego i Sekretariat; X. Departament Kontroli i Inspekcji z rozbudowana strukturą, którą tworzyły Wydziały: Rad Narodowych, Kontroli Społecznej, Samo-dzielny Referat Kontroli Wewnętrznej Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, Spraw Ogólnych; XI. Wydział Odznaczeń.

283 DzU 1949, nr 52, poz. 298, Decyzja z 10 XI 1945 r. o utworzeniu Centralnego Urzędu Planowania (CUP) przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów (KERM). CUP – pierwszy polski centralny organ planowania gospodarczego, powołany przez prezesa Rady Ministrów, podlegał Radzie Ministrów, zajmował się opracowywaniem ogólnonarodowych, okresowych planów gospodarczych i kontrolą ich wykonania. Pracą CUP kierował prezes, mianowany przez prezydenta KRN na wniosek prezesa Rady Ministrów w porozumie-niu z KERM. Zniesiony uchwałą o zmianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej w związku z powołaniem Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, DzU 1949, nr 7, poz. 43, por. też A. Kochań-ski, Polska 1944-1991, t. I, Warszawa 1996, s. 113, 264.; Cz. Bobrowski, Wspomnienia ze stulecia, Lublin 1985, s. 144–200.


Tabela 11. Stan zatrudnienia w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa w latach 1947–1951

Zatrudnienie według stanu

na dzień, miesiąc i rok

Pracownicy zatrudnieni według podziału na poszczególne grupy zawodowe

umysłowi fizyczni ogółem kontraktowi ryczałtowi dniówkowiwięźniowie

i jeńcy wojenni

25 II 1947 41 030 71** – – – 49**

1 V 1947 28 087 115*** 098 43 – 49**

31 XII 1947 145 141 286*** 169 35 011 49**

1 I 1948 144 141 285*** – 10 – 49**

1 I 1949 203 177 380*** – 19 – 49**

1 I 1950 237 177 414*** – – – –

1 I 1951 209 146 374*** – – – –

1 I 1952 – – 355*** – – – –

1 VIII 1952 200 169 369*** – – – –

5 VIII 1952 240 377 617*** – – 113 –

6 X 1952 304 428 732*** – – – –

1 I 1953 186 205 391*** – – – –

* Te grupy pracowników były zatrudniane przez Wydział do prac polowych w Łazienkach (70 ha) i w Parku Belwederskim (13 ha), w podanej liczbie 49 osób był 1 więzień i 48 jeńców wo-jennych. Wydział prowadził stołówkę dla jeńców wojennych, AAN, KCP RP i KRP, 859/81, s. 9. ** Jeńców stałych (wojskowych niemieckich) i 1 więźnia zatrudniał Wydział Gospodarczo--Administracyjny od stycznia 1947 r. do grudnia 1949 r., AAN KCP RP i KRP, 859/81, s. 9, Sprawo-zdanie z działalności Wydziału Gospodarczo-Administracyjnego za 1948 r. sporządzone 15 I 1949 r. *** W ogólnej liczbie zatrudnionych nie ujęto 113 osób tzw. pracowników dniówkowych Łazie-nek, Kancelarii Sejmu Ustawodawczego i Zarządu Budowy Gmachu Sejmu. Źródło: AAN, KCP RP i KRP, 859/10, 859/11, 859/122, 859/253, Sprawozdania Wydziału Per-sonalnego i wykazy pracowników za lata 1947–1951.

Zatrudniani na stałych etatach pracownicy Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kan-celarii Rady Państwa otrzymywali nominacje, pozostałą grupę pracowników stanowili pra-cownicy kontraktowi, ryczałtowi, dniówkowi oraz jeńcy i więźniowie. Wzmożony ruch w zatrudnieniu wewnątrz Kancelarii wynikał z częstych zmian organizacyjnych, jakim


podlegały Kancelarie oraz reorganizacji przeprowadzonej w drugiej połowie 1952 r. Nie-mały wpływ na zachodzące zmiany w zatrudnieniu odgrywała polityka kadrowa, wynika-jąca z ogólnych kierunków polityki państwa.

Wydział Personalny, obok szczegółowej ewidencji pracowników zatrudnionych w Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, rejestrował ich przynależność do organizacji politycznych i społecznych. Na ogólną liczbę 285 zatrudnionych według stanu na 1 stycznia 1949 r.284 192 osoby legitymowały się przynależnością do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 11 osób należało do Stronnictwa Ludowego, 3 osoby były członkami Stronnictwa Demokratycznego, 115 osób należało do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, 350 osób było członkami Związków Zawodowych Pracowników Pań-stwowych, 198 kobiet należało do Koła Ligi Kobiet.

Według stanu na dzień 1 stycznia 1950 r.285 zwiększyła się ogólna liczba zatrudnionych i wynosiła 380 pracowników w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Pań-stwa, wzrosła też liczebność szeregów organizacji politycznych i społecznych: 200 pracow-ników było członkami PZPR, 9 członkami Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, 2 człon-kami Stronnictwa Demokratycznego, 282 członków TPPR, 525 (łącznie z pracownikami dniówkowymi) należało do Związków Zawodowych Pracowników Państwowych, 277 ko-biet było zrzeszonych w Lidze Kobiet. Stan zatrudnienia w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa w 1950 r. uległ zmniejszeniu. Według stanu na 1 stycznia 1951 r.286 obydwie Kancelarie zatrudniały 374 pracowników. Zmieniły się też w porówna-niu ze stanem z poprzedniego roku dane dotyczące aktywności zatrudnionych w organiza-cjach politycznych i społecznych, a mianowicie 146 pracowników było członkami PZPR, 4 osoby należały do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, 4 członków miało Stronnictwo Demokratyczne, 40 zatrudnionych należało do Związku Młodzieży Polskiej, TPPR liczyło 312 członków, Związek Zawodowy Pracowników Państwowych skupiał 358 osób, 150 ko-biet było zrzeszonych w Lidze Kobiet. Na ogólną liczbę 391 zatrudnionych w 1952 r. 130 osób było członkami PZPR, 2 osoby członkami ZSL, 40 członkami ZMP, 285 osób zrze-szało TPPR, 346 osób należało do Związków Zawodowych Pracowników Państwowych, 204 kobiety zrzeszała Liga Kobiet287. Ukazana różnica w zatrudnieniu i liczbie członków organizacji politycznych i społecznych w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa była skutkiem prowadzonych weryfikacji, wynikających z realizacji uchwał III plenum KC PZPR288. Następstwa tej akcji były dotkliwe zwłaszcza w 1950 r., gdy prze-

284 AAN, KCP RP i KRP, 859/10, s. 68; por. też KCP RP i KRP, 859/253, s. 2, Sprawozdanie Wydziału Personalnego za 1948 r. sporządzone przez Felicję Fornalską, naczelnika Wydziału.

285 Tamże, 859/122, s. 3; por też KCP RP i KRP, 859/253, s. 91–92, Sprawozdanie Wydziału Personalnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa za 1949 r. sporządzone przez Felicję Fornalską, naczelnika Wydziału.

286 Tamże, 859/11, s. 3, por. też KCP RP i KRP, 859/253, s. 4, Sprawozdanie Wydziału Personalnego za 1950 r. sporządzone przez Felicję Fornalską, naczelnika Wydziału.

287 Tamże, 859/253, s. 2, Sprawozdanie Wydziału Personalnego za 1952 r. sporządzone przez Felicję For-nalską, naczelnika Wydziału.

288 III plenum KC PZPR poświęcone zadaniom partii w walce o czujność rewolucyjną na tle sytuacji obec-nej obradowało w dniach 11–13 XII 1949 r.


prowadzono ponowną analizę akt personalnych pracowników, co do których były wątpliwo-ści. W wyniku tych czynności zwolniono 121 osób, a część pracowników przeniesiono na inne stanowiska289. Przy przyjmowaniu nowych osób starano się unikać „przypadkowości”.

Pierwsza zmiana w dotychczasowej strukturze organizacyjnej Kancelarii Cywilnej Pre-zydenta RP wiązała się z utworzeniem z dniem 1 maja 1949 r. hali maszyn. Podstawę praw-ną stanowiło Zarządzenie wewnętrzne z maja 1949 r. Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Zastępcy Szefa Kancelarii Rady Państwa290. Hala maszyn funkcjonowała w strukturze organizacyjnej Biura Podawczego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i obsługiwała Biura i Wydziały Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.

Jednocześnie ukazanie się Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 26 października 1949 r.291 stanowiło argument do podjęcia starań o zorganizowanie komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za sprawy tajne. Podstawą prawną jej utworzenia było Za-rządzenie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 10 lutego 1950 r. w sprawie utworzenia wydziału spraw tajnych w Gabinecie Szefa Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa292. Z tą samą datą ukazało się kolejne Za-rządzenie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa określające obowiązki pracowników w zakresie przestrzegania tajemnicy państwowej i służbowej293. Ustalony w tym zarządzeniu tryb postępowania z dokumentacją tajną i poufną był typowy dla tego rodzaju akt, więc odstąpiono od szczegółowego jego opisu. Regulacje określone powyższym aktem prawnym zostały uzupełnione w następnym Zarządzeniu Szefa Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 27 lutego 1950 r. w sprawie postępowania z aktami tajnymi i poufnymi Wydziału Odznaczeń294. Ten akt prawny do-konał podziału dokumentacji w Wydziale Odznaczeń na akta jawne oraz tajne i poufne. Jednocześnie zobowiązał pracowników Wydziału do stosowania się do obowiązujących wymogów zabezpieczenia dokumentacji tajnej i poufnej.

Wydział Spraw Tajnych funkcjonował w ramach Gabinetu Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Do zakresu czynności tego wydziału należało załatwianie wszelkich czynności kancelaryjnych związanych z obiegiem pism oznaczo-nych klauzulą „tajne” i „poufne” obu Kancelarii, z wyjątkiem spraw tajnych i poufnych:

1. adresowanych bezpośrednio na ręce Prezydenta RP,2. o ułaskawienie, kierowanych bezpośrednio do Biura Prawnego,3. poufnych Wydziału Odznaczeń, kierowanych bezpośrednio do tego Wydziału,4. innych spraw tajnych i poufnych, określonych przez Szefa Kancelarii Cywilnej Pre-

zydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.

289 Tamże, 859/253, s. 1, Sprawozdanie Wydziału Personalnego za 1950 r.290 Tamże, 859/119, s. 102, Zarządzenie wewnętrzne K. Mijala, szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP

i prof. dr M. Jaroszyńskiego, zastępcy szefa Kancelarii Rady Państwa. 291 DzU 1949, nr 55, poz. 437.292 Tamże, 859/119, s. 126. 293 Tamże, 859/119, s. 128–135. Zarządzenie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady

Państwa z 10 II 1950 r. w sprawie zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej.294 Tamże, 859/119, s. 138–139.


Wyłączone do odrębnego postępowania sprawy załatwiane były bezpośrednio w Ga-binecie Prezydenta RP. Tryb obiegu korespondencji w sprawach tajnych i poufnych regu-lowało Zarządzenie z 10 lutego 1950 r. Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP w spra-wie trybu urzędowania w Gabinecie Prezydenta RP w zakresie załatwiania spraw tajnych i poufnych295. Zgodnie z zapisami normatywu pełną odpowiedzialność za przyjmowanie, wysyłanie i przechowywanie korespondencji opatrzonej klauzulą „tajne” i „poufne” oraz doręczanie jej Prezydentowi RP ponosił dyrektor Gabinetu Prezydenta RP. W jego imie-niu stałą obsługą tych akt zajmował się pracownik wyznaczony przez szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Dyrektor Gabinetu Prezydenta RP kwitował odbiór pism, kon-trolował każdorazowo pokwitowania doręczeń pism tajnych i poufnych oraz przechowy-wał klucze od metalowych szaf, w których były one przechowywane. Korespondencję tajną i poufną, nadesłaną do Belwederu po godzinach urzędowania, przejmował oficer dyżurny Belwederu. On też rejestrował ją w specjalnej książce doręczeń i w ustalony sposób służbowy przekazywał ją wraz z tą książką dyrektorowi Gabinetu Prezydenta RP. Podobne zasady w postępowaniu z aktami tajnymi i poufnymi obowiązywały w Wydzia-le Spraw Tajnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa. Wynikały one z Zarządzenia Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 10 lutego 1950 r. w sprawie trybu urzędowania w Wydziale Spraw Tajnych w Gabine-cie Ministra296. W tym przypadku korespondencja przechodziła przez dziennik podawczy i była rejestrowana chronologicznie w dzienniku spraw tajnych i poufnych, zakładanym coroczne.

Jednym z ostatnich aktów prawnych podpisanych przez K. Mijala jako szefa Kan-celarii Rady Państwa było Zarządzenie nr 5 z 28 kwietnia 1950 r. w sprawie przesyła-nia do Biblioteki Sejmowej wydawnictw urzędowych297. Ten akt prawny zobowiązywał wszystkie biura i samodzielnie funkcjonujące wydziały do bezpłatnego przekazywania do Biblioteki Sejmowej czterech egzemplarzy każdego wydawnictwa. Także Biblioteka Kancelarii Rady Państwa została zobowiązana do przesyłania bezpłatnie do Biblioteki Sejmowej dwóch egzemplarzy wydawnictw urzędowych otrzymanych z poszczególnych biur i wydziałów.

Odchodzącego szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP zastąpił Marian Rybicki, który dla usprawnienia prac w obu Kancelariach powołał Komisję ds. opracowania projektu sta-tutu organizacyjnego obu Kancelarii Zarządzeniem nr 10 z 13 października 1950 r.298 Prze-wodniczącym Komisji został Henryk Holder, dyrektor Biura Prawnego, członkiem Marian Adamowicz, wicedyrektor Biura Gospodarczego, sekretarzem Komisji Tadeusz Nawrot, starszy radca. Efektem prac tej Komisji był Tymczasowy statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa, stanowiący załącznik do Uchwały nr 118 w sprawie połączenia Kancelarii

295 Tamże, 859/119, s. 123. 296 Tamże, 859/119, s. 124–125.297 Tamże 859/119, s. 140, Zarządzenie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państw

z 28 IV 1950 r. w sprawie przesyłania do Biblioteki Sejmowej wydawnictw urzędowych. 298 Tamże, 859/119, s. 149, Zarządzenie nr 10 z 13 X 1950 r. w sprawie opracowania projektu statutu orga-

nizacyjnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.


Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego, przyjętej na posiedzeniu Rady Pań-stwa 5 sierpnia 1952 r.299

Rezygnacja w Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. z urzędu Prezydenta na rzecz organu kolegialnej głowy państwa, jakim miała być Rada Państwa, stworzyła sytuację prawną, w której Kancelaria Cywilna Prezydenta, jako jego organ pomocniczy, stała się bezuży-teczna. Nastąpiło połączenie Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodaw-czego na podstawie wyżej powołanej uchwały Rady Państwa nr 118 z 5 sierpnia 1952 r. Kancelarię Cywilną Prezydenta RP zlikwidowano. Pracowników likwidowanego urzędu przejął Urząd Rady Ministrów. W grudniu 1952 r. Wydział Kadr Kancelarii Rady Państwa przekazał Wydziałowi Spraw Osobowych Urzędu Rady Ministrów 236 teczek z aktami personalnymi pracowników Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Biura Listów oraz kartoteki, w tym kartotekę dyscypliny pracy oraz kartotekę uposażeń i zasiłków rodzinnych300.

1.2. Kształtowanie struktury organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa w latach 1947–1952

Uchwałą Rady Państwa z 7 maja 1947 r. przekształcono Wydział Organizacyjny Biura Prezydium Krajowej Rady Narodowej na Biuro Rad Narodowych przy Radzie Państwa301. Dyrektorem Biura mianowano Kazimierza Mijala. Obecny na tym posiedzeniu Stani-sław Szwalbe, wicemarszałek sejmu oświadczył, co odnotowano w tekście uchwały: „że zgadzając się na przytoczoną wyżej uchwałę, ma zamiar we właściwym czasie wystąpić z wnioskiem o utworzenie odrębnego Biura Rady Państwa”302. Według stanu na 31 grudnia 1947 r. w Biurze Rad Narodowych było zatrudnionych 21 pracowników.

Równocześnie trwały prace nad organizacją nowego urzędu, który miał zastąpić Biu-ro Rad Narodowych. Pomysł funkcjonowania dwóch odrębnych Kancelarii: Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa zrodził się w środowisku prawniczym. Jednym z autorów tej koncepcji był profesor Uniwersytetu Warszawskiego Maurycy Jaroszyński, specjalista z zakresu prawa administracyjnego. On też po utworzeniu Kancelarii Rady Państwa został powołany na zastępcę szefa Kancela-rii Rady Państwa. Drugim zastępcą szefa Kancelarii Rady Państwa został Zygfryd Sznek. Przypuszczać należy, że Maurycy Jaroszyński jest także autorem opracowania z 15 grudnia 1947 r. o tytule Szkic organizacji Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Pol-skiej i Kancelarii Rady Państwa303. Wiarygodności temu przypuszczeniu dodaje jego pod-pis umieszczony na dokumencie. Autor konspektu starał się, oprócz propozycji związanych z nazwami poszczególnych komórek organizacyjnych Kancelarii Rady Państwa, dokonać w sposób logiczny podziału zadań w ramach proponowanej struktury, a także zdefinio-wać podstawowe terminy użyte w tekście, takie jak „biuro”, „kancelaria”, „departament”,

299 Tamże, 859/613, s. 2–3, Protokół nr 8 posiedzenia Rady Państwa z 5 VIII 1952 r. 300 Tamże, 859/11, s. 88–91, Notatka informacyjna Wydziału Kadr za okres 1–15 XII 1952. 301 AAN, KCP RP i KRP, 859/599, s. 34, Protokół posiedzenia Rady Państwa z 7 V 1947 r.; por. też KCP

RP i KRP, 859/151, Okólnik nr 12 z 12 V 1947 r. 302 Tamże, 859/599, s. 34, 303 Tamże, 859/120, s. 1–9.


„dyrektor”, „kanclerz”, „Kancelaria Cywilna”, „Kancelaria Rady Państwa”, „Biuro Rady Państwa” itp. Stworzone przez autora Szkicu organizacji Kancelarii Cywilnej Prezydenta unormowania miały jeden cel – ułatwienie kierownictwu naczelnych organów w państwie podejmowanie decyzji, zwłaszcza w sprawach należących do ich zakresu działania.

Przypuszczać należy, że propozycje w sprawie wewnętrznej struktury organizacyjnej oraz zakresu czynności poszczególnych komórek organizacyjnych odnotowane w po-wyższym dokumencie były znane uczestnikom posiedzenia Rady Państwa z 14 stycznia 1948 r.304 Potwierdzeniem są przyjęte zasady budowy struktury Kancelarii Rady Państwa zapisane w Uchwale nr 14 z 1 stycznia 1948 r. w sprawie przekształcenia Biura Rady Na-rodowej w Kancelarię Rady Państwa305. Są one zbliżone do proponowanego przez autora Szkicu organizacji Kancelarii Cywilnej Prezydenta. Uchwała zalecała wewnętrzny podział Kancelarii Rady Państwa na biura, wydziały i referaty. Aktem wykonawczym do uchwały Rady Państwa z 14 I 1948 r. było Zarządzenie Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 I 1948 r. w sprawie tymczasowej organizacji wewnętrznej Kancelarii Rady Państwa306. Normatyw stanowił, że do czasu ustalenia statutu organizacyjnego w Kancelarii Rady Państwa obo-wiązywać miała tymczasowa organizacja Kancelarii Rady Państwa.

Zgodnie z zapisami w zarządzeniu szefa Kancelarii Rady Państwa w ramach struktury organizacyjnej funkcjonowały cztery biura zorganizowane na wzór departamentów:

1. Biuro Prawne,2. Biuro Organizacji, 3. Biuro Finansów Samorządowych, 4. Biuro Planowania.Do zakresu działania Biura Prawnego należały sprawy legislacyjne z zakresu kompe-

tencji Rady Państwa, a mianowicie: opracowywanie pod względem prawnym projektów ustaw wnoszonych z inicjatywy Rady Państwa, a także projektów rozporządzeń i zarzą-dzeń Rady Państwa, udział w pracach legislacyjnych rządu, przygotowanie pod względem prawnym wniosków w sprawie zatwierdzenia dekretów przez Radę Państwa, udzielanie opinii prawnych w sprawach należących do zakresu działania pozostałych biur i Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, zwłaszcza w sprawach skomplikowanych. Równocześnie Biuro zapewniało obsługę prawną urzędowi Prezydenta RP.

Do zakresu obowiązków Biura Organizacji należały sprawy związane z organizacją Kancelarii Rady Państwa, koordynacją działalności wszystkich komórek organizacyjnych oraz organów podległych Radzie Państwa z działalnością organów podległych rządowi, sprawy ustroju rad narodowych i samorządu terytorialnego, a także innych organów pod-ległych Radzie Państwa, sprawy pracowników samorządowych, czynności związane z in-struktażem, nadzorem nad organizacją i funkcjonowaniem rad narodowych i ich organów wykonawczych, w tym nadzorem nad komórkami wojewódzkich i powiatowych rad na-rodowych przeprowadzających inspekcje, a także sprawy kontroli społecznej. W ramach nadzoru Biuro zobowiązane było do przeprowadzania inspekcji w zakresie prawidłowej

304 Tamże, 859/602, s. 20, Protokół nr 2 posiedzenia Rady Państwa z 14 I 1948 r.305 Tamże, s. 20.306 Tamże, 859/119, s. 30.


organizacji i funkcjonowania rad narodowych. Z pozostałych spraw, należących do kom-petencji Rady Państwa, były rozpatrywane przez Biuro Organizacji te sprawy, które nie zostały zastrzeżone dla innych biur Kancelarii Rady Państwa lub dla Kancelarii Cywil-nej Prezydenta RP. W strukturze Biura Organizacji funkcjonowała kancelaria obsługująca wszystkie biura Kancelarii Rady Państwa.

Zakres czynności Biura Finansów Samorządowych przewidywał obsługę spraw gospo-darki finansowej i budżetowej związków samorządowych, m.in. spraw dochodów związ-ków samorządowych, przygotowywanie wniosków w sprawie zatwierdzenia przez Radę Państwa preliminarzy budżetowych i zamknięć rachunków. Zainteresowanie Rady Państwa działalnością wszystkich rodzajów związków samorządowych miało swoje uzasadnienie w jednej z podstawowych zasad ustrojowych państwa, a mianowicie w zasadzie gospo-darki planowej. Zgodnie z tym kanonem budżety samorządowe stanowiły integralną część państwowego planu finansowego. Powiązanie to dokonywało się poprzez Samorządowy Fundusz Wyrównawczy, który udzielał dotacji na cele specjalne i ewentualnie jako dotacje uzupełniające. Rada Państwa nadzorowała działalność finansową tych związków. Wyko-nywanie czynności nadzorczych wymagało ścisłych reguł, którymi powinien się kierować podmiot nadzorowany. Wypełnianie tej powinności było możliwe tylko w sytuacji, gdy działalność społeczno-gospodarcza związków samorządu terytorialnego była uporządko-wana, a gospodarka samorządowa zharmonizowana z innymi odcinkami gospodarki na-rodowej. Uporządkowania wymagała również oficjalna gospodarka budżetowa. W tym celu Kancelaria Rady Państwa, z polecenia Rady Państwa w porozumieniu z Ministerstwa-mi Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych, opracowała Wytyczne merytoryczne [i wskazówki] na 1949 r., których projekt był omawiany na posiedzeniu Rady Państwa 26 maja 1948 r.307 Powyższy dokument zawierał kryteria, przy pomocy których związki samorządowe dokonywały rozgraniczeń podstawowych zadań między samorządem, a bez-pośrednio gospodarką państwową oraz działalnością instytucji społecznych, jak również dzieliły zadania pomiędzy poszczególne stopnie samorządu (tzn. gminy wiejskie, miejskie, wydzielone, niewydzielone oraz powiatowe i wojewódzkie związki samorządowe).

Do zakresu działania Biura Planowania należały: sprawy inwestycji samorządowych i udziału samorządu w państwowym planie inwestycyjnym, sprawy przedsiębiorstw ko-munalnych, sprawy działalności związków samorządowych w poszczególnych branżach, planowanie tej działalności i opracowywanie dyrektyw Rady Państwa w tym zakresie. Od-rębne miejsce w zakresie czynności Biura Planowania zajmowały kwestie współdziała-nia w prawidłowym dysponowaniu dotacjami związków samorządowych, przewidzianych w budżecie państwa na cele specjalne.

Kancelaria Rady Państwa była organem wykonawczym Rady Państwa, który zapewniał ciągłość w załatwianiu spraw urzędowych należących do zakresu czynności organu kole-gialnego, gdy ten nie pracował. Do zakresu działania Kancelarii Rady Państwa należało przygotowywanie wszelkich materiałów i wniosków do decyzji Rady Państwa, urzeczy-wistnianie decyzji i wykonywanie prac należących do zakresu jej działania. Pracą Kan-celarii kierował szef Kancelarii Rady Państwa, którego stanowisko było równorzędne ze

307 AAN, KCP RP i KRP, 859/120, s. 50–79, Protokół posiedzenia Rady Państwa z 26 V 1948 r.


stanowiskiem ministra. Ta sama uchwała zobowiązała szefa Kancelarii Rady Państwa do opracowania w terminie do 1 kwietnia 1948 r. projektu statutu organizacyjnego i limitu etatów Kancelarii Rady Państwa. Do jego obowiązków należało ogólne kierownictwo pra-cami Kancelarii. W realizacji zadań pomagał mu zastępca szefa Kancelarii Rady Państwa w randze podsekretarza stanu, który bezpośrednio prace tego urzędu nadzorował. Pracami poszczególnych biur Kancelarii Rady Państwa kierowali ich dyrektorzy.

Szef Kancelarii Rady Państwa podjął realizację zaleceń uchwały Rady Państwa z 14 stycznia 1948 r. w zakresie opracowania statutu organizacyjnego tego urzędu, jednak wyznaczony w niej termin 1 kwietnia 1948 r. okazał się nierealny. Potwierdzeniem jest pierwszy projekt Tymczasowego statutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, opa-trzony datą 2 lipca 1948 r. Był on załącznikiem do sprawozdania z działalności Kancelarii Rady Państwa za okres 1 stycznia do 30 czerwca 1948 r., włączonym do materiałów oma-wianych na posiedzeniu Rady Państwa 14 lipca 1948 r.308 Obradująca w tym dniu Rada Państwa przyjęła sprawozdanie szefa Kancelarii Rady Państwa z działalności tego organu, równocześnie w odrębnej uchwale nr 157 upoważniła go do wydania tymczasowego sta-tutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa. Wniosek o zatwierdzenie Tymczasowego statutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa309 wpłynął ponownie i został wprowa-dzony do porządku dziennego obradującej 24 sierpnia 1948 r. Rady Państwa. Użyty w ty-tule projektu statutu termin „tymczasowego” wnioskodawca uzasadniał brakiem ukształ-towanego zakresu działania Kancelarii Rady Państwa. Zdaniem inicjatora projektu zakres czynności Kancelarii kształtował się drogą nabywanego doświadczenia, przez stopniowe obejmowanie dziedzin, które „leżały odłogiem”. Podobnym procesom podlegały też obo-wiązujące metody pracy organu pomocniczego Rady Państwa. Skoro proces kształtowa-nia się metod pracy i zakresów czynności Kancelarii nadal trwa, to wprowadzanie stałe-go statutu organizacyjnego Kancelarii – zdaniem projektodawcy – byłoby przedwczesne i mogłoby wystawić na próbę autorytet Rady Państwa. Użyta argumentacja była na tyle przekonująca, że Rada Państwa utrzymała „tymczasowość” uchwalonego normatywu. Zgodnie z zapisami Tymczasowego statutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z sierpnia 1948 r. strukturę organizacyjną Kancelarii Rady Państwa tworzyły następujące komórki organizacyjne:

1. Gabinet Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa [Ga-binet Ministra]

2. Biuro Organizacji dzieliło się na: a) Wydział Ogólny,b) Wydział Organizacji,c) Wydział Inspekcji,d) Samodzielny Referat Szkoleniowy, e) Wydział Prasowo-Wydawniczy, f) Samodzielny Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej przy Radzie Państwa.

308 AAN, KCP RP i KRP, 859/604, brak paginacji, Protokół nr 25 posiedzenia Rady Państwa z 14 VII 1948 r.

309 Tamże, 859/120 s. 27–35. Tymczasowy statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa z 24 VIII 1948 r.


3. Biuro Finansów Samorządowych dzieliło się na:a) Wydział Budżetowy,b) Wydział Finansów i Danin Samorządowych,c) Wydział Samorządowego Funduszu Wyrównawczego,

4. Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej dzieliło się na:a) Wydział Planowania,b) Wydział Gospodarki Samorządowej, c) Wydział Przedsiębiorstw Samorządowych,d) Samodzielny Referat Statystyczny,

5. Biuro Prawne,6. Wydział Odznaczeń. Struktura wewnętrzna biur była zbliżona do struktury organizacyjnej departamentów

w ministerstwach. Szef Kancelarii Rady Państwa kierował pracą organu pomocniczego Rady Państwa przy pomocy swojego zastępcy. Gabinetem Szefa Kancelarii Cywilnej Pre-zydenta RP i Kancelarii Rady Państwa kierował dyrektor Gabinetu, a biurami dyrektorzy biur, wspierani przez wicedyrektorów. Organizacja Gabinetu Szefa Kancelarii przypomi-nała organizację bezwydziałową. W skład Gabinetu wchodziły dwa sekretariaty: Szefa Kancelarii Rady Państwa i Zastępcy Szefa Kancelarii Rady Państwa. Biura dzieliły się na wydziały, którymi kierowali naczelnicy wydziałów i na samodzielne referaty, którymi kierowali ich kierownicy. Gabinet i każde z biur miało odrębną kancelarię, która odpowia-dała za obieg korespondencji w ramach zakresu działania własnej komórki organizacyjnej i załatwiała sprawy tajne (zlecone przez szefa Kancelarii Rady Państwa), których głównym miejscem przechowywania była kancelaria Gabinetu.

Zakres czynności Gabinetu Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa obejmował sprawy wynikające z zakresu czynności szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, a także sprawy należące do zakresu działania Rady Państwa, wyłączone z kompetencji poszczególnych biur. Szef Kancelarii Rady Pań-stwa prowadził kancelarię i archiwum spraw tajnych.

Zakres zadań Biura Organizacji, w porównaniu z dotychczasowym, rozszerzył się o nowe czynności. Sprawiły to komórki organizacyjne, które znalazły się w jego strukturze organizacyjnej. Do takich należał między innymi Wydział Ogólny. Do stałych czynności Wydziału Ogólnego włączono obsługę techniczną posiedzeń Rady Państwa, a w szcze-gólności przygotowanie porządków dziennych posiedzeń, rozsyłanie materiałów, sporzą-dzanie protokołów posiedzeń Rady Państwa, ewidencjonowanie uchwał Rady Państwa, a także doręczanie pozostałym biurom Kancelarii, względnie innym organom, uchwał Rady Państwa do wykonania. Wśród wykonawców uchwał Rady Państwa był też Wydział Ogólny w przypadku, gdy odnosiły się one do zadań należących do niego. Także organi-zacja wewnętrzna oraz sprawy porządkowe w Kancelarii Rady Państwa były w kręgu jego zainteresowań. Wydział Ogólny miał jeszcze w zakresie czynności prowadzenie biblioteki podręcznej Kancelarii.

Kolejną komórką organizacyjną był Wydziału Inspekcji, który wydzielił się z Wydziału Organizacji, przejmując tylko część jego zadań. Zakres obowiązków tego Wydziału obej-mował wykonywanie nadzoru w terenie nad należytą organizacją i funkcjonowaniem rad


narodowych, ich organów oraz biur wykonawczych, udzielanie instruktażu oraz pełnienie nadzoru nad rozwijaną praktyką w funkcjonowaniu kontroli społecznej w terenie, a także organizowanie, udzielanie instruktażu i nadzorowanie działalności rad narodowych.

Wydzielenie ze struktury Wydziału Organizacji jednej z komórek organizacyjnych wpłynęło na zmianę jego zakresu czynności. Do zadań Wydziału Organizacji przewi-dzianych w Zarządzeniu Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 stycznia 1948 r. w sprawie tymczasowej organizacji wewnętrznej Kancelarii Rady Państwa doszły nowe obowiązki. Obejmowały one sprawy stosunku służbowego, uposażenia i emerytur członków organów i pracowników samorządowych, zbieranie danych i opracowywanie okresowych sprawo-zdań z ogólnej działalności rad narodowych i ich organów.

W ramach Biura Organizacji funkcjonował Samodzielny Referat Szkoleniowy. W za-kresie obowiązków Referatu znalazły się zagadnienia dotyczące szkolenia członków rad narodowych i pracowników samorządowych oraz nadzór nad działalnością szkoleniową w terenie.

Zakres czynności Wydziału Prasowo-Wydawniczego przewidywał zbieranie informa-cji prasowych o działalności rad narodowych i samorządu, organizację obsługi w zakresie upowszechniania za pośrednictwem prasy i radia informacji o działalności Rady Państwa i jej Kancelarii, radach narodowych i samorządzie, prowadzenie własnych wydawnictw. W strukturze Wydziału funkcjonowała Redakcja dwutygodnika „Rady Narodowe” jako samodzielna jednostka, kierowana przez komitet redakcyjny i jej redaktora.

Sprawy dyscypliny pracowniczej rad narodowych i samorządu były rozpatrywane przez Samodzielny Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej przy Radzie Państwa, który pełnił także nadzór nad halą maszyn.

Biuro Finansów Samorządowych dzieliło się na trzy wydziały. Jedną z ważniejszych komórek organizacyjnych tego Biura był Wydział Budżetowy. W zakresie zadań tego Wy-działu były przewidziane następujące czynności: sporządzanie przepisów, instrukcji do-tyczących środków finansowych i rachunkowości, opracowywanie budżetu, sporządzanie sprawozdań finansowych związków samorządowych, opracowywanie wniosków w spra-wie budżetów wojewódzkich związków samorządowych oraz miast Warszawy i Łodzi, sprawowanie nadzoru nad realizacją budżetów wojewódzkich związków samorządowych oraz pozostałych związków samorządowych, zbieranie i opracowywanie danych dotyczą-cych budżetów i ich wykonania.

Zakres obowiązków Wydziału Finansów i Danin Samorządowych obejmował opraco-wywanie przepisów o finansach i daninach samorządowych, załatwianie spraw kredytów samorządowych oraz przygotowywanie wniosków w sprawie przydziału danin komunal-nych, pożyczek i innych operacji majątkowych, należących do kompetencji Rady Państwa, a także wypełnianie jej decyzji w tym zakresie.

Obsługę techniczną Samorządowemu Funduszowi Wyrównawczemu zapewniał Wy-dział o tej samej nazwie.

Szeroki wachlarz zadań Biura Planowania i Gospodarki Samorządowej był rozdzielony na trzy wydziały i samodzielny referat.

Wydział Planowania był zobowiązany do przygotowywania projektów przepisów i wy-tycznych dotyczących udziału Rady Państwa i rad narodowych oraz ich organów w plano-


waniu narodowym, nadzorował przebieg planowania w radach narodowych oraz ich orga-nach pomocniczych i wykonawczych, opracowywał projekty wytycznych Rady Państwa w sprawie udziału gospodarki samorządowej w planowaniu państwowym, koordynował prace resortów w sprawie planowania gospodarki samorządowej oraz opracowywał przy udziale właściwych resortów zbiorczy plan gospodarki samorządowej, a także zbiorcze sprawozdanie z jego wykonania.

Wydział Gospodarki Samorządowej opracowywał przepisy normujące gospodarkę sa-morządową w poszczególnych dziedzinach (oświata, kultura, komunikacja, opieka spo-łeczna, zdrowie, popieranie rolnictwa), a także przygotowywał projekty wytycznych Rady Państwa w sprawie działalności samorządu, uczestniczył w opracowywaniu przez właś-ciwe resorty form i metod pracy związków samorządowych, nadzorował i koordynował działalność właściwych resortów w zakresie gospodarki samorządowej oraz związków sa-morządowych.

Wydział Przedsiębiorstw Samorządowych opracowywał przepisy i normy dotyczące organizacji, finansowania, rozliczania i sporządzania sprawozdań z działalności przedsię-biorstw samorządowych, pełnił pieczę nad taryfami opłat za usługi przedsiębiorstw, koor-dynował działalność poszczególnych resortów, nadzorujących przedsiębiorstwa samorzą-dowe, zbierał i opracowywał sprawozdania z ich działalności.

W strukturze Biura Planowania i Gospodarki Samorządowej funkcjonował także Sa-modzielny Referat Statystyczny, którego zakres czynności obejmował: zbieranie i opra-cowywanie na potrzeby wszystkich biur Kancelarii Rady Państwa danych dotyczących działalności gospodarki samorządowej, a także współdziałanie z Głównym Urzędem Staty-stycznym i innymi instytucjami oraz resortami w sprawach statystyki samorządowej.

Komórką organizacyjną, której zakres czynności nie zmienił się, było Biura Prawne, które nadal zajmowało się obsługą prawną Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.

Wydział Odznaczeń funkcjonujący wcześniej w strukturze Kancelarii Wojskowej po jej likwidacji został wydzielony w odrębną komórkę organizacyjną i zajmował się wyłącznie obsługą wniosków o odznaczenia.

Zadania Kancelarii Rady Państwa były realizowane przez zespół pracowników, liczący według stanu na dzień 31 grudnia 1948 r. 111 osób.

Szef Kancelarii Rady Państwa miał aspiracje, aby zapewnić jej mocniejsze podstawy prawne funkcjonowania ze względu na zakres jej obowiązków i konieczność utrzymywa-nia kontaktów z przedstawicielami centralnych urzędów. Podejmowane przez niego zabiegi o nadanie statusu prawnego Kancelarii Rady Państwa w drodze ustawy o organizacji i za-kresie działania Kancelarii Rady Państwa zakończyły się niepowodzeniem. W uzasadnie-niu do projektu wnioskodawca przekonywał, że „prace jej jak najściślej wiążą się z pracami wszystkich ministerstw i dykasterii (sądów, organów) rządowych oraz że zarówno przygo-towanie prac Rady Państwa, jak i wykonanie jej uchwał i dyrektyw wymagają współdzia-łania i porozumienia między Kancelarią Rady Państwa a organami Rządu. Z tych wszyst-kich względów jest rzeczą celową i konieczną stworzenie ustawowej podstawy prawnej dla funkcjonowania Kancelarii Rady Państwa oraz określenie jej stosunku do innych urzędów i władz w hierarchii i organizacji administracji publicznej, w szczególności zaś zachodzi


potrzeba ustawowego zagwarantowania Kancelarii Rady Państwa wpływu na treść tych wszystkich rozporządzeń wykonawczych, wydawanych na podstawie i z upoważnienia ustawy, których postanowienia w jakikolwiek bądź sposób dotykają spraw, wchodzących w zakres kompetencji Rady Państwa”310. Załącznikiem do projektu ustawy była notatka z 27 września 1948 r. szefa Kancelarii Rady Państwa311, przygotowana na życzenie jej członków, ukazująca stan organizacyjny biur i zakresy czynności poszczególnych jej ko-mórek organizacyjnych. Przedstawiony projekt ustawy nie był dla członków Rady Państwa na tyle przekonujący, aby się nim zajmować i został pominięty milczeniem.

Zwrotnym momentem w procesie kształtowania się ustroju państwa było oświadczenie prezydenta RP złożone 28 sierpnia 1948 r. na specjalnie zwołanym przez niego posiedzeniu Rady Państwa. W jego obradach uczestniczyli trzej wicemarszałkowie (Wacław Barcikow-ski, Stanisław Szwalbe, Roman Zambrowski), Henryk Kołodziejski – prezes NIK, Józef Niećko –prezes PSL oraz Kazimierz Mijal – szef Kancelarii Rady Państwa. Nie uczestni-czył w posiedzeniu Władysław Kowalski, marszałek sejmu, z powodu choroby. Bolesław Bierut powiadomił uczestników posiedzenia, „iż Komitet Centralny Polskiej Partii Robot-niczej zwrócił się doń z propozycją powrotu do czynnej działalności politycznej w PPR. W związku z przełomowym okresem przygotowania zjednoczenia klasy robotniczej po-stanowił odnieść się pozytywnie do tej propozycji. Rada Państwa przyjęła do wiadomości oświadczenie Prezydenta RP”312. Od tego momentu będzie on piastował trzy najważniejsze w państwie funkcje, a mianowicie urząd Prezydenta RP i przewodniczącego Rady Pań-stwa oraz funkcję przewodniczącego KC PPR, a po połączeniu Polskiej Partii Robotniczej z Polską Partią Socjalistyczną w dniu 15 XII 1948 r. funkcję przewodniczącego (potem I sekretarza) Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, organizacji kontrolującej pośrednio wszystkie dziedziny życia politycznego w państwie.

Objęcie przez Bolesława Bieruta przewodnictwa w Polskiej Partii Robotniczej wiązało się z likwidacją działającego w strukturze organizacyjnej Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP Biura Studiów. Motywy tej decyzji znalazły odbicie w sprawozdaniach z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za lata 1948–1949. Odnotowane w tych dokumentach powody likwidacji Biura Studiów były z pozoru prozaiczne, aby odciążyć w dużej mierze szefa Kancelarii od prac bieżących mniejszej wagi i pozwolić mu na głębsze wniknięcie w całość spraw obu urzędów, na bliższy codzienny kontakt z dyrektorami i naczelnika-mi. Rezultatem tych zabiegów miała być lepsza kontrola ich działalności i sprawniejsze kierowanie ich pracą. „Co umożliwi – jak zapisał autor sprawozdania – w większym stop-niu podołanie zadaniom, jakie stoją do wykonania w 1949 r.”313. Bliższe prawdzie były motywy likwidacji Biura Studiów odnotowane w kolejnym sprawozdaniu z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta za 1949 r. Brzmiały one następująco: „ponieważ Prezydent został przewodniczącym PZPR, więc zlikwidowano Biuro Studiów, ponieważ zasadnicze

310 AAN, KCP RP i KRP, 859/120, s. 35, Projekt ustawy o organizacji i zakresie działania Kancelarii Rady Państwa był omawiany na posiedzeniu Rady Państwa 24 VIII 1948 r.

311 Tamże, s. 42–46, Notatka Szefa Kancelarii Rady Państwa z 27 IX 1948 r. 312 Tamże, 859/604, s. 354–355, Protokół posiedzenia Rady Państwa z dnia 28 sierpnia 1948 r. 313 Tamże, 859/122, s. 6, Sprawozdanie z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za 1948 r.


materiały miały być rozpracowywane przez wydziały w Partii albo przez centralne władze, które podlegają Przewodniczącemu i jednemu z członków Sekretariatu Partii i [te materiały – uwaga T.F.] wpływają do Prezydenta, wtedy Biuro Studiów prowadziłoby abstrakcyjną pracę. Likwidacja Biura Studiów pozwoli na zatrudnienie zastępcy Szefa Kancelarii Cy-wilnej ds. gospodarczych i rezydencji i obsadzenie stanowiska zastępcy Dyrektora Biura Gospodarczego”314. Nie wchodząc w szczegóły argumentacji, jaka towarzyszyła likwidacji Biura Studiów, nie trudno dostrzec, że głównym celem tych zabiegów było odzyskanie wolnego etatu dla Gabinetu Szefa obu Kancelarii, bowiem planowano obsadzić go osobą zaufaną (członkiem PZPR), gdyż to stanowisko traktowane było jako trzecie w rzędzie stanowisk najwyższych. Osoba ta była brana pod uwagę jako ewentualny kandydat na sta-nowisko sekretarza Koła Partyjnego w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, aby mieć wpływ na działalność naczelnego organu władzy wykonawczej. Część pracowników zlikwidowanego Biura Studiów przeniesiono do innych komórek or-ganizacyjnych Kancelarii Rady Państwa, a pozostałych zwolniono. Wśród pozostawionych w Kancelarii funkcjonariuszy był zastępca szefa Kancelarii Cywilnej ds. gospodarczych i rezydencji. Obsadzono stanowisko zastępcy dyrektora Biura Gospodarczego oraz zorga-nizowano Gabinet Szefa Kancelarii.

Od tego momentu Rada Państwa stała się swego rodzaju poligonem urzeczywistniania polityki Polskiej Partii Robotniczej w zarządzaniu państwem i oddziaływania tej partii po-przez Radę Państwa na procesy rozwoju gospodarczego, politycznego i społecznego kraju. Po połączeniu Polskiej Partii Robotniczej w grudniu 1948 r. z Polską Partią Socjalistyczną ster przejęła Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.

Przy Radzie Państwa, ale poza strukturą Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, funk-cjonowało Biuro Kontroli Państwa (1947–1949), które miało swoją wewnętrzną strukturę organizacyjną. Tworzyły ją: Sekretariaty Dyrektora i trzech jego zastępców, osiem depar-tamentów, Kancelaria Ogólna Departamentu I, Kancelarie departamentów II, III, IV, V, VI, VII, VIII, dwadzieścia trzy wydziały, Referat Gospodarczy i Referat Transportowy, Biuro Ekonomiczno-Badawcze oraz Delegatury Biura Kontroli. Ogólny nadzór nad działalnością Delegatur Biura Kontroli sprawował Departament I, pozostałe departamenty pełniły nadzór nad Delegaturami Biura Kontroli jedynie we własnym zakresie. Status prawny Biura Kon-troli zmienił się w marcu 1949 r.315 Biuro Kontroli przemianowano w Najwyższą Izbę Kon-troli. W latach 1949–1952 podlegała ona Sejmowi Ustawodawczemu i Radzie Państwa.

Zmiany, jakie nastąpiły w organizacji wewnętrznej Rady Państwa i jej Kancelarii, nie miały początkowo wpływu na zmianę obowiązującego statutu organizacyjnego Rady Pań-stwa. Tekst Tymczasowego statutu organizacyjnego Rady Państwa, który trafił pod obrady Rady Państwa 4 marca 1949 r.316, miał to samo brzmienie, jak dokument zaakceptowany przez Radę Państwa na posiedzeniu 14 lipca 1948 r.

314 Tamże, 859/122, s. 20, Sprawozdanie z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za 1949 r.315 DzU 1949, nr 13, poz.74, Ustawa z 9 III 1949 r. o kontroli państwowej. 316 AAN, KCP RP i KRP, 859/607, bez paginacji, Protokół nr 7 z posiedzenia Rady Państwa z 4 III 1949 r.


Problem zmian w statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa wrócił ponownie w maju 1949 r. Inicjatorem jego zmiany był zastępca szefa Kancelarii Rady Państwa317. Proponował on dostosowanie tymczasowego statutu organizacyjnego do aktualnych po-trzeb i programu prac Kancelarii Rady Państwa. Zmiany dotyczyły Biura Organizacji i Biu-ra Finansów Samorządowych. Z Biura Organizacji proponował wydzielić zadania związa-ne z prowadzonymi przez Kancelarię inspekcjami i kontrolami. Dla ich realizacji utworzyć miano Biuro Kontroli i Inspekcji. Powodem tej zmiany – według autora wniosku – była potrzeba przegrupowania czynności w Biurze Organizacji i nowego podziału obowiązków między Wydziałem Organizacji i Wydziałem Ogólnym, a także kwestia sprecyzowania obowiązków dla Samodzielnego Referatu Szkoleniowego. W przypadku Biura Finansów Samorządowych w grę wchodziła kwestia usprawnienia obsługi samorządowych fundu-szy wyrównawczych. Wnioskodawca proponował wyłączyć te fundusze z Biura Finansów Samorządowych i dla ich obsługi utworzyć Biuro Samorządowych Funduszy Wyrównaw-czych, podzielone na dwa wydziały (merytoryczny i obsługi technicznej). Powyższa ini-cjatywa doczekała się częściowej realizacji. Jej potwierdzeniem są dwa zarządzenia Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Pierwsze Zarządzenie nr 8 z 15 września 1949 r. przewidywało powołanie Biura Kontroli i Inspekcji318. Kolejne Za-rządzenie nr 3 z 15 lutego 1950 r. w sprawie zmiany tymczasowego statutu organizacyjne-go Kancelarii Rady Państwa319 zniosło z dniem 20 lutego 1950 r. Wydział Finansów i Danin Samorządowych, funkcjonujący dotychczas w ramach Biura Finansów Samorządowych. Zakres czynności zniesionej komórki organizacyjnej zaleciło przekazać do Wydziału Bu-dżetowego. Równocześnie Wydział przejmujący zadania zmienił nazwę na Wydział Bu-dżetów i Finansów Samorządowych. Pracownicy zniesionego Wydziału zostali zatrudnieni w Wydziale przejmującym jego zadania. Z notatki sporządzonej przez Mariana Rybickie-go, szefa Kancelarii Rady Państwa, wynika, że kolejna zmiana w strukturze organizacyj-nej wynikała ze zmiany zakresu kompetencji Rady Państwa. Bezpośrednią przyczyną tych zmian była reorganizacja terenowych organów jednolitej władzy państwowej, przeprowa-dzona w związku z Ustawą z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy pań-stwowej320, a także utworzenie Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, w związku z Usta-wą z 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej321. Następstwem reform była likwidacja w Kancelarii Rady Państwa Biura Planowania i Biura Finansów Samorządowych, dokonana za zgodą Prezydenta RP322. Potwierdzeniem jest pismo naczelnika Wydziału Personalnego

317 Tamże, 859/120, s. 48–49, Wniosek z 3 maja 1949 r. zastępcy szefa Kancelarii Rady Państwa w sprawie zmian w tymczasowym statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa.

318 Tamże, 859/119, s. 110, Zarządzenie wewnętrzne nr 8 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta z 15 wrześ-nia 1949 r.

319 Tamże, 859/119, s. 137.320 DzU 1950, nr 14, poz. 130.321 DzU 1950, nr 19, poz. 156. 322 Tamże, 859/11, s. 6, teczka: Sprawozdania Wydziału Personalnego i wykazy pracowników za lata

1950–1952.


Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 25 maja 1950 r., skierowane do Biura Personalnego Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, przekazujące do dyspozycji Ministerstwa pracowni-ków likwidowanego Biura Planowania i Biura Finansów Samorządowych323.

Zmiany nastąpiły także w organizacji prac Kancelarii Rady Państwa. Polegały one na zastąpieniu jednoosobowego kierownictwa urzędem władzą kolegialną. Rada Państwa na posiedzeniu 13 grudnia 1950 r.324 podjęła uchwałę nr 147/50 o utworzeniu Kolegium Kancelarii Rady Państwa pod przewodnictwem szefa Kancelarii Rady Państwa, z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1951 r. Był to stały organ doradczy szefa Kancelarii Rady Państwa. Tworzyli go: zastępca szefa Kancelarii Rady Państwa – z urzędu, członkowie – powoływani i odwoływani przez przewodniczącego Rady Państwa spośród pracowników zajmujących kierownicze stanowiska w Kancelarii Rady Państwa. Obowiązywała zasada, że zastępca przewodniczącego Kolegium jest zastępcą szefa Kancelarii Rady Państwa, wy-znaczanym przez przewodniczącego Rady Państwa. Członkowie Kolegium byli uprawnie-ni do używania w stosunkach urzędowych obok dotychczasowego także tytułu Członka Kolegium Kancelarii Rady Państwa.

Szef Kancelarii Rady Państwa był uprawniony do wyznaczania terminu posiedzeń Ko-legium i ustalania każdorazowo jego porządku dziennego.

Zakres działania Kolegium przewidywał rozpatrywanie następujących spraw:1. uchwalanie projektów uchwał Rady Państwa, poddanych przez szefa Kancelarii

Rady Państwa pod obrady Kolegium,2. uchwalanie projektów planów pracy Kancelarii Rady Państwa oraz sprawozdań

o wykonaniu tych planów,3. systematyczne rozpatrywanie sprawozdań z pracy biur, samodzielnych wydziałów

i komisji działających w Kancelarii,4. uchwalanie planów kontroli wewnętrznej w Kancelarii oraz rozpatrywanie jej wnio-

sków,5. rozpatrywanie projektów instrukcji, pism okólnych i zarządzeń Kancelarii w spra-

wach, które szef Kancelarii uznał za zasadnicze,6. innych ważniejszych spraw dotyczących działalności Kancelarii.Podjęte przez Kolegium uchwały miały charakter doradczy i wymagały zatwierdzenia

przez szefa Kancelarii Rady Państwa. Do jego obowiązków należało powiadamianie prze-wodniczącego Rady Państwa w przypadku niezatwierdzenia uchwały Kolegium. Wpro-wadzanie ich w życie następowało jedynie w drodze zarządzenia szefa Kancelarii Rady Państwa.

Zakres działalności Kolegium określał regulamin uchwalony przez ten organ i zatwier-dzony przez przewodniczącego Rady Państwa.

Ostatnią zmiana, jakiej dokonano w strukturze organizacyjnej Rady Państwa przed likwi-dacją urzędu Prezydenta RP, było powołanie Biura Listów i Zażaleń przy Radzie Państwa

323 Tamże, 859/11, s. 8, Pismo Felicji Fornalskiej, naczelnika Wydziału Personalnego z 25 V 1950 r. skiero-wane do Biura Personalnego Ministerstwa Gospodarki Komunalnej w sprawie przekazania pracowników zlikwi-dowanych Biur Planowania i Finansów Samorządowych KCP RP i RP do dyspozycji Ministerstwa.

324 Tamże, 859/610, s. 379–381, Protokół nr 17 posiedzenia Rady Państwa 13 XII 1950 r.


w 1951 r. w związku z ust. 6 Uchwały Rady Państwa i Rady Ministrów z 14 grudnia 1950 r. w sprawie rozpatrywania i załatwiania odwołań, listów i zażaleń ludności oraz krytyki praso-wej325. Biuro Listów i Zażaleń przy Radzie Państwa podjęło działalność w związku z Uchwa-łą nr 8 z 22 lutego 1951 r. w sprawie organizacji i regulaminu działania Biura Listów i Zażaleń przy Radzie Państwa326.

Zadania Biura Listów i Zażaleń były następujące:1. przyjmowanie, rozpatrywanie i załatwianie odwołań, zażaleń i listów ludności oraz

nadzór nad przebiegiem załatwiania, skierowanych przez Biuro do właściwych or-ganów odwołań, zażaleń i listów ludności,

2. nadzór nad prawidłowym załatwianiem odwołań, zażaleń i listów ludności przez or-gany administracji państwowej oraz jednostki gospodarki uspołecznionej, zgodnym z zapisami uchwały Rady Państwa i Rządu z 14 grudnia 1950 r. oraz nad wydanymi na jej podstawie instrukcjami wykonawczymi,

3. prowadzenie kontroli w organach administracji państwowej oraz jednostkach gospo-darki uspołecznionej w zakresie sposobu przyjmowania, rozpatrywania i załatwiania odwołań, zażaleń i listów ludności,

4. utrzymywanie stałej łączności z prasą, sprawdzanie i kontrolowanie reagowania or-ganów administracji państwowej na krytykę w prasie i w niepublikowanych listach.

Bezpośredni nadzór nad pracami Biura pełnił szef Kancelarii Rady Państwa. Całokształ-tem prac Biura kierował podległy mu dyrektor. Dyrektor Biura w wykonywaniu zadań był zobowiązany współpracować z innymi organami państwowymi i społecznymi, rozpa-trującymi sprawy poruszane w odwołaniach, zażaleniach i w listach ludności, a w szcze-gólności z biurami i referatami listów i zażaleń Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i stronnictw politycznych, z Najwyższą Izbą Kontroli i jej delegaturami oraz z Generalnym Prokuratorem Rzeczypospolitej i jego organami.

W ramach prowadzonego nadzoru szef Kancelarii Rady Państwa był zobowiązany do:1. zawiadamiania Prezydium Rady Ministrów o wypadkach niezałatwienia przez wła-

dzę centralną odwołań, zażaleń i listów przekazanych jej zgodnie z właściwością miejscową przez Biuro,

2. przedstawiania prezesowi Rady Ministrów odwołań i zażaleń, których przedmiotem były czynności władzy centralnej,

3. zawiadamiania zainteresowanych władz centralnych o ważniejszych wnioskach, wy-pływających z analizy materiałów dotyczących odwołań, zażaleń i listów ludności,

4. zawiadamiania kierownika kontrolowanej jednostki lub jego władz nadrzędnych o wynikach kontroli przeprowadzanych w organach administracji państwowej,

5. uczestniczenia osobiście lub delegowania przedstawiciela Kancelarii Rady Pań-stwa na posiedzenia prezydiów wojewódzkich rad narodowych oraz kolegiów mi-nisterstw i urzędów centralnych, których przedmiotem były sprawy przyjmowania i załatwiania odwołań, zażaleń i listów ludności,

325 MP 1951, nr A–1, poz. 1. 326 AAN, KCP RP i KRP, 859/611, s. 32–34, Protokół nr 2 posiedzenia Rady Państwa 22 II 1951 r.


6. składania Radzie Państwa i Prezydium Rządu sprawozdania, w którym omówiona była praca Biura, działalność władz w zakresie przyjmowania i załatwiania odwołań, zażaleń i listów ludności oraz istotne zagadnienia polityczne, społeczne i gospodar-cze, wyłaniające się z analizy materiałów dotyczących odwołań, zażaleń i listów ludności.

W strukturze organizacyjnej Biura Listów i Zażaleń funkcjonowały następujące zespo-ły: Zespół Referentów, Zespół Prasowy, Zespół Sprawozdawczości i Statystyki. Zespół Referentów był powoływany przez szefa Kancelarii Rady Państwa, według podziału rze-czowego, w zależności od charakteru napływających skarg i zażaleń.

Działalność Biura Listów i Zażaleń przy Radzie Państwa ustała równocześnie z likwi-dacją Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Pracowników Biura, podobnie jak kadrę Kance-larii Cywilnej Prezydenta RP, przejął Urząd Rady Ministrów razem z aktami. Fakt przeka-zania akt personalnych potwierdza notatka informacyjna Wydziału Kadr za okres od 1–15 grudnia 1952 r.327

Kompetencje urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wygasły z mocy prawa w związku ze zmianami ustrojowymi, jakie wprowadziła uchwalona 22 lipca 1952 r. Kon-stytucja PRL. Ustawa zasadnicza zniosła jednoosobowy urząd głowy państwa, a jego kom-petencje przekazała Radzie Państwa. Organ zgodnie z art. 24 Konstytucji PRL był wybie-rany na pierwszym posiedzeniu sejmu spośród grona posłów.

W dniu 5 sierpnia 1952 r. Rada Państwa przyjęła uchwałę nr 118 w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego w jeden organ pod nazwą Kancelaria Rady Państwa328. Zgodnie z tą uchwałą pracownicy dotychczasowej Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu Ustawodawczego stali się pracownikami nowo utworzo-nego organu o nazwie Kancelaria Rady Państwa.

Uchwała nadała Kancelarii Rady Państwa tymczasowy statut organizacyjny, który zo-stanie omówiono szczegółowo w punkcie 2 rozdziału. Równocześnie Rada Państwa obcią-żyła szefa Kancelarii odpowiedzialnością za wykonanie uchwały.

1.3. Zasady obiegu korespondencji

W początkowym okresie funkcjonowania Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa stosowały w pracy biurowej dziennikowy system kancelaryjny. Obieg ko-respondencji w tych Kancelariach był regulowany wewnętrznymi przepisami. Przyjęła się praktyka normowania organizacji prac kancelaryjnych zarządzeniami lub pismami okól-nymi. Niekiedy zasady tworzenia dokumentów i postępowania z określonymi rodzajami akt znajdowały odzwierciedlenie w przepisach regulujących kwestie organizacji prac urzę-du. W ten sposób próbowano zapobiec wytwarzaniu przez komórki organizacyjne organu pomocniczego nieścisłych lub błędnych wręcz pod względem prawnym pism okólnych

327 Tamże, 859/11, s. 88. Notatka informacyjna Wydziału Kadr za okres od 1do 15 XII 1952 r. sporządzona przez Felicję Fornalską, naczelnika Wydziału.

328 Tamże, 859/613, s. 2–8, Protokół nr 8 z posiedzenia Rady Państwa z 5 VIII 1952 r.; por. też MP 1952, nr A–73, poz. 1158.


i prowadzonej z urzędami korespondencji. W Piśmie okólnym nr 19 z 3 września 1947 r. szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP zalecił wszystkim wydziałom zasięganie opinii Wydziału Prawnego w sprawach prawnych lub wykładni i stosowania przepisów prawnych oraz przedkładanie sobie do podpisu tego rodzaju pism329. Podobną rolę do spełnienia mia-ło też Zarządzenie wewnętrzne nr 2 z 15 października 1948 r. w sprawie ujednolicenia for-my okólników wydawanych przez Kancelarię Rady Państwa oraz Pismo okólne nr 29 z 15 października 1948 r. w sprawie racjonalnego dysponowania materiałami biurowymi oraz przestrzegania zasad oszczędności. Zostały one wydane przez zastępcę szefa Kancelarii Rady Państwa330. Normatywy określały układ pisma i formę jego treści. W początkowym okresie funkcjonowania czynności kancelaryjne były włączone do zakresu czynności Kan-celarii Głównej, która funkcjonowała w ramach Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Kan-celaria Główna przejmowała pisma, rejestrowała je w dzienniku korespondencyjnym i roz-dzielała je na poszczególne wydziały. Otrzymane z wydziałów pisma spraw załatwionych wysyłała do ich adresatów. Czynności te były wykonywane przez czterech pracowników kancelaryjnych, maszynistkę i trzech gońców. W podanej liczbie zatrudnionych pominięto naczelnika, który kierował pracą Kancelarii Głównej. Liczba otrzymywanej i wysyłanej korespondencji wciąż rosła. W styczniu 1947 r. odnotowano 3600 spraw, gdy tymczasem w 1946 r. było ich 25 200. Rejestracja korespondencji przychodzącej polegała na wpisaniu każdego pisma do dziennika korespondencji. Każda pozycja dziennika była przygotowana na trzy wpływy w tej samej sprawie. W razie większej ilości wpływów przerejestrowywano sprawę pod kolejną wolną pozycję w dzienniku, odnotowując w rubryce „uwagi” nowej po-zycji poprzedni numer sprawy, analogicznie w rubryce „uwagi” poprzedniej pozycji nowy numer sprawy. Znak sprawy tworzyły skrót literowy i cyfra rzymska, oznaczające komórkę organizacyjną i grupę akt oraz numer z dziennika korespondencji, oznaczający pozycję, pod którą zarejestrowano pism. Akta spraw zakończonych odkładano do teczek rzeczo-wych, początkowo zakładanych według uznania referenta. Czynności związane z odbiorem i rejestracją korespondencji wpływającej do Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kance-larii Rady Państwa szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa zlecił Wydziałowi Ogólnemu, w ramach którego funkcjonowała Kancelaria Główna (potem pod nazwą Działu Obsługi Biurowej). Od 1 stycznia 1948 r. nastąpiła zmiana w obowiązują-cych dotychczas zasadach postępowania z dokumentacją w Kancelarii Cywilnej Prezyden-ta RP i Kancelarii Rady Państwa. Sprawiła to Instrukcja z 31 grudnia 1947 r. dla Wydziału Ogólnego, prowadzącego rejestr korespondencji wpływającej do Kancelarii Cywilnej Pre-zydenta RP i Biura Rad Narodowych przy Radzie Państwa331. Normatyw określił proce-dury w postępowaniu z dokumentacją i zobowiązał Wydział Ogólny do zorganizowania archiwum w gmachu Rady Państwa oraz do przejęcia z biur, wydziałów i sekretariatów akt Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1946. Późniejsze procedury wynikały z wydanych przez szefa Kancelarii Rady Państwa Zarządzeń wewnętrznych nr 1 i 2 z 15 października

329 Tamże, 859/118, s. 28, teczka: Zarządzenia i pisma okólne z lat 1946–1947.330 Tamże, 859/119, s. 37, teczka: Zarządzenia i pisma okólne z lat 1948–1952.331 Tamże,. 859/151, s. 29–30.


1948 r. w sprawie ścisłego przestrzegania zasad normujących wewnętrzny obieg pism332. Miały one na celu przeciwdziałanie łamaniu obowiązujących zasad w zakresie obiegu ko-respondencji i wyeliminowanie przypadków pozornego jej zagubienia.

Potrzebę opracowania własnych przepisów kancelaryjnych wywołał Okólnik nr 4 Pre-zesa Rady Ministrów z 5 lutego 1948 r. w sprawie ujednolicenia systemu kancelaryjnego w urzędach centralnych. Opracowaniem instrukcji kancelaryjnej dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa zajął się Wydział Ogólny Kancelarii Cywilnej Pre-zydenta. Twórcy normatywu czerpali wzory z przepisów kancelaryjnych wprowadzonych w życie Uchwałą Rady Ministrów z 24 sierpnia 1931 r. o przepisach kancelaryjnych w ad-ministracji publicznej333 oraz przepisów o przechowywaniu akt w administracji rządowej, wprowadzonych Uchwałą Rady Ministrów z 4 stycznia 1932 r.334 Opracowane przepisy kancelaryjne, m.in. Instrukcja kancelaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kance-larii Rady Państwa oraz Tymczasowy wykaz akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kan-celarii Rady Państwa zostały wprowadzone w życie Zarządzeniem wewnętrznym nr 20 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r.335 i obowiązywały od 1 stycznia 1949 r. Jeden egzemplarz tych przepisów Stefan Walczak, naczelnik Wydziału Ogólnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta, przesłał do Wydziału Ar-chiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty (potem NDAP). Przypuszczać należy, że nie było pomiędzy Wdziałem Archiwów Państwowych a Kancelarią Cywilną Prezydenta RP dalszej korespondencji w tej sprawie. W każdym razie nie natrafiono na jej ślady w zespole archiwalnym Ministerstwa Oświaty, ani też w zasobie archiwalnym NDAP. Brak jest też jakichkolwiek merytorycznych uwag ze strony adresata na przesłanym egzemplarzu prze-pisów kancelaryjnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa. W urzę-dach zwyczajowo uwagi, ewentualnie zastrzeżenia odnotowywano na piśmie przesyła-jącym dokument. Tak też postępowano w państwowej służbie archiwalnej w przypadku zastrzeżeń. Oznaczałoby to, że przedłożone przepisy kancelaryjne nie budziły zastrzeżeń i były akceptowane przez tę służbę. Zarządzenie szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta zobowiązywało naczelnika Wydziału Ogólnego do zabezpieczenia personelu odpowiednio przygotowanego do wykonywania prac kancelaryjnych w obu Kancelariach oraz do stałego nadzoru nad przestrzeganiem postanowień instrukcji.

Instrukcja kancelaryjna określała czynności kancelaryjne zarówno w Kancelarii Cywilnej Prezydenta, jak i Kancelarii Rady Państwa. Ustalała drogę obiegu pism w obydwóch kance-lariach oraz wskazywała komórki organizacyjne uczestniczące w wykonywaniu tych czyn-ności. Normatyw preferował system kancelarii scentralizowanej336. W tym systemie czynno-ści kancelaryjne, polegające na przyjmowaniu, rejestrowaniu i wysyłaniu korespondencji,

332 Tamże, 859/119, s. 54, Zarządzenie wewnętrzne nr 1 w sprawie ścisłego przestrzegania zasad normu-jących wewnętrzny obieg pism.

333 MP 1931, nr 196, poz. 273. 334 MP 1932, nr 2, poz. 3.335 AAN KCP RP i KRP, 859/119, s. 40–96; por. tez NDAP, AZ, 9/10, Biuro Prac Metodycznych, s. 1–57.336 Zasady funkcjonowania scentralizowanego systemu kancelaryjnego zostały omówione przez H. Robót-

kę w pracy Kancelaria urzędów administracji państwowej II Rzeczypospolitej, Toruń 1993, s. 34–41.


wykonywał Dział Obsługi Biurowej Kancelarii Cywilnej Prezydenta, wspólnie z pracow-nikami odpowiedzialnymi za rejestrację korespondencji w poszczególnych biurach Kan-celarii Rady Państwa. Instrukcja kancelaryjna dopuszczała możliwość zdecentralizowania prac kancelaryjnych poprzez powierzanie części obowiązków, na przykład rejestracji pism, referentom spraw w poszczególnych biurach. Wybór systemu kancelarii należał do kierow-ników biur, którzy byli zobowiązani przed podjęciem decyzji do porozumienia się z na-czelnikiem Wydziału Ogólnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta. Istotną cechą Instrukcji kancelaryjnej dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa było to, że nie ograniczała ona czynności kancelaryjnych do momentu zakończenia sprawy, lecz rozszerzyła je o zadania związane z przechowywaniem akt spraw zakończonych, niepo-trzebnych do pracy bieżącej komórek organizacyjnych. Był to atrybut, którym wyróżniały się w tym okresie wszystkie instrukcje kancelaryjne wprowadzane w urzędach. Oznaczało to, że Dział Obsługi Biurowej zobowiązany był do prowadzenia składnicy akt. Dodać nale-ży, że Dział Obsługi Biurowej, podobnie jak pozostałe komórki organizacyjne, wykonywał bieżące czynności urzędowe, polegające na udzielaniu zgłaszającym się do Kancelarii inte-resantom informacji o kompetencjach obydwu Kancelarii, a także o właściwości rzeczowej i dyslokacji poszczególnych komórek organizacyjnych. Przewidziane w normatywie czyn-ności sekretariatów polegały na rejestrowaniu przejętych pism, sporządzaniu czystopisów, łączeniu pism w sprawy, oznaczaniu oraz przechowywaniu. Wykonywali je pracownicy biur wyznaczeni przez kierownika Działu Obsługi Biurowej, w porozumieniu z kierow-nikami poszczególnych biur. Kierownik Działu Obsługi Biurowej podlegał bezpośrednio naczelnikowi Wydziału Ogólnego.

Do obowiązków kierownika tego Działu należało: czuwanie nad sprawnym przebie-giem prac kancelaryjnych w obu urzędach, zgodnym z zapisami instrukcji, udzielanie bie-żącego instruktażu oraz szkolenie pracowników kancelarii. Od kierującego Działem Ob-sługi Biurowej wymagana była aktywność i inicjatywa w zakresie wprowadzania ulepszeń i ułatwień w pracy kancelaryjnej. Był on też zobowiązany do współdziałania z kierowni-kami poszczególnych komórek organizacyjnych przy wprowadzaniu zmian w wykazie akt oraz zarządzeń wprowadzających nowelizowane przepisy.

Instrukcja kancelaryjna wprowadziła bezdziennikowy system kancelaryjny w pracy biurowej obydwu kancelarii, przy zachowaniu okresu przejściowego, tj. do czasu wyczer-pania się zapasów dotychczas wykorzystywanych druków kancelaryjnych. Po tym okre-sie nakładała obowiązek stosowania 16 wzorów formularzy, będących załącznikami do instrukcji kancelaryjnej. Były to następujące wzory formularzy: wzór pieczątki wpływu, pieczątki kontrolnej, potwierdzenia przyjęcia pisma, kontrolki wpływów, spisu spraw, dziennika, skorowidza, arkusza zbiorczego otrzymanej poczty, książki doręczeń, wzory pism przewodnich do zwracanej poczty, ponaglenia, karty zastępczej, spisu zdawczo-od-biorczego akt przekazywanych do składnicy akt i karty wypożyczeń akt.

Podstawą rejestracji spraw w systemie bezdziennikowym był wykaz akt. Koresponden-cję, zarówno wpływającą, jak i wychodzącą z poszczególnych komórek organizacyjnych, rejestrowali pracownicy wyznaczeni do wykonywania tych czynności. Do rejestracji pism służyły spisy spraw prowadzone w teczkach rzeczowych, zakładanych w oparciu o tym-czasowy wykaz akt, który spełniał oczekiwania komórek organizacyjnych, gdyż w jego


powstaniu mieli swój udział kierownicy wszystkich biur, a zatwierdził go szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Z definicji umieszczonej w Instruk-cji kancelaryjnej Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa wynika, że „wykaz akt jest to planowe i stałe wyszczególnienie akt, powstających w toku działal-ności Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa, ułożonych sposobem przedmiotowym. Wykaz akt wiąże się ze szczególnym podziałem czynności, ujmując w kategorie sprawy wchodzące w zakres właściwości poszczególnych komórek organiza-cyjnych ww. urzędów i, w miarę potrzeby, łącząc szereg kategorii spraw w grupy jednoro-dzajowe lub pokrewne pod względem przedmiotowym”337. Jest to wykaz akt wyrażający strukturalno-rzeczową klasyfikację akt twórcy zespołu. Jego budowę oparto na strukturach organizacyjnych obu kancelarii, które obowiązywały w chwili opracowywania wykazu. Była to praktyka, którą stosowały w tym czasie prawie wszystkie urzędy. Ujemną jego ce-chą była konieczność każdorazowego aktualizowania go, po przeprowadzonych zmianach w strukturach organizacyjnych obydwu Kancelarii i dostosowywania do potrzeb twórcy akt. W przypadku, gdy struktura organizacyjna urzędu, na której oparto jego konstruk-cję, nie ulegała większym zmianom, mógł być stosowany bez uzupełnień, a poszczególne części wykazu były autonomiczne338, co można uznać za jego zaletę. Podział akt ujętych w wykazie wynikał z zadań komórek organizacyjnych i wiązał się z zakresem ich właści-wości. W ramach poszczególnych biur, działów, referatów łączono sprawy w jednorodne pod względem rodzaju grupy akt lub pokrewne pod względem rzeczowym. Każdej po-zycji wykazu akt odpowiadała teczka rzeczowa o tym samym znaku sprawy. Instrukcja kancelaryjna przewidywała w razie potrzeby tworzenie tomów lub podteczek. Wykaz akt uwzględniał strukturę organizacyjną Kancelarii, a w poszczególnych komórkach organiza-cyjnych grupy haseł były odrębnie numerowane od 1 do 23 pozycji, nawet do 34 pozycji. Pomiędzy poszczególnymi grupami haseł w wykazie akt istniały wolne pozycje. Taka jego konstrukcja pozwalała na dalszą rozbudowę. Słabą stroną tego narzędzia, na którym oparto pracę biurową w komórkach organizacyjnych obu Kancelarii, był brak określonych kate-gorii archiwalnych przypisanych do poszczególnych haseł (tytułów teczek). Skutkowało to gromadzeniem tych samych rodzajów dokumentacji w prawie wszystkich komórkach organizacyjnych twórcy zespołu, zwłaszcza że wykaz akt przewidywał dla każdej komórki organizacyjnej teczki o charakterze ogólnym z tymi samymi tytułami, np. „Przepisy i za-rządzenia ogólne”, „Sprawozdania ogólne i statystyka”, „Różne”.

Instrukcja kancelaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Pań-stwa z 1948 r. przewidywała okres przejściowy na przestawienie się komórek organizacyj-nych, stosujących w pracy kancelaryjnej dziennikowy system kancelaryjny, na system bez-

337 NDAP AZ, 9/10, s. 3, Instrukcja kancelaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Zasady budowy wzorcowych przepisów kancelaryjnych zostały omówione przez H. Robótkę w pracy Kancelaria urzędów administracji państwowej II Rzeczypospolitej, Toruń 1993, s. 36–58.

338 Szerzej o strukturalnym wykazie akt pisze T. Manteuffel, Wykaz akt w kancelarii urzędu, „Archeion”, t. 19–20: 1951, s. 178–193; por. K. Radczuk, Prace kancelaryjne oraz ich wpływ na archiwizację akt, „Archeion”, t. 54: 1970, z. 3, s. 2–3; por. H. Robótka, Co o wykazach wiedzieć należy cz. 1, „Archiwista Polski” nr 1 (37): 2005, s. 69–82, tamże, cz. 2 nr 2 (38): 2005, s. 67–78, tamże, cz. 3, nr 1 (45): 2007, 63–72.


dziennikowy. W tym okresie tymczasowy wykaz akt służył jedynie do nadawania aktom spraw zakończonych odpowiedniego układu rzeczowego.

Autorzy tego dokumentu zakładali wprawdzie ścisłą kontrolę jego praktycznej przy-datności. Zalecali nawet jego użytkownikom koncentrować szczególną uwagę na treści akt złożonych w teczkach opatrzonych tytułem „Różne”. Wnioski wynikające z poczynionych obserwacji miały być podstawą do nowelizacji tego aktu.

Przy tak skonstruowanym narzędziu służącym do oznaczania akt spraw, ogromną rolę odgrywały symbole literowe komórek organizacyjnych, pozwalające na rozpoznawanie akt spraw pochodzących z komórek macierzystych. Oznaczenia literowe komórek organiza-cyjnych, stanowiące jeden z elementów budowy wykazu akt, są odnotowane w wykazie akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa. Ilustruje je tabela 12.

Tabela 12. Zestawienie oznaczeń literowych komórek organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Prezy-denta i Kancelarii Rady Państwa

Lp. Oznaczenie literowe komórki organizacyjnej Nazwa komórki organizacyjnej

1 Gab. Prez. Gabinet Prezydenta RP

2 Szef Sekretariat Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa

3 Stud. Biuro Studiów

4 G.A. I. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy gospodarczo-administracyjne)

5 G.A. II. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy gospodarcze)

6 G.A. III. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy administracyjne)

7 G.A. IV. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy zakupów)

8 G.A. V Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy inwentarzowe)

9 G.A. VI. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy samochodowe)

10 G.A. VII. Biuro Gospodarcze – Wydział Gospodarczo-Administracyjny (Sprawy parków i ogrodów)

11 G.B. Wydział Finansowo-Budżetowy

12 G.T. Wydział Techniczny

13 Pers. Wydział Personalny

14 O. Wydział Ogólny

15 Pr. Biuro Prawne


16 Org. I. Biuro Organizacyjne – Wydział Organizacji

17 Org. II. Biuro Organizacyjne – Wydział Ogólny

18 Org. III. Biuro Organizacyjne – Samodzielny Referat Szkoleniowy

19 Org. IV. Biuro Organizacyjne – Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej

20 Org. V. Biuro Organizacyjne – Wydział Prasowo-Wydawniczy

21 Pl. I Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej – Sekretariat

22 PL. II Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej – Wydział Planowania

23 PL. III. Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej – Wydział Gospodarki Samorządowej

24 Pl. IV. Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej – Wydział Przedsiębiorstw Samorządowych

25 Pl. V. Biuro Planowania i Gospodarki Samorządowej – Samorządowy Referat Statystyczny

26 FS. I Biuro Finansów Samorządowych – Sekretariat

27 FS. II. Biuro Finansów Samorządowych – Wydział Budżetowy

28 FS. III. Biuro Finansów Samorządowych – Wydział Finansów i Danin Samorządowych

29 FS. IV. Biuro Finansów Samorządowych – Wydział Samorządowego Funduszu Wyrównawczego

30 KO. Departament Kontroli i Inspekcji – Sprawy ogólne

31 KR. Departament Kontroli i Inspekcji – Wydział Rad Narodowych

32 KS. Departament Kontroli i Inspekcji – Wydział Kontroli Społecznej

33 KW.Departament Kontroli i Inspekcji – Samodzielny Referat Kontroli Wewnętrznej Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa

34 Odzn. Wydział Odznaczeń

Źródło: NDAP AZ, Biuro Prac Naukowych NDAP, 9/10, brak paginacji, Tymczasowy wykaz akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, stanowiący załącznik do Instrukcji kancelaryjnej wprowadzonej zarządzeniem wewnętrznym nr 20 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezy-denta RP i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r.

Znak akt sprawy tworzyły trzy lub cztery elementy, oddzielone od siebie myślnikiem. Były to: skrót literowy ewentualnie litera łącznie z cyfrą rzymską, oznaczające komórkę organizacyjną, cyfra arabska oznaczająca grupę spraw, odpowiadająca hasłu rzeczowemu w wykazie akt, którą oznaczano właściwą teczkę rzeczową oraz dwie cyfry końcowe roku,


w którym zarejestrowano sprawę. W przypadku tworzonych podteczek dochodził jeszcze jeden element, którym była mała litera lub duża litera, względnie grupa liter użytych do oznaczenia podteczki. Analogicznymi znakami posługiwano się przy oznaczaniu specjal-nych rejestrów, prowadzonych w układzie alfabetycznym. Na pismach niepodlegających rejestracji umieszczano jedynie znak akt, złożony ze skrótu literowego i cyfry rzymskiej, oznaczającej komórkę organizacyjną oraz grupę spraw w wykazie.

Odrębne przepisy regulowały obieg pism tajnych i poufnych, które przekazywano wewnątrz komórek organizacyjnych za pokwitowaniem339. Zgodnie z zapisami Instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy służbowej z 24 września 1947 r. do akt tajnych zakwalifikowa-ne były szyfry, a w szczególności telefonogramy w sprawach ułaskawień, plany, projekty, wynalazki oraz urządzenia i inne sprawy dotyczące obrony państwa, bezpieczeństwa we-wnętrznego państwa, zwalczania szpiegostwa i działalności przestępczej wobec państwa, a w szczególności akta sądowe oraz inne sprawy, zakwalifikowane przez właściwą władzę jako tajne. Za akta poufne zostały uznane wszystkie sprawy Wydziału Personalnego i Wy-działu Odznaczeń, a w szczególności sprawy związane z ruchem służbowym pracowników, z oceną kwalifikacji i referencji, sprawy dyscyplinarne, dochodzeń służbowych, skargi, zażalenia lub doniesienia na działalność osób, urzędów i instytucji, o ile w treści swej zawierały wiadomości o wykroczeniach, nadużyciach lub szkodliwej działalności oraz ko-respondencję dotyczącą miejsc pobytu, trybu życia prezydenta i innych osób, zajmujących odpowiednie stanowiska w administracji państwowej lub życiu publicznym. Postępowanie z tego rodzaju dokumentacją regulowały właściwe dla danej komórki organizacyjnej prze-pisy. Potwierdzeniem jest Instrukcja wewnętrzna Wydziału Personalnego, wprowadzona Pismem okólnym szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 17 maja 1947 r.340 Droga obiegu pism jawnych była prosta. Pisma wpływające z zewnątrz przejmował Dział Ob-sługi Biurowej Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Bez otwierania kopert przesyłał do właściwych odbiorców przesyłki adresowane imiennie, a także adresowane do Gabinetu Prezydenta RP, Sekretariatu Szefa Kancelarii Cywilnej, względnie Kancelarii Rady Pań-stwa. Pozostałą pocztę pracownik Działu Obsługi otwierał, sprawdzał czy zawartość kopert odpowiada podanym na nich oznaczeniom, liczbie i rodzajom załączników odnotowanych na pismach. Obok adresu odciskał pieczątkę wpływu z datownikiem. Pieczątkę tę odci-skał też na kopertach przekazywanych bez otwierania. Na telegramach i pismach termino-wych odnotowywał w obrębie pieczątki wpływu godzinę i minutę otrzymania przesyłki. Z umieszczania odcisków pieczątki były wyłączone czasopisma, druki reklamowe oraz pis-ma nie wymagające załatwienia. Dział Obsługi Biurowej miał obowiązek kasować naklejo-ne na podaniach znaczki opłat skarbowych. Komórka ta prowadziła ewidencję otrzymanej poczty w kontrolce wpływów, w układzie alfabetycznym według nadawców. Odnotowaną

339 AAN, KCP RP i KRP, 859/120, s. 16–26, Instrukcja o zabezpieczeniu tajemnicy służbowej w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 24 IX 1947 r. obowiązująca od 1 X 1947 r., nawiązująca do postanowień o obowiązku tajemnicy służbowej, zawartych w art. 24 i 99 Ustawy z 17 II 1922 r. o państwowej służbie cywilnej, DzU, 1922, nr 21, poz. 164.

340 Tamże, 859/120, s.10–15, Instrukcja wewnętrzna Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z 17 V 1947 r. określająca zakres czynności Wydziału Personalnego, tryb i zasady zatrudniania pracowników oraz rodzaje pro-wadzonych środków ewidencji i sposób postępowania z dokumentacją w sprawach kadrowych.


w kontrolce wpływów pocztę Dział Obsługi Biurowej rozdzielał na poszczególne sekre-tariaty biur. Dla biur nie był to jedyny dostawca korespondencji. Dostawcami pism byli też interesanci trafiający tam bezpośrednio. Referenci odbierający pisma od interesantów zobowiązani byli do stosowania procedur, jakie obowiązywały w Dziale Obsługi Biurowej.

Kierownik biura był uprawniony do przeglądania poczty i przydziału spraw pracowni-kom do załatwienia. On też zastrzegał sobie rodzaje spraw do osobistego przeglądu. Zasad-niczo były to pisma do władz naczelnych, zażalenia na działalność urzędów lub pracowni-ków oraz pisma w sprawach personalnych. Zadekretowane pisma wracały do sekretariatu biura. Uczestniczący w czynnościach kancelaryjnych pracownik rejestrował je w spisach spraw i zgodnie z dekretacją rozdzielał na poszczególne wydziały lub na referentów spraw.

Instrukcja kancelaryjna z 1948 r. dopuszczała prowadzenie ewidencji spraw w innej for-mie niż spis spraw. W przypadku masowości spraw imiennych były to skorowidze książko-we, tzw. typu handlowego, z alfabetem na brzegach kart lub kartoteki. Do rejestracji spraw typowych służyły tzw. rejestry specjalne, w formie kartkowej lub książkowej, prowadzone przez referentów. Ze względu na potrzebę bieżącej ewidencji pewnych rodzajów wydawa-nych dokumentów, decyzji lub pism, rejestry te prowadzono w układzie alfabetycznym.

Normatyw, analogicznie jak wszystkie tego rodzaju przepisy, określał szczegółowo tryb postępowania przy załatwianiu spraw w formie odręcznej, brulionowej. Zasadniczo opisane procedury nie wnosiły nic nowego, powielały jedynie stosowane wzorce. Do obowiązków sekretariatów należało przepisywanie konceptów pism przygotowanych przez referentów spraw. Obowiązkiem personelu kancelaryjnego było także sprawdzanie czystopisów z bru-lionami. Czystopisy pism wraz z załącznikami pracownik sekretariatu przekazywał osobie upoważnionej do podpisywania korespondencji. Podpisujący korespondencję prezydent RP, szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta, szef Kancelarii Rady Państwa odnotowywał na piśmie datę w miejscu pozostawionym przez maszynistkę.

W wypadkach uzasadnionych względami praktycznymi podpisy mogły być zastąpione facsimile. Własnoręcznego podpisu wymagały pisma o charakterze dokumentów, zaświad-czenia, decyzje personalne, orzeczenia, umowy, polecenia wypłat, sprawozdania, wnioski oraz pisma tajne i poufne. Na korespondencji podpisanej przez osobę upoważnioną odciska-no pieczęć okrągłą i przekazywano do Działu Obsługi Biurowej w celu ekspedycji. Dział Obsługi Biurowej przed zakopertowaniem poczty kontrolował otrzymaną korespondencję, czy pisma są podpisane i opatrzone datą, czy dołączony jest do nich komplet załączników wykazanych w piśmie. Po zakończeniu czynności kontrolnych wysyłał ją zgodnie z dys-pozycją referenta. Wyjątek stanowiły pisma szczególnie ważne względnie poufne, które komórki organizacyjne przekazywały w zaklejonych kopertach, zaadresowanych i opie-czętowanych. Dział Obsługi Biurowej przed wysłaniem odnotowywał je w książce dorę-czeń – miejscowych i pocztowych. Doręczanie pism urzędom miejscowym odbywało się zasadniczo na wspólnym punkcie wzajemnej wymiany pism, za pokwitowaniem w książce doręczeń. Pisma kierowane do władz i urzędów państw obcych za granicę wysyłane były za pośrednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wysyłanie pozostałej korespondencji odbywało się za pośrednictwem placówek pocztowych.

Data załatwienia sprawy oraz skróty „Odr” „a/a” „ZU” (z urzędu) były odnotowywane w rubryce „uwagi” dziennika korespondencyjnego, a po jego wycofaniu w spisach spraw.


Akta spraw oczekujących na załatwienie przechowywane były w sekretariatach. Do przechowywania akt terminowych lub oczekujących na odpowiedź służyły tzw. terminatki, które sukcesywnie przeglądał sekretariat w porozumieniu z referentem.

Akta spraw ostatecznie zakończonych przechowywano w biurach przez okres dwóch lat, ponieważ były potrzebne do pracy bieżącej. Okres ten mógł ulec przedłużeniu lub skró-ceniu w zależności od potrzeb biura. Gromadzono je rocznikami w opisanych teczkach rze-czowych, ułożonych w podziale na wydziały, referaty, w kolejności pozycji z wykazu akt. Na opis teczek składały się następujące dane: nazwa urzędu i biura (wydziału względnie referatu), znak akt, hasło z wykazu akt, ewentualnie szczegółowa informacja o rodzaju akt i spraw znajdujących się w teczce oraz rok sporządzenia dokumentu. Instrukcja zalecała też spinanie, wiązanie lub zszywanie, a także oprawianie akt o dużej objętości w twarde okładki. W okresie obowiązywania przepisów kancelaryjnych wielokrotnie przypominano o obowiązujących procedurach w zakresie obiegu dokumentacji. W celu usprawnienia prac kancelaryjnych starano się dostosowywać je do aktualnych potrzeb kancelarii. Temu ce-lowi służyły przeprowadzane nowelizacje obowiązujących przepisów. Egzekwowanie od pracowników obowiązujących procedur w postępowaniu z aktami odbywało się niekiedy przy pomocy dodatkowych zarządzeń. Potwierdzeniem jest Zarządzenie nr 3 z 9 czerwca 1949 r.341, zobowiązujące dyrektorów biur do przestrzegania ustalonych zasad przy rozsy-łaniu materiałów na posiedzenie Rady Państwa. Analogiczną rolę miało spełnić Zarządze-nie nr 4 z 30 lipca 1949 r.342 w odniesieniu do korespondencji wysyłanej na zewnątrz przez Dział Ekspedycji Biura Podawczego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Tryb postępowania z przesłanymi do obu Kancelarii projektami ustaw, dekretów, rozporządzeń, zarządzeń i okólników do uzgodnienia oraz materiałami Komitetu Ekono-micznego Rady Ministrów określało Zarządzenie wewnętrzne nr 7 z 5 września 1949 r.343

1.4. Organizacja i zakres działania Składnicy Akt

Wzmianka o tworzonym w Kancelarii Cywilnej Prezydenta w 1950 r. archiwum znajduje się w sprawozdaniu Wydziału Personalnego za 1950 r. Brzmi ona następująco: „Biura i wy-działy przygotowywały, poza godzinami biurowymi, akta do tworzącego się archiwum”344. Początkowo Składnica Akt funkcjonowała w ramach struktury organizacyjnej Działu Ob-sługi Biurowej w Wydziale Ogólnym Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Podstawę praw-ną jej funkcjonowania stanowiło Zarządzenie nr 4 z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa345. Składnica Akt obsłu-giwała wszystkie komórki organizacyjne wchodzące w skład obydwu Kancelarii. Do jej zadań należało: przechowywanie akt spraw zakończonych i zbędnych w pracy bieżącej, udostępnianie zasobu archiwalnego do celów służbowych, a w wyjątkowych wypadkach

341 Tamże, 859/119, s. 104, teczka: Zarządzenia i pisma okólne z lat 1948–1952.342 Tamże, 859/119, s. 105. 343 Tamże, 859/119, s. 108.344 Tamże, 859/253, s. 4. 345 Tamże, 859/119, s. 182–190.


także innym urzędom, przekazywanie akt kat. A do archiwów państwowych, a pozostałych brakowanie. Pracami Składnicy Akt kierował pracownik, podległy służbowo naczelnikowi Wydziału Ogólnego.

Normatyw określał warunki, jakie powinny spełniać pomieszczenia przeznaczone na składnicę akt pod względem bezpieczeństwa oraz jakie wyposażenie powinno się w nich znajdować. Nie były to nowe regulacje. Wcześniej zapisano je w Instrukcji kancelaryjnej, która stanowiła, że składnica akt powinna zajmować odpowiednie pomieszczenie, wypo-sażone w półki z przegródkami na zespoły aktowe. Przepis zalecał także plombowanie jej pomieszczeń i przechowywanie kluczy od zewnętrznych drzwi składnicy akt w Kancelarii Tajnej.

Ważnym w tym dokumencie uregulowaniem, którego brakowało w instrukcji kancela-ryjnej, był podział akt na kategorie archiwalne ze względu na treść i znaczenie dokumen-tów. Przewidywano w nim dwie kategorie:

1. kategoria A – akta o znaczeniu trwałym,2. kategoria B – akta o znaczeniu czasowym.Do kategorii A zaliczano akta mające trwałe znaczenie ze względu na interes państwa

i historię narodu, interes administracji publicznej, praw obywateli, a także ze względu na ich przydatność w badaniach naukowych. Mieściły się tu w szczególności:

1. materiały normatywne (uchwały, rozporządzenia) wydane przez Radę Państwa oraz wydane przez Kancelarię Rady Państwa (instrukcje, okólniki, regulaminy),

2. protokoły z posiedzeń Rady Państwa,3. sprawozdania z działalności Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady

Państwa, 4. protokoły z sesji wojewódzkich rad narodowych, 5. sprawozdania z działalności rad narodowych i ich organów,6. preliminarze budżetowe i sprawozdania z wykonania budżetu Kancelarii Cywilnej

Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa oraz władz i urzędów podległych Radzie Państwa,

7. materiały dotyczące praw obywateli, jak np. decyzje o odznaczeniach, nominacjach, uchwały o nadaniu lub przywróceniu obywatelstwa.

Do kategorii A zaliczono też dokumenty wyłączone z teczek osobowych, będące włas-nością osób prywatnych: metryki urodzenia i ślubu, świadectwa obywatelstwa, świadectwa i dyplomy szkolne, które miały być zwracane obywatelom na ich życzenie.

Kolejną grupą akt, które zaliczono do kategorii A, były środki ewidencji zasobu archi-walnego składnicy oraz akta, które w wyniku porządkowania w składnicy przekwalifiko-wano do kategorii A, ze względu na obecność w teczkach zarówno akt kategorii A, jak i akt kategorii B.

Zarządzenie w sprawie składnicy akt zobowiązywało komórki organizacyjne obu kance-larii do dokonania w ciągu miesiąca, w porozumieniu z naczelnikiem Wydziału Ogólnego, kwalifikacji archiwalnej przechowywanych akt. Te czynności korespondowały z ustaleniem zawartym w zarządzeniu o przechowywaniu w pokojach biurowych komórek organizacyj-nych akt spraw zakończonych przez jeden rok, licząc od 1 stycznia roku następnego po zakończeniu sprawy, a po upływie tego terminu podlegały przekazaniu do składnicy akt.


Nie wszystkie jednak przyjęte w Zarządzeniu nr 4 z 6 marca 1951 r. procedury były spójne z zasadami obowiązującej nadal Instrukcji kancelaryjnej z 22 grudnia 1948 r. Roz-bieżności dotyczyły okresu przechowywania w komórkach organizacyjnych akt spraw zakończonych i ich przygotowania do przekazania do składnicy akt. Instrukcja kancela-ryjna stanowiła, że komórki organizacyjne po dwóch latach przechowywania akt spraw zakończonych przekazują je do składnicy akt, gdy tymczasem Zarządzenie nr 4 z 6 marca 1951 r. zalecało komórkom organizacyjnym przekazywać akta spraw zakończonych po roku ich przechowywania. Przekazywanie akt odbywało się na podstawie spisu zdawczo--odbiorczego, sporządzonego w dwóch egzemplarzach. Jeden egzemplarz spisu, podpisany przez kierownika komórki organizacyjnej, z potwierdzeniem odbioru akt przez pracownika składnicy, wracał do biura (wydziału, referatu), drugi pozostawał w składnicy. W tym przy-padku obydwa normatywy były w zasadzie zgodne co do obowiązujących w tym zakresie procedur. Do przekazywanych akt należało dołączyć prowadzone środki rejestracji pism (dzienniki korespondencyjne ze skorowidzami, spisy spraw, rejestry, kartoteki). Pracownik składnicy przejmowane akta układał kolejno rocznikami w szafach z półkami, w kolejno-ści pozycji z wykazu akt. Instrukcja kancelaryjna omawiała szczegółowo sposób porząd-kowania akt w komórkach organizacyjnych przed przekazywaniem ich do składnicy akt. Zgodnie z zapisami normatywu czynności te polegały na przełożeniu akt z segregatorów do odpowiednio opisanych (używanych) teczek lub oprawieniu ich w tekturowe okładki i uło-żeniu w kolejności pozycji ze spisu spraw, przy czym akta starsze lub opatrzone niższymi kolejnymi numerami układano na spodzie, nowsze zaś i opatrzone wyższymi numerami – na wierzchu.

Wcześniej nie było konieczności kwalifikowania akt do kategorii A lub kategorii B. Ten wymóg wprowadziło dopiero Zarządzenie nr 4 z 6 marca 1951 r., podobnie jak wymóg zszywania akt w porządku chronologicznym, numerowania kart i zaopatrywania teczek w tzw. przegląd akt, z rubrykami wypełnionymi następującymi danymi: liczba porządko-wa, nazwa karty, treść dokumentu, uwagi. Przegląd akt podpisywał pracownik biura odpo-wiedzialny za prowadzenie kancelarii.

Normatyw, powołujący Składnicę Akt, pominął milczeniem kwestię obsady kadrowej. Jednak ze sprawozdania Wydziału Personalnego za 1950 r. wynika, że poczyniono w tym kierunku pewne starania. Między innymi w roku sprawozdawczym Wydział Personalny wspólnie ze związkiem zawodowym przy Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP zorganizo-wał kurs administracyjno-kancelaryjny, który ukończyło 33 pracowników. Także na kurs administracyjny zorganizowany przez Prezydium Rady Ministrów Wydział Personalny skierował 8 pracowników, z których siedmiu go ukończyło.

Przechowywane w Składnicy akta były ewidencjonowane. Do prowadzenia ewidencji akt przechowywanych w składnicy służyły następujące środki ewidencyjne:

1. spisy zdawczo-odbiorcze akt,2. rejestr spisów zdawczo-odbiorczych akt, w którym rejestrowano spisy zdawczo-

-odbiorcze akt przejmowanych do składnicy z poszczególnych komórek organiza-cyjnych,

3. karty wypożyczeń akt,4. teczka protokołów wydzielania akt.


Zarządzenie nr 4 z 6 marca 1951 r. zalecało pracownikom składnicy odnotowywać w spisach zdawczo-odbiorczych numery przegródek i półek. Dodatkowo Instrukcja kance-laryjna zachęcała do umieszczania na półkach odpowiednich napisów informujących o ro-dzaju akt na nich złożonych, a na drzwiach szafy wieszania odpowiedniej części wykazu akt, w celu ułatwienia wyszukiwania ich.

Kolejną funkcją pełnioną przez składnicę akt było wypożyczanie akt. Czynności zwią-zane z wypożyczaniem akt ze składnicy były rejestrowane w kartach wypożyczeń, podpisa-nych przez kierownika komórki organizacyjnej wypożyczającej akta lub jego zastępcę, osobę otrzymującą wypożyczane akta i kierownika składnicy. Na wypożyczenie akt innej komórce organizacyjnej, aniżeli tej, która je przekazała do składnicy, była wymagana zgoda naczelni-ka Wydziału Ogólnego. Wypożyczanie akt innym urzędom wymagało zgody szefa Kance-larii Rady Państwa, podobnie jak na przesunięcie terminu wypożyczenia powyżej jednego miesiąca, który był obligatoryjny. Pełną odpowiedzialność za stan fizyczny i kompletność wypożyczonych akt ponosiły osoby wypożyczające je. Kierownik składnicy był zobowią-zany do sprawdzenia stanu fizycznego i kompletności zwracanych akt. W razie uszkodzeń, braków lub zaginięcia wypożyczonych akt, sporządzał w dwóch egzemplarzach protokół, który podpisywał kierownik jednostki wypożyczającej akta, osoba zwracająca i kierownik składnicy. W przypadku zagubienia akt protokół podpisywała osoba otrzymująca akta. Je-den egzemplarz protokołu pozostawał w składnicy, zaś drugi egzemplarz kierownik skład-nicy przekazywał naczelnikowi Wydziału Ogólnego w celu przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego okoliczności zagubienia lub zniszczenia akt. Nie wypożyczano ze składnicy akt: środków ewidencji zasobu archiwalnego, akt mających znaczenie dowodów kasowych, akt bardzo zniszczonych, akt zastrzeżonych przy przekazywaniu do składnicy przez ich twórcę, że nie mogą być wypożyczane. Przepis dopuszczał też przeglądanie akt na miejscu w składnicy, przy zastosowaniu procedury analogicznej, jak przy wypożyczaniu akt.

Ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu składnicy akt odgrywało wydzielanie do-kumentacji na brakowanie. Czynności te zapewniały rezerwę wolnego miejsca na półkach na dopływy akt. Wydzielanie dokumentów polegało na weryfikacji kwalifikacji archiwalnej, nadanej aktom przez komórki organizacyjne oraz na sprawdzaniu okresów przechowywa-nia akt w składnicy. Powyższe prace zalecano wykonywać w drugim półroczu. Czynności związane z wydzielaniem akt w składnicy przeprowadzał kierownik składnicy w porozu-mieniu z przedstawicielem tej komórki organizacyjnej, która je do składnicy przekazała. Z przeprowadzonych czynności sporządzano w dwóch egzemplarzach protokół i spis akt.

Zarządzenie nr 4 z 6 marca 1951 r. w odróżnieniu od Instrukcji kancelaryjnej wprowa-dziło nowe regulacje w zakresie czasu przechowywania akt w składnicy. Instrukcja kan-celaryjna wyznaczyła ośmioletni okres, a po nim akta mające trwałe znaczenie historycz-ne miały być przekazywane do archiwum państwowego, a akta kategorii B mogły być zniszczone. Instrukcja zalecała też, aby wydzielone akta kategorii B przechowywać jesz-cze przez okres dwóch lat i po tym okresie niszczyć. W praktyce oznaczało to, że takie akta dopiero po dziesięciu latach od zakończenia sprawy były oceniane pod względem ich wartości historycznej i przekazywane na zniszczenie. Natomiast w Zarządzeniu nr 4 z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt przyjęto dziesięcioletni okres przechowywania akt w składnicy. Jednak nie była to też sztywna zasada, którą należało się kierować, gdyż


z dalszej jego treści wynikało, że dopuszczalne okresy przechowywania akt w składnicy wynoszą od 5 do 30 lat. Na ogół dłuższy okres przechowywania odnosił się do akt kategorii A. Oznaczało to, że nie przepisy, lecz zarządzający aktami decydował o terminie ich znisz-czenia. Fizyczne niszczenie akt odbywało się na podstawie zezwolenia wydanego przez właściwe terenowo archiwum państwowe. Tryb postępowania w przypadku brakowania akt w Kancelarii Rady Państwa przewidywał w prowadzonych czynnościach dwa etapy. Pierwszy polegający na uzgodnieniu przez naczelnika Wydziału Ogólnego protokołów i spisów sporządzonych w trakcie wykonywanych czynności wydzielenia akt z kierow-nikami komórek organizacyjnych, których akta podlegały zniszczeniu. Drugi etap wiązał się z zatwierdzeniem wniosku na zniszczenie akt przez szefa Kancelarii Rady Państwa. Po dopełnieniu wewnętrznych formalności naczelnik Wydziału Ogólnego przesyłał do archi-wum państwowego wniosek o wydanie zezwolenia na zniszczenie akt, złożony z protokołu i spisu akt proponowanych do zniszczenia. Dokumenty z czynności niszczenia akt były gromadzone w składnicy i kwalifikowane do akt kategorii A. Podobny tryb postępowania obowiązywał przy przekazywaniu akt kategorii A do archiwum państwowego.

Normatyw zalecał coroczną kontrolę funkcjonowania składnicy akt, przeprowadzaną przez komisję wyznaczoną przez szefa Kancelarii Rady Państwa. Komisja była zobowią-zana do sporządzania z prowadzonych czynności protokołu w dwóch egzemplarzach. Je-den egzemplarz protokołu pozostawał w składnicy akt, drugi zaś egzemplarz otrzymywał naczelnik Wydziału Ogólnego.

Przepisy końcowe Zarządzenia nr 4 z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt zo-bowiązywały kierownika składnicy do przejęcia akt Biura Studiów Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, Biura Finansów Samorządowych oraz Biura Planowania i Gospodarki Sa-morządowej Kancelarii Rady Państwa, zlikwidowanych w latach 1949–1950.

2. Organizacja i działalność Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989

2.1. Kształtowanie struktury organizacyjnej i działalność Rady Państwa

Rada Państwa Rzeczypospolitej Polskiej jako naczelny organ władzy państwowej zosta-ła powołana po raz pierwszy w 1947 r. na podstawie Ustawy konstytucyjnej z 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej346 zwanej Małą Konstytucją. Tworzyli ją Prezydent Rzeczypospolitej jako przewodniczący, marszałek i trzech wicemarszałków Sejmu Ustawodawczego oraz prezes Najwyższej Izby Kontroli. Ustawa przewidywała na wypadek konfliktu zbrojnego włączenie do składu Rady Państwa Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego. Ten akt prawny dopuszczał także uzu-pełnianie składu Rady Państwa uchwałą sejmową, powołującą dalszych członków na jed-nomyślny wniosek Rady Państwa.

Status Rady Państwa zmieniła Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lip-ca w 1952 r. W świetle przepisów ustawy zasadniczej Rada Państwa jako naczelny organ

346 DzU 1947, nr 18, poz. 71.

Organizacja i działalność Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989 187

władzy państwowej stała się kolegialną głowa państwa. Status tego organu był charakte-rystyczny dla ustrojów państw bloku komunistycznego. Powołany naczelny organ władzy państwowej funkcjonował pod nazwą Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Pierwszy skład Rady Państwa, po wprowadzeniu w życie Konstytucji PRL, został wy-brany przez Sejm I kadencji na pierwszym posiedzeniu. Tworzyli ją: przewodniczący Rady Państwa, czterej zastępcy przewodniczącego, sekretarz Rady Państwa oraz dziewięciu członków.

Podstawę prawną jej funkcjonowania stanowiły zapisy art. 25 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz Regulamin Rady Państwa wprowadzony uchwałą nr 10/52 Rady Państwa z 10 grudnia 1952 r.347 Przyjęcie regulaminu Rady Państwa było poprze-dzone ożywioną dyskusją nad przedłożonym projektem348. Uczestniczyli w niej członko-wie Rady Państwa: Henryk Kołodziejski, Władysław Kowalski, Zygmunt Modzelewski, Roman Zambrowski oraz trzej zastępcy przewodniczącego Rady Państwa: Wacław Bar-cikowski, Jerzy Dembowski i Stefan Ignar. Zgłoszony projekt zakładał podział obowiąz-ków pomiędzy przewodniczącego, jego zastępców i sekretarza Rady Państwa, co dawało temu ostatniemu pewne uprawnienia, polegające na pełnieniu pieczy nad przebiegiem prac Rady Państwa oraz kierowaniu pracami Kancelarii Rady Państwa. Zapisy w projekcie re-gulaminu były jednak nieprecyzyjne i wymagały zmian. W stosunku do członków Rady Państwa projekt nie określał ich zadań. Kwestie zmian próbowano rozwiązać w podjętej na posiedzeniu Rady Państwa dyskusji. W jej wyniku częściowo zmodyfikowano zapisy art. 3 regulaminu, rozdzielając jego treść pomiędzy dwa ustępy i nadając im nowe brzmienie. Ust. 1 stanowił, że „Zastępcy Przewodniczącego, Sekretarz i członkowie Rady Państwa wykonują funkcje zlecone im na stałe lub doraźnie przez Radę Państwa, a ust. 2 określał, że Zastępcy Przewodniczącego Rady Państwa zastępują Przewodniczącego w razie jego nieobecności”349. Uszczegółowiono też zapis w art. 20, który otrzymał brzmienie: „Prze-wodniczący Rady Państwa może zarządzić wykonanie uchwał komisji odznaczeń pań-stwowych, komisji spraw obywatelstwa i komisji ułaskawień. W tym przypadku uchwała komisji ma moc uchwały Rady Państwa”350. Ponadto dodano po art. 20 nowy art. 21, który otrzymał brzmienie: „Przewodniczący Rady Państwa może, gdy tego wymaga pilna po-trzeba, w imieniu Rady Państwa mianować i odwoływać pełnomocnych przedstawicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w innych państwach oraz udzielać pełnomocnictw do zawierania umów międzynarodowych”351. Wprowadzenie nowego artykułu wiązało się ze zmianą w dotychczasowej ich numeracji. Na tym samym posiedzeniu Rady Państwa ustalono, że ostateczne rozstrzygnięcie odnośnie do tekstu projektu regulaminu nastąpi po rozpatrzeniu zgłoszonych poprawek i uzupełnień do regulaminu przez komisję w składzie: Bolesław Bierut, Wacław Barcikowski, Marian Rybicki – sekretarz Rady Państwa, Roman Zambrowski, Zygmunt Modzelewski. Porównanie tekstu Regulaminu Rady Państwa z jego

347 AAN, KRP, 859/610, s. 21, Protokół nr 2/52 posiedzenia Rady Państwa z 10 XII 1952 r. 348 Tamże, 859/610, s. 1–3, Protokół nr 1/52 posiedzenia Rady Państwa z 20 XI 1952 r. 349 Tamże, 859/610, s. 2.350 Tamże, 859/610, s. 2. 351 Tamże, s. 2–3.


projektem, który był omawiany na posiedzeniu Rady Państwa 20 listopada 1952 r., pozwala na stwierdzenie, że poprawki komisji miały zarówno charakter stylistyczny, jak i meryto-ryczny. Poprawki stylistyczne sprawiły, że tekst stał się jasny i czytelny. Poprawki meryto-ryczne wyposażyły przewodniczącego Rady Państwa w dodatkowe uprawnienia, których nie przewidywał projekt regulaminu. Zmiany polegały na dodaniu do tekstu jeszcze jed-nego artykułu, co spowodowało kolejną zmianę w ich numeracji. Dodany art. 1 o treści: „Rada Państwa wykonuje funkcje przewidziane w Konstytucji Polskiej Ludowej lub prze-kazane jej przez ustawy”352 określił podstawę prawną działania Rady Państwa. Komisja przyjęła też z niewielką modyfikacją poprawkę uchwaloną na posiedzeniu Rady Państwa 20 listopada 1952 r. odnoszącą się do art. 21, który otrzymał nowy numer 22 i nadała mu brzmienie: „Przewodniczący Rady Państwa może w imieniu Rady Państwa mianować i od-woływać pełnomocnych przedstawicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w innych pań-stwach oraz udzielać pełnomocnictw do zawierania umów międzynarodowych”353. Dzięki tej poprawce przewodniczący Rady Państwa otrzymał prestiżowe uprawnienia, o których w projekcie nie było mowy. Poprawkę do art. 3, uchwaloną na posiedzeniu Rady Państwa 20 listopada 1952 r., komisja pominęła i nadała mu nową treść: „Radę Państwa reprezentuje i kieruje jej pracami przewodniczący Rady Państwa. Na wypadek swej nieobecności prze-wodniczący Rady Państwa porucza tę funkcję jednemu ze swoich zastępców”354. Oznacza-ło to, że przewodniczący Rady Państwa będzie decydował, kto go zastąpi w czasie jego nieobecności, gdy tymczasem projekt regulaminu w tym samym artykule mówił jedynie ogólnie o zastępcach przewodniczącego Rady Państwa. Były jeszcze trzy ważne zmiany, których dokonała komisja w tekście projektu regulaminu, a mianowicie rozszerzono zapis art. 4 o członków Rady Państwa i nadano mu brzmienie: „Zastępcy przewodniczącego, se-kretarz i członkowie Rady Państwa wykonują określone funkcje, stałe lub doraźne, zlecone im przez Radę Państwa, w art. 6 dodano ust. 2 o treści: Porządek dzienny posiedzeń Rady Państwa ustala przewodniczący Rady Państwa, a zatwierdza Rada Państwa”355, w art. 8 do-dano sformułowanie o treści: „W razie równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego Rady Państwa”356. Te ostatnie zmiany były także korzystne z punktu widzenia pełniącego urząd przewodniczącego Rady Państwa.

Zgodnie z zapisami Regulaminu Rady Państwa jej przewodniczący kierował jej praca-mi, zwołując posiedzenia i im przewodnicząc. Był uprawniony zapraszać na posiedzenia, w miarę potrzeb, członków rządu oraz przedstawicieli władz, urzędów, instytucji i organi-zacji w celu udzielenia wyjaśnień w sprawach będących przedmiotem obrad Rady Państwa. Uchwały Rady Państwa były podejmowane większością głosów, w obecności co najmniej połowy składu. W razie równości głosów rozstrzygał głos przewodniczącego Rady Pań-stwa. Przebieg posiedzeń był protokołowany, a protokoły były podpisywane przez przewod-

352 AAN, KRP, 294/49, t. 1, s. 7–9, 48, Regulamin Rady Państwa; por. też Projekt Regulaminu Rady Pań-stwa.

353 Tamże, 294/49, t. 1, s. 50.354 Tamże, 294/49, t. 1, s. 48. 355 Tamże. 294/49, t. 1. s. 48.356 Tamże, 294/49, t. 1, s. 48–49.


niczącego i sekretarza Rady Państwa. Przewodniczący Rady Państwa mianował i zwalniał pracowników Kancelarii Rady Państwa. Do jego uprawnień należało też podpisywanie, wspólnie z sekretarzem Rady Państwa aktów urzędowych z wyjątkiem zarządzeń o ogło-szeniu ustaw i dekretów, które podpisywał sam, a także aktów mianowania i odwołania pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych oraz pełnomocnictw do zawierania umów międzynarodowych, które podpisywał wspólnie z ministrem spraw zagranicznych.

Sekretarz Rady Państwa miał pieczę nad przebiegiem prac Rady i wykonywaniem jej uchwał, realizował zalecenia jej przewodniczącego oraz kierował pracami Kancelarii Rady Państwa.

Rada Państwa obradowała na posiedzeniach zwoływanych przez jej przewodniczącego. Z przebiegu obrad Rady Państwa sporządzano protokół, który podpisywali przewodniczą-cy i sekretarz Rady Państwa.

Rada Państwa powoływała ze swego grona stałe komisje: 1. spraw ustawodawczych,2. rad narodowych, 3. odznaczeń państwowych, 4. spraw obywatelstwa, 5. ułaskawień. Komisje, zgodnie z ich właściwością rzeczową, rozpatrywały powierzone im sprawy.

Regulamin dopuszczał powoływanie innych stałych komisji lub komisji doraźnych. Pra-cami komisji kierowali ich przewodniczący, powołani przez Radę Państwa. Posiedzenia komisji były protokołowane i podpisywane przez przewodniczącego komisji. Uchwały komisji były przedkładane przewodniczącemu Rady Państwa i referowane na kolejnym posiedzeniu Rady Państwa.

Unormowania przyjęte w Regulaminie Rady Państwa z 1952 r. nie we wszystkich kwestiach były jednoznaczne z rozwiązaniami przyjętymi w uchwalonym 5 sierpnia 1952 r. Tymczasowym statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa357. Regulamin Rady Państwa powierzył kierowanie pracą Kancelarii Rady Państwa sekretarzowi Rady Państwa, gdy tymczasem zgodnie z zapisem § 16 Tymczasowego statutu organizacyjne-go Kancelarii Rady Państwa takie uprawnienie przysługiwało szefowi Kancelarii Rady Państwa. Z czasem także zasady współdziałania naczelnych organów władzy państwo-wej (Rady Państwa z Sejmem PRL) określone w Regulaminie Rady Państwa z 1952 r. stały się częściowo bezużyteczne. Była to konsekwencja przeobrażeń dokonywanych w Polsce w następstwie uchwał XX Zjazdu KC KPZR. Władysław Władyka, współwy-dawca wyboru dokumentów pt. Protokoły z VI i VII Plenum Komitetu Centralnego PZPR z 1956 r., we wstępie do tego wydawnictwa charakteryzuje je następująco: „Nastąpiło to w lutym 1956 r., gdy na XX Zjeździe KC KPZR odstąpiono między innymi od dok-tryny zimnej wojny, uznano prawo do «narodowych» poszukiwań własnej drogi do so-cjalizmu, niekoniecznie poprzez odwzorowywanie wzoru radzieckiego, zrehabilitowano

357 MP 1952, nr A–73, poz. 1158.


Komunistyczną Partię Polski, a przede wszystkim poddano zasadniczej krytyce prze-szłość stalinowską”358.

Przejawem aktywności Rady Państwa w okresie zachodzących zmian w kierunku de-mokratyzacji życia publicznego była nowelizacja Regulaminu Rady Państwa z 1952 r. Kwestię zmian w tym normatywie omawiano na posiedzeniach Rady Państwa 7 i 28 lutego 1957 r. Proponowane poprawki dotyczyły rezygnacji z art. 4 o treści: „Zastępcy przewod-niczącego, sekretarz i członkowie Rady Państwa wykonują określone funkcje, stałe lub doraźne, zlecone im przez Radę Państwa”359. Rozszerzono zapis w art. 10 Regulaminu poprzez dodanie ust. 6 o treści: „[komisja] dla spraw powoływania sędziów360. W art. 11 zrezygnowano z zapisu o brzmieniu: „a także wnioski o ratyfikacji lub wypowiedzeniu umów międzynarodowych”361. Proponowano dodanie nowego art. 16 o brzmieniu: „Ko-misja dla spraw powoływania sędziów rozpatruje sprawy powoływania sędziów sądów powszechnych i sądów ubezpieczeń społecznych”362, co wiązało się ze zmianą w numeracji kolejnych artykułów regulaminu. Zmieniono treść art. 22 (według nowej numeracji), który podzielono na dwa ustępy o brzmieniu: „Przewodniczący Rady Państwa może w imie-niu Rady Państwa a) zatwierdzać uchwały komisji ułaskawień i zarządzać ich wykonanie, a w przypadkach niecierpiących zwłoki podejmować decyzje w sprawach ułaskawień, b) w oparciu o wnioski komisji odznaczeń państwowych, a także gdy wymaga tego pilność spraw, podejmować decyzje o nadaniu orderów, odznaczeń i tytułów honorowych”363. W art. 23 (według nowej numeracji) zrezygnowano z zapisu o treści: [Przewodniczący Rady Państwa może w imieniu Rady Państwa] „mianować i odwoływać pełnomocnych przedstawicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w innych państwach”364. Pozostałe ar-tykuły pozostawiono w oryginalnym brzmieniu. Tej treści normatyw został przyjęty przez Radę Państwa na posiedzeniu 28 lutego 1957 r.365 Wprowadzone poprawki wzmocniły rolę Rady Państwa kosztem jej przewodniczącego, któremu przyznano uprawnienia do zatwier-dzania w imieniu Rady Państwa uchwał komisji ułaskawień i zarządzania ich wykonania oraz do podejmowania decyzji o nadaniu orderów, odznaczeń, i tytułów honorowych. Po-zbawiono go jednak uprawnienia do mianowania i odwoływania pełnomocnych przedsta-wicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w innych państwach w imieniu Rady Państwa.

Zmiany dokonywane w ramach struktur organizacyjnych Rady Państwa były bacznie obserwowane przez jej członków. Potwierdzeniem jest zapytanie członka Rady Państwa, Kazimierza Banacha, o liczbę pracowników zwolnionych z pracy w Kancelarii Rady Pań-stwa, skierowane pod adresem Juliana Horodeckiego, sekretarza Rady Państwa na jej po-

358 Szerzej w: Protokoły z VI i VII Plenum KC PZPR z 1956 r. Opracowanie, wybór i przygotowanie do druku W. Władyka, W. Janowski, Uniwersytet Warszawski, Archiwum Akt Nowych, Warszawa 2007 r., s. 7.

359 AAN, KRP. 294/46, t. 1, s. 182, Regulamin Rady Państwa.360 Tamże, 294/46, t. 1, s. 183.361 Tamże, 294/46, t. 1, s. 183. 362 Tamże, 294/46, t. 1, s. 184.363 Tamże, 294/46, t. 1, s. 184.364 Tamże, 294/46, t. 1. s. 184. 365 Tamże, 294/46, t. 1, s. 173–174, Protokół nr 7/57 posiedzenia Rady Państwa z 28 II 1957 r.


siedzeniu 18 kwietnia 1957 r. Pytany złożył następujące wyjaśnienie: „na razie odeszli z Kancelarii Rady Państwa tylko pracownicy zatrudnieni w biurach, które przeszły do Kan-celarii Sejmu. Sprawa obsady Kancelarii Rady Państwa i jej struktury będzie przedmiotem prac komisji, której wnioski zostaną przedstawione Radzie Państwa”366. Uczestnicy tego posiedzenia wskazywali też na trudności w interpretacji niejasno redagowanych przepi-sów prawa. Jako przykład podawano Ustawę z 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych367. Podkreślali też, że Rada Państwa nie zdecydowała się na jej ściślejszą interpretację w obawie, aby nie spotkać się z zarzutem o uszczuplaniu uprawnień przyznanych przez sejm pewnej liczbie osób.

Kolejnej nowelizacji Regulaminu dokonała Rada Państwa na posiedzeniu 15 kwietnia 1958 r. Podjęta na tym posiedzeniu uchwała nr 22/58368 rozbudowała art. 21 regulaminu o kolejny ustęp, którego zapis upoważniał przewodniczącego Rady Państwa do mianowania w imieniu Rady Państwa na pierwszy stopień oficerski podporucznika i porucznika mary-narki. Następnie Uchwała nr 23 Rady Państwa z 12 maja 1959 r. rozszerzyła ust. 7 w art. 9 o sformułowanie dla spraw powoływania profesorów. W tym przypadku chodziło o komi-sję, która rozpatrywała wnioski o powołania na prestiżowe stanowiska w państwie. Ta sama uchwała po art. 15 wprowadziła nowy art. 16 o treści: „komisja ds. powoływania profesorów – rozpatruje sprawy powołania na stanowiska profesorów nadzwyczajnych i zwyczajnych szkół wyższych”369. Wobec wprowadzenia do tekstu Regulaminu Rady Państwa nowego artykułu, dotychczasowy art. 16 oznaczono jako art. 17 i zmieniono numerację kolejnych. Konsekwencją tej zmiany był wzrost uprawnień przewodniczącego Rady Państwa do mia-nowania kolejnej grupy zawodowej. Analogiczny cel przyświecał nowelizacji Regulaminu Rady Państwa, dokonanej uchwałą Rady Państwa nr 60, podjętą na posiedzeniu 23 grudnia 1959 r.370, która „rozpatrywanie spraw powoływania na stanowiska profesorów nadzwy-czajnych i zwyczajnych szkół wyższych przez komisję ds. powoływania profesorów”371 włączyła do uprawnień Rady Państwa. Tego uprawnienia wcześniejsze regulaminy nie przewidywały. Także dzięki tej zmianie przewodniczący Rady Państwa mógł w jej imieniu udzielać pełnomocnictw do zatwierdzania umów międzynarodowych oraz aktów ratyfikacji i wypowiadania umów międzynarodowych, mianować żołnierzy na pierwszy stopień ofi-cerski. Był też uprawniony do podpisywania aktów urzędowych Rady Państwa, wspólnie z jej sekretarzem. Wyjątek stanowiły decyzje w przedmiocie stosowania prawa łaski, które podpisywał sam przewodniczący Rady Państwa. Nadto przewodniczący Rady Państwa był uprawniony do podpisywania wspólnie z ministrem spraw zagranicznych listów uwierzytel-niających i odwołujących pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach, listów komisyjnych, aktów udzielania exequatur (uznania) konsulom państw obcych.

366 Tamże, 294/46, t. 1, s. 330–331, Protokół nr 10/57 z posiedzenia Rady Państwa z 18 IV 1957 r. 367 DzU 1956, nr 54, poz. 243. 368 AAN, KRP, 294/46, t. 3, s. 290, Uchwała nr 22/ 59 Rady Państwa z 15 IV 1958 r.; por. Protokół nr 9/58

posiedzenia Rady Państwa z 15 IV 1958 r.369 Tamże, 294/46, t. 5, s. 225; por. Protokół nr 5/59 z 12 V 1959 r. 370 Tamże, 294/46, t. 6, s. 145–146, Protokół nr 17/59 z posiedzenia Rady Państwa z 23 XII 1959 r..371 Tamże, 294/46, t. 5, s. 225, Protokół nr 5/59 z posiedzenia Rady Państwa z 12 V 1959 r.


Wzrost zadań Kancelarii Rady Państwa był uzasadnieniem zwiększenia w 1961 r. liczby członków Rady Państwa z 9 do 11 osób. Formalności dopełniła zmiana Konsty-tucji PRL, dokonana przez Sejm III kadencji Ustawą z 15 maja 1961 r. o zmianie liczby członków Rady Państwa372. Równocześnie ze zwiększeniem liczby członków Rada Pań-stwa przygotowywała się do zmiany regulaminu. Przedłożony na posiedzeniu Rady Pań-stwa 24 maja 1961 r. projekt Regulaminu Rady Państwa373 przejął większość postanowień z regulaminu obowiązującego w poprzedniej kadencji Rady Państwa. W tekście projektu uwzględniono zmiany, które w rzeczywistości znalazły już częściowe zastosowanie lub do ich wprowadzenia się przygotowywano. Tak było ze zmianą w art. 4 ust. 1, w którym dodano słowo „projekt” przed sformułowaniem „porządku dziennego posiedzeń Rady Pań-stwa ustala przewodniczący Rady Państwa, a zatwierdza Rada Państwa”374, a także w art. 8 ust. 3 dopisano słowo „Prokuratury” przed wyrazami „i powoływania sędziów”375, gdyż wcześniej funkcjonowała Komisja dla spraw powoływania sędziów. Wprowadzono nowy art. 11, którego w poprzednim regulaminie nie było, stanowiący, że „Komisja dla spraw Prokuratury i powoływania sędziów rozpatruje: ust. a) sprawy wchodzące w zakres spra-wowanego przez Radę Państwa nadzoru nad Prokuraturą PRL, ust. b) sprawy powoływania i zwalniania sędziów sądów powszechnych i sądów ubezpieczeń społecznych”376. Kolej-nym artykułem podlegającym zmianie był art. 14, w którym dodano wyrazy: „oraz zwalnia z tych stanowisk”. Chodziło w nim o profesorów szkół wyższych, których komisja dla spraw powoływania profesorów powoływała na stanowiska profesorów nadzwyczajnych i zwyczajnych.

W świetle zapisu art. 23 Kancelaria Rady Państwa była organem pomocniczym i wy-konawczym Rady Państwa. Jej organizację wewnętrzną określał statut zatwierdzany przez przewodniczącego Rady Państwa. W art. 24 przywrócono stanowisko szefa Kancelarii Pań-stwa, który otrzymał delegację do kierowania pracami Kancelarii Rady Państwa. Wcześ-niej tę funkcję pełnił sekretarz Rady Państwa. Nowe rozwiązania zostały zawarte w art. 25 o następującej treści: ust. 1. „Szefa Kancelarii Rady Państwa i jego zastępcę mianuje i zwalnia przewodniczący Rady Państwa”, a w ust. 2 odnotowano, że „Innych pracowni-ków Kancelarii Rady Państwa mianuje i zwalnia sekretarz Rady Państwa lub z jego upo-ważnienia szef Kancelarii Rady Państwa”377. Przyjęty przez Radę Państwa 24 maja 1961 r. regulamin uwzględnił wszystkie zgłoszone przez projektodawcę poprawki.

Wprowadzone zmiany dotyczące funkcjonowania Rady Państwa, które zwiększały jej uprawienia utrzymał w mocy Regulamin Rady Państwa, przyjęty Uchwałą nr 38/65 Rady Państwa z 26 czerwca 1965 r.378. Jego twórca dokonał natomiast nowelizacji zapisu w art.

372 DzU 1961, nr 25, poz. 120.373 AAN, KRP, 294/46, t. 9, s. 353, 360–363, Protokół nr 9/61 z posiedzenia Rady Państwa z 24 V 1961 r. 374 Tamże, 294/46, t. 9, s. 360, Regulamin Rady Państwa. 375 Tamże, 294/46, t. 9, s. 360. 376 Tamże, 294/46, t. 9, s. 361. 377 Tamże, 294/46, t. 9, s. 363. 378 Tamże, 294/61, t. 259, s. 48–59, Protokół nr 11/65 z posiedzenia Rady Państwa z 26 VI 1965 r.; por. też

AAN, AZ, 58/88, s. 9. Regulamin Rady Państwa z 26 VI 1965 r.


8 ust. 1 przez dodanie w nazwie komisji słów o treści: „i umów międzynarodowych”, co wiązało się z rozszerzeniem zakresu czynności komisji, w ust. 3 tego samego artykułu zastąpił w nazwie komisji wyrazy: „i powoływanie sędziów” terminem „sądownictwa”, w ust. 6 art. 8 nazwę komisji dla spraw powoływania profesorów zastąpił wyrazami „ty-tułów naukowych”379. Analogicznie jak w poprzednich ustępach tego artykułu, dostosował obowiązki komisji do nadanej jej nazwy. Nowe brzmienie otrzymał ust. 2 art. 10 o treści: „Komisja dla spraw rad narodowych może w imieniu Rady Państwa udzielać radom naro-dowym zaleceń dla ich działalności w poszczególnych dziedzinach”380. Udzielona Komisji delegacja do wydawania zaleceń radom narodowym wzmocniła jej pozycję w środowisku wojewódzkich rad narodowych, z którym komisja współpracowała.

Podobne zmiany dotyczyły art. 11. W ust. b) tego artykułu rozszerzono zapis o nowe sformułowania o treści: „sprawy związane z realizacją kompetencji Rady Państwa względem Sądu Najwyższego”. Dokonana zmiana dała komisji dla spraw prokuratury i sądownictwa uprawnienia do pełnienia w imieniu Rady Państwa roli organu kontrolne-go względem Sądu Najwyższego. Nowelizacja art. 21 ust. c) o treści: „w przypadkach niecierpiących zwłoki, na podstawie wniosku komisji dla spraw prokuratury i sądowni-ctwa, podejmuje decyzję o odwołaniu sędziego”381, dawała uprawnienia przewodniczą-cemu Rady Państwa do dokonywania zmian kadrowych w sądownictwie. W tym samym artykule dodano jeszcze dwa ustępy, a mianowicie ust. g) o treści: „nadaje sztandary jednostkom wojskowym” oraz ust. h) w brzmieniu: „zezwala obywatelom polskim na przyjęcie odznaczeń państw obcych”382. Były to ważne uprawnienia, gdyż rozszerzały zasięg oddziaływania urzędu przewodniczącego Rady Państwa na kolejne środowiska. Proponowane zmiany uzasadniano następująco: „Wobec pełnego realizowania funkcji ustawodawczych przez sejm oraz rzadkich wypadków podejmowania przez Radę Pań-stwa inicjatywy ustawodawczej, dotychczasowa komisja spraw ustawodawczych zaj-mowała się wyłącznie sprawami ratyfikacji umów międzynarodowych. Wydaje się, że powinno to znaleźć odbicie w nazwie”383. Podobne argumenty wysuwano w przypad-ku zmiany nazwy komisji dla spraw prokuratury i powoływania sędziów. Twierdzono, że obowiązująca nazwa komisji nieodpowiadała przysługującym kompetencjom Rady Państwa w stosunku do sądownictwa, które uległy rozszerzeniu w związku z przepisami ustawy z 1962 r. o Sądzie Najwyższym i obejmowały nie tylko powoływanie sędziów, lecz również funkcje nadzorcze w stosunku do Sądu Najwyższego. Kontrargumentem do powyższej inicjatywy była propozycja zmiany nazwy komisji na „komisja wymiaru sprawiedliwości”. Przeciwnicy tej inicjatywy podkreślali, że nadanie komisji tej nazwy byłoby niesłuszne, gdyż wymiar sprawiedliwości w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wykonywały, obok Sądu Najwyższego, sądy wojewódzkie i powiatowe oraz sądy szcze-gólne, w stosunku do których Radzie Państwa przysługiwały jedynie uprawnienia perso-

379 AAN, AZ, 58/88, s. 10, Regulamin Rady Państwa z 26 VI 1965 r.380 Tamże, 58/88, s. 11. 381 Tamże, 58/88, s. 13.382 Tamże, 58/88, s. 14 383 Tamże, 294/61, t. 259 s. 58, Protokół nr 11/65 z posiedzenia Rady Państwa z 26 VI 1965 r.


nalne. Dlatego pierwszą propozycję uznano za jedyną i ją przyjęto. Podobną argumenta-cją posłużono się w przypadku zmiany nazwy trzeciej komisji: twierdzono, że zgodnie z obowiązującymi ustawami z zakresu szkolnictwa wyższego, Rada Państwa była upraw-niona do nadawania tytułów naukowych profesorom, lecz nie do powoływania ich na sta-nowiska profesorów. W związku z powyższym uznano za słuszne, by znalazło to odbicie w nazwie komisji. Konsekwencją zmiany nazwy komisji była nowa redakcja artykułu Regulaminu rozszerzająca jej zakres czynności. Wzrosły też, w stosunku do dotychcza-sowych, uprawnienia przewodniczącego Rady Państwa. Miał on prawo do powoływania spośród członków Rady Państwa niestałych komisji do doraźnego rozpatrywania spraw. W przypadkach niecierpiących zwłoki mógł też, na podstawie wniosku komisji dla spraw prokuratury i sądownictwa, podejmować decyzje o odwołaniu sędziego. On także nada-wał sztandary jednostkom wojskowym, a także udzielał zezwoleń obywatelom polskim na przyjęcie odznaczeń państw obcych.

Na zmianach w regulaminie skorzystała komisja do spraw rad narodowych. Uzyskała ona uprawnienia do wydawania w imieniu Rady Państwa zaleceń dotyczących działalności rad narodowych, dzięki temu wzmocniła się jej pozycja. W tym przypadku twórcy projektu powoływali się na treść uchwały Rady Państwa z listopada 1961 r., która tę zasadę wpro-wadziła.

Regulamin Rady Państwa przyjęty uchwałą nr 38 Rady Państwa z 16 lipca 1969 r.384 podtrzymał zasadniczo dotychczasowe uregulowania. Nowelizacja obowiązującego nor-matywu polegała na uwzględnieniu w art. 8 ust. 6 Regulaminu Rady Państwa ósmej komi-sji o nazwie „komisja spraw kontroli państwowych”. W przypadku nazwy „komisji spraw ustawodawczych i umów międzynarodowych”, pozostawiono pierwszy człon tej nazwy, a zrezygnowano ze słów „i umów międzynarodowych”. Podobnie postąpiono z „komi-sją tytułów naukowych”, w której słowo „tytuł” zastąpiono wyrazem „kadr”. W zakresie czynności komisji spraw kontroli państwowej wyszczególnionym w art. 12 przewidziano rozpatrywanie spraw związanych ze skutecznością kontroli nad administracją i gospo-darką materiałową. Nazwę „komisji dla spraw prokuratury i sądownictwa” zastąpiono nazwą: „spraw wymiaru sprawiedliwości”. W art.18 ust. 2 upoważniono przewodniczą-cego Rady Państwa do powoływania na wniosek komisji do jej składu niestałych człon-ków spośród działaczy politycznych lub państwowych oraz specjalistów z określonych dziedzin. W dyskusji nad projektem regulaminu przeprowadzonej na posiedzeniu Rady Państwa 16 lipca 1969 r.385 zabierali głos jej członkowie. Bolesław Rumiński proponował dodać w art. 13 regulaminu nowy ust. c), który obejmowałby sprawy z zakresu rozwoju kadr naukowych, należące do innych kompetencji Rady Państwa. Przeciwnego zdania był Władysław Gomułka, członek Rady Państwa. Uważał on, że niesłuszne byłoby wymie-niać sprawy nieobjęte wyraźnie kompetencjami Rady Państwa. Natomiast projektowaną zmianę nazwy komisji uznał za słuszną, pokrywającą się z kultywowaną praktyką. Zdanie przedmówcy uzyskało poparcie Mariana Spychalskiego, przewodniczącego Rady Państwa

384 AP RP, KRP, brak sygn., s. 150–153, Protokół nr 7/69 posiedzenia Rady Państwa z 16 VII 1969 r.; por. też AAN AZ, 58/88, s. 1–4, Uchwała Nr 38/69 Rady Państwa z 16 VII 1969 r. Regulamin Rady Państwa.

385 AP RP, KRP, brak sygn. 146–147, Protokół nr 7/69 posiedzenia Rady Państwa z dnia 16 VII 1969 r.


i prof. Mieczysława Klimaszewskiego, zastępcy przewodniczącego Rady Państwa. Wszyst-kie te postulaty zostały uwzględnione w ostatecznej wersji Statutu organizacyjnego Kan-celarii Rady Państwa. Potrzeba powołania komisji spraw kontroli państwowej wiązała się ze sprawowanym w imieniu Rady Państwa, częściowo w zastępstwie sejmu, nadzorem nad Najwyższą Izbą Kontroli.

Rada Państwa na posiedzeniu 8 kwietnia 1971 r. postanowiła cofnąć nadane komisji rad narodowych upoważnienie do udzielania radom narodowym zaleceń w imieniu Rady Państwa. Uczyniła to Uchwałą nr 20 z 8 kwietnia 1971 r.386 Punkt drugi tej uchwały in-formował, że w art. 10 Regulaminu Rady Państwa zatwierdzonym Uchwałą nr 38 Rady Państwa z 16 lipca 1969 r., skreśla się ust. 2 oraz oznaczenie ust. 1. Próbowano w ten spo-sób przywrócić bezpośrednie oddziaływanie Rady Państwa na rady narodowe w ramach zwierzchniego nadzoru.

Zmiana na stanowisku przewodniczącego Rady Państwa w 1972 r. zbiegła się z upły-wem kadencji rad narodowych i prowadzonymi pracami nad ordynacją wyborczą oraz usta-wą o radach narodowych, jak też nad zmianą podziału terytorialnego na terenach wiejskich. Powołany 28 marca 1972 r. na przewodniczącego Rady Państwa profesor Henryk Jabłoński zastąpił dotychczasowego przewodniczącego Rady Państwa Józefa Cyrankiewicza, któ-ry w tym samym dniu został odwołany387. Następca ustępującego przewodniczącego na pierwszym posiedzeniu Rady Państwa 14 kwietnia 1972 r. wygłosił referat programowy, w którym zawarł swoją ocenę dotychczasowych metod pracy naczelnego organu wyko-nawczego i przedstawił wizję funkcjonowania Rady Państwa w przyszłości. Wyobrażenie przewodniczącego o roli Rady Państwa wśród naczelnych organów państwa osadzone było na następujących założeniach, „zgodnie z ogólną linią, jaką w stosunku do ciał przedstawi-cielskich reprezentuje partia, wzrastać będzie rola sejmu i jego organów. Rada Państwa jest emanacją sejmu, ale jej funkcje są wielorakie. Jedne są jej własne, wynikające bezpośrednio z ustaw, w których określona została rola Rady Państwa jako kolektywnej głowy państwa, inne zaś funkcje Rada Państwa spełnia lub w szczególnych wypadkach może spełniać, w zastępstwie sejmu”388. Przedstawiona przez przewodniczącego Rady Państwa inicjatywa dotycząca zakresu uprawnień i praktyki działania Rady Państwa była zgodna z kierunkiem polityki upowszechnianym przez ówczesne ekipy partyjno-rządowe, co potwierdziła pod-jęta na tym posiedzeniu dyskusja. Referent, odwołując się do literatury prawniczej, zwrócił uwagę na wypowiedź profesora Jerzego Stembrowicza, który dostrzegał w postępowaniu niektórych urzędników naczelnych organów państwa zachowania autokratyczne. Przykła-dem była w 1956 r. postawa sekretarza Rady Państwa, który przeciwstawił się składaniu sejmowi sprawozdań z działalności Rady i w następstwie rozpatrywanie sprawozdań zni-kło z regulaminu sejmowego389. Pozostał jednak obowiązek składania informacji, ale nie

386 Tamże, KRP, brak sygn., s. 80, Protokół nr 4/71 posiedzenia Rady Państwa z 8 VII 1971 r.387 J. Cyrankiewicz został powołany na funkcję Przewodniczącego 23 XII 1970 r. i pełnił ją do 28 III 1972 r.388 AP RP, KRP, brak sygn., s. 132, Referat profesora H. Jabłońskiego wygłoszony na posiedzeniu Rady

Państwa 14 IV 1972 r.389 Chodziło tu prawdopodobnie o Juliana Horodeckiego.


był on w praktyce wykonywany390. Oznaczało to, że rzeczywiste znaczenie konstytucyj-nej zasady podległości Rady Państwa sejmowi nie pokrywało się z obowiązującą normą prawną. Główne zarzuty, które postawił referent, dotyczyły dotychczasowych metod pracy Rady Państwa, odnosiły się do jej organów, przekraczających swoje kompetencje. Jednym z nich był zarzut nadmiernej ingerencji poszczególnych komisji w ocenę zasadności indy-widualnych wniosków, które wielokrotnie były badane przez właściwe czynniki, np. kwe-stionowanie dorobku naukowego kandydatów do tytułu profesora. Kolejnym uchybieniem Rady Państwa, na które przewodniczący zwrócił uwagę, były podejmowane przez nią, bez konsultacji z sejmem, ważne dla państwa decyzje. Zdaniem referenta Rada Państwa nie powinna sama decydować o sprawach tak ważnych dla państwa, jak ratyfikacje układów międzynarodowych, m.in. o układzie z Niemiecką Republiką Federalną, pomimo jej kon-stytucyjnej właściwości. Uważał, że podpisanie tego układu powinno być poprzedzone de-batą na plenum sejmu. Kolejny zarzut dotyczył braku rozgraniczenia kompetencji wśród naczelnych organów, czego potwierdzeniem był zwierzchni nadzór nad radami narodowy-mi. Brak odpowiedniego organu przedstawicielskiego (wojewódzkich, powiatowych, miej-skich rad narodowych) do kontaktów z Radą Państwa, dotychczasowa reprezentacja rad narodowych przez ich prezydia, podległe rządowi, utrudniała powiązania organizacyjne Rady Państwa z terenem. Z drugiej strony praktykowane przez komisję Rady Państwa do spraw kontroli państwowej „przesłuchiwania” ministrów uważał za nadużycie kompeten-cji. Podobnie było w przypadku komisji Rady Państwa ds. rad narodowych, która wzywała na swoje posiedzenia przewodniczących wojewódzkich rad narodowych do składania spra-wozdań i dawała im pouczenia i wytyczne, wyraźnie wkraczające w uprawnienia rządu czy resortu. Uważał, że Rada Państwa powinna kierować się motywami merytorycznymi, a nie politycznymi. W wypadku, gdy organizacja partyjna domagała się uchylenia czy reasump-cji (rozważenia) jakiejś uchwały, należało ten wniosek kierować do organu nadrzędnego, a nie załatwiać bezpośrednio. Zgłoszone przez Przewodniczącego krytyczne uwagi i przed-stawione kierunki dalszego działania Rady Państwa zyskały – jak wcześniej wspomniano – poparcie uczestników posiedzenia. Członek Rady Państwa, Edward Babiuch, w ten sposób podsumował postulaty referenta: „z uchwał VI Zjazdu PZPR oraz opinii obu sojuszniczych stronnictw wynika wyraźna potrzeba dalszego wzmocnienia autorytetu Rady Państwa i jej przewodniczącego. Do realizacji tego postulatu Partia przywiązuje wielką wagę. Jedno-cześnie w związku z dyrektywą organizacyjną, aby wyraźnie rozgraniczyć zakres odpo-wiedzialności poszczególnych organów, słuszne jest zrezygnowanie w dalszej działalności Rady Państwa z tych czynności, które praktycznie dublują funkcje powierzone rządowi lub innym właściwym organom, jak Najwyższa Izba Kontroli, Prokuratura, czy Sąd Naj-wyższy. Słusznie byłoby nie powoływanie tylko komisji spraw kontroli państwowej, ale również wymiaru sprawiedliwości i spraw kadr naukowych”391. Przedstawione stanowisko

390 AP RP KRP, brak sygn., s. 35, Protokół nr 1/73 z posiedzenia Rady Państwa z 4 I 1973 r. Z treści pro-tokołu wynika, że pierwszą informacją w całym okresie działania Rady Państwa, którą otrzymało Prezydium Sejmu, była „Informacja o działalności Rady Państwa za 1972 r.” Tę informację przekazano również do wiado-mości Sekretariatu KC PZPR.

391 AP RP, KRP, brak sygn., s. 124, Protokół z posiedzenia Rady Państwa z 14 IV 1972 r.


argumentował tym, że przedkładane przez te urzędy corocznie materiały i sprawozdania miały taką wagę, że powinny być rozpatrywane bezpośrednio przez Radę Państwa, a odpo-wiednio przygotowane wnioski dotyczące spraw indywidualnych, mogły być przedkładane przewodniczącemu, bez uprzedniego ich rozpatrywania przez powołane w tym celu komi-sje. Koreferent postulował utrzymanie komisji spraw obywatelskich, komisji rad narodo-wych, komisji ustawodawczej, komisji odznaczeń i komisji ułaskawień. Nadto proponował też powołanie komisji spraw wychowania obywatelskiego, aby pomogła – jak podkreślał przedmówca – „w wykorzystaniu środowisk twórczych i naukowych dla skutecznego od-działywania na rzecz aktywnego włączania sił społeczeństwa w jego różnych przekrojach do aktywnego popierania ustalonego programu rozwoju społeczno-gospodarczego”392. Jego zdaniem Rada Państwa zamiast szukać dodatkowych zadań w zakresie spraw, które w ściśle określonych kompetencjach zostały powierzone innym organom, powinna rozwi-jać szeroką aktywność w tych dziedzinach, które wynikają z jej kompetencji ogólnych albo z samej istoty naczelnego organu władzy państwowej, sprawującego funkcję kolegialnej głowy państwa. Nie powinna natomiast wkraczać w kompetencje Rady Ministrów.

Rada Państwa na wniosek jej przewodniczącego utrzymała w mocy dotychczasowy regulamin. Postawiła jednak warunek, że korzystanie z niego będzie wymagało uwzględ-niania wniosków wynikających z referatu przewodniczącego, wygłoszonego 14 kwietnia 1972 r. i z przeprowadzonej dyskusji. Równocześnie Rada Państwa powołała stałe komisje: komisję spraw obywatelskich, komisję rad narodowych, komisję ustawodawczą, komisję odznaczeń, komisję ułaskawień oraz nową komisję spraw wychowania obywatelskiego. Przewodniczącym komisji spraw wychowania obywatelskiego został Wincenty Kraśko.

Według oświadczenia przewodniczącego Rady Państwa, złożonego na posiedzeniu 14 kwietnia 1972 r., Regulamin Rady Państwa miał obowiązywać w okresie przejściowym. Zgodnie z przyjętym założeniem w „okresie przejściowym” wdrażano nowe metody pracy Rady Państwa, akceptowane na pierwszym jej posiedzeniu oraz zbierano doświadczenia, które miały być podstawą do zmian w przyszłym regulaminie. Po tym okresie podjęto prace nad przygotowaniem projektu regulaminu Rady Państwa. Obowiązek jego opracowania spoczywał na sekretarzu Rady Państwa i szefie Kancelarii Rady Państwa. Jego autorzy zo-bowiązani byli do przedłożenia go przewodniczącemu Rady Państwa i jednemu z członków Rady Państwa – Edwardowi Babiuchowi393. Gotowy dokument został przedłożony Radzie Państwa na posiedzeniu 1 kwietnia 1976 r. Wzbudził on żywą dyskusję wśród jej uczest-ników. Dyskutanci zwracali uwagę na konieczność uzupełnienia go o powołanie komisji kadr naukowych. Uzasadniali, że komisja kadr naukowych w rzeczywistości nie będzie prowadziła regularnej aktywności. Organ ten będzie rozpatrywał jedynie wnioski o nada-nie tytułów naukowych, ale tryb rozpatrywania wniosków o nadanie tytułów naukowych będzie zbliżony do trybu działania komisji. Niektórzy z członków Rady Państwa domagali się wprowadzenia do projektu regulaminu zapisu powołującego komisję wychowania oby-watelskiego. Wniosek o jej powołanie uzasadniali wynikami prac tej komisji w ubiegłej kadencji. W ich ocenie komisja podjęła szereg inicjatyw słusznych, które w konsekwencji

392 Tamże, brak sygn., s. 125. 393 Tamże, brak sygn., s. 316, Protokół nr 16 z posiedzenia Rady Państwa z 14 IX 1972 r.


doprowadziły do przyjęcia przez Radę Państwa uchwały regulującej sprawę odgrywania hymnu narodowego na uroczystościach państwowych, czy też używania godła państwowe-go. Zasługą tej komisji – zdaniem dyskutantów – było też rozpatrywanie spraw związanych z wychowaniem młodego pokolenia. Rada Państwa wniosek o powołanie komisji wycho-wania obywatelskiego oddaliła.

Po przeprowadzonej dyskusji Rada Państwa przyjęła normatyw i wprowadziła go w ży-cie Uchwałą nr 37 z 1 kwietnia 1976 r. w sprawie Regulaminu Rady Państwa394. Regulamin Rady Państwa wzorem lat poprzednich przejął część uregulowań zawartych w dotychcza-sowych przepisach. Zmiany wprowadzone w nim odnosiły się do nazw niektórych komisji, rezygnacji z części dotychczasowych organów, bądź też zmiany zakresów czynności itp. Na przykład użyte w nazwie komisji pojęcie „ustawodawczej” zastąpiono terminem „praw-nej”. Powołano nową komisję ratyfikacyjną. Wśród wymienionych w Regulaminie organów Rady Państwa nie było komisji spraw wychowania obywatelskiego, utworzonej w 1972 r., ani też komisji sprawiedliwości i komisji kontroli państwowej, zlikwidowanych w 1972 r. Przewodniczący Rady Państwa uzyskał dodatkowe uprawnienia. Pierwsze z nich wynika-ło z art. 20 ust. 2, który brzmiał: „Przewodniczący Rady Państwa przewodniczy również na każdym innym posiedzeniu komisji Rady Państwa, w którym uczestniczy”, zaś drugie uprawnienie wynikało z zapisów w art. 21 ust. c), który brzmiał: „Przewodniczący w imie-niu Rady Państwa podejmuje postanowienia o zmianie na stanowiskach sędziowskich lub prokuratorskich, gdy wymaga tego pilność sprawy oraz w ust. d) podejmuje postanowie-nia w sprawie składu Kolegium w Prokuraturze Generalnej”395. Komisja prawna otrzymała nowe zadanie. Wynikało ono z zapisu w art. 9 ust. b), który otrzymał następujące brzmienie: Komisja prawna rozpatruje „sprawy związane z czuwaniem nad zgodnością prawa z Kon-stytucją”. Zadanie to było pochodną nowej funkcji przewodniczącego Rady Państwa, wy-znaczonej mu przez Ustawę zasadniczą z 10 lutego 1976 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która w art. 25 ust. 1 dodała zapis ust. 2a w brzmieniu „czuwa nad zgodnością prawa z Konstytucją”396. Wpisanie do zakresu obowiązków komisji prawnej powyższego zadania nie kończyło zainteresowania Rady Państwa nową funkcją. Tryb po-stępowania w zakresie konstytucyjnej funkcji Rady Państwa był omawiany dwukrotnie na posiedzeniach 7 stycznie i 29 października 1977 r. Na posiedzeniu 29 października 1977 r. przewodniczący Rady Państwa zgłosił potrzebę opracowania ustalonego trybu realizowa-nia przewidzianej przez Konstytucję nowej funkcji Rady Państwa, dotyczącej czuwania nad zgodnością prawa z Konstytucją. Na prośbę przewodniczącego Rada Państwa podjęła Uchwałę nr 91 z 29 października 1977 r. Dokument ten na podstawie art. 16 ust. 1 i art. 17 ust. 2 Regulaminu Rady Państwa powołał komisję niestałą do opracowania trybu postępo-wania Rady Państwa w zakresie realizacji konstytucyjnej funkcji czuwania nad zgodnoś-cią tworzonego prawa z Konstytucją. Komisja składała się z pięciu osób: przewodniczący: Eugenia Kempara, członek Rady Państwa oraz członkowie: Edward Duda – członek Rady

394 Tamże, brak sygn., s. 461–464, Protokół nr 6 z posiedzenia Rady Państwa z 1 IV 1976 r. 395 Tamże, brak sygn., s. 464, Uchwała Rady Państwa z 1 IV 1976 r. w sprawie Regulaminu Rady Państwa,

stanowiąca załącznik do protokołu nr 6 z posiedzenia Rady Państwa z 1 IV 1976 r. 396 DzU 1976, nr 5, poz. 29.


Państwa, Henryk Szafrański – członek Rady Państwa, Edmund Boratyński – szef Kancelarii Rady Państwa, Zenon Wróblewski – kierownik Biura Spraw Sejmowych KC PZPR397.

Zakres obowiązków powołanej nowej komisji ratyfikacyjnej przewidywał rozpatrywa-nie wniosków w sprawie ratyfikacji lub wypowiadania umów międzynarodowych oraz spo-rządzanie okresowych informacji o realizacji ratyfikowanych umów międzynarodowych.

Regulamin Rady Państwa potwierdził ważność zapisu uchwały z 1972 r. unieważniają-cego zawarte w Regulaminie Rady Państwa z 1969 r. uprawnienia komisji rad narodowych do udzielania w jej imieniu zaleceń w sprawie działalności rad narodowych.

Poszerzony został także dotychczasowy zakres zadań komisji ułaskawień, którą zobo-wiązano do rozpatrywania informacji i projektów dotyczących polityki ułaskawień.

Zastąpiono zapis o wyłącznym uprawnieniu przewodniczącego komisji do podpisywa-nia protokołu z posiedzenia komisji formułą art. 19 ust. 3 regulaminu, która przewidywa-ła, że w razie jego nieobecności protokół mógł podpisywać członek Rady Państwa, który przewodniczył obradom.

Na późniejszą działalność Rady Państwa wpływ miał także zapis art. 2a ust. 1 Ustawy zasadniczej z 10 lutego 1976 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-wej398 o brzmieniu: „przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza”. Odtąd coraz częściej w dyskusjach prowadzo-nych na posiedzeniach Rady Państwa nawiązywano do problematyki, którą interesowały się w danym okresie centralne organy PZPR.

Kolejna zmiana Regulaminu Rady Państwa była omawiana na posiedzeniu 10 kwietnia 1980 r. Nowelizację tego dokumentu zaproponował przewodniczący Rady Państwa. Zgłoszo-na niewielka zmiana dotyczyła zakresu zadań komisji Rady Państwa, wynikających z nowych przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Regulaminu Rady Państwa. Polegała ona na dodaniu dwóch nowych punktów o treści: w ust. d) „rozpatrywanie”. Znowelizowany Regulamin Rady Państwa przyjęto uchwałą nr 31 z 10 kwietnia 1980 r.399 Zmiana dotyczyła zakresu czynności komisji prawnej, wyszczególnionych w art. 9 ust, a), b), c) „informacji z działalności sądów i prokuratur” oraz w ust. e) „rozpatrywanie spraw wchodzących w za-kres sprawowanego przez Radę Państwa zwierzchniego nadzoru nad przyjmowaniem i za-łatwianiem skarg i wniosków składanych do sądów i organów prokuratury”400. Analogiczną zmianę wprowadzono do zakresu czynności komisji spraw rad narodowych, wymienionej w art. 10 Regulaminu Rady Państwa. Polegała ona na zobowiązaniu Komisji spraw rad na-rodowych do przyjmowaniem i załatwianiem skarg i wniosków składanych do rad narodo-wych, skarg dotyczących działalności rad narodowych stopnia wojewódzkiego, składanych w trybie określonym w kodeksie postępowania administracyjnego oraz skarg i wniosków do-

397 AP RP,KRP, brak sygn., s. 433, Protokół nr 13 z posiedzenia Rady Państwa z 29 X 1977 r. 398 DzU 1976, nr 5, poz. 29.399 Tamże, brak sygn., s. 375, 378–382, Regulamin Rady Państwa przyjęty uchwałą nr 31 z 10 IV 1980 r.,

stanowiącą załącznik nr 1 do protokołu nr 6 z posiedzenia Rady Państwa z 10 IV 1980 r., teczka: Protokoły Rady Państwa od nr 5–21 z 1980 r.

400 Tamże, brak sygn., s. 379, Uchwała nr 31 Rady Państwa z 10 IV 1980 r. Regulamin Rady Państwa, stanowiąca załącznik do protokołu z posiedzenia Rady Państwa 10 IV 1980 r.


tyczących działalności komitetów kontroli społecznej oraz funkcjonowania systemu kontroli społecznej401. Wprowadzonych regulacji nie zdołano w pełni zastosować w postępowaniu z napływającymi skargami ze względu na sytuację kryzysową w kraju, generującą poważne problemy ustrojowe państwa, którymi ówczesne ekipy rządzące musiały się zająć402.

Kryzys społeczno-gospodarczy lat osiemdziesiątych, niezadowolenie społeczne wywo-łane sytuacją ekonomiczną, rosnący w siłę oddolny ruch społeczny oraz groźby strajków sprawiały, że rząd starał się zabezpieczyć działy gospodarki narodowej przed strajkami. Na Radę Państwa zostały nałożone nowe obowiązki. Czynniki te miały znaczący wpływały na pracę Rady Państwa. Potwierdzeniem są dyskusje na kolejnych posiedzeniach Rady Państwa w latach 1980–1981, zdominowane rozważaniami nad założeniami do ustawy o związkach zawodowych, kwestią uregulowań prawnych rejestracji związków branżowych i ich federa-cji. Członkowie Rady Państwa zgłaszali własne inicjatywy w celu zmiany sytuacji. Zaryso-wały się trzy odrębne stanowiska: Kazimierz Barcikowski i Krystyna Marszałek-Młyńczyk opowiadali się za wydaniem dekretu o związkach zawodowych, którego projekt był gotowy. Ryszard Reiff i Jan Szczepański wyrażali pogląd, że napiętą sytuację w kraju rozładuje ko-munikat. Proponowali też rozważyć apel Rady Państwa do społeczeństwa o spokój i rozwa-gę. Temu poglądowi sprzeciwiał się Kazimierz Secomski, zastępca przewodniczącego Rady Państwa, który uważał, że należy wystąpić z inicjatywą ustawodawczą: projekt dekretu wy-korzystać do opracowania projektu ustawy. Stanowisko K. Secomskiego poparli: Tadeusz Młyńczak, zastępca przewodniczącego Rady Państwa i Mieczysław Róg-Świostek, a w kon-sekwencji zaakceptowała go Rada Państwa. Projekt ustawy o związkach zawodowych był rozpatrywany przez Radę Ministrów oraz Komisję ds. organów przedstawicielskich KC PZPR. Rada Ministrów zgłosiła uwagi do projektu, które Komisja prawna Rady Państwa po ich analizie wprowadziła do projektu ustawy, a następnie projekt skierowała do sejmu.

Dalszy wzrost zadań Rady Państwa był wynikiem uchwalonych przez sejm trzech ustaw, a mianowicie: Ustawy z 8 października 1980 r. o Najwyższej Izbie Kontroli403, Usta-wy z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy404 oraz Ustawy z 31 lipca 1981 r. o kon-troli publikacji i widowisk405. Te akty prawne zobowiązywały Radę Państwa do pełnienia specjalnego nadzoru nad działalnością organów kontroli i inspekcji. Wykonanie tych ustaw wymagało rozszerzenia działalności Rady Państwa o następujące zadania:

1. wydawanie przepisów wykonawczych na podstawie wymienionych ustaw, a do-tyczących działalności urzędów: Najwyższej Izby Kontroli, Państwowej Inspekcji Pracy i Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk,

2. rozpatrywanie informacji i sprawozdań z działalności tych organów oraz udzielanie im w razie potrzeby wytycznych do dalszej pracy.

401 Tamże, brak sygn., s. 379.402 Szerzej A.L. Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001), Kraków 2001, s. 281–297;

zob. A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003, s. 367–380; por. też A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, Warszawa 1995, s. 501–512.

403 DzU 1980, nr 22, poz. 82.404 DzU 1981, nr 6, poz. 23.405 DzU 1981, nr 20, poz. 99.


W celu wypełnienia ustawowych powinności Rada Państwa na posiedzeniu 17 września 1981 r. wprowadziła zmiany do regulaminu, dotyczące powołania nowej, stałej komisji spraw organów kontroli i inspekcji406. Formalności dopełnił zapis ust. 8 dodany do art. 8 Regulaminu Rady Państwa, wprowadzający do zakresu zadań Rady Państwa kontrolę spraw organów kon-troli i inspekcji oraz nowy art. 15a, który określił kompetencje komisji spraw organów kontroli i inspekcji. Polegały one na obowiązku rozpatrywaniu projektów przepisów wykonawczych wydanych na podstawie ustawy o NIK, ustawy o PIP oraz ustawy o kontroli publikacji i wi-dowisk, a także analizowaniu informacji i sprawozdań z działalności NIK, PIP, GKKPiW. Komisja ta miała także pełnić w imieniu Rady Państwa nadzór nad działalnością kontroli i inspekcji407. Uchwalone zmiany w Regulaminie Rady Państwa były podstawą do powoła-nia komisji spraw organów kontroli i inspekcji. W jej skład weszli: Kazimierz Barcikowski – przewodniczący, Zdzisław Tomal – zastępca przewodniczącego oraz członkowie: Tadeusz Witold Młyńczak, Mieczysław Róg-Świostek, Henryk Szafrański, Edmund Boratyński – szef Kancelarii Rady Państwa. Z urzędu w skład komisji wchodził Edward Duda – sekretarz Rady Państwa. Dokonano też zmian w składach pozostałych komisji, m.in.: w komisji spraw kadr naukowych, komisji ratyfikacji i komisji spraw rad narodowych. Moc prawną dokonanym zmianom w składach komisji oraz powołaniu komisji spraw organów kontroli i inspekcji na-dała Uchwała nr 81 Rady Państwa z 17 września 1981 r. w sprawie powołania komisji spraw organów kontroli i inspekcji oraz zmian w składzie innych komisji Rady Państwa408.

Z pominięciem sejmu, w oparciu o dekret przyjęty na posiedzeniu Rady Państwa409,13 grud-nia 1981 r. wprowadzono stan wojenny. Wnioskodawcą był Wojciech Jaruzelski prezes Rady Ministrów, który przesłał do Rady Państwa pismo informujące o powstałej szczególnej sy-tuacji, zagrażającej żywotnym interesom państwa i narodu, prosił w nim o rozpatrzenie i przyjęcie w trybie art. 33 ust. 2 Konstytucji PRL następujących aktów prawnych:

1. uchwały w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa410,

2. dekretu o stanie wojennym411,3. dekretu o przekazaniu do właściwości sądów wojskowych spraw o niektóre prze-

stępstwa oraz o zmianie ustroju sądów wojskowych i wojskowych jednostek organi-zacyjnych Prokuratury PRL w czasie obowiązywania stanu wojennego412,

406 AP RP, KRP, brak sygn., s. 319, Protokół nr 16 z posiedzenia Rady Państwa z 17 IX 1981 r.407 Tamże, brak sygn., s. 319, 354, Uchwała nr 80 z 17 IX 1981r. w sprawie uzupełnienia Regulaminu Rady

Państwa uchwalonego 10 IV 1980 r. stanowiąca załącznik do protokołu nr 16 posiedzenia Rady Państwa 17 IX 1981 r.408 Tamże, brak sygn., s. 319. Protokół nr 16 z posiedzenia Rady Państwa 17 IX 1981 r. 409 Tamże, brak sygn., s. 408, Protokół nr 22 nadzwyczajnego posiedzenia Rady Państwa z 13 XII 1981 r.,

por. też DzU 1981, nr 29, poz. 154. 410 Tamże, brak sygn., s. 410 Uchwała nr 100 Rady Państwa z 13 XII 1981 r. w sprawie wprowadzenia

stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa, stanowiąca załącznik do protokół nr 22 z nadzwyczaj-nego posiedzenia Rady Państwa z 13 XII 1981 r., por. też DzU 1981, nr 29, poz.155.

411 Dekret o stanie wojennym, DzU 1981, nr 29, poz. 154. 412 Dekret z 12 XII 1981 r. o dekretu o przekazaniu do właściwości sądów wojskowych spraw o niektóre

przestępstwa oraz o zmianie ustroju sądów wojskowych i wojskowych jednostek organizacyjnych Prokuratury PRL w czasie obowiązywania stanu wojennego, DzU 1981, nr 29, poz. 157.


4. dekretu o przestępstwach szczególnych w sprawach przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego413,

5. dekretu o przebaczeniu i puszczeniu w niepamięć niektórych przestępstw i wykro-czeń414.

Referentem wniosku był generał Tadeusz Tuczapski, który przedstawił szczegóły tej inicjatywy i odpowiadał na pytania obecnych na posiedzeniu członków Rady Państwa. Wyjaśnień w sprawie dekretu wymienionego w pkt 3 udzielał gen. Józef Szewczyk, naczel-ny prokurator wojskowy, a odnośnie dekretów wymienionych w pkt 4 i 5 Tadeusz Skóra, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości. Rada Państwa w niepełnym składzie uchwaliła dekrety w przedstawionym przez Radę Ministrów brzmieniu oraz uchwałę nr 100 w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa, przy odrębnym stanowisku Ryszarda Reiffa oraz stwierdzeniu Jana Szczepańskiego, że nie mając możliwości dokładnego zapoznania się z projektami dekretów, nie wypowiada się za nimi, lecz także nie zgłasza sprzeciwu. Decyzję podjętą przez Radę Państwa zaaprobowali: Tadeusz Witold Młyńczak – zastępca przewodniczącego Rady Państwa, Edward Duda – sekretarz Rady Państwa oraz członkowie Rady Państwa: Józef Ozga-Michalski, Henryk Szafrański, Stanisław Wroński, którzy na posiedzenie Rady Państwa nie dojechali. Z po-wodu choroby nie uczestniczył też w posiedzeniu Rady Państwa Jerzy Ziętek – zastępca przewodniczącego Rady Państwa.

Kierowanie państwem przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, będąca nad-zwyczajną, ponadkonstytucyjną, wojskowo-polityczną instytucją, niezależną od organów państwowych i ciał politycznych. Uchwalona z jej inicjatywy nowela z 26 marca 1982 r. do Konstytucji o powołaniu Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu415 pozbawiła Radę Państwa uprawnień do rozstrzygania o zgodności stanowionego prawa z Konstytucją.

Kolejne zmiany dotyczyły organizacji sfery życia społecznego w państwie. W miejsce zlikwidowanego Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu416 powołano Krajową Radę Patriotycznego Ruchu Ocalenia Narodowego417.

413 Dekret z 12 XII 1981 r. o przestępstwach szczególnych w sprawach przestępstwa i wykroczenia w cza-sie obowiązywania stanu wojennego, DzU 1981, nr 29, poz. 156.

414 Dekrety z 12 XII 1981 r. o przebaczeniu i puszczeniu w niepamięć niektórych przestępstw i wykroczeń, DzU 1981, nr 29, poz. 158.

415 Ustawa z 26 III 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, DzU 1982, nr 11, poz. 83; por. też AP RP, KRP, brak sygn., s. 2, Protokół nr 11 z posiedzenia Rady Państwa 15 V 1982 r., teczka: Protokoły nr 1–29 z 1982 r.

416 Front Jedności Narodu (FJN), organizacja społeczno-polityczna utworzona w 1952 r. (do 1956 r. dzia-łała pod nazwą Frontu Narodowego). FJN obejmował związki zawodowe, partie polityczne (PZPR, ZSL i SD) oraz inne organizacje społeczne i społeczno-polityczne. Realizował cele polityczne PZPR i był jej podporządko-wany. Na funkcję przewodniczącego powoływano zazwyczaj Przewodniczącego Rady Państwa lub jego zastęp-cę. Oficjalnie FJN stanowił platformę do współpracy organizacji politycznych i społecznych. Podczas wyborów do sejmu i rad narodowych był aktywnie angażowany do wysuwania kandydatów na posłów do sejmu i na radnych. W 1983 r. został rozwiązany i zastąpiono go Patriotycznym Ruchem Odrodzenia Narodowego (PRON). Szerzej Tadeusz Mołdawa, Ludzie władzy 1944–1991, Warszawa 1991.

417 Patriotyczny Ruch Ocalenia Narodowego (PRON), organizacja polityczna utworzona przez PZPR, ZSL, SD i organizacje katolickie (PAX, CSS i PZKS) nawiązywała do tradycji działalności FIN. W dniu 20 VII 1982 r. PZPR,


W wyniku przeprowadzonych rozmów i uzgodnień Rada Państwa na posiedzeniu 12 paź-dziernika 1982 r. postanowiła powołać Społeczną Komisję Konsultacyjną. Przewidywano, że skład komisji będzie zróżnicowany. Wchodzić do niej będą zarówno przedstawiciele związ-ków branżowych, autonomicznych, NZSZ „Solidarność”, jak i osoby niezrzeszone oraz gru-pa posłów do sejmu i grupa naukowców. Ostateczne rozstrzygnięcie w tej kwestii zapadło na posiedzeniu Rady Państwa 18 października 1982 r., zakończonym wydaniem Uchwały nr 84 z 18 października 1982 r. w sprawie powołania składu Społecznej Komisji Konsultacyjnej418. Komisja liczyła 31 osób. Przewodniczącym Komisji został prof. dr hab. Zbigniew Salwa z Uniwersytetu Warszawskiego. Potem przewodnictwo komisji objął Sylwester Zawadzki, minister sprawiedliwości. Zadaniem komisji było przygotowanie uchwały w sprawie zasad i sposobu tworzenia ogólnokrajowych organizacji związkowych, kontrola nad działalnością Instytutu Wydawniczego, kontrola nad procesem powstawania branżowych związków zawo-dowych i federacji tych związków. Społeczna Komisja Konsultacyjna prowadziła działalność do czasu podjęcia przez Radę Państwa uchwały o jej zakończeniu w lutym 1984 r.

Przy Radzie Państwa funkcjonował także nieprzerwanie od 1978 r. i działa nadal Spo-łeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, którego pierwszym honorowym przewodni-czącym był prof. H. Jabłoński, przewodniczący Rady Państwa.

W latach osiemdziesiątych, a zwłaszcza po zawieszeniu stanu wojennego 31 XII 1982 r.419, z inicjatywy ciał pozakonstytucyjnych były powoływane przy sejmie i Radzie Państwa gre-mia nieprzewidziane w Konstytucji. Stan wojenny został zniesiony dopiero 22 lipca 1983 w związku z Uchwałą Rady Państwa nr 72 z 20 lipca 1983 r. w sprawie zniesienia stanu wojennego420. Podstawę do podjęcia tej uchwały stanowiło złożone w tym samym dniu na posiedzeniu Rady Państwa ustne oświadczenie generała broni Tadeusza Tuczapskiego, wiceministra obrony narodowej, zawierające ocenę sytuacji politycznej i społecznej pań-stwa. Powyższe oświadczenie potwierdzone zostało wnioskiem generała Wojciecha Jaru-zelskiego, przewodniczącego Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, z 21 lipca 1983 r., skierowanym do przewodniczącego Rady Państwa. Jaruzelski informował o osiągnięciu celów, jakie przyświecały wprowadzeniu stanu wojennego, a mianowicie uzyskanie sta-bilizacji polityczno-społecznej oraz o poprawie stanu bezpieczeństwa wewnętrznego i po-rządku publicznego421. Przy Radzie Państwa działały też nie będące jej organem: Komisja

ZSL, SD oraz PAX, CSS i PZKS podpisały deklarację w sprawie utworzenia PRON. Od listopada 1982 r. na czele PRON stał Jan Dobraczyński, pisarz, działacz PAX. Funkcję tę pełnił do jego rozwiązania 8 XI 1989 r. Ustawowe umocowanie PRON zapewniła Ustawa zasadnicza z 20 VII 1983 r. o zmianie Konstytucji PR L, DzU 1983, nr 39, poz. 175.

418 AP RP, KRP, brak sygn., s. 4, Protokół nr 24 z posiedzenia Rady Państwa 18 X 1982 r.; por. też Uchwała nr 84 z 18 X 1982 r. w sprawie powołania składu Komisji Konsultacyjnej omawiana na posiedzeniu Rady Pań-stwa 12 X 1982 r., stanowiąca załącznik oraz protokołu nr 23 z 12 X 1982 r., teczka: Protokoły nr 1–29 z 1982 r.

419 Tamże, brak sygn., Uchwała nr 100 z 19 XII 1982 r . w sprawie zawieszenia stanu wojennego oraz uchwały Rady Państwa nr 99 i nr 101 z 9 XII 1982 r., stanowiące załączniki do protokołu nr 27 z posiedzenia Rady Państwa z 9 XII 1982 r., teczka: Protokoły nr 1–29 z 1982 r.

420 Tamże, brak sygn. s. 323–324, Protokół nr 17 z posiedzenia Rady Państwa z 20 VII 1983 r., teczka: Protokoły nr 14–36 z 1983 r .

421 Tamże, brak sygn., s. 325, Protokół nr 17 z posiedzenia Rady Państwa z 20 VII 1983 r., teczka: Proto-koły nr 14–-36 z 1983 r.


ds. Samorządu Pracowniczego powołana w związku z Ustawą z 21 lipca 1983 r o szczegól-nej regulacji prawnej w okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-ekonomicznego oraz zmiany niektórych ustaw422 oraz Krajowa Komisja Czynów Społecznych i Sąd Konkurso-wy „Mistrz Gospodarności”, powołane odrębnymi uchwałami Rady Państwa.

Licznie napływające do Rady Państwa odwołania organów samorządowych załóg przedsiębiorstw państwowych od decyzji organów założycielskich, były dla Rady Pań-stwa uzasadnieniem do powołania nowej Komisji ds. Samorządu Pracowniczego. Zakres zadań tego organu obejmował rozpatrywanie: odwołań organów samorządu załóg przed-siębiorstw państwowych od decyzji organów założycielskich o zawieszeniu działalności organów samorządu załogi uzasadnionych naruszeniem przez nie porządku prawnego lub podstawowych interesów społecznych. Komisja funkcjonowała na podstawie Uchwały nr 117 z 6 października 1983 r. o utworzeniu komisji ds. samorządu pracowniczego przy Radzie Państwa oraz o zasadach i trybie postępowania oraz orzekania w sprawach należą-cych do jej właściwości423.

Rada Państwa była także uprawniona do wyrażania zgody na rozpoczęcie działalności przez ogólnokrajowe organizacje związkowe. Potwierdzeniem jest Uchwała Rady Państwa nr 188 z 22 grudnia 1983 o brzmieniu: „Na podstawie art. 53 ust. 5 Ustawy z 8 października 1982 r. o związkach zawodowych424 Rada Państwa wyraża zgodę na rozpoczęcie dzia-łalności przez Krajową Federację Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych Przemysłu Skórzanego z dniem zarejestrowania przez Sąd Wojewódzki w Warszawie”425.

Wzrost uprawnień przewodniczącego Rady Państwa i chęć podniesienia jego autorytetu, a także określona pozycja Rady Państwa, uzasadniały podjęcie inicjatywy zorganizowania obsługi prasowej przewodniczącego Rady Państwa, Rady Państwa i jej organów. Na posie-dzeniu 27 października 1983 r. Rada Państwa podjęła Uchwałę nr 128 w sprawie obsługi prasowej Rady Państwa426. Zgodnie z zapisami uchwały czynności związane z tą obsługą wykonywał dyrektor Gabinetu Przewodniczącego Rady Państwa. Analogiczne obowiązki były zarezerwowane dla dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa, odpo-wiedzialnego za obsługę prasową zastępców przewodniczącego, sekretarza Rady Państwa, komisji Rady Państwa i poszczególnych jej członków. Powyższe czynności nadzorował szef Kancelarii Rady Państwa.

Kolejną zmianę w organizacji pracy Rady Państwa wprowadził Regulamin przyjęty Uchwałą Rady Państwa nr 114 z 16 listopada 1984 r.427 W odróżnieniu od poprzednich mo-dyfikacji ta była największa, ponieważ ustanowiła nowy organ pod nazwą Prezydium Rady

422 DzU 1983, nr 39, poz. 176.423 Tamże, brak sygn., s. 609, Protokół nr 22 z posiedzenia Rady Państwa 6 X 1983 r., teczka: Protokoły

nr 1–29 z 1982 r.424 DzU 1983, nr 32, poz. 216.425 AP RP, KRP, brak sygn., s. 610, Protokół nr 29 z posiedzenia Rady Państwa 22 XII 1983 r. 426 Tamże, brak sygn., s. 475, Uchwała nr 128 z 27 X 1983 r. w sprawie obsługi prasowej Rady Państwa,

stanowiąca załącznik do protokołu nr 25 z posiedzenia Rady Państwa 27 X 1983 r. 427 Tamże, brak sygn., s. 818, Protokół nr 22 z posiedzenia Rady Państwa z 16 XI 1984 r.


Państwa. Tworzyli go: przewodniczący Rady Państwa, zastępcy przewodniczącego Rady Państwa oraz sekretarz Rady Państwa.

Do zadań Prezydium Rady Państwa należały w szczególności: obowiązek pilnowania toku prac Rady Państwa i jej komisji, opracowywanie projektów planów pracy Rady Pań-stwa i jej komisji, ustalanie terminów posiedzeń i projektów porządków dziennych posie-dzeń Rady Państwa, okresowa ocena działalności Kancelarii Rady Państwa. Prezydium było też uprawnione do formułowania ustaleń, które przewodniczący Rady Państwa przed-stawiał na kolejnym posiedzeniu tego organu.

Normatyw rozszerzył uprawnienia przewodniczącego Rady Państwa w kolejnych za-pisach, a mianowicie: o wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska sędziego Sądu Najwyższego po przekroczeniu 70 lat życia i na dalsze zajmowanie stanowiska prokuratora po przekroczeniu 65 lat życia, a także zatwierdzanie uchwały wojewódzkich rad narodo-wych w sprawie podziału zadań między dzielnicowymi a miejską i innymi radami narodo-wymi oraz w sprawie ustalania zadań przekazanych radom narodowym stopnia podstawo-wego. Podejmowane przez przewodniczącego Rady Państwa decyzje miały formę uchwały Rady Państwa. W regulaminie zostały też określone obowiązki sekretarza i członków Rady Państwa.

Sekretarz Rady Państwa pełnił pieczę nad wykonywaniem uchwał Rady oraz wypełniał w tym zakresie zalecenia Rady i jej przewodniczącego, przedstawiał plany pracy Rady i komisji oraz koordynował tok prac komisji. Wchodził z urzędu w skład stałych komisji Rady Państwa.

Członkowie zobowiązani byli do uczestnictwa w pracach Rady Państwa, a w szczegól-ności w jej posiedzeniach i posiedzeniach komisji, do których zostali powołani. W razie nieobecności na posiedzeniach zobowiązani byli ją usprawiedliwić przed przewodniczą-cym Rady Państwa. Członkowie Rady Państwa byli uprawnieni do zgłaszania problemów, które wymagały omówienia na jej posiedzeniu428.

W ostatnim Regulaminie Rady Państwa na uwagę zasługują też drobne unormowania, które wcześniej nie występowały429.

Normatyw zwiększył liczbę komisji Rady Państwa z siedmiu do dziewięciu oraz roz-szerzył zakres zadań komisji prawnej i komisji rad narodowych o sprawy samorządu tery-torialnego. Wśród powołanych organów była komisja organów kontroli i spraw społeczno--zawodowych oraz komisja spraw listów, skarg i wniosków.

Zakres czynności komisji organów kontroli i spraw społeczno-zawodowych obejmował następujące zagadnienia: rozpatrywanie projektów aktów prawnych dotyczących Najwyż-szej Izby Kontroli, Państwowej Inspekcji Pracy, społecznej inspekcji pracy, kontroli publi-kacji i widowisk oraz związków zawodowych, informacji i sprawozdań z działalności wyżej

428 AP RP, KRP, brak sygn., s. 822, Ten obowiązek wynikał z pkt.3 § 11 Regulaminu Rady Państwa stano-wiącego załącznik do uchwały nr 114 Rady Państwa z 16 XI 1984 r.

429 Tamże, brak sygn. s. 821–822, Procedury podpisywania protokołów z posiedzeń Rady Państwa regu-lował zapis pkt.2 § 8, który stanowił, że w razie nieobecności przewodniczącego RP na posiedzeniu protokół podpisuje zastępca przewodniczącego RP, który przewodniczy obradom, a zapis pkt.3 § 8 dodawał, że w razie nieobecności sekretarza Rady Państwa na posiedzeniu protokół podpisuje tylko przewodniczący Rady Państwa.


wymienionych urzędów, nadzorowanie działalności organów kontroli i inspekcji w zakre-sie wykonywanym przez Radę Państwa oraz rozpatrywanie spraw związanych z zadaniami Rady Państwa wobec ruchu związkowego i działalności Centrum Studiów Związkowych.

Zakres obowiązków komisji prawnej rozbudowano o zagadnienia prawne przekazane przez Radę Państwa lub przewodniczącego Rady Państwa, informacje o działalności Sądu Najwyższego, sprawozdania z działalności Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratu-ry Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Naczelnej Rady Adwokackiej oraz o wnioski Mini-stra Sprawiedliwości o powołanie na stanowiska sędziów i wnioski Prokuratora Generalnego PRL o mianowanie prokuratorów. Komisja mogła w miarę potrzeby zapraszać na swoje po-siedzenia inną zainteresowaną komisję Rady Państwa lub poszczególnych jej członków.

Najbardziej rozbudowany zakres czynności miała komisja rad narodowych i samo-rządu terytorialnego. Oprócz dotychczasowych zadań projektodawca przewidział nowe czynności, takie jak podejmowanie – wspólnie z komisją prawną – działań zmierzających do zapewnienia zgodności innych aktów prawnych z ustawą o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, jak też poszanowania samodzielności i samorządności rad na-rodowych przez inne organy państwowe. Komisja zobowiązana była do rozpatrywania skarg na działalność wojewódzkich rad narodowych oraz wspólnie z komisją spraw listów, skarg i wniosków – spraw dotyczących systemu organizacji i skuteczności przyjmowania i załatwiania skarg i wniosków składanych do rad narodowych. Z upoważnienia Rady Pań-stwa komisja rad narodowych i samorządu terytorialnego rozpatrywała wnioski wojewódz-kich rad narodowych, kierowane do Rady Państwa o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, uchwałodawczej lub do rozstrzygania kwestii wymagającej ogólnopaństwowej regulacji. W jej gestii było też rozstrzyganie spraw związanych z tworzeniem, łączeniem oraz zno-szeniem gmin, miast i dzielnic w miastach, a także określenie siedzib rad narodowych w utworzonych jednostkach. Ona też rozstrzygała spory pomiędzy wojewódzkimi radami narodowymi a wojewodami na tle sprzecznych wytycznych, wydanych przez wojewódz-kie rady narodowe i nadrzędny organ administracji państwowej. Przygotowywała projekty uchwał Rady Państwa, dotyczące wyborów do rad narodowych i organów samorządu te-rytorialnego.

Rozstrzygnięcie ważne z punktu widzenia dotychczasowych uprawnień szefa Kancela-rii Rady Państwa zawierał ust. 4 § 26 Regulaminu Rady Państwa o treści: „szef Kancelarii Rady Państwa bierze udział w pracach Rady Państwa i jej Prezydium, w razie nieobecności sekretarza Rady Państwa wykonuje czynności, o których mowa w § 6 ust. 4”430. Czynności wykonywane w zastępstwie sekretarza Rady Państwa polegały na kierowaniu w imieniu przewodniczącego Rady Państwa zawiadomień i zaproszeń na posiedzenia Rady Państwa do członków Rady Ministrów, kierowników urzędów i instytucji, przedstawicieli organi-zacji społeczno-politycznych, rad narodowych oraz innych osób dla zreferowania spraw, udzielenia wyjaśnień lub wyrażenia opinii w sprawach będących przedmiotem obrad Rady Państwa. Zgodnie z tym zapisem wzrosła pozycja szefa Kancelarii Rady Państwa. Podlegał on bezpośrednio przewodniczącemu Rady Państwa. Z urzędu brał udział w posiedzeniach

430 Tamże, brak sygn., s. 827, Regulamin Rady Państwa, stanowiący załącznik do uchwały nr 114 z 16 XI 1984 r. w sprawie regulaminu Rady Państwa oraz protokołu nr 22 posiedzenia Rady Państwa z 16 XII 1984 r.


Rady Państwa i jego Prezydium. Udział w posiedzeniach tych organów pozwalał mu na znajomość problematyki, którą interesowały się obydwa organy, jak również stwarzał moż-liwość do przedstawiania spraw Kancelarii Rady Państwa, których rozstrzygnięcie wyma-gało decyzji jednego z tych organów.

Rada Państwa była też angażowana do realizacji zadań wynikających z programów i uchwał podejmowanych przez gremia partyjne431. Potwierdzeniem jest Uchwała Rady Państwa i Rady Ministrów z 7 maja 1985 r. w sprawie zapewnienia warunków skutecznej działalności Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej432. Inspekcja Robotniczo-Chłopska powoła-na została z inicjatywy PZPR (uchwała XVIII Plenum KC PZPR) uchwałą Rady Państwa i Rady Ministrów – jako społeczny organ kontroli przestrzegania zasad sprawiedliwości społecznej oraz socjalistycznej praworządności.

W 1985 r. ustąpił z funkcji przewodniczącego Rady Państwa profesor Henryk Jabłoń-ski. Przypuszczać należy, że rezygnację złożył 6 listopada 1985 r.433 Jego następcą został gen. Wojciech Jaruzelski, pełniący równocześnie funkcję I sekretarza KC PZPR i przewod-niczącego Komitetu Obrony Kraju. Zmiana na urzędzie przewodniczącego Rady Państwa wiązała się ze zmianą w organizacji i systemie prac tego urzędu. Nowy przewodniczą-cy, obciążony licznymi obowiązkami w związku z pełnionymi dotychczas funkcjami, na pierwszym posiedzeniu Rady Państwa 14 listopada 1985 r. powierzył obowiązki związane z bieżącym kierowaniem działalnością Rady Państwa jednemu z zastępców. Osobą zaufaną był Kazimierz Barcikowski. To on właśnie został upoważniony do zastępowania przewod-niczącego Rady Państwa w tych sprawach, które nie wymagały udziału przewodniczące-go. Pozostali zastępcy zostali upoważnieni do zastępowania przewodniczącego zgodnie z przydziałem zadań. Przyjęte przez Radę Państwa ustalenia zostały odnotowane w nocie dyplomatycznej, którą minister spraw zagranicznych skierował do przedstawicielstw dy-plomatycznych w Polsce. W nocie informował ich o dokonanych zmianach i o tym, że listy uwierzytelniające i odwołujące szefów przedstawicielstw dyplomatycznych akredyto-wanych przy Radzie Państwa przyjmowane będą przez zastępcę przewodniczącego Rady Państwa, Kazimierza Barcikowskiego, a w razie jego nieobecności przez innego zastępcę przewodniczącego Rady Państwa. Ta sama zasada obowiązywała w przypadku składanych przez szefów przedstawicielstw dyplomatycznych wizyt pożegnalnych. Drugi z zastępców przewodniczącego Rady Państwa, Tadeusz Szelachowski, otrzymał funkcję przewodniczą-cego w Krajowej Komisji Czynów Społecznych. Rada Państwa dokonała też aktualizacji składu stałych komisji w przyjętej Uchwale nr 112 z 14 listopada 1985 r.434

W pełnym zakresie nowy system funkcjonowania Rady Państwa zaczął realizować wyznaczone cele od stycznia 1986 r. Wynikały one z planu pracy Rady Państwa, którego

431 Dobry przykładem jest program socjalistycznej odnowy, nakreślony w uchwałach IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR obradującego 20 VII 1981 r.

432 DzU 1985, nr 10, poz. 82.433 Ostatnie posiedzenie Rady Państwa w którym uczestniczył H. Jabłoński odbyło się 30 X 1985 r.; por.

też AP RP, KRP, brak sygn., brak paginacji, Protokół nr 22 posiedzenia Rady Państwa 30 X 1985 r.; por. też Dzieje Głowy Państwa w Rzeczypospolitej w latach 1918–2000, zbiór i oprac. B. Sygit, Toruń 2001, s. 62–67.

434 AP RP, brak sygn. s. 5, Protokół nr 23 posiedzenia Rady Państwa z 14 XI 1985 r.


ramy wyznaczały wnioski przewodniczącego zgłoszone do planu pracy na 1986 r. na po-siedzeniu 12 grudnia 1985 r.435 Propozycje przewodniczącego do planu pracy dotyczyły spraw organizacyjnych i merytorycznych. W grupie spraw organizacyjnych była organi-zacja spotkań Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych z przewodniczą-cymi rad społecznych szkół wyższych. Kolejna z nich dotyczyła zorganizowania narady poświęconej problematyce praworządności z udziałem członków Rady Państwa, Prezy-dium Rady Krajowej PRON i Prezydium Rządu, której referentami mieli być przed-stawiciele Komitetu Rady Ministrów ds. Przestrzegania Prawa, Porządku Publicznego i Dyscypliny Społecznej. Analogiczną zasadę proponował zastosować w przypadku roz-patrywania informacji o skargach na instytucje wymiaru sprawiedliwości, które wpłynę-ły do Sejmu, KC PZPR, Rady Ministrów oraz do Rady Krajowej PRON. Potwierdzeniem przyjęcia tej praktyki było posiedzenie Rady Państwa 17 września 1987 r., poświęcone rozpatrzeniu informacji I prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Naczelnego Sądu Admi-nistracyjnego, ministra sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego PRL o problemach zawartych w listach, skargach i wnioskach, dotyczących działalności sądów i organów prokuratury w pierwszym półroczu 1987 r.436

W drugiej grupie mieściła się propozycja zmiany charakteru ceremonii wręczania dy-plomów profesorskich. Wnioskodawca postulował, aby ożywiać tę formę działania poprzez włączenie do ceremonii rozmowy i dyskusji z uczestnikami spotkania.

Oprócz wniosków przewodniczącego Rady Państwa, dotyczących zmian w jej funkcjo-nowaniu, była jeszcze jedna propozycja, którą zgłosił Piotr Stefański. Proponował on, aby na posiedzenia Rady Państwa, poświęcone podsumowaniu działalności wojewódzkich rad narodowych, byli zapraszani przewodniczący wojewódzkich rad narodowych tych woje-wództw, których problematyka miała być omawiana przez Radę Państwa (na jedno posie-dzenie zapraszać przedstawicieli dwóch województw).

Zmiany przeprowadzane w organizacji prac i systemie funkcjonowania Rady Państwa były okazją do dokonania 20 listopada 1986 r. nowelizacji Regulaminu Rady Państwa. Aktualizowany normatyw uwzględniał przyjęty na pierwszym posiedzeniu 14 listopada 1985 r. podział obowiązków między zastępców przewodniczącego Rady Państwa oraz przewidywał powołanie nowej Komisji Spraw Ochrony Środowiska Rady Państwa437. Za-daniem komisji było wywoływanie i ukierunkowywanie ruchu na rzecz ochrony przyrody, skupianie uwagi społecznej na tym, co społeczność lokalna może zrobić w zakresie ochro-ny środowiska poza oficjalnymi programami rządowymi. W tym zakresie Komisja Spraw Ochrony Środowiska miała współdziałać z Krajową Komisją Czynów Społecznych oraz z Sądem Konkursowym Konkursu „Mistrz Gospodarności”, obsługiwanym przez Biuro Prezydialne Kancelarii Rady Państwa. Kolejnym organem, utworzonym pod koniec lat

435 Tamże, brak sygn. s. 9, Protokół nr 25 posiedzenia Rady Państwa z 12 XII 1985 r., teczka: Protokoły Rady Państwa nr 15–25 za 1985 r.

436 Tamże, brak sygn. brak paginacji, Protokół nr 9 posiedzenia Rady Państwa z 17 IX 1987 r., teczka: Protokoły, uchwały Rady Państwa.

437 Tamże, Uchwała nr 102 Rady Państwa z 20 XI 1986 r. w sprawie zmian Regulaminu Rady Państwa, stanowiąca załącznik do protokołu nr 18 posiedzenia Rady Państwa z 20 XI 1986 r.


osiemdziesiątych, który miał wspierać działania Rady Państwa oraz rządu, było Biuro Stu-diów Strategicznych, którym kierował płk Wiesław Górnicki, podobnie jak wcześniej po-wołane Centrum Studiów Samorządowych w Warszawie i Centrum Studiów Związkowych w Warszawie. W grudniu 1986 r. gen. Wojciech Jaruzelski powołał Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa.

Analiza treści protokołów posiedzeń Rady Państwa daje podstawę do stwierdzenia, że po objęciu urzędu przewodniczącego Rady Państwa przez Wojciecha Jaruzelskiego bardziej widoczna jest, niż w okresie sprawowania tej funkcji przez jego poprzednika, transmisja treści uchwał KC PZPR. Potwierdza to koncepcja powołania rad społeczno--gospodarczych przy wojewódzkich radach narodowych, jako nowej formy i instrumentu umacniania „demokracji socjalistycznej”, wynikająca z uchwał X Zjazdu PZPR. Kon-cepcja ta zakładała, że formuła rad społeczno-gospodarczych przy wojewódzkich radach narodowych powinna być oparta o pozytywne doświadczenia Rady Społeczno-Gospo-darczej przy sejmie. Rada miała mieć charakter organu konsultacyjno-opiniodawczego i doradczego wojewódzkiej rady narodowej w zakresie węzłowych problemów społecz-no-gospodarczych województwa. Kolejnymi tworami były obywatelskie konwenty kon-sultacyjne przy wojewódzkich radach narodowych oraz powołani społeczni rzecznicy praw obywatelskich. Rada Państwa obrastała także w kolejne komitety i komisje. Po-twierdzeniem jest powołana na posiedzeniu Rady Państwa 15 grudnia 1986 r. Komisja Rady Państwa ds. Ochrony Środowiska, której odpowiedniki powoływano przy woje-wódzkich radach narodowych438.

Nowym zakresem działania naczelnego organu państwa w zakresie władzy wykonaw-czej były oficjalne zagraniczne wizyty państwowe przewodniczącego Rady Państwa i skła-dane na jej posiedzeniach informacje z ich przebiegu i osiągniętych rezultatów. Przewodni-czący Rady Państwa w latach 1985–1987 składał wizyty w krajach arabskich i we Francji. W 1987 r. gen. W. Jaruzelski odwiedził Japonię, Włochy i Stolicę Apostolską. Wizyta we Włoszech doszła do skutku w wyniku poparcia ze strony Stolicy Apostolskiej. Zdaniem przewodniczącego Rady Państwa wizyta we Włoszech, a zwłaszcza w Stolicy Apostol-skiej, została pozytywnie oceniona przez Episkopat i duchowieństwo. Sprawozdawca miał nadzieję, „że wizyty oraz ożywienie współpracy z zagranicą wpływają pozytywnie na po-prawę kondycji psychicznej społeczeństwa, gdyż zanika odczucie izolacji gospodarczej”439. Oczekiwał, że wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce wpłynie na konstruktywne współ-działanie i przyczyni się do uregulowania stosunków między Kościołem a państwem. Wi-zytę w Japonii przewodniczący Rady Państwa ocenił jako wydarzenie o dużym znaczeniu na światowej arenie politycznej, zwłaszcza w dziedzinie rozwijania współpracy i poprawy stosunków między Wschodem i Zachodem. Zdaniem sprawozdawcy wizyta przyczyniła

438 Tamże, brak sygn., s. 11, Uchwała nr 114 Rady Państwa z 15 XII 1986 r., stanowiąca załącznik do protokół nr 20 posiedzenia Rady Państwa z 15 XII 1986 r., powołała na podstawie § 13 regulaminu wprowadzo-nego uchwałą nr 102 z 20 XI 1986 r. w sprawie zmiany regulaminu, Komisję Spraw Ochrony Środowiska Rady Państwa, złożoną z 45 osób.

439 Tamże, 1042/1, brak paginacji, Protokół nr 1 posiedzenia Rady Państwa z 30 I 1987 r.


się do umocnienia międzynarodowej pozycji Polski440. Sprawozdań z wcześniejszych wizyt zagranicznych przewodniczącego Rady Państwa nie odnotowano w protokołach posiedzeń.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że Rada Państwa utworzo-na po raz pierwszy na podstawie ustawy zasadniczej z 19 lutego 1947 r., zwanej Małą Konstytucją, jako naczelny organ państwowy na czele z prezydentem jako jednoosobo-wą głową państwa, zasadniczo różniła się kompetencjami od Rady Państwa, utworzonej w 1952 r. w związku z zapisami Konstytucję PRL z 22 lipca 1952 r., która zmieniła jej status. W świetle przepisów ustawy zasadniczej Rada Państwa jako naczelny organ władzy państwowej stała się kolegialną głowa państwa. Status tego organu był charakterystyczny dla ustrojów państw bloku komunistycznego. Powołany naczelny organ władzy państwo-wej funkcjonował pod nazwą Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Odręb-ność tych organów polegała także na sposobie powoływania jego składu. Członkostwo w Radzie Państwa do 1952 r. wynikało z urzędu w związku z pełnieniem funkcji marszałka sejmu i jego zastępstwa. Radę Państwa od 1952 r. wybierał sejm.

Rada Państwa podlegała z mocy prawa sejmowi. W praktyce było inaczej. Pozycja Rady Państwa, podobnie jak i sejmu, zależała od elit rządzących. Była pewna współzależność po-między Radą Państwa i sejmem. Jeśli sejm tracił pozycję w zarządzaniu państwem, to wów-czas rosła rola Rady Państwa. Tak właśnie było w latach 1947–1952, kiedy w jednym ręku skupiono trzy funkcje: prezydenta, funkcję przewodniczącego Rady Państwa i przewodni-czącego PZPR, partii sprawującej kierowniczą rolę w państwie. Praktyka łączenia stano-wisk (partyjnych i państwowych) utrzymała się do 1957 r., aczkolwiek w 1954 r. Bolesław Bierut zrezygnował ze stanowiska premiera, które powierzono Józefowi Cyrankiewiczowi. Podobnie było w latach siedemdziesiątych, gdy premierem rządu został Piotr Jaroszewicz. Zmiana nastąpiła dopiero w 1980 r., gdy podporządkowano Najwyższą Izbę Kontroli sej-mowi. Działalność Rady Państwa opierała się na zasadzie kolegialności. Obradowała ona na posiedzeniach plenarnych i w stałych komisjach, będących jej wewnętrznymi organami pomocniczymi, których zadaniem było przygotowanie materiałów i wniosków. Radę Pań-stwa reprezentował przewodniczący lub jego zastępca. Przewodniczący Rady Państwa i jej sekretarz podpisywali dekrety wydawane między sesjami. Przewodniczący Rady Państwa zarządzał ogłoszenie dekretu w Dzienniku Ustaw. Rada Państwa sprawowała zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Kadencja Rady Państwa odpowiadała cyklom pracy sejmu.

Od początku 1989 r. prowadzone były przygotowania do planowanych zmian ustrojo-wych. Efektem tych prac były uchwalone przez sejm akty prawne, a mianowicie: Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL441 reaktywującą senat i urząd prezydenta, nowa ordynacja wyborcza do sejmu i senatu. oraz Ustawa z 29 maja 1989 r. o przekazaniu dotychczasowych kompetencji Rady Państwa Prezydentowi Polskiej Rzeczypospolitej Lu-dowej i innym organom442. W czerwcu odbyły się wybory do obu izb. W oparciu o art. 14

440 Tamże, brak sygn., Protokół nr 7 posiedzenia Rady Państwa z 10 VII 1987 r., teczka: Protokoły Rady Państwa od nr 7–14 z 1987 r.

441 DzU 1989. nr 19, poz. 101.442 DzU 1989, nr 34. poz. 178.


ust. 1 ustawy z 7 kwietnia 1989 r. przywrócono urząd Prezydenta PRL. Funkcję tę objął 19 czerwca 1989 r. dotychczasowy Przewodniczący Rady Państwa gen. Wojciech Jaruzelski.

Rada Państwa w związku z restytuowaniem urzędu Prezydenta stosownie do art. 3 Usta-wy z 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL oraz art. 20 wyżej powołanej Ustawy z 29 maja 1989 r. o przekazaniu dotychczasowych kompetencji Rady Państwa przyjęła Uchwałę nr 70 z 19 czerwca 1989 r. w sprawie Kancelarii Rady Państwa443. Zapis pkt. 1 § 1 tej uchwały zobowiązał Kancelarię Rady Państwa do wykonywania zadań określonych w statucie do dnia objęcia urzędu prezydenta PRL. W dniu następnym po tej dacie Kancelaria Rady Państwa zo-stała postawiona w stan likwidacji, zgodnie z zapisem pkt. 2 § 1 uchwały. Zapis tego samego punktu uchwały dopuszczał zmianę regulacji w tym zakresie. Wymagała ona jednak decyzji prezydenta PRL. Zasady i termin likwidacji Kancelarii Rady Państwa, tryb i formy przeka-zania środków budżetowych, majątkowych i akt spraw w toku miał określić Jerzy Breitkopf, szef Kancelarii Rady Państwa, wyznaczony na jej likwidatora, w porozumieniu z szefem Kancelarii Prezydenta. Ten obowiązek wynikał z zapisu w pkt. 3 § 1 uchwały. Likwidacja Kancelarii Rady Państwa nastąpiła 19 lipca 1989 r. w związku z powołaniem w dniu na-stępnym J. Breitkopfa przez Prezydenta PRL na zastępcę szefa Kancelarii Prezydenta PRL. Szefem Kancelarii Prezydenta PRL został mianowany 21 lipca 1989 r. gen. Michał Janiszew-ski. Pracownicy Kancelarii Rady Państwa otrzymali najpierw wypowiedzenia, a w kolejnych miesiącach zostali ponownie zatrudnieni w Kancelarii Prezydenta. Z końcem 1989 r. zmie-niono nazwę państwa polskiego na Rzeczpospolitą Polską444. Ostatecznie 1 stycznia 1990 r. przestała istnieć Polska Rzeczypospolita Ludowa.

2.2. Organizacja Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989

Organem wspomagającym Radę Państwa była Kancelaria, którą utworzono na podstawie uchwały z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w jeden organ pod nazwą Kancelaria Rady Państwa445. Ta sama uchwała nadała nowemu organowi Tymczasowy statut organizacyjny. Zgodnie ze statutem Kancelaria Rady Państwa była organem pomocniczym sejmu i Rady Państwa. W skład Kancelarii Rady Państwa wchodziły następujące komórki organizacyjne:

1. Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa,2. Wydział Kadr, 3. Wydział Ogólny,4. Biuro Organizacji i Inspekcji,5. Biuro Parlamentarne,6. Biuro Prawne, 7. Biuro Odznaczeń,8. Biuro Listów i Zażaleń,

443 AP RP, KRP, brak sygn., s. 334, Uchwała nr 70 Rady Państwa z 19 VI 1989 r. w sprawie Kancelarii Rady Państwa.

444 DzU 1989, nr 75, poz. 444, Ustawa z 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL.445 Tamże, 859/613, s. 2–8, Protokół nr 8 posiedzenia Rady Państwa z 5 VIII 1952 r.


9. Biuro Gospodarczo-Administracyjne, 10. Biblioteka Sejmowa, 11. Redakcja pisma „Rady Narodowe”, 12. Redakcja pisma „Ustawodawstwo Polskie”.Struktur organizacyjną Kancelarii Rady Państwa ilustruje schemat 7.

Schemat 7. Struktura organizacyjna Kancelarii Rady Państwa w 1952 r.

Źródło: MF 1952, A-73, poz. 158, Uchwała Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r.

Rada Państwa Przewodniczący Rady Państwa Sejm PRL

Kancelaria Rady Państwa

Referat Osobowy Gabinet Przewodniczącego RP

Referat Uposażeń Wydział Kadr Wydział Prac Parlamentarnych

Referat Akcji Socjalnej Wydział Ogólny Wydział Stenografii i Diariusza

Samodzielny Referat Podawczy

Biuro Organizacji i Inspekcji

Wydział Prac Ustawodawczych

Kancelaria Tajna Biuro Parlamentarne Wydział Ułaskawień

Archiwum Biuro Prawne Sam. Referat Spraw Obywatelstwa

Hala Maszyn Biuro Odznaczeń Wydział Analiz i Opracowania Wniosków

Powielarnia Biuro Listów i Zażaleń Wydział Wykonawczy

Wydział Organizacji Biuro Gospodarczo- -Administracyjne Kartoteka Odznaczonych

Zespół Inspektorów Bibliteka Sejmowa Zespół Referentów

Sam. Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej

Redakcja „Rady Narodowe”

Wydział Sprawozdawczości i Statystyki

Wydział Finansowo- -Budżetowy

„Redakcja Ustawodawstwa Polskiego” Wydział Prasowy

Wydział Gospodarczy Samodzielny Referat Ogólny

Wydział Techniczny Samodzelny Referat Ogrodów

Samodzielny Referat Uzupełniania Księgozbioru

Wydział Nieruchomości Straż MarszałkowskaSamodzielny Referat

Opracowywania Księgozbioru

Samodzielny Referat Inwestycyjny

Samodzielny Referat Czytelni i Biblioteki

Podręcznej


Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa załatwiał sprawy związane ze stanowiskiem przewodniczącego i członków Rady Państwa oraz kierował pracami ich sekretariatów.

Wydział Kadr odpowiadał za sprawy osobowe, uposażeń, ewidencji i statystyki pra-cowników Kancelarii Rady Państwa, załatwiał sprawy socjalne oraz kontrolował dyscy-plinę pracy. W strukturze Wydziału Kadr funkcjonowały trzy referaty: Referat Osobowy, Referat Uposażeń i Referat Akcji Socjalnej.

Sprawy związane z obsługą biurową Kancelarii Rady Państwa i sejmu należały do Wy-działu Ogólnego. Zakres działania Wydziału obejmował przyjmowanie i ekspedycję kore-spondencji jawnej oraz tajnej, prowadzenie archiwum, hali maszyn i powielarni. W struk-turze Wydziału rozwijały działalność następujące komórki organizacyjne: Samodzielny Referat Podawczy, Kancelaria Tajna, Archiwum, Hala Maszyn, Powielarnia.

Zwierzchni nadzór nad radami narodowymi był realizowany w ustalonym zakresie przez Biuro Organizacji i Inspekcji. Były to czynności pomocnicze, związane z opieką nad prawidłowością wyborów do rad narodowych, organów wykonawczych i komisji rad na-rodowych. Biuro udzielało organom wykonawczym i komisjom rad narodowych pomo-cy i instruktażu w zakresie przygotowania sesji rad i posiedzeń komisji poprzez pomoc w przygotowaniu materiałów i projektów uchwał sesji i komisji oraz utrzymywaniu łącz-ności radnych z wyborcami. Biuro Organizacji i Inspekcji przygotowywało materiały do decyzji Głównej Komisji Kwalifikacyjnej przy Radzie Państwa, w związku z realizacją zapisów Ustawy z 23 lipca 1945 r. o zasiłkach i pomocy dla osób pozostałych po uczest-nikach ruchu podziemnego i partyzanckiego446 i Dekretu z 13 listopada 1945 r. o zasiłkach i pomocy dla ofiar wrogów demokratycznego ustroju Polski447, a także obsługiwało po-siedzenia komisji w zakresie kancelaryjnym. W strukturze Biura Organizacji i Inspekcji funkcjonowały: Wydział Organizacji, Zespół Inspektorów i Samodzielny Referat Głównej Komisji Kwalifikacyjnej.

Biuro Prac Parlamentarnych dzieliło się na wydziały: Prac Parlamentarnych, Stenogra-fii i Diariusza. Zakres działania Biura Parlamentarnego obejmował czynności pomocnicze związane ze zwoływaniem sesji sejmu, obradami sejmu i komisji sejmowych oraz opraco-wywaniem protokołów, stenogramów i diariuszów z posiedzeń sejmu i komisji sejmowych.

Biuro Prawne wykonywało czynności pomocnicze w sprawach: ustawodawczych, usta-lania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, stosowania prawa łaski oraz orzekania w sprawach obywatelstwa polskiego. Biuro Prawne sporządzało protokoły posiedzeń Rady Państwa i przygotowywało opinie prawne dla potrzeb biur i wydziałów Kancelarii Rady Państwa. W ramach Biura Prawnego działały: Wydział Prac Ustawodawczych, Wydział Ułaskawień i Samodzielny Referat Spraw Obywatelstwa.

Biuro Odznaczeń wykonywało czynności pomocnicze związane z nadawaniem odzna-czeń państwowych, a w szczególności: analizowało i opracowywało wnioski odznacze-niowe, sporządzało projekty decyzji o nadaniu odznaczeń, wypełniało decyzje o nadaniu odznaczeń, czuwało nad należytym wręczaniem nadanych odznaczeń oraz prowadzeniem

446 DzU 1945, nr 30, poz. 180.447 DzU 1945, nr 51, poz. 294.


ewidencji osób odznaczonych. Biuro dzieliło się na Wydział Analizy i Opracowania Wnio-sków oraz Wydział Wykonawczy i Kartoteki.

Biuro Listów i Zażaleń wykonywało czynności określone w Uchwale nr 8 Rady Pań-stwa z 22 lutego 1951 r. w sprawie organizacji i regulaminu działania Biura Listów i Za-żaleń448. W strukturze organizacyjnej Biura Listów i Zażaleń funkcjonowały następujące zespoły: Zespół Referentów, Zespół Prasowy, Zespół Sprawozdawczości i Statystyki. Ze-spół Referentów był powoływany przez szefa Kancelarii Rady Państwa według podziału rzeczowego, w zależności od charakteru napływających skarg i zażaleń.

Biuro Gospodarczo-Administracyjne zapewniało obsługę administracyjno-finansową Kancelarii Rady Państwa i sejmu. Do jego zakresu działania należały sprawy finansowo--budżetowe i gospodarczo-administracyjne Kancelarii, a w szczególności: opracowanie, wykonywanie i kontrola wykonania budżetu Kancelarii Rady Państwa, obsługa rachunko-wo-kasowa, realizacja planu inwestycyjnego, konserwacja, remont i zarządzanie budyn-kami i nieruchomościami (ogrodami). Zadania Biura były podzielone pomiędzy Wydział Finansowo-Budżetowy, Wydział Gospodarczy, Wydział Techniczny, Wydział Nieruchomo-ści oraz Samodzielny Referat Inwestycyjny, Referat Ogrodów oraz Straż Marszałkowską.

Biblioteka Sejmowa gromadziła, opracowywała i udostępniała wydawnictwa krajowe i zagraniczne, ze szczególnym uwzględnieniem nauk społeczno-politycznych i publikacji urzędowych. W ramach Biblioteki funkcjonowały samodzielne Referaty: Ogólny, Uzupeł-nienia Księgozbioru, Opracowania Księgozbioru, Czytelni i Biblioteki Publicznej.

Redakcja „Rady Narodowe” wydawała dwutygodnik „Rady Narodowe”. Redakcja „Ustawodawstwo Polskie” wydawała pismo, zawierające teksty polskich ustaw, dekretów i rozporządzeń w językach obcych.

W strukturach organizacyjnych biur funkcjonowały sekretariaty biur, które zapewniały obsługę kancelaryjną, zaopatrywały wydziały i samodzielne referaty w urządzenia i mate-riały biurowe, załatwiały też sprawy doraźnie zlecone przez dyrektora biura. Szczegółowy podział czynności pomiędzy komórkami organizacyjnymi oraz tok urzędowania w Kance-larii Rady Państwa określała instrukcja wydana przez szefa Kancelarii Rady Państwa.

Rozwiązania przyjęte w Tymczasowym statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Pań-stwa, który obowiązywał od 5 sierpnia 1952 r., nie zostały w pełni przeniesione do tekstu Regulaminu Rady Państwa uchwalonego 10 grudnia 1952 r. W niektórych kwestiach były rozbieżności. Potwierdzeniem jest zapis w Regulaminie przyznający sekretarzowi Rady Państwa uprawnienia do kierowania pracami Kancelarii Rady Państwa, gdy tymczasem statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa uprawnienia te wiązał z funkcją szefa Kan-celarii Rady Państwa. W praktyce pracami Kancelarii Rady Państwa kierował sekretarz Rady Państwa. Oba normatywy obowiązywały, niezależnie od istniejących różnic. Opra-cowaniem nowego statutu zajęto się dopiero w 1955 r., przy okazji zmian dokonanych w zakresach czynności komórek organizacyjnych Kancelarii Rady Państwa. Nowy pro-jekt statutu organizacyjnego uwzględniał przeobrażenia, jakie nastąpiły w organizacji tego urzędu oraz dostosował jego strukturę organizacyjną do aktualnych potrzeb. Zastosowane w tym dokumencie rozwiązania były przedmiotem dyskusji na posiedzeniu Rady Państwa

448 MP 1951, nr A–1, poz. 1.


27 lipca 1955 r.449 Normatyw uchwalono po wprowadzeniu drobnych zmian. Modyfikacja statutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa zlikwidowała różnice w zapisach pomię-dzy Regulaminem Rady Państwa z 10 grudnia 1952 r. a Tymczasowym statutem organiza-cyjnym oraz dostosowała zawarte w nim procedury do aktualnych potrzeb.

Kancelaria Rady Państwa otrzymała status organu wykonawczego i pomocniczego Rady Państwa. Zakres czynności obejmował obsługę działalności Rady Państwa oraz Sej-mu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Dokonane zmiany znalazły potwierdzenie w strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa. W nowej organizacji organu pomocniczego i wykonawczego Straż Marszałkow-ska otrzymała samodzielność. Dotychczasową nazwę Biura Parlamentarnego zastąpiono terminem Biuro Sejmu. W miejsce zlikwidowanego Biura Organizacji i Inspekcji utworzo-no Biuro Rad Narodowych. Przekształcono Biuro Gospodarczo-Administracyjne w Biuro Budżetowo-Administracyjne. Zlikwidowano też Redakcję wydawnictwa „Ustawodawstwo Polskie”.

Zakres działania Biura Sejmu obejmował czynności przygotowawcze i wykonawcze, związane z pracą Sejmu i jego organów: Prezydium Sejmu, Rady Seniorów i komisji sej-mowych. Biuro Sejmu zaopatrywało posłów w niezbędne materiały biurowe, sporządzało sprawozdania, protokoły i stenogramy z posiedzeń sejmu i jego organów. W porozumieniu z Prezydium Sejmu udzielało pomocy wojewódzkim zespołom poselskim. W ramach Biura Sejmu funkcjonowały trzy wydziały: Wydział Prac Sejmowych i Komisyjnych, Wydział Prac Wojewódzkich Zespołów Poselskich oraz Wydział Stenografii i Wydawnictw.

Zmieniono nazwę wydziałów funkcjonujących w strukturze wewnętrznej Biura Od-znaczeń. Dotychczasowy Wydział Analiz i Opracowania Wniosków przemianowano na Wydział Wniosków, a Kartoteki Odznaczonych przekształcono w Wydział Ewidencji i Sta-tystyki oraz powołano nowy wydział, który nazwano Wykonawczy.

Biuro Rad Narodowych miało szeroki zakres obowiązków. Obejmował on czynności przygotowawcze i wykonawcze związane ze sprawowaniem przez Radę Państwa zwierzch-niego nadzoru nad radami narodowymi. W szczególności polegały one na czuwaniu nad prawidłowym przebiegiem wyborów do rad narodowych, wyborów prezydiów i komisji rad narodowych. Biuro Rad Narodowych rozpatrywało także sprawozdania rad narodo-wych oraz udzielało im pomocy i instruktażu w sprawach sesji, pracy komisji oraz więzi radnych z wyborcami. Wytyczało kierunki prac rad narodowych w dziedzinie kontroli spo-łecznej. Wykonywało nadzór nad zgodnością z prawem i zasadniczą linią polityki państwa uchwał rad narodowych i ich prezydiów. Ono też koordynowało czynności instruktażowe w stosunku do rad narodowych z czynnościami podejmowanymi przez Urząd Rady Mini-strów w odniesieniu do prezydiów rad narodowych. Powyższe zadania były realizowane przez Wydział Organizacji i Zespół Instruktorów Biura Rad Narodowych.

Zwiększył się zakres obowiązków Biura Budżetowo-Administracyjnego o zagadnienia z zakresu spraw finansowych i budżetu sejmu i Rady Państwa. Biuro nadal odpowiadało za utrzymanie porządku na terenie gmachów sejmu i Rady Państwa. Funkcjonujące w ramach

449 AAN, KRP, 49/9, s. 261, 295–300, 304, 329–333, Protokół nr 15/55 posiedzenia Rady Państwa z 27 VII 1955 r., por. też tamże, 31/29, s. 1–33, 38–48, 56–62.


tego Biura dwa wydziały: Wydział Techniczny i Wydział Inwestycyjny połączono w jeden wydział o nazwie Wydział Techniczno-Inwestycyjny. Wydzielono także w odrębną komór-kę organizacyjną – Stację Obsługi Samochodów.

Likwidacji uległ Wydział Prasowy funkcjonujący w ramach Biura Listów i Zażaleń. Pozostały natomiast w strukturze Biura: Izba Przyjęć, Wydział Sprawozdawczy i Zespoły Referentów, tworzone według podziału rzeczowego, w zależności od charakteru napływa-jących skarg i wniosków.

Strukturę wewnętrzną Biblioteki Sejmowej rozbudowano o Referat Archiwum i Maga-zynów.

Niewielkie zmiany nastąpiły także w zakresach czynności pozostałych komórek orga-nizacyjnych. Z zakresu czynności Gabinetu Przewodniczącego Rady Państwa wyłączono obsługę członków Rady Państwa i prowadzenie ich sekretariatów.

Obsługę i prowadzenie sekretariatów zastępców przewodniczącego i sekretarza Rady Państwa powierzono Wydziałowi Ogólnemu Kancelarii Rady Państwa, natomiast funkcjo-nujący w ramach tego Wydziału Samodzielny Referat Podawczy przekształcono w Kance-larię Główną. Zmieniono też nazwę Referatu Archiwum na Składnicę Akt. Nadal w ramach Wydziału Ogólnego funkcjonowała Kancelaria Tajna, Hala Maszyn i Powielarnia.

Regulamin organizacyjny Kancelarii Rady Państwa przyznał dyrektorom biur i naczel-nikom samodzielnych wydziałów uprawnienia do wydawania instrukcji w sprawie szcze-gółowego podziału czynności w ramach biur i samodzielnych wydziałów. Dotychczas takie uprawnienia posiadał jedynie szef Kancelarii Rady Państwa.

Zadania Kancelarii Rady Państwa były realizowane przez 427 osobowy zespół pracow-niczy. W tej grupie było 232 pracowników umysłowych i 195 pracowników fizycznych450.

W związku z zapisem art. 27 nowego regulaminu sejmu z 1957 r.451, który reaktywował zlikwidowany w 1952 r. organ pod nazwą Kancelaria Sejmu i nadawał mu status orga-nu pomocniczego i wykonawczego w stosunku do Prezydium Sejmu, w Kancelarii Rady Państwa przeprowadzono weryfikację zadań z zakresu obsługi działalności sejmu. W jej wyniku ograniczono zadania Kancelarii Rady Państwa do czynności związanych z obsługą działalności Rady Państwa. Zadania związane z obsługą aktywności sejmu miała przejąć Kancelaria Sejmu, jednak podjęta decyzja w istocie miała charakter formalny. W rzeczy-wistości proces rozdzielania zadań pomiędzy Kancelarię Sejmu i Kancelarię Rady Państwa następował powoli. Niektóre usługi świadczone przez Kancelarię Rady Państwa na rzecz sejmu ustały dopiero w związku z likwidacją Rady Państwa w 1989 r. Do takich usług na-leżała obsługa dziennika podawczego i opieka nad zasobem archiwum sejmu. W zamian za to Kancelaria Sejmu świadczyła usługi na rzecz Kancelarii Rady Państwa w ramach zadań, które przejęła. Potwierdzeniem są wydawane przez szefów obu Kancelarii zarządzenia re-gulujące kwestie wspólne dla obu urzędów.

Nowelizacja Regulaminu Rady Państwa w lutym 1957 r. była powodem do zmian w Sta-tucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa. Przedłożony na posiedzeniu 18 kwietnia 1957 r. projekt zmian w Statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa odnosił się do

450 AAN, KRP, 58/37, s. 1, Notatka do preliminarz budżetowego Kancelarii Rady Państwa z 27 III 1957 r. 451 Spis posłów na Sejm i Regulamin Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Sejm PRL, Warszawa 1957.


§ 8 ust. 1 i postulował rozszerzenie tego paragrafu o sformułowanie o treści: [do zakresu działania Biura Prawnego należą czynności przygotowawcze i wykonawcze – uwaga T.F.] „powoływania sędziów, mianowania i odwoływania pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach, ratyfikowania umów międzynarodowych i udzielania pełnomocnictw do ich zawierania”452. Drugą inicjatywę zmiany w statucie Kancelarii zgłosili członkowie Rady Państwa. Wnioskodawcy proponowali wykreślenie Izby Przyjęć ze struktury orga-nizacyjnej Biura Listów i Zażaleń wymienionej w § 10 ust. 2 statutu. Po przeprowadzo-nej dyskusji Rada Państwa przyjęła Uchwałę nr 36 z 18 kwietnia 1957 r. o następującej treści: „Rada Państwa postanawia 1) nadać Kancelarii Rady Państwa statut organizacyj-ny w brzmieniu załącznika do niniejszego protokołu z następującą zmianą: w § 10 ust. 2 skreśla się wyrazy Izba Przyjęć, 2) uchylić statut organizacyjny nadany Kancelarii Rady Państwa 27 lipca 1955 r.”453. Uchwalony w kwietnia 1957 r. Statut organizacyjny Kance-larii Rady Państwa różnił się od tekstu pierwotnego z 1955 r. poprawkami wniesionymi przez projektodawcę i przez członków Rady Państwa. W przyjętym normatywie pominięto zapisy z § 1 i § 3 mówiące o świadczonych przez Kancelarię Rady Państwa usługach na rzecz sejmu. Wykreślono też komórki organizacyjne sejmu, które funkcjonowały w ramach struktury organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa: Biuro Sejmu, Bibliotekę Sejmową oraz Straż Marszałkowską, obsługujące organy sejmu, a z kolejnych paragrafów wykreślono zapisy określające ich zakresy działania.

Usunięte z tekstu Statutu Kancelarii Rady Państwa zapisy dotyczące zobowiązań Kan-celarii Rady Państwa na rzecz sejmu zastąpiono sformułowaniem odnotowanym w § 15 stanowiącym, że „do czasu wydania odmiennych zarządzeń, Biuro Budżetowo-Admini-stracyjne, Wydział Kadr i Wydział Ogólny wykonywać będą należące do nich czynności również w ramach Kancelarii Sejmu”454.

Z dniem 1 stycznia 1961 r. szef Kancelarii Rady Państwa utworzył gospodarstwo po-mocnicze pod nazwą Ośrodek Ogrodniczy Kancelarii Rady Państwa z siedzibą w Warsza-wie455, które przejęło część zadań wcześniej realizowanych przez komórki organizacyjne funkcjonujące w ramach Biura Budżetowo-Administracyjnego.

Wzrost uprawnień komisji Rady Państwa, a także przewodniczącego Rady Państwa w 1965 r. potwierdzony został zmianami odpowiednich zapisów Regulaminu Rady Pań-stwa uchwalonego 26 czerwca 1965 r.456. Zgodnie z zapisami tego dokumentu dokonano zmian w strukturze organizacyjnej Kancelarii, w celu dostosowania jej do aktualnych po-trzeb. Nową strukturę organizacyjną Kancelarii Rady Państwa tworzyły następujące ko-mórki organizacyjne:

452 AAN, KRP, 46/1 s. 382, Statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa.453 Tamże, 46/1, s. 331, Protokół nr 10 posiedzenia Rady Państwa z 18 IV 1957 r.454 AAN, KRP, 46/1, s. 331, 381–385, Protokół nr 10/57 z posiedzenia Rady Państwa w dniu 18 IV 1957 r. 455 Tamże, sygn. brak, Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 29 XII 1961 r. w sprawie utwo-

rzenia gospodarstwa pomocniczego pod nazwą Ośrodek Ogrodniczy Kancelarii Rady Państwa, teczka: Pisma okólne, zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1960–1974.

456 Tamże, 61/259, s. 48–59, Protokół nr 11 z posiedzenia Rady Państwa 26 VI 1965 r.; por. też AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, teczka: Organizacja przepisy.


1. Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa, 2. Biuro Organizacyjne,3. Biuro Rad Narodowych.4. Biuro Prawne,5. Biuro Ułaskawień,6. Biuro Odznaczeń Państwowych,7. Redakcja pisma „Rady Narodowe”,8. Biuro Budżetowo-Administracyjne. Pracami Gabinetu i biur kierowali dyrektorzy, którzy ponosili odpowiedzialność za ich

wyniki. Dyrektor Gabinetu podlegał bezpośrednio przewodniczącemu Rady Państwa. Do zakresu działania Biura Organizacyjnego należały sprawy związane z wewnętrzną

organizacją pracy Kancelarii Rady Państwa, sprawy osobowe i związane z przyjmowa-niem i załatwianiem skarg i wniosków oraz czynności kancelaryjne, a także prowadzenie sekretariatów zastępców przewodniczącego i sekretarza Rady Państwa. Wcześniej za ich wykonanie odpowiadał Wydział Ogólny. Biuro Organizacyjne dzieliło się na Wydziały:

1. Wydział Skarg i Wniosków z Izbą Przyjęć,2. Wydział Spraw Osobowych,3. Wydział Ogólny, któremu podlegały: Kancelaria Główna i Kancelaria Tajna, Skład-

nica Akt, Hala Maszyn i Powielarnia.Nie zmieniły się natomiast kompetencje Biura Rad Narodowych. Utrzymano także jego

strukturę organizacyjną.Do zakresu działania Biura Prawnego należały czynności przygotowawcze i wykonaw-

cze związane z kompetencjami Rady Państwa w sprawach: zarządzania wyborów do sejmu i rad narodowych, zwoływania sesji sejmu, zagadnień legislacyjnych, ustalania powszech-nie obowiązującej wykładni ustaw. Biuro Prawne pełniło też nadzór nad działalnością Najwyższej Izby Kontroli i Prokuratury PRL, ratyfikowaniem umów międzynarodowych i udzielaniem pełnomocnictw do ich zawierania, mianowaniem i odwoływaniem pełno-mocnych przedstawicieli PRL w innych państwach, obsadzaniem stanowisk przewidzia-nych ustawami. Do obowiązków Biura Prawnego należał także nadzór nad zatwierdzaniem wyboru członków Polskiej Akademii Nauk, nadawaniem i zezwalaniem na zmianę obywa-telstwa polskiego, nadawaniem stopni oficerskich, nadawaniem sztandarów jednostkom wojskowym. Oprócz głównych czynności Biuro Prawne wypełniało czynności pomocni-cze, związane z przygotowaniem i zwoływaniem posiedzeń Rady Państwa oraz opracowa-niem protokołów z tych posiedzeń. Biuro Prawne sporządzało opinie prawne na potrzeby innych biur w Kancelarii Rady Państwa. Biuro Prawne nie posiadało wewnętrznej struktury organizacyjnej.

Biuro Ułaskawień było komórką organizacyjną bezwydziałową. Zakres działania Biura Ułaskawień obejmował czynności przygotowawcze i wykonawcze w sprawach związa-nych ze stosowaniem przez Radę Państwa prawa łaski.

Do zakresu działania Biura Odznaczeń Państwowych należały czynności przygoto-wawcze i wykonawcze, związane z nadawaniem przez Radę Państwa orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, a w szczególności analiza i opracowanie wniosków odznaczenio-wych, sporządzanie projektów uchwał Rady Państwa w tych sprawach, wykonywanie pod-


jętych uchwał, czuwanie nad terminowym wręczaniem nadanych orderów i odznaczeń oraz prowadzenie ewidencji i statystyki osób odznaczonych. Biuro Odznaczeń Państwowych nie miało wewnętrznej struktury.

Redakcja pisma „Rady Narodowe” redagowała tygodnik poświęcony problemom pracy rad narodowych.

Zakres czynności Biura Budżetowo-Administracyjnego w niewielkim zakresie uległ zmianie w stosunku do poprzedniego. Oprócz dotychczasowych obowiązków Biuro zapew-niało obsługę administracyjno-techniczną w sprawach reprezentacyjnych (wizyty, przyję-cia itp.) oraz nadzorowało działalność ośrodka ogrodniczego, prowadzonego na zasadach rozrachunku gospodarczego. W skład Biura Budżetowo-Administracyjnego wchodziły:

1. Wydział Finansowy, 2. Wydział Techniczno-Inwestycyjny,3. Wydział Gospodarczy,4. Wydział Nieruchomości, 5. Sekcja obsługi samochodów. W biurach funkcjonowały sekretariaty, które zapewniały obsługę kancelaryjną, miały

pieczę nad zaopatrzeniem biur w urządzenia i materiały kancelaryjne oraz załatwiały spra-wy doraźne, zlecone przez dyrektorów biur.

Szczegółowy zakres działania i organizację pracy biur określała instrukcja szefa Kan-celarii Rady Państwa, wydana za zgodą sekretarza Rady Państwa. Potwierdzeniem jest Instrukcja w sprawie podziału czynności, szczegółowego zakresu obowiązków i odpowie-dzialności pracowników Biura Budżetowo-Administracyjnego z 31 marca 1960 r.457

Analogicznie jak w Statucie organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa z 1957 r. umiesz-czono w § 16 zastrzeżenie, że do czasu wydania zarządzeń zmieniających dotychczasowe ustalenia, Biuro Organizacyjne oraz Biura Budżetowo-Administracyjne Kancelarii Rady Państwa wykonują należące do nich czynności również w zakresie obsługi Kancelarii Sej-mu. Wyjątek stanowiły sprawy skarg i wniosków skierowanych do Sejmu PRL i jego orga-nów, których załatwianie należało do zakresu czynności Biura Prawnego Sejmu.

Nowelizacja regulaminu Rady Państwa dokonana Uchwałą nr 38 Rady Państwa z 16 lipca 1969 r. była pretekstem do modyfikacji struktury organizacyjnej organu pomocni-czego i wykonawczego. Dokonał jej szef Kancelarii Rady Państwa Zarządzeniem nr 2 z 1 grudnia 1969 r. w sprawie zmian w strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa458. Zgodnie z zapisami normatywu przekształcono Biuro Budżetowo-Administracyjne w dwa odrębne biura oraz samodzielny wydział, a mianowicie:

1. Biuro Administracyjne obejmujące zakresem działania zagadnienia administracyj-no-inwestycyjne,

457 AAN, KRP, 64/2, s. 1–22, Instrukcja w sprawie podziału czynności, szczegółowego zakresu obowiąz-ków i odpowiedzialności pracowników Biura Budżetowo-Administracyjnego, przesłana przez J. Gaczkowskie-go, dyrektora Biura do Kancelarii Rady Państwa przy piśmie z 31 III 1960 r. do akceptacji szefa Kancelarii Rady Państwa, teczka: Okólniki i zarządzenia wewnętrzne z lat 1960–1961.

458 AP RP, KRP, s. 14–15, Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 1 XII 1969 r. w sprawie zmian w strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974, por. też AAN, AZ, brak sygn. s. 5–6, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne.


2. Biuro Gospodarcze obejmujące zakresem działania zagadnienia intendentury oraz stacji obsługi samochodów,

3. Samodzielny Wydział Finansowy odpowiedzialny za budżet Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa.

W Kancelarii Rady Państwa utrwaliła się praktyka sporządzania projektu budżetu wspólnego dla Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. Potwierdzeniem jest Zarzą-dzenie wewnętrzne Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 28 maja 1971 r. w sprawie opracowania projektu budżetu Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa na 1972 rok459. Opracowanie preliminarza budżetowego było jednym z zadań Samodzielne-go Wydziału Finansowego Kancelarii Rady Państwa. Tworzono go na podstawie planu dochodów obejmujących wpływy z poszczególnych źródeł dochodów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa w kwotach łącznych dla obu Kancelarii. Plan wydatków w tym budżecie wynikał z trzech odrębnych budżetów, mianowicie: budżetu wydatków Kancela-rii Sejmu, budżetu wydatków Kancelarii Rady Państwa i budżetu wydatków wspólnych dla obu Kancelarii. Budżet wydatków Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa obejmo-wał wydatki wynikające z działalności sejmu i Rady Państwa oraz z działalności obydwu Kancelarii. Budżet wspólny obejmował kredyty przeznaczone na wydatki związane z ak-tywnością tych jednostek organizacyjnych, których zakres działania przewidywał obsługę administracyjną i gospodarczą obu Kancelarii oraz na koszty wykonania zadań, których realizacja należała do obowiązków lub była korzystna dla obu Kancelarii.

Ze struktury organizacyjnej Biura Organizacyjnego wyłączono Wydział Ogólny i włą-czono go w ramy Biura Prawnego, pod nazwą Biuro Prawno-Organizacyjne.

Wydzielono także z Biura Organizacyjnego Wydział Skarg i Wniosków łącznie z Izbą Przyjęć i połączono go z Wydziałem Ułaskawień, który przekształcono w Biuro Ułaskawień. Utworzonej jednostce organizacyjnej nadano nazwę Biuro Ułaskawień, Skarg i Wniosków.

Ostatnią utworzoną po zniesieniu Biura Organizacyjnego strukturą był Sekretariat Sze-fa Kancelarii Rady Państwa. W jego ramy wciśnięto Wydział Kadr, wyłączony z Biura Organizacyjnego, które zlikwidowano. Zarządzenie zapowiadało wydanie statutu organi-zacyjnego Kancelarii Rady Państwa. Do czasu ukazania się tego dokumentu w Kancelarii Rady Państwa obowiązywały zapisy dotychczasowego statutu, znowelizowanego Zarzą-dzeniem nr 2 z 1 grudnia 1969 r.

Kolejne Zarządzenie Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 grudnia 1969 r. w sprawie ustalenia jednostek organizacyjnych wchodzących w skład nowo utworzonych Biur: Ad-ministracyjnego i Gospodarczego460 stanowiło o włączeniu do Biura Administracyjnego następujących Wydziałów:

1. Wydziału ds. Delegacji Zagranicznych,2. Wydziału Usług,3. Wydziału Techniczno-Inwestycyjnego.

459 AP RP, KRP, s. 29–31, teczka: Zarządzenia Szefa KRP z lat 1968–1974.460 AAN, AZ, brak sygn., s. 7, Zarządzenie Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 XII 1969 r. w sprawie

ustalenia jednostek organizacyjnych wchodzących w skład nowo utworzonych Biur: Administracyjnego i Go-spodarczego.


Biuro Administracyjne otrzymało uprawnienia do prowadzenia gospodarstwa pomoc-niczego pod nazwą Ośrodek Ogrodniczy Kancelarii Rady Państwa. W pierwotnie nadanej strukturze Ośrodek Ogrodniczy KRP funkcjonował do 31 grudnia 1971 r. Po tym terminie szef Kancelarii Rady Państwa utworzył gospodarstwo pomocnicze typu „M” pod nazwą Za-kład Usług Technicznych i Produkcji Ogrodniczej przy Kancelarii Rady Państwa z siedzibą w Warszawie, ul. Wiejska 4/6461. Podstawę prawną powołania gospodarstwa pomocniczego stanowił § 4 ust. 1 Zarządzenia Ministra Finansów z 17 marca 1966 r. w sprawie uproszczo-nych zasad gospodarki finansowej gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych462. Utworzona jednostka organizacyjna przejęła zadania gospodarstwa pomocniczego pod nazwą Ośrodek Ogrodniczy Kancelarii Rady Państwa463. Do jej obowiązków włączono także zada-nia związane z drobnymi inwestycjami i remontami464. Gospodarstwem zarządzał kierownik powoływany i odwoływany przez dyrektora Biura Administracyjnego, któremu bezpośrednio podlegał. Obsługę finansową tej jednostce zapewniał Samodzielny Wydział Finansowy.

Biuro Gospodarcze dzieliło się na dwie komórki organizacyjne, a mianowicie:1. Wydział Intendentury i Zaopatrzenia,2. Stacja Obsługi Samochodów.Dyrektor Biura Gospodarczego nadzorował także działalność Domu Poselskiego. Zgodnie z podtrzymywaną w Kancelarii Rady Państwa tradycją, każdorazową zmia-

nę w Regulaminie Rady Państwa odnotowywano w Statucie Kancelarii Rady Państwa. Obowiązek dostosowania unormowań zawartych w statucie do przyjętych w Regulaminie Rady Państwa spoczywał w zasadzie na szefie Kancelarii Rady Państwa. Wyjątek stanowi-ła nowelizacja Regulaminu Rady Państwa w 1976 r., której nie uwzględniono w Statucie Kancelarii Rady Państwa. Brak reakcji ze strony Kancelarii Rady Państwa jest niezrozu-miały z tego względu, że wprowadzone zmiany dotyczyły spraw organizacyjnych, takich jak powołanie nowej komisji ratyfikacyjnej Rady Państwa i likwidacji komisji spraw wy-chowania obywatelskiego, utworzonej w 1972 r., a także rozszerzenia obowiązków prze-wodniczącego Rady Państwa.

Napływające z kraju do władz sejmu sygnały o niepokojach społecznych motywowały podjęcie decyzji o zastosowaniu środków dyscyplinujących stan bezpieczeństwa i porządku na terenie gmachów sejmu i Rady Państwa. Potwierdzeniem jest Zarządzenie nr 3 Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 23 kwietnia 1980 r. w sprawie poprawy sta-nu bezpieczeństwa i porządku na terenie gmachów Sejmu i Rady Państwa465. Normatyw zobowiązywał kadrę kierowniczą Kancelarii Rady Państwa do informowania Komendanta

461 AP RP, KRP, s. 122–124, Zarządzenie nr 5 z 22 grudnia 1971 r. w sprawie utworzenia gospodarstwa pomocniczego przy Kancelarii Rady Państwa , teczka: Zarządzenia Szefa KRP z lat 1968–1974.

462 MP 1966, nr 12, poz. 80.463 Gospodarstwo zajmowało się hodowlą kwiatów i krzewów, pielęgnacją roślin i krzewów wokół obiek-

tów, oraz dekoracją kwiatową pomieszczeń.464 Do zakresu obowiązków gospodarstwa pomocniczego należała konserwacja i remont budynków i po-

mieszczeń użytkowanych przez Kancelarię Rady Państwa i Kancelarię Sejmu, mieszkań reprezentacyjnych, konserwacja i remonty urządzeń technicznych, obsługa centrali telefonicznej, urządzeń radiowych i stereofo-nicznych.

465 AP RP, KRP, brak sygn., s. 32–34, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983.


Straży o pobytach podległych im pracowników w dni wolne od pracy i w godzinach poza-służbowych w pomieszczeniach sejmu. Od pracowników wymagano uzyskiwania zgody przełożonych na przebywanie w pomieszczeniach służbowych w godzinach pozasłużbo-wych oraz w dni wolne od pracy. Straż Marszałkowska systematycznie kontrolowała i we-ryfikowała wydane pracownikom i osobom przebywającym na terenie obiektów sejmowych przepustki, upoważniające do wejścia na teren gmachów sejmu i Rady Państwa. Komendant Straży Marszałkowskiej odpowiadał za bezpieczeństwo kluczy od drzwi wejściowych do poszczególnych pomieszczeń Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. Analogiczne procedury zastosowano w odniesieniu do pomieszczeń garaży i Domu Poselskiego.

Okresem przełomowym w funkcjonowaniu Kancelarii Rady Państwa był rok 1980. No-welizacja Regulaminu Rady Państwa w 1980 r. uświadomiła konieczność zmian w organiza-cji pracy. Dodatkowym bodźcem był kryzys ekonomiczny lat osiemdziesiątych. Ten ostatni czynnik zmusił Kancelarię Sejmu i Kancelarię Rady Państwa do szukania oszczędności, stąd też pojawiła się wspólna inicjatywa reorganizacji niektórych jednostek organizacyj-nych. Inicjatywa ta znalazła odbicie w wydanym wspólnym Zarządzeniu nr 1 Szefów Kan-celarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 15 września 1981 r. w sprawie powołania Komisji dla opracowania projektu przeprowadzenia reorganizacji niektórych jednostek działających na rzecz Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa466. Głównym zadaniem Komisji miało być opracowanie projektu przeprowadzenia reorganizacji, z którą wiązano wielkie nadzieje na stworzenie warunków dla usprawnienia pracy w obu Kancelariach, jak również uprosz-czenie struktur organizacyjnych, co w efekcie miało wpłynąć na podniesienie efektywności kierowania. Komisji przewodniczyli Jerzy Breitkopf, dyrektor Biura Prezydialnego KRP i Wojciech Popkowski, dyrektor Biura Prac Sejmowych. Opracowana koncepcja wraz z pro-jektami odpowiednich decyzji miała być przedłożona szefom obu kancelarii w terminie do 30 września 1981 r. Komisja była zobowiązana też do konsultowania swoich propozycji z bezpośrednio zainteresowanymi kierownikami komórek organizacyjnych.

Podjęte czynności nad przygotowywaną reorganizacją prac obu kancelarii zostały wstrzymane w związku z Dekretem z 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym.

Szef Kancelarii Sejmu i szef Kancelarii Rady Państwa wydali Zarządzenie nr 3 z 15 grudnia 1981 r. w sprawie zawieszenia działalności związków zawodowych467. Ustała dzia-łalność Związku Zawodowego Pracowników Państwowych i Społecznych w Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. Pomieszczenia, dokumentacja i majątek Rady Zakłado-wej tego Związku zostały przejęte i zabezpieczone przez Biuro Gospodarcze i Samodziel-ny Referat Finansowy Kancelarii Rady Państwa. Sprawy socjalne załatwiane przez Radę Zakładową przejęły służby socjalne w Biurze Gospodarczym Kancelarii Rady Państwa. Zapomogi przyznawali szef Kancelarii Sejmu i szef Kancelarii Rady Państwa na wnio-ski dyrektorów biur i naczelników samodzielnych wydziałów. Nadal działała Pracownicza Kasa Zapomogowo-Pożyczkowa przy Kancelarii Sejmu i Rady Państwa.

466 Tamże, brak sygn., teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.

467 AP RP, KRP, s. 38–38a, Zarządzenie nr 3 Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 15 XII 1981 r. w sprawie zawieszenia działalności związku zawodowego.


Do czynności nad reorganizacją prac obu Kancelarii, wstrzymanych przez wprowadze-nie stanu wojennego, powrócono w styczniu 1982 r. Ich efektem było wydane w porozu-mieniu z szefem Kancelarii Sejmu Zarządzenie nr 1 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 12 stycznia 1982 r. w sprawie zaprzestania przez Samodzielny Wydział Spraw Osobowych obsługi Kancelarii Sejmu.468 Zgodnie z zapisem § 1 niniejszego zarządzenia Samodzielny Wydział Spraw Osobowych zaprzestał wykonywać z dniem 15 stycznia 1982 r. czynności w zakresie obsługi Kancelarii Sejmu. Do tego dnia Kancelaria Rady Państwa miała prze-kazać odpowiedniej komórce organizacyjnej Kancelarii Sejmu akta prowadzonych dotych-czas spraw kadrowych pracowników i posłów. Równocześnie z przekazywanymi zadania-mi Rada Państwa przekazała dwa etaty z puli Kancelarii Rady Państwa469.

Kolejnym krokiem w kierunku usprawnienia pracy obu Kancelarii, uproszczenia struk-tur i podniesienia efektywności w zarządzaniu majątkiem i kierowaniu zespołami pracowni-czymi było wydane Zarządzenie nr 2 z 10 marca 1982 r. o podziale zadań w zakresie obsługi spraw techniczno-gospodarczych obu Kancelarii470. Wykonanie zapisów zarządzenia wiąza-ło się z wydzieleniem ze struktury Kancelarii Rady Państwa Biura Administracyjnego, które zatrudniało 79 pracowników i wcieleniem go w strukturę Kancelarii Sejmu. Równocześnie z przekazywanymi zadaniami przekazano 79 etatów. W podanej liczbie przekazanych eta-tów nie uwzględniono dwóch, które Kancelaria Sejmu przejęła w styczniu 1982 r. razem z Samodzielnym Wydziałem Spraw Osobowych i Obsługi Kancelarii Sejmu. W wyniku tych zmian Kancelaria Sejmu została zobowiązana do realizacji zadań w zakresie: inwestycji, remontów kapitalnych i bieżących budynków oraz innych nieruchomości, utrzymania i kon-serwacji sieci i urządzeń teleradiowotechnicznych, energetycznych, ciepłowniczych i wodo-ciągowo-kanalizacyjnych, obsługi techniczno-gospodarczej, obsługi przyjmowanych przez sejm delegacji zagranicznych, organizowanych przyjęć, spotkań i wizyt, utrzymywania po-rządku na terenie Kancelarii Sejmu, a także potrzeb w zakresie środków lokomocji. Jej pra-cownicy załatwiali także sprawy socjalne personelu, dbali o bezpieczeństwo i higienę pracy zatrudnionych. W ramach wyżej wymienionych zadań Kancelaria Sejmu miała obowiązek świadczyć usługi na rzecz Kancelarii Rady Państwa. Kancelaria Sejmu była zobowiąza-na do zapewnienia Kancelarii Rady Państwa obsługi w zakresie: ochrony i bezpieczeństwa gmachów, zakupu i prenumeraty książek i czasopism, powielania i opraw materiałów, uży-czania sal konferencyjnych, zabezpieczania noclegów i wyżywienia dla uczestników narad i spotkań organizowanych przez Kancelarię Rady Państwa, prawa do korzystania z bufetu i obiadów pracowniczych, usług pralni pracowniczej.

W rewanżu za powyższe usługi Kancelaria Rady Państwa zapewniała Kancelarii Sejmu obsługę finansowo-budżetową, prowadziła archiwum i przechowywała akta tajne, przyjmowa-ła i wysyłała korespondencję, prowadziła sprawy wojskowe pracowników Kancelarii Sejmu,

468 Tamże brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Pań-stwa z lat 1963–1989.

469 Tamże, brak sygn., s. 39, Pismo Jerzego Breitkopfa, dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa z 13 I 1982 r. przesłane do Samodzielnego Wydziału Spraw Osobowych, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983.

470 Tamże, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983.


świadczyła usługi medyczne w ambulatorium zakładowym, realizowała zamówienia na zieleń i kwiaty, miejsca noclegowe w ośrodkach wypoczynkowych, zapewniała obsługę recepcyjno--wypoczynkową kierownictwu sejmu. Formalny rozdział zadań pomiędzy obydwie Kancelarie nastąpił 31 marca 1982 r. Naczelnik Samodzielnego Wydziału Finansowego Kancelarii Rady Państwa w porozumieniu z dyrektorami Biur Administracyjnego i Gospodarczego Kancelarii Rady Państwa byli zobowiązani do oszacowania wartości majątku, który podlegał przekazaniu do Kancelarii Sejmu. Były to środki finansowe i materialne, lokale i magazyny oraz dokumenta-cja odpowiednio do przekazywanych zadań. Odpowiedzialność za precyzję w przeprowadzeniu powyższej operacji spoczywała na dyrektorze Biura Administracyjnego, przechodzącym wraz zespołem do Kancelarii Sejmu oraz dyrektorze Biura Gospodarczego Kancelarii Rady Państwa.

Zmiany w funkcjonowaniu obu Kancelarii zostały odnotowane w Statucie Kancela-rii Rady Państwa wprowadzonym Zarządzeniem Nr 3 Przewodniczącego Rady Państwa z 17 maja 1982 r. w sprawie zmian w statucie Kancelarii Rady Państwa471. Zgodnie z za-pisami normatywu Kancelaria Rady Państwa pozostała organem Rady Państwa wykonują-cym czynności przygotowawcze i wykonawcze w związku z pełnionymi przez Radę Pań-stwa funkcjami konstytucyjnymi i ustawodawczymi.

Dokonane zmiany nie miały większego wpływu na zakres czynności Kancelarii Rady Państwa. Jedynym ich wyrazem było położenie większego akcentu na pełnioną przez Kan-celarię Rady Państwa funkcję organizacyjną w związku z wyborami do sejmu i rad narodo-wych, a w szczególności na współdziałanie w zabezpieczeniu obsługi Państwowej Komisji Wyborczej.

Strukturę organizacyjną Kancelarii Rady Państwa tworzyły:1. Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa2. Biuro Prezydialne,3. Biuro Prawne,4. Biuro Rad Narodowych,5. Biuro Odznaczeń Państwowych,6. Biuro Skarg i Wniosków,7. Biuro Gospodarcze, 8. Biuro Finansowe,9. Samodzielny Wydział Spraw OsobowychPrzy Kancelarii Rady Państwa funkcjonowało nadal gospodarstwo pomocnicze pod na-

zwą Ośrodek Ogrodniczy.Pracami Gabinetu i biur kierowali dyrektorzy, a samodzielnych wydziałów naczelnicy,

którzy podlegali szefowi Kancelarii Rady Państwa. Pracami Kancelarii Rady Państwa nadal kierował szef Kancelarii Rady Państwa, który

odpowiadał przed przewodniczącym Rady Państwa za wyniki jej pracy. Szef Kancelarii Rady Państwa otrzymał uprawnienia do powoływania zespołów doradczych, złożonych z pracow-ników Kancelarii Rady Państwa i innych osób, które określały zadania, organizację i tryb

471 Tamże, brak sygn., s. 49–49f, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983; por. też. Zarządzenie nr 10 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 V 1982 r. w sprawie ogłoszenia tekstu jednolitego statutu Kancelarii Rady Państwa.


pracy. Był on też uprawniony do określania sposobu i zakresów czynności komórek organiza-cyjnych Kancelarii Rady Państwa w ramach zadań przez nią realizowanych. Potwierdzeniem jest Zarządzenie nr 11 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 maja 1982 r. w sprawie zakresu działania i organizacji wewnętrznej jednostek organizacyjnych Kancelarii Rady Państwa472.

Przeprowadzona reorganizacja wiązała się z przenoszeniem zadań pomiędzy komórka-mi organizacyjnymi w ramach Kancelarii, co miało pewien wpływ na zmiany ich zakresów czynności.

Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa odpowiadał za organizacyjną, protokolarną, administracyjną i prasowo-informacyjną obsługę związaną z pełnionymi przez przewodni-czącego Rady Państwa obowiązkami.

Biuro Prezydialne zapewniało obsługę zadań realizowanych przez szefa Kancelarii Rady Państwa, związanych z kierowaniem urzędem. Obsługiwało Komisję Spraw Orga-nów Kontroli i Inspekcji Rady Państwa. Odpowiadało za organizację prac kancelaryjnych zastępców przewodniczącego, sekretarza i członków Rady Państwa oraz wewnętrzną orga-nizację Biura. Sporządzało plany pracy i sprawozdania. W ramach tego Biura funkcjono-wały: Kancelaria Główna, Dziennik Podawczy oraz Kancelaria Tajna i Archiwum.

Biuro Prawne zapewniało obsługę prawną Radzie Państwa i jej komisjom. Obsługiwało w zakresie prawnym zadania związane z zarządzaniem wyborów do sejmu i rad narodowych, zwoływaniem sesji sejmu, zawieraniem umów międzynarodowych, ułaskawień, przyznawa-niem lub pozbawianiem obywatelstwa polskiego, obsadzaniem stanowisk, nadawaniem ty-tułów naukowych, przyznawaniem stopni oficerskich i sztandarów jednostkom wojskowym. Prowadziło wewnętrzną i zewnętrzną obsługę prawną Kancelarii Rady Państwa.

Biuro Rad Narodowych wykonywało czynności związane z pełnionym przez Radę Pań-stwa nadzorem nad radami narodowymi. Realizowało powierzone zadania dotyczące samo-rządu mieszkańców oraz zapewniało obsługę Komisji Spraw Rad Narodowych Rady Państwa.

Biuro Odznaczeń Państwowych wypełniało obowiązki związane z kompetencjami Rady Państwa w zakresie przyznawania orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Nadto zapewniało obsługę techniczną Komisji Odznaczeń Państwowych Rady Państwa.

Biuro Skarg i Wniosków przyjmowało i załatwiało skargi i wnioski oraz sporządzało analizy i opracowania dotyczące prowadzonych spraw.

Biuro Gospodarcze realizowało zadania z zakresu zaopatrzenia. Odpowiadało za utrzy-manie porządku na terenie budynków Rady Państwa i ich otoczenia. Prowadziło konserwa-cję pomieszczeń i transport samochodowy. Dbało o bezpieczeństwo i higienę pracy. Pełniło nadzór nad działalnością Ośrodka Ogrodniczego. Biuro Gospodarcze obsługiwało także Kancelarię Sejmu w zakresie ustalonym w Zarządzeniu Nr 2 Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z 10 marca 1982 r. o podziale zadań w zakresie obsługi spraw techniczno-gospodarczych obu Kancelarii.

Biuro Finansowe sporządzało roczne plany budżetowe i bilanse z wykorzystania bu-dżetu oraz sprawozdania statystyczne. Przeprowadzało kontrolę finansowo-rachunkową. Zapewniało obsługę bankowo-kasową komórek organizacyjnych i zadań budżetowych na-leżących do zakresu działania Kancelarii Rady Państwa. Biuro Finansowe obsługiwało też

472 Tamże, brak sygn. s. 49, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983.


Kancelarię Sejmu w zakresie określonym w Zarządzeniu nr 2 z 10 marca 1982 r. o podziale zadań w zakresie obsługi spraw techniczno-gospodarczych obu Kancelarii.

Samodzielny Wydział Spraw Osobowych prowadził teczki personalne pracowników Kancelarii Rady Państwa oraz sprawy zatrudnienia i płac.

Z uwagi na szczególne zadania stojące przed Kancelarią Rady Państwa, przewodniczący Rady Państwa wyznaczył 12 stycznia 1984 r. na p.o. szefa Kancelarii Rady Państwa Jerze-go Breitkopfa, dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa, pełnomocnika ds. wyborów do rad narodowych473. Kolejną wymianę wzajemnych usług w obu Kancelariach przeprowadzono na podstawie decyzji szefa Kancelarii Sejmu i szefa Kancelarii Rady Pań-stwa z 30 maja 1987 r. w sprawie zmian w organizacji obsługi gospodarczo-technicznej Kan-celarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa474. Była ona następstwem przeprowadzonych prze-glądów struktur organizacyjnych i atestacji stanowisk pracy w Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. W wyniku tej decyzji Kancelaria Rady Państwa przekazała Kancelarii Sejmu z dniem 1 lipca 1987 r. zadania w zakresie utrzymania porządku i czystości w budynkach i pomieszczeniach zajmowanych przez obie Kancelarie oraz na terenie otaczającym budynki (w szczególności na drogach dojazdowych, chodnikach, parkingach oraz zieleńcach).

Stopniowy wzrost uprawnień szefa Kancelarii Rady Państwa został potwierdzony w § 26 ust. 4 Regulaminu Rady Państwa z 16 listopada 1984 r. Zgodnie z tym zapisem szef Kancelarii Rady Państwa z urzędu brał udział w posiedzeniach Rady Państwa i jej Prezydium, a w razie nieobecności sekretarza Rady Państwa zastępował go, zapewniając obsługę techniczną posiedzeniu Rady Państwa, polegającą na rozsyłaniu z upoważnienia przewodniczącego Rady Państwa zawiadomień i zaproszeń na jej posiedzenia.

Ostatnim normatywem regulującym funkcjonowanie Kancelarii Rady Państwa była Uchwała nr 70 Rady Państwa z 19 czerwca 1989 r. w sprawie Kancelarii Rady Państwa475. Zgodnie z zapisami tego dokumentu Kancelaria Rady Państwa wykonywała swoje zadania statutowe do dnia objęcia urzędu przez Prezydenta PRL. W pierwszym dniu urzędowania pre-zydenta Kancelaria Rady Państwa, zgodnie z zapisem pkt. 2 § 1 Uchwały nr 70 z 19 czerwca 1989 r., została postawiona w stan likwidacji. Dotychczasowy szef Kancelarii Rady Państwa został jej likwidatorem. Równocześnie zapis tego punktu dopuszczał zmianę regulacji w tym zakresie. Wymagała ona jednak decyzji Prezydenta PRL. Zasady i termin likwidacji Kancela-rii Rady Państwa oraz tryb i formy przekazania środków budżetowych, majątkowych, a także akt spraw w toku miał określić likwidator – w porozumieniu z szefem Kancelarii Prezydenta. Ten obowiązek wynikał z zapisu w pkt. 3 § 1 uchwały. Kancelaria Rady Państwa zakończyła działalność 19 lipca 1989 r. w związku z powołaniem przez Prezydenta PRL w dniu następ-nym J. Breitkopfa na zastępcę szefa Kancelarii Prezydenta RP476. Kancelaria Prezydenta stała

473 Tamże, brak sygn., s. 82. Protokół nr 2 z posiedzenia Rady Państwa 23 I 1984 r. teczka: Protokoły Rady Państwa nr 1–8 z 1984 r. Dotychczasowy szef Kancelarii Rady Państwa Edmund Boratyński zmarł w kwietnia 1984 r. por. protokół nr 14 z posiedzenia Rady Państwa z 19 IV 1984 r.

474 Tamże, brak sygn., Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1975–1983; por. też AS RP, KS, Biuro Prawno-Organizacyjne, Zarządzenia Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa z lat 1963–1989.

475 A. Kochański, Polska 1944–1991..., t. 3, cz. 2, Warszawa 2005, s. 874.476 AP RP, KRP, brak paginacji, B–B/328, Akta osobowe J. Breitkopfa.


się następcą prawnym zlikwidowanej Kancelarii Rady Państwa. Pracownicy zlikwidowane-go urzędu otrzymali wypowiedzenia, a w kolejnych miesiącach Kancelaria Prezydenta PRL ponownie ich zatrudniała.

Kancelaria Prezydenta przejęła akta spraw, których nie zdołano załatwić w Kancela-rii Rady Państwa. Do opieki nad zasobem archiwalnym, liczącym ok. 450 m.b. akt z lat 1946–1989 oraz 140 taśm magnetofonowych z zapisami posiedzeń sejmu VI–VII kadencji z lat 1972–1985, przechowywanymi w dotychczasowych magazynach archiwum, był upo-ważniony Zespół ds. Obronnych i Tajnych Biura Administracyjnego. W pomieszczeniach biurowych tego Zespołu znajdowało się ok. 40 m.b. akt Trybunału Stanu z lat 1983–1984 i Państwowej Komisji Wyborczej z 1990 r.

2.3. Funkcjonowanie Kancelarii Rady Państwa w latach 1952–1989

W początkowym okresie działania Rady Państwa prace kancelaryjne wykonywali pra-cownicy Wydziału Ogólnego, funkcjonującego w ramach Kancelarii Rady Państwa. Wy-dział Ogólny, podobnie jak pozostałe komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa, był zobowiązany do świadczenia usług na rzecz sejmu w zakresie określonym Uchwałą Rady Państwa nr 118 z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego. Ze względu na ogrom prac związanych z obiegiem korespondencji i zabezpieczeniem dokumentacji, Wydział rozdzielił zadania pomiędzy wy-specjalizowane referaty, a mianowicie: Samodzielny Referat Podawczy, Kancelarię Taj-ną, Archiwum, Halę Maszyn i Powielarnię. Nadzór nad personelem Wydziału Ogólnego pełnił naczelnik Wydziału. Czynności przydzielone do wykonania referatom nadzorowali kierownicy poszczególnych referatów. Prace Wydziału Ogólnego wspomagali pracownicy sekretariatów działających w poszczególnych biurach Kancelarii Rady Państwa. Ta grupa pracowników prowadziła rejestrację pism, zaopatrywała wydziały oraz samodzielne re-feraty w urządzenia i materiały biurowe, a także współpracowała z Wydziałem Ogólnym w zakresie obsługi kancelaryjnej biur. Najczęściej czynności kancelaryjne w biurach wy-konywały siły pomocnicze, wyznaczone do wykonania tych prac przez ich dyrektorów w porozumieniu z naczelnikiem Wydziału Ogólnego. Zakres działania Wydziału Ogólnego obejmował przyjmowanie i ekspedycję korespondencji zwykłej oraz pism tajnych, prowa-dzenie archiwum, hali maszyn i powielarni.

Podstawą funkcjonowania Wydział Ogólnego był statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa, który określał jego zakres czynności oraz przepisy kancelaryjne wprowadzające zasady obiegu korespondencji w urzędzie. W momencie utworzenia Kancelarii Rady Pań-stwa Wydział Ogólny otrzymał status samodzielnej komórki organizacyjnej obsługującej Kancelarię Rady Państwa i świadczącej usługi dla sejmu.

Modyfikacja Statutu organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa wprowadzona 27 lipca 1955 r. rozszerzyła zakresu obowiązków Wydziału Ogólnego o czynności wcześniej przy-pisane do Gabinetu Przewodniczącego Rady Państwa477. Dodatkowe zadania wiązały się

477 AAN, KRP, 31/29, s. 1–3; por. też 49/9, 329–332, Statut organizacyjny Rady Państwa uchwalony na posiedzeniu Rady Państwa 27 VII 1955 r.


z obsługą kancelaryjną i prowadzeniem sekretariatów zastępców przewodniczącego i sekretarza Rady Państwa. W ten sposób odciążono dyrektora Gabinetu Przewodniczącego Rady Państwa w obowiązkach dotyczących organizacji pracy biurowej Gabinetu. W związku z przejęciem nowych obowiązków Wydział Ogólny zlikwidował Samodzielny Referat Podawczy, a w jego miejsce powołał Kancelarię Główną. Zmieniono też nazwę Referatu Archiwum na Składnicę Akt. W jego strukturze funkcjonowały nadal: Kancelaria Tajna, Hala Maszyn i Powielarnia.

Kolejną ważną zmianą w organizacji Kancelarii Rady Państwa, wynikającą z zapisu w Sta-tucie organizacyjnym z 27 lipca 1955 r., było utworzenie w ramach Kancelarii Rady Państwa Biura Sejmu. Zakres obowiązków Biura Sejmu obejmował czynności związane z przygotowa-niem i obsługą aktywności Sejmu i jego organów: Prezydium Sejmu, Rady Seniorów i Komisji Sejmowych. Polegały one na zaopatrywaniu posłów w odpowiednie materiały, sporządzaniu sprawozdań, protokołów i stenogramów z posiedzeń sejmu i jego organów oraz wykonywaniu w zastępstwie Prezydium Sejmu czynności związanych z udzielaniem pomocy wojewódzkim zespołom poselskim. Biuro dzieliło się na: Wydział Prac Sejmowych i Komisyjnych, Wydział Prac Wojewódzkich Zespołów Poselskich, Wydział Stenografii i Wydawnictw.

Równocześnie przywołany normatyw przewidywał utworzenie w strukturze Biblioteki Sejmowej komórki organizacyjnej pod nazwą Archiwum i Magazyn.

Obowiązujący od 27 lipca 1955 r. Statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa stracił na aktualności po uchwaleniu przez sejm 1 marca 1957 r. Regulaminu Sejmu PRL478. Normatyw ten w art. 27 przewidział istnienie Kancelarii Sejmu, jako organu pomocniczego i wykonaw-czego Prezydium Sejmu. Utworzony w strukturze sejmu organ miał przejąć niektóre czynności wykonywane dotychczas przez Kancelarię Rady Państwa. Był to powód do dokonania zmian w obowiązującej strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa. Wymagały one jednak nowelizacji Statutu KRP z 1955 r., której dokonano 18 kwietnia 1957 r.479 Nowy normatyw podtrzymał zmiany w organizacji prac biurowych w Kancelarii Rady Państwa wprowadzo-ne w 1955 r. Nadal obsługa kancelaryjna i prowadzenie sekretariatów zastępców przewodni-czącego i sekretarza Rady Państwa należała do obowiązków Kancelarii Głównej, działającej w ramach Wydziału Ogólnego. Odrębnym procedurom podlegały akta opatrzone klauzulą „poufne” lub „tajne”, a za ich obieg odpowiadała Kancelaria Tajna, funkcjonująca również w ramach Wydziału Ogólnego. Aktualizacja statutu z 1955 r. polegała na skreśleniu w § 1 zapisu o następującym brzmieniu: Kancelaria Rady Państwa spełnia również czynności wyko-nawcze związane z działalnością Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wykreślono też z § 3 komórki organizacyjne Rady Państwa, które miały wrócić do Kancelarii Sejmu, m.in. Biuro Sejmu, Bibliotekę Sejmową oraz Straż Marszałkowską. Z dalszych przepisów statutu usunięto zapisy określające zakresy działania komórek organizacyjnych, które powracały do sejmu. W postanowieniu końcowym Statutu organizacyjnego KRP odnotowano, że „do czasu wydania odmiennych zarządzeń, Biuro Budżetowo-Administracyjne, Wydział Kadr i Wydział Ogólny wykonywać będą należące do nich czynności również w ramach Kancelarii Sejmu”.

478 Spis posłów na Sejm i regulamin Sejmu PRL, Warszawa 1957. 479 AAN, KRP, 46/1, s. 381, Statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa, stanowiący załącznik nr 10 do

protokół nr 10 posiedzenia Rady Państwa z 18 IV 1957r.


Podejmowane przez kierownictwo organu pomocniczego Rady Państwa próby udosko-nalenia organizacji pracy znalazły odzwierciedlenie w Statucie Kancelarii Rady Państwa uchwalonym 26 czerwca 1965 r. Zgodnie z zapisami tego dokumentu Wydział Ogólny utra-cił samodzielność i włączono go do Biura Organizacyjnego, przy czym zachował obowiązu-jący dotychczas wewnętrzny podział na referaty. Także ich zakresy czynności pozostawiono w dotychczasowym brzmieniu. Kancelaria Główna w Wydziale Ogólnym odpowiadała na-dal za organizację prac biurowych Kancelarii Rady Państwa, a także za prowadzenie sekre-tariatów zastępców przewodniczącego i sekretarza Rady Państwa oraz świadczyła usługi dla sejmu w zakresie określonym Uchwałą Rady Państwa nr 118 z 5 sierpnia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego, znowelizowaną zapisem postanowienia końcowego Statutu organizacyjnego KRP z 18 kwietnia 1957 r.

Kolejna zmiana w Statucie Kancelarii Rady Państwa,, wprowadzona Zarządzeniem Szefa Kancelarii Rady Państwa z 1 grudnia 1969 r., stanowiła o wydzieleniu Wydziału Ogólnego z likwidowanego Biura Organizacyjnego i włączeniu go w ramy struktury Biura Prawnego. Zadania realizowane przez Biuro Organizacyjne przejęło Biuro Prawne, któremu nadano na-zwę Biuro Prawno-Organizacyjne. Taki stan organizacyjny obowiązywał do maja 1982 r.

Potwierdzeniem jest Statut Kancelarii Rady Państwa wprowadzony Zarządzeniem nr 10 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 maja 1982 r., który zalecił dokonanie zmian w do-tychczasowej strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa. W oparciu o ten do-kument zlikwidowano Biuro Prawno-Organizacyjne. Jego zadania rozdzielono pomiędzy Biuro Prawne i nowo utworzone Biuro Prezydialne. Kompetencje Biura Prawnego i Biura Prezydialnego omówiono w pkt. 2.2 niniejszego rozdziału. Analiza zakresu czynności Biu-ra Prezydialnego potwierdza, że wykonywane dotychczas przez Wydział Ogólny zadania przejęło Biuro Prezydialne, m.in. obsługę kancelaryjną Kancelarii Rady Państwa i świad-czenie usług na rzecz Kancelarii Sejmu.

W pracy biurowej Rada Państwa stosowała dziennikowy system kancelaryjny. Do 1972 r., nie posiadając własnych przepisów kancelaryjnych, posługiwała się przepisami Instrukcji kancelaryjnej dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa oraz Tymczaso-wym wykazem akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa, które zostały wprowadzone w życie Zarządzeniem wewnętrznym nr 20 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezy-denta i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1949 r. Brak własnych przepisów kancelaryjnych w Kancelarii Rady Państwa odnotowywali każdorazowo przedstawiciele państwowej służby archiwalnej, wizytujący cyklicznie Składni-cę Akt oraz Kancelarię Tajną Rady Państwa480. Pierwszą wizytację po utworzeniu Kancelarii wspólnej dla Rady Państwa oraz Sejmu przeprowadził J. Tomanek, przedstawiciel Naczelnej

480 Pracownicy państwowej służby archiwalnej NDAP, centralnych, wojewódzkich, powiatowych ar-chiwów państwowych do 31 XII 1983 r. przeprowadzali wizytacje archiwów jawnych i tajnych na podstawie art. 4 ust. 1 Dekretu z 29 III 1951 r. o archiwach państwowych, (DzU 1951, nr 19, poz. 149) oraz §1 i § 3 Zarządzenia nr 88 Prezesa Rady Ministrów z 31 V 1951 r., (MP 1951, nr 55, poz. 722), a także § 9 ust. 2 Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego, (DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959 r., nr 2, poz. 12). Od 1 I 1984 r. na podstawie art. 28 ust. 1, ust. 4 Ustawy z 14 VII 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach DzU 1983, nr 38 poz. 173.


Dyrekcji Archiwów Państwowych 15 października 1952 r.481 W protokole z wizytacji opisał warunki lokalowe składnicy akt oraz sposób jej prowadzenia, który ocenił jako „bez zarzutu”.

Niewielkie zmiany w organizacji prac kancelaryjnych odnotował Józef Frankowski, pra-cownik Archiwum Akt Nowych, w protokole z wizytacji składnicy akt jawnych Kancelarii Rady Państwa, przeprowadzonej 10 lutego 1956 r. Kontrolujący stwierdzał, że „Kancelaria [Główna] prowadzi rejestry spraw, które następnie przekazuje odpowiednim działom. W dzia-łach są stosowane dwa systemy prowadzenia kancelarii: system dziennikowy i bezdzienni-kowy. Kancelaria Rady Państwa nie ma nadal uzgodnionego z państwową służbą archiwalną wykazu akt i instrukcji kancelaryjnej oraz instrukcji o prowadzeniu składnicy akt. Trwają pra-ce nad ich opracowaniem. Obowiązujące przepisy kancelaryjne pochodzą z 1948 r.”482. Po-wyższa informacja została potwierdzona na posiedzeniu Kierowniczego Aktywu Doradczego NDAP 7 marca 1959 r. omawiającym działalność składnicy akt Kancelarii Sejmu i Rady Państwa. Referująca tę kwestię mgr Halina Chrościcka, przedstawicielka Archiwum Akt No-wych w Warszawie, stwierdziła, że „sprawy składnicy są bez ruchu. Jest dużo przedawnionej makulatury, bo nikt nie ma czasu na zajęcie się nią. Personel składa się z kierownika i jednej młodszej pomocy. Odprowadzono znaczną ilość akt wyborczych, co było wielką pracą. Dru-gim problemem jest sprawa przepisów archiwalnych i instrukcji kancelaryjnej. Kancelarię należy przestawić na bezdziennikowy system kancelaryjny. Kwalifikacja akt jest dowolna, wykazu akt nie ma. Składnica jest wspólna dla Biura (Kancelarii) Sejmu i Kancelarii Rady Państwa483. Zgodność wypowiedzi referentki z istniejącym stanem faktycznym w Kancela-rii Rady Państwa potwierdziła obecna na posiedzeniu Henryka Czarnak, pełniąca funkcję kierownika Kancelarii Głównej i Kancelarii Tajnej w Kancelarii Rady Państwa. Dla niej szczególnie dotkliwy był brak „dokładnego wykazu akt, czyli kwalifikatora akt”. Podobna opinia znajduje się też w protokole z wizytacji przeprowadzonej w Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu w dniach 21 i 24 września 1959 r. przez Jadwigę Gutt, przedstawicielkę Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Ona z kolei potwierdziła, że Kancelaria Rady Państwa i Kancelaria Sejmu posługują się wyżej powołaną Instrukcją kancelaryjną i tymczasowym wykazem akt z 1948 r. oraz Instrukcją o składnicy akt wprowadzoną Zarządzeniem nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 6 czerwca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa.484. Archiwum Akt Nowych w zaleceniach powizytacyjnych skierowanych do Kancelarii Rady Państwa zwróciło uwagę na niekorzystne zjawisko w praktyce kancelaryjnej naczelnego organu państwa, polegają-

481 AP RP, 1105/35, s. 12–13, Protokół nr 64 wizytacji składnicy akt przeprowadzonej 14 X 1952 r. przez przedstawiciela Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie; por też AAN, Archiwum Zakładowe, 58/91, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.

482 Tamże, 1105/3, s. 16–17 Protokół nr 64 wizytacji składnicy akt przeprowadzonej 14 X 1952 r. przez przedstawiciela Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie; por też AAN, Archiwum Zakładowe 58/88, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.

483 NDAP, AZ, I/29, brak paginacji, Protokół nr 29 z posiedzenia 28 Kierowniczego Aktywu Doradczego NDAP 7 III 1959 r.

484 AAN AZ, 58/88, s.11–14, Protokół wizytacji składnicy akt przeprowadzonej w dniach 21 i 24 X 1959 r. przez J. Gutt, przedstawiciela Archiwum Akt Nowych w Warszawie w obecności H. Czarnak, kierownika skład-nicy; por też AAN, Archiwum Zakładowe, 58/88, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.


ce na braku jednolitego systemu kancelaryjnego. Zaleciło przyśpieszenie prac nad opraco-waniem wykazu akt oraz ujednoliceniem systemu kancelaryjnego poprzez nowelizację do-tychczasowej instrukcji kancelaryjnej i wprowadzenie normatywów w życie po uprzednim uzgodnieniu z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych. Analiza korespondencji Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych daje podstawę do stwierdzenia, że Kancelaria Rady Państwa dwukrotnie (w lipcu 1962 r. i w 1967 r.) przesłała do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych projekty instrukcji kancelaryjnych, łącznie z wykazami akt dla Kancelarii Rady Państwa i sejmu w celu ich uzgodnienia, jednak występujące w nich błędy konstrukcyjne i merytoryczne były przeszko-dą w podjęciu przez państwową służbę archiwalną pozytywnej decyzji. Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych w korespondencji prowadzonej z dyrektorem Archiwum Akt No-wych narzekał, że przedkładane wykazy akt nie stanowią prawidłowej klasyfikacji akt wystę-pujących w obu kancelariach, lecz są jedynie spisami prowadzonych teczek. Sformułowane w wykazach hasła są wieloznaczne lub zbyt ogólnikowe (np. różne, inne, korespondencja, sprawy). Zajęcie stanowiska odnośnie zmian w przedłożonych wykazach akt obu kancelarii uzależnił od przeprowadzenia ekspertyzy archiwalnej przez przedstawicieli Archiwum Akt Nowych485. Ponaglenia ze strony Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i Archiwum Akt Nowych kierowane do Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa o przyśpiesze-nie prac w celu usunięcia z projektów ewidentnych błędów były mało skuteczne. Państwowa służba archiwalna była bezradna, wykorzystując tego rodzaju naciski na naczelne organy władzy państwowej, nie zdołała przyśpieszyć ostatecznego terminu uzgodnienia przepisów. Ostatecznie uzgodniono je pod koniec 1971 r.

Kolejna wizytacja Kancelarii Tajnej i Archiwum Kancelarii Rady Państwa przeprowa-dzona 31 października 1963 r. przez Marię Tarakanowską ujawniła, że Kancelaria Rady Państwa stosuje strukturalne wykazy akt, które corocznie są uzupełniane486. W ocenie wi-zytującej Kancelarię Rady Państwa w wielu komórkach organizacyjnych, jak np. w sekre-tariatach, czy Wydziale Organizacyjnym, wykazy akt nie miały charakteru prawidłowego planu akt, były jedynie spisami posiadanych teczek. Nie miały też właściwej kwalifikacji archiwalnej, tj. podziału akt na kategorie A i B. Ujęte w nich hasła były sprecyzowane ogól-nikowo lub wręcz błędnie (np. różne). Jedynie Biuro Prawne posiadało prawidłowy wykaz akt i ściśle go przestrzegało w praktyce kancelaryjnej. Akta przekazywane do archiwum przez Biuro Prawne były właściwie opracowane. Archiwum Akt Nowych w skierowanych do Kancelarii Rady Państwa zaleceniach powizytacyjnych z 11 grudnia 1963 r. zwracało uwagę na konieczność zakończenia prac nad wykazami akt. Zachęcało też do wzorowania

485 Tamże, brak sygn., s. 34, Odpowiedź H. Altmana Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w Warszawie z 22 VIII 1962 r. na pismo Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w Warszawie z 19 VII 1962 r. w sprawie wykazów akt Kancelarii Rady Państwa i Sejmu; por. tamże, 1105/3, s. 37, Pismo H. Altmana z 27 X 1962 r. skierowane do Archiwum Akt Nowych w Warszawie w sprawie wykazów akt Kancelarii Rady Państwa i Sejmu; por. też AAN, AZ, 58/88, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.

486 Tamże, 1105/3, s. 41–42, Protokół wizytacji Kancelarii Tajnej i archiwum zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej 31 X 1963 r. przez mgr M. Tarakanowską, przedstawicielkę AAN w obecności J. Koziarskiego, naczelnika Wydziału Ogólnego i H. Czarnak, kierowniczki Kancelarii Tajnej i archiwum; por. też AAN, AZ, 58/88, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.


się na Przykładowym wykazie akt typowych, stanowiącym załącznik nr 2 do Zarządzenia Ministra Szkolnictwa Wyższego z 9 kwietnia 1963 r. w sprawie podziału materiałów archi-walnych na kategorie i ustalenia terminów ich przechowywania487, zwłaszcza w kwestii po-działu akt na kategorie archiwalne i przy ustalaniu terminów ich przechowywania. Zaleciło też opracowanie instrukcji kancelaryjnej i instrukcji o prowadzeniu archiwum zakładowe-go. Wydane zalecenia stały się zarzewiem polemiki pomiędzy Zbigniewem Krawczykiem, dyrektorem Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, a dyrekcją Archiwum Akt Nowych, zakończonej odmową podpisania protokołu przez kierownika Wydziału Ogól-nego i odrębnym stanowiskiem w sprawach omówionych w protokole wizytacji. Przebieg polemiki i motywy zajętego przez Biuro Organizacyjne KRP odrębnego stanowiska będą omówione w punkcie 2 rozdziału 6 pracy.

Ociąganie się Kancelarii Rady Państwa z wprowadzeniem zmian w projektach wykazów akt wynikało z przekonania pracowników, że zalecane przez Archiwum Akt Nowych zmiany w wykazie akt są zbędne. Inną przyczynę przeciągania się prac nad jednolitym wykazem akt dostrzegało Biuro Organizacyjne Kancelarii Rady Państwa. Winą za ten stan rzeczy Biuro obarczało sekretariaty zastępców przewodniczącego Rady Państwa, które stwarzały trudno-ści w nawiązaniu kontaktów w celu opracowania dla nich rzeczowego wykazu akt. Z kore-spondencji prowadzonej pomiędzy Wydziałem Organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa i Archiwum Akt Nowych wynika, że w latach 1964–1966 były wprowadzone nowe wykazy akt w Gabinecie Przewodniczącego RP, w Biurze Rad Narodowych, w Biurze Odznaczeń Państwowych, w Biurze Ułaskawień, w Biurze Prawnym oraz Wydziale Ogólnym488. Były one też w drodze eksperymetu stosowane w pracy kancelaryjnej tych komórek organiza-cyjnych. Był to efekt współpracy kierownika składnicy akt z pracownikami Archiwum Akt Nowych, odpowiedzialnymi za uzgadnianie przepisów kancelaryjnych.

Kolejny etap reformowania prac kancelaryjnych zamierzano realizować w okresie póź-niejszym. Przed przejściem do tego etapu koncentrowano się na obserwacji prac komórek organizacyjnych posiadających wykazy akt i na przygotowaniach materiałów do ewentual-nego ujednolicenia tych wykazów. Potwierdzeniem jest notatka M. Tarakanowskiej o sytu-acji w zakresie zabezpieczenia zasobu aktowego w Kancelarii Rady Państwa, przesłana do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych przy piśmie dyrektora Archiwum Akt Nowych z 27 września 1966 r. Wynika z niej, że „poszczególne Biura Kancelarii Rady Państwa sto-sowały w praktyce biurowej tymczasowe wykazy akt w formie eksperymentu”489. Powyższe dokumenty były niejednolite pod względem formy ich opracowania oraz oceny akt i nie zo-stały uzgodnione z AAN. W związku z powyższym Archiwum Akt Nowych zaproponowało opracowanie w oparciu o dotychczasowe projekty ujednoliconego wykazu akt dla biur Kan-

487 MP 1962, nr 37, poz.184.488 Tamże, 1105/3, s. 60–61, Odpowiedź Z. Krawczyka, dyrektora Biura Organizacyjne Kancelarii Rady

Państwa z 27 IX 1966 r. w sprawie wykazów akt dla Kancelarii Rady Państwa i Sejmu; por. też, AAN, AZ, 58/91, t. 4, teczka: Protokoły z wizytacji w Kancelaria Rady Państwa.

489 AAN, AZ, 58/91, t. 4, Notatka o sytuacji w zakresie zabezpieczenia zasobu aktowego w Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu przesłana do NDAP w Warszawie przy piśmie dyrektora AAN w Warszawie z 27 IX 1966 r.


celarii Rady Państwa i przedłożenie ich razem z instrukcją kancelaryjną do zatwierdzenia dyrektorowi Archiwum Akt Nowych. Przedłożony AAN w 1967 r. przez Kancelarię Rady Państwa projekt instrukcji kancelaryjnej ze względu na liczne błędy nie został jednak zatwier-dzony. Drugi etap miał być zarezerwowany na opracowanie rzeczowego wykazu akt dla Ga-binetu Przewodniczącego Rady Państwa, sekretariatów zastępców przewodniczącego i szefa Kancelarii Rady Państwa. Trudności w rozstrzyganiu problemów budowy wykazów akt dla wyżej powołanych komórek organizacyjnych wynikały z faktu, że zwłaszcza zastępcy prze-wodniczącego Rady Państwa, poza działalnością wynikającą z pełnionej funkcji w Radzie Państwa, zajmowali się działalnością polityczną, społeczną oraz naukową (np. Oskar Lange).

Przedłużające się prace nad nowelizacją instrukcji kancelaryjnej i jednolitego wyka-zu akt skłoniły szefa Kancelarii Rady Państwa do wydania Zarządzenia nr 2 z 3 czerwca 1971 r. w sprawie opracowania projektu przepisów kancelaryjnych Kancelarii Rady Pań-stwa, powołującego trzyosobową komisję w składzie: Jan Koziarski – naczelnik Wydzia-łu Ogólnego, Tadeusz Kociszewski – zastępca naczelnika, Jerzy Żakiewicz – st. radca490. Równocześnie powyższy normatyw zobowiązał dyrektorów biur, kierowników wydziałów i referatów do udzielenia komisji żądanych przez nią informacji. Prace nad projektem in-strukcji kancelaryjnej i jednolitego wykazu akt trwały do 25 listopada 1971 r. Po ich akcep-tacji przez Kancelarię Rady Państwa dyrektor Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa przesłał je do zatwierdzenia Archiwum Akt Nowych w Warszawie przy piś-mie z 9 grudnia 1971 r. Archiwum Akt Nowych otrzymało także projekt instrukcji w spra-wie organizacji i zakresu działania archiwum Kancelarii Rady Państwa. Archiwum Akt No-wych w piśmie z 17 grudnia 1971 r. zatwierdzającym przedłożone przez Kancelarię Rady Państwa projekty przepisów postawiło warunki, jakie Kancelaria Rady Państwa musiała spełnić, aby normatywy były w pełni przydatne491. Domagało się między innymi dokonania korekt w instrukcji kancelaryjnej i wykazie akt, przeszkolenia pracowników w zakresie stosowania przepisów kancelaryjnych i archiwalnych oraz wyznaczenia spośród pracow-ników komórek organizacyjnych osób odpowiedzialnych za należyte przekazywanie akt do archiwum KRP. Zatwierdzoną instrukcję kancelaryjną szef Kancelarii Rady Państwa wprowadził w życie Zarządzeniem nr 15 z 15 grudnia 1971 r. w sprawie wprowadzenia instrukcji kancelaryjnej dla Kancelarii Rady Państwa z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1972 r.492. Odrębnym Zarządzeniem wewnętrznym nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 grudnia 1971 r. w sprawie wprowadzenia instrukcji archiwalnej dla Kancelarii Rady Państwa została wprowadzona instrukcja archiwalna Kancelarii Rady Państwa493.

490 AP RP, KRP, brak sygn., s. 61, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974.491 AAN, AZ, brak sygn., s. 154, Pismo dr Mieczysława Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 17 XII

1971 r. w sprawie uzgodnienia przepisów kancelaryjnych i archiwalnych skierowane do dr Stanisława Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, teczka: Przepisy kancelaryjne i archiwalne.

492 AP RP, KRP, brak sygn., s. 62, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974; por też AAN, Archiwum Zakładowe, brak sygn., teczka: Przepisy kancelaryjne i archiwalne; por. też, AP RP, brak sygn., s. 57-58, Zarządzenie wewnętrzne nr 3 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 19 XII 1971 r.

493 Tamże, brak sygn., s. 113–130, Zarządzenie nr 4 z 18 grudnia 1971 r. w sprawie wprowadzenia in-strukcji archiwalnej dla Kancelarii Rady Państwa wraz z instrukcją, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974; por. też AAN, AZ, 58/91, brak paginacji, Przepisy kancelaryjne i archiwalne.


Instrukcja kancelaryjna Kancelarii Rady Państwa określiła organizację, metody i system pracy biurowej w organie pomocniczym Rady Państwa. Wyznaczyła tryb służbowego postę-powania z aktami od momentu wpływu korespondencji lub powstania dokumentu do przeka-zania go do Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Odrębne przepisy regulowały postępowanie z dokumentami tajnymi i poufnymi. Normatyw wprowadził bezdziennikowy system kancela-ryjny jako obowiązujący w pracy biurowej z aktami, oparty na jednolitym wykazie akt. Wykaz akt stanowił rzeczową klasyfikację akt powstających w toku funkcjonowania poszczególnych komórek organizacyjnych Kancelarii Rady Państwa oraz zawierał ich archiwalną kwalifikację. Służył do oznaczania, rejestracji, łączenia, kwalifikowania akt do kategorii archiwalnej oraz ich przechowywania. Czynności kancelaryjne w Kancelarii Rady Państwa wykonywali: Kan-celaria Główna, sekretariaty biur i wydziałów, dyrektorzy biur i kierownicy wydziałów, refe-renci oraz Hala Maszyn. Nadzór i kontrola podziału czynności kancelaryjnych w poszczegól-nych biurach należała do obowiązków dyrektorów biur. Opieka nad obiegiem pism wewnątrz biura należała do obowiązków sekretariatów biur. Przyjmowanie korespondencji wpływającej z zewnątrz, podobnie jak i wysyłanie z Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu przesyłek do zewnętrznych instytucji i urzędów, stanowiło atrybut Kancelarii Głównej Rady Państwa. Wyjątek stanowiły przesyłki doręczane po godzinach urzędowania Kancelarii Rady Państwa, które odbierali wyznaczeni przez szefa Kancelarii Rady Państwa pracownicy. Pisma składane bezpośrednio przez interesantów mogły także przyjmować sekretariaty biur oraz delegowani pracownicy podczas podróży służbowych. Z przyjętymi dokumentami postępowali zgodnie z otrzymaną od szefa Kancelarii Rady Państwa instrukcją.

Kancelaria Główna była uprawniona do otwierania wszystkich wpływów, z wyjątkiem tajnych, poufnych, wartościowych oraz adresowanych imiennie. Po otwarciu przesyłek Kancelaria Główna odciskała pieczątkę wpływu na pierwszej stronie pisma oraz na ko-pertach, których nie otwierała. W obrębie pieczątki wpływów odnotowywała liczbę za-łączników dołączonych do pisma oraz symbol literowy komórki organizacyjnej, do której kierowała przesyłkę. Na telegramach i na telefonogramach odnotowywała godzinę i minutę otrzymania wiadomości oraz nazwisko i stanowisko służbowe nadającego i przyjmującego wiadomość. Wstępnie ewidencjonowała korespondencję w kontrolce wpływów oraz w re-jestrach. Poza rejestracją pozostawały druki, komunikaty, biuletyny, czasopisma, książki. Następnie Kancelaria Główna rozdzielała i doręczała do sekretariatów wpływy, które se-kretariaty biur kierowały do dyrektorów biur w celu dekretacji. Dyrektorzy biur dekretowa-li pisma do załatwienia według podziału czynności, umieszczając obok pieczątki wpływu dyspozycję dotyczącą sposobu i terminu załatwienia sprawy. Zadekretowaną koresponden-cję zwracali do sekretariatów. W sekretariatach odbywała się właściwa rejestracja spraw. Czynności związane z rejestracją pism wykonywali referenci lub wyznaczeni do tych prac pracownicy sekretariatów. Do tego celu służyły spisy spraw prowadzone oddzielnie dla każdego hasła rzeczowego, przewidzianego w wykazie akt. Na piśmie w obrębie pieczątki wpływu pracownik prowadzący spis spraw nanosił znak sprawy. Spisy te przechowywane były w teczkach rzeczowych założonych na początku roku. Sprawę rejestrowało się tyl-ko jeden raz na podstawie pierwszego pisma, otrzymanego z zewnątrz lub sporządzonego w komórce organizacyjnej. Kolejne pisma dotyczące sprawy już zarejestrowanej opatry-wano nadanym jej znakiem i dołączano do pism wcześniej otrzymanych. Instrukcja kan-


celaryjna Kancelarii Rady Państwa dopuszczała wyłączanie niektórych rodzajów spraw (zakwalifikowanych do kat. B) spod rejestracji w spisach spraw. Decyzja o ich wyłączeniu należała do kierownika komórki organizacyjnej. Sprawy nieobjęte rejestracją odkładano do teczek opisanych symbolami haseł z wykazu akt. Nie prowadzono też spisów spraw dla akt objętych inną formą rejestracji, np. rejestrami, kartotekami. Dla pism o tej samej treści, wysyłanych w większej liczbie egzemplarzy oraz spływających na nie odpowiedzi, prowa-dzono karty zbiorcze. Kolejną czynnością po zarejestrowaniu sprawy było odnotowanie na piśmie znaku sprawy złożonego z trzech elementów, oddzielonych od siebie poziomymi kreskami. Znak sprawy składał się z: symbolu literowego komórki organizacyjnej, symbo-lu z wykazu akt i kolejnego numeru sprawy w teczce, co było równoznaczne z jej pozycją w spisie spraw. W znaku sprawy pominięto czwarty element, uwzględniony we wcześniej nadawanych znakach spraw, a mianowicie końcówkę roku. Rezygnację z tego elementu w znaku sprawy uzasadniano obecnością dat na kolejnych pismach w tej samej sprawie. Referenci, przygotowujący koncept pisma do załatwianej sprawy, mieli obowiązek uzyski-wania aprobaty właściwego kierownika przed oddaniem konceptu pisma na Halę Maszyn. Sprawdzanie maszynopisów zwracanych z Hali Maszyn pod względem treści i formy pis-ma należało do obowiązków sekretariatów względnie referentów. Instrukcja kancelaryj-na zabraniała posługiwania się pieczątką (facsimile) na pismach w zastępstwie podpisów. Korespondencję przeznaczoną do wysyłki przygotowali pracownicy sekretariatów w po-rozumieniu z referentami, opatrując ją pieczęcią, sprawdzając jej kompletność (podpisy, daty, załączniki), wkładając do kopert i odnotowując adresy na kopertach. Pisma mające charakter dokumentu były opatrywane pieczęcią okrągłą. Ekspedycja przekazanych przez sekretariaty przesyłek należała do obowiązków Kancelarii Głównej.

Normatyw zobowiązywał komórki organizacyjne względnie referentów do przechowy-wania akt spraw załatwionych jeszcze przez okres jednego roku, licząc od 1 stycznia roku następnego po zakończeniu sprawy. Po tym okresie należało przekazać je do archiwum Kancelarii Rady Państwa na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych. Przed przekazaniem należało akta umieścić w tekturowych teczkach, wiązanych, opisanych na okładkach zgod-nie z wymogami instrukcji archiwalnej Kancelarii Rady Państwa494. Akta spraw zakończo-nych, które ze względu na swój charakter były nadal potrzebne, mogły pozostać w komórce organizacyjnej na zasadzie wypożyczenia, po dokonaniu formalności ich przekazania.

Instrukcja kancelaryjna dopuszczała w razie potrzeby prowadzenie przez okres dłuższy niż rok kalendarzowy w komórkach organizacyjnych, tzw. teczek ciągłych. Teczki te pozo-stawały w komórce organizacyjnej dłużej niż stanowiły to przepisy instrukcji kancelaryjnej ze względu na przechowywane w nich akta spraw, których zakończenie nastąpiło po kilku, a nawet po kilkudziesięciu latach, np. akta osobowe pracowników, a także akta normatywne

494 Tamże, sygn. brak, s. 117, Instrukcja archiwalna KRP, stanowiąca załącznik do Zarządzenia wewnętrz-nego Nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 XII 1971 r., teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974. Normatyw określił wzór opisu teczki na jej tytułowej stronie złożony z następujących danych: na środku u góry okładki nazwa instytucji i komórki organizacyjnej, w lewym górnym rogu znak teczki złożony ze skrótu literowego komórki organizacyjnej i symbolu klasyfikacyjnego z wykazu akt, w prawym górnym rogu oznaczenie kategorii archiwalnej A lub B z podaniem przy kat. B okresu przechowywania, na środku okładki tytuł teczki (hasło z wykazu akt), pod tytułem teczki daty założenia i zakończenia sprawy.


(zarządzenia, statuty i regulaminy organizacyjne), czy też środki ewidencji archiwum (zbiory spisów zdawczo-odbiorczych akt).

Po wprowadzeniu przepisów kancelaryjnych i archiwalnych Kancelaria Rady Państwa zorganizowała szkolenia. Pierwsze odbyło się 20 grudnia 1971 r. i poświęcone było zagad-nieniom stosowania procedur wynikających z instrukcji kancelaryjnej. Podobne szkolenie w zakresie przepisów instrukcji archiwalnej KRP zaplanowano w drugim kwartale 1972 r. Z korespondencji Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z Archiwum Akt Nowych wynika, że jednogodzinne szkolenia na temat przepisów kancelaryjnych oraz praktycznego posługiwania się „jednolitym wykazem akt” odbywały się w następnych la-tach. Analogicznie jak poprzednio wykładowcami kursów byli pracownicy Archiwum Akt Nowych. W dniu 28 września 1977 r. zajęcia przeprowadziła Zofia Krupska. Uczestniczył w nich m. in. dyrektor Biura Prawnego Kancelarii Sejmu. Analogiczne szkolenia o zbliżo-nej problematyce były organizowane w latach 1979 i 1981.

Wprowadzony w Kancelarii Rady Państwa Jednolity wykaz akt spełniał wymogi okre-ślone przez państwową służbę archiwalną. Jego konstrukcję oparto na systemie dziesięt-nym. Oznaczało to, że całość dokumentacji archiwalnej powstającej lub zgromadzonej w toku działalności Kancelarii Rady Państwa podzielono na dziesięć klas pierwszego rzędu oznaczonych symbolami od 0 do 9. W ramach klas utworzono podklasy:

— drugiego rzędu przez dodanie do klasy pierwszego rzędu jednej z cyfr od 0 do 9. — trzeciego rzędu przez dodanie do klasy drugiego rzędu jednej z cyfr od 0 do 9.W analogiczny sposób mogły być rozbudowywane kolejne podklasy, jeśli zachodziła

taka potrzeba rozbudowy wykazu akt.Akta tematycznie jednorodne, a występujące w różnych komórkach organizacyjnych

Kancelarii Rady Państwa, posiadały te same symbole cyfrowe i hasła klasyfikacyjne z wy-kazu akt. Wyróżniały je tylko oznaczenia literowe komórek organizacyjnych, użyte w zna-ku pisma danej komórki organizacyjnej, która je wytworzyła lub zgromadziła. Dokumen-tację archiwalną powstającą w toku funkcjonowania naczelnego organu państwa z uwagi na wartość historyczną, naukową i praktyczną podzielono na dwie kategorie archiwalne: na akta kategorii A i akta kategorii B. Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Państwa ustalił odrębną kategorię archiwalną dla:

— komórek merytorycznych (macierzystych), tj. takich, do zadań których należało osta-teczne pod względem merytorycznym załatwienie sprawy i które posiadały kompletną dokumentację załatwianej sprawy,

— komórek innych (współpracujących), w których występowały akta o tych samych ha-słach klasyfikacyjnych co w komórkach merytorycznych, lecz stanowiły dla nich ma-teriały pomocnicze.Materiały archiwalne dzieliły się pod względem ich wartości archiwalnej na dwie ka-

tegorie: A i B.Symbolem „A” oznaczono materiały archiwalne, kwalifikujące się do trwałego prze-

chowywania. Oznaczało to, że akta kategorii A mają znaczenie historyczne, wchodzą do państwowego zasobu archiwalnego i są przechowywane wieczyście.

Symbolem „B” oznaczono materiały archiwalne, kwalifikujące się do czasowego prze-chowywania w archiwum, jako akta kategorii B, z tym, że:


1. Symbolem „B” z dodaniem cyfr arabskich oznaczono kategorię akt o czasowym znaczeniu praktycznym, które po upływie obowiązującego okresu przechowywania podlegały brakowaniu. Okres przechowywania liczył się w pełnych latach kalenda-rzowych, poczynając od 1 stycznia roku następnego po utracie przez dokumenty prak-tycznego znaczenia dla potrzeb Kancelarii Rady Państwa oraz dla celów kontrolnych.

2. Symbolem „Bc” oznaczono kategorię akt posiadających krótkotrwałe znaczenie prak-tyczne, które po pełnym ich wykorzystaniu mogły być przekazywane na makulaturę.

3. Symbolem „BE” oznaczono akta, które po upływie obowiązującego okresu przecho-wywania podlegały ekspertyzie ze względu na ich charakter, treść i znaczenie. Eks-pertyzę przeprowadzało właściwe archiwum państwowe, które dokonywało zmiany kategorii archiwalnej akt. Zmiana kategorii wiązała się z uznaniem niektórych mate-riałów archiwalnych za akta kat. A.

Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Państwa z 1971 r. przewidywał klasy od 0 do 9, przy czym klasę szóstą pozostawiono wolną, bez określonej nazwy hasła klasyfikacyjnego. Tytuły haseł klasyfikacyjnych ilustruje tabela 13.

Tabela 13. Zestawienie haseł klasyfikacyjnych Kancelarii Rady Państwa

Lp. Symbol Tytuł hasła klasyfikacyjnego

01 0 Organizacja, zarządzanie, nadzór

02 1 Prawodawstwo

03 2 Terenowe organy władzy państwowej

04 3 Sprawy zagraniczne

05 4 Odznaczenia i uroczystości

06 5 Obywatelstwo i ułaskawienia

07 6

08 7 Kadry

09 8 Finanse

10 9 Sprawy administracyjno-gospodarcze

Źródło: AAN, KRP, 58/91, brak paginacji, Jednolity rzeczowy wykaz akt Kancelarii Rady Państwa stanowiący załącznik do Zarządzeniem nr 3 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 19 grudnia 1971 r. w sprawie wprowadzenia jednolitego rzeczowego wykazu akt Kancelarii Rady Państwa, teczka: Przepisy kancelaryjne i archiwalne.

Hasła klasyfikacyjne pierwszego i częściowo drugiego rzędu w Jednolitym wykazie akt Kancelarii Rady Państwa były hasłami ogólnymi. Kategorię archiwalną przewidziano tylko dla części haseł drugiego i dla wszystkich haseł trzeciego rzędu. Ujęte w tym wykazie akt ty-tuły haseł klasyfikacyjnych z określoną kategorią archiwalną, poza nielicznymi wyjątkami, były również ogólnikowe. Brakowało w nich informacji, jakie rodzaje akt i spraw powinny


być pod danym hasłem gromadzone. Tylko przy niektórych hasłach w rubryce „uwagi” za-mieszczono odpowiednie wyjaśnienia, które ułatwiały dobór właściwego hasła do akt spra-wy, w momencie jej rejestracji. Mimo występujących w wykazie akt KRP drobnych braków, posługiwanie się nim przez Kancelarię Główną, sekretariaty oraz referentów spraw było wygodne, gdyż zwalniało je w chwili rejestracji pism w danej sprawie od przeprowadza-nia szczegółowej analizy pod kątem ich wartości historycznej. Wystarczyło tylko wybrać z wykazu akt liczbowe oznaczenia haseł, które tematycznie korespondowały z treścią pism i umieścić je na pismach w znakach spraw. Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Państwa przy niektórych hasłach przewidywał kategorię archiwalną: BE5, BE10, BE50. Oznaczało to, że ostateczne rozstrzygnięcie odnośnie kategorii akt nastąpi w wyniku ekspertyzy archi-walnej, przeprowadzonej przez właściwe archiwum państwowe, po wymaganym okresie ich przechowywania od chwili zakończenia sprawy. Ilustracją tej procedury jest hasło z Jedno-litego wykazu akt Kancelarii Rady Państwa z 1971 r. oznaczone symbolem 817 „Zmiany w budżecie” z kategorią archiwalną BE5. Określona dla tej klasy kategoria archiwalna ozna-czała, że dopiero po upływie pięciu lat od zakończenia sprawy należało przeprowadzić eks-pertyzę archiwalną i rozstrzygnąć, które z dokumentów złożonych w teczce opisanej tym ha-słem należy pozostawić do trwałego przechowywania, a które przeznaczyć na zniszczenie, czy też komplet akt zawartych w teczce przekwalifikować do trwałego przechowywania. Na ogólną liczbę 284 haseł, odnotowanych w Jednolitym wykazie akt Kancelarii Rady Państwa z 1971 r. z przewidzianą kategorią archiwalną, 83 hasłom nadano kategorię archiwalną A. Wśród pozostałych 201 haseł z określoną kategorią archiwalną B, aż 53 hasłom przydzielo-no kategorię archiwalną: BE5, BE10, BE50. Równocześnie do zarządzenia szefa Kancelarii Rady Państwa wprowadzającego Jednolity wykaz akt dołączano wykaz skrótów literowych komórek organizacyjnych, funkcjonujących w strukturze Kancelarii Rady Państwa. Skróty służyły do nadawania pismom znaków spraw. Były one niezbędnym elementem do rozróż-niania komórek macierzystych i współpracujących, zwłaszcza w momencie brakowania akt.

Ujednolicenie procedur obiegu korespondencji przyczyniło się w znacznym stopniu do eliminowania błędów, pojawiających się w przygotowywanej przez pracowników poszcze-gólnych biur korespondencji, przedkładanej do podpisu przewodniczącemu Rady Państwa i szefowi Kancelarii Rady Państwa. Potwierdzeniem jest wydane przez szefa Kancelarii Rady Państwa odpowiednie zarządzenie495. Szef Kancelarii Rady Państwa obciążył od-powiedzialnością za poprawność sporządzanej korespondencji w biurach i w wydziałach Kancelarii Rady Państwa ich dyrektorów i kierowników. Zarządzenie zobowiązywało dy-rektorów biur i kierowników wydziałów do składania na drugim egzemplarzu pisma z le-wej strony ich podpisu pod tekstem pisma.

Jednolity wykaz akt był dwukrotnie nowelizowany. Pierwsza modyfikacja wykazu akt została dokonana 19 grudnia 1974 r. Zasadniczo utrzymano dotychczasową konstrukcję tego dokumentu. Zmiana polegała na rozbudowie haseł drugiego i trzeciego rzędu, dodaniu nowych, a także wymianie starych haseł na nowe. Po zmianie w 1974 r. Jednolity wykaz

495 AP RP, brak sygn., s. 231, Zarządzenie Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 XII 1973 r. w sprawie wzmożenia odpowiedzialności za bezbłędność pism sporządzanych w Kancelarii Rady Państwa, teczka: Zarzą-dzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974.


akt496 liczył 320 haseł z nadaną im kategorią archiwalną, w tym 91 haseł miało określoną kat A, a 84 hasła kat. BE5, BE50, pozostałe hasła otrzymały kat. B5, B3, Bc.

Obowiązujący normatyw był w następnych latach rozbudowywany. Przykładem na roz-budowę klasy trzeciego rzędu jest hasło o symbolu 023 i nazwie Komisje sejmowe i kluby poselskie. Rozbudowa polegała na zamknięciu klasy trzeciego rzędu o nazwie Organy kole-gialne i dodaniu do symbolu 023 cyfry 0 oznaczającej klasę czwartego rzędu o symbolu 0230 i nazwie Komisja Spraw Zagranicznych Sejmu. Analogicznie postąpiono z hasłami o sym-bolu 0231 Polska Grupa Unii Parlamentarnej oraz o symbolu 0232 Klub Poselski PZPR. Tą samą zasadą posłużono się przy rozbudowie klasy o symbolu 08 i nazwie Współpraca, dopisując hasło o symbolu 083 Komitety polonijne, a po nim dodając hasło o symbolu 0830 Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, czy hasło o symbolu 0831 Zespół Komitetu Centralnego PZPR ds. Propagandy na Zagranicę. Utworzone nowe klasy otrzymały kategorię archiwalną taką samą, jak hasła główne. Niemal całkowitej przebudowie uległy ha-sła ujęte w klasie o symbolu 2 Terenowe organy władzy państwowej. W pozostałych klasach ograniczono się jedynie do wprowadzenia nowych pojedynczych haseł i rezygnacji z do-tychczasowych lub zamiany starych na nowe hasła. Łącznie zlikwidowano 21 haseł, ujętych w Jednolitym wykazie akt z 19 grudnia 1971 r., a w ich miejsce wprowadzono 64 nowe.

Z protokołu wizytacji archiwum zakładowego Kancelarii Rady Państwa, przeprowa-dzonej 3 i 10 listopada 1980 r. przez Zofię Krupską, pracownika AAN, wynika, że prace kancelaryjno-archiwalne w Kancelarii Rady Państwa były prawidłowo zorganizowane497. Pracownicy wiernie strzegli przepisów instrukcji kancelaryjnej. Przejawem tego było pra-widłowe kompletowanie i porządkowanie przez poszczególne komórki organizacyjne akt przed przekazaniem ich do archiwum. Oprócz bieżącego instruktażu i kontroli opracowy-wania akt w registraturach komórek organizacyjnych, prowadzonych przez pracowników archiwum Kancelarii Rady Państwa, Wydział Ogólny organizował również specjalistyczne szkolenia pracowników sekretariatów i biur w zakresie stosowania jednolitego wykazu akt. Wiedza zdobyta w czasie zajęć pomagała w ulepszaniu organizacji prac kancelaryjnych.

Była to ostatnia wizytacja, którą przeprowadzili pracownicy Archiwum Akt Nowych przed uzyskaniem przez Archiwum Kancelarii Rady Państwa statusu archiwum wyodręb-nionego. Status ten wynikał z zapisu art. 29 ust. 1 Ustawy z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach498. Zgodnie z zapisem tego artykułu Archiwum Rady Państwa było jednym z pięciu archiwów wyodrębnionych, wliczając do tej liczby Archi-wum Sejmu PRL, które w rzeczywistości nie funkcjonowało samodzielnie.

Przyznany status archiwum wyodrębnionego oznaczał dla Kancelarii Rady Państwa i Kan-celarii Sejmu pełną samodzielność w podejmowaniu decyzji dotyczących postępowania z do-kumentacją, w tym także wprowadzaniu zmian w przepisach kancelaryjnych i archiwalnych.

496 AAN, AZ, 58/88, t. 1, s 159–172 oraz 162–182, Jednolity wykaz akt z 19 XII 1974 r., teczka: Organi-zacja przepisy kancelaryjne.

497 Tamże, 58/88 t. 4, Protokół z wizytacji archiwum zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowa-dzonej 29 III 1980 r. przez Z. Krupską, przedstawiciela Archiwum Akt Nowych w obecności R. Grędy, naczelni-ka Wydziału Ogólnego i E. Kulikowskiej, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum KRP.

498 DzU 1983, nr 38, poz. 173.


Ostatnia udokumentowana zmiana dokonana w Jednolitym wykazie akt z 19 grudnia 1971 r. wynikała z Zarządzenia nr 18 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 28 grudnia 1982 r. w sprawie wprowadzenia nowego Jednolitego wykazu akt w Kancelarii Rady Państwa z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1983 r.499 Wykaz akt zachował dotychczasową konstrukcję w kla-sach pierwszego rzędu. Niektóre klasy drugiego rzędu zostały zmienione, podobnie jak klasy trzeciego i czwartego rzędu. Dotychczasowa klasa 6, bez nazwy hasła klasyfikacyjnego, została wykorzystana na hasło o nazwie Nominacje. Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Państwa po nowelizacji dokonanej w 1982 r. liczył 298 haseł klasyfikacyjnych z określoną w komórce ma-cierzystej kategorią archiwalną, w tym kategorię A nadano 118 hasłom, a kategorię BE5 i BE50 przypisano 67 hasłom. Pozostałe 185 haseł otrzymało kategorię archiwalną B2, B3, B5, B10, B20, B30, B50. W komórkach współpracujących wszystkie hasła otrzymały kategorię Bc.

W latach 1984–1989 w związku z dokonywanymi zmianami w organizacji i funkcjonowa-niu Rady Państwa rozbudowywano obowiązujący Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Pań-stwa z 1982 r. o nowe hasła takie jak: 015 Opinie ordynacji wyborczej do rad narodowych, 0150 Protesty, 018 Opinie dotyczące założeń do ordynacji wyborczej, 026 Komisja Konstytucyjna przy Przewodniczącym Rady Państwa, 027 Centrum Studiów Samorządowych, 028 Społecz-na Komisja Ochrony Zabytków Krakowa, 029 Krajowa Komisja Czynów Społecznych, 0340 Rada Ochrony Pracy, 0350 Kolegium Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk, 036 Nadzór nad radami narodowymi, 0410 Zaproszenia z ambasad, 0610 Interwencje z zagranicy, 0700 Rada Ministrów i Wojewódzkie Rady Narodowe, 0701 Ministerstwa i Urzędy Centralne, 0720 Patriotyczny Ruch Ocalenia Narodowego, 075 sejm i Kancelaria Sejmu, 076 Najwyższa Izba Kontroli, 09 Obrona Cywilna, 097 Korespondencja, 140 Opinie dotyczące działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. Zastosowana procedura polegała na dopisywaniu na końcu właściwej klasy hasła wiążącego się tematycznie z tytułem figurującego w wykazie akt hasła. Była to odpowiedź urzędników Kancelarii Rady Państwa, odpowiedzialnych za obieg doku-mentacji, na tworzone przez władze Rady Państwa nowe struktury organizacyjne.

2.4. Kancelaria Tajna w latach 1952–1989

Kancelaria Tajna Kancelarii Rady Państwa została utworzona w związku z uchwałą z 5 sierp-nia 1952 r. w sprawie połączenia Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego w jeden organ pod nazwą Kancelaria Rady Państwa. Organizacyjnie była powiązana z Wydziałem Ogólnym, w ramach którego funkcjonowała jako jeden z referatów. Jej obsłu-gę zapewniał pracownik Wydziału Ogólnego prowadzący archiwum akt jawnych. Kance-laria Tajna miała własną składnicę akt, w której przechowywała akta własne, jak również akta Kancelarii Sejmu. Do 1960 r. w Kancelarii Tajnej obowiązywał dziennikowy system kancelaryjny w rejestracji pism opatrzonych klauzulą „tajne” i „poufne”500. Akta gromadzo-no rocznikami we wspólnych teczkach, z uwzględnieniem podziału na poszczególne biura.

499 AP RP, KRP, brak sygn., s. 57, teczka: Zarządzenia Szefa KRP za lata 1975–1983.500 AAN, AZ, 58/88, t.4, s. 223–224, Protokół wizytacji składnicy akt tajnych przeprowadzonej 7 V 1965 r.

przez M. Tarakanowską, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej.


Ukazanie się Uchwał nr 281 i nr 282/59 Rady Ministrów z 2 lipca 1959 r. w sprawie organizacji ochrony tajemnicy państwowej i służbowej było inspiracją do wydania przez Sekretarza Rady Państwa dwóch Zarządzeń z 26 kwietnia 1960 r. w sprawie kwalifikowa-nia w Kancelarii Rady Państwa wiadomości, dokumentów lub innych przedmiotów jako poufne i tajne501. Każde z zarządzeń posiadało zestawienie rodzajów materiałów, które Rada Państwa uznała za materiały poufne lub tajne (w tym tajne specjalnego znaczenia). Do grupy materiałów poufnych zostały zakwalifikowane następujące akta: materiały po-wstające w związku z działalnością Rady Państwa i jej komisji, materiały dotyczące po-dróży członków Rady Państwa, adresy i telefony mieszkań reprezentacyjnych, programy pobytu delegacji zagranicznych, wnioski w sprawach osobowych, preliminarze budżetowe Kancelarii Rady Państwa i sprawozdania z ich wykonania, anonimy, skargi i zażalenia na działalność pracowników, sprawozdania z działalności komórek organizacyjnych, okreso-we informacje o stanie przestępczości oraz o działalności organów prokuratury i instytucji wymiaru sprawiedliwości, wnioski o nadanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz materiały w sprawie pozbawienia nadanych orderów, odznaczeń i tytułów honoro-wych, sprawozdania statystyczne o nadanych orderach, odznaczeniach i tytułach hono-rowych, kartoteka osób odznaczonych, korespondencja dotycząca spraw kościoła katoli-ckiego i jego działalności. Do grupy akt tajnych i tajnych specjalnego znaczenia zaliczono następujące materiały: wnioski i akta spraw o szpiegostwo, statystyczne dane o decyzjach Rady Państwa, wydanych w trybie stosowania prawa łaski, wnioski o mianowanie na stop-nie oficerskie, wykazy sztandarów nadanych jednostkom wojskowym, wykazy osób pod-legających reklamacji ze służby wojskowej, wykazy pracowników będących żołnierzami rezerwy, sprawozdania dotyczące stosunku pracowników do służby wojskowej.

Kancelaria Rady Państwa i Kancelaria Sejmu, czerpiąc wzory z Instrukcji Ministra Spraw Wewnętrznych z 1959 r. w sprawie postępowania z dokumentami tajnymi, tajnymi specjal-nego znaczenia oraz dokumentami geodezyjnymi, kartograficznymi i geologicznymi,, stano-wiącymi tajemnicę państwową i służbową, opracowały własną instrukcję i wprowadziły ją w życie Zarządzeniem wewnętrznym nr 5 Szefa Kancelarii Sejmu i Szefa Kancelarii Rady Państwa z 9 listopada 1960 r. w sprawie postępowania z dokumentami tajnymi i tajnymi specjalnego znaczenia z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1961 r. Normatyw zalegalizował stosowany dotychczas w obu kancelariach tok postępowania, dostosowując go do aktualnych potrzeb ze względu na wymogi wynikające z umów i porozumień międzynarodowych o obo-wiązku kwalifikowania dokumentów tajnych w sposób odmienny niż przewidywała Uchwała nr 282 Rady Ministrów z 2 lipca 1959 r. Określił tryb postępowania przy przyjmowaniu, przechowywaniu i przekazywaniu dokumentów tajnych w Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa, jak również sposób zabezpieczania tajemnicy państwowej. Zgodnie z zapi-sami instrukcji Kancelaria Tajna pełniła obowiązki w zakresie przejmowania, rejestrowa-nia, przechowywania i przekazywania dokumentów tajnych. W uzasadnionych przypadkach

501 AAN, KRP, 294/51 t. 1, s. 25–28, Zarządzenie Sekretarza Rady Państwa z 26 IV 1960 r. w sprawie kwalifikowania w Kancelarii Rady Państwa wiadomości, dokumentów lub innych przedmiotów jako poufne, Zarządzenie Sekretarza Rady Państwa z 26 IV 1960 r. w sprawie kwalifikowania w Kancelarii Rady Państwa wiadomości, dokumentów lub innych przedmiotów jako tajne.


instrukcja dopuszczała załatwianie spraw tajnych przez pracowników wyznaczonych przez szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. W przypadku, gdy zachodziła potrzeba dopuszczenia do spraw tajnych osób spoza tych Kancelarii (np. rzeczoznawców lub specjali-stów) w celu zlecenia im zadań do wykonania, wymagana była zgoda szefów obu Kancelarii oraz złożenie oświadczenia przez zleceniobiorcę o przyjęciu do wiadomości przepisów De-kretu z 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej502. Stopień taj-ności dokumentu ustalano na podstawie treści w nim zawartych oraz obowiązującego wyka-zu zagadnień tajnych i tajnych specjalnego znaczenia. Dokumenty tajne oznaczano klauzulą „tajne” oraz cyfrą „0”, a dokumenty tajne specjalnego znaczenia klauzulą „tajne specjalnego znaczenia” oraz cyframi „00”, wyszczególnianymi przed znakiem sprawy (numerem rejestra-cji). Uprawnienie do zmiany kwalifikacji dokumentu jako tajny, poufny lub jawny miał szef Kancelarii, jego zastępca i dyrektor biura. Wszelkie zmiany w kwalifikacji uwidaczniano na dokumentach oraz w dziennikach ewidencji pism tajnych. Czynności pracownika Kancelarii Tajnej były w zasadzie porównywalne z obowiązkami pracowników Kancelarii Głównej. Kancelarie różnił jednak sposób ewidencji dokumentów. Kancelaria Tajna, w odróżnieniu od Kancelarii Głównej, prowadziła ewidencję w formie dzienników, rejestrów i książek ewi-dencji, gdy tymczasem Kancelaria Główna prowadziła rejestr wchodzącej korespondencji, a referenci spraw rejestrowali otrzymane do załatwienia pisma w spisach spraw. Rejestra-cja dokumentów tajnych polegała na odciskaniu stempla wpływu na otrzymanych pismach, zarejestrowaniu ich w dzienniku ewidencji pism tajnych wchodzących. W obrębie stempla wpływu wpisywano: numer porządkowy z dziennika ewidencji, pod którym zarejestrowa-no pismo, datę wpływu, ilość załączników, liczbę arkuszy załączników. Kancelaria Tajna prowadziła też odrębną ewidencję materiałów tajnych w postaci instrukcji, broszur, planów, rysunków, szkiców, zdjęć fotograficznych. Te materiały były rejestrowane w książkach ewi-dencji, a na tajnych instrukcjach, broszurach, planach, rysunkach, szkicach, zdjęciach foto-graficznych umieszczano: odcisk pieczęci nagłówkowej, stopień tajności, numer egzempla-rza, numer ewidencyjny, pod którym wpisano dokument do książki ewidencyjnej materiałów tajnych, formułkę, w ilu egzemplarzach wykonano dokument. Instrukcja w sprawie postę-powania z dokumentami tajnymi i tajnymi specjalnego znaczenia przewidywała niszczenie rejestrów wysyłanych dokumentów tajnych po upływie trzech lat od momentu zakończenia rejestru, z pominięciem trybu przewidzianego w przypadku brakowania pozostałej dokumen-tacji. Normatyw przyznał kierownikowi Kancelarii Tajnej uprawnienia do niszczenia reje-strów wysyłanych dokumentów na podstawie sporządzonego protokołu.

Akta spraw załatwionych kompletowano według rodzajów zagadnień oraz wszywano do teczek, numerując każdy arkusz pisma cyfrą arabską, począwszy od liczby 1 wzwyż. Teczkę z dokumentacją na wierzchniej okładce opisywano: nazwą twórcy zespołu i komórki orga-nizacyjnej, stopniem tajności, numerem i nazwą teczki według rejestru ewidencji, datą roz-poczęcia i zakończenia teczki, oznaczeniem kategorii archiwalnej. Do teczki wszywano też spis dokumentów w niej się znajdujących. Po zakończeniu teczki, jako jej ostatnią stronę wszywano arkusz papieru, na którym wpisywano formułkę: Niniejsza teczka zawiera .... ark. od Nr .... do Nr ... ponumerowanych, przesznurowanych i polakowanych (pieczętowanych).

502 DzU 1949, nr 55, poz. 437.


Tę formułkę potwierdzał kierownik Kancelarii Tajnej czytelnie swoim podpisem i odciskiem pieczęci metalowej lub tuszowej. Skompletowane teczki akt, z wyjątkiem określonych przez szefa Kancelarii, przechowywała Kancelaria Tajna przez okres dwóch lat. Po tym okresie teczki z aktami zgodnie z przepisami archiwalnymi przekazywano do Archiwum Kancelarii Tajnej na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych. Pozostałe rodzaje akt ze względu na różne formaty przechowywano w tubach (mapy, plany, szkice) lub w pudłach. Zarówno tuby, jak i pudła posiadały spisy dokumentów w nich się znajdujących. Zgodnie z obowiązującymi przepisami akta gromadzone były rocznikami w teczkach rzeczowych, przy czym od 1964 r. oddzielnie przechowywano akta opatrzone klauzulą „tajne” i „poufne”. Akta poufne groma-dzono w teczkach z uwzględnieniem podziału na poszczególne biura, natomiast akta tajne gromadzono w teczkach rzeczowych z pominięciem tego podziału, najczęściej w teczce opa-trzonej tytułem hasła Korespondencja przychodząca i wychodząca. W wyniku zmian organi-zacyjnych, dokonanych w związku z wejściem w życie 26 czerwca 1965 r. Statutu Kancelarii Rady Państwa, Kancelaria Tajna funkcjonująca nadal w strukturze Wydziału Ogólnego zosta-ła włączona do Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa. W tej strukturze rozwijała działalność do kolejnej reorganizacji, która nastąpiła w wyniku modyfikacji Statutu Kancela-rii Rady Państwa 1 grudnia 1969 r. W jej wyniku Kancelaria Tajna została włączona do Biura Prawno-Organizacyjnego jako komórka organizacyjna Wydziału Ogólnego. W tej strukturze pozostała do 18 maja 1982 r. Kolejna zmiana Statutu Kancelarii Rady Państwa dokonana w maju 1982 r., wiązała się z likwidacją Biura Prawno-Organizacyjnego i powołaniem Biura Prawnego i Biura Prezydialnego. Wówczas Wydział Ogólny, a z nim Kancelaria Tajna, został włączony do Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa i pozostał w nim do 1989 r.

Stan organizacji prac Kancelarii Tajnej w zakresie sposobu przechowywania materiałów archiwalnych Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa opatrzonych klauzulą „tajne” i „poufne” odnotowany w protokole z wizytacji przeprowadzonej 23 września 1971 r. przez M. Tarakanowską, pracownika AAN, był podstawą do wydania przez dyrektora AAN zale-ceń. W piśmie z 20 października 1971 r. dyrektor Archiwum Akt Nowych zalecił wyłączenie z zakresu działania Kancelarii Tajnej spraw poufnych, zgodnie z ogólnie obowiązującymi przepisami i stosowaną praktyką i przekazanie ich prowadzenia poszczególnym komórkom organizacyjnym Kancelarii Rady Państwa503. Z odpowiedzi na zalecenia powizytacyjne, udzielonej w piśmie dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z 11 listopada 1971 r., wynika, że Kancelaria Rady Państwa wykonała je, wprowadzając 1 stycznia 1972 r. nowe zasady prowadzenia spraw poufnych przez poszczególne komórki organizacyjne. Na podstawie dostępnych materiałów nie udało się ustalić, na czym polegały te nowe zasady i czym się różniły od wcześniej stosowanych procedur. Niewielkie zmiany w funkcjonowaniu Kancelarii Tajnej wprowadziło Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii Sej-mu i Szefa Kancelarii Rady Państwa z 30 kwietnia 1973 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania z wiadomościami, dokumentami i innymi materiałami stanowiącymi tajem-

503 AAN, AZ, 58/88, t. 4, s. 23–24, Protokół wizytacji składnicy akt tajnych przeprowadzonej 23 IX 1971r. przez M. Tarakanowską, przedstawicielkę AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej; por. też Tamże s. 25–26, Pismo M. Motasa, dyrektora AAN z 20 X 1971 r. skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego w sprawie zaleceń powizytacyjnych.


nicę państwową i służbową w Kancelarii Rady Państwa504. Innowacją w tym normatywie było wprowadzenie podziału na materiały zawierające tajemnicę państwową i służbową. Uchwalenie Ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej505 oraz wydanie przez Ministra Spraw Wewnętrznych Zarządzenia nr 60 z 29 czerwca 1983 r. w sprawie szczegółowych zasad i sposobu postępowania z wiadomościami stanowiącymi tajemnicą państwową i służbową były podstawą do wydania Zarządzenia nr 2 Szefa Kance-larii Rady Państwa z 31 stycznia 1984 w sprawie ochrony tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Rady Państwa506. Zasady określone w powyższym normatywie uwzględniały nabyte przez Kancelarię Rady Państwa i Kancelarię Sejmu uprawnienia wynikające z Usta-wy z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach507 do samodzielnego ustalania zasad w zakresie postępowania z dokumentacją oraz zarządzania posiadanym za-sobem. Zgodnie z zapisem art. 29 ust. 1 normatywu Archiwum Rady Państwa było jednym z pięciu archiwów wyodrębnionych. Przyznany status archiwum wyodrębnionego oznaczał dla Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu pełną samodzielność w podejmowaniu de-cyzji w sprawie postępowania z dokumentacją, zarówno od strony zatwierdzania przepisów kancelaryjnych i archiwalnych, jak też brakowania dokumentacji, z wyłączeniem akt sprzed 1983 r., których niszczenie wymagało zezwolenia właściwego archiwum państwowego.

Zarządzenie nr 2 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 31 stycznia 1984 w sprawie ochrony tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Rady Państwa podporządkowało Kancela-rię Tajną naczelnikowi Wydziału Ogólnego Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa.

Normatyw wprowadził nowe zasady w obiegu dokumentów stanowiących tajemni-cę państwową, wchodzących do Kancelarii Rady Państwa. Przewidywały one kwitowa-nie przyjmowanych przesyłek przy ich odbiorze oraz odciskanie na przesyłkach pieczęci, daty wpływu oraz numeru pozycji z dziennika korespondencji, pod którym zarejestrowano daną przesyłkę. Po dokonaniu powyższych czynności przesyłkę przekazywano adresatowi. Nowe procedury obowiązywały także przy przesyłaniu wiadomości stanowiących tajem-nicę państwową. Kancelaria Tajna opakowaną przesyłkę zabezpieczała taśmą celofanową – samoklejną, odciskała pieczęć „do pakietu” w ten sposób, aby odcisk pieczęci znajdo-wał się pod taśmą na opakowaniu. Przesyłki zawierające wiadomości stanowiące tajem-nicę państwową o szczególnie ważnym znaczeniu dla obronności, sił zbrojnych i bezpie-czeństwa państwa były dodatkowo zabezpieczane poprzez przeszywanie i zabezpieczanie miejsca sklejenia oraz odciskanie pieczęci lakowej w miejscach przeszycia przesyłki. Na opakowaniu przesyłki odnotowywano następujące dane: klauzulę tajności, nazwę adresata oraz nadawcy, numer, pod którym wysyłany dokument został zarejestrowany w dzienniku korespondencyjnym oraz opatrywano podpisem osoby pakującej przesyłkę.

504 AP RP, KRP, brak sygn., brak paginacji, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1966–1974.

505 DzU 1982, nr 40, poz. 271.506 AP RP, KRP, brak sygn., s. 4–26, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu i Szefa Kancelarii Rady

Państwa z lat 1975–1989. 507 DzU 1983, nr 38, poz. 173


Dokumenty spraw ostatecznie załatwionych, dotyczące tych samych spraw, bez wzglę-du na klauzulę tajności, wszywano do teczki zgodnie z rzeczowym podziałem akt i całość akt sprawy kwalifikowano do najwyższej klauzuli tajności. Teczki na wierzchnich okład-kach opisywano następującymi danymi: u góry pośrodku okładki nazwą urzędu i komórki organizacyjnej, w lewym górnym rogu klauzulą tajności dokumentów znajdujących się w teczce oraz oznaczeniem klasyfikacyjnym z wykazu akt, w prawym górnym rogu ozna-czeniem kwalifikacji archiwalnej, w środku tytułem teczki (hasłem z wykazu akt), pod tytułem datą rozpoczęcia i zakończenia sprawy oraz ilością arkuszy w teczce. Tak uporząd-kowane akta spraw zakończonych przechowywano w Kancelarii Tajnej przez okres dwóch lat. Po tym okresie akta przekazywano do Archiwum Kancelarii Tajnej Rady Państwa na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych.

Akta spraw ostatecznie zakończonych, nie przedstawiające trwałej wartości historycznej, które utraciły swoje praktyczne znaczenie, po upływie okresu ich przechowywania ustalo-nym w wykazie akt niszczono. Decyzję o zniszczeniu dokumentacji podejmował szef Kan-celarii Rady Państwa na podstawie protokołu komisji powołanej jego decyzją508. Komisja z przeprowadzonych czynności związanych z wydzielaniem akt do brakowania sporządzała protokół, który zawierał ostateczną ocenę akt proponowanych do zniszczenia. Fakt zniszcze-nia dokumentów odnotowywał kierownik Kancelarii Tajnej w rubryce „Uwagi” dziennika korespondencji dokumentów zawierających wiadomości stanowiące tajemnicę państwową.

Dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę służbową przyjmowała, rejestrowała i wysyłała Kancelaria Główna Kancelarii Rady Państwa. W dzienniku kore-spondencji odnotowywano numery teczek, do których dokumenty włączono. Po odnotowa-niu ich w dzienniku korespondencji, przeznaczonym wyłącznie do ewidencji tego rodzaju dokumentów, przekazywała je za pokwitowaniem pracownikom. Sposób ewidencji był analogiczny, jak w przypadku dokumentów zawierających wiadomości stanowiące tajem-nicę państwową. Dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę służbową były przechowywane w sekretariatach komórek organizacyjnych, które je załatwiały. One też zobowiązane były do uporządkowania akt prowadzonych spraw.

Instrukcja zezwalała na niszczenie na bieżąco brudnopisów dokumentów zawierają-cych wiadomości stanowiące tajemnicę służbową, dokumentów wykorzystanych, nie po-siadających trwałej wartości historycznej oraz dokumentów traktowanych jako pomocni-cze. Normatyw nie przewidywał uzyskiwania na ich niszczenie zgody szefa Kancelarii Rady Państwa. Fakt zniszczenia dokumentu należało jedynie odnotować w rubryce „Uwa-gi” w dzienniku korespondencji i potwierdzić czytelnymi podpisami: wykonawców tych czynności i pracownika prowadzącego jego ewidencję.

Instrukcja określała także tryb postępowania z dokumentacją audiowizualną (taśmy magnetofonowe, magnetowidowe) z zarejestrowanym zapisem z przebiegu konferencji, które po zakończeniu konferencji były przekazywane do Kancelarii Tajnej. Przed przekaza-niem ich należało sporządzić dla każdej jednostki archiwalnej metryczkę z następującymi

508 AP RP, KRP, 1105/1, s. 18, Pismo dr M. Motasa, dyrektora Archiwów Akt Nowych z 28 III 1974 r. skierowane do Biura Prawno-Organizacyjnego KRP przypominające o obowiązku uzyskiwania zezwolenia AAN na zniszczenie akt zawierających tajemnicę służbową, opatrzonych klauzulą „poufne”.


danymi: data utrwalenia, nazwisko i imię osoby obsługującej urządzenie utrwalające, na-zwisko i imię osoby prowadzącej konferencję, nazwiska i imiona osób zabierających głos w dyskusji, według kolejności przemówień.

Wykorzystywanie tej dokumentacji było kontrolowane przez szefa Kancelarii Rady Państwa. On wyrażał pisemną zgodę na odtwarzanie zapisu z przebiegu konferencji. De-cyzję dotyczącą okresu i sposobu przechowywania taśm magnetofonowych, na których utrwalono przebieg konferencji, wydawał dyrektor komórki organizującej konferencję. On też podejmował decyzję o skasowaniu zapisu lub zniszczeniu taśmy. Z faktu zniszczenia lub skasowania zapisu sporządzano protokół i odnotowywano w metryczce taśmy przecho-wywanej w Tajnej Kancelarii.

Koordynacja spraw organizacyjnych związanych z ochroną tajemnicy państwowej i służbowej w Kancelarii Rady Państwa należała do dyrektora Biura Prezydialnego.

Podsumowując problemy funkcjonowania Kancelarii Rady Państwa, rozumianej jako zespół komórek organizacyjnych, zajmujących się przejmowaniem, rejestracją i rozdziela-niem pism wpływających, przygotowaniem, rejestracją i wysyłaniem pism wychodzących oraz przechowywaniem akt tego organu, należy stwierdzić, że w latach 1952–1989 wszyst-kie te czynności były wykonywane przez pracowników Wydziału Ogólnego, sekretariatów biur i wydziałów oraz referentów. Brak do 1972 r. odpowiednich instrumentów w postaci przepisów kancelaryjnych i archiwalnych, niezbędnych do ujednolicenia procedur postępo-wania z aktami, zastępowano doraźnie wydawanymi zarządzeniami szefa Kancelarii Rady Państwa i szefa Kancelarii Sejmu. Wprowadzane odrębnie dla poszczególnych komórek organizacyjnych procedury prowadziły niekiedy do powstawania różnic w postępowaniu z aktami w tym samym urzędzie. Zwłaszcza brak jednolitego wykazu akt sprzyjał kulty-wowaniu różnorodnych sposobów postępowania z aktami w poszczególnych komórkach organizacyjnych, co było widoczne w momencie przekazywania ich do Archiwum Kancela-rii Rady Państwa, a następnie do Archiwum Akt Nowych. Podejmowane próby reformowa-nia kancelarii naczelnego organu władzy państwowej były odkładane na później decyzjami zwierzchników. Wśród wielu czynników, które nie sprzyjały rozwiązywaniu spraw kancela-rii zgodnie z ogólnie obowiązującymi przepisami państwowymi, był brak zainteresowania ze strony szefa Kancelarii Rady Państwa tymi kwestiami oraz niechęć ze strony zwierzchni-ka do przeprowadzania reformy kancelarii. Potwierdzeniem jest prowadzona w latach 1959–1960 korespondencja pomiędzy naczelnikiem Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa i Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych w sprawie wprowadzenia aktualnych instrumentów zarządzania zasobem archiwalnym. Ostatecznie dzięki włączeniu się szefa Kancelarii Rady Państwa w załatwienie tej kwestii i powołaniu w grudnia 1971 r. Komisji ds. przygotowania projektów przepisów instrukcji kancelaryjnej, wykazu akt i instrukcji ar-chiwalnej Kancelarii Rady Państwa uzgodniono je z Archiwum Akt Nowych. Wprowadzone 1 stycznia 1972 r. normatywy były nowelizowane dwukrotnie, w 1974 r. i 1982 r., obowią-zywały do 1989 r. Aspiracje Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu do samodzielnego podejmowania decyzji w sprawie postępowania z dokumentacją spełniła Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie i archiwalnym i archiwach, zaliczając Archiwum Kancelarii Rady Państwa i Archiwum Kancelarii Sejmu do grupy archiwów wyodrębnionych.

Rozdział IV

Organizacja, funkcjonowanie oraz zasób Archiwum Zakładowego Rady Państwa w latach 1947–1989, do roku 1983 Składnicy Akt

1. Organizacja i funkcjonowanie archiwum zakładowego

1.1. Od składnicy do archiwum zakładowego

W pracy użyto umownie terminu „archiwum zakładowe” dla określenia komórek organi-zacyjnych w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, a następnie Sejmu Polskiej Rzeczypo-spolitej Ludowej oraz Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa funk-cjonujących w latach 1947–1989. Do 1983 r. termin „archiwum zakładowe” w urzędach i instytucjach był używany nieoficjalnie. Do urzędowego stosowania tego terminu zobo-wiązała Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach509. Do tego czasu w powszechnym użyciu było pojęcie „składnica akt”, które miało umocowanie w przepisach archiwalnych. Jego stosowanie wynikało „z przepisów kancelaryjnych dla administracji rządowej z 1931 r.”510, a później z przepisów wykonawczych do Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych511. Od 1961 r. Naczelna Dyrekcja Archi-wów Państwowych zalecała zastąpić nazwę „składnica akt” terminem „archiwum”, jednak urzędy nadal posługiwały się starą nazwą. Była to konsekwencja obowiązującego prawa archiwalnego, którego nie nowelizowano. W kancelariach naczelnych organów państwa stosowane były równocześnie dwa terminy: „archiwum” i „składnica akt”, jednak poję-cie „archiwum” nie było traktowane jako zamiennik nazwy „składnica akt”. Analiza obo-wiązujących wówczas przepisów, określających strukturę organizacyjną poszczególnych

509 DzU 1983, nr 38, poz.173.510 MP 1931, nr 96, poz. 237, Uchwała Rady Ministrów z 24 VIII 1931 r. o przepisach kancelaryjnych

w administracji publicznej, por. też Dokumentacja w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwalne. Stan prawny na 31 XII 1973 r., oprac. K. Radczuk, Warszawa 1975, s. 11.

511 MP 1951, nr 19, poz. 149; por. Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego (DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959, nr 2, poz. 12), Dokumentacja w zakładzie pracy...,s. 12–15.

Rozdział IV. Organizacja, funkcjonowanie oraz zasób Archiwum Zakładowego…248

kancelarii, dowodzi, że równolegle ze „składnicą akt” funkcjonowały w niektórych ko-mórkach organizacyjnych organów pomocniczych „archiwa” traktowane jako podręczne. Tak było początkowo w Wydziale Wojskowym Kancelarii Cywilnej Prezydenta, a po jego likwidacji w czerwcu 1947 r. w Wydziale Odznaczeń. Działające w ramach struktury tego Wydziału „archiwum” przechowywało pisma tajne i wnioski o nadanie odznaczeń, kwali-fikowane do akt zawierających tajemnicę służbową.

Odrębnym archiwum dysponował także Wydział Spraw Tajnych w Gabinecie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa, utworzony 10 lutego 1950 r.512 Przechowywano w nim akta wszystkich komórek organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Pre-zydenta i Kancelarii Rady Państwa zawierające informacje stanowiącą tajemnicę służbową.

Własne archiwum miała też Kancelaria Tajna, funkcjonująca w strukturze Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, a po połączeniu z Kancelarią Rady Państwa, w związku z uchwa-łą nr 118 Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r., zmieniono jego nazwę na Składnicę Akt Kan-celarii Tajnej Rady Państwa, obsługującą oba te organy.

Podobne rozwiązanie przyjęto w Wydziale Prac Parlamentarnych Sejmu Ustawodaw-czego. Powstające dokumenty miały być gromadzone i przechowywane przez osiem lat w archiwum. Po upływie tego okresu archiwum Biura było zobowiązane je przekazać do Referatu Archiwum Biblioteki Sejmowej. Tego zamiaru jednak nie zrealizowano. Powo-dem była likwidacja w sierpniu 1952 r. Referatu Archiwum Biblioteki Sejmowej. Zmiany dokonane w strukturze organizacyjnej organu pomocniczego sejmu miały także wpływ na dotychczasową procedurę gromadzenia akt z działalności legislacyjnej sejmu w archiwum Wydziału Prac Parlamentarnych, a od 1957 r. w Biurze Prac Parlamentarnych, a następnie Kancelarii Sejmu. Modyfikacja dotyczyła trybu przekazywania akt z działalności legisla-cyjnej, przechowywanych przez osiem lat w archiwum Biura. Zgodnie z nową procedurą ich odbiorcą miała być składnica akt Kancelarii Rady Państwa.

Również Wydział Techniczno-Budowlany Sejmu Ustawodawczego przechowywał odrębnie dokumentację techniczną kompleksu budynków sejmowych w archiwum. Lokal tego archiwum w 1947 r. stanowiła nie używana łazienka. Po włączeniu Kancelarii Sejmu do Kancelarii Rady Państwa dokumentację techniczną kompleksu budynków sejmowych przejęło Biuro Gospodarczo-Administracyjne Kancelarii Rady Państwa i przechowywa-ło w rozproszeniu i bez ewidencji. W 1975 r. dokumentacja techniczna przechowywana była w kilku miejscach, poza kontrolą Archiwum Kancelarii Rady Państwa, a znaczna jej część w zagrzybionych piwnicach budynku sejmowego numer III513. Rozpoczęta w 1975 r. przebudowa sali posiedzeń sejmu umożliwiała wygospodarowanie dwóch pomieszczeń na II piętrze i ich adaptację dla potrzeb podręcznej składnicy dokumentacji technicznej. Po zorganizowaniu lokalu składnicy, zgromadzeniu w niej kompletu dokumentacji, a następ-

512 AAN, KCP RP i KRP, 859/119, s. 123, 126, Zarządzenie z 10 II 1950 r. w sprawie utworzenia wydziału spraw tajnych w Gabinecie Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Zarządzenie z 10 II 1950 r. w sprawie trybu urzędowania w Gabinecie Prezydenta RP w zakresie załatwiania spraw tajnych i poufnych.

513 AP RP, KRP, 1105/1, s. 19, Pismo J. Gaczkowskiego, dyrektora Biura Administracyjnego Kancelarii Sejmu z 8 XI 1975 r. skierowane do szefa Kancelarii Rady Ministrów ministra E. Boratyńskiego w sprawie wy-rażenia zgody na dodatkowe zatrudnienie pracowników odpowiedzialnych za zorganizowanie archiwum.

Organizacja i funkcjonowanie archiwum zakładowego 249

nie uporządkowaniu jej, planowano ją włączyć do Archiwum Kancelarii Rady Państwa514. Mimo obietnic ostatniego zobowiązania prawdopodobnie nie zrealizowano, co potwierdza brak w zasobie Archiwum Kancelarii Rady Państwa tego typu dokumentacji.

W oficjalnym użyciu nazwa „archiwum zakładowe” pojawiła się dużo później. Naj-pierw wprowadzono ją w Kancelarii Rady Państwa Zarządzeniem Przewodniczącego Rady Państwa z 31 sierpnia 1977 r. w sprawie nadania statutu Kancelarii Rady Państwa, stano-wiącym w § 17 m.in., „że archiwum zakładowe wykonuje należące do niego czynności również w zakresie obsługi Kancelarii Sejmu”. Jak wiemy, oficjalnie termin „archiwum zakładowe” wprowadziła Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach515. Służył on wówczas do wyróżnienia tą nazwą komórek organizacyjnych w państwowych jednostkach organizacyjnych, gromadzących państwowy zasób archi-walny, które zostały uznane przez państwową służbę archiwalną za twórców materiałów archiwalnych, w odróżnieniu od składnic akt funkcjonujących w jednostkach organizacyj-nych, którym takiego statusu nie przyznano. Dla Kancelarii Rady Państwa i sejmu ten akt prawny miał jeszcze jedno ważne rozstrzygnięcie: zmienił dotychczasowy status archiwum zakładowego Kancelarii Rady Państwa i sejmu. Zgodnie z zapisem art. 29 ust. 1 tego nor-matywu archiwa Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu uznane zostały za archiwa wyodrębnione. To oznaczało, że organy pomocnicze sejmu i Rady Państwa były upraw-nione do samodzielnego określania zasad obiegu dokumentów w kancelariach i archiwach, a wydawane w tych kwestiach przepisy nie wymagały uzgodnień i zatwierdzania przez państwową służbę archiwalną. Wkrótce nazwę „archiwum zakładowe” zastąpiono mianem „Kancelaria Tajna i Archiwum”, prawdopodobnie ze względu na jednoosobowe kierowni-ctwo obydwoma odcinkami pracy, powierzone Ewie Kulikowskiej-Cymbalista. Nie była to nowa nazwa. Wcześniej używano jej dla określenia stanowiska Henryki Czarnak, pełniącej równocześnie funkcję kierownika odrębnie działających ogniw: Kancelarii Tajnej i Archi-wum w Kancelarii Rady Państwa i Sejmu.

Termin „składnica akt” był używany w Biurze Prezydialnym Krajowej Rady Narodo-wej. Oficjalnie wprowadziła go Tymczasowa instrukcja kancelaryjna Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z 31 października 1945 r. Normatyw określił zadania tej komór-ki organizacyjnej następująco: „akta spraw definitywnie załatwionych – o ile referent nie żąda ich zwrotu – wkłada się do odpowiednich teczek i umieszcza w składnicy w porządku chronologicznym na odpowiednio przygotowanych regałach”516.

Po wygaśnięciu z mocy prawa kompetencji Krajowej Rady Narodowej i przekształce-niu Biura Prezydialnego w Kancelarię Cywilną Prezydenta RP składnicę wraz z zasobem archiwalnym KRN przejął Wydział Ogólny, z wyodrębnionym Działem Obsługi Biuro-wej517, utworzonym w związku z wydanym przez szefa Kancelarii dokumentem pod nazwą

514 Tamże, s. 20, Notatka dotycząca uporządkowania istniejącej dokumentacji technicznej, sporządzona przez S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP z 22 XI 1975 r.

515 DzU 1983, nr 38, poz. 173. 516 AAN, BP KRN, 579/704 s. 123.517 AAN, BP KRN, 579/377, s. 21, Sprawozdanie Z. Branowitzera. p.o. naczelnika Wydziału Ogólnego

Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP za okres 1–7 II 1947 r. z 8 II 1947 r.


Struktura organizacyjna i kompetencje poszczególnych Wydziałów Kancelarii Cywilnej Prezydenta z 25 lutego 1947 r. Jednym z zadań tego Działu była obsługa składnicy akt. Normatyw obowiązywał do czasu uchwalenia statutu organizacyjnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP. Stanowił też podstawę prawną funkcjonowania poszczególnych komórek organizacyjnych tej Kancelarii. Zakres czynności składnicy akt określiła Instrukcja kan-celaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r.518

Istnienie składnicy akt uprawomocniło Zarządzenie nr 4 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 6 marca 1951 r. w sprawie Składnicy Akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej i Kancelarii Rady Państwa519. Obsługi-wała ona wszystkie komórki organizacyjne urzędu. Do podstawowych jej zadań należało scalanie, gromadzenie, udostępnianie oraz opracowywanie wytworzonych i gromadzonych w toku załatwiania spraw przez obydwie Kancelarie dokumentów, przekazywanie akt do właściwego archiwum państwowego oraz brakowanie akt, zwłaszcza z krótkim okresem ich przechowywania.

Równolegle ze składnicą akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP rozwijała działalność składnica akt Sejmu Ustawodawczego oraz „podręczne archiwa”.

We wrześniu 1948 r. zastąpiono dotychczasową nazwę organu pomocniczego Biuro Sejmu Ustawodawczego mianem „Kancelaria” Sejmu Ustawodawczego, w związku z za-pisami Statutu organizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, wprowadzonego Za-rządzeniem Marszałka Sejmu Ustawodawczego z 11 września 1948 r. W oparciu o ten sam normatyw przekształcono działy w wydziały, a dotychczasowe wydziały nazwano biurami. Zakres obowiązków tych ostatnich obejmował czynności związane z załatwianiem spraw oraz przechowywaniem akt spraw załatwionych. W Biurze Parlamentarnym taką rolę pełnił Wydział Prac Parlamentarnych, dysponujący archiwum, w którym przechowywano doku-mentację z działalności legislacyjnej sejmu (projekty zgłoszonych ustaw, uchwalone usta-wy, wnioski, dezyderaty, rezolucje i sprawozdania).

Początkowo składnica akt była jednym z działów w Wydziale Ogólnym Biura Sejmu Ustawodawczego, a po jego likwidacji 25 października 1947 r. włączono ją do Kancelarii Głównej w Wydziale Administracyjnym Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

Zmianę w usytuowaniu komórki organizacyjnej gromadzącej i przechowującej akta sygnalizowało Zarządzenie Marszałka Sejmu Ustawodawczego z 17 lutego 1948 r. wpro-wadzające Tymczasowy statut organizacyjny Biura Sejmu Ustawodawczego520. Normatyw przewidywał też powierzenie Bibliotece Sejmowej zadań związanych z gromadzeniem i przechowywaniem wszelkich dokumentów, które powstawały i miały powstawać wskutek prac sejmu. Powyższa regulacja została powtórzona w Statucie organizacyjnym Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, wprowadzonym Zarządzeniem Marszałka Sejmu Ustawodawczego

518 NDAP, AZ Biuro Prac Naukowych Dział Metodyczny, 9/10, brak paginacji, Zarządzenie wewnętrzne nr 20 Szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.

519 AAN, KCP RP i KRP, 859/119, s. 157–165. 520 AAN, KSU, 579/422, s. 17.


RP z 11 września 1948 r.521, a także w Regulaminie organizacyjnym Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, wprowadzonym Zarządzeniem Marszałka Sejmu Ustawodawczego z 10 czerwca 1950 r.522 Powołane normatywy przewidywały jednocześnie utworzenie w Biurze Prezydialnym Ekspedycji jako samodzielnej komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za przejmowanie i wysyłanie wszelkiej korespondencji adresowanej do sejmu, marszałka sej-mu lub Kancelarii Sejmu.

Po przekształceniu Kancelarii Głównej z dniem 15 kwietnia 1949 r. w Referat Ekspe-dycji, funkcjonujący w Wydziale Ogólnym Biura Parlamentarnego, składnica akt stała się jednym z ogniw tego Referatu. Jej zakres zadań określiła Instrukcja w sprawie szczegó-łowego podziału czynności, cz. 1 (instrukcja kancelaryjna) wprowadzona Zarządzeniem Szefa Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z 15 kwietnia 1949 r.523 Do zakresu jej czynno-ści należało przejmowanie akt na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych z poszczegól-nych komórek organizacyjnych oraz ich przechowywanie przez okres 8 lat. Po upływie tego okresu składnica akt zobowiązana była dokonać segregacji, przy czym pojęciem tym określano czynności związane z kwalifikacją archiwalną akt, a mianowicie: „podziałem akt według ich znaczenia (trwałego, tj. akta kategorii A i czasowego, tj. akta kat. B)”524. Ponadto powyższe czynności obejmowały też wydzielanie spośród obu tych kategorii akt, które powstały w związku z działalnością ustawodawczą Izby. Akta tego typu składnica akt zobowiązana była przekazać do Referatu Archiwum Biblioteki Sejmowej.

Zgodnie z zapisami Statutu organizacyjnego z 11 września 1948 r. funkcjonujący w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego Samodzielny Referat Archiwum Biblioteki Sejmo-wej zobowiązany był do gromadzenia wydawnictw sejmowych przedwojennych i bieżą-cych, zbierania wydawnictw parlamentarnych zagranicznych, gromadzenia wydawnictw instytucji międzynarodowych oraz wydawnictw urzędowych i ustawodawczych, a tak-że gazet i czasopism. Do jego obowiązków należało też gromadzenie i przechowywanie wszelkich dokumentów, które powstawały w związku z pracami ustawodawczymi sejmu. Przypuszczać należy, że twórcy Instrukcji kancelaryjnej z 15 kwietnia 1949 r., zalecając przekazanie do Referatu Archiwum Biblioteki akt powstałych w związku z działalnością ustawodawczą, mieli na uwadze właśnie tego rodzaju dokumenty. Gromadzone zbiory były ewidencjonowane i rozmieszczane w magazynie.

Jednakże wprowadzona 25 czerwca 1950 r. Instrukcja w sprawie szczegółowego po-działu czynności i toku urzędowania w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego w § 27, oma-wiającym zakres czynności Samodzielnego Referatu Archiwum Biblioteki Sejmowej, nie przewidywała już gromadzenia wszelkich akt i dokumentów, powstających w toku funk-cjonowania sejmu. Główne zadania wiązała z kompletowaniem wydawnictw: sejmowych przedwojennych i bieżących, wydawnictw parlamentów obcych, wydawnictw instytucji międzynarodowych centralnych (Organizacji Narodów Zjednoczonych, byłej Ligi Na-rodów, Międzynarodowego Biura Pracy, Światowej Federacji Związków Zawodowych),

521 Tamże, s. 21 522 Tamże, s. 24.523 Tamże, s. 48. 524 Tamże, s. 48.


wydawnictw urzędowych i ustawodawczych oraz gazet i czasopism, a także wykonywaniem czynności polegających na sporządzaniu ewidencji zasobu, jego rozmieszczeniu w magazy-nach, a także na konserwacji i udostępnianiu akt użytkownikom. Istnienie Referatu Archi-wum w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego potwierdzili przedstawiciele Najwyższej Izby Kontroli i Banku Rolnego, przeprowadzający w dniach 17–20 kwietnia 1951 r. w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego kontrolę w zakresie planów etatów oraz wydatków osobowych525.

Wykonywane przez Referat Archiwum Biblioteki Sejmowej czynności w zakresie gro-madzenia i przechowywania akt spraw zakończonych, ze względu na trudności lokalowe archiwum, nie zaspokajały w pełni potrzeb komórek organizacyjnych w zakresie przejmo-wania akt. Potwierdzeniem są stanowiska uczestników konferencji dyrektorów Biur Kance-larii Sejmu Ustawodawczego w kwestii funkcjonowania Referatu Archiwum, wygłoszone podczas obrad 14 marca 1950 r., o następującej treści: „Ob. Dyrektor [Biura Administra-cyjnego] Stanisław Regulski zwraca uwagę na konieczność przekazania do archiwum całkowicie załatwionych spraw z lat ubiegłych. Akta te gromadzą się w poszczególnych biurach, gdzie są już niepotrzebne i zabierają jedynie potrzebne miejsce”526. W odpowie-dzi na powyższy postulat Zofia Hryniewicz, dyrektor Biblioteki Sejmowej, przekonywała, że Biblioteka w obecnych warunkach lokalowych nie może przejąć archiwum. Będzie do tego należycie przygotowana dopiero w chwili oddania do użytku magazynów w nowym budynku „B”. „Ob. T[adeusz] Gozdecki, [sekretarz Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR] proponuje oddanie Biuru Generalnego Komisarza Wyborczego zamiast dotychczas zajmowanych dwóch piwnic na akta, tylko jednej oraz urządzenie w zwolnionym pomiesz-czeniu tymczasowego archiwum”527. Z. Hryniewicz przeciwstawiała się temu projektowi. Za odrzuceniem takiego pomysłu – jej zdaniem – przemawiał niski standard wyposażenia pomieszczenia i złe oświetlone, które uniemożliwiłoby właściwe korzystanie z archiwum.

Pomysł zorganizowania jednego archiwum w strukturze Biblioteki nie został ostatecz-nie zrealizowany, a Referat Archiwum Biblioteki Sejmowej zlikwidowano w 1952 r.

W naczelnych organach państwa obowiązująca zasada gromadzenia akt spraw osta-tecznie załatwionych w jednym miejscu nie była przestrzegana. Świadczą o tym archiwa „podręczne”, w których przechowywano wybrane typy akt. Kryterium rozstrzygającym o wyłączaniu akt do odrębnego przechowywania był ich rodzaj, treść oraz uprawnienia kie-rujących jednostkami organizacyjnymi Kancelarii Sejmu Ustawodawczego do orzekania o „specjalnym znaczeniu” zawartych w aktach informacji.

Stosowana praktyka, polegająca na odrębnym gromadzeniu określonych rodzajów akt, się-ga 1947 r. Potwierdzeniem tej konstatacji są archiwa „podręczne”, funkcjonujące równolegle ze składnicami akt w ramach struktur organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP

525 AAN, KSU, 579/432, s. 111 i 127, Protokół kontroli przeprowadzonej w dniach 17–20 IV 1951 r. w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego oraz pismo z 28 V 1951 r. W. Rolöfs, dyrektora Biura Personalno-Or-ganizacyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, skierowane do departamentu III Najwyższej Izby kontroli dotyczące wykonania zaleceń pokontrolnych.

526 AAN, KSU RP, 579/433, s 30, Protokół konferencji dyrektorów biur Kancelarii Sejmu Ustawodawcze-go z 14 III 1950 r.

527 Tamże, s. 30.


i Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. W Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP odrębne archi-wum posiadał Wydział Wojskowy, a po jego likwidacji w czerwcu 1947 r. Wydział Odznaczeń.

Podobnych wyników dostarczyła analiza przepisów organizacyjnych oraz Instruk-cji kancelaryjnej Sejmu Ustawodawczego z 15 kwietnia 1949 r. Okazało się, że niektóre biura miały więcej niż jedno archiwum „podręczne”, gdyż prowadziły je mniejsze jed-nostki (referaty, wydziały). Tak było na przykład w Biurze Parlamentarnym, które miało cztery archiwa „podręczne”. Były to: archiwum biura dyrektora Biura Parlamentarnego, przechowujące akta dotyczące spraw organizacyjnych Biura i nadzoru nad ostatecznym przygotowaniem do przekazania rządowi uchwalonych przez sejm ustaw, wniosków, re-zolucji i uchwał; archiwum Sekretariatu przechowujące akta dotyczące spraw ogólnych Biura; archiwum Wydziału Prac Parlamentarnych, gromadzące akta dotyczące aktywności legislacyjnej sejmu (zgłoszonych i uchwalonych projektów ustaw, wniosków, sprawozdań, rezolucji i uchwał) oraz archiwum Oddziału Prac Plenarnych i Komisyjnych, przechowują-ce protokoły posiedzeń sejmu i komisji sejmowych.

Analogiczną praktykę stosował Samodzielny Referat Osobowy Sejmu Ustawodawcze-go, który gromadził i przechowywał w archiwum akt osobowych teczki personalne zarów-no posłów, jak i pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodawczego oraz kartoteki pracow-ników zwolnionych z pracy w Biurze (Kancelarii) Sejmu Ustawodawczego. Samodzielny Referat Organizacji i Kontroli Wewnętrznej także posiadał archiwum, zajmujące się prze-chowywaniem akt spraw dotyczących organizacji, funkcjonowania i kontroli wewnętrznej Kancelarii Sejmu Ustawodawczego.

W związku z częstymi zmianami organizacyjnymi w naczelnych organach państwa wy-daje się uzasadnione twierdzenie Zdzisława Chmielewskiego, że „Przekształcenia te łączyć się miały niebawem z nowym modelem zarządzania aktami w postaci registratury scen-tralizowanej. Sens centralizacji sprowadzał się do tego, że pracownik merytoryczny zała-twiający sprawy zajmował się jednocześnie gromadzeniem wpływających pism, tworząc woluminy akt spraw, odpowiadał za ich stan i układ”528. Jednak do pełnej realizacji tego modelu zarządzania dokumentami nie doszło.

Nadana składnicy akt w 1951 r. forma organizacyjna przetrwała do chwili likwidacji Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej i Kancelarii Rady Państwa. Jej zadania określiło Zarządzenie nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej i Kancelarii Rady Pań-stwa529. Normatyw obowiązywał także w Kancelarii Rady Państwa do 1971 r. Po zmianach ustrojowych dokonanych w 1952 r. zmieniało się jej usytuowanie w ramach struktury orga-nizacyjnej Kancelarii Rady Państwa.

W dniu 5 sierpnia 1952 r. Rada Państwa podjęła Uchwałę nr 118 w sprawie połącze-nia Kancelarii Rady Państwa z Kancelarią Sejmu Ustawodawczego530 oraz przyjęła Tym-czasowy statut organizacyjny Kancelarii Rady Państwa, stanowiący załącznik do wyżej

528 Z. Chmielewski, Zasady zarządzania aktami urzędów administracji, „Archeion”, t. 94: 1993, s. 27.529 AAN, KCP RP, 859/119 s. 157–165, por. też s. 182–190, por. też NDAP, AZ, brak sygn., brak paginacji,

teczka: Biuro Prac Organizacyjnych. 530 MP 1952, nr A–73, poz. 1158.


powołanej uchwały. Organ pomocniczy Rady Państwa wyłoniony w wyniku połączenia obu Kancelarii przyjął nazwę Kancelaria Rady Państwa. Normatyw określił równocześnie miejsce Archiwum w strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa.

Zgodnie z zapisem § 5 ust. 2 Uchwały Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. Archiwum sta-ło się ponownie jednym z działów Wydziału Ogólnego w Kancelarii Rady Państwa. Obsłu-giwało ono zarówno (Biuro) Kancelarię Sejmu jak i Kancelarię Rady Państwa w zakresie gromadzenia, przechowywania, porządkowania i udostępniania akt oraz ich wydzielania na zniszczenie. Było też zobowiązane do przekazywania akt kategorii A do właściwego archiwum państwowego.

1.2. Organizacja prac archiwum zakładowego

Po połączeniu i utworzeniu w 1952 r. wspólnej Kancelarii dla sejmu i Rady Państwa w ana-logiczny sposób postąpiono z funkcjonującymi odrębnie składnicami akt, tworząc jedno wspólne Archiwum, funkcjonujące w ramach Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Pań-stwa. Czynności związane z przebudową tej komórki organizacyjnej Kancelarii Rady Pań-stwa trwały do końca 1952 r. Potwierdzeniem jest zapis w protokole z wizytacji Archiwum Rady Państwa, przeprowadzonej 18 października 1953 r.531 Funkcjonowało ono w Wydzia-le Ogólnym Kancelarii Rady Państwa. Jego siedziba znajdowała się w pomieszczeniu usy-tuowanym w suterenie gmachu przy ul. Wiejskiej 6.

W 1955 r. powrócono do nazwy Składnica Akt, w związku z zapisem w Statucie orga-nizacyjnym Kancelarii Rady Państwa z 27 lipca 1955 r.532 Przypuszczać należy, że powrót do starej nazwy „Składnica Akt” wynikał z potrzeby nieutożsamiania go z Referatem Ar-chiwum i Magazynów, który funkcjonował w strukturze Biblioteki Sejmowej.

Organizacja prac Składnicy Akt Kancelarii Rada Państwa oraz zasady postępowania z aktami budziła zastrzeżenia państwowej służby archiwalnej. Powody niezadowolenia przedstawicieli państwowej służby archiwalnej ze stanu organizacji i funkcjnowania Skład-nicy Akt omawiane na posiedzenia Kierowniczego Aktywu Doradczego NDAP 7 marca 1959 r.533 zostały opisane w pkt. 2. 3. rozdziału III pracy.

W kręgu zainteresowań naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych były też kwestie związane z używaniem papieru (bezdrzewnego lub satynowego) do sporządzania diariu-szów sejmowych i do stenografowania posiedzeń, a także problem przechowywania taśm magnetofonowych z nagranymi tekstami diariuszów sejmowych. Obecna na posiedzeniu Henryka Czarnak, kierownik Składnicy Akt i Kancelarii Tajnej Rady Państwa, pominęła milczeniem kwestie poruszone przez naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych. Wy-jaśniła natomiast, że cztery biura Kancelarii Rady Państwa wytwarzają dużo akt, reszta zaś niewiele. Nie wszystkie zespoły archiwalne są już w składnicy, która posiada wiele akt do

531 AAN, Min. Oświaty NDAP, 154/8488, s. 12–13, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Rady Państwa przeprowadzonej 14 X 1952 r.

532 AAN, KRP, sygn. 589/49/9, s. 296. 533 NDAP, AZ, I/29 brak paginacji, Protokół nr 29 z posiedzenia 28 Kierowniczego Aktywu Doradczego

NDAP w dniu 7 III 1959 r.


przepracowania. Narzekała na brak wykazu akt, który stanowiłby pomoc w kwalifikacji archiwalnej akt oraz na brak jednego pracownika. W odpowiedzi udzielonej naczelnemu dyrektorowi Archiwów Państwowych stwierdzała, że protokoły posiedzeń wojewódzkich rad narodowych przechowywane są w Kancelarii Rady Państwa, natomiast protokoły po-siedzeń prezydiów wojewódzkich rad narodowych w Urzędzie Rady Ministrów.

W celu usprawnienia prac Składnicy Akt uczestnicy Kierowniczego Aktywu Doradcze-go NDAP sformułowali następujące wnioski:

1. odciążenie kierownictwa składnicy,2. opracowanie ujednoliconej instrukcji kancelaryjnej, 3. powołanie komisji do tego celu,4. opracowanie wykazu akt,5. nadanie Składnicy Akt nazwy Archiwum.W nawiązaniu do ustaleń Aktywu Doradczego NDAP Henryk Altman, naczelny dy-

rektor Archiwów Państwowych, w dniach 12 marca i 4 kwietnia 1959 r. skierował do Kancelarii Rady Państwa pisma, w których, powołując się na zapisy Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych534 oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego535, a także na wnioski przyjęte przez Kierowniczy Aktyw Doradczy NDAP, zalecił Kancelarii Rady Państwa opracowanie prze-pisów kancelaryjnych, zmianę nazwy Składnicy Akt na Archiwum, zwiększenie obsady kadrowej oraz odciążenie pracowników składnicy akt od prac technicznych na rzecz Kan-celarii. Zaproponował nadto powołanie komisji złożonej z pracowników Kancelarii Rady Państwa oraz przedstawicieli państwowej służby archiwalnej, której zadaniem miała być pomoc przy uporządkowaniu zasobu archiwalnego przechowywanego w Składnicy Akt.

Odpowiadający na zalecenia Jan Koziarski, naczelnik Wydziału Ogólnego Kancela-rii Rady Państwa, nie zgodził się ze stanowiskiem naczelnego dyrektora Archiwów Pań-stwowych w kwestiach zmian w organizacji prac biurowych w Kancelarii Rady Państwa. W odpowiedzi z 6 kwietnia 1960 r. komunikował, że zarówno powołany Dekret z 29 marca 1951 r., jak i Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. „nie dają podstaw do zmiany nazwy Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa na Archiwum”536. Treść pisma – jak można przypuszczać – została sformułowana w oparciu o opinię Pauliny Segalewicz, wice-dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa, zawartą w notatce z 20 czerwca 1957 r. Jej autorka, powołując się na Dekret z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych oraz na Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego za-sobu archiwalnego stwierdzała, że nie daje on podstaw do przemianowania składnicy akt Kancelarii Rady Państwa na archiwum. Jej zdaniem zmiana nazwy składnicy akt wymagała jeszcze zmian w Statucie organizacyjnym Rady Państwa.

Zalecenie opracowania przepisów kancelaryjnych spotkało się również ze sprzeciwem nadzorującego Składnicę Akt Kancelarii Rady Państwa. Jego zdaniem Kancelaria Rady Pań-stwa posiadła instrukcję kancelaryjną i wykaz akt z 1948 r., które zaspakajały jej potrzeby

534 DzU 1951, nr 19, poz.149.535 DzU 1957, nr 12, poz. 66, i 1959, nr 2, poz. 12. 536 AAN, AZ, 58/88, s. 24, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole.


w zakresie procedur postępowania z aktami. Propozycję o powołanie komisji w celu niesie-nia pomocy przy uporządkowaniu akt w Składnicy Akt uznał także za niecelową, ze wzglę-du na podporządkowanie Składnicy Akt Wydziałowi Ogólnemu Kancelarii Rady Państwa. Jedyną korzyścią dla Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa, uzyskaną dzięki tej kore-spondencji, było zwiększenie o jedną osobę personelu komórki organizacyjnej obsługującej Składnicę Akt oraz przeniesienie do Biblioteki Sejmowej Działu Prenumerowania Prasy dla członków Rady Państwa, dotychczas obsługiwanego przez pracownika Składnicy Akt.

Oprócz zastosowanej formy doraźnego nadzoru nad składnicami akt, warunki groma-dzenia, przechowywania, zabezpieczania, porządkowania i udostępniania akt Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu PRL były przedmiotem zainteresowań wizytujących je systematycznie przedstawicieli Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Wizytacja Składnicy Akt przeprowadzona 18 listopada 1961 r. miała na celu zapozna-nie się ze sposobem porządkowania akt kat. A Krajowej Rady Narodowej, referendum lu-dowego przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. oraz akt z wyborów do sejmu537. Wyniki analizy stanu uporządkowania akt kat. A, dokonane podczas wizytacji, posłużyły dyrekcji AAN do przygotowania wniosku z 9 grudnia 1961 r. skierowanego do Henryka Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa, o przekazanie do zasobu Archiwum Akt Nowych protoko-łów posiedzeń plenarnych KRN oraz posiedzeń Prezydium KRN z lat 1944–1947, a także akt Biura Kontroli przy Prezydium KRN z lat 1944–1949538. Przedłożony wniosek Ar-chiwum Akt Nowych o przekazanie akt KRN, mimo upływu przewidzianego w § 10 pkt. 1a Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego539 okresu 15 lat od ich wytworzenia, spotkał się z odmową, ze względu na klauzulę „tajne specjalnego znaczenia”, którą nadano tym dokumentom. Z koresponden-cji prowadzonej pomiędzy dyrektorem Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, a płk Janem Pawlakiem, dyrektorem Gabinetu Ministra Spraw Wewnętrznych, w sprawie postępowania z dokumentami tajnymi specjalnego znaczenia, do których zostały zakwali-fikowane protokoły plenarne KRN i posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej540, wynikło, że zniesienie klauzuli wymagało zmiany przepisu, który stanowił podstawę do jej nadania. Odpowiedź Ministerstwa Spraw Wewnętrznych brzmiała: „Ministerstwo Spraw Wewnętrznych po zasięgnięciu opinii Urzędu Rady Ministrów nie widzi obecnie możli-wości zmiany przepisów wspomnianej Instrukcji w kierunku umożliwiającym przekazanie dokumentów oznaczonych cechą [klauzulą] tajne specjalnego znaczenia do państwowego

537 Tamże, s. 212, Protokół wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej 18 XI 1961 r. przez H. Chrościcką, przedstawiciela AAN w obecności dyrektora Biura Organizacyjnego.

538 Tamże, s. 29, Prośba B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN w Warszawie z 9 XII 1961 r. skierowana do H. Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa w sprawie przekazania akt KRN i Biura Kontroli przy KRN z lat 1944–1949.

539 DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959 r. nr 2, poz. 12. 540 AP RP, KRP, 1105/3, s. 32, Pismo Z. Krawczyka, dyrektora Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady

Państwa z 9 VIII 1962 r. skierowane do Gabinetu ministra spraw wewnętrznych w sprawie interpretacji prze-pisów Instrukcji Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie postępowania z dokumentami tajnymi specjalnego znaczenia wprowadzonej w porozumieniu z ministrem obrony narodowej Zarządzeniem nr 70 Ministra Spraw Wewnętrznych z 31 III 1960 r.


zasobu archiwalnego”541. O powodach odmowy w sprawie przekazania protokołów posie-dzeń Prezydium oraz plenarnych KRN Holder, szef Kancelarii Rady Państwa Bronisławę Skrzeszewską, dyrektora AAN oraz Henryka Altmana, naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych, w piśmie z 5 października 1962 r.542 W tym samym piśmie Holder wyjaśnił, że Kancelaria Rady Państwa nigdy nie przechowywała w swoich archiwach akt Biura Kon-troli przy Prezydium KRN.

W dniu 18 maja 1962 r. Składnicę Akt Kancelarii Rady Państwa odwiedziła mgr Maria Tarakanowska. Wizytacja odbyła się w obecności Henryki Czarnak, kierowniczki Składni-cy Akt oraz Jana Koziarskiego, naczelnika Wydziału Ogólnego. Wizytująca Składnicę Akt Kancelarii Rady Państwa stwierdziła wówczas, że w kwietniu 1962 r. jej lokal przeniesio-no z suteren do pomieszczeń mieszczących się w piwnicach tego samego budynku. W jej ocenie nowy lokal Składnicy Akt odpowiadał warunkom właściwego zabezpieczenia akt. Zmiany lokalu i napływ z komórek organizacyjnych do Składnicy Akt pokaźnej ilości doku-mentów zahamowały prace związane z wydzielaniem akt do zniszczenia. Dodatkowym ob-ciążeniem dla personelu Składnicy Akt było też włączanie go do prac biurowych. Corocznie przeprowadzane ze strony Archiwum Akt Nowych wizytacje Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa i kierowane w ich wyniku do władz organu pomocniczego Rady Państwa zalecenia powizytacyjne miały korzystny wpływ na zmiany w funkcjonowaniu tej komórki.

Wizytująca Składnicę Akt Kancelarii Rady Państwa 31 października 1963 r. Maria Tarakanowska przypomniała, że Kancelaria Rady Państwa posiada nadal przestarzałe przepisy kancelaryjne (instrukcję kancelaryjną i strukturalne wykazy akt, corocznie uzu-pełniane543). Okazało się, że w wielu komórkach organizacyjnych, jak np. sekretariatach i Wydziale Organizacyjnym, wykazy akt nie miały charakteru prawidłowego planu akt, lecz były jedynie spisami teczek. Akta spraw zakończonych nie posiadały właściwej kwali-fikacji, tj. podziału na kategorie archiwalne. Ujęte w wykazach akt hasła były ogólnikowe, a w wielu wypadkach błędne, np. hasło „różne” występowało niemal we wszystkich ko-mórkach organizacyjnych. W ocenie wizytującej prawidłowym wykazem akt posługiwało się jedynie Biuro Prawne i ono też prawidłowo opracowane akta przekazywało do Składni-cy Akt. W korespondencji powizytacyjnej zwrócono uwagę na konieczność aktualizowania przepisów kancelaryjnych i archiwalnych, zalecając ich rychłe opracowanie i uzgodnienie z państwową służba archiwalną oraz przejęcie do archiwum akt z lat 1953–1957, zalegają-cych w komórkach organizacyjnych544.

Pracownicy Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa, oprócz dotychczas wykonywanych czynności związanych z udostępnianiem do celów służbowych akt pracownikom sejmu i Rady Państwa, od 1962 r. byli zobowiązani udostępniać akta zewnętrznym użytkownikom

541 Tamże, 1105/3, s. 33, Pismo płk J. Pawlaka, dyrektora Gabinetu Ministra w Ministerstwie Spraw We-wnętrznych z 16 VIII 1962 r. zawierające odpowiedź na powyższy wniosek Kancelarii Rady Państwa.

542 Tamże, 1105/3, s. 35. 543 Tamże, 1105/3, s. 41–42, Protokół wizytacji Składnicy Akt przeprowadzonej w dniu 31 października

1963 r. przez M. Tarakanowską, przedstawiciela AAN w Warszawie.544 Tamże, 1105/3 s. 46, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 11 XII 1963 r. skierowane do Kance-

larii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizytacyjnych.


i wykonywać kwerendy archiwalne. Udostępnianie osobom postronnym akt służbowych, mających charakter poufny, regulowały zapisy Zarządzenia nr 12 Prezesa Rady Ministrów z 23 stycznia 1963 r.545, które dopuszczały udostępnianie ich m.in. pracownikom nauki i publicystom „w przypadkach należycie uzasadnionych”, z zastrzeżeniem wyraźnego określenia zakresu żądanych danych i celu, w jakim mają być wykorzystane. Oznaczało to, że dostęp do materiałów archiwalnych jest ograniczony i mogą z niego korzystać tylko osoby wymienione w zarządzeniu. Kancelaria Rady Państwa za zgodą szefa udostępniała instytucjom naukowym i pracownikom nauki niektóre materiały zgodnie z ww. procedurą. W praktyce nie udostępniano protokołów z posiedzeń Rady Państwa i jej komisji. Udo-stępnianie akt następowało ze względu na szczególną rangę i charakter wnioskodawcy i to tylko wówczas, jeżeli dokument nie był związany z całością materiałów. W każdym takim przypadku zgoda szefa Kancelarii Rady Państwa miała charakter wyjątkowy. Potwierdze-niem jest przygotowana dla przewodniczącego Rady Państwa notatka Problem udostęp-niania materiałów z posiedzeń Rady Państwa i jej komisji z 2 grudnia 1975 r., w związku z wnioskiem dyrektora Instytutu Ruchu Robotniczego KC PZPR o udostępnienie cało-ści materiałów Rady Państwa i jej komisji osobom postronnym. Jej autor podkreślał, że wydanie zgody na wgląd do tych akt byłoby oczywiście sprzeczne z ustaloną dotychczas praktyką. Za jej utrzymaniem – zdaniem piszącego – przemawiał fakt, „że pewne materiały z prac Rady Państwa i jej komisji dotyczące na przykład praktykowanych od kilku lat prze-słuchań komisyjnych doprowadzających do szczegółowego ujawniania pewnych drastycz-nych uchybień w gospodarce państwowej, nie były nawet udostępniane posłom, lecz tyl-ko kierownictwu sejmu”546. Z adnotacji Ryszarda Grędy, naczelnika Wydziału Ogólnego, umieszczonej pod tekstem notatki wynika, że przewodniczący Rady Państwa zaaprobował sugestie autora zawarte w tekście notatki i wniosek dyrektora Instytutu Ruchu Robotnicze-go KC PZPR załatwiono negatywnie. Liczbę udostępnień akt zewnętrznym użytkownikom i liczbę udostępnionych w ciągu roku jednostek archiwalnych ilustruje tabela 14.

Tabela 14. Wykorzystanie przez osoby zewnętrzne zasobu archiwalnego Archiwum Sejmu i Rady Państwa (1962–1988)

Rok Liczba osób zewnętrznych korzystających

Liczba tomów (j. a.) udostępnionych do celów służbowych oraz badaczom

1962 5 –

1963 9 136******

1964 3 167******

1965 3 –

1966 6 116******

545 MP 1963,.nr 9, poz.42.546 AP RP, KRP, 1105/1, s. 23.


1967 2 124******

1968 6 167******

1969 4 183******

1970 05 157******

1971 07 137******

1972 – –

1973 08 153******

1974 12 298******

1975 14 240******

1976 24 325******

1977 14 380******

1978 04 740******

1979 02 580******

1980 04 545******

1981 09 544******

1982 Pracownicy naukowi i OK FJN 586******

1983 Pracownicy naukowi 572******




1987 04 387******

1988 04 444******

* Jednym z korzystających był mgr Andrzej Kulesza, historyk. ** Wśród korzystających byli: Janusz Mordwiłko, prawnik i Zenobiusz Kozik, historyk. *** Wśród korzystających byli Zbysław Rykowski, polityk i Władysław Ważniewski, historyk. **** Wśród korzystających byli Jerzy Ciemniewski, prawnik i Zbysław Rykowski. ***** Jednym z korzystających był Kazimierz Kik, historyk. ****** prof. dr hab. Kazimierz Bierzanek, mjr Zbigniew Kuśmierek, dr Stanisława Bieńkowska, dr Krzysztof Gołać.Źródło, AAN, AZ, 58/88 t. 4, s. 20–50, Roczne sprawozdania z wykonywanych prac przez Archi-wum Kancelarii Rady Państwa.


Dotychczasowe badania nie pozwalają na ustalenie liczby zewnętrznych użytkowni-ków akt sejmu i Rady Państwa, korzystających w latach 1982–1986 z zasobu archiwalnego w Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Nie byli oni, wzorem lat poprzednich, wykazy-wani ani imiennie, ani też liczbowo w rocznych sprawozdaniach z działalności Archiwum Kancelarii Rady Państwa. W tym okresie nie była prowadzona ewidencja w postaci księgi korzystających, a jedynie gromadzono wnioski zainteresowanych o udostępnienie akt. Na ich podstawie udostępniano dokumentację.

Problemy przekazania akt Biura Prezydialnego KRN do zasobu archiwalnego Archi-wum Akt Nowych i opracowania przepisów kancelaryjnych Kancelarii Rady Państwa były przedmiotem korespondencji Bronisławy Skrzeszewskiej, dyrektor AAN z 13 sierpnia 1966 r.547 skierowanej do szefa Kancelarii Rady Państwa. Brak reakcji ze strony Kancelarii Rady Państwa na powyższe zalecenia był powodem sarkastycznych uwag Skrzeszewskiej wyrażonych w piśmie z 5 stycznia 1968 r. skierowanym do Henryka Holdera, szefa Kance-larii Rady Państwa. Ich autorka podkreślała, że Kancelaria Rady Państwa, nie wykonując zaleceń AAN, utrudnia wykonywanie statutowych obowiązków nałożonych na AAN548. Nie wypełnia też postanowienia zawartego w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 19 lu-tego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego o następującej treści: „właś-ciwi ministrowie [kierownicy urzędów centralnych] w porozumieniu z Naczelnym Dy-rektorem Archiwów Państwowych określą terminy i sposób przechowywania materiałów archiwalnych”549. Zastrzeżenia zgłoszone w powyższym piśmie dotyczyły kierowanych od 1952 r., najpierw przez naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych, a potem przez dyrektora Archiwum Akt Nowych postulatów o opracowanie przez Kancelarię Rady Pań-stwa i Kancelarię Sejmu przepisów kancelaryjnych i archiwalnych, zwłaszcza instrukcji kancelaryjnych i jednolitych wykazów akt (z prawidłową kwalifikacją akt na kategorie ar-chiwalne) i uzgodnienie ich z państwową służbą archiwalną. Brak tych przepisów, a także brak zatrudnionego na stałe w Archiwum Kancelarii Rady Państwa wykwalifikowanego pracownika, odpowiedzialnego za opracowanie akt, sprawiał, że Kancelarie Rady Państwa i sejmu nie wywiązywały się z ustawowego obowiązku systematycznego przekazywania akt do Archiwum Akt Nowych po upływie ustawowego okresu 15 lat od wytworzenia akt spraw zakończonych. Monit ten był przedmiotem analizy pracowników Biura Organiza-cyjnego Kancelarii Rady Państwa w 1968 r. Potwierdzeniem jest zachowany w aktach Kancelarii Rady Państwa projekt pisma (bez daty), stanowiący odpowiedź na powyższe zastrzeżenia, skierowany do Archiwum Akt Nowych550. Niemniej jednak Kancelaria Rady Państwa nie przesłała go adresatowi. Te kwestie wróciły ponownie w kolejnych zalece-niach powizytacyjnych wydawanych przez dr Mieczysława Motasa, kolejnego dyrektora

547 Tamże, 1105/3, s. 59, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 13 VIII 1966 r. skierowane do H. Hol-dera, szefa Kancelarii Rady Państwa, ministra w sprawie przekazania do AAN akt KRN z lat 1944–1947.

548 Tamże, 1105/3, s. 66, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN w Warszawie z 5 I 1968 r. skierowane do H. Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa, ministra w sprawie zaleceń powizytacyjnych.

549 DzU 1957, nr 12, poz.66, i 1959, nr 2, poz. 12.550 AP RP, KRP, 1105/3, s. 67, Projekt odpowiedzi na zalecenia powizytacyjne sporządzony przez Biuro

Organizacyjne Kancelarii Rady Państwa bez daty.


AAN w Warszawie551. Wyniki kolejnej wizytacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa prze-prowadzonej 12 października 1970 r.552 były okazją do ponownego przypomnienia Kance-larii Rady Państwa zaniedbań w zakresie usprawnienia prac kancelaryjnych. Tym razem zalecenia dyrektora Archiwum Akt Nowych spotkały się z życzliwym ich przyjęciem. Sta-nisław Gebert, dyrektor Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, w od-powiedzi udzielonej 30 listopada 1970 r. na zgłoszone przez AAN postulaty, dotyczące m.in. wydania nowej instrukcji kancelaryjnej z wykazem akt oraz instrukcji archiwalnej, uporządkowania akt Krajowej Rady Narodowej oraz podjęcia prac porządkowych w zaso-bie archiwalnym Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952553, uznał ich zasadność. Termin realizacji poszczególnych zaleceń uzależnił jednakże od zakończenia czynności związanych z wprowadzeniem zmian organizacyjnych, które wiązały się z przygotowaniami do zmiany na stanowisku przewod-niczącego Rady Państwa (ustępującego z dniem 23 grudnia 1970 r. Mariana Spychalskiego miał zastąpić Józef Cyrankiewicz)554.

Z przedłożonego harmonogramu działań wynikało, że najwcześniej miano zająć się opra-cowaniem projektów instrukcji kancelaryjnej z jednolitym wykazem akt oraz instrukcji archi-walnej, które przewidywano uzgodnić z AAN w terminie do 31 października 1971 r. Postulat drugi, dotyczący uporządkowania akt KRN i przekazania ich do AAN, miał być wykonany do końca 1972 r. Realizację ostatniego postulatu dotyczącego archiwalnego uporządkowania akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952 przewi-dywano w okresie pięciu lat, tj. do końca 1975 r. Dyrektor Biura Prawno-Organizacyjnego zapewniał też o usunięciu dotychczasowych zaniedbań w zakresie przekazywania akt do Ar-chiwum Kancelarii Rady Państwa przez komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa555. Wśród nich była Redakcja tygodnika „Rady Narodowe”, którą przekazano z dniem 1 stycznia 1973 r. do Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa” w Warszawie, zgodnie z Zarządze-niem nr 9 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 11 grudnia 1972 r. w sprawie zmian w strukturze organizacyjnej Kancelarii Rady Państwa556. Na podstawie upoważnienia przewodniczącego Rady Państwa szef Kancelarii Rady Państwa wykreślił ją ze struktury organizacyjnej KRP.

551 Tamże, AAN AZ, 58/88, s. 236–238, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN w Warszawie z 11 XI 1970 r. zawierające zalecenia pokontrolne skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kance-larii Rady Państwa.

552 Tamże, 1105/3, s. 69–70, Protokół wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej w dniu 12 X 1970 r. w obecności H. Czarnak, kierownika Archiwum KRP.

553 Tamże, brak sygn., s. 79, por. też, AAN AZ, 58/88, s. 93, Pismo z 30 XI 1970 r. dr S. Geberta, dyrekto-ra Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa odpowiadające na zalecenia powizytacyjne AAN.

554 W okresie od 6 II 1947–20 XI 1952 oraz 18 III 1954–23 XII 1970 r. J. Cyrankiewicz był premierem Rządu (Rzeczypospolitej Polskiej do 1952 r.) Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. por. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 1999, s.49, 410.

555 Tamże, 1105/3, s. 80–81, Notatka służbowa dla dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego w sprawie wizytacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa przez przedstawiciela Dyrekcji Archiwum Akt Nowych. Z notatki wynika, że zaległości w przekazywaniu akt do Składnicy Akt miały następujące komórki organizacyjne: Wydział Finansowy, Redakcja tygodnika „Rady Narodowe”, Sekretariat Sekretarza Rady Państwa.

556 Tamże, brak sygn., s. 206, Zbiór zarządzeń Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974.


Wyniki wizytacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa, przeprowadzonej 2 maja 1975 r. przez mgr Zofię Krupską, potwierdziły realizację większości zaleceń powizytacyjnych, ujętych w piśmie dyrektora AAN z 11 września 1970 r.557 Kancelaria Rady Państwa do-trzymała zobowiązań. Opracowane projekty instrukcji kancelaryjnej, jednolitego wykazu akt i instrukcji archiwalnej zostały uzgodnione i zatwierdzone przez AAN 9 i 17 grudnia 1971 r. Zatwierdzoną instrukcję kancelaryjną szef Kancelarii Rady Państwa wprowadził w życie Zarządzeniem nr 15 z 15 grudnia 1971 r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1972 r.558 Odrębnym Zarządzeniem wewnętrznym nr 4 z 18 grudnia 1971 r. została wpro-wadzona Instrukcja archiwalna Kancelarii Rady Państwa559. Nie dotrzymała natomiast ter-minu Kancelaria Sejmu, która własne przepisy kancelaryjne opracowała dopiero w 1976 r. i wprowadziła je bez porozumienia się z AAN. Na pełną realizację oczekiwało nadal zale-cenie dotyczące uporządkowania akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952, którego termin zgodnie z wcześniejszym harmonogramem upły-wał z końcem 1975 r. Przeciążeni bieżącą pracą pracownicy Archiwum Kancelarii Rady Państwa nie dysponowali czasem na uporządkowanie akt zespołu archiwalnego, liczącego 210 m.b. akt. Zalecenia powizytacyjne zamieszczone w piśmie dyrektora Archiwum Akt Nowych z 16 maja 1975 r.560 wydłużyły termin zakończenia prac nad wyżej wspomnia-nym zespołem archiwalnym do 30 czerwca 1976 r. Kolejna lustracja Archiwum Kancelarii Rady Państwa przeprowadzona 29 września 1976 r. potwierdziła jedynie kontynuację prac porządkowych, prowadzonych w zespole archiwalnym Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952. W ocenie wizytującej wykonywane czynności były pracochłonne i czasochłonne. Dodatkową komplikacją było to, że w grupie akt zakwa-lifikowanych w latach pięćdziesiątych do kategorii B znajdowały się unikalne dokumenty, ilustrujące zmiany ustrojowe, dokonywane w pierwszych latach istnienia Polski Ludowej, które należało przekwalifikować do kategorii A. Wiązało się to jednocześnie z koniecznoś-cią porównania tych akt z ich odpowiednikami zachowanymi w kategorii A, segregacją i scalaniem akt spraw w teczkach. W piśmie z 4 października 1976 r. skierowanym do doc. dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP, doc. dr M. Motas, dyrektor Archiwum Akt Nowych, informował o dostrzeżonych przez pracowników AAN osiągnię-ciach tej komórki organizacyjnej w zakresie gromadzenia i zabezpieczania akt kategorii A oraz o wysokim poziomie wykonywanych prac porządkowych, związanych z przygoto-

557 Tamże, 1105/3, s. 99–100, Protokół wizytacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej 2 V 1975 r. przez mgr Z. Krupską, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

558 Tamże, brak sygn., s. 62, Zarządzenie wewnętrzne nr 3 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 XII 1971 r., teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974, por też AAN, AZ, 58/88, s. 139, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne i archiwalne.

559 Tamże, brak sygn., s. 95, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974, por. też AAN, AZ, 58/91, brak paginacji, teczka: Przepisy kancelaryjne i archiwalne.

560 Tamże, 1105/3, s. 97–98, Pismo dr M. Motasa, dyrektor AAN w Warszawie z 16 V 1975 r. skierowane do dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w Warszawie w sprawie zaleceń powi-zytacyjnych.


waniem akt kat. A do przekazania do AAN.561 Zdaniem piszącego szczególny udział w tym zakresie miała Henryka Czarnak, kierownik Kancelarii Tajnej i Archiwum KRP. Wyso-ka ocena wypełnianych przez Archiwum KRP funkcji stawiało go na pierwszym miejscu na tle archiwów zakładowych naczelnych organów państwa i administracji państwowej. Zamieszczone w tym samym piśmie jedyne zalecenie odnosiło się do starań o wygospo-darowanie dodatkowego pomieszczenia na parterze lub na I piętrze Domu Poselskiego, przeznaczonego na wyłączne przechowywanie akt kategorii A.

Wydawane kolejne zlecenia po przeprowadzonej lustracji wydłużały termin realizacji rozpoczętych prac porządkowych w zespole archiwalnym Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa do końca 1976 r. oraz postulowały wygospodarowanie lep-szych pomieszczeń na przechowywanie akt kat. A. Dotrzymanie terminu uporządkowania akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa gwarantował zgłoszony przez doc. dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Pań-stwa, pomysł zatrudnienia w ramach prac zleconych od 2 do 3 pracowników Archiwum Akt Nowych562. Ostateczne rozliczenie się z AAN z akt dwóch zespołów zamkniętych: Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947 oraz Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego RP z lat 1947–1952 nastąpiło w 1977 r.563

Termin „archiwum zakładowe” użyty po raz pierwszy w protokole wizytacji Archi-wum Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej 31 października 1963 r., a także wyko-rzystywany w prowadzonej pomiędzy Kancelarią Rady Państwa i Archiwum Akt Nowych korespondencji, stał się jego oficjalną nazwą, dzięki Zarządzeniu Przewodniczącego Rady Państwa z 31 VIII 1977 r.564, które tego terminu użyło, dla zastąpienia dotychczasowej na-zwy Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

Kolejna lustracja przeprowadzona 6 września 1977 r. przez Zofię Krupską w obecności Ryszarda Grędy, naczelnika Wydziału Ogólnego i Henryki Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum, powtarzała dotychczas zebrane spostrzeżenia565. Kontrolująca zwróciła uwagę na prawidłową organizację prac w Archiwum Zakładowym, opartą na szczegóło-wym planie prac, stanowiącym część składową planu pracy Kancelarii Rady Państwa. Pod-kreśliła też wzorcowe zabezpieczenie i opracowywanie akt Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa.

561 Tamże, 1105/3, s. 99–100, Pismo doc. dr M. Motasa, dyrektora AAN z 4 X 1976 r. skierowane do doc. dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizy-tacyjnych.

562 Tamże, 1105/1, s. 101–103, Pismo doc. dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kance-larii Rady Państwa z 27 V 1975 r. skierowane do doc. dr M. Motasa, dyrektora AAN zawierające odpowiedź na wydane zalecenia, por. też. Notatka służbowa doc. dr S. Geberta z 27 V 1975 r. zawierająca kalkulację kosztów prac zleconych.

563 Tamże,. 1105/2, s. 165, Notatka służbowa H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum z 19 XI 1979 r. w sprawie działalności Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

564 Tamże, 1105/3, s. 41, Protokół z wizytacji Składnicy Akt przeprowadzonej w dniu 31 X 1963 r. 565 Tamże, 1105/3, s. 158–159, Pismo doc. dr M. Motasa, dyrektora AAN z 14 IX 1977 r. skierowane do

E. Boratyńskiego, szefa Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizytacyjnych.


Ostatnia wizytacja Archiwum Zakładowego ze strony AAN odbyła się 3 i 10 listopada 1980 r.566 w obecności R. Grędy, kierownika Wydziału Ogólnego i mgr E. Kulikowskiej, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum. Wyniki kontroli potwierdziły prawidłową orga-nizację prac kancelaryjno-archiwalnych i rygorystyczne przestrzeganie procedur w postę-powaniu z dokumentacją, określonych w Instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Rady Państwa z 1971 r. nowelizowanej w 1974 r.567 Osiągnięcie takiego stopnia organizacji prac kance-laryjnych było możliwe dzięki systematycznym szkoleniom pracowników sekretariatów i biur, organizowanym przez Wydział Ogólny Biura Prawno-Organizacyjnego w zakresie stosowania w praktyce jednolitego wykazu akt.

Pismo dr Bogdana Krolla, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 26 listopada 1980 r., skie-rowane do mgr Jerzego Breitkopfa, dyrektora Biura Prezydialnego Rady Państwa, zalecało sukcesywne przekazywanie uporządkowanych akt do Archiwum Akt Nowych568 oraz wygo-spodarowanie dodatkowego magazynu na przechowywanie akt kategorii A i B50. Była to już ostatnia korespondencja powizytacyjna AAN skierowana do władz Kancelarii Rady Państwa.

Zakres czynności pracowników Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa i Sejmu, oprócz wcześniej opisanych obowiązków, przewidywał także wykonywanie kwe-rend archiwalnych. Często wynikały one z konieczności udostępnianie akt pracownikom dla celów służbowych lub indywidualnym ich użytkownikom (pracownikom naukowym i dziennikarzom). Z biegiem lat następował wzrost zainteresowania problematyką naczel-nych organów państwa, co skutkowało wzrostem udostępnień. Po 1980 r. odnotowywano sukcesywnie wzrost odwiedzin w Archiwum, a liczba udostępnianych akt do celów służbo-wych i do prac naukowych sięgała przeciętnie ok. 600–700 jednostek archiwalnych rocz-nie569. Aspiracje Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu do samodzielnego podejmo-wania decyzji w sprawie postępowania z dokumentacją spełniła Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach570, lokując (art. 29 ust. 1) archiwum Kan-celarii Rady Państwa i archiwum Kancelarii Sejmu w grupie archiwów wyodrębnionych. Nadanie statusu archiwum wyodrębnionego obydwu archiwom wiązało się automatycz-

566 Tamże, 1105/3, s. 166–167, Protokół z wizytacji Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej w dniach 3 i 10 XI 1980 r. przez dr Zofię Krupską, przedstawiciela AAN w obecności R. Grędy, kierownika Wydziału Ogólnego i mgr E. Kulikowskiej, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum.

567 Tamże, brak sygn. s. 139–140, Zarządzenie wewnętrzne nr 3 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 15 XII 1971 r. w sprawie wprowadzenia instrukcji kancelaryjnej dla Kancelarii Rady Państwa oraz Zrządzenie we-wnętrzne nr 3 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 18 XII 1971 r. w sprawie wprowadzenia instrukcji archiwalnej dla Kancelarii Rady Państwa, teczka: Zarządzenia Szefa Kancelarii Rady Państwa z lat 1968–1974.

568 W terminach ustalonych Rozporządzeniem Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego (DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959, nr 2, poz. 12) oraz Zarządzeniem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 13 VIII 1958 r. w sprawie zasad przekazywania materiałów archiwalnych do archi-wów państwowych (MP, 1958, nr 73, poz. 432) oraz Zarządzeniem nr 18 z 12 VII 1967 r. w sprawie postępowa-nia z aktami zespołów otwartych, zob. Dokumentacja w zakładzie pracy..., s. 80–85.

569 Podstawę prawną udostępniania akt stanowiły przepisy Zarządzenia nr 12 Prezesa Rady Ministrów z 23 I 1963 r. w sprawie udostępniania danych liczbowych, informacji statystycznych i innych materiałów służ-bowych, MP 1963, poz. 42; por. Zarządzenie nr 54 Prezesa Rady Ministrów z 4 III 1963 r. w sprawie udostępnia-nia prasie informacji statystycznych i innych materiałów służbowych, MP 1963, nr 20, poz. 108.

570 DzU 1983, nr 38, poz. 173.


nie z pozbawieniem państwowej służby archiwalnej uprawnień do sprawowania nadzoru nad procesami powstawania, gromadzenia, zabezpieczania, porządkowania i udostępnia-nia dokumentacji w tych organach państwa. Archiwum Akt Nowych utraciło tym samym możliwość przeprowadzania kontroli nad narastającym zasobem archiwalnym w obydwu urzędach. Zgodnie z postanowieniami ustawy z 14 lipca 1983 r. obydwa urzędy były upo-ważnione do wprowadzenia własnych rozwiązań w organizacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Wówczas powiązano organizacyjnie i personalnie Kancelarię Tajną i Archiwum Zakładowe KRP w jedną komórkę organizacyjną pod nazwą Kancelaria Tajna i Archiwum Kancelarii Rady Państwa i Sejmu.

Dotychczasowy stan badań nad organizacją i działalnością Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa i Sejmu nie pozwala na pełną i jednoznaczną ocenę całego okresu jego aktywności, ze względu na brak dokumentów z lat 1982–1989, które były przedmio-tem analizy okresu sprzed 1981 r., takich jak protokoły z wizytacji (ostatni protokół pocho-dzi z 3 i 10 listopada 1980 r.) oraz korespondencji powizytacyjnej. Od 1 stycznia 1984 r. Archiwum Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu nie było kontrolowane przez AAN. Jedynymi dostępnymi źródłami potwierdzającymi aktywność Archiwum KRP w latach 1982–1989 są zarządzenia szefów Kancelarii Rady Państwa i Sejmu, roczne plany pracy i sprawozdania z ich realizacji oraz dokumentacja związana z brakowaniem akt. Możliwo-ści takie otworzą się z pewnością z chwilą całościowego uporządkowania akt zespołów Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu PRL, zwłaszcza akt wytworzonych w latach osiemdziesiątych, które zostały przejęte do Archiwum Prezydenta RP i Archiwum Sejmu RP dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Dodać należy, że AAN częściowo wpływało na stan zachowania dokumentacji o trwałym znaczeniu historycznym przy okazji wydawania zgody na zniszczenie akt z zasobu archiwalnego Kancelarii Rady Państwa i Sejmu, gdyż tryb postępowania dotyczący brakowania akt sprzed 1983 r. nie uległ zmianie. Zgodnie z obowiązującymi przepisami akta kategorii B, dla których upłynęły okresy przechowy-wania i były nieprzydatne do celów praktycznych urzędu, niszczono na podstawie jedno-razowych zezwoleń, udzielanych przez Archiwum Akt Nowych. Kancelaria Rady Państwa posiadała także stałe zezwolenie na niszczenie dokumentacji zakwalifikowanej do kategorii Bc wydane 27 listopada 1980 r. przez dyrektora AAN. Jednak powyższe dokumenty są nazbyt jednostronne i nie pozwalają na prześledzenie dynamiki zmian, jakim podlegało Archiwum Kancelarii Rady Państwa na przestrzeni ostatnich lat, co utrudnia obiektywną ocenę aktywności tego ogniwa, tym bardziej, że plany pracy i sprawozdania z działalności Kancelarii Tajnej i Archiwum sporządzane były według ustalonego wzoru. W rocznych sprawozdaniach podawano sumarycznie dane o czynnościach wykonywanych przez per-sonel Kancelarii Tajnej i Archiwum, co sprawia, że wartość informacyjna tych akt jest niewielka. W konsekwencji uszczuplona została wiedza o funkcjonowaniu komórki organi-zacyjnej gromadzącej i przechowującej materiały źródłowe do dziejów dwóch naczelnych organów państwa. Dodać należy, że sporządzane przez Kancelarię Rady Państwa roczne informacje o jej działalności, omawiane na posiedzeniach Rady Państwa oraz przesyłane do wiadomości sejmu, nie odnotowywały szczegółowych danych o aktywności Kancelarii Tajnej i Archiwum. Można się wprawdzie domyślać, że analogicznie jak w poprzednich latach Archiwum KRP realizowało zadania wynikające z zapisów Ustawy z 14 lipca 1983 r.


o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. To jednak brak potwierdzenia w doku-mentach ogranicza możliwości badacza w wyciąganiu wniosków.

Podstawę prawną funkcjonowania Archiwum Zakładowego Kancelarii Sejmu i Rady Państwa stanowił zapis § 17 Zarządzenia Przewodniczącego Rady Państwa z 31 sierpnia 1977 r. w sprawie nadania statutu Kancelarii Rady Państwa, mówiący o tym, że Archiwum Zakładowe wykonuje należące do niego czynności również w zakresie obsługi Kancelarii Sejmu. Do momentu likwidacji Rady Państwa Archiwum Zakładowym Kancelarii Sejmu i Rady Państwa zarządzali szefowie Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa. Ana-logicznie jak w latach poprzednich, wszelkie zmiany w organizacji i funkcjonowaniu tej komórki organizacyjnej były dokonywane w oparciu o wspólnie wydawane zarządzenia.

Pracownicy Archiwum Akt Nowych w trosce o zabezpieczenie akt naczelnych organów państwa, gromadzonych w Kancelarii Tajnej i Archiwum Sejmu i Rady Państwa, utrzymy-wali stałe kontakty z kierownictwem Biura Prawno-Organizacyjnego, a od 1984 r. Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa, któremu podlegały Kancelaria Tajna i Archiwum. Temu celowi służyły wykonywane ekspertyzy archiwalne. Pomagali w ten sposób niezbyt licznej kadrze Archiwum naczelnych organów państwa w realizowaniu obowiązujących przepisów archiwalnych, jak też współuczestniczyli w wyborze metod porządkowania akt.

W czerwcu 1989 r. wydzielono z zakresu czynności Kancelarii Rady Państwa pozostałe zadania dotyczące obsługi Kancelarii Sejmu. Pieczę nad zasobem zgromadzonym w maga-zynach archiwalnych powierzono Zespołowi ds. Obronnych i Tajnych Biura Administra-cyjnego571.

Przechowywano w nich, m.in.: 1. akta sejmu z lat 1946–1990, w ilości ok. 180 m.b.,2. taśmy magnetofonowe z zapisem posiedzeń Sejmu VI i VII kadencji z lat 1972–1985,

w ilości 180 egzemplarzy,3. akta Kancelarii Rady Państwa z lat 1958–1987, w ilości ok. 270 m.b.

Nadto w pomieszczeniach biurowych Zespołu ds. Obronnych i Tajnych złożone były:1. akta Trybunału Stanu z lat 1983–1984 i Państwowej Komisji Wyborczej z 1990 r.

w ilości ok. 40 m.b. Z notatki w sprawie aktualnej sytuacji i perspektyw działania Archiwum Sejmowego

z 11 września 1991 r. sporządzonej przez Grażynę Kubicką, pracownika Archiwum Sej-mu RP, wynika, że znaczną część zasobu archiwalnego stanowiła wówczas dokumentacja niearchiwalna (akta kategorii B). Wstępnie szacowała ona, że ok. 20 m.b. akt Kancelarii Sejmu kwalifikowało się wówczas do zniszczenia. Oceniała też stan jego uporządkowania. Według jej opinii zasób aktowy w zasadzie był uporządkowany. Teczki aktowe wystarcza-jąco opisane. Wyjątek stanowiły akta najstarsze, które wymagały odnotowania na teczkach oznaczeń kategorii archiwalnej. Czynności te wiązały się z koniecznością przeprowadzenia ekspertyzy archiwalnej w celu ustalenia ich wartości historycznej. Autorka notatki dostrze-gała też poważne utrudnienie w ostatecznym uporządkowaniu zasobu archiwalnego sejmu w jego niekompletności, wynikającej z kultywowania niechlubnej tradycji w przekazywa-

571 AS RP, KSU, brak sygn., brak paginacji, Notatka w sprawie aktualnej sytuacji i perspektyw działania Archiwum Sejmowego, sporządzona 11 IX 1991 r przez Grażynę Kubicką, pracownika Archiwum Sejmowego.


niu do Archiwum Kancelarii Rady Państwa nieregularnie i niekompletnych roczników akt. W efekcie tych praktyk bez prowadzenia badań nad zmianami organizacyjnymi Kancelarii Sejmu nie widziała możliwości ustalenia, jakie akta Kancelarii Sejmu nie trafiły do Archi-wum Kancelarii Rady Państwa. Regularnie i kompletnymi rocznikami były przekazywa-ne jedynie akta Biura Prac Sejmowych, Biura ds. Kontaktów Międzynarodowych, a także Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej. W zasobie Archiwum Sejmowego brakowało akt z Sekretariatów marszałków i wicemarszałków sejmu oraz szefów Kancelarii Sejmu. Wyjątek stanowiły akta przekazane przez wicemarszałka Andrzeja Werblana.

Większość zasobu Archiwum Sejmu stanowiły akta Kancelarii Rady Państwa, które zgodnie z art. 20 ust. 1 Ustawy z 29 maja 1989 r. o przekazaniu dotychczasowych kompe-tencji Rady Państwa Prezydentowi PRL i innym organom państwowym572, powinny być przejęte do Archiwum Prezydenta PRL z chwilą likwidacji Kancelarii Rady Państwa. Li-kwidacja Kancelarii Rady Państwa nastąpiła 19 lipca 1989 r. w wyniku powołania przez prezydenta jej likwidatora Jerzego Breitkopfa z dniem 20 lipca 1989 r. na zastępcę szefa Kancelarii Prezydenta PRL573. Brak odpowiednich pomieszczeń na organizację lokalu Ar-chiwum spowodował jednak, że tylko część zasobu (ok. 30% akt) Kancelarii Rady Państwa zabrało Archiwum Prezydenta PRL. Pozostałe akta zalegały półki magazynów Archiwum Sejmu, blokując tym samym prace remontowe pomieszczeń magazynowych i utrudniając nowym ich użytkownikom aktywność. Kolejne wydzielenie zasobu archiwalnego Kancela-rii Rady Państwa i opróżnienie magazynów archiwalnych sejmu nastąpiło w październiku 1991 r. Nie oznaczało to jeszcze całkowitego rozliczenia się obydwu Archiwów z całości za-sobu i znajdującego się w nich majątku. W magazynie pozostawał nadal sprzęt należący do Kancelarii Prezydenta RP oraz reszta zasobu archiwalnego, którą przejęto dopiero w 1999 r.

1.3. Lokal archiwum zakładowego, jego wyposażenie oraz obsada kadrowa

Pierwsza siedziba Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa mieściła się w gmachu Rady Państwa przy Alejach Ujazdowskich. Lokal Składnicy Akt Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego Rzeczypospolitej Polskiej do lipca 1948 r. miał siedzibę w gmachu przy ul. Daszyń-skiego 4/6 w Warszawie, potem powrócono do starej nazwy ul. Wiejska. Kolejną siedzibą Kancelarii Sejmu Ustawodawczego stał się Dom Poselski w Warszawie przy ul. Wiejskiej 6 (pokój nr 103). W 1952 r. połączono zasoby obydwu składnic akt i rozmieszczono je w bu-dynku użytkowanym przez Radę Państwa przy ul. Wiejskiej 6. Pierwsza wzmianka o loka-lu składnicy akt znajduje się w protokole wizytacji, przeprowadzonej 15 styczniu 1952 r. przez przedstawicieli NDAP574. Wizytatorzy odnotowali, że lokal składnicy akt składa się

572 DzU 1989, Nr 34, poz.178.573 AP RP, KRP, sygn. B-B 328 (akta osobowe), Pismo gen. W. Jaruzelskiego, prezydenta PRL

z 20 VII 1989 r. powołujące J. Breitkopfa na zastępcę szefa Kancelarii Prezydenta. Nominację na szefa Kance-larii Prezydenta PRL otrzymał gen. M. Janiszewski 21 VII 1989 r.

574 AAN, Ministerstwo Oświaty NDAP, 154/8488 s. 11, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Rady Państwa przeprowadzonej 15 I 1952 r. przez przedstawicieli NDAP mgr J. Tomanka i J. Wolffa w obecności D. Franczak, kierownika Składnicy Akt.


z trzech pomieszczeń, przy czym pierwsze z nich przeznaczono na biuro, dwa pozostałe na magazyny archiwalne. W ocenie wizytujących wyposażenie składnicy było bardzo dobre, podobnie jak sposób jej prowadzenia, który określili jako bez zarzutu.

Kolejna wizytacja przeprowadzona 14 października 1952 r. wzbogaciła dotychczaso-wą wiedzę. Przeprowadzający ją Stefan Atlas, naczelnik Wydziału Akt Specjalnych i Józef Frankowski, starszy radca – przedstawiciele NDAP, odnotowali, że lokal składał się z dwóch pomieszczeń magazynowych o powierzchni 90 m2, usytuowanych w suchej suterenie575. Od-rębnym pokojem biurowym na I piętrze dysponował kierownik Składnicy Akt. Magazyny archiwalne były wyposażone w półki metalowe o właściwych rozmiarach. Zdaniem kontro-lujących składnica akt była wówczas w stadium reorganizacji. Potwierdziły to zalecenia na-kazujące uzupełnienie wyposażenia w gaśnicę oraz zabezpieczenie drzwi przed włamaniem, a także przerobienie instalacji elektrycznej w celu umieszczenia punktów świetlnych pomię-dzy regałami. W lutym 1953 r. lokal składnicy był już urządzony i należycie zabezpieczony, co odnotował w protokole wizytujący go Józef Frankowski, starszy radca – przedstawiciel NDAP576. Zamieszczony w protokole z tej kontroli opis warunków przechowywania akt i sta-nu ich uporządkowania jest zbyt ogólnikowy. Bogatszy w treści jest opis tej Składnicy Akt w Schemacie sprawozdawczym skontrolowanych składnic akt tajnych i akt jawnych, dołą-czonym do sprawozdań miesięcznych z wizytacji składnic akt jawnych i tajnych, przeprowa-dzonych w kwietniu i maju 1953 r. Treść tego dokumentu jest interesująca jeszcze z innego powodu, a mianowicie ze względu na to, na co wizytujący zwracali uwagę i w jaki sposób starali się przekazać w sprawozdaniu nabytą wiedzę o wizytowanym obiekcie. Specyficz-nym przykładem dla tego okresu jest zapis w wyżej wspomnianym dokumencie, który brzmi: „Kancelaria Rady Państwa posiada składnicę akt jawnych z aktami tajnymi, ma dobry lokal, personel średni, skategoryzowano akta w 70% (oznaczono kategorią archiwalną), tajnych akt 0, uporządkowano akta w 70%, w ilość 68,50 m.b. oraz akt tajnych 22 m.b. nie mają nadanej kategorii archiwalnej”577. Przekaz jest prosty, lecz nie do końca zrozumiały, bo nie wiadomo, czyje akta tworzyły ten zasób i czy przechowywana w niej dokumentacja była kompletna.

Zaplanowana na dzień 25 kwietnia 1955 r. kolejna wizytacja Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa zakończyła się jedynie rozmową Haliny Opoczyńskiej, przedstawiciela Ar-chiwum Akt Nowych, z Bolesławem Zamościkiem, dyrektorem Biura Prawno-Organiza-cyjnego KRP. O ile wyniki dotychczasowych wizytacji wskazywały na zauważalny postęp w działalności Składnicy Akt, to J. Frankowski, przedstawiciel Archiwum Akt Nowych w Warszawie, wizytujący ją 10 lutego 1956 r., odnotował pewien regres w stosunku do lat poprzednich w jej funkcjonowaniu578. Wprawdzie prowadząca Składnicę Akt przejmowała

575 Tamże, s. 12–13, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Rady Państwa przeprowadzonej 14 X 1952 r. przez J. Frankowskiego, przedstawiciela NDAP.

576 Tamże, s. 14–15, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Rady Państwa przeprowadzonej 18 II 1953 r. przez przedstawicieli NDAP.

577 NDAP, AZ, II/86, brak paginacji, Schemat sprawozdawczy skontrolowanych składnic akt tajnych i akt jawnych centralnych urzędów.

578 Tamże, s. 193–194, Protokół z wizytacji składnicy akt Kancelarii Rady Państwa 10 II 1956 r. przepro-wadzonej przez J. Frankowskiego, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Składnicy Akt.


akta, prowadziła systematycznie środki ewidencyjne w postaci rejestru spisów oraz spisów zdawczo-odbiorczych, przygotowała i przeprowadziła 26 lutego 1955 r. brakowanie akt. Głównym jednak powodem tak niskiej oceny było niepodjęcie działań w kierunku rea-lizacji zaleceń nakazujących uporządkowanie 25,50 m.b. akt. Kancelaria Rady Państwa nie opracowała też rzeczowego wykazu akt. Spadek tempa prac w Składnicy był zapewne wynikiem odejścia z pracy pracowników dysponujących nabytą w toku prac z dokumen-tami praktyką oraz obciążeniem jej kierownika – H. Czarnak innymi jeszcze obowiązkami w Kancelarii Głównej. Kolejna wizytacja przeprowadzona 12 września 1957 r. ujawniła zmiany w warunkach lokalowych Składnicy Akt579. Lokal Składnicy został powiększony o dwa pomieszczenia piwniczne. Jednak wzrost powierzchni magazynowej Składnicy Akt nie wynikał z troski o zapewnienie odpowiedniej powierzchni lokalowej, lecz wiązał się z przejęciem przez jej pracowników dużej ilości akt z referendum ludowego, przeprowa-dzonego 30 czerwca 1946 r. oraz dokumentów z wyborów do sejmu, przeprowadzonych w 1952 r. i 1957 r., a także akt Biura Skarg i Zażaleń Kancelarii Rady Państwa. Okazało się też, że stan techniczny dotychczasowych pomieszczeń oceniany jako dobry uległ pogor-szeniu. Stwierdzono bowiem wykwity puchowo-krystaliczne na jednej ze ścian magazy-nu. Jednocześnie w pobliżu tego miejsca odkryto jeden z dokumentów silnie zaatakowany pleśnią. Był nim opakowany w tekturę dyplom honorowy miasta Gdańska dla prezydenta B. Bieruta. Jeszcze w marcu 1959 r. lokal Składnicy Akt mieścił się w suterenie jasnej i widnej, z zamontowaną w niej klimatyzacją. Pomieszczenia magazynowe były wyposa-żone w półki przeznaczone do przechowywania akt. W kwietniu 1962 r. lokal Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa i Sejmu przeniesiono z dotychczasowych pomieszczeń w su-terenie do pomieszczeń bez okien, znajdujących się w piwnicach tego samego budynku. W ocenie mgr Marii Tarakanowskiej, przedstawicielki AAN, wizytującej Składnicę Akt Kancelarii Rady Państwa 18 maja 1962 r., nowe pomieszczenia spełniały warunki właści-wego zabezpieczenia akt580. Lokal Składnicy Akt zajmował powierzchnię 94 m2. Był wy-posażony w metalowe regały, metalowe szafy pancerne oraz sprzęt p. poż. (gaśnicę śniego-wą). Pomieszczenie było dobrze utrzymane, czyste i dobrze oświetlone.

Wyniki wizytacji przeprowadzonej w 1972 r. w archiwum zakładowym były podsta-wą do wystąpienia dyrektora Archiwum Akt Nowych, skierowanego do Kancelarii Rady Państwa, o zmianę lokalu archiwum zakładowego. W uzasadnieniu wniosku jego autorzy wskazywali na nieodpowiednie warunki przechowywania materiałów archiwalnych o wy-jątkowej wadze państwowej i historycznej, powstałych w wyniku działalności najwyższych organów władzy państwowej. Podkreślali oni, że materiały te są złożone w głębokiej piw-nicy, bez dostępu powietrza (brak okien), w której wilgotności dochodzi do 90%. Ponadto w zależności od pory roku i warunków atmosferycznych występowały duże skoki wilgot-ność i temperatury, co dodatkowo niekorzystnie wpływało na stan fizyczny dokumentów.

579 Tamże, s. 195–196, Protokół z wizytacji składnicy akt Kancelarii Rady Państwa 12 IX 1957r. przepro-wadzonej przez mgr H. Opoczyńską, J. Zeglickiego i mgr B. Dymka, przedstawiciel AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Składnicy Akt, por też AP RP, KRP, 1105/3, s. 21–22.

580 AP RP, 1105/3, s. 30, Prośba B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN w Warszawie z 26 V 1962 r. skierowa-na do Kancelarii Rady Państwa o odciążenie personelu Składnicy Akt od prac ubocznych.


Według skarżących się pracowników Składnicy Akt dużą uciążliwością był brak w pobliżu magazynów pomieszczeń biurowych dla pracowników porządkujących akta. Powyższa pe-tycja nie przyniosła pomyślnego dla Składnicy Akt rozwiązania problemu usytuowania jej w lepszych warunkach lokalowych. W 1975 r. Archiwum Kancelarii Rady Państwa i Sejmu dysponowało jednym magazynem archiwalnym o powierzchni 50 m2, który był wypełnio-ny dokumentami. Brak było w nim rezerwy wolnego miejsca na regałach na dopływy akt. Wolne miejsce uzyskiwano wyłącznie dzięki systematycznemu przeprowadzaniu brakowa-nia akt, których okres przechowywania upłynął. Ten sam lokal opisała w protokole wizy-tacji dr Zofia Krupska, wizytująca Archiwum Zakładowe Kancelarii Rady Państwa 3 i 10 listopada 1980 r.581 Z opisu umieszczonego w protokole wizytacji wynika, że jego wypo-sażenie stanowiły metalowe regały i szafy wypełnione dokumentami. Brak wolnego miej-sca na regałach na dopływy akt sprawiał, że część przejmowanej dokumentacji składano na podłodze magazynu, do czasu przeprowadzenia procedur związanych z brakowaniem akt przeterminowanych. Z informacji uzyskanej 30 czerwca 2006 r. od Bożeny Żmudy582, wcześniej pracownika Kancelarii Tajnej i Archiwum KRP, a po odejściu E. Kulikowskiej--Cymbalista do pracy w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum, wynika, że lokal Archiwum mieścił się w piwnicy gmachu sejmu do momentu likwidacji Rady Państwa. Składał się z dwóch pomieszczeń magazynowych o powierzchni 200 m2 oraz pomieszczenia biurowego o powierzchni 63 m2. Magazyny były ogrzewane i wyposażone w regały metalowe stacjonarne, szafy metalowe, stół do pracy z dokumentacją, higrometry, termometry oraz sprzęt p. poż. (gaśnice, worki ewakuacyjne, czujniki p. poż.). Po likwidacji Kancelarii Rady Państwa zasób archiwalny Rady Państwa z braku pomieszczeń w Kancelarii Prezydenta PRL pozostawał nadal w tych pomieszcze-niach aż do 1991 r. Dodać należy, że nowym użytkownikiem pomieszczeń magazynowych od 20 lipca 1989 r. było Archiwum Sejmu.

1.4. Lokal Kancelarii Tajnej, jego wyposażenie i organizacja prac Składnicy Akt

Lokal Składnicy Akt Kancelarii Tajnej Rady Państwa mieścił się w gmachu sejmu przy ul. Wiejskiej 6. Tworzyły go trzy pokoje biurowe na I piętrze. Kancelaria Tajna funkcjo-nowała w strukturze organizacyjnej Biura Organizacyjno-Prawnego. Józef Frankowski, st. radca Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych583, przeprowadzając pierwszą wizytację w Składnicy Akt Kancelarii Tajnej 18 lutego 1953 r., określił jej stan organizacyjny jako „stadium organizowania się składnicy”. Wizytujący stwierdził brak odpowiednich zabez-

581 Tamże, 1105/3, s. 163–164, Protokół z wizytacji Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej w dniach 3 i 10 XI 1980 r. przez dr Z. Krupską, przedstawiciela AAN w obecności R. Grędy, naczelnika Wydziału Ogólnego i mgr E. Kulikowskiej, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum.

582 B. Żmuda w latach osiemdziesiątych była pracownikiem Archiwum Kancelarii Rady Państwa, po odej-ściu E. Kulikowskiej-Cymbalista została kierownikiem Kancelarii Tajnej i Archiwum w 2005 r. przeszła do pracy w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, od 2010 ponownie pracownik Archiwum Sejmu RP.

583 Tamże, 1105/3, s. 188–189, Protokół z wizytacji składnicy akt Kancelarii Rady Państwa przeprowa-dzonej w dniu 18 II 1953 r. przez J. Frankowskiego, przedstawiciela NDAP w obecności M. Fuks, naczelnika Kancelarii Tajnej.


pieczeń lokalu, polegający na braku obić metalowych (z blachy) na drzwiach wejściowych do pomieszczeń oraz metalowych krat w oknach. Zdaniem kontrolującego jedynym zabez-pieczeniem lokalu Składnicy Akt była całodobowa obecność Straży Marszałkowskiej na parterze budynku.

Druga wizytacja Kancelarii Tajnej Rady Państwa przeprowadzona 2 października 1959 r. przez Jadwigę Gutt, przedstawicielkę Archiwum Akt Nowych, w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej, potwierdziła wykonanie wydanych w 1953 r. zaleceń, polegających na zabezpieczeniu drzwi przez obicie ich blachą i montaż krat w oknach584. Wyposażenie Składnicy Akt Kancelarii Tajnej stanowiły szafy (6 drewnia-nych i 1 metalowa).

Kolejna wizytacja Składnicy Akt Kancelarii Tajnej Rady Państwa przeprowadzona 23 września 1971 r. przez M. Tarakanowską potwierdziła jej dotychczasowy stan orga-nizacyjny oraz wyposażenie pomieszczeń. Wyniki wizytacji były podstawą do wydania zaleceń pokontrolnych, których realizacja miała polegać na uporządkowaniu akt tajnych i poufnych sprzed 1964 r. oraz przekazaniu ich do Archiwum Kancelarii Rady Państwa, po uprzednim przeprowadzeniu procedury komisyjnego ich odtajnienia585. Archiwum Akt Nowych proponowało wówczas podjąć starania w Kancelarii Sejmu o oddelegowanie jed-nego pracownika do pracy w Archiwum Kancelarii Rady Państwa w celu uporządkowania akt sejmu586. Liczono, że uda się w ten sposób rozwiązać problem porządkowania akt Biura Prezydialnego KRN, przechowywanych w Kancelarii Tajnej, które należało uporządkować i razem z aktami jawnymi przekazać do zasobu Archiwum Akt Nowych w wyznaczonym terminie do końca 1972 r. W celu odciążenia pracowników Składnicy Akt Kancelarii Taj-nej, Archiwum Akt Nowych zaleciło wyłączenie z jej zakresu czynności zadań prowadze-nia spraw poufnych i zlecenie ich obsługi poszczególnym biurom Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu. Przedstawiciel Archiwum Akt Nowych zwrócił też uwagę na fakt, że akta kat. B, dla których upłynęły terminy ich przechowywania, powinny być zniszczone po uprzednim uzyskaniu zezwolenia Archiwum Akt Nowych. Poinformował też, że procedura uzyskiwania zezwoleń Archiwum Akt Nowych na niszczenie dokumentacji odnosi się nie tylko do materiałów nadsyłanych do wiadomości, takich jak biuletyny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych [informacje bieżące, szyfrówki] i in-nych obcych wydawnictw, np. Komitetu Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, Biura Sta-łego Przedstawiciela PRL w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej przy Urzędzie Rady Ministrów, lecz wszystkich akt objętych klauzulą „tajne” lub „poufne”. Sposób niszczenia tych materiałów miał być zgodny z przepisami Instrukcji Kancelarii Rady Państwa wpro-wadzonej Zarządzeniem wewnętrznym nr 5 Szefów Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady

584 Tamże, s. 200–202, Protokół wizytacji Kancelarii Tajnej w Radzie Państwa przeprowadzonej 2 X 1959 r. przez J. Gutt, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii.

585 AP RP, KRP, 1105/3, s. 25–26, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN skierowane do S. Geberta, dyrek-tora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z odpowiedzią na otrzymane zalecenia powizy-tacyjne.

586 Tamże, 1105/3, s. 79, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN z 11 XI 1972 r. zawierające zalecenia po-wizytacyjne.


Państwa z 9 września 1960 r. w sprawie postępowania z dokumentami tajnymi i tajnymi specjalnego znaczenia. Powyższą procedurą miały być objęte akta wytworzone po 1960 r.

Po uzyskaniu w 1983 r. przez Radę Państwa i sejm statusu archiwów wyodrębnionych Składnica Akt Kancelarii Tajnej utraciła odrębność i połączono ją z Archiwum KRP.

1.5. Personel Składnicy Akt (jawnych)

Pierwszym kierownikiem Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa była Julia Wilczyńska, referendarz, zatrudniona na tym stanowisku od 1951 r.587 W październiku 1952 r. Składni-ca Akt miała dwuosobową obsadę. Tą drugą osobą był Józef Szczęśniak, archiwista (woź-ny), który z dniem 1 stycznia 1953 r. przeszedł do Straży Marszałkowskiej. W dniu 4 paź-dziernika 1955 r. nastąpiła zmiana na funkcji kierownika Składnicy Akt588. Odchodząca z pracy w Kancelarii Rady Państwa J. Wilczyńska przekazała swe obowiązki Henryce Czarnak, st. referendarzowi z ukończonym kursem administracyjnym dla pracowników państwowych, ale bez przeszkolenia w zakresie prowadzenia składnicy akt. W związku z wymogami AAN w zakresie fachowego przygotowania kadry do pracy w składnicy akt, Kancelaria Rady Państwa w 1956 r. skierowała H. Czarnak na kurs archiwalny organizo-wany przez AAN. W 1957 r. personel składnicy powiększył się o jedną osobę. Była nią Wanda Dźwigała, zatrudniona w Składnicy Akt do pomocy Henryce Czarnak. W związku ze znacznym przyrostem dokumentacji w Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa, z po-czątkiem lat sześćdziesiątych zaszła konieczność powiększenia jej powierzchni magazy-nowej. Problem ten załatwiono poprzez przeniesienie jej lokalu do piwnic. Równolegle z powiększaniem się zasobu archiwalnego rosła liczba zadań związanych z jego obsługą. Kancelaria Rady Państwa zmuszona była zwiększyć obsadę kadrową Składnicy o jeden etat. W maju 1962 r. Składnica Akt zatrudniała trzech pracowników. Oprócz Kierownika w Składnicy Akt była zatrudniona Genowefa Stawecka (ciężko chora, wkrótce zmarła) oraz doraźnie pracująca L. Ziebart. Na miejsce zmarłej została zatrudniona Elżbieta Par-tum, nieprzeszkolona w zakresie pracy z dokumentacją. Kierownictwo Rady Państwa wy-soko oceniało pracę personelu Składnicy Akt. Wyrazem tej oceny była przyznana w sierp-niu 1969 r. Henryce Czarnak odznaka państwowa Złoty Krzyż Zasługi za osiągnięcia w pracy zawodowej589.

W 1970 r. utrzymano trzyosobową obsadę Archiwum Kancelarii Rady Państwa, jed-nak rozdzielono funkcje kierownika Kancelarii Tajnej i kierownika Archiwum. Henryka Czarnak została powołana na stanowisko kierownika Archiwum KRP. Stałym pracowni-kiem Archiwum była U. Kossobudzka, która ukończyła Państwową Szkołę Dokumentacji

587 AAN, KRP, 30/1, s. 6, Wykazy imienne obsady osobowej w latach 1953–1954. Od 4 grudnia 1944 r. J. Wilczyńska, st. referendarz, pracowała w Biurze Prezydialnym Krajowej Rady Narodowej; por. tamże, 30/2, s. 4 i 30/3, s. 4.

588 AP RP, KRP, 1105/4, s. 6, Protokół zdawczo-odbiorczy z 4 X 1955 r. zdania akt Kancelarii Rady Pań-stwa ob. H. Czarnak przez J. Wilczyńską w obecności H. Ryżewskiego.

589 AAN, AZ, 58/91, brak paginacji, Pismo M. Czernichowskiej, naczelnika Wydziału Spraw Osobowych Kancelarii Rady Państwa z 12 VIII 1969 r. skierowane do dyrekcji AAN informujące o nadaniu odznaczenia H. Czarnak, pracownicy Kancelarii Rady Państwa, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole,


Naukowo-Technicznej. Wkrótce powrócono do wcześniejszej organizacji, łącząc funk-cje kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum KRP. W 1975 r. oprócz Henryki Czarnak, kierownika Archiwum KRP i równocześnie kierownika Kancelarii Tajnej w Archiwum, zatrudnione były jeszcze dwie osoby do prac pomocniczych: Ewa Kulikowska i Hanna Rudzka. Obydwie były absolwentkami Pomaturalnej Szkoły Archiwalnej. Ewa Kulikow-ska kontynuowała wówczas studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Mikołaja Ko-pernika w Toruniu.

Także przedstawiciele Archiwum Akt Nowych, odwiedzający Kancelarię Rady Pań-stwa, dostrzegali zaangażowanie Henryki Czarnak w organizację i funkcjonowanie Ar-chiwum Kancelarii Rady Państwa. Cenili ją za inwencję i zapał do pracy oraz zaanga-żowanie się w sprawy prawidłowego opracowania i zabezpieczenia zasobu archiwalnego KRP, a także w szkolenie młodej kadry archiwalnej590. Podkreślił te zasługi dr Mieczysław Motas, dyrektor AAN, w piśmie z 14 września 1977 r. skierowanym do Edmunda Boratyń-skigo, szefa Kancelarii Rady Państwa po przeprowadzonej lustracji Archiwum Zakłado-wego KRP 5 września 1977 r.591 Z planów pracy Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa na lata 1977–1978 wynika, że zadania archiwum realizowane były przez Henrykę Czarnak, Ewę Kulikowską, L. Ziebart oraz Barbarę Bęczkowską, zatrudnioną prawdopo-dobnie w 1977 r.592 Z planu pracy Archiwum Zakładowego KRP na rok następny wynika, że wcześniej pracującą L. Ziebart zastąpiła Bożena Wyciszkiewicz vel Szczęsna.

Przechodzącą w 1980 r. na emeryturę Henrykę Czarnak zastąpiła na funkcji kierow-nika Kancelarii Tajnej i Archiwum Zakładowego mgr Ewa Kulikowska-Cymbalista. Ar-chiwum zatrudniało wówczas jeszcze dwóch pracowników – Jolantę Baryłkę i Bożenę Wyciszkiewicz vel Szczęsną. W 1982 r. zatrudniono jeszcze dwie osoby. Potwierdzają to zapisy w sprawozdaniu z działalności Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa za 1983 r., z których wynika, że wśród jego kadry były jeszcze Katarzyna Tabor i Bożena Więckowska vel Żmuda593. W sprawozdaniu z działalności Archiwum Zakładowego Kan-celarii Rady Państwa za 1984 r. podano, że w Archiwum Zakładowym KRP zatrudniono także Bożenę Żmudę, jednak informacja ta odnosi się do tej samej osoby Bożeny Więckow-skiej, którą zatrudniono w 1982 r., a w 1984 r. zmieniła nazwisko na Żmuda594. Pracownice zatrudnione w Archiwum Zakładowym KRP w latach 1980–1982 miały ukończone Poma-turalne Studium Informacji, Archiwistyki i Księgarstwa w Warszawie.

590 AP RP KRP, 1105/3, s.159, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN w Warszawie z dnia 4 X 1976 r. skie-rowane do dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń pokontrolnych.

591 Tamże, 1105/3, s.163–164, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN w Warszawie z 14 IX 1977 r. skiero-wane do E. Boratyńskiego, szefa Kancelarii Rady Państwa w sprawie realizacji zaleceń polustracyjnych.

592 Tamże, 1105/2, s. 15, 21, Plany pracy Archiwum Zakładowego (Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa) na lata 1977–1978.

593 Tamże, 1105/2, s. 39, Sprawozdanie z działalności Archiwum Zakładowego (Kancelarii Sejmu i Kan-celarii Rady Państwa) za okres od 1 I do 31 XII 1983 r.

594 Tamże, 1105/2, s. 40, Archiwum Zakładowe brak sygn., Sprawozdanie z działalności Archiwum Zakła-dowego (Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa) za okres od 1 I do 31 XII 1984 r.


1.6. Personel Składnicy Akt (tajnych)

Opiekę nad odrębnie gromadzonymi aktami Wydziału Spraw Tajnych w Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta RP do 20 września 1952 r. pełniła Danuta Franczak. W związku z likwi-dacją Wydziału akta przejął Józef Szczęśniak, zatrudniony na etacie archiwisty (woźne-go), który z dniem 1 stycznia 1953 r. przeszedł do Straży Marszałkowskiej. Akta włączono do zasobu Składnicy Akt Kancelarii Tajnej KRP. W 1953 r. naczelnikiem – kierownikiem Kancelarii Tajnej KRP została Maria Fuksowa, zatrudniona w Kancelarii Rady Państwa od 1 września 1947 r. Drugim pracownikiem Kancelarii Tajnej była Krystyna Ślusarczyk, refe-rendarz595. Z dniem 1 marca 1949 r. w Kancelarii Tajnej została zatrudniona także Henryka Czarnak, referendarz, która obowiązki kierownika Kancelarii Tajnej przejęła z dniem 1 lipca 1954 r. od odchodzącej M. Fuksowej. We wrześniu 1954 r. pracę w Kancelarii Tajnej Rady Państwa rozpoczęła Wanda J. Surmaczyńska596. Dwuosobową obsadę kadrową w Kance-larii Tajnej potwierdziła J. Gutt, przedstawicielka AAN, wizytująca Składnicę Akt Tajnych 2 października 1959 r. Funkcję kierownika Kancelarii Tajnej pełniła wówczas Henryka Czarnak597. Od 1960 r. w Kancelarii Tajnej pracowała też Ludwika Stępień, podreferendarz.

Upodobania kierownictwa Kancelarii Rady Państwa do częstych zmian w strukturze organizacyjnej urzędu miały także odzwierciedlenie w stanie organizacyjnym Kancelarii Tajnej i Archiwum. W latach sześćdziesiątych ogniwa te trzykrotnie łączono, ale tylko po to, aby je wkrótce rozdzielić, chociaż kierownictwo nimi należało do tej samej oso-by. W 1961 r. połączono stanowisko kierownika Kancelarii Tajnej z funkcją kierownika Składnicy Akt KRP. Kierownictwo obydwoma ogniwami pozostawało nadal w ręku Hen-ryki Czarnak, jednak 7 maja 1965 r. Składnica Akt Tajnych była już odrębnym ogniwem Wydziału Ogólnego KRP i miała dwuosobową obsadę kadrową. Funkcję kierownika Kan-celarii Tajnej pełniła nadal Henryka Czarnak, drugim jej pracownikiem była L. Ziebart. Równocześnie Czarnak kierowała pracą Archiwum KRP.

Wydane w piśmie dyrektora AAN z 10 maja 1965 r. zalecenia powizytacyjne nakazy-wały podzielenie przechowywanego w Składnicy Akta Kancelarii Tajnej zasobu na ze-społy aktowe, następnie uporządkowanie ich i sporządzenie ewidencji w postaci spisów zdawczo-odbiorczych598.

Wkrótce znów połączono obydwa ogniwa, po to tylko, by je w 1970 r. rozdzielić, a w na-stępnym roku ponownie połączyć. Funkcję kierownika powierzono ponownie Henryce Czar-nak, która pełniła ją do 1980 r. Po przejściu Czarnak na emeryturę stanowisko to otrzymała

595 AAN, KCP RP i KRP, 859/51, t. 5, s. 134, Wykazy imienne etatów z lat 1953–1954, K. Ślusarczyk, st. referendarz, pracowała w Kancelarii Tajnej Rady Państwa w okresie od 23 IV 1948 r. do 24 X 1960 r., tamże 30/3, s. 1.

596 Tamże, 859/51, t. 5, s. 134, W. J. Surmaczyńska, st. referendarz, pracowała w okresie od 1 IX 1954 r. do 31 V 1961 r.

597 Tamże, 859/51, t. 5, s. 134, H. Czarnak została zatrudniona w Kancelarii Rady Państwa 1 III 1949 r. 598 AP RP, KRP, brak sygn., s. 19–20, Protokół wizytacji Składnicy Akt Tajnych przeprowadzonej

7 V 1965 r. przez M. Tarakanowską, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej, por tamże, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN w Warszawie z 10 V 1965 r. zawierające zalecenia powizytacyjne.

Charakterystyka zasobu archiwalnego… 275

mgr Ewa Kulikowska, piastowała je do likwidacji Kancelarii Rady Państwa. Plan pracy Kancelarii Tajnej i Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa na 1981 r. potwierdza, że prace pomocnicze w Kancelarii Tajnej wykonywała także Barbara Chacińska599.

2. Charakterystyka zasobu archiwalnego (struktura, rozmieszczenie, wielkość, problemy brakowania, środki ewidencji)

2.1. Struktura zasobu, rozmieszczenie, wielkość i środki ewidencji

Układ i rozmieszczenie zasobu archiwalnego w Składnicy Akt (jawnych) Kancelarii Rady Państwa ulegały częstym zmianom. Czynnikami rozstrzygającymi była powierzchnia użyt-kowa magazynów archiwalnych, wielkość zasobu i stan jego uporządkowania. Tradycyjnie poza składnicą akt przechowywane były akta personalne. Wzmianki o miejscu przecho-wywania tych akt znajdują się w sprawozdaniach komórek macierzystych. Potwierdza to sprawozdanie Wydziału Personalnego za okres od 1 stycznia do 31 marca 1948 r., złożo-ne szefowi Biura Sejmu Ustawodawczego600. Sposób postępowania z aktami osobowymi w Wydziale Personalnym Sejmu Ustawodawczego omówiono w pkt. 1. 1. rozdziału II pra-cy. Pierwsze dane o rozmieszczeniu akt w składnicy zarejestrowane zostały w protokole z 15 stycznia 1952 r. przez wizytującego Składnicę Akt. Świadczą one, że jej zasób archi-walny był niewielki, liczył zaledwie 31 m.b. Tworzyły go nieuporządkowane akta Biura Prawnego Kancelarii Rady Państwa i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego od 1944 r. oraz akta Biur Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Biura Kancelarii Rady Pań-stwa do 1950 r. Wówczas też planowano przejęcie do magazynów archiwalnych Kancelarii Rady Państwa akt Sejmu Ustawodawczego RP. W lutym 1953 r. Składnica Akt przecho-wywała już 65,80 mb akt. Na dopływy akt składały się akta zespołów zamkniętych Krajo-wej Rady Narodowej oraz Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP. Wizytujący Składnicę Akt ocenił, że ok. 25,50 m.b. akt przechowywanych w magazynach archiwalnych wymaga uporządkowania. Do grupy akt oczekujących na uporządkowanie zaliczył akta zlikwido-wanego w 1948 r. Biura Studiów Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP oraz zlikwidowanego w 1950 r. Biura Planowania i Biura Finansów Samorządowych Kancelarii Rady Państwa. Wydane zalecenia powizytacyjne nakazywały uporządkowanie akt oraz umieszczenie na wypustkach jednostek archiwalnych informacji o kategorii archiwalnej akt w nich się znaj-dujących, a w przypadku akt kategorii B o okresie ich przechowywania.

Sukcesywnie wielkość zasobu powiększały nowe dopływy, zwłaszcza akt zespołu Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa RP z lat 1947–1952, m.in. dzięki aktom Głównej Komisji Kwalifikacyjnej ds. rent po bojownikach poległych za wolność

599 Tamże, 1105/2, s. 29, Plan pracy Kancelarii Tajnej i Archiwum Zakładowego (Kancelarii Sejmu i Kan-celarii Rady Państwa) na 1981 r.

600 AAN, BP KRN, 579/422, s. 1, Sprawozdanie Wydziału Personalnego KSU z działalności za okres od 1 stycznia do 31 marca 1948 r., teczka: Sprawozdania z działalności Biura i Wydziałów Kancelarii Sejmu Usta-wodawczego.


i demokrację z lat 1946–1952 oraz Komisji Kwalifikacyjnej dla Inspektorów Organów Kontroli Państwowej z lat 1948–1952. W 1955 r. zasób archiwalny osiągnął rozmiary 108 m.b. długości półek. Wśród tej liczby akt było nadal 25,50 m.b. nieuporządkowanych akt zlikwidowanego Biura Studiów, Biura Planowania oraz Biura Finansów Samorządo-wych Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Wyniki wizytacji przeprowadzonej 12 września 1957 r. potwierdziły regularny wzrost zasobu archiwalnego. W tym samym czasie Składnica Akt przejęła od Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Pań-stwa dwa magazyny archiwalne, usytuowane w piwnicy budynku Rady Państwa, wypeł-nione aktami z referendum ludowego, przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r.

Wśród przejętych dokumentów referendum ludowego były m.in. zestawienia i sprawo-zdania z przebiegu głosowania. Wbrew obowiązującym zasadom archiwalnym akta złożo-ne były w workach i skrzyniach, a także luzem na podłodze (zwłaszcza akta z referendum ludowego kwalifikujące się do trwałego przechowywania). W magazynach były też akta z wyborów do Sejmu Ustawodawczego i Sejmu I i II kadencji, przeprowadzonych w latach 1947, 1952 i 1957. Pomiędzy tymi aktami znajdowały się listy wyborców i kartoteki do głosowania z wszystkich okręgów wyborczych z terenu Polski.

Składnica Akt przechowywała też kartoteki i akta Biura Skarg i Zażaleń Kancelarii Rady Państwa z 1956 r., które z braku miejsca złożono na podłodze magazynu, w lokalu głównym Składnicy Akt w pobliżu stosu bezładnie gromadzonej makulatury. W 1957 r. zgromadzony w głównych magazynach archiwalnych zasób Składnicy Akt osiągnął roz-miary 150 m.b. W podanej wielkości pominięto akta z wyborów. Archiwum Akt Nowych w zaleceniach z 23 września 1957 r. skierowanych do Bolesława Zamościka, dyrektora Biura Kancelarii Rady Państwa, zobowiązało go do zabezpieczenia zbiorów, zwłaszcza akt z referendum ludowego oraz akt Biura Skarg i Zażaleń z 1956 r., razem z kartoteką stano-wiącą jedyną ich ewidencję. Zalecono także poddanie zabiegom konserwatorskim doku-mentów zaatakowanych pleśnią i przebadanie wykwitów na ścianie magazynu w zakresie mikrobiologicznym601.

Według informacji złożonej na posiedzeniu Kierowniczego Aktywu Doradczego NDAP 7 marca 1959 r. przez H. Chrościcką zasób Składnicy Akt stanowił 200 m.b. akt. Tworzyły go następujące zespoły zamknięte:

1. Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947, 2. Kancelaria Cywilna Prezydenta RP z lat 1947–1952,3. Kancelaria Sejmu Ustawodawczego RP z lat 1947–1952,4. Kancelaria Rady Państwa z lat 1947–1952,5. Główna Komisja Kwalifikacyjna przy Radzie Państwa z lat 1946–1952,6. Komisja Kwalifikacyjna dla Inspektorów Organów Kontroli Państwowej z lat 1947–

1952.Przedstawiony na tym posiedzeniu stan organizacyjny Składnicy Akt Rady Pań-

stwa i struktura zasobu znalazły potwierdzenie w protokole wizytacji przeprowadzonej

601 AAN, Ministerstwo Oświaty NDAP, 154/8488, s. 197–198. Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 23 IX 1957 r. skierowane do B. Zamościka, dyrektora Biura Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń po-wizytacyjnych. por. też AP RP, KRP, 1105/3, s. 19–20.


24 września 1959 r. przez J. Gutt, przedstawicielkę AAN602. Jedyna wzmianka odnotowana w protokole z tej wizytacji, która nie miała potwierdzenia w materiałach z posiedzenia Kierowniczego Aktywu NDAP, dotyczyła przekazania do Składnicy Akt przez komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa 30 mb akt z lat 1953–1958 r. W związku z tym zasób archiwalny Składnicy Rady Państwa powiększył się do 230 m.b.

Z zachowanej w Archiwum Urzędu Rady Ministrów korespondencji pomiędzy Biu-rem Administracyjno-Gospodarczym Urzędu Rady Ministrów, a Kancelarią Rady Pań-stwa z 14 października 1960 r. wynika, że Składnica Akt Kancelarii Rady Państwa nie przejęła kompletu akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP w chwili jej przekształcania603. Wówczas do Składnicy Akt Urzędu Rady Ministrów przekazane zostały akta Wydzia-łu Finansowo-Budżetowego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1944–1952 przez J. Noltorpa, naczelnika Wydziału, na podstawie spisu zdawczo-odbiorczego nr 133 z marca 1953 r. W Składnicy URM znajdowały się też akta Wydziału Ogólnego Kancela-rii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa z lat (1946) 1947–1952, Biura Prezy-dialnego i Wydziału Prac Parlamentarnych Krajowej Rady Narodowej z lat 1946–1947. Łącznie 40 m.b. akt przechowywała Składnica Akt Urzędu Rady Ministrów. Akta te wró-ciły do Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa w latach 1960–1961. Przejęte zostały na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych w dwóch terminach (24 listopada 1960 r. i 4 kwietnia 1961 r.). Braku tych akt w Składnicy Akt KRP nie sygnalizowali wizytujący ją przedstawiciele Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i Archiwum Akt Nowych w kolejnych protokołach.

Według informacji odnotowanej w protokole wizytacji Składnicy Akt przeprowadzonej 31 października 1963 r. zasób archiwalny powiększył się do 450 m.b. Oprócz wyżej wy-mienionych zespołów archiwalnych Składnica Akt przechowywała wówczas akta:

1. Kancelarii Sejmu z lat 1952–1961, 2. Kancelarii Rady Państwa z lat 1952–1961,3. Frontu Narodowego z lat 1952–1955,4. Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu z lat 1956–1961.Oddzielnie (w szafach pancernych) były przechowywane protokoły z posiedzeń Prezy-

dium KRN (oprawione w formie księgi) oraz protokoły z posiedzeń sejmu i Komisji Sej-mowych z lat 1952–1961. W 1962 r. pracownicy Składnicy Akt wydzielili do zniszczenia akta Działu Finansowego i Działu Kadr KRN oraz akta Rady Państwa z lat 1957–1961, m.in. Biura Rad Narodowych, Biura Listów, Biura Prawnego i Sekretariatów przejętych w 1962 r. Po uprzednim uzyskaniu zezwolenia AAN akta te zostały zniszczone. Łącznie zniszczono 132 m.b. akt. Poza Składnicą pozostawały nadal akta: Polskiej Grupy Unii Mię-dzyparlamentarnej z lat 1953–1957, Biura Budżetowo-Administracyjnego Rady Państwa i Wydziału Finansowego Rady Państwa.

602 AP RP, KRP, 1105/3, s. 26–27, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa i Kancela-rii Sejmu przeprowadzonej 24 IX 1959 r. przez J. Gutt, przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierow-nika Składnicy Akt, por. też, AAN, KRP, 58/88 brak paginacji.

603 Archiwum Urzędu Rady Ministrów, brak sygn., brak paginacji, Pismo Kierownika Biura Administra-cyjno-Gospodarczego z 14 X 1960 r. skierowane do Kancelarii Rady Państwa.


Kolejna wizytacja Składnicy Akt przeprowadzona 25 lutego 1965 r. potwierdziła spływ kolejnych roczników dokumentacji do magazynów Składnicy Akt oraz przeprowadzenie w 1964 r. procedur niszczenia akt w ilości 423,50 m.b., pochodzących głównie z Wydziału Skarg i Wniosków oraz Wydziału Finansowo-Administracyjnego Kancelarii Rady Państwa. W 1965 r. Kancelaria Rady Państwa wydzieliła też na zniszczenie 18 m.b. akt Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu oraz 150 mb skarg i zażaleń. Uporządkowano też akta Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej, akta Państwowej Komisji Wyborczej oraz akta prof. Oska-ra Langego. Wykonanie tych prac potwierdzone zostało w protokole z wizytacji Archiwum KRP, przeprowadzonej 19 września 1966 r. przez M. Tarakanowską, przedstawiciela AAN.

Wyniki wizytacji przeprowadzonej 8 grudnia 1967 r. przez M. Tarakanowską, potwier-dziły jej dotychczasowy stan organizacyjny i pełnione funkcje w zakresie gromadzenia, przechowywania, porządkowania i udostępniania oraz brakowania akt604. Z danych odno-towanych w protokole wizytacji przeprowadzonej w 1967 r. wynika, że Archiwum Kan-celarii Rady Państwa przechowywało wówczas 402 m.b. akt. Wizytująca Archiwum KRP zwróciła też uwagę na brak w jego magazynach archiwalnych kompletu akt wytworzonych przez komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa. Poza magazynami archiwalnymi pozostawały nadal akta Wydziału Finansowego Kancelarii Rady Państwa, Redakcji tygo-dnika „Rady Narodowe” oraz akta Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, m.in. Działu Propagandy i Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego z lat 1958–1966, a także akta Społecznego Funduszu Budowy Szkół Tysiąclecia z lat 1958–1965. W 1967 r. pracownicy Archiwum Kancelarii Rady Państwa wydzielili na zniszczenie akta Kancelarii Rady Państwa w ilości ok. 38 m.b. oraz akta Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, w ilości 15 m.b. Łącznie wybrakowano 53 m.b. akt.

Z protokołu wizytacji Archiwum Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej 12 paź-dziernika 1970 r. przez M. Tarakanowską wynika, że jego zasób aktowy zgromadzony w latach 1944–1969 liczył 618 m.b., w tym akta Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kan-celarii Rady Państwa z lat 1947–1969 w ilości 480 m.b., akta Biura Prezydialnego KRN w ilości 35 m.b., akta Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952 w ilości 26 m.b., akta Kancelarii Sejmu PRL w ilości 60 m.b., a także akta Sekretariatu Frontu Narodowego z lat 1952–1955 i Sekretariatu Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu z lat 1956–1965 zajmowały łącznie 17 m.b. oraz Towarzystwa Popierania Budowy Szkół z lat 1958–1959 w ilości 0,50 m.b.

Kolejna wizytacja przeprowadzona 2 maja 1975 r. potwierdziła korzystne zmiany w orga-nizacji prac Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Zasób archiwalny z lat 1947–1973 przecho-wywany w Archiwum KRP powiększył się do 797 m.b. akt605. W podziale na poszczególne zespoły archiwalne były to następujące wielkości: akta Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952 – 210 m.b., akta Kancelarii Rady Państwa z lat

604 AP RP, KRP, 1105/3, s. 64–65, Protokół z wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowa-dzonej 8 XII 1967 r. przez M. Tarakanowską w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej.

605 Tamże, 1105/3, s. 99–100, Protokół z wizytacji Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej w dniu 2 V 1975 r. przez mgr Z. Krupską – przedstawiciela AAN w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej i Kierownika Archiwum Zakładowego KRP.


1953–1973 – 475 m.b., akta Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952 – 27 m.b., w tej liczbie 10 m.b. zajmowały akta kategorii A i 6 m.b. akta kategorii B, wydzielone do zniszczenia, a akta nieuporządkowane liczyły 11 m.b. Akta Kancelarii Sejmu z lat 1952–1973 liczyły 85 m.b. W 1975 r. Kancelaria Rady Państwa włączyła plan pracy Archiwum do zbiorczego planu pracy. Zdaniem wizytującej włączenie do ogólnego planu pracy Kancelarii Rady Państwa planowanych prac w Archiwum KRP pozwalało m.in. na pełną koordynację prac poszczególnych komórek organizacyjnych w zakresie przygotowania akt do przekazania do Archiwum KRP. Egzekwowanie od pracowników komórek organizacyjnych obowiązku systematycznego przekazywania akt do Archiwum Kancelarii Rady Państwa było o wiele łatwiejsze. Jednak zaległości w zakresie porządkowania akt zespołów zamkniętych, które po-wstały w latach ubiegłych, zlikwidowano dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych. Potwierdzeniem jest wzmianka odnotowana w protokole wizytacji Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej w dniach 3 i 10 listopada 1980 r. przez dr Zofię Krupską, przedstawiciela AAN. Wynika z niej, że w Archiwum Zakładowym przechowywano wówczas akta własne Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu z lat 1953–1978 o łącznej ilości ok. 700 m.b. Były one prawidłowo uporządkowane i zewidencjo-nowane. Podany mniejszy rozmiar zasobu archiwalnego, w stosunku do stanu odnotowane-go pięć lat wcześniej, był skutkiem przeprowadzanych regularnie brakowań akt, średnio od 80–90 m.b. rocznie. Wizytująca informowała też o trwających nadal pracach porządkowych w ramach zespołu archiwalnego Kancelarii Sejmu z lat 1952–1961, które wkroczyły w etap końcowy. Po ich ukończeniu Archiwum Zakładowe KRP planowało przekazać akta katego-rii A w ilości 15 m.b. do Archiwum Akt Nowych. Podobnie było z zespołem archiwalnym Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952, mierzącym 210 m.b., który planowano przekazać do AAN. Jednak do całkowitego uporządkowania po-zostało wciąż 48 m.b. akt tego zespołu. Uporządkowania wymagały też akta Biura Prezydial-nego KRN, które wyłączono w czasie porządkowania z akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Rady Państwa. Przedłużające się w Archiwum Zakładowym KRP prace porządkowe nad aktami Biura Prezydialnego KRN, przesuwały wciąż termin zakończenia prac w Archiwum Akt Nowych nad opracowywaniem akt zespołu zamkniętego Biura Prezydialnego KRN, któ-re przerwano w 1978 r. wskutek zdekompletowania akt tego zespołu.

W latach 1980–1989 Kancelaria Sejmu przekazała do Archiwum Akt Nowych materia-ły archiwalne Sejmu PRL z lat 1952–1972 r. o łącznej ilości 41,20 m.b.606.

2.2. Problemy brakowania dokumentacji

Narastanie dokumentacji wymagało coraz to nowej powierzchni magazynowej, któ-rą Kancelaria Rady Państwa nie dysponowała. Realną możliwość na uzyskanie wolnego miejsca w magazynach bez zbędnych inwestycji stwarzało systematyczne niszczenie doku-mentacji nieprzydatnej dla celów praktycznych, dla której okresy przechowywania minęły. Pierwsze udokumentowane brakowanie akt przechowywanych w Składnicy Akt (jawnych)

606 AS RP, KS, brak sygn., brak paginacji, Notatka w sprawie aktualnej sytuacji i perspektyw działania Archiwum Sejmowego z 11 IX 1991 r. sporządzona przez G. Kubicką.


odbyło się w 1951 r. Zastosowana praktyka w czynnościach brakowania potwierdza, że były one starannie wykonywane. Najpierw pracownicy Składnicy Akt zapoznawali się szczegó-łowo z aktami i sporządzali ich spis. Kancelaria Rady Państwa powoływała komisję brako-wania akt, złożoną co najmniej z trzech członków. W skład komisji wchodzili: naczelnik Wydziału Ogólnego KRP, który bezpośrednio nadzorował pracę Składnicy Akt, kierownik Składnicy Akt, naczelnik Wydziału Kancelarii Rady Państwa, którego akta objęto brakowa-niem. Analogiczną procedurę stosowano w przypadku akt sejmowych. Wówczas w skład komisji powoływano dyrektora Biura Prac Sejmowych lub przedstawiciela komórki me-rytorycznej Biura (Kancelarii) Sejmu, której akta proponowano do zniszczenia. Komisja oceniała akta i ze swych czynności sporządzała protokół. W początkowym okresie funkcjo-nowania Składnicy Akt dodatkowo wnioski na brakowanie akt kierowano na posiedzenia Rady Państwa lub Prezydium Sejmu. Organy te po zapoznaniu się i przeprowadzonej dys-kusji podejmowały uchwały, zawierające zgodę na zniszczenie akt lub odmowę ich znisz-czenia. W późniejszym okresie odstąpiono od tej procedury. Wnioski zaakceptowane przez wewnętrzne ciała kolegialne Kancelaria Rady Państwa przesyłała do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, a od 1954 r. do Archiwum Akt Nowych. W Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych wnioski rozpatrywali delegowani do tych czynności pracownicy. Od 1952 r. rozpatrywaniem wniosków na zniszczenie akt zajmowała się Centralna Komisja Brakowania Akt, powołana Zarządzeniem nr 2 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwo-wych z 2 maja 1952 r. w sprawie zakresu działania i trybu postępowania komisji brakowania akt607. Udzielanej zgodzie towarzyszyła najczęściej ekspertyza archiwalna, wykonywana przez pracowników NDAP, delegowanych do tych czynności przez naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych. Pracownicy z wykonanych w trakcie ekspertyzy czynności spo-rządzali notatkę, którą dołączali do wniosku. Stanowiła ona podstawę do wydawania zezwo-lenia na zniszczenie akt lub do wstrzymywania wniosku. Kolejne brakowanie akt z zasobu archiwalnego Kancelarii Rady Państwa, w którym uczestniczyli pracownicy NDAP, odbyło się w 1952 r. Proponowane wówczas do zniszczenia akta z lat 1945–1951, pochodziły z ze-społu Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. W 1953 r. przedłożony przez Kancelarię Rady Państwa wniosek o wydanie zgody na zniszczenie akt Naczelna Dy-rekcja Archiwów Państwowych skierowała do rozpatrzenia Archiwum Akt Nowych.

Ostatnie brakowanie akt Kancelarii Rady Państwa z udziałem NDAP odbyło się w 1954 r., przedłożony spis obejmował akta z lat 1947–1954.

W latach 1955–1961 Składnica Akt (jawnych) nie przeprowadzała prawdopodobnie brakowania akt. Brakowano natomiast akta oznaczone klauzulą „tajne” i „poufne” prze-chowywane w Składnicy Akt Kancelarii Tajnej. Wśród niszczonych akt były dokumenty z przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. referendum ludowego oraz z wyborów do Sejmu PRL przeprowadzonych w 1952 i 1957 r. Regularne brakowanie akt jawnych zapoczątko-wano w 1962 r. i przeprowadzano je systematycznie do 1990 r.

Numery i daty wydanych przez AAN zezwoleń na brakowanie akt oraz nazwy twórców akt i komórek organizacyjnych, których akta brakowano, a także ilość zniszczonej doku-mentacji ilustruje tabela nr 15.

607 NDAP, AZ, Dział Obsługi Prawnej, brak sygn., s. 3–4, teczka: Zarządzenia z lat 1952–1955.

Tabe

la 1

5. Z

esta

wie

nie

akt w

met

rach

bie

żący

ch w

ybra

kow

anyc

h na

pod

staw

ie w

ydan

ych

prze

z AA

N z

ezw

oleń

w la

tach

195

8–19

90

Rok

Num

er i

data

wyd

aneg

o ze

zwol

enia

Naz

wa

twór

cy a

ktIl

ość

w m

.b. a

kt

1958

nr 6

/58

z 13

I 19

58 r.

W

ybor

y do

Sej

mu

PRL

z 19

52 r.

(woj

. poz

nańs

kie,

war

szaw

skie

i m

. st.

War

szaw

a,

wro

cław

skie

, zie

lono

górs

kie)

0325

,00

1959

nr 1

3/I/5

9 z

3 X

I 195

9 r.

Ref

eren

dum

ludo

we

prze

prow

adzo

ne w

dni

u 30

VI 1

946

r. 00

03,0

0

1960

nr 9

/60

z 1

VI 1

960

r. W

ybor

y do

Sej

mu

PRL

z 19

52 r.

(akt

a fin

anso

we

Okr

ęgow

ych

Kom

isji

Wyb

orcz

ych

z 17

woj

ewód

ztw

)*00

04,0

0

1961

nr 1

0/61

z 2

3 II

I 196

1 r.

Wyb

ory

do S

ejm

u PR

L z

1957

r. (a

kta

finan

sow

e O

kręg

owyc

h K

omis

ji W

ybor

czyc

h z

17 w

ojew

ództ

w)

–

1962

–K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a:D

ział

Fin

anso

wy,

Dzi

ał K

adr

0132

,00

1963

nr 1

37/6

3

Ref

eren

dum

ludo

we

prze

prow

adzo

ne w

dni

u 30

VI 1

946

r. W

ybor

y do

Sej

mu

PRL

z 19

47 r.

Biu

ro P

rezy

dial

ne K

rajo

wej

Rad

y N

arod

owej

(194

6-19

47),

Kan

cela

ria

Rad

y Pa

ństw

a:W

ydzi

ał P

erso

naln

y (1

947–

1954

), B

iuro

Lis

tów

(195

6 r.

), St

raż

Mar

szał

kow

ska

(195

2–19

61)

0096

,00

1964

–

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

957–

1958

), B

iuro

Bud

żeto

wo-

Adm

inis

tracy

jne

(195

4–19

56),

Ośr

odek

Ogr

odni

czy

(195

7–19

60),

Mag

azyn

Cen

traln

y (1

953–

1960

), W

ydzi

ał N

ieru

chom

ości

, Kan

cela

ria G

łów

na, W

ydzi

ał F

inan

sow

o-B

udże

tow

y (1

947–

1949

)

0423

,50

Rok

Num

er i

data

wyd

aneg

o ze

zwol

enia

Naz

wa

twór

cy a

ktIl

ość

w m

.b. a

kt

1965

–K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a, K

ance

laria

Sej

mu:

Ska

rgi i

Zaż

alen

ia

0168

,00

1966

nr 7

/66

z 10

V 1

966

r. nr

60/

66

z 16

V 1

966

r.

Kan

cela

ria S

ejm

u W

ydzi

ał N

ieru

chom

ości

(196

2–19

64),

48 K

onfe

renc

ja

Mię

dzyp

arla

men

tarn

a FJ

N (1

958–

1960

), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a:W

ydzi

ał

Tech

nicz

no-I

nwes

tycy

jny

(195

7–19

61),

Mag

azyn

(196

1–19

63),

Biu

ro L

istó

w i

Zaża

leń

(196

1), W

ydzi

ał O

góln

y (1

947–

1952

), K

ance

laria

Głó

wna

(196

2–19

64)

0168

,00

1967

–K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a, O

góln

opol

ski K

omite

t Fro

ntu

Jedn

ości

Nar

odu

0053

,00

1968

–K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a:R

efer

at U

posa

żeń

(195

2–19

58),

Stac

ja O

bsłu

gi S

amoc

hodó

w

(195

8–19

65),

Sekr

etar

iat O

góln

y FJ

N (1

962)

0082

,00

1969

nr 3

/69

z 11

I 19

69 r.

nr 1

1/68

z 2

9 I 1

969

r. nr

10/

69 z

29

I 196

9 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h(19

62–1

964)

, Wyd

ział

Kad

r (1

952–

1960

), K

ance

laria

Sej

mu:

Wyd

ział

Nie

ruch

omoś

ci (1

965–

1966

)00

19,0

0

1970

nr 3

5/70

z 1

0 IV

197

0 r.

nr 9

7/70

z

9 X

197

0 r.

nr 9

6/70

z 9

X 1

970

r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

**W

ydzi

ał S

karg

i W

nios

ków

(196

4), k

arto

teki

imie

nne,

K

ance

laria

Sej

mu:

***W

ydzi

ał N

ieru

chom

ości

(196

7), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a:

Mag

azyn

(196

4–19

67),

Biu

ro P

raw

ne W

ydzi

ał U

łask

awie

ń (1

953–

1964

), K

ance

laria

G

łów

na (1

967–

1968

), W

ydzi

ał F

inan

sow

y –

Ref

erat

Sam

ocho

dow

y (1

956–

1966

), O

góln

opol

ski K

omite

t FJN

(196

3–19

65)

0079

,00

1971

nr 6

/71

z 15

I 19

71 r.

nr 7

/71

z 15

I 19

71 r.

nr 9

6/71

z 5

X 1

971

r. K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a: S

tacj

a O

bsłu

gi S

amoc

hodó

w (1

966–

1969

), W

ydzi

ał S

karg

i W

nios

ków

(196

5), T

owar

zyst

wo

Popi

eran

ia B

udow

y Sz

kół

0083

,50

1972

nr 1

4/72

z 7

II 1

972

r. nr

28/

72

z 14

III 1

972

r. nr

29/

72 z

14

III 1

972

r. nr

79/

72 z

14

IX 1

972

r. nr

24/

72

z 29

XII

197

2 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

966)

, Wyd

ział

Fin

anso

wy

(196

2–19

66),

Ośr

odek

Ogr

odni

czy

(196

2–19

66),

Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP

i Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro P

raw

ne, K

ance

laria

Sej

mu:

Wyd

ział

Nie

ruch

omoś

ci,

(196

8–19

69)

0086

,00

1973

nr 1

5/73

z 2

0 II

197

3 r.

nr 9

7/93

z

30 V

III 1

973

r. K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a: W

ydzi

ał S

karg

i W

nios

ków

(196

7 ) S

połe

czny

Fun

dusz

B

udow

y Sz

kół (

1958

–196

5)00

19,0

0

1974

nr 1

2/74

z 8

II 1

974

r. nr

20/

74

z 28

II 1

974

r. nr

46/

74 z

1 IV

197

4 r.

nr 5

5/74

z 2

3 IV

197

4 r.

nr 5

9/74

z

14 V

197

4 r.

nr 9

2/74

z 5

IX 1

974

r. nr

93/

74 z

7 IX

197

4 r.

nr 9

5/74

z

21 IX

197

4 r.

nr 9

9/74

z 5

XI 1

974

r. nr

106

/74

z 4

XII

197

4 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h (1

965–

1969

), W

ydzi

ał S

karg

i Z

ażal

eń (1

968–

1969

), Sa

mod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

957–

1961

, 196

6–19

68),

Kra

jow

a R

ada

Nar

odow

a: W

ydzi

ał P

rezy

dial

ny (1

944–

1946

), B

iuro

Pre

zydi

alne

(1

945–

1946

), B

iuro

Pre

zydi

alne

(194

5–19

47, 1

947–

1949

), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a [1

945]

1947

–194

6), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a (1

953–

1971

)

0125

,10

1975

nr 4

3/75

z 1

2 IV

197

5 r.

nr 7

4/75

z

23 V

II 1

975

r. nr

75/

75

z 23

VII

197

5 r.

nr 9

2/75

z

19 IX

197

5 r.

nr 1

05/7

5 z

5 X

I 197

5 r.

nr 1

15/7

5 z

2 X

II 1

975

r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Dom

Pos

elsk

i (19

70–1

972)

, Mag

azyn

Cen

traln

y (1

967–

1970

), W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

947–

1956

), K

ance

laria

Sej

mu

Ust

awod

awcz

ego:

Wyd

ział

Fi

nans

owy

(194

7–19

52),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Ośr

odek

Ogr

odni

czy

(196

6–19

69),

Kan

cela

ria G

łów

na (1

969–

1972

), St

acja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(197

0–19

71),

Wyd

ział

Sk

arg

i Wni

oskó

w (1

962–

1965

, 197

0), B

iuro

Lis

tów

i Za

żale

ń pr

zy R

adzi

e Pa

ństw

a (1

952–

1961

)

0199

,00

1976

nr 4

7/76

z 1

7 IV

197

6 r.

nr 5

4/76

z

4 V

197

6 r.

nr 1

02/7

6 z

27 IX

197

6 r.

nr 1

24/7

6 z

5 X

I 197

6 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

971–

1972

), K

ance

laria

Głó

wna

(1

947–

1966

), Sa

mod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

969)

, Biu

ro U

łask

awie

ń (1

965–

1969

), 06

3,00

1977

nr 6

/77

z 21

I 19

77 r.

nr 8

/77

z 22

I 19

77 r.

nr 5

4/77

z 3

V 1

977

r. nr

104

/77

z 30

VII

I 197

7 r.

nr 1

05/7

7 z

25 IX

197

7 r.

nr 1

09/7

7 z

29 IX

197

7 r.

nr 1

20/7

7 z

2 X

I 197

7 r.

nr 1

33/7

7 z

25 X

I 197

7 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

967,

196

9), S

tacj

a O

bsłu

gi

Sam

ocho

dów

(197

2–19

73),

Stra

ż M

arsz

ałko

wsk

a (1

962–

1975

), K

ance

laria

Sej

mu

Ust

awod

awcz

ego

RP:

Biu

ro A

dmin

istra

cyjn

e (1

947–

1952

), K

ance

laria

Sej

mu

Ust

awod

awcz

ego

(194

7–19

52),

Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP:

Biu

ro P

raw

ne

(194

9), B

iuro

Stu

diów

(194

5–19

49),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg

i Wni

oskó

w (1

973)

, Kan

cela

ria G

łów

na (1

967)

, Mag

azyn

Cen

traln

y (1

971–

1973

), D

om

Pose

lski

197

1–19

73)

043,

60

1978

nr 5

/78

z 11

I 19

78 r.

nr 1

3/78

z

10 II

197

8 r.

nr 1

9/78

z 2

III

1978

r.

nr 2

5/78

z 1

7 II

I 197

8 r.

nr 6

8/78

z

16 IX

197

8 r.

nr 7

8/78

z 2

3 X

197

8 r.

nr 7

9/78

z 2

6 X

197

8 r.

nr

87/7

8 z

26 X

I 197

8 r.

nr 9

1/78

z

10 X

I 197

8 r.

Kan

cela

ria S

ejm

u: B

iuro

Pra

c Se

jmow

ych

(197

6), K

ance

laria

Cyw

ilna

Prez

yden

ta R

P:

Biu

ro P

raw

ne (1

950–

1952

), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a:Sa

mod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

970–

1973

), K

ance

laria

Głó

wna

(196

8), W

ydzi

ał S

karg

i W

nios

ków

(196

8),

Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP

i Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Dep

arta

men

t Kon

troli

i Ins

pekc

ji (1

947–

1952

), K

omis

ja k

wal

ifika

cyjn

a pr

zy R

adzi

e Pa

ństw

a (1

947–

1952

), K

ance

laria

Sej

mu:

Dom

Pos

elsk

i (19

74–1

975)

090,

20

Rok

Num

er i

data

wyd

aneg

o ze

zwol

enia

Naz

wa

twór

cy a

ktIl

ość

w m

.b. a

kt

1979

nr 6

5/79

z 3

1 V

197

9 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

974)

, 00

10,0

0

1980

nr 3

4/80

z 5

III 1

980

r. nr

143

/80

z 24

XI 1

980

r. nr

155

/80

z X

II 1

980

r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Kan

cela

ria G

łów

na (1

969–

1970

), St

acja

Obs

ługi

Sa

moc

hodó

w (1

972–

1975

), M

agaz

yn C

entra

lny

(197

4–19

75),

Wyd

ział

Ska

rg

i Wni

oskó

w (1

970,

197

5)00

51,0

0

1981

nr 2

0/81

z 5

II 1

981

r. nr

25/

81

z 20

II 1

981

r. nr

38/

81 z

21

III 1

981

r. nr

39/

81 z

24

III 1

981

r. nr

69/

81

z 27

V 1

981

r. nr

70/

81 z

28

V 1

981

r. nr

76/

81 z

3 V

I 198

1 r.

nr 9

6/81

z

12 V

II 19

81 r.

nr 1

33/8

1 z

29 X

198

1 r.

nr 1

41/8

1 z

2 X

I 198

1 r.

nr 1

47/8

1 z

17 X

II 19

81 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

(195

9–19

75),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

(197

6–19

79),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

(197

6–19

79)*

***,

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

(197

6–19

79)*

****

, Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP:

Biu

ro O

dzna

czeń

(194

7–19

51),

Głó

wna

Kom

isja

Kw

alifi

kacy

jna

(194

6-19

53),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Sam

odzi

elny

W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

974–

1975

), Za

kład

Usł

ug T

echn

iczn

ych

i Pro

dukc

ji O

grod

nicz

ej

(197

2–19

75),

Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP

i Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro

Gos

poda

rcze

(194

5–19

49),

Biu

ro F

inan

sów

Sam

orzą

dow

ych

(194

8–19

50),

Kan

cela

ria

Rad

y Pa

ństw

a (1

947–

1952

), G

abin

et S

zefa

Kan

cela

rii C

ywiln

ej P

rezy

dent

a R

P (1

947–

1952

),

0114

,00

1982

nr 3

/82

z 14

I 19

82 r.

nr 1

9/82

z

25 II

198

2 r.

nr 3

5/82

z 4

III 1

982

r. nr

67/

82 z

7 IV

198

2 r.

nr 1

09/8

2 z

17 V

198

2 r.

nr 1

95/8

2 z

24 V

III 1

982

r. nr

196

/82

z 30

VII

I 198

2 r.

nr 1

98/8

2 z

2 IX

198

2 r.

nr 2

30/8

2 z

5 X

I 198

2 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Gab

inet

Prz

ewod

nicz

ąceg

o R

ady

Pańs

twa A

. Zaw

adzk

iego

(1

953–

1956

), W

ydzi

ał S

karg

i W

nios

ków

(197

1, 1

976)

, Mag

azyn

Cen

traln

y (1

970)

, St

acja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(197

6), S

amod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

976)

, K

ance

laria

Głó

wna

(197

1), S

ekre

taria

t Mar

szał

ka M

icha

ła Ż

ymie

rski

ego,

czł

onka

R

ady

Pańs

twa

(194

8–19

52),

Sekr

etar

iat H

. Koł

odzi

ejsk

iego

, czł

onka

Rad

y Pa

ństw

a (1

948–

1952

), Se

kret

aria

t Mar

szał

ka Z

ygfr

yda

Szne

ka, z

astę

pcy

szef

a K

ance

larii

Rad

y Pa

ństw

a (1

948–

1952

) Sek

reta

riat Z

astę

pcy

Prze

wod

nicz

ąceg

o R

P W

. Bar

ciko

wsk

iego

(1

953–

1956

), Se

kret

aria

t Zas

tępc

y Pr

zew

odni

cząc

ego

RP

Stef

ana

Igna

ra (1

953–

1956

), Se

kret

aria

t Zas

tępc

y Pr

zew

odni

cząc

ego

RP

Cze

sław

a W

ycec

ha (1

953–

956)

, Sej

m P

RL

I kad

encj

i: Se

kret

aria

t Mar

szał

ka S

ejm

u Ja

na D

embo

wsk

iego

(195

2–19

56)

033,

60

1983

nr 1

3/83

z 1

7 II

198

3 r.

nr 1

4/83

z

18 II

198

3 r.

nr 5

8/83

z 1

6 V

198

3 r.

nr 6

8/83

z 2

4 V

I 198

3 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Kan

cela

ria G

łów

na (1

972)

, Wyd

ział

Ska

rg i

Wni

oskó

w

(197

2), S

amod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

977)

, Mag

azyn

Cen

traln

y (1

977)

, Sta

cja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(197

6–19

77),

Biu

ro O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h (1

970–

1975

), B

iuro

Org

aniz

acji

i Ins

pekc

ji (1

953–

1950

), B

iuro

Rad

Nar

odow

ych

(195

5–19

56),

Sejm

PR

L I i

III k

aden

cji:

Ref

erat

Sam

ocho

dow

y (1

953–

1957

), D

om P

osel

ski (

1963

–197

8)

049,

50

1984

nr 3

7/84

z 1

2 IV

198

4 r.

nr 5

4/84

z

25 V

I 198

4 r.

nr 7

2/84

z

17 V

II 1

984

r. nr

92/

84

z 27

IX 1

984

r. nr

103

/84

z 13

XI 1

984

r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro P

raw

ne (1

953–

1954

), B

iuro

Ska

rg i

Wni

oskó

w

(197

3, 1

978)

, Kan

cela

ria S

ejm

u PR

L: B

iuro

Lis

tów,

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

976–

1980

), K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a: K

ance

laria

Głó

wna

(197

3), B

iuro

Gos

poda

rczo

-A

dmin

istra

cyjn

e (1

952)

, Biu

ro B

udże

tow

o-A

dmin

istra

cyjn

e (1

953–

1957

), B

iuro

O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h (1

976–

1978

), Sa

mod

ziel

ny W

ydzi

ał F

inan

sow

y (1

978)

, Sta

cja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(197

8), M

agaz

yn C

entra

lny

(197

8)

038,

30

1985

nr 8

/85

z 13

II 1

985

r. nr

18/

85

z 3

IV 1

985

r. nr

28/

85 z

9 V

198

5 r.

nr 5

5/85

z 2

4 IX

198

5 r.

nr 6

2/85

z

29 X

198

5 r.

nr 6

3/85

z 3

0 X

198

5 r.

nr 7

1/85

z 2

9 X

198

5 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro P

raw

ne (1

956)

, Biu

ro F

inan

sow

e (1

979)

, Biu

ro S

karg

i W

nios

ków

(197

4), B

iuro

Odz

nacz

eń P

ańst

wow

ych

(197

9), K

ance

laria

Głó

wna

(197

9),

Kan

cela

ria S

ejm

u U

staw

odaw

czeg

o (1

950–

1951

), B

iuro

Sej

mu

(195

0–19

52) (

1952

–19

56),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Sta

cja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(197

9), O

góln

opol

ski

Kom

itet F

ront

u Je

dnoś

ci N

arod

u pr

zedł

ożon

y pr

zez

Rad

ę K

rajo

wą

(195

8–19

83),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Wyd

ział

Fin

anso

wo-

Bud

żeto

wy

(195

3–19

73),

Sekr

etar

iat

Zast

ępcó

w P

rzew

odni

cząc

ego

Rad

y Pa

ństw

a; O

skar

a La

ngeg

o (1

956–

1960

), B

oles

ław

a Po

dedw

orne

go (1

957–

1960

), Se

kret

aria

t Sek

reta

rza

Rad

y Pa

ństw

a i S

zefa

Kan

cela

rii

Rad

y Pa

ństw

a Ju

liana

Hor

odec

kieg

o (1

957–

1961

), G

abin

et P

rzew

odni

cząc

ego

Rad

y Pa

ństw

a A. Z

awad

zkie

go (1

957–

1960

)

045,

71

1986

nr 3

/86

z 31

I 19

86 r.

K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a: G

abin

et P

rzew

odni

cząc

ego

Rad

y Pa

ństw

a A. Z

awad

zkie

go

(195

7 r.

), B

iuro

Fin

anso

we

(198

0), B

iuro

Ska

rg i

Wni

oskó

w (1

975)

, Biu

ro O

dzna

czeń

Pa

ństw

owyc

h (1

980)

, Kan

cela

ria G

łów

na (1

980)

, Sta

cja

Obs

ługi

Sam

ocho

dów

(198

0)02

9,31

1987

nr 2

6 z

22 II

198

7 r.

nr 3

6/87

z

12 V

I 198

7 r.

nr 6

2/87

z 2

8 X

198

7 r.

Kan

cela

ria C

ywiln

a Pr

ezyd

enta

RP

i Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

(194

8–19

52);

(195

2–19

53),

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro P

raw

ne (1

957–

1958

) Biu

ro S

karg

i W

nios

ków

(197

6, 1

980)

, Biu

ro O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h (1

981)

, Biu

ro F

inan

sów

(1

981)

, Wyd

ział

Tra

nspo

rtu (1

981)

, Mag

azyn

Cen

traln

y (1

954–

1978

) Kan

cela

ria S

ejm

u:

Dom

Pos

elsk

i (19

79–1

981)

039,

40

1988

nr 4

5/88

z 1

2 IV

198

8 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro F

inan

sów

(198

2), B

iuro

Odz

nacz

eń P

ańst

wow

ych

(198

2), B

iuro

Pre

zydi

alne

Kan

cela

ria G

łów

na (1

977)

, Biu

ro G

ospo

darc

ze W

ydzi

ał

Tran

spor

tu (1

982)

, Biu

ro S

karg

i W

nios

ków

(198

1–19

82)

038,

90

Rok

Num

er i

data

wyd

aneg

o ze

zwol

enia

Naz

wa

twór

cy a

ktIl

ość

w m

.b. a

kt

1989

nr 3

5/89

z 2

1 IV

198

9 r.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa:

Biu

ro S

karg

i W

nios

ków

(197

8, 1

983–

1984

), B

iuro

Fi

nans

ów (1

983)

, Biu

ro P

rezy

dial

ne K

ance

laria

Głó

wna

(197

8), B

iuro

Odz

nacz

eń

Pańs

twow

ych

(198

3), B

iuro

Tra

nspo

rtu (1

983–

1984

)00

49,7

0

1990

nr 3

9/90

z 1

990

r. K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a: B

iuro

Fin

ansó

w (1

979)

, Biu

ro O

dzna

czeń

Pań

stw

owyc

h (1

979)

00

47,3

0

Raz

em:

2808

,62

*

Zg

odę

na z

nisz

czen

ie a

kt z

wyb

orów

do

sejm

u w

195

2 r w

yraz

iło P

rezy

dium

Sej

mu

por.

Uch

wał

a Pr

ezyd

ium

Sej

mu

z 20

V 1

960

r.,

AA

N, K

S, 7

37/1

278,

s.12

.

**

H. C

zarn

ak sz

acow

ała

wed

ług

stan

u na

14

XI 1

970

r., ż

e K

ance

laria

Rad

y Pa

ństw

a w

ytw

arza

rocz

nie

130

m.b

. akt

.

***

H

. Cza

rnak

szac

ował

a w

edłu

g st

anu

na 1

4 X

I 197

0 r.,

że

Kan

cela

ria S

ejm

u w

ytw

arza

rocz

nie

40 m

.b. a

kt, A

AN

II 4

19, 5

8/91

, s. 6

Spr

awo-

zdan

ie ro

czne

z d

ział

alno

ści A

rchi

wum

Zak

łado

weg

o za

197

0 r.

***

*

Prze

dmio

tem

bra

kow

ania

był

a do

kum

enta

cja

Kan

cela

rii R

ady

Pańs

twa

kat.

Bc.

****

*

Prze

dmio

tem

bra

kow

ania

był

a do

kum

enta

cja

Kan

cela

rii R

ady

Pańs

twa

kat.

Bc.

Kan

cela

ria R

ady

Pańs

twa

posi

adał

a st

ałe

zezw

olen

ie n

a ni

szcz

enie

akt

kat

egor

ii ar

chiw

alne

j Bc

nada

ne p

ism

em D

yrek

tor A

AN

z 2

7 X

I 198

0 r.,

zna

k II

403

-148

/80,

AP

RP,

KR

P, 1

105/

1. Z

ezw

olen

ie g

e-ne

raln

e w

ydan

e na

pod

staw

ie Z

arzą

dzen

ia n

r 1 N

acze

lneg

o D

yrek

tora

Arc

hiw

ów P

ańst

wow

ych

z 26

II 1

969

r. w

spr

awie

wyd

awan

ia z

ezw

oleń

na

brak

owan

ie m

ater

iałó

w a

rchi

wal

nych

w z

akła

dach

pra

cy [w

:] D

okum

enta

cja

w za

kład

zie

prac

y...

Źród

ło: A

AN

, AZ,

58/

89, t

. 3, t

eczk

a: B

rako

wan

ie a

kt z

a la

ta 1

961–

1983

r.; p

or. t

eż, t

amże

, 58/

88, s

. 1–3

, 5, 1

0,11

, 14,

17,

18,

23,

24,

26,

28,

32–

41,

Spra

woz

dani

a z

czyn

nośc

i wyk

onyw

anyc

h pr

zez A

rchi

wum

KR

P.


Podana w tabeli wielkość w metrach bieżących akt wybrakowanych wymagała weryfi-kacji z danymi podanymi w protokołach z wizytacji. Wyniki analizy wskazują, że prawdo-podobnie nie do wszystkich wniosków na zniszczenie akt udało się dotrzeć. Potwierdzeniem jest brak zezwoleń wydanych przez AAN na zniszczenie ok. 352,90 m.b. akt wykazanych w protokołach jako zniszczone. Analizą nie objęto też wniosków na brakowanie akt Kance-larii Rady Państwa i Sejmu, które były sporządzane po 1990 r. przez pracowników Archi-wum Prezydenta RP i Archiwum Sejmu RP. Szacuje się, że wśród zniszczonych w latach 1958–1990 w ilości 2808,62 m.b. akt kat B było: z referendum ludowego z 1946 r. i z wy-borów do Sejmu w 1952 r. – 332 m.b., z Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej – 149 m.b., z Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa – 83,80 m.b., z Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP – 35,75 m.b., Kancelarii Sejmu PRL – 80,80 m.b., z Kancelarii Rady Państwa – 1964,27 m.b., z Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu – 72 m.b., z Towarzystwa Popierania Budowy Szkół – 0,50 m.b. i ze Społecznego Funduszu Budowy Szkół – 2 m.b. Z analizy spisów akt przeznaczonych na zniszczenie wy-nika, że w latach 1970 i 1972 Kancelaria Rady Państwa otrzymała zezwolenie na zniszcze-nie książek meldunkowych gości Domu Poselskiego, które są kwalifikowane obecnie do kat. B50. Ustalona szacunkowa liczba zniszczonych w latach 1958–1990 akt pochodzących z zasobu Archiwum Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu PRL stanowi znikomy procent w stosunku do liczby 9804 kilometry akt zniszczonych, które odnotowały wszyst-kie archiwa państwowe w kraju w latach 1952–1975 i 1986–1990608.

2.3. Środki ewidencji zasobu archiwalnego

Na środki ewidencyjne Archiwum Zakładowego KRP składały się: spisy zdawczo-odbior-cze akt ułożone odrębnie dla każdego zespołu, protokoły z przejęcia akt Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa w latach 1960–1961 ze Składnicy Akt Urzędu Rady Ministrów, wykaz spisów zdawczo-odbiorczych (założony w 1952 r.) z odno-towanymi w nim 989 pozycjami, teczka zawierająca prośby osób ubiegających się o korzy-stanie z zasobu wraz z zezwoleniami szefa Kancelarii Rady Państwa na korzystanie z akt, teczka z protokołami z wizytacji przeprowadzonych przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych oraz Archiwum Akt Nowych w latach 1952–1980, teczka z wnioskami o ze-zwolenie na zniszczenie dokumentacji kat. B z lat 1951–1990 oraz plany pracy i sprawo-zdania z ich realizacji z lat 1960–1989.

2.4. Struktura zasobu archiwalnego, rozmieszczenie w Składnicy Akt (tajnych), wielkość

Według stanu odnotowanego w protokole wizytacji z 18 lutego 1953 r. zasób składnicy stanowiły akta Kancelarii Rady Państwa oraz akta centralnych urzędów nadsyłane do Rady

608 Powyższe dane szacunkowe opracowano na podstawie publikowanych w „Archeionie” z lat 1952–1993 przez NDAP sprawozdań z działalności archiwów państwowych w latach 1952–1975 i 1986–1990. W poda-nej liczbie pominięto akta zniszczone na podstawie udzielonych przez archiwa państwowe zezwoleń w latach 1976–1985, ponieważ sprawozdania z tych lat nie zostały opublikowane.


Państwa. Zasób składnicy akt był uporządkowany i łącznie liczył 22 m.b. W ocenie wi-zytującego składnicę ok. 4 m.b. akt opatrzonych klauzulą „poufne” kwalifikowało się do zniszczenia. Zalecił więc zwrócić się z wnioskiem do Archiwum Akt Nowych w Warsza-wie o wydanie zezwolenia na zniszczenie tych dokumentów.

Zgodnie z odnotowanymi w protokole z wizytacji przeprowadzonej 2 października 1959 r. danymi zasób archiwalny Składnicy Akt Tajnych przechowywany w pokojach na I piętrze w gmachu Rady Państwa liczył 50 m.b., a akta z wyborów do sejmu i rad naro-dowych z lat 1956–1958, w ilości 25 ton (500 m.b.), złożone były w odrębnym magazynie w piwnicy Domu Poselskiego.

Zasób Składnicy Akt Tajnych składał się z następujących zespołów archiwalnych: Krajowa Rada Narodowa z lat 1944-1947: 1. protokoły z posiedzeń Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947,2. dzienniki rozkazów Ministerstwa Obrony Narodowej od 1945 r.,3. akta Gabinetu Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947,4. akta Biura Kontroli przy Krajowej Radzie Narodowej z lat 1944–1945,5. akta Biura Organizacji Rad Narodowych z lat 1945–1947,6. korespondencja ogólna opatrzona klauzulą „tajne” i „poufne” z lat 1945–1947,7. akta Biura Prawnego z lat 1944–1947.

Kancelaria Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952:1. akta Sekretariatu marszałka sejmu Władysława Kowalskiego z lat 1947–1952,2. akta Sekretariatu wicemarszałka sejmu Stanisława Szwalbego z lat 1946–1950,3. akta zastępcy szefa Kancelarii sejmu Kazimierza Biskupskiego z lat 1947–1952,

Rada Państwa 1947–1952[1959]:1. protokoły z posiedzeń Rady Państwa z lat 1947–1952[1958], zakwalifikowane do ka-

tegorii A,2. akta zastępcy przewodniczącego Rady Państwa z lat 1947–1952,3. akta Wydziału Kadr Rady Państwa z lat 1952–1959,4. korespondencja ogólna opatrzona klauzulą „tajne” i „poufne” z lat 1947–1959,5. akta Głównej Komisji Kwalifikacyjnej przy Radzie Państwa z lat [1946]1947–1952, 6. akta Biura Listów i Zażaleń przy Radzie Państwa z lat 1953–1959, ułożone według

numerów kartoteki,7. akta Biura Organizacji Rad Narodowych z lat 1947–1952[1956].

Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej a lat 1947–1952: 1. akta Gabinetu Prezydenta RP z lat 1947–1952,2. akta Biura Planowania Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1949–1950,3. akta Biura Prawnego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1947–1952, zakwali-

fikowane do kategorii A,

Państwowa Komisja Wyborcza (akta z referendum ludowego i wyborów do sejmu i Rad Narodowych);


1. referendum ludowe z 30 czerwca 1946 r., 2. wybory do Sejmu Ustawodawczego z 1947 r.,3. wybory do Sejmu I kadencji z 1952 r.,4. wybory do rad narodowych z 1954 r.,5. wybory do rad narodowych z 1958 r.,6. wybory do Sejmu II kadencji z 1957 r. Podobnie jak w Składnica Akt (jawnych), Kancelaria Tajna cierpiała na brak miejsca na

dopływy akt. Problem ten rozwiązywano, brakując akta, dla których upłynęły terminy ich przechowywania. Pierwsze udokumentowane niszczenie akt odbyło się w 1951 r. Zezwole-nie na ich niszczenie wydała Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych609. Proponowane do zniszczenia akta z lat 1945–1949 zostały wydzielone przez dyrektorów Biur Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Łącznie zniszczono 326 teczek (wów-czas nie podawano we wniosku ilości akt w m.b.).

Analogicznie postąpiono w 1952 r., brakując 125 teczek z aktami Kancelarii Cywilnej Prezydenta z lat 1945–1951.

W dniu 26 lutego 1953 r. zniszczono wydzielone przez dyrektorów biur akta Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1948–1953, w liczbie 83 teczek. Zezwolenia udzieliło wówczas Archiwum Akt Nowych. Również w 1954 r. akta biur Kan-celarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa poddano procedurze niszczenia. Były to akta wydzielone przez dyrektorów biur obydwu Kancelarii z lat 1947–1952[1954]. Przez dwa kolejne lata nie przeprowadzano brakowania. Zaprzestanie tych pracy związane było ze zmianą kadry w Kancelarii Tajnej.

Kancelaria Tajna podjęła czynności brakowania akt dopiero w 1957 r. Wydzielono wów-czas 28 ton akt z wyborów do Sejmu PRL w 1952 r. na polecenie Biura Sejmu, wyrażone w piśmie z 5 grudnia 1957 r. oraz w załączonym wyciągu z Protokołu nr 19 z posiedzenia Prezydium Sejmu z 22 października 1957 r. Wśród tych akt były ważne, nieważne i nie-wykorzystane karty do głosowania, pokwitowania odbioru kart do głosowania, pieczęci, książki doręczeń, kopie protokołów do głosowania z okręgowych i obwodowych komisji wyborczych, spisy wyborców, zaświadczenia o prawie do głosowania, kopie zarządzeń i instrukcji Państwowej Komisji Wyborczej, notatki z narad roboczych. Wydzielone do zniszczenia akta poddane zostały ekspertyzie archiwalnej, którą przeprowadził przedstawi-ciel Archiwum Akt Nowych. Kontrolujący stwierdził prawidłowe uporządkowanie akt kat. A z wyborów do Sejmu PRL przeprowadzonych w 1952 r. i wyraził zgodę na ich zniszcze-nie. Akta te zostały przekazane na zniszczenie do Fabryki Papieru w Jeziornie.

W 1958 r. Kancelaria Tajna Rady Państwa przygotowała do zniszczenia, zgodnie z opra-cowanymi wytycznymi Rady Państwa, akta finansowe oraz karty do głosowania (ważne i nieważne), kopie protokołów z wyborów do sejmu przeprowadzonych 19 stycznia 1947 r. Po uzyskaniu zezwolenia nr 6/1958 z 13 stycznia 1958 r. Archiwum Akt Nowych akta zniszczono. Łącznie wybrakowano 20 ton akt wyborczych.

W 1959 r. brakowanie akt przeprowadzono w dwóch etapach. W pierwszym etapie Kancelaria Tajna Rady Państwa wydzieliła książeczki kasowe Okręgowych Komisji Wy-

609 Na ten dokument nie natrafiono przy wniosku w trakcie przeprowadzanej kwerendy.


borczych z 14 województw oraz dowody księgowe i książeczki kasowe Państwowej Komi-sji Wyborczej z wyborów do sejmu przeprowadzonych 19 stycznia 1947 r.; po uzyskaniu zezwolenia AAN zniszczono 2 m.b. akt.

W drugim etapie wydzielono na zniszczenie akta referendum ludowego przeprowadzo-nego 30 czerwca 1946 r. Wśród dokumentacji przeznaczonej na zniszczenie były dowody kasowe z 17 Okręgowych Komisji Wyborczych z 16 województw oraz dowody kasowe Biura Generalnego Komisarza w ilości 3 m.b. akt. Archiwum Akt Nowych wydało zezwo-lenie nr 13/59 z 3 listopada 1959 r.

W 1960 r. Kancelaria Tajna Rady Państwa wydzieliła na zniszczenie akta z wyborów do Sejmu PRL przeprowadzonych w 1952 r. Wśród dokumentacji przeznaczonej do znisz-czenia były akta finansowe Okręgowych Komisji Wyborczych z 17 województw. Łącznie przeznaczono do zniszczenia 4 m.b. akt. Wniosek na brakowanie był przedmiotem dys-kusji na posiedzeniu Prezydium Sejmu w dniu 20 maja 1960 r. Prezydium Sejmu podjęło uchwałę wyrażającą zgodę na zniszczenie proponowanej części akt wyborczych z 1952 r. Archiwum Akt Nowych wydało zezwolenie nr 9/60 1 czerwca 1960 r.

W podobnym trybie odbyło się wydzielenie akt z wyborów do Sejmu PRL przeprowa-dzonych w 1957 r. Wśród proponowanych do zniszczenia akt były materiały z 17 woje-wództw: ważne, nieważne i niewykorzystane karty do głosowania, potwierdzenia odbioru kart do głosowania, pieczęci, kopie protokołów głosowania z Okręgowych i Obwodowych Komisji Wyborczych, spisy wyborców, kopie zarządzeń i instrukcji Państwowej Komisji Wyborczej, notatki z narad roboczych w Obwodowych Komisjach Wyborczych610. Eks-pertyzę akt proponowanych do zniszczenia z wyborów do sejmu w 1957 r. przeprowadziły 1 czerwca 1960 r. dwie pracownice AAN, a mianowicie Weronika Klonowska i Jadwiga Gutt. Po uzyskaniu zezwolenia nr 10/Tj./61 z 23 marca 1961 r. Kancelaria Rady Państwa akta zniszczyła.

Wizytacja Składnicy Akt Tajnych przeprowadzona 7 maja 1965 r. wykazała, że jej zasób archiwalny zwiększył się do 25 m.b. i obejmuje kolejne roczniki zespołów otwartych Kan-celarii Rady Państwa do 1964 r., a Kancelarii Sejmu do 1960 r. Według danych zamieszczo-nych w protokole wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Tajnej Rady Państwa przeprowadzo-nej 23 września 1971 r. przez M. Tarakanowską611 Kancelaria Tajna przechowywała łącznie akta wyżej wymienionych zespołów aktowych z lat [1944]1947–1971 w ilości 84,50 m.b. Zalecenia powizytacyjne wydane pismem dyrektora AAN z 20 października 1971 r. zo-bowiązywały do zdjęcia klauzuli tajności z części akt i przekazania ich do Archiwum Akt (jawnych) Kancelarii Rady Panstwa lub do AAN. Obligowały do uporządkowania zasobu archiwalnego Kancelarii Tajnej, wydzielenia na zniszczenie akt przeterminowanych, a tak-że usunięcia z zakresu działania Kancelarii Tajnej spraw opatrzonych klauzulą „poufne”612,

610 AAN, KS, 737/1278, s. 16, Protokół brakowania akt Kancelarii Rady Państwa z 21 III 1961 r. 611 AAN, AZ, 58/88, Protokół wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej

23 września 1971 r. przez M. Tarakanowską w obecności H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne, kontrole.

612 Tamże, 58/88, s. 25, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN w Warszawie z 20 X 1971 r. skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizytacyjnych.


następnie przekazanie prowadzenia spraw „poufnych” poszczególnym komórkom organi-zacyjnym Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu. Powyższe zalecenia spotkały się z akceptacją dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego613.

Ewidencję zasobu stanowiły: dzienniki podawcze, rejestry teczek, spisy zdawczo-od-biorcze dla akt z wyborów do sejmu i rad narodowych oraz referendum ludowego.

Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić, że analiza materiałów źródło-wych dostarcza licznych dowodów na to, że wszystkie omawiane organy państwa od strony formalnej legitymowały się posiadanymi w swoich strukturach składnicami akt (jawnych i tajnych).

Zestawienie posiadanych przez te organy władzy państwowej normatywów, regulują-cych systemy kancelaryjne, organizację i funkcjonowanie ich składnic akt, jest potwierdze-niem, że podejmowały one działania w kierunku uregulowania tych kwestii.

Porównanie natomiast procedur, umieszczonych w przepisach kancelaryjnych i archi-walnych urzędów z zasadami wówczas obwiązującymi w państwowej służbie archiwalnej, ukazuje różnicę z zapisanymi w tych przepisach normami, często istotnymi z punktu wi-dzenia zabezpieczenia akt.

Najczęściej były to własne procedury wprowadzone bez konsultacji z państwową służ-ba archiwalną. Skutkowały rosnącym dysonansem pomiędzy wymogami stawianymi przez państwową służbę archiwalną, a efektami prac archiwów. Niedoskonałością tego systemu zarządzania był brak zrozumienia ze strony kierownictw tych urzędów dla procedur za-wartych w przepisach kancelaryjnych i archiwalnych. Brak jednolitych przepisów kancela-ryjnych, zwłaszcza wykazu akt, zwalniał pracowników komórek organizacyjnych przeka-zujących akta do archiwum z obowiązku nanoszenia na teczki kategorii archiwalnej. Tym samym wpływał niekorzystnie na wyniki prac pracowników archiwum zakładowego, bo-wiem byli oni zmuszeni do dokonywania oceny akt i nadawania im kategorii archiwalnej, co nie było rzeczą łatwą. Zdarzały się pozytywne przykłady, że zapisy zawarte w normaty-wach były zgodne z wymogami obowiązujących przepisów archiwalnych. Potwierdzeniem jest Instrukcja z 30 listopada 1960 r. w sprawie opracowania i przekazania do składnicy akt Biura Sejmu [w] II kadencji Sejmu PRL614, która nakazywała układać w teczce akta sprawy chronologicznie. Uchylanie się zarówno Kancelarii Sejmu, jak i Kancelarii Rady Pań-stwa od opracowania własnych przepisów archiwalnych lub nowelizacji już posiadanych i uzgodnienia ich z państwową służbą archiwalną, przyczyniło się do rosnących zaległości w porządkowaniu akt kat. A i wydłużało terminy przechowywania ich w archiwum zakła-dowym. Korzystną zmianę w zakresie organizacji prac kancelaryjnych przyniosło włącze-nie Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa w 1969 r. do Biura Prawno-Organizacyj-nego. Przyjęte rozstrzygnięcie zaowocowało wkrótce opracowaniem projektów przepisów

613 AP RP, KRP, 1105/3, s. 79, Pismo S. Geberta, dyrektora Biura Prano-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z 11 XI 1971 r. skierowane do M. Motasa, dyrektora AAN zawierające odpowiedź na zalecenia powi-zytacyjne.

614 AS RP, Biuro Prawno-Organizacyjne Sejmu, brak sygn. s. 42–47, Instrukcja w sprawie opracowania i przekazania do składnicy akt Biura Sejmu dotyczących II kadencji Sejmu PRL z 30 XI 1960 r. podpisana przez Andrzeja Gwiżdża, dyrektora Biura Sejmu.


kancelaryjnych i archiwalnych, które uzgodniono z Archiwum Akt Nowych. Obowiązywa-ły one od 1 stycznia 1972 r. W latach następnych przystąpiono do likwidowania zaległości w zakresie porządkowania akt kat. A i przekazywania ich do Archiwum Akt Nowych.

Nie udało się natomiast w Kancelarii Sejmu PRL wypracować takiego systemu orga-nizacji prac biurowych, w którym wszystkie ogniwa pełniłyby należycie swoje funkcje z korzyścią dla zasobu archiwalnego sejmu. Podobnie było w Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego RP. Postępujące zbyt szybko zmiany organizacyjne w jego Kancelarii powodo-wały, że wprowadzone z dużym nakładem sił przepisy kancelaryjne traciły na aktualności i wymagały ciągłego nowelizowania, co powodowało, że nie miały one pełnego zastosowa-nia w praktyce archiwalnej. Równocześnie obowiązujący rzeczowy wykazu akt nie mógł być skutecznym narzędziem rejestracji pism w kancelarii, bo nie obejmował on w sposób jednolity wszystkich rodzajów dokumentacji, jakie wytwarzano lub gromadzono w toku funkcjonowania urzędu.

Rozdział V

Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych i Archiwum Akt Nowych w zakresie kształtowania

narastającego zasobu archiwalnego

1. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu PRL z NDAP w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1945–1956

1.1. Organizacja państwowej służby archiwalnej po II wojnie światowej

Po zakończeniu działań wojennych Ministerstwo Oświaty reaktywowało Wydział Archi-wów Państwowych. Decyzja o wznowieniu jego działalności zapadła 19 kwietnia 1945 r. Jego dyrektorem został Witold Suchodolski615. Wcześniej był on upoważniony pismem mi-nistra oświaty616 z 13 lutego 1945 r. do zabezpieczenia i opieki nad archiwami i archiwa-

615 Od 29 sierpnia 1932 r. pełnił on funkcję Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Wybuch wojny 1939 r. przerwał jego działalność na kilka lat, które przepracował w Archiwum Skarbowym. Przez ten czas pozostawał nadal konspiracyjnym zwierzchnikiem archiwistów polskich zatrudnionych pod niemieckim kierownictwem, organizu-jąc akcję rejestracji wywożonych z Polski do Niemiec materiałów archiwalnych oraz oddziałując hamująco na zamie-rzone wydzielanie z zespołów części dokumentów i akt. W jesieni 1944 r. brał czynny udział w tzw. akcji pruszkowskiej ratowania resztek zbiorów kulturalnych w zniszczonej Warszawie. Wspólnie z prof. S. Lorentzem i prof. W Antoniewi-czem przeprowadził 16 XI 1944 r. w tym duchu rozmowę z podsekretarzem stanu w Urzędzie Generalnego Gubernatora w Krakowie. W styczniu 1945 r. wrócił do Warszawy i jako dyrektora (kierownik) Wydziału Archiwów Państwowych w Ministerstwie Oświaty, podjął odbudowę i rozbudowę polskiego życia archiwalnego. Z dniem 1 II 1949 r. został za-wieszony w czynnościach służbowych za propozycję ekstradycji archiwaliów holenderskich, rzekomo bez uzgodnienia z władzami a następnie przeniesiony do AGAD jako samodzielny pracownik naukowy. Z dniem 31 XII 1949 r. przeszedł na emeryturę. Szerzej Z. Kolankowski, Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. 1: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 209–211, por też. M. Romaniuk, Witold Suchodolski – sylwetka archiwisty, „Archeion”, t. 81: 1986, s. 112.

616 DzU 1944, nr 1, poz.1. Ministerstwo Oświaty powstało w wyniku przekształcenia Resortu Oświa-ty PKWN w Ministerstwo Oświaty. Utworzone zostało na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z 31 XII 1944 r. o przekształceniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Rząd Tymczasowy.

Rozdział V. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu…294

liami oraz do zatrudniania tymczasowo pracowników617. Formalną nominację na stanowi-sko dyrektora otrzymał on 12 kwietnia 1945 r. Obowiązki W. Suchodolskiego, wynikające z nadanego upoważnienia, ograniczały się do:

1. uzyskiwania miesięcznych dotacji budżetowych dla archiwów, które przetrwały wojnę – w Kielcach, Krakowie, Lublinie, Piotrkowie, Radomiu i Warszawie (jedno zamiast dawnych pięciu archiwów),

2. wizytacji tychże archiwów, m.in. w celu przekazania pieniędzy, ponieważ z usług poczty w tym czasie nie można było jeszcze korzystać,

3. starań o skompletowanie najniezbędniejszego personelu.Na opóźnienie w powołaniu państwowej służby archiwalnej wpływ miały dwa czyn-

niki: 1. dotkliwy brak ludzi rozproszonych przez wojnę i powstanie warszawskie,2. brak wolnego lokalu biurowego w budynku Dyrekcji Kolei na Pradze, który stał się

tymczasową siedziba Ministerstwa Oświaty.Początkowo Kancelaria i biuro Wydziału Archiwów Państwowych mieściły się w po-

koju dyrektora W. Suchodolskiego, zajmowanym przez niego wspólnie z dyrektorem Mu-zeum Archeologicznego w gmachu Muzeum Narodowego. W dniu 16 kwietnia 1945 r. jed-noosobowa obsada kadrowa Wydziału wzrosła do trzech osób, dzięki zatrudnieniu przez ministra oświaty dr Aleksego Bachulskiego w charakterze radcy ministerialnego i Anny Frąckiewicz, która z powodu choroby zgłosiła się do pracy dopiero w sierpniu. Witold Su-chodolski opracował program prac Wydziału Archiwów Państwowych i państwowej służby archiwalnej. Jednym z elementów tego planu była akcja rewindykacyjna. Realizacja tego programu wymagała odpowiednio przygotowanej kadry, funduszy i lokalu. Rozpoczęły się poszukiwania zaginionych archiwaliów. Z braku środków finansowych na wyjazdy służbo-we Suchodolski wykorzystywał wyjazdy dyrektora naczelnego Dyrekcji Muzeów na Śląsk, jadąc razem z nim, w celu poszukiwania ukrytych tam archiwaliów.

Uruchomienie Wydziału Archiwów Państwowych odbyło się w dniach 19–20 czerwcu 1945 r. Został on włączony w strukturę Ministerstwa Oświaty.

W czerwcu 1945 r. Wydział Archiwów Państwowych uzyskał pomieszczenie na organi-zację biura w ocalałym budynku muzealnym Uniwersytetu, jednak nie był on jedynym jego użytkownikiem. W tym samym pomieszczeniu mieściły się biura Kasy im. Mianowskiego z dwunastoosobową obsadą kadrową i magazyn na przechowywanie akt studenckich.

Powierzenie stanowiska dyrektora Wydziału Archiwów Państwowych wiązało się z rozszerzeniem obowiązków o czynności wynikające z nadzoru nad archiwami. Polega-ły one na egzekwowaniu od dyrektorów archiwów sprawozdań dotyczących pomieszczeń zajmowanych przez archiwa podczas wojny i okupacji, a także ustalaniu liczby personelu w archiwach i zatwierdzeniu tej liczby przez Wydział Personalny Ministerstwa.

W sierpniu 1945 r. personel Wydziału Archiwów Państwowych powiększył się o zgła-szających się do pracy radców: dr Józefa Stojanowskiego oraz Piotra Bańkowskiego i dr Antoniego Rybarskiego, którzy wrócili z Kielc do Warszawy.

617 AAN, Min. Oświaty WAP, 283/8465, s. 1, Plany i sprawozdania Wydziału Archiwów Państwowych za okres 1945–1950. Wówczas ministrem oświaty był Stanisław Skrzeszewski.

Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu PRL z NDAP… 295

Ze sprawozdania Wydziału Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty za listopad 1945 r. wynika, że z dniem 15 listopada 1945 r. Wydział Archiwów Państwowych opuścił lokal w budynku Uniwersytetu i przeniósł swoje biuro do dawnego gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który stał się siedzibą Ministerstwa Oświa-ty618.

Do tego budynku przeniosły się też w dniach 27 i 28 listopada 1945 r. wszystkie depar-tamenty Ministerstwa Oświaty, mające dotychczas siedzibę w budynku Dyrekcji Kolei na Pradze.

Dzięki energicznym staraniom Wydziału Archiwów Państwowych na przełomie lat 1945 i 1946 mogły prowadzić działalność archiwa państwowe w Bydgoszczy, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Piotrkowie, Poznaniu, Radomiu, Warszawie (zamiast pięciu dawnych jedno Archiwum Główne Akt Dawnych). Nieznany był jeszcze los Archiwum Płockiego, którego zbiory Niemcy wywieźli w całości do Królewca.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie wznowiło działalność na początku 1945 r. Akcję zabezpieczania akt znajdujących się w Warszawie rozpoczął 30 stycznia 1945 r. dyrektor Adam Stebelski ze starszym woźnym Władysławem Stefaniakiem. W dniu 2 lutego 1945 r. Stebelski otrzymał zaświadczenie z Wydziału Szkolnictwa Rady Narodo-wej m. st. Warszawy, uprawniające go i jego pracowników do zabezpieczania archiwaliów. Na ten cel uzyskał 10 tys. złotych pożyczki. Zabezpieczano akta Archiwum Głównego Akt Dawnych zgromadzone w Forcie im. Sokolnickiego na Żoliborzu, gdzie zwieziono je w celu zabezpieczenia podczas wojny. W lutym i marcu 1945 r. pracownicy Archiwum Głównego Akt Dawnych podjęli próbę rozkopania gruzów w piwnicach budynków Archi-wum Głównego przy ul. Długiej 24 i Archiwum Akt Dawnych przy ul. Jezuickiej 1. Z jed-nej z piwnic przy ul. Długiej wydobyto 8 skrzyń z aktami, pozostałe akta Niemcy spalili. Podobnie było z aktami w piwnicach przy ul. Jezuickiej 1. Spod gruzów w narożniku ul. Jezuickiej i Rynku Staromiejskiego wydobyto akta Sekretariatu Stanu oraz około 2 tony innych akt. Archiwum Główne Akt Dawnych straciło wszystkie inwentarze, skorowidze, kartoteki akt. Zakończenie prac związanych z organizacją Archiwum Głównego Akt Daw-nych nastąpiło 15 kwietnia 1945 r. Pierwszą jego siedzibą był Fort im. Sokolnickiego na Żoliborzu.

Dzięki wsparciu Witolda Suchodolskiego, starania Adama Stebelskiego o przyznanie Pałacu pod Blachą na siedzibę Archiwum Głównemu Akt Dawnych podjęte 30 czerwca 1945 r., uwieńczone zostały sukcesem. Konserwator Zabytków Rzeczypospolitej Polskiej, prof. Jan Zachwatowicz oraz kierownik Biura Odbudowy Stolicy, inż. Roman Piotrowski wyrazili zgodę 18 lipca 1945 r. na zorganizowanie w nim siedziby AGAD. Po zakończe-niu w grudniu 1945 r. remontu prawego skrzydła Pałacu zorganizowano w nim biuro oraz pracownię naukową. Archiwum Główne Akt Dawnych do czasu reaktywowania Archiwum Akt Nowych zatrudniało kadrę i otaczało opieką jego zdziesiątkowane zespoły619.

618 Tamże, s. 16, Sprawozdanie Wydziału Archiwów Państwowych za miesiąc listopad 1945 r. 619 Szerzej na ten temat pisze M. Bielińska, Rozwój sieci archiwalnej w Polsce Ludowej w latach 1944–

1953, „Archeion”, t. 24: 1955, s. 6–14.


Formalnie wznowienie działalności Archiwum Akt Nowych nastąpiło na podstawie Zarządzenia Ministra Oświaty z 6 września 1948 r., jednak samodzielną działalność roz-poczęło ono dopiero 1 stycznia 1949 r., po otrzymaniu własnego personelu. Pierwsza jego siedziba mieściła się w Forcie Sokolnickiego w Warszawie na Żoliborzu.

W pierwszych latach po zakończeniu działań wojennych działalność Wydziału Archi-wów Państwowych koncentrowała się na zagadnieniach związanych ze stworzeniem moż-liwie normalnych warunków pracy w archiwach państwowych przedwojennych. Główny jednak wysiłek państwowej służby archiwalnej był ukierunkowany na ratowanie na Zie-miach Zachodnich i Północnych archiwaliów poniemieckich i zorganizowanie nowych polskich archiwów państwowych w Gdańsku, Olsztynie, Szczecinie i Wrocławiu. Sprawy rewindykacyjne przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, które powołało Komisję Rzeczo-znawców, zajmującą się głównie rewindykacją dóbr kulturalno-naukowych (archiwaliów, księgozbioru, muzealiów) wywiezionych do Austrii, Czech i Moraw oraz Rzeszy.

W 1947 r. znów powiększyła się kadra Wydziału Archiwów Państwowych o jednego pracownika. Był nim Rafał Gerber zatrudniony 1 czerwca 1947 r. na etacie urzędnika kon-traktowego w niepełnym wymiarze godzin pracy. R. Gerber był przede wszystkim zwo-lennikiem koncepcji silnego państwowego zasobu archiwalnego. Swoją inicjatywę opisał w Memoriale o organizacji służby archiwalnej w Polsce z 12 lutego 1945 r.620 Początkowo głównym jego zajęciem była organizacja archiwów gospodarczych, jakie planowano stwo-rzyć w ośrodkach przemysłowych.

W końcu 1948 r. Witolda Suchodolskiego odwołano ze stanowiska dyrektora Wydzia-łu Archiwów Państwowych. Na jego miejsce minister oświaty mianował Rafała Gerbera. Ten ostatni funkcję tę pełnił aż do odwołania go w trybie natychmiastowym z zajmowane-go stanowiska 23 maja 1952 r. Obowiązki naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych powierzono wówczas Henrykowi Altmanowi. Stanowisko objął 1 lipca 1952 r., a opuścił 1 września 1965 r., przechodząc na emeryturę. Jego następcą został Leon Chajn. Nominację na to stanowisko otrzymał 26 lipca 1965 r. i pełnił je do 31 marca 1976 r. Po jego odejściu obowiązki naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych przejął 1 czerwca 1976 r. prof. dr hab. Tadeusz Walichnowski i pełnił je do 31 grudnia 1980 r. Zastąpił go 1 lutego 1981 r. prof. dr hab. Marian Wojciechowski. Stanowisko naczelnego dyrektora Archiwów Pań-stwowych piastował do 31 grudnia 1992 r.

Po zmianie na stanowisku dyrektora Wydziału Archiwów Państwowych nastąpiła mo-dyfikacja w kierowaniu urzędem. Przyjęto zasadę utrzymywania stałych kontaktów z wo-jewódzkimi archiwami państwowymi poprzez wprowadzenie praktyki kwartalnych konfe-rencji dyrektorów, jako organu doradczego. Od 1949 r. takie konferencje były zwoływane systematycznie.

620 AAN, WAP Min. Oświaty, 283/849, s. 4–9. Dokument powstał w Moskwie, gdzie jego autor pracował jako kierownik Referatu Historycznego przy Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich w ZSRR i skie-rował go do premiera Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej za pośrednictwem Zygmunta Modzelew-skiego, ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie. Zaproponowana przez autora memoriału organizacja państwowej służby archiwalnej w Polsce oparta została na wzorach radzieckiej archiwistyki i jego doświadcze-niach jako badacza korzystającego z archiwów radzieckich. On też był pracownikiem Archiwum w Taszkiencie. Inicjatywa ta miała wpływ na późniejszą jego karierę zawodową.


Zapowiedzi Rafała Gerbera, dyrektora Wydziału Archiwów Państwowych na II Zjeź-dzie Dyrektorów Archiwów Państwowych w Otwocku w dniach 24–26 października 1950 r.621, dotyczące przebudowy Wydziału Archiwów Państwowych, znalazły potwier-dzenie w Dekrecie z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych. Artykuł 1.1. normatywu stanowił, że „Tworzy się Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, podległą Prezesowi Rady Ministrów”622. Ten akt prawny postawił Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w szeregu centralnych urzędów administracji państwowej, podporządkowując ją prezeso-wi Rady Ministrów, a podległe jej archiwa państwowe, wojewódzkie i powiatowe uznał za pełnoprawne urzędy w terenie. Struktura organizacyjna Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych została określona w Zarządzeniu Nr 88 Prezesa Rady Ministrów z 31 maja 1951 r. w sprawie tymczasowego statutu NDAP623. Wydzielenie Wydziału Archiwów Pań-stwowych z Ministerstwa Oświaty w odrębny urząd i podporządkowanie go prezesowi Rady Ministrów wiązało się też ze zmianą dotychczasowej siedziby. Nowy urząd przyjął nazwę używaną do dziś – Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i przeniósł się do budynku przy ul. Jasnej 26 w Warszawie.

Nowoczesność Dekretu z 1951 r. o archiwach państwowych polegała m. in. na użyciu w tekście nieznanej dotychczas terminologii „państwowy zasób archiwalny”. Projektodaw-ca zobowiązał jednocześnie Radę Ministrów do wydania aktu wykonawczego określające-go skład państwowego zasobu archiwalnego oraz tryb i zasady zabezpieczenia materiałów archiwalnych i przekazywania ich do archiwów państwowych. Realizacja tego zobowiąza-nia została uzewnętrzniona w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w spra-wie państwowego zasobu archiwalnego624.

Nowy status Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych wiązał się z rozszerzeniem zakresu działania archiwów państwowych w stosunku do obowiązującego poprzednio. Obejmował on zabezpieczanie, gromadzenie, scalanie materiałów archiwalnych, wcho-dzących do państwowego zasobu archiwalnego, ich rejestrację, porządkowanie, przecho-wywanie, udostępnianie, nadzór nad składnicami akt oraz prace naukowo-badawcze i wy-dawnicze w zakresie archiwistyki i archiwoznawstwa. Statut NDAP przewidywał rozrost agend, dostosowany do zakresu działania archiwów. W wyniku tych zmian siedmioosobo-wy Wydział Archiwów Państwowych z 1949 r. przekształcił się w urząd, którego załoga pracownicza osiągnęła w1951 r. liczbę 61 osób625.

Realizacja zadań określonych w dekrecie z 29 marca 1951 r. była uzależniona od szcze-gółowych przepisów wykonawczych, do wydania których był zobowiązany organ nadrzęd-ny. Pierwszym aktem regulującym kwestie organizacyjne państwowej służby archiwalnej w nowej strukturze było Zarządzenie nr 91 Prezesa Rady Ministrów z 8 czerwca 1951 r. w sprawie przejęcia archiwów miejskich przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwo-

621 „Archeion”, t. 19–20: 1951, s. 501.622 DzU 1951, nr 19, poz. 149.623 MP 1951, nr A–55, poz. 722. 624 DzU 1957, nr 12, poz. 66 i z 1959, nr 2, poz. 12. 625 Taką liczbę pracowników podano w sprawozdaniu z działalności państwowej służby archiwalnej za

1954 r., „Archeion”, t. 25: 1956, s. 340.


wych626. W związku z tym przepisem nastąpiło, w porozumieniu z Prezydium Rady Mini-strów, przejęcie 18 archiwów miejskich. Było ono skutkiem likwidacji ustroju samorządo-wego i zastąpieniem go systemem terenowych organów jednolitej władzy państwowej627. Równocześnie dostosowano ich działalność do ogólnych wytycznych dla państwowej służby archiwalnej na podstawie Zarządzenia Ministra Oświaty z 10 września 1950 r.628 Z końcem 1951 r. istniały następujące archiwa państwowe: 2 centralne (Archiwum Główne Akt Dawnych i Archiwum Akt Nowych), oba z siedzibą w Warszawie, 12 wojewódzkich oraz 54 powiatowe.

Ważnym aktem prawnym było Zarządzenie nr 9 Prezesa Rady Ministrów z 14 stycznia 1952 r. w sprawie sieci archiwalnej629.

Podjęta przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, w oparciu o obowiązują-ce przepisy, działalność w zakresie kształtowania narastającego państwowego zasobu ar-chiwalnego skupiała się w trzech obszarach. Najważniejszym polem zainteresowań były składnice akt w centralnych urzędach i instytucjach. Przejawem tej aktywności były wizy-tacje przeprowadzane regularnie (corocznie) w składnicach akt centralnych urzędów i in-stytucji, których celem było uchwycenie stanu lokalowego składnic akt oraz warunków przechowywania i zabezpieczenia zgromadzonego w nich zasobu archiwalnego, a także obsady kadrowej.

Ten obszar działalności obejmował także nadzór nad przebiegiem czynności związa-nych z wydzielaniem akt z zasobu archiwalnego do zniszczenia i do trwałego przechowy-wania. Z kolei te ostatnie czynności wiązały się też z przeprowadzaniem ekspertyz archi-walnych.

Kolejną domeną działania NDAP były registratury w urzędach i instytucjach. Nadzór nad ich działalnością ograniczał się do uzgadniania przepisów kancelaryjnych i archiwal-nych. W ten sposób Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych wpływała na obieg pism i akt gromadzonych w toku załatwianych spraw w urzędach.

Ostatnim i nie mniej ważnym obszarem aktywności NDAP było organizowanie wspól-nie z Prezydium Rady Ministrów szkoleń i kursów dla kierowników składnic akt oraz ka-dry w nich zatrudnionej, a także dla pracowników wykonujących w urzędach i instytucjach czynności kancelaryjne. W wyniku tych czynności w latach 1950–1951 przeszkolono na dwóch kursach w sumie 115 słuchaczy.

Znaczącym krokiem ku wzmocnieniu kontaktów z instytucjami naukowymi było po-wołanie Rady Archiwalnej przy NDAP. Była ona organem opiniodawczym i doradczym Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Radę Archiwalną powołał prezes Rady Mi-nistrów Zarządzeniem nr 47 z 2 kwietnia 1953 r.630

626 MP 1951, nr A–55, poz. 723.627 Ustawa z dnia 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, DzU 1950, nr 14,

poz.130.628 DzUrz. Min. Oświaty, 1951, nr 1, poz.1. 629 MP 1952, nr A–9, poz. 87.630 MP 1953, nr A–32, poz. 117.


W 1953 r. sieć archiwalną tworzyły: 2 archiwa centralne, 17 archiwów wojewódzkich, 9 oddziałów terenowych i 53 archiwa powiatowe. Liczba pracowników zatrudnionych w państwowej służbie archiwalnej wynosiła 561 osób, w tym w NDAP było 61 pracowników.

W połowie 1954 r. na mocy decyzji szefa Urzędu Rady Ministrów nastąpiła częściowa reorganizacja w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych631. Zlikwidowano Biuro Prac Organizacyjnych, którego zakres działania przejęło Biuro Prac Naukowych i Centralna Komisja Brakowania Akt. Zorganizowano też na nowo Sekretariat Naczelnego Dyrektora i Wydział Spraw Osobowych. Likwidacji uległy Wydział Inwestycji i Wydział Ogólny, których zadania rozdzielono pomiędzy Wydział Administracyjno-Gospodarczy i Wydział Budżetowo-Finansowy. Zmniejszono też zatrudnienie do 50 osób.

Dokonane zmiany w organizacji prac NDAP miały także wpływ na stawiane przed ka-drą priorytety w realizacji zadań, zwłaszcza w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego. Za najpilniejsze do rozwiązania uznano dwie kwestie. Pierwsza z nich wią-zała się z opieką nad organizacją składnic akt w urzędach i instytucjach. To zadanie zostało powierzone do realizacji Biuru Prac Naukowych. Wynikiem podjętych przez Biuro Prac Naukowych działań była opracowana przykładowa instrukcja o składnicach akt, którą wraz ze wskazówkami praktycznymi dla ich pracowników, obejmującymi zagadnienia zarówno prowadzenia składnic akt, jak i brakowania akt, wydano w formie broszury632.

Druga kwestia była domeną Centralnej Komisji Brakowania Akt przy NDAP, którą powołał Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych Zarządzeniem nr 2 z 2 maja 1952 r. w sprawie zakresu działania i trybu postępowania komisji brakowania akt633. Komisja roz-patrywała nadsyłane przez archiwa centralnych urzędów i instytucji wnioski o wydanie zezwoleń na przekazanie akt na makulaturę, a także udzielała zezwoleń na zniszczenie akt wyszczególnionych w załączonych do wniosków spisach. Starano się w ten sposób zapo-biec niszczeniu akt, które zawierały dane stanowiące uzupełnienie do informacji znajdują-cych się w posiadanych aktach o trwałym znaczeniu historycznym.

Jerzy Jarosz pisał, że „olbrzymiej produkcji akt najnowszych towarzyszy powszechne lekceważenie składnic akt i niewiarygodne wprost niezrozumienie znaczenia tych akt jako przyszłych źródeł historycznych. Zjawisko występuje w olbrzymiej większości zakładów pracy, poczynając od władz naczelnych i centralnych, a kończąc na władzach pierwszej instancji i drobnych przedsiębiorstwach. Ci sami ludzie, którzy podchodzą z pietyzmem do każdego pisma z XVII czy XVIII wieku, widzą w aktach nawet centralnego zarządu czy mi-nisterstwa jedynie stertę makulatury i segregatory, które można by jeszcze wykorzystać”634. Przeciwdziałaniem na występujące w urzędach i instytucjach niekorzystne dla akt praktyki była opieka Centralnej Komisji Brakowania Akt przy NDAP nad przebiegiem czynności podczas brakowania akt, a także kontrola punktów skupu makulatury.

631 Szerzej, Działalności państwowej służby archiwalnej w 1956 r., „Archeion”, t. 24: 1956, s. 340. 632 Autorem był R. Kaczmarek, Składnica akt. Wskazówki praktyczne dla pracowników składnic, Warsza-

wa 1954. 633 NDAP, AZ, brak sygn., s. 3–4, teczka: Zarządzenia z lat 1952–1955.634 J. Jarosz, Brakowanie akt najnowszych, „Archeion”, t. 25: 1956, s. 29.


W 1955 r. uległa rozszerzeniu sieć archiwalna, bowiem prezes Rady Ministrów Zarzą-dzeniem nr 199 z 16 sierpnia 1955 r. powołał Centralne Archiwum Dokumentacji Mecha-nicznej635. Jego siedziba mieściła się początkowo w gmachu Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Warszawie.

Sieć archiwalną tworzyły: 3 archiwa centralne, 16 archiwów wojewódzkich, 9 oddzia-łów terenowych, 70 archiwów powiatowych.

Pod pretekstem usprawnienia działalności naukowej i administracyjnej dokonano zmia-ny w organizacji pracy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, poprzez powołanie 20 kwietnia 1956 r. przy NDAP Aktywu Doradczego, organu kolegialnego, uprawnione-go do rozpatrywania i opiniowania zasadniczych problemów państwowej służby archi-walnej636. W skład Aktywu Doradczego wchodzili przedstawiciele Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, pierwszy sekretarz Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR i przewodniczący Sekcji Archiwalnej przy Zarządzie Głównym Związku Zawodowego Pracowników Kultury.

Sekcję Archiwów przy Zarządzie Głównym Związku Zawodowego Pracowników Kul-tury powołano w czwartym kwartale 1956 r. Stanowiła ona ogólnokrajową reprezentację pracowników archiwów państwowych.

Analogiczne Zespoły Doradcze powstały w archiwach centralnych i wojewódzkich, których personel liczył co najmniej 15 pracowników. Zespoły Doradcze składały się z przedstawicieli archiwów i delegatów Rady Miejscowej Związku Zawodowego Pracow-ników Kultury.

Tworzenie w urzędach i instytucjach grup doradczych wynikało z ogólnych wytycz-nych kierownictwa politycznego, sprawującego władzę w państwie. Uosabiały one nowy styl zarządzania poprzez udział czynników społeczno-politycznych w podejmowanych de-cyzjach gospodarczych i społecznych.

Kolejną zmianę w organizacji sieci archiwalnej wprowadziła Ustawa z 15 listopada 1956 r. o zniesieniu i zmianach podporządkowania niektórych urzędów centralnych637. Normatyw pozbawił Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych charakteru urzędu cen-tralnego, podległego bezpośrednio prezesowi Rady Ministrów. Wprowadzone zmiany uszczegółowiło Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 listopada 1956 r. w sprawie właści-wości niektórych naczelnych organów administracji państwowej638. Normatyw stanowił, że sprawy objęte zakresem działania NDAP przechodzą do właściwości ministra kultury i sztuki, podobnie jak i uprawnienia prezesa Rady Ministrów wynikające z Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych. Utrata przez NDAP statusu urzędu międzyresor-towego wzbudziła niepokój środowiska archiwistów. W dniu 17 listopada 1956 r. odbyło się posiedzenie Kierowniczego Aktywu Doradczego Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pań-

635 Obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe.636 Działalność państwowej służby archiwalnej w 1956 r. (sprawy organizacyjne), „Archeion”, t. 27: 1956,

s. 287. 637 DzU 1956, nr 54, poz. 246.638 DzU 1956, nr 54, poz. 249.


stwowych, poświęcone kwestii pozbawienie NDAP statusu urzędu centralnego639. Uczest-niczący w nim przedstawiciele NDAP i dyrektorzy wojewódzkich archiwów państwowych, w prowadzonej burzliwej dyskusji poszukiwali sposobu na obronę dotychczasowej pozycji NDAP, a także na utrącenie pomysłu podporządkowania w terenie wojewódzkich archi-wów państwowych wojewódzkim radom narodowym. Posiedzenie zakończyło się wybo-rem czteroosobowej komisji w składzie: Maria Bielińska, Michał Wąsowicz, Zbigniew Wójcik, Herman Rapaport. Zadaniem jej było pobudzić środowisko naukowe do obrony samodzielności archiwów. W dniu 1 grudnia 1956 r. odbyło się nadzwyczajne zebranie Rady Archiwalnej, której członkowie wypowiedzieli się przeciwko uchwaleniu ustawy bez uprzedniego zasięgania opinii Rady i bez dopuszczenia przedstawicieli Naczelnej Dyrek-cji Archiwów Państwowych do udziału w odpowiedniej Komisji Sejmowej. Stanowisko Rady Archiwalnej znalazło wyraz w oświadczeniu, skierowanym do Prezesa Rady Mini-strów, Ministra Kultury i Sztuki oraz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Sekretarza Naukowego Polskiej Akademii Nauk i Sekretarza Wydziału I In-stytutu Historii PAN640. Również uczestnicy ogólnokrajowej narady historyków, zwołanej w Warszawie w grudniu 1956 r. z inicjatywy Podstawowych Organizacji Partyjnych PZPR przy Instytucie Historii PAN, Instytucie Nauk Społecznych i Wydziale Historii Partii KC PZPR, poparli postulaty Rady Archiwalnej w sprawie utrzymania dotychczasowej pozycji Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych641. W uchwalonych wnioskach wypowiedzie-li się przeciwko pomysłowi podporządkowania archiwów terenowym radom narodowym. Opowiedzieli się także za utrzymaniem odrębności organizacyjnej NDAP, powołanej do centralnego kierowania działalnością archiwów.

Obawy środowiska archiwistów wynikały z braku ustawowych gwarancji skutecznego wykonywania przez archiwa nadzoru nad zasobem archiwalnym narastającym w kancela-riach i składnicach akt wszystkich resortów, z wyjątkiem wydzielonych przez Dekret z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych urzędów podległych Ministerstwom: Obrony Na-rodowej, Spraw Wewnętrznych i Spraw Zagranicznych.

Powstałe wątpliwości usunęło Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego642. Normatyw podtrzymał międzyresortowe uprawnienia NDAP w zakresie zarządzania państwowym zasobem archiwalnym. W myśl powyższego rozporządzenia Rady Ministrów państwowym zasobem archiwalnym zarzą-dzała Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych (§ 4), która sprawowała nadzór nad materiałami archiwalnymi wchodzącymi do państwowego zasobu archiwalnego, a prze-chowywanymi wieczyście w archiwach państwowych oraz czasowo w składnicach akt

639 NDAP, AZ, I/29, brak paginacji, Protokół 8 posiedzenia Kierowniczego Aktywu Doradczego Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w dniu 17 XI 1956 r., teczka: Protokoły Kierowniczego Aktywu Doradczego, posiedzenia za okres 5 V 1956 – 6 II 1960 r.

640 Oświadczenie podpisali dyr. doc. Janusz Durko, sekretarz Rady Archiwalnej i prof. dr Tadeusz Man-teuffel, przewodniczący Rady Archiwalnej.

641 Sprawozdanie z przebiegu ogólnokrajowej narady historyków pt. Sprawy archiwalne na ogólnokrajo-wej naradzie historyków „Archeion”, t. 27: 1956, s. 309.

642 DzU 1957, nr 12, poz. 66.


wszystkich – bez względu na przynależność resortową – urzędów, instytucji, organizacji i przedsiębiorstw (§ 7), z wyjątkiem trzech ministerstw wydzielonych [MON, MSZ, MSW] (§ 5 pkt.1). Zgodnie z zapisami normatywu właściwi ministrowie (kierownicy urzędów centralnych) wydawali zarządzenia w sprawie składnic akt w podległych im jednostkach w porozumieniu z Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych. Nadzór nad sposo-bem przechowywania i udostępniania materiałów archiwalnych w składnicach akt oraz nad ich prawidłowym brakowaniem, porządkowaniem i przekazywaniem do archiwów państwowych określał § 9 ust.1. W myśl tego przepisu nadzór sprawowały centralne, woje-wódzkie i powiatowe archiwa państwowe. Zasady przekazywania akt o trwałym znaczeniu historycznym ze składnic akt do właściwych archiwów państwowych ustalała Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Także orzeczenia o uznaniu materiałów archiwalnych za podlegające wybrakowaniu oraz zezwolenia na zniszczenie wszelkich materiałów ar-chiwalnych jawnych, poufnych, tajnych, dokumentacji technicznej i innych rodzajów akt wydawała NDAP oraz centralne i wojewódzkie archiwa państwowe.

Przeprowadzona zmiana w usytuowaniu NDAP w centralnych organach administracji państwowej wymagała dostosowania obowiązujących przepisów do przeprowadzonych modyfikacji. Ten obowiązek należał do organu zarządzającego, którym był minister kultury i sztuki. Pierwsze unormowanie dotyczyło kwestii korzystania z materiałów archiwalnych. Potwierdza to Zarządzenie ministra kultury i sztuki z 22 marca 1957 r. w sprawie udo-stępniania materiałów archiwalnych643. Kolejne Zarządzenie nr 38 ministra kultury i sztuki z 9 maja 1957 r. w sprawie Rady Archiwalnej644 znowelizowało zapisy Zarządzenia nr 47 prezesa Rady Ministrów z 2 kwietnia 1953 r. w sprawie Rady Archiwalnej przy Naczel-nej Dyrekcji Archiwów Państwowych, poprzez wydłużenie kadencji tej Rady do trzech lat i zwiększenie jej składu o dwóch członków. Po wprowadzonych zmianach Rada Archiwal-na liczyła 25 członków.

Podstawę prawną funkcjonowania Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, po do-konanych zmianach w organizacji prac rządu, stanowił Statut organizacyjny NDAP nadany Zarządzeniem nr 99 ministra kultury i sztuki z 17 maja 1957 r.645. To samo zarządzenie uchyliło równocześnie moc obowiązujących dotychczas przepisów. Zgodnie z tym norma-tywem Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych podlegała bezpośrednio ministrowi kultury i sztuki, nie będąc jednostką strukturalną ministerstwa. Jej miejsce w ramach resor-tu określiła Uchwała Rady Ministrów nr 355/57 z 29 sierpnia 1957 r. w sprawie tymczaso-wego statutu organizacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Naczelny dyrektor AP, korzystając z uprawnień zawartych w § 4 Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. mówiącym, że Państwowym zasobem archiwalnym zarzą-dza Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, wprowadził do jej zakresu działania nową procedurę, która polegała na organizowaniu spotkań roboczych, narad i konferencji

643 MP 1957, nr 24 , poz. 173. 644 MP 1957, nr 39, poz. 255.645 Tymczasowy statut organizacyjny NDAP nadany zarządzeniem nr 88 Prezesa Rady Ministrów z dnia

31 V 1951 r.


z przedstawicielami urzędów, resortów, poświęconych problematyce archiwalnej. Jedną z tego rodzaju praktyk omówiono w pkt. 2. 3. rozdziału III pracy.

Sieć archiwalną w 1956 r. tworzyły 3 archiwa centralne, 16 archiwów wojewódzkich, 9 archiwów terenowych i 70 archiwów powiatowych. Łącznie było 98 placówek archiwal-nych zatrudniających 669 osób.

Po przekształceniu w 1957 r. 3 archiwów powiatowych w oddziały terenowe archiwów państwowych, liczba archiwów powiatowych zmalała do 67, a wzrosła liczba oddziałów terenowych do 12 placówek archiwalnych.

W latach sześćdziesiątych uszczuplono kadrę Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwo-wych. Według stanu na dzień 31 grudnia 1963 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych zatrudniała 35 pracowników, gdy tymczasem w archiwach państwowych były zatrudnione 753 osoby646.

W 1961 r. uznano, że dojrzała ostatecznie sprawa zmiany nazwy „składnic akt”. Prob-lem ten był dyskutowany na kwartalnej konferencji dyrektorów w Rzeszowie w dniach 28–29 marca 1961 r. Wśród zgłoszonych czterech postulatów jeden wnioskował zastąpienie nazwy „składnica akt” nazwą „archiwum zakładowe”647. Ta propozycja została przyjęta, jednak zarówno archiwa państwowe jak i urzędy posługiwały się nadal dotychczas uży-waną nazwą. Był to skutek braku legalizacji, zalecanej do stosowania terminologii, gdyż Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu ar-chiwalnego, które wprowadziło termin „składnica akt”, nadal obowiązywało. Także w obo-wiązującym formularzu protokołu wciąż figurowała dotychczasowa nazwa. Koresponden-cja prowadzona pomiędzy Archiwum Akt Nowych i Kancelarią Rady Państwa potwierdza, że terminu „archiwum” zaczęto używać w urzędowych kontaktach dopiero od 1963 r.

Ujednolicenie wymagań stawianych przez państwową służbę archiwalną wobec twór-ców akt podczas przeprowadzonych wizytacji, jak i w wystąpieniach powizytacyjnych kie-rowanych do kierowników urzędów i instytucji, nastąpiło dopiero w 1971 r. Wydane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych Zarządzenie nr 20 z 10 grudnia 1971 r. w sprawie nadzoru archiwów państwowych nad materiałami archiwalnymi zakładów pra-cy648 określiło zasady, którymi należało się kierować w czynnościach podejmowanych wo-bec twórców akt. Były one zawarte w Instrukcji w sprawie nadzoru archiwalnego nad mate-riałami archiwalnymi zakładów pracy, stanowiącej załącznik nr 1 do zarządzenia. Zgodnie z pkt. 3 instrukcji nadzór polegał na:

1. systematycznym przeprowadzaniu wizytacji archiwów zakładowych,2. kontroli zaleceń powizytacyjnych, 3. wnikliwej ocenie przedstawianych wniosków na brakowanie materiałów archiwal-

nych, a w przypadkach wątpliwych przeprowadzanie ich ekspertyz,

646 Sprawozdanie z działalności Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i podległych jej placówek w 1963 r., „Archeion”, t. 41: 1964, s. 354.

647 37 sprawozdanie z kwartalnej konferencji dyrektorów archiwów państwowych w Rzeszowie w dniach 28–29 III 1961 r., „ Archeion”, t. 36: 1961, s 145.

648 Dokumentacja w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwalne. Stan prawny na dzień 31 XII 1973 r. oprac. K. Radczuk, Warszawa. 1975.


4. inicjowaniu opracowywania i uzgadniania instrukcji kancelaryjnych, wykazów akt, instrukcji o organizacji i zakresie działania archiwów zakładowych i innych przepi-sów o podobnym charakterze,

5. terminowym przejmowaniu do archiwów państwowych – zgodnie z obowiązujący-mi przepisami – materiałów archiwalnych, niezależnie od ich formy i techniki wy-konania,

6. przeprowadzaniu, w miarę potrzeby, kształcenia personelu archiwów zakładowych. Powyższe przepisy uprawniały archiwa państwowe do wstrzymywania wydawania ze-

zwoleń na brakowanie akt, jeśli przedkładane wnioski nie spełniały wymogów formalnych. Mogły też nie przyjmować do wiadomości informacji o posiadaniu przez urzędy i instytu-cje normatywów kancelaryjnych i archiwalnych, jeśli nie były one uzgodnione z archiwami państwowymi.

W 1973 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przeniosła swoją siedzibę do budynku przy ul. Długiej 6 w Warszawie.

Podległość Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych resortowi kultury i sztuki trwała do 1958. Nowym organem założycielskim NDAP stało się Ministerstwo Szkolni-ctwa Wyższego i ten związek trwał do 1989 r.

W podsumowaniu powyższych rozważań należy stwierdzić, że po zakończeniu dzia-łań wojennych w Polsce, dzięki ogromnemu wysiłkowi doświadczonej, nielicznej grupy archiwistów i ich determinacji, udało się odbudować w stosunkowo krótkim czasie pań-stwową sieć archiwalną. W okresie transformacji ustrojowej państwa Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, jako centralny urząd zarządzający państwową służbą archiwalną, była narażona może w mniejszym zakresie, jak inne resorty, na ingerencję w sprawy jej funkcjonowania czynników zewnętrznych, m.in. grup kierowniczych sprawujących władzę w państwie. Skutkiem tych nacisków w latach pięćdziesiątych nastąpiła wymiana kadry w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Starych, doświadczonych archiwistów za-stąpili nowi ludzie (J. Durko, R. Gerber, M. Bielińska, Jadwiga Jankowska, Zygmunt Ko-lankowski). Od nowych kadr decydenci oczekiwali zmiany roli archiwów państwowych, jako urzędów wiary publicznej na zaplecze usługowe dla prowadzonej szerokiej działal-ności propagandowo-ideologicznej. Przejawem tych zmian było włączenie archiwów pań-stwowych w wykonywanie pracochłonnych kwerend na temat źródeł do dziejów ruchu ro-botniczego, ruchu ludowego. Odbywało się to kosztem zaniedbań w zakresie opracowania przechowywanego w archiwach zasobu aktowego. Starano się też zastąpić wypracowane przez polskich archiwistów metody pracy wzorami zaczerpniętymi z doświadczeń archiwi-styki radzieckiej. Jednak dzięki pragmatycznej polityce prowadzonej przez Naczelną Dy-rekcję Archiwów Państwowych i poświęceniu nielicznej grupy archiwistów i pracowników nauki nie zmarnowano dorobku archiwistyki polskiej, a wręcz odwrotnie – nastąpił szybki jej rozwój w zakresie praktyki archiwalnej. Ciała kolegialne funkcjonujące przy NDAP modyfikowały istniejące lub wypracowywały nowe metody pracy archiwalnej. W zakresie teorii archiwalnej rozpoczęto badania naukowe z zakresu archiwoznawstwa i innych dzie-dzin służących archiwistyce. Dzięki zdecydowanej postawie NDAP uchwalono Ustawę z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym. W chwili jej uchwalania była ona nowoczesnym prawem archiwalnym. W sprawach trudnych dla archiwów państwowych


naczelni dyrektorzy Archiwów Państwowych wspierali ich starania, podejmując korespon-dencję lub służąc radą.

1.2. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu PRL z NDAP w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1945–1956

Jednym z zadań państwowej służby archiwalnej, przewidzianych Dekretem z 7 lutego 1919 r. o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami, był planowany nadzór techniczno-naukowy nad archiwami i zbiorami archiwalnymi należącymi do in-stytucji publicznych, miejskich i gminnych. Do grupy instytucji publicznych zaliczała się zarówno Kancelaria Rady Państwa, jak i Kancelaria Sejmu. Wypełnianie tego obowiązku wiązało się z koniecznością nawiązania stałej współpracy z kierownictwami tych urzędów, ponieważ były one posiadaczami zasobu archiwalnego wytworzonego przez ich poprzed-ników, jak również twórcami materiałów archiwalnych, które go pomnażały. W począt-kowym okresie działania Wydziału Archiwów Państwowych jego aktywność nadzorcza ograniczała się zasadniczo do kontrolowania działalności archiwów państwowych, co po-twierdza roczne sprawozdanie z jego działalności649.

Aktywność zewnętrzną Wydziału Archiwów Państwowych ograniczały nowe zasady budowy ustroju państwa, które sprawiały, że obowiązujące wciąż przepisy Dekretu z 7 lu-tego 1919 r. nie miały w pełni zastosowania. Przysługujące Wydziałowi Archiwów Pań-stwowych na podstawie dekretu kompetencje do sprawowania nadzoru nad składnicami akt w urzędach i instytucjach, w nowej rzeczywistości były mało skuteczne. Podejmowa-ne przez państwową służbę archiwalną czynności w zakresie kontroli w składnicach akt i inicjatywy zastosowania przepisów kancelaryjnych, a także brakowania akt w urzędach, w oparciu o przepisy normatywu były utrudnione – jak pisał Witold Suchodolski – „za-znaczała się opozycja urzędów państwowych przeciwko ingerencji Wydziału Archiwów Państwowych jako organu obcego ministerstwa”650.

Nowe kierownictwo Wydziału Archiwów Państwowych dokonało zmiany w realiza-cji zadań Wydziału. Modyfikacja polegała na wprowadzeniu do planu pracy na 1949 r. czynności związanych z organizacją i wizytowaniem składnic akt w urzędach i instytu-cjach. Obowiązki te traktowane były jako jedne z najbardziej odpowiedzialnych w pracy archiwistów, ale przez poprzedników zaniedbane. O wykonaniu tego zadania informuje zapis w sprawozdaniu Wydziału Archiwów Państwowych za 1949 r., z którego wynika, że pracownicy Wydziału podjęli prace w zakresie wizytowania składnic akt w urzędach i instytucjach centralnych w Warszawie i udzielania im pomocy przy organizowaniu tych składnic. Efektem tych czynności było „przeprowadzenie w czwartym kwartale 1949 r. w samej Warszawie 9 wizytacji składnic akt, udzielenie porad 7 instytucjom organizującym

649 AAN, Min. Oświaty WAP, 283/8465, s. 60, Sprawozdanie Wydziału Archiwów Państwowych z czyn-ności w czasie od 1 X do 31 XII 1946 r. sporządzone 16 I 1947 r. przez dyrektora Wydziału Archiwów Państwo-wych.

650 AAN, Min. Oświaty WAP, 283/8465, s. 23.


u siebie składnice akt oraz zaopiniowanie 6 instrukcji o prowadzeniu składnic akt”651. Była to zapowiedź stałego nadzoru nad składnicami akt. Dotychczasowe badania nie potwierdzi-ły umieszczonej w sprawozdaniu informacji na temat liczby wizytacji przeprowadzanych przez Wydział Archiwów Państwowych w 1949 r. Nie udało się też ustalić, które z urzę-dów były przedmiotem tych wizytacji. Jej wiarygodność można wytłumaczyć tylko tym, że nie było jeszcze praktyki sporządzania protokołów z przeprowadzanych wizytacji. Kolejne sprawozdanie Wydziału AP tej kwestii w ogóle nie podejmowało.

Korzystne warunki prowadzenia nadzoru nad składnicami akt w urzędach i instytucjach stworzyły dopiero zapisy art. 4 ust. 1 Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwo-wych652, wymieniając nadzór nad składnicami akt jako jedno z wielu zadań. Także zapis ust. 3 tego samego artykułu stanowił, że „Bez zezwolenia właściwej władzy archiwalnej nie wolno materiałów archiwalnych brakować ani niszczyć”. Normatyw dopuszczał także organizowanie na nowo sieci archiwalnej na terenie całego kraju. Prowadzenie czynno-ści w zakresie nadzoru było jedną z form powinności archiwów państwowych w zakresie kształtowania narastającego zasobu.

W ramach tych obowiązków, oprócz czynności w zakresie nadzoru nad składnicami akt, archiwa państwowe prowadziły instruktaże. Nadzór był realizowany poprzez wizytacje i pełnienie kurateli nad przebiegiem prac związanych z brakowaniem akt w składnicach. Instruktaż zaś był wykonywany poprzez udzielanie konsultacji oraz organizowanie kursów archiwalnych i szkoleń dla kierowników składnic akt i pracowników w nich zatrudnio-nych, a także dla personelu registratur. Tę drugą formę kształtowania zasobu archiwalnego Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty realizował od samego początku swojej działalności poprzez udzielanie porad zgłaszającym się przedstawicielom urzędów i instytucji oraz pomoc w organizacji obiegu pism w registraturach urzędów. Kontakty te owocowały nawiązywaniem stałej współpracy z kierownictwami tych urzędów. Wśród urzędów współpracujących z Wydziałem Archiwów Państwowych, a po przekształceniu go w Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, były Kancelaria Cywilna Prezydenta Rze-czypospolitej Polskiej oraz Kancelaria Sejmu i Kancelaria Rady Państwa. Potwierdzeniem tych kontaktów jest zachowana nieliczna spuścizna aktowa.

Jednym z dokumentów potwierdzających wzajemne kontakty pomiędzy centralnymi urzędami jest przesłana przez Kancelarię Cywilną Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej do Wydziału Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty Instrukcja kancelaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r. Trudno ustalić, jaki był kontekst tej przesyłki. Z adnotacji umieszczonej na tym dokumencie wynika, że przesłano ją do wiadomości.

Dotychczasowe badania nie pozwalają wprawdzie na pełną analizę tego zagadnienia, jednak istnieją przesłanki do stwierdzenia, że początkowo pracownicy Wydziału Archi-

651 Tamże, 283/8465, s. 189. Zatwierdzone instrukcje o prowadzeniu akt należały do Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Centralnej Rady Związków Zawodowych, Głównego Urzędu Statystycznego, Związku Akademickiej Młodzieży Polskiej i Naj-wyższej Izby Kontroli.

652 DzU 1951, nr 19, poz. 140.


wów Państwowych Ministerstwa Oświaty, jako kadra fachowa, byli wykorzystywani przez centralne urzędy w charakterze doradców i konsultantów w sprawach związanych z orga-nizacją prac biurowych oraz składnic akt. Doświadczeni archiwiści byli wykładowcami na kursach i konferencjach organizowanych przez Prezydium Rady Ministrów dla kie-rowników składnic akt i pracowników ministerstw653. W grupie korzystających ze szkoleń byli również pracownicy naczelnych organów państwa. Potwierdzeniem jest wzmianka zamieszczona w sprawozdaniu Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa za 1950 r. informująca o przeszkoleniu na kursie archiwalnym kierownika składnicy akt i Kancelarii Tajnej. Podobne zasady w zakresie organizacji kursów i szkoleń praktykowano w latach następnych. Świadczy o tym wzmianka zamieszczona w sprawozdaniu NDAP za 1951 r. Wynika z niej, że NDAP zorganizowała wspólnie z Biurem Kadr i Szkolenia II Zespołu Prezydium Rady Ministrów kurs dla kierowników składnic akt, urzędów i instytucji cen-tralnych w Warszawie w dniach od 20 października do 2 grudnia 1951 r.

Wprowadzenie w życie postanowień Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwo-wych sprawiło, że kontakty Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z urzędami i in-stytucjami centralnymi nabrały oficjalnego charakteru. Konieczność utrzymywania współ-pracy wynikała z nałożonych na Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych obowiązków nadzoru nad składnicami akt.

Skutkowały one rozszerzeniem zakresu współpracy o zagadnienia dotyczące nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancela-rii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. Tę współpracę kontynuowano także po zmianach ustrojowych, jakie wynikały z Konstytucji PRL z 1952 r. Tematyka współpracy była zależna od potrzeb wypełniania przez centralny urząd ustawowych obo-wiązków w zakresie nadzoru nad składnicami akt. Zasadniczo NDAP wykazywała aktyw-ność w trzech kwestiach, a mianowicie:

1. organizacji prac składnic akt, 2. organizacji prac biurowych w registraturach, 3. wydzielania akt na brakowanie i do przekazania do właściwego archiwum państwo-

wego. Realizacja pierwszego z zagadnień wymagała regularnych kontaktów ze składnicami

akt Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancela-rii Rady Państwa i ich następcami. Normatyw wyposażył państwową służbę archiwalną w uprawnienia do przeprowadzania wizytacji składnic akt, natomiast procedurę przepro-

653 AAN, Min. Oświaty WAP, 283/8465 s. 84a, 100a, Sprawozdanie z czynności Wydziału Archiwów Pań-stwowych Ministerstwa Oświaty za II i III kwartał 1947 r. Ze sprawozdania wynika, że 12 V 1947 r. przedstawi-ciele WAP dr A. Rybarski i dr F.A. Bachulski uczestniczyli w konferencji zorganizowanej przez Prezydium Rady Ministrów, poświęconej kwestii opracowania znowelizowanych przepisów kancelaryjnych dla władz i urzędów państwowych. Po konferencji WAP przesłał do Prezydium Rady Ministrów uwagi i opinie w tej sprawie. Po-dobnej problematyce poświęcona była 31 V 1947 r. narada w Ministerstwach: Przemysłu i Handlu, Rolnictwa i Reform Rolnych, w której brał udział, oprócz A. Rybarskiego i F.A. Bachulskiego, P. Bańkowski. Również i tym razem WAP przesłał uwagi do instrukcji o przechowywaniu akt w ministerstwach. W tym okresie także W. Suchodolski oraz radcowie J. Stojanowski i F.A. Bachulski wygłosili prelekcje dla oficerów Wojskowego Biura Historycznego dotyczące organizacji zadań i prac archiwów wojskowości oraz przechowywania i porządkowa-nia akt.


wadzania kontroli określił prezes Rady Ministrów w Okólniku nr 133 z 16 sierpnia 1951 r. w sprawie wizytowania składnic akt654. W świetle tego przepisu przedstawiciel państwowej służby archiwalnej przed rozpoczęciem wizytacji był zobowiązany do okazania kierowni-kowi wizytowanej jednostki organizacyjnej delegacji służbowej oraz dowodu osobistego. Zakres kontroli był ściśle określony i sprowadzał się do stanu, sposobu i warunków prze-chowywania akt. Wizytacje odbywać się miały w obecności kompetentnego przedstawicie-la jednostki organizacyjnej. Przeprowadzający wizytację był zobowiązany do sporządzenia protokołu z jej przebiegu, odnotowania uwag, jeśli takie się nasuwały i wydania zaleceń.

Wątpliwości, co do wiarygodności informacji podanej w sprawozdaniu Wydziału Ar-chiwów Państwowych za 1949 r. o zapoczątkowanym już w 1949 r. stałym nadzorze nad składnicami akt w urzędach centralnych i instytucjach, wywołuje zapis, że wizytacje były przeprowadzane bez żadnych trudności. Pozostaje on w sprzeczności z informacją Marii Bielińskiej, zamieszczoną w sprawozdaniu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych za 1951 r.655 Jej autorka utyskuje na występujące nieprawidłowości w organizacji i funkcjo-nowaniu składnic akt w urzędach, instytucjach i jednostkach gospodarki uspołecznionej. Winą za nie obarcza kierownictwa tych jednostek organizacyjnych, twierdząc, że nie przy-wiązują one na ogół wagi do należytego zorganizowania składnic akt, a nawet do ich braku. Niektóre z urzędów nie respektują przepisów dekretu z 29 marca 1951 r. i nie dopuszczają przedstawicieli archiwów państwowych do wizytowania składnic akt. W związku z powyż-szym przypuszczać należy, że w rzeczywistości organizację nadzoru nad składnicami akt rozpoczęto dopiero w 1951 r. Z powyższego sprawozdania wynika także, że w 1951 r. pra-cownicy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych przeprowadzili 71 wizytacji skład-nic akt w ministerstwach i urzędach centralnych. Niestety i w tym przypadku nie udało się ustalić, które z ministerstw i urzędów były przedmiotem wizytacji. Nie natrafiono też na jakiekolwiek dokumenty potwierdzające obecność przedstawicieli NDAP we wspomnia-nych jednostkach organizacyjnych.

Problem wyegzekwowania od urzędów ustawowych obowiązków w zakresie prawid-łowego postępowania z dokumentacją próbowano rozwiązać w drodze nakazu. W 1950 r. opracowano w porozumieniu z prezesem Rady Ministrów instrukcję w sprawie prowadze-nia składnic akt i przesłano do urzędów jako wytyczne, pomocne przy organizowaniu przez urzędy składnic akt, a także przy ich prowadzeniu.

Pierwszą wizytację w składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, której przebieg odnotowano w protokole z 15 stycznia 1952 r., przeprowadzi-li przedstawiciele Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: mgr J. Tomanek i Jerzy Wolff. Wizytujących składnicę akt interesowały następujące kwestie: stan lokalu oraz jego wyposażenia, sposób prowadzenia składnicy, a także stan uporządkowania zasobu archi-walnego w niej przechowywanego, co było zgodne z zapisami Okólnika nr 133 Prezesa Rady Ministrów z 16 sierpnia 1951 r. Zakładał on, że wizytacja miała obejmować wyłącz-

654 Anna Barszcz, Co widział nadzór archiwalny ? Kontrole nadzoru archiwalnego w Archiwum Akt Jaw-nych URM i KPRM w latach 1952–2008, „Archiwista Polski” nr 3 (55) 2009, s. 61.

655 NDAP, AZ, 2/106, s. 5, Sprawozdanie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z prac wykonanych w 1951 r.


nie sprawy związane ze sposobem i warunkami przechowywania akt. Odnotowana w pro-tokole z wizytacji ocena warunków gromadzenia i przechowywania akt w składnicy Rady Państwa nie budziła zastrzeżeń.

Kolejna wizytacja składnicy akt Kancelarii Rady Państwa odbyła się po przeniesieniu lokalu składnicy akt z al. Ujazdowskich do gmachu sejmu przy ul. Wiejskiej 6. Przepro-wadził ją 14 października 1952 r. J. Wolff. Wizytujący składnicę, oprócz warunków gro-madzenia i przechowywania akt, interesował się także obiegiem pism w Kancelarii Rady Państwa. Potwierdzeniem jest wzmianka umieszczona w protokole wizytacji o następu-jącej treści: „Kancelaria prowadzona systemem dziennikowym”. W ocenie wizytującego nowy lokal nie spełniał warunków wymaganych do przechowywania akt i nie był w pełni wyposażony. We wnioskach ujętych w protokole wizytacji zalecił: zaopatrzyć składnicę akt w gaśnicę, przerobić instalację elektryczną w celu umieszczenia punktów świetlnych pomiędzy regałami (ewentualnie zamontować kinkiety) oraz zabezpieczyć drzwi przed włamaniem.

Początkowo wizytacje składnic akt traktowano jako jedną z najważniejszych form współpracy z Kancelarią Rady Państwa w zakresie narastającego zasobu archiwalnego i przeprowadzano je systematycznie (corocznie). Następną (i przypuszczać należy, że ostat-nią ze strony NDAP) wizytację składnicy akt w Kancelarii Rady Państwa 18 lutego 1953 r. przeprowadził Józef Frankowski, delegat NDAP, przy czym wizytacja obejmowała skład-nicę akt w Kancelarii Tajnej i składnicę akt jawnych, prowadzone przez dwie różne osoby. W Kancelarii Tajnej składnicę akt prowadziła Maria Fuks, naczelnik Kancelarii Tajnej. Opiekunem składnicy akt jawnych była Julia Wilczyńska, referendarz. W wyniku czynno-ści kontrolnych powstały dwa odrębne protokoły wizytacji, w których zostały sformułowa-ne zalecenia. Składnica akt jawnych otrzymała zalecenia uporządkowania akt, przyjętych ze zlikwidowanych komórek organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypo-spolitej Polskiej i Rady Państwa bez uprzedniego ich uporządkowania oraz oznaczenia na wypustkach kategorii archiwalnej i czasookresu przechowywania akt. Były to akta Biura Planowania, Biura Studiów i Biura Finansów Samorządowych, w ogólnej ilości 25,50 m.b. W stosunku do Kancelarii Tajnej zalecenia dotyczyły wybrakowania około 4 m.b. akt opa-trzonych klauzulą „poufne”. Z zawartej w protokole dyspozycji wynika, że o zezwolenie na zniszczenie tych akt Kancelaria Tajna miała się zwrócić z wnioskiem do Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Wyniki wizytacji przeprowadzonych w jednostkach organizacyjnych były wykorzysty-wane przez Stefana Atlasa, naczelnika Wydziału Akt Specjalnych NDAP, do sporządzania kwartalnych sprawozdań. Potwierdzeniem jest sprawozdanie za kwiecień i maj 1953 r., w którym autor odnotował następującą ocenę interesującego nas urzędu: „Kancelaria Rady Państwa posiada składnicę akt jawnych i z aktami tajnymi, ma dobry lokal, personel średni, skategoryzowano akt w 70%, tajnych akt 0, uporządkowano akta w 70%. Są to akta własne w 100%. Akta jawne 100% – w ilości 68,50 m.b. oraz akta tajne 22 m.b. nie mają nada-nej kategorii archiwalnej”656. Przytoczone w sprawozdaniu oceny funkcjonowania składnic akt różnią się od umieszczonych w protokołach. Trudno ustalić, jaka była tego przyczy-

656 NDAP, AZ, II/86, brak paginacji.


na. Przypuszczać należy, że był to wynik dodatkowych ustaleń, których nie uwzględniono w protokole lub celowo je pominięto.

Brak wskazówek metodycznych do przeprowadzanych wizytacji sprawiał, że ostatecz-ny ich wynik zależał od zainteresowań wizytującego. Na ogólną ocenę pracy składnicy akt miało także wpływ subiektywne odczucie kontrolującego odniesione podczas wizytacji. Równocześnie przeprowadzający wizytację decydował o treści wydanych zaleceń, które umieszczał w ostatnim punkcie protokołu. Zalecenia nabierały mocy prawnej z chwilą podpisania protokołu wizytacji przez przedstawicieli kontrolowanego urzędu (kierownika składnicy akt i jego zwierzchnika) i wizytującego.

Kwestię zasad tworzenia dokumentacji w trakcie i po wizytacji uregulowało Pismo okólne nr 23 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 11 czerwca 1953 r. w spra-wie wytycznych w zakresie wizytacji składnic akt657. Przepis stanowił, że zalecenia powi-zytacyjne umieszczane są w protokołach wizytacji jedynie przez kierowników oddziałów terenowych i powiatowych archiwów państwowych. Pozostali pracownicy państwowej służby archiwalnej wypełniali na miejscu protokół bez zaleceń. Zalecenia powizytacyj-ne były formułowane w archiwach państwowych, akceptowane przez dyrektora archiwum i przesyłane kierownictwom wizytowanych urzędów w ciągu 7 dni od daty wizytacji.

Dotychczasowe badania nie pozwalają na ostateczne rozstrzygnięcie, czy była to ostat-nia wizytacja składnicy akt Kancelarii Rady Państwa ze strony Naczelnej Dyrekcji Ar-chiwów Państwowych, czy też nie. Z notatki zachowanej w Dziale Metodycznym Biura Prac Naukowych wynika, że przedstawiciel Kancelarii Rady Państwa, Tadeusz Nawrot, na-czelnik Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa, zabiegał w rozmowie telefonicznej przeprowadzonej 19 lutego 1954 r. z Karolem Weymanem, pracownikiem NDAP, o prze-prowadzenie wizytacji w Kancelarii Rady Państwa przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych658. Do jej przeprowadzenia został wyznaczony Józef Frankowski. W wizy-tacji miał uczestniczyć także w charakterze obserwatora autor sporządzonej notatki. Do jej realizacji jednak nie doszło, co potwierdza odnotowana 18 sierpnia 1954 r. pod tekstem no-tatki wzmianka, z której wynika, że składnica akt Kancelarii Rady Państwa była w tym cza-sie wizytowana przez Archiwum Akt Nowych. Podana informacja nie jest jednak w pełni wiarygodna, gdyż wśród zgromadzonego zbioru protokołów wizytacji przeprowadzonych w składnicy akt Kancelarii Rady Państwa przez Archiwum Akt Nowych nie ma takiego dokumentu z 1954 r.

Powodem tych zabiegów były – jak można przypuszczać – trudności z wyegzekwowa-niem od pracowników Kancelarii Rady Państwa czynności przewidzianych w Zarządzeniu nr 4 Szefa Kancelarii Rady Państwa z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej i Kancelarii Rady Państwa, polegających na upo-rządkowaniu i przekazaniu do składnicy Kancelarii Rady Państwa akt Sekretariatu Biura Budżetowo-Administracyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z lat [1946]1948,1950–1952, zgromadzonych w nieładzie, w pakach, w pokoju zajętym na szatnię. Potwierdza

657 Tamże, II/42, brak paginacji; por. Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952–2000. Wybór i oprac. M. Tarakanowska, E. Rosowska, Warszawa 2001.

658 Tamże, 9/10.


to notatka Haliny Borowskiej, pracownicy Kancelarii Rady Państwa, z 17 października 1956 r., skierowana do Stanisława Regulskiego, dyrektora Biura Budżetowo-Administra-cyjnego Kancelarii Rady Państwa, w której jej autorka nawiązuje do wcześniejszej w tej sprawie korespondencji z 31 maja 1954 r.659 Broniąc się przed obowiązkiem uporządkowa-nia akt Sejmu Ustawodawczego, stwierdza: „na prace związane z posegregowaniem tych akt na poszczególne lata, gdy były zgromadzone w pokoju na I piętrze, kilku pracowników poświęciło bardzo wiele czasu, a później w czasie mojej choroby czy urlopu, dokładnie nie pamiętam – na polecenie dyrektora czy też naczelnika Tadeusza Jóźwiaka umieszczone w pakach bez żadnego absolutnie porządku, a ponadto dołożono jeszcze akta z Sekretariatu za lata 1953 i 1954”. W konkluzji swojego wyjaśnienia stwierdziła, że przeprowadzenie tych prac przy obecnej obsadzie Sekretariatu jest absolutnie niewykonalne. Opierając swo-ją opinię na braku zainteresowania ze strony pracowników Kancelarii Sejmu tymi aktami w latach 1952–1956, proponowała powołać komisję, która dokonałaby oceny tych akt ze względu na ich wartość archiwalną. Problem komisyjnego zniszczenia akt Sekretariatu Biu-ra Budżetowo-Administracyjnego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego próbował Wydział Ogólny załatwić przy udziale Archiwum Akt Nowych. Potwierdzeniem jest pismo Wydzia-łu Ogólnego Kancelarii Rady Państwa z 22 lutego 1957 r. skierowane do S. Regulskiego, dyrektora Biura Budżetowo-Administracyjnego660, które ilustruje przebieg załatwiania tej sprawy. Równocześnie informuje adresata, że na praktyczny wniosek Wydziału Ogólnego KRP z 25 października 1956 r. o komisyjne zniszczenie i bezpośrednie przekazanie na ma-kulaturę akt Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952 z pominięciem obowią-zujących procedur, Archiwum Akt Nowych nie wyraziło zgody, powołując się na art. 4 pkt. 3 Dekretu z 29 marca 1951 r o archiwach państwowych. Zaleciło natomiast bezzwłocznie przekazać akta do składnicy z zachowaniem obowiązujących przepisów.

Z planu pracy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych na 1955 r. wynika, że w trzecim kwartale tego roku były planowane także wizytacje w składnicach akt tajnych661. Potwierdza ten fakt załączony do planu pracy wykaz wizytacji składnic akt tajnych, w któ-rym wymieniono 40 jednostek organizacyjnych szczebla centralnego, przewidzianych do odwiedzin. W tej grupie znajdowała się również Kancelaria Rady Państwa, wyszczególnio-na w pozycji 33 wykazu. Do jej przeprowadzenia we wrześniu 1955 r. został wyznaczony Józef Frankowski, starszy radca w Samodzielnym Referacie Akt Specjalnych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Jednakże i z tej wizytacji nie zachował się protokół, co może wskazywać, że Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych ostatecznie wycofała się z wizytowania składnic akt w Kancelarii Rady Państwa. Frankowski natomiast z dniem 1 stycznia 1956 r. został przeniesiony do pracy w Archiwum Akt Nowych.

Aleksy Bachulski ocenia: „Równocześnie Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwo-wych prowadziła nadzór nad składnicami akt urzędów i instytucji centralnych w Warsza-wie, przeprowadzając w 1959 r. 53 wizytacje [gdy tymczasem] w 1951 r. przeprowadzo-no 71 wizytacji składnic akt już zorganizowanych, względnie – udzielając pomocy w ich

659 AAN, KRP, 64/1, s. 8,660 AAN, KRP, 64/1, 10, brak paginacji.661 NDAP, AZ, I/15, brak paginacji.


organizowaniu. Pomoc ta szła w kierunku szkolenia kierowników składnic akt urzędów centralnych”662. Sądząc po liczbie przeprowadzonych wizytacji w 1959 r., w porównaniu z ich liczbą w 1951 r., można przypuszczać, że NDAP stopniowo rezygnowała z wykony-wania nadzoru nad centralnymi urzędami i instytucjami. W przypadku Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu rezygnacja NDAP ze sprawowania nadzoru miała miejsce najpóźniej w 1955 r. Potwierdzeniem jest protokół wizytacji przeprowadzonej 10 lutego 1956 r. przez Archiwum Akt Nowych. Od tego czasu Archiwum Akt Nowych systematycz-nie przeprowadzało wizytacje składnic akt jawnych i tajnych w podległych urzędach.

Zagadnienia metody przeprowadzania wizytacji oraz opieki nad narastającym zasobem przechowywanym jeszcze w urzędach i instytucjach były omawiane na jednej z kwartal-nych konferencji dyrektorów w 1955 r. Przeprowadzona dyskusja zaowocowała opracowa-niem w 1955 r. instrukcji o wizytacji składnic akt. Nadto NDAP we współpracy z Biurem Prezydialnym Urzędu Rady Ministrów opracowała ramową instrukcję kancelaryjną dla ministerstw i urzędów centralnych.

Wprowadzone Pismem okólnym nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 26 września 1955 r. wskazówki praktyczne dla wizytujących składnice akt663 były ważną pomocą dla nadzoru archiwalnego. Wskazywały one na podstawowe cele wizytacji. Wizy-tacje miały służyć głównie zabezpieczeniu państwowego zasobu archiwalnego. Do zakresu obowiązków kontrolującego składnicę akt należało ukierunkowanie prac przy porządko-waniu akt zespołów zamkniętych oraz pomoc przy organizowaniu i prowadzeniu składnicy akt w kontrolowanej jednostce organizacyjnej.

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych w ramach nadzoru nad składnicami akt pełniła też opiekę nad przebiegiem czynności związanych z brakowaniem akt przechowy-wanych w składnicach urzędów centralnych i instytucji. Była to szczególna forma nadzoru wykonywana przez państwową służbę archiwalną w okresie, kiedy organizacja składnic akt w urzędach kulała. Niemal cały ciężar związany z rozstrzyganiem o wartości historycznej akt spoczywał na pracownikach organu nadzorczego. Odpowiedzialność za zniszczenie akt ponosił na równi twórca akt lub zarządzający nimi, jak i organ, który wydawał zezwole-nie na ich zniszczenie. Czynności związane z brakowaniem akt miały miejsce od początku istnienia urzędów, ale nie były w pełni kontrolowane. Przeprowadzali je pracownicy regi-stratur, jak i komórek organizacyjnych urzędów. Świadczą o tym wydawane zarządzenia i pisma okólne prezesa Rady Ministrów zakazujące takich praktyk. Pierwsze brakowanie z zastosowaniem procedur przewidzianych Zarządzeniem nr 4 Szefa Kancelarii Rady Pań-stwa z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta Rzeczypo-spolitej Polskiej i Kancelarii Rady Państwa miało miejsce w 1951 r. Przepisy tego zarzą-dzenia zobowiązywały kierownika składnicy do sporządzania spisu akt przeznaczonych na zniszczenie, a komisję brakowania do spisywania protokołu z wykonywanych czynności w związku z wydzielaniem akt na zniszczenie oraz do podpisania go. Protokół i spis uzgod-niony z kierownikami komórek organizacyjnych, których akta proponowano do zniszczenia, przedkładano NDAP. Otrzymany wniosek wyznaczeni do realizacji tego zadania pracownicy

662 A. Bachulski, Brakowanie akt, „Archeion”, t. 19–20: 1951, s. 224. 663 Zbiór przepisów archiwalnych..., poz. 15, s. 35–40.


NDAP wnikliwie analizowali. W razie trudności z oceną akt przewidzianych do zniszczenia przeprowadzali ekspertyzę archiwalną. W 1951 r. pracownicy NDAP wykonali 8 ekspertyz. W grupie urzędów, których akta przeznaczone na zniszczenie objęto ekspertyzą archiwalną, była Kancelaria Rady Państwa. Wydzielanie akt na zniszczenie było też realizacją przepisów Uchwały nr 385 Prezydium Rządu z 26 maja 1951 r. o gospodarce makulaturą664.

Od 1952 r. przebieg prac związanych z wydzielaniem akt w składnicy Kancelarii Rady Państwa na zniszczenie nadzorowała Centralna Komisja Brakowania Akt, powołana Zarzą-dzeniem nr 2 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 2 maja 1952 r. w sprawie zakresu działania i trybu postępowania komisji brakowania akt665. Do obowiązków Komisji należało rozpatrywanie nadesłanych przez centralne urzędy wniosków o wydawanie zezwo-leń na zniszczenie akt, które nie przedstawiały wartości historycznej i były nieprzydatne do celów służbowych jednostki. Najczęściej Centralna Komisja Brakowania Akt uzależniała rozpatrzenie wniosku od ekspertyzy archiwalnej, którą przeprowadzali pracownicy NDAP.

Pierwsze brakowanie akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Pań-stwa odbyło się na ich wniosek z 6 lipca 1951 r. Załączone do wniosku spisy akt kategorii B, wydzielonych przez dyrektorów biur i kierowników Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, obejmowały akta pochodzące z lat 1945–1949, w liczbie 326 jednostek archiwalnych. Przedłożone Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych spisy były poddane analizie. Budzące wątpliwości ze względu na zbyt ogólne tytuły teczek pozycje spisu poddano ekspertyzie archiwalnej, którą przeprowadzili 7 lipca 1951 r. mgr Jadwiga Jankowska i dr Zbigniew Wójcik, pracownicy NDAP. Spośród wytypowanych do ekspertyzy 223 teczek z Biura Organizacyjnego, Wydziału Personalnego, Wydziału Gospodarczo-Administracyjnego i Wydziału Ogólnego oraz Biura Gospodarczego, Re-feratu Parków i Ogrodów, do kategorii A zakwalifikowano akta Wydziału Gospodarczo--Administracyjnego, dotyczące spraw związanych z organizacją Wydziału Technicznego Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1946–1949, znajdujące się w teczce opatrzonej tytułem „Sprawy personalne”. Z akt Wydziału Ogólnego zakwalifikowano do kategorii A trzy teczki opatrzone tytułami „Repatriacja”, ze względu na znajdujące się w nich po-dania ludzi skierowane do Prezydenta KRN w sprawie powrotu do Polski. Uznano je za ciekawe i charakterystyczne, gdyż były świadectwem, iż w niektórych wypadkach sprawy repatriacji załatwiała Kancelaria Cywilna Prezydenta, a nie Państwowy Urząd Repatriacji. Przeszkodą w ustaleniu dokładnych dat zniszczenia akt jest brak przy wnioskach formula-rzy zezwoleń wydawanych na ich zniszczenie.

Kolejne brakowanie akt odbyło się w 1952 r., a dotyczyło również akt Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa z lat 1945–1951. Analogicznie jak poprzed-nio i te akta były przedmiotem ekspertyzy archiwalnej. Potwierdza to protokół sporządzony przez Wandę Lipińską i Zbigniewa Wójcika, przedstawicieli Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, którzy przeprowadzili ekspertyzę archiwalną 26 lutego 1952 r. w Kancelarii

664 MP nr A–55, poz. 720.665 Zbiór przepisów archiwalnych...., poz. 93, s.188–189.


Cywilnej Prezydenta RP666. Podstawę do przeprowadzenia ekspertyzy stanowił spis akt z wyszczególnionymi w nich 121 pozycjami spisu. Spośród 81 wytypowanych do eksper-tyzy pozycji pracownicy NDAP szczegółowo sprawdzili 24. Oceniający wnikliwie akta, pochodzące z Biura Listów i Zażaleń (52 teczki), Biura Organizacji (9 teczek), Wydziału Odznaczeń (39 teczek), Wydziału Personalnego (8 teczek), Redakcji „Rady Narodowej” (13 teczek), znajdujące się w wytypowanych pozycjach, uznali za interesujące i część z nich zakwalifikowali do trwałego przechowywania, m.in. z Biura Listów i Zażaleń: proś-by w sprawie wyjazdu za granicę, powrotu do kraju i poszukiwania zaginionych z 1949 r., skargi na urzędy, instytucje, zakłady i ich pracowników oraz na osoby prywatne z 1949 r., prośby i zażalenia w sprawie służby w wojsku, także w sprawie bezpieczeństwa publiczne-go z 1949 r., prośby i zażalenia w sprawie przyjęcia do szkół i zakładów wychowawczych oraz w sprawie stypendiów i pomocy w nauce z 1949 r.; z Biura Organizacji – diariusze Sejmu Ustawodawczego RP (maszynopisy powielone), korespondencję dotyczącą zjazdów oświatowych, książki polskie dla Ziem Odzyskanych; z Wydziału Odznaczeń – notatki dla dyrektora zawierające akta różnej kategorii, które pozostawiono do przebrakowania; z Re-dakcji „Rady Narodowej” – dzienniki korespondencyjne.

Z adnotacji umieszczonej na wniosku Kancelarii Rady Państwa o zezwolenie na znisz-czenie akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1948–1953, przedłożonym NDAP w 1953 r., wynika, że zezwolenie na zniszczenie akt wydało Archiwum Akt Nowych. Nie udało się jednak ustalić, czy wniosek ten był faktycznie rozpatrzony przez pracowników Archiwum Akt Nowych i czy wnioskodawca takie zezwolenie otrzymał.

Ostatnie brakowanie, w którym uczestniczyła NDAP, odbyło się w 1954 r., a przedło-żony spis obejmował akta Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1954, w liczbie 78 teczek.

Ze sprawozdania Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych za 1954 r. wynika, że w roku sprawozdawczym przeprowadzono 27 ekspertyz, przy liczbie wydanych 48 zezwo-leń na zniszczenie akt. Łącznie zniszczono 1725 m.b. (115 m3 ). Liczba przeprowadzonych ekspertyz świadczyła o trwającym nadal braku zaufania do czynności wykonanych przez powoływane w urzędach komisje brakowania, w zakresie oceny wartości archiwalnej akt.

W kolejnych sprawozdaniach Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych brak jest in-formacji o rozpatrywaniu wniosków na zniszczenie akt tego organu państwa. Przypuszczać na-leży, że i to zadanie, podobnie jak wizytacje w centralnych urzędach, stało się domeną Archi-wum Akt Nowych. Z zachowanej dokumentacji brakowania akt wynika jednak, że pierwszy wniosek, który załatwiło Archiwum Akt Nowych w odniesieniu do Kancelarii Rady Państwa, dotyczył akt z wyborów do Sejmu Ustawodawczego, przeprowadzonych 19 stycznia 1947 r. Wydane zezwolenie nr 6 na zniszczenie akt objętych wnioskiem nosi datę 13 stycznia 1958 r.

Inną formą kontaktów z naczelnymi organami państwa były prowadzone przez pracow-ników Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych konsultacje w zakresie zatwierdzania i uzgadniania przepisów kancelaryjnych. Potwierdzeniem tego faktu jest Zestawienie zarzą-dzeń w sprawie wykazów akt, prowadzenia składnic i brakowania zaopiniowanych przez NDAP oraz wydanych przez służbę archiwalną zezwoleń na zniszczenie akt datowane na

666 AAN, AZ, 58/88 t. I, brak paginacji, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne i archiwalne, kontrole – protokoły, notatki służbowe, sprawozdania, zalecenia powizytacyjne z lat 1952–1953, 1955–1981.


27 marca 1952 r.667 Z jego treści wynika, że wśród uczestników konsultacji była Kancelaria Sejmu Ustawodawczego, z wyznaczonym terminem na dzień 1 maja 1952 r. i tematem opracowania wytycznych w sprawie brakowania akt i wydzielenia bezspornej makulatury.

Powyższe wywody wskazują, że zadania kształtowania państwowego zasobu archiwal-nego, związane z nadzorem i instruktażem w stosunku do centralnych urzędów, Naczel-na Dyrekcja Archiwów Państwowych stopniowo przekazywała Archiwum Akt Nowych. W zakresie obowiązków NDAP pozostało nadal uzgadnianie przepisów kancelaryjnych i archiwalnych. Przypuszczać należy, że stopniowe przekazywanie zadań AAN wynikało z ogromu obowiązków, jakie ciążyły na tym Archiwum w związku z prowadzoną akcją przejmowania i porządkowania akt i innych zadań, które należały do jego zakresu czynno-ści, a częściowo było skutkiem przyjętego kierunku działania Naczelnej Dyrekcji Archi-wów Państwowych, nastawionego na wypracowywanie przepisów metodycznych.

Kontakty Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych nawiązane w trakcie współpra-cy z Kancelarią Rady Państwa i Kancelarią Sejmu były nadal podtrzymywane, a to dzięki współpracy przy okazji uzgadniania przepisów kancelaryjnych i archiwalnych lub opraco-wywania przepisów metodycznych, których użytkownikami były Kancelaria Rady Państwa i Kancelaria Sejmu oraz Archiwum Kancelarii Rady Państwa (np. wytycznych dotyczących postępowania z nagraniami dźwiękowymi).

Najczęściej stosowaną formą we współpracy z Kancelarią Rady Państwa oraz Biurem (Kancelarią) Sejmu, zwłaszcza w zakresie opracowywania i uzgadniania instrukcji kancela-ryjnych, wykazów akt, instrukcji o organizacji i zakresie działania archiwów zakładowych i innych przepisów o podobnym charakterze, czy też przy okazji przeprowadzania bra-kowania materiałów archiwalnych, była korespondencja. Tą drogą kierowano zapytania, wydawano opinie w zakresie wykazów akt i instrukcji. Nie zrezygnowano też z konsultacji udzielanych pracownikom Kancelarii, a zwłaszcza Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

Prowadzona przez NDAP szeroka działalność szkoleniowa i konsultacyjna, aby była skuteczna, wymagała od organizatora tych czynności odpowiednich metod i środków dzia-łania. Wypracowanie tych metod i informacji wymagało częstych kontaktów z urzędami, do których były one kierowane. Do 1956 r. potrzeby informacyjne NDAP zapewniały co-rocznie wizytacje składnicy akt Kancelarii Rady Państwa oraz liczne ekspertyzy archiwal-ne przeprowadzane przy okazji wydzielania akt na makulaturę. Warte przytoczenia jest wyjaśnienie Mieczysława Motasa znaczenia pojęcia „kształtowanie narastającego zasobu” odnotowane w artykule o tym samym tytule. Autor przedstawił termin „kształtowania na-rastającego zasobu jako weryfikację i sprawdzanie się w praktyce założeń metodycznych wypracowanych i wypracowywanych wewnątrz państwowej służby archiwalnej”668. Aby jednak dobrze sprawdzić przepis, należało go najpierw właściwie zinterpretować, a z tym nie było najlepiej. Powodem był brak wśród aktotwórców zrozumienia dla bezdzienniko-wego systemu kancelaryjnego, którego znajomość zależała od kwalifikacji personelu kan-celaryjnego. Nieznajomość i nieprzestrzeganie przepisów kancelaryjnych w administracji rzutowały ujemnie na prace archiwum zakładowego.

667 NDAP AZ, CKBA, II 340. paginacji brak.668 M. Motas, Kształtowanie narastającego zasobu archiwalnego, „Archeion”, t. 61: 1974, s. 57.


2. Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z Archiwum Akt Nowych w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w latach 1957–1989

Archiwum Akt Nowych w Warszawie zostało powołane Zarządzeniem Ministra Oświaty z 6 września 1948 r., jednak de facto podjęło działalność 1 stycznia 1949 r., po dodatkowym mianowaniu dwóch urzędników. Jego kierownikiem został Józef Stojanowski. Początkowo jego magazyny mieściły się w Forcie im. Sokolnickiego w Warszawie na Żoliborzu. Zajmowa-ło pięć sal o powierzchni 2500 m3. W 1951 r. AAN wspólnie z częścią zasobu AGAD opuściło Fort i przeniosło swój zasób do otrzymanego w użytkowanie na mocy decyzji Prezydium Rzą-du części gmachu (lewą oficynę) Pałacu Raczyńskich w Warszawie przy ul. Długiej 7.

W tym okresie działalność Archiwum Akt Nowych skupiała się na zadaniach wyty-czonych przez Wydział Archiwów Państwowych. Edward Kołodziej pisze, że „powołanie AAN zbiegło się z zapoczątkowaną przez Wydział Archiwów Państwowych akcją tworze-nia i organizacji składnic akt w urzędach i instytucjach oraz ustalania trybu przekazywa-nia akt kategorii historycznej do archiwów państwowych. Archiwum Akt Nowych zostało zobowiązane do przejmowania akt z urzędów i instytucji centralnych, począwszy od roku 1918”669.

Przydzielone do realizacji zadania, przy minimalnej obsadzie kadrowej, nie pozwalały na udział pracowników Archiwum Akt Nowych w akcji organizacji składnic akt w urzę-dach i instytucjach. W 1950 r. Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty rozszerzył zakres obowiązków Archiwum Akt Nowych o czynności związane z akcją orga-nizacji i kontroli Archiwów Powiatowych w Mławie, Siedlcach i Płocku, a potem Łomży. Były to małe archiwa, zatrudniające przeważnie po dwóch pracowników, ale wymagające ciągłej opieki. Za realizację zadań związanych z nadzorowaniem prac w powiatowych ar-chiwach państwowych z ramienia Archiwum Akt Nowych był odpowiedzialny mgr Adam Niesiołowski670. Wypełnianie powierzonych obowiązków wpłynęło na opóźnienie prac, wynikających z planu pracy na 1950 r. w zakresie opracowywania zespołów aktowych urzędów centralnych. W listopadzie 1951 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych obciążyła Archiwum Akt Nowych kolejnym obowiązkiem w zakresie wykonywania eks-pertyz archiwalnych.

Uprawnienia do wykonywania nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym w urzędach i instytucjach centralnych Archiwum Akt Nowych nabyło w 1952 r. Kompe-tencje te wynikały z zapisów w § 4 pkt k–m statutu, wprowadzonego Zarządzeniem nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 7 października 1952 r. w sprawie Statutu AAN671. Wcześniej to zadanie realizował bezpośrednio Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty, a po jego przekształceniu Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwo-

669 E. Kołodziej, Zarys dziejów Archiwum Akt Nowych w latach 1919-2008, Warszawa 2008, s. 63. por. też M. Bielińska, Rozwój sieci archiwalnej w Polsce Ludowej w latach 1944–1953, „Archeion”, t. 24: 1954, s. 8–9.

670 NDAP, Archiwum zakładowe, II/109, s. 346, Objaśnienia do sprawozdania z prac Archiwum Akt No-wych za 1951 r.

671 NDAP, AZ, II/ 38, brak paginacji.

Współpraca Kancelarii Rady Państwa oraz Kancelarii Sejmu… 317

wych. Wpisanie do Statutu Archiwum Akt Nowych uprawnień dotyczących kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w stosunku do urzędów centralnych i instytucji nie oznaczało ich podjęcia z dniem wejścia w życie tego normatywu. Przeszkodę w wypełnia-niu statutowych obowiązków przez Archiwum Akt Nowych stanowiły ciążące na nim na-dal obowiązki w zakresie nadzoru nad Powiatowymi Archiwami Państwowymi w Łomży, Mławie, Płocku, Siedlcach, których przekazanie otwierało dopiero możliwość wywiązywa-nia się z tych obowiązków672.

Nadzór nad składnicami akt urzędów centralnych i instytucji przejawiał się m.in. w sy-stematycznym wykonywaniu wizytacji w podległych urzędach i instytucjach. Podobnie było w odniesieniu do Kancelarii Rady Państwa oraz Biura (od 1957 r. Kancelarii) Sejmu. Pierwsze wizytacje Składnic Akt (jawnych i tajnych) Kancelarii Rady Państwa ze strony Archiwum Akt Nowych odbyły się w 1955 r. Ta forma nadzoru była praktykowana do 1983 r., tj. do czasu uchwalenia przez sejm Ustawy z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach673. Zgodnie bowiem z zapisami art. 29 ust.1 wyżej wymienionej ustawy z 14 lipca 1983 r. zarówno archiwum sejmu, jak i archiwum Rady Państwa stały się archiwami wyodrębnionymi. Nadanie statusu archiwum wyodrębnionego wiązało się z uchyleniem uprawnień Archiwum Akt Nowych do sprawowania nadzoru nad wspólnym Archiwum Zakładowym Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu.

Łącznie w latach 1955–1983 Archiwum Akt Nowych przeprowadziło 17 wizytacji i 2 lustracje, przy czym 5 wizytacji odnosiło się do składnicy akt tajnych. Pierwsza próba przeprowadzenia wizytacji w Składnicy Akt (Jawnych), podjęta przez Halinę Opoczyńską 25 czerwca 1955 r., zakończyła się jedynie rozmową z Bolesławem Zamościkiem, dyrekto-rem Biura Organizacyjnego, w obecności Julii Wilczyńskiej, kierownika Składnicy Akt674. Przeszkodą w jej przeprowadzeniu było oddelegowanie pracownika kierującego pracami Składnicy Akt do pracy w Biurze Skarg i Zażaleń oraz do pilnych prac związanych z od-znaczeniami na dziesięciolecie Polski Ludowej. Pełną wizytację Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadził Józef Frankowski 10 lutego 1956 r. Dla Frankowskiego była to druga wizytacja w Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa. Pierwszą przeprowadził w 1953 r. jako pracownik Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych675. Pracę w Archi-wum Akt Nowych podjął z dniem 1 stycznia 1956 r. W roku następnym wizytację w Skład-nicy Akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadzał trzyosobowy zespół w składzie: Halina Chróścicka-Opoczyńska, Benon Dymek, Józef Żeglicki676. Z korespondencji powizytacyj-

672 Tamże, II/133, paginacji brak, Sprawozdanie archiwów z wykonania planu pracy za 1953 r. Objaśnie-nie do sprawozdania Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Formalne przekazanie Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Warszawie nadzoru nad Powiatowymi Archiwami Państwowymi w Łomży, Mławie, Płocku, Siedlcach odbyło się 29 I 1953 r.

673 DzU 1983, nr 38, poz. 173.674 AAN, AZ, 58/88, s. 152, Notatka z 25 VI 1955 r. w sprawie wizytacji w składnicy akt Kancelarii Rady

Państwa. 675 AP RP, KRP, 1105/3, s. 16–17, Protokół z wizytacji składnicy akt jawnych Kancelarii Rady Państwa

przeprowadzonej 10 II 1965 r. 676 Tamże, 1105/3, s. 21–22, Protokół wizytacji składnicy akt Kancelarii Rady Państwa przeprowadzonej

12 IX 1957 r.


nej wynika, że H. Chróścicka-Opoczyńska wizytowała samodzielnie Składnice Akt Kan-celarii Rady Państwa (jawnych i tajnych) w dniach 2 marca i 18 listopada 1961 r., jednak nie zachowały się protokoły z tych wizytacji. W 1959 r. Składnice Akt (Jawnych i Tajnych) były wizytowane przez Jadwigę Gutt.

W latach sześćdziesiątych Archiwum Akt Nowych odstąpiło od dotychczasowej prak-tyki delegowania do Kancelarii Rady Państwa w celu przeprowadzenia wizytacji corocznie innego pracownika. Zastąpiono ją formą stałej obsady wizytacji. Polegała ona na przydzie-leniu na stałe do obsługi pracownikom w zakresie nadzoru określonych instytucji i urzędów. Składnice Akt (Jawnych i Tajnych) Kancelarii Rady Państwa przypadły w udziale Marii Tarakanowskiej, która wykonała w latach 1962–1971 osiem wizytacji. W 1975 r. zastąpiła ją Zofia Krupska, która przeprowadziła w latach 1975–1981 dwie pełne wizytacje i dwie lu-stracje. Zasadniczo w latach 1955–1971 wizytacje odbywały się corocznie, po tym zaś okre-sie przeprowadzano je nie rzadziej niż co dwa lub trzy lata. Ostatnia wizytacja Archiwum Zakładowego w Kancelarii Rady Państwa odbyła się w dniach 3 i 10 listopada 1980 r.677

Częściową kontrolę Archiwum Zakładowego w Kancelarii Rady Państwa przeprowa-dziła Zofia Krupska 26 maja 1981 r. Była to lustracja w zakresie oceny realizacji zaleceń powizytacyjnych wydanych w piśmie dyrektora AAN z 26 listopada 1980 r.678

Dane ujęte w protokołach wizytacji nie uwzględniały wszystkich rodzajów akt powsta-jących w Kancelarii Sejmu. Tak było w przypadku akt wytwarzanych i gromadzonych w toku prac legislacyjnych sejmu, m.in. protokołów posiedzeń sejmu i komisji sejmowych, stenogramów i materiałów (druków sejmowych). Tych dokumentów nie przekazywano do Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa. Gromadzono je w Biurze Prac Sejmowych, a po ośmiu latach przechowywania wydzielano drukowane stenogramy posiedzeń sejmu i po-siedzeń komisji jako akta kategorii A i przekazywano do Biblioteki Sejmowej. Do skład-nicy akt trafiały jedynie akta związane z administracyjną obsługą Biura Prac Sejmowych. Informacje o sposobie ich gromadzenia Dyrekcja Archiwum Akt Nowych uzyskiwała w drodze korespondencji z dyrektorem Biura Prac Sejmowych. Potwierdza to pismo Sta-nisława Reymera, dyrektora Biura Prac Sejmowych z 23 września 1953 r., skierowane do dyrektora Akt Nowych. Korespondencja dotyczyła sposobu przygotowania akt wytworzo-nych w toku prac legislacyjnych do przekazania do Archiwum Kancelarii Rady Państwa, a w przyszłości do Archiwum Akt Nowych. Dyrektor Biura Prac Sejmowych oczekiwał ze strony dyrektora Archiwum Akt Nowych opinii odnośnie zasad tworzenia i opisu teczek aktowych Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej, w których znajdowały się protokoły posiedzeń sejmu, posiedzeń Komisji Sejmowych oraz ustaw uchwalonych przez Sejm Ustawodawczy. Kolejna szczegółowo opisana procedura dotyczyła nadawania ukła-du poszczególnym dokumentom w teczce (protokół posiedzenia, lista obecności posłów na posiedzeniu, sprawozdanie stenograficzne z posiedzenia oraz załączniki dotyczące po-rządku dziennego posiedzenia, a także ustawy i protokoły posiedzeń komisji sejmowych).

677 Tamże, 1105/3, s. 163–164, Protokół wizytacji archiwum zakładowego Kancelarii Rady Państwa prze-prowadzonej w dniach 3 i 10 XI 1980 r.

678 Tamże, 1105/3, s. 166, Pismo dr Bogdana Krolla, dyrektora AAN skierowane do mgr Jerzego Breitko-pfa, dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa w Warszawie w sprawie zaleceń powizytacyjnych.


Przedstawiona przez dyrektora Biura Prac Sejmowych propozycja porządkowania akt, powstających w procesie legislacyjnym sejmu, tworzenia i opisu teczek oraz opisu po-stępowania z dokumentami, a także przedłożone przy piśmie wzory akt do wglądu, były przedmiotem analizy w Archiwum Akt Nowych. W udzielonej pisemnej odpowiedzi z 24 września 1953 r. dr Zygmunt Kolankowski, dyrektor Archiwum Akt Nowych, powołując się na wyniki analizy, stwierdził, że zastosowana metoda jest prawidłowa, odpowiednia dla akt wysokiej wagi państwowej i godna zalecenia. W piśmie tym podkreślił: „w szcze-gólności opisana metoda liczbowania kart, opieczętowywania każdego tomu i opatrywa-nia klauzulą stwierdzającą jego liczbę stron – zgodna jest z teorią i praktyką archiwalną, a w stosunku do akt tej wagi co protokoły posiedzeń Sejmu, protokoły posiedzeń komi-sji sejmowych oraz akta poszczególnych ustaw – niezbędna dla dalszego stosowania”679. Uzgodnione wówczas zasady porządkowania akt powstających w toku prac sejmowych weszły na stałe do praktyki archiwalnej.

Realizatorki praktyki kształtowania narastającego zasobu archiwalnego w Archiwum Akt Nowych – Zofia Krupska i Maria Tarakanowska wspominają, że „stopniowo rozszerzał się krąg wizytowanych instytucji”680. Wyróżniają dwa etapy w wykonywanych czynnoś-ciach nadzorczych, których cezurą były lata 1953 i 1957.

Pierwszy etap prac nadzorczych charakteryzował się znaczną liczbą przeprowadzonych wizytacji. Celem ich było uchwycenie stanu zabezpieczenia akt, zorganizowanie składnic akt, a następnie przejęcie do Archiwum Akt Nowych zespołów akt urzędów zlikwidowa-nych do i po 1945 r. Ten okres wyróżniał się czynnościami organizacyjno-instruktażowymi. W przypadku naczelnych organów państwa dążenie Archiwum Akt Nowych do przejęcia akt po zlikwidowanych urzędach okazało się w praktyce nierealne. Przeszkodę w przejęciu akt zarówno Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej, Kancelarii Cywilnej Prezy-denta RP i Kancelarii Rady Państwa, a także Sejmu Ustawodawczego, stanowiły następu-jące czynniki: rozproszenie akt zespołów zamkniętych oraz niezadowalający stan uporząd-kowania akt kategorii A. Niewielkie zainteresowanie ze strony kierownictwa Kancelarii Rady Państwa, jak i Biura Sejmu (od 1957 r. Kancelarii Sejmu), losem dokumentacji po ich poprzednikach, nie sprzyjało także szybkiemu rozwiązaniu tego problemu.

W pierwszej fazie wykonywania czynności nadzorczych stawiane wymagania doty-czyły przede wszystkim spraw organizacyjnych składnicy akt, a zalecenia formułował i umieszczał w protokole wizytujący składnicę akt.

Drugi etap prac Archiwum Akt Nowych wyznaczyły przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego681, które okre-śliły w sposób szczegółowy obowiązki i uprawnienia archiwów oraz obowiązki kierow-

679 AAN, AZ, 58/88, s. 191, Odpowiedź dr Z. Kolankowskiego, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 24 IX 1953 r. skierowana do Biura Prac Sejmowych Kancelarii Rady Państwa w sprawie przygotowania akt do przekazania. Dr Kolankowski pełnił funkcję dyrektora Archiwum Akt Nowych w latach 1952–1955. Zastąpił na tym stanowisku dr Zofię Rejman, p.o. kierownika AAN w latach 1950–1952, por. E. Kołodziej, Zarys dziejów Archiwum Akt Nowych w latach 1919–2008, Warszawa 2008, s. 197.

680 Z. Krupska, M. Tarakanowska, Problemy kształtowania narastającego zasobu aktowego w Polsce Lu-dowej, „Archeion”, t. 56: 1971, s. 52.

681 DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959, nr 2, poz. 12.


ników urzędów i instytucji w zakresie przechowywania, zabezpieczania akt o wartości historycznej i przekazywania ich do archiwów państwowych. Wyposażenie pracowników nadzoru w dodatkowe narzędzie sprawiło, że wzrosły wymagania stawiane wobec twórców zespołów podczas przeprowadzanych wizytacji oraz w formułowanych wobec nich zalece-niach powizytacyjnych. Od 1957 r. wprowadzono nowe zasady ich wydawania. Polegały one na formułowaniu przez wizytującego składnicę akt projektu, który wymagał aprobaty dyrektora AAN. Zaakceptowane przez dyrektora zalecenia przesyłano odrębnym pismem zainteresowanemu urzędowi.

Pierwsze oparte na tej formule zalecenia B. Skrzeszewska, dyrektor AAN, skierowa-ła do Bolesława Zamościka, dyrektora Biura Organizacyjnego KRP, po przeprowadzonej 12 września 1957 r. wizytacji Składnicy Akt KRP682. Sformułowane na podstawie wyników wizytacji zalecenia wytyczały kierunki działań składnicy akt na najbliższy okres, a w kon-sekwencji miały doprowadzić do prawidłowej organizacji prac składnicy. Wśród zaleco-nych czynności były m.in. prace związane z wydzielaniem na zniszczenie akt Kancelarii Rady Państwa o krótkim okresie przechowywania (listy obecności, książki gońca, książki pokwitowań wewnętrznych, nadanych listów poleconych oraz depesz), czynności zwią-zane z przygotowaniem wniosku na zniszczenie materiałów z wyborów do sejmu prze-prowadzonych w 1952 r. (listy wyborców, karty do głosowania, dowody księgowe), które zgromadzono w dużych ilościach w stosach na podłodze magazynu archiwalnego razem z aktami z referendum ludowego przeprowadzonego w dniu 30 czerwca 1946 r., aktami Biura Skarg i Zażaleń KRP oraz kartoteką skarg, stanowiącą jedyny środek ewidencji. Te ostatnie materiały miały być przeniesione do właściwego magazynu z chwilą uzyskania wolnego miejsca na półkach. Archiwum Akt Nowych zaleciło także prace porządkowo--ewidencyjne, polegające na przeprowadzeniu skontrum akt Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952 i ułożeniu paczek w kolejności numerów, z równoczesnym usunięciem z akt części metalowych (spinaczy). Poleciło też zabezpieczenie kartoteki Biura Skarg i Zażaleń oraz akt referendum ludowego z 1946 r. poprzez ułożenie ich na półkach, a także sporzą-dzenie ewidencji materiałów historycznych z referendum ludowego. Lista zaleceń była tak długa, że nawet przy dobrych chęciach wypełnienie wszystkich punktów wymagało duże-go wkładu pracy rozłożonego w czasie.

Z notatki sporządzonej 30 września 1957 r. przez B. Zamościka wynika, że wydane przez AAN zalecenia były omawiane z dyrektorami Kancelarii Rady Państwa, odpowie-dzialnymi za poruszone w nich sprawy. Częściową realizację zaleceń potwierdził B. Za-mościk w piśmie z 31 maja 1958 r. skierowanym do Archiwum Akt Nowych. Kolejne etapy ich realizacji odnotowywali w późniejszych protokołach wizytujący Składnicę Akt KRP.

Dotychczasowy zły stan opracowania i zabezpieczania akt w składnicach akt oraz trudności w zakresie ich prawidłowej selekcji skłoniły państwową służbę archiwalną do objęcia nadzorem spraw związanych z funkcjonowaniem registratur. Temu celowi służył przykładowy wykaz akt typowych opracowany i wydany przez NDAP w 1956 r., który pań-stwowa służba archiwalna zalecała instytucjom i urzędom jako wzór do sporządzenia włas-

682 AP RP, KRP, 1105/3, s. 19–20, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 23 IX 1957 r. skierowane do B. Zamościka, dyrektora Biura Organizacji Kancelarii Rady Państwa.


nych wykazów akt. Potwierdzeniem są wydane przez Archiwum Akt Nowych zalecenia po przeprowadzonych wizytacjach 21 i 24 września i 2 października 1959 r.683 Odnotowane w protokołach wizytacji zastrzeżenia odnosiły się do stosowanego w Kancelarii Głównej systemu kancelaryjnego, który rzutował na stan przekazywanych akt do obydwu Składnic KRP (Jawnej i Tajne). Archiwum Akt Nowych w efekcie analizy wyników wizytacji za pierwszoplanowe zadanie uznało przyśpieszenie prac nad projektem wykazu akt Kancelarii Rady Państwa i Sejmu oraz nowelizacją instrukcji kancelaryjnej. Postawiło wymóg, aby opracowany projekt wykazu akt uwzględniał podział akt na kategorie archiwalne A i B. Uzależniło też wprowadzenie ich w życie od uprzedniego uzgodnienia z Naczelną Dyrek-cją Archiwów Państwowych. Oczekiwano, że realizacja tego zalecenia przyniesie efekty w zakresie przestrzegania procedur przy przekazywaniu akt do składnic Kancelarii Rady Państwa. W dalszej kolejności zalecano kontynuację prac porządkowych i ewidencyjnych w obrębie zasobu archiwalnego, których efektem miała być realizacja przepisów Zarządze-nia nr 19 Prezesa Rady Ministrów z 11 lutego 1959 r. w sprawie gospodarki makulaturą oraz zwiększanie wykorzystania tego surowca dla przemysłu papierniczego684. Analogicznie jak poprzednio, o częściowym wykonaniu zleceń pokontrolnych sygnalizowały pisma J. Ko-ziarskiego, naczelnika Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa z 23 kwietnia 1960 r.685

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych wspierała podejmowane przez Archiwum Akt Nowych działania w zakresie nadzoru. Brak widocznych postępów w przygotowa-niu przez Kancelarię Rady Państwa i Kancelarię Sejmu projektów wykazów akt zmusił Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych do podjęcia interwencji, zarówno telefonicz-nych, jak i korespondencyjnych, w sprawie przyśpieszenia prac nad projektami wykazów akt w obydwu kancelariach. W latach 1960–1962 przedstawiciele NDAP odbyli 6 rozmów telefonicznych w sprawie przepisów kancelaryjnych, a naczelny dyrektor skierował do Kancelarii Rady Państwa 4 pisma ponaglające. Archiwum Akt Nowych przeprowadziło 18 maja 1962 r. wizytację Składnicy Akt. Wyniki wizytacji potwierdziły częściowe wyko-nanie wydanych zaleceń. Zalecenia, których realizacji nie podjęto, dotyczyły przygotowa-nia wniosków na brakowanie akt, co wiązało się z regularnym oddelegowywaniem pracow-ników składnicy akt do prac kancelaryjnych. Kierowane do Kancelarii Rady Państwa po 1962 r. zalecenia powizytacyjne były powtórzeniem wcześniej wydanych. Główny nacisk kładziono w nich jednak na opracowanie instrukcji kancelaryjnej, wykazu akt i instrukcji o prowadzeniu archiwum zakładowego686.

Przedłożone w wyniku interwencji Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych przy piśmie z 22 sierpnia 1962 r. wykazy akt Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu nie

683 AAN, AZ, 58/88, s. 205, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 30 X 1959 r. skierowane do Kan-celarii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizytacyjnych.

684 MP 1959, nr 19, poz. 82.685 AP RP, KRP, 1105/3, s. 2 –24. 686 Tamże, 1105/3 s. 217–218, Pisma B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 5 i 11 XII 1963 r. skierowane do

Kancelarii Rady Państwa oraz Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w sprawie zaleceń powizytacyjnych, por. też. 1105/3, s. 59, Zapytanie B. Skrzeszewskiej z 13 VIII 1966 r. skierowane do H. Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa, ministra w sprawie terminu przedłożenia projektu przepisów kancelaryjnych oraz przekazania akt Krajowej Rady Narodowej.


spełniały wymogów pod względem zarówno konstrukcji, jak i prawidłowej, rzeczowej kla-syfikacji akt. Były one jedynie spisami teczek aktowych, prowadzonych w wyżej wymie-nionych Kancelariach. Henryk Altman w piśmie z 27 października 1962 r. skierowanym do Archiwum Akt Nowych, polecającym przeprowadzenie ekspertyzy akt, zwracał uwagę, że szereg haseł w wykazach akt sformułowano wieloznacznie lub zbyt ogólnikowo (np. różne, inne, korespondencja, sprawy)687. Jego zdaniem, niektóre hasła ujęto znów podmiotowo, bez rzeczowego określenia materiałów wchodzących do danych teczek aktowych. Brako-wało w nich też wskazania komórki macierzystej przy każdej klasie końcowej wykazu akt, powołanej do ostatecznego opracowania danego rodzaju spraw i przechowywania całości materiałów danej sprawy. Przytoczone powyżej mankamenty były przeszkodą w uzgodnie-niu przedłożonych projektów przepisów kancelaryjnych z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych. Podjęcie ostatecznej decyzji w tej kwestii Naczelna Dyrekcja uzależniła od wyniku ekspertyzy akt w Kancelarii Rady Państwa, której przeprowadzenie zleciła Archi-wum Akt Nowych, powiadamiając o tym równocześnie Biuro Organizacyjne Kancelarii Rady Państwa. Ekspertyzę archiwalną przeprowadziła M. Tarakanowska 28 stycznia i 1 lu-tego 1963 r.688 Wyniki ekspertyzy odnotowała w sprawozdaniu przesłanym do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Potwierdziły one, że przedłożone projekty wykazów akt traktowano jako tymczasowe. Kancelaria Rady Państwa i Kancelaria Sejmu zamierzały wprowadzić strukturalne wykazy akt z jednolitą częścią dla wszystkich komórek organi-zacyjnych. W tym celu Kancelaria Rady Państwa opracowała projekt podziału czynności, jednak prace nad projektem wykazu akt zostały wstrzymane z powodu choroby pracowni-ka, odpowiedzialnego za jego przygotowanie. W trakcie ekspertyzy wyjaśniono budzącą wątpliwości kategorię archiwalną B, nadaną większości haseł, ujętych w projekcie wykazu akt KRP. Okazało się, że wszystkie problemy ujęte w hasłach wykazu akt zakwalifikowa-nych do kategorii B, znajdują pełne odzwierciedlenie w protokołach z posiedzeń Rady Państwa, sejmu i Komisji Sejmowych oraz uchwałach, które gromadzone były w opraw-nych księgach złożonych w pancernych szafach. Na materiały, potraktowane w wykazach akt jako pomocnicze, składały się akta nadesłane przez urzędy do wiadomości Kancelarii. Wyniki ekspertyzy potwierdziły też słuszność zastrzeżeń do haseł zbyt ogólnych lub haseł typu „różne”, „sprawy bez numeru”, ponieważ sprawiały one duże trudności przy przeka-zywaniu akt do składnicy. Porządkowaniem tych akt pracownicy przekazujących komórek organizacyjnych obarczali kierownika Archiwum KRP. W ocenie autorki notatki z eksper-tyzy najsprawniej działała kancelaria Biura Prawnego i kancelaria Biura Rad Narodowych, które zgodnie ze swoimi wykazami, przygotowując akta do przekazania do Archiwum, umieszczały na teczkach pełny opis i sporządzały spis spraw złożonych w teczkach.

Odnotowane w notatce z ekspertyzy błędy i nieprawidłowości, analogicznie jak wydane zalecenia powizytacyjne, spotkały się z nieprzychylnym przyjęciem wśród pracowników Biura Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa. Potwierdzeniem jest informacja Zbignie-wa Krawczyka, dyrektora Biura Organizacyjnego, zawarta w piśmie z 15 sierpnia 1964 r.

687 Tamże, 1105/3, s. 37, Pismo H. Altmana, naczelnego dyrektora z 27 X 1962 r. skierowane do Archiwum Akt Nowych w sprawie wykazów akt Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu.

688 NDAP, AZ, Dział Metodyczny, 9/10, brak paginacji.


skierowanym do Archiwum Akt Nowych689, zwracającym protokół wizytacji Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa, przeprowadzonej 31 października 1963 r. przez przedsta-wiciela AAN690. Autor korespondencji informuje o stanowisku odmiennym wobec spraw omówionych w protokole, które stało się powodem odmowy podpisania protokołu wizyta-cji przez przedstawiciela Wydziału Ogólnego. Zarzewiem kontrowersji była obowiązująca od 1 stycznia 1949 r. w Kancelarii Rady Państwa instrukcja kancelaryjna, wprowadzona zarządzeniem szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa. Au-tor pisma zarzucał AAN subiektywizm w ocenie organizacji funkcjonowania biurowości w poszczególnych biurach KRP, a zwłaszcza stosowanych normatywów kancelaryjnych. W polemice z oceną odnotowaną w protokole wizytacji przekonywał, że Instrukcja kance-laryjna Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z 22 grudnia 1948 r. została opracowana przez kompetentny zespół fachowców i posiada walory wymagane dla tego rodzaju opracowania. Wprawdzie przyznawał rację poglądowi, że niektóre sformuło-wania i rozwiązania w niej zastosowane mogą być dyskusyjne, jednak stał na stanowisku, że konsekwentne stosowanie tej instrukcji może zapewnić w każdej instytucji typu admi-nistracyjnego porządek w zakresie obiegu korespondencji, jej ewidencji i przechowywaniu dokumentów. Oświadczył jednocześnie, że Biuro Organizacyjne KRP nie zamierza przy-stępować do opracowania nowej instrukcji kancelaryjnej.

Stanowisko Zbigniewa Krawczyka wyrażone w piśmie skierowanym do Archiwum Akt Nowych stało w sprzeczności z zapewnieniem Jana Koziarskiego, naczelnika Wydziału Ogólnego, dotyczącym opracowania instrukcji kancelaryjnej i nowego wykazu akt, odno-towanym w piśmie z 13 lipca 1963 r., skierowanym do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pań-stwowych. Pikanterii dodaje fakt, że pismo to zostało zredagowane po rozmowach przepro-wadzonych w Kancelarii Rady Państwa przez przedstawiciela Archiwum Akt Nowych (na zlecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych) w obecności dyrektora Biura Orga-nizacyjnego, naczelnika Wydziału Ogólnego i kierownika Archiwum KRP. Z udzielonych w trakcie rozmów informacji wynikało też, że Kancelaria Rady Państwa poczyniła pewne kroki w tym kierunku, opracowując projekt szczegółowego podziału czynności, który ro-zesłano komórkom organizacyjnym do zaopiniowania. W świetle powyższego Archiwum Akt Nowych miało prawo sądzić, że Kancelaria Rady Państwa docenia sprawę regulacji procedur w pracy kancelaryjnej i analogicznie, jak przez inne urzędy centralne, będzie kontynuowała rozpoczęte prace. Niezrozumiałe wydaje się wręcz kwestionowanie przez dyrektora Biura użytych w protokole wizytacji stwierdzeń, że J. Koziarski, naczelnik Wy-działu Ogólnego, podjął zobowiązanie, że „Kancelaria Rady Państwa przystąpi w 1964 r. do opracowania jednolitego wykazu akt i wprowadzi go w życie w 1965 r.”.

Kolejny zarzut Zbigniewa Krawczyka dotyczył tej części protokołu wizytacji, w której jego autorka oceniała dotychczas stosowane w Kancelarii Rady Państwa wykazy akt. Jego

689 Tamże, 1105/3, s. 48–49, Pismo Z. Krawczyka, dyrektora Biura Organizacji z 15 VIII 1964 r. w sprawie odmowy podpisania protokołu wizytacji przeprowadzonej 31 X 1963 r. skierowane do AAN, por. też AAN, AZ , 58/91, t. 4: Protokół z wizytacji w Kancelarii Rady Państwa.

690 AP RP, KRP, 1105/3, s. 41–42, Protokół wizytacji składnicy akt przeprowadzonej 31 X 1963 r. przez M. Tarakanowską.


zastrzeżenia dotyczyły opinii wizytatora o wykazach akt, którymi posługiwały się komórki organizacyjne Kancelarii Rady Państwa. Twierdził, że są one opracowane na takim samym poziomie, jak wykaz akt Biura Prawnego, który wizytator ocenił jako prawidłowy i ściśle stosowany w praktyce. Pismo kończyło się zapowiedzią podjęcia przez Biuro Organiza-cyjne prac nad ulepszeniem wykazów akt stosowanych w biurach oraz sygnałem, że roz-ważana jest również kwestia ujednolicenia wykazów akt poszczególnych komórek orga-nizacyjnych Kancelarii Rady Państwa. Inicjatywa ta miała być konsultowana z Archiwum Akt Nowych, jednakże protokół wizytacji odesłano bez podpisu naczelnika nadzorującego bezpośrednio pracę archiwum zakładowego.

Zarzuty Z. Krawczyka odpierała Bronisława Skrzeszewska, dyrektor AAN. W spro-stowaniu z 26 września 1964 r., skierowanym do Kancelarii Rady Państwa przedstawiła argumenty, które motywowały postawę AAN zajętą wobec nieuregulowanych spraw nor-matywów kancelaryjnych w Kancelarii Rady Państwa691. Jednym z nich było wprowadze-nie w życie wykazu akt w Biurze Rad Narodowych bez uzgodnienia z AAN, co więcej, z pominięciem uwag zgłoszonych przez jego pracownika podczas konsultacji, co odbiło się niekorzystnie na sposobie opracowania. Zwróciła też uwagę na skutki stosowanych praktyk, których przejawem były zaległości w uporządkowaniu zasobu archiwalnego Kan-celarii Rady Państwa. Zgłosiła zastrzeżenia do stosowanego w KRP trybu wprowadzania przepisów kancelaryjnych. Zaleciła wyłonienie specjalnej komisji, której głównym zada-niem byłoby kontynuowanie prac nad projektami wykazów akt i dążenie do ich ujednoli-cenia. Zaproponowała przyjęcie jednolitego systemu oznaczania akt. Zdaniem AAN na-jodpowiedniejszym systemem był wówczas strukturalno-rzeczowy podział akt, z jednolitą częścią dla spraw powtarzających się we wszystkich komórkach organizacyjnych.

Wizytacje przeprowadzane w nadzorowanych organach władzy państwowej nie były je-dyną formą współpracy obydwu urzędów. Poza kontaktami wynikającymi z rocznych pla-nów pracy organu nadzorczego odbywały się spotkania dyrektora Archiwum Akt Nowych z dyrektorem Biura Organizacyjnego, poświęcone omówieniu trudnych do rozwiązania przez każdy z urzędów problemów. Potwierdzeniem tej formy kontaktów jest zachowana korespondencja, w której każda ze stron powołuje się na ustalenia podjęte w czasie wspól-nych spotkań, jednak interpretacja przyjętych ustaleń nie jest pozbawiona subiektywizmu, co prowadziło do licznych konfliktów. Z korespondencji AAN prowadzonej z NDAP i KRP wynika, że takie spotkania miały miejsce w dniach 14 listopada 1964 r. i 4 listopada 1966 r.

Przedłużające się prace nad przygotowaniem projektów przepisów kancelaryjnych pro-wadzone w Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu były powodem do przeprowadze-nia przez Marię Tarakanowską 22 września 1966 r. ekspertyzy dotyczącej sytuacji w za-kresie zabezpieczenia zasobu aktowego w Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu. Wyniki ekspertyzy potwierdziły, że Kancelaria Rady Państwa opracowała projekt instruk-cji kancelaryjnej, który nie został wprowadzony jako obowiązujący. Poszczególne Biura Kancelarii Rady Państwa posługiwały się także w pracy biurowej tymczasowymi wykaza-mi akt i stosowały je w drodze eksperymentu. Odpowiedzialne w Kancelarii Rady Państwa za obieg korespondencji Biuro Organizacyjne ten stan rzeczy uzasadniało trudnościami

691 Tamże, 1105/3, s. 50–51.


w nawiązaniu kontaktów z sekretariatami zastępców przewodniczącego Rady Państwa, dla których nie zdołano opracować rzeczowego podziału akt.

Archiwum Akt Nowych proponowało wówczas podział pracy nad uregulowaniem kwe-stii przepisów kancelaryjnych na dwa etapy. Zalecało pierwszy etap prac ograniczyć do opracowania na bazie istniejących już wykazów akt jednolitego wykazu akt dla biur Kan-celarii Rady Państwa, w drugim etapie przystąpić do opracowania rzeczowego wykazu akt dla Gabinetu Przewodniczącego, sekretariatów zastępców przewodniczącego i szefa Kancelarii Rady Państwa. Trudności w opracowaniu tego drugiego wykazu akt wynikały z faktu, że zastępcy przewodniczącego Rady Państwa, poza działalnością wypływającą z pełnionej przez nich funkcji, zajmowali się działalnością polityczną, społeczną czy też naukową, np. prof. Oskar Lange, którego spuściznę z lat 1956–1964 podzielono na akta dotyczące pracy naukowo-badawczej oraz akta dotyczące pełnionej funkcji. Akta ściśle związane z jego działalnością naukowo-badawczą przekazano do Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, a pozostałe akta, w liczbie 4 teczek, przejęło Archiwum KRP.

Kontrolująca zwróciła też uwagę na duże zaległości w porządkowaniu akt zespołów zamkniętych, m.in. Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947, któ-rych przekazania do AAN odmówiła Kancelaria Rady Państwa w 1962 r., zasłaniając się umieszczoną na aktach klauzulą „ściśle tajne”. Akta te były jednakże udostępniane osobom z zewnątrz, a co gorsza – zmikrofilmowano protokoły posiedzeń Prezydium i plenarnych KRN i przekazano do Zakładu Historii Partii KC PZPR. Zaległości w porządkowaniu zaso-bu archiwalnego były skutkiem braku stałej, wykwalifikowanej obsady kadrowej w archi-wum. Pracami tej komórki organizacyjnej w KRP kierowała Henryka Czarnak, kierownik Kancelarii Tajnej i Archiwum. Obarczona licznymi obowiązkami archiwistka niewiele cza-su mogła poświęcać na czasochłonne prace porządkowe w zasobie archiwum. Uzyskane przez Marię Tarakanowską informacje potwierdził Zbigniew Krawczyk, dyrektor Biura Or-ganizacyjnego w piśmie z 27 września 1966 r., przesłanym do Archiwum Akt Nowych692.

Utrzymujący się nadal brak wyników w pracy nad przygotowaniem projektu wykazu akt Kancelarii Rady Państwa w celu uzgodnienia go z państwowa służbą archiwalną, mimo licznych interwencji ze strony Archiwum Akt Nowych, był powodem sarkastycznego wy-stąpienia Bronisławy Skrzeszewskiej, dyrektora AAN, zawartego w piśmie z 5 stycznia 1968 r. skierowanym do ministra Henryka Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa693. Jego autorka narzekała, że Kancelaria Rady Państwa nie współpracuje z państwową służbą ar-chiwalną. Przesyłane od kilku lat przez AAN zalecenia są bezskuteczne. Kancelaria Rady Państwa utrudnia w ten sposób wykonanie statutowych obowiązków nałożonych na Ar-chiwum Akt Nowych oraz nie wypełnia postanowienia zawartego w § 8 ust. 1 Rozporzą-dzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego, które mówi, „że właściwi ministrowie (kierownicy urzędów centralnych) w porozumieniu z Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych określą organizację i zakres działania składnic akt w podległych im jednostkach, terminy i sposób przechowywania materiałów archiwalnych, tryb udostępniania ich osobom zainteresowanym oraz tryb przekazywania

692 Tamże, 1105/3, s. 60–61. 693 Tamże, 1105/3, s. 66.


archiwom państwowym materiałów archiwalnych, jak również brakowania materiałów niepodlegających przekazaniu”694. Ostatnia uwaga w tej wypowiedzi dotyczyła zatrudnie-nia na stałe w Archiwum Kancelarii Rady Państwa wykwalifikowanego pracownika, od-powiedzialnego za opracowanie akt przechowywanych w archiwum. Informacje zawarte w przesłanej korespondencji były przedmiotem szczegółowej analizy kierownictwa Biura Organizacyjnego KRP, co potwierdza zachowany koncept odpowiedzi695. Kancelaria Rady Państwa nie przesłała jednak pisma do Archiwum Akt Nowych, być może dlatego, że Bro-nisława Skrzeszewska przestała być wkrótce dyrektorem Archiwum Akt Nowych.

Punktem zwrotnym w kontaktach Archiwum Akt Nowych z Kancelarią Rady Państwa była zmiana na stanowisku dyrektora Archiwum Akt Nowych. Mieczysław Motas, po obję-ciu funkcji dyrektora, wprowadził nową strategię w postępowaniu z naczelnymi organami państwa. Kancelaria Rady Państwa także wprowadziła zmiany w dotychczasowej orga-nizacji. W jej wyniku Wydział Ogólny wraz Kancelarią Tajną i Archiwum został włączo-ny w strukturę organizacyjną Biura Prawno-Organizacyjnego, którego dyrektorem został dr Stanisław Gebert.

Kolejne pisma w tej sprawie z 20 października i 11 listopada 1970 r., których współ-autorem był Mieczysław Motas, były skierowane do Stanisława Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego696. Dyrektor Akt Nowych w korespondencji pozbawionej sarka-stycznych uwag, ale nawiązującej w swej treści do wcześniejszych pism kierowanych do władz Kancelarii Rady Państwa, zwracał uwagę na zaniedbania w zakresie organizacji prac kancelaryjnych. W uzasadnieniu żądań stawianych wobec Kancelarii Rady Państwa ekspo-nował brak instrukcji kancelaryjnej i jednolitego wykazu akt, uzgodnionych z państwową służbą archiwalną. Niedostatki w zakresie obowiązujących procedur w obiegu korespon-dencji w Kancelarii Rady Państwa oraz w klasyfikacji i kwalifikacji archiwalnej utrudniały w poważnym stopniu prawidłowe przekazywanie akt z registratur do archiwum KRP. Stwa-rzały także poważne trudności archiwistom w trakcie przeprowadzania czynności brako-wania akt w samym archiwum, co z kolei sprzyjało powstawaniu wieloletnich zaległości, których personel archiwum nadrabiać nie zdołał. W konkluzji pisma jego autor zalecał po-nowne opracowanie przepisów kancelaryjnych i archiwalnych oraz ich uzgodnienie z pań-stwową służbą archiwalną, wyznaczając termin do 31 października 1971 r. Korespondencja zawierała też wskazówki metodyczne pomocne przy opracowywaniu przepisów kancela-ryjno-archiwalnych, których wzorce mieściły się w Zarządzeniu Ministra Szkolnictwa Wyższego z 9 kwietnia 1963 r. w sprawie podziału materiałów archiwalnych na kategorie i ustalenia terminów ich przechowywania697 oraz w broszurze Krzysztofa Radczuka opub-

694 DzU 1957, nr 12, poz. 66 i z 1959, nr 2, poz. 12. 695 AP RP, KRP, 1105/3, s. 67. 696 AAN, AZ, 58/88, s. 236–238, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN z 11 XI 1970 r. skierowane do

S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w sprawie realizacji zaleceń powizytacyjnych, por. też sygn. 58/88, s. 25–26, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN z 20 X 1970 r. skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa w sprawie zaleceń powizy-tacyjnych dotyczących przechowywania tajnych i poufnych akt Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa.

697 MP 1963, nr 37, poz. 184.


likowanej w 1970 r. Instrukcja o organizacji i zakresie działania archiwów zakładowych698. Kolejne punkty zaleceń zobowiązywały Kancelarię Rady Państwa do uporządkowania akt Biura Prezydialnego KRN, oprawy stenogramów posiedzeń plenarnych KRN i przekazania tych akt do końca 1972 r. do Archiwum Akt Nowych. Analogiczne zalecenie odnosiło się do akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952, któ-re w perspektywie pięciolecia (1971–1975) miała Kancelaria Rady Państwa uporządkować i przekazać do AAN w terminie do końca 1975 r. W powyższej korespondencji Archiwum Akt Nowych, dostrzegając ogrom prac, oferowało pomoc w wyegzekwowaniu od Kance-larii Sejmu jednego pracownika do pomocy w porządkowaniu akt Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952 oraz w rozwiązaniu kwestii brakujących przepisów kancelaryjno-archi-walnych w Kancelarii Sejmu.

Dla Archiwum Akt Nowych zgłoszona propozycja wiązała się z koniecznością nawią-zania kontaktów z Kancelarią Sejmu w celu uzgodnienia terminu opracowania jej prze-pisów kancelaryjnych. Archiwum Akt Nowych obietnicę spełniło. Potwierdzeniem było pismo Mieczysława Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 14 października 1971 r. w sprawie zaleceń pokontrolnych, skierowane do Wojciecha Popkowskiego, dyrektora Biura Prac Sejmowych699. W przesłanej korespondencji, powołując się na wyniki przepro-wadzonej wizytacji w Archiwum Kancelarii Rady Państwa, Motas informował o błędach w rejestracji pism popełnionych w Kancelarii Sejmu i występujących nieprawidłowościach w archiwizacji akt przekazywanych przez Kancelarię Sejmu do Archiwum KRP. W wyda-nych zaleceniach zobowiązał Kancelarię Sejmu do opracowania przepisów kancelaryjnych, m.in. instrukcji kancelaryjnej oraz jednolitego wykazu akt i uzgodnienia ich z Archiwum Akt Nowych w terminie do 30 czerwca 1972 r., a następnie do wprowadzenia ich w życie odpowiednim zarządzeniem, po uprzednim przeszkoleniu personelu kancelaryjnego. Jako przepisy wzorcowe do opracowania własnych zalecił zastosowanie ramowej instrukcji kan-celaryjnej wydanej przez Zakład Organizacji i Techniki Pracy Biurowej przy Ministerstwie Finansów700 oraz, podobnie jak w przypadku normatywów kancelaryjnych Kancelarii Rady Państwa, przykładowego wykazu akt typowych, wprowadzonego Zarządzeniem Ministra Szkolnictwa Wyższego z 9 kwietnia 1963 r. w sprawie podziału materiałów archiwalnych na kategorie i ustalenia terminów ich przechowywania. Analogiczne wytyczne – jak w przypad-ku Kancelarii Rady Państwa – odnosiły się do Kancelarii Sejmu i dotyczyły kwestii uporząd-kowania akt przechowywanych w Archiwum Kancelarii Rady Państwa po poprzednikach, tj. Krajowej Radzie Narodowej z lat 1944–1947 oraz Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP z lat 1947–1952. Prace porządkowe polegać miały na przekwalifikowaniu akt kategorii B, których okres przechowywania upłynął, prawidłowym opisaniu jednostek archiwalnych

698 Zob. też Wzorcowa instrukcja w sprawie organizacji i zakresu działania składnic akt, zwanych ar-chiwami zakładowymi opracowana przez NDAP i udostępniana przy opracowywaniu instrukcji resortowych, branżowych i zakładowych, [w:] Dokumentacja w zakładzie pracy..., s. 113–119.

699 AAN AZ, 58/88, brak paginacji, Pismo M. Motasa – dyrektora AAN z 14 X 1971 r. w sprawie zaleceń pokontrolnych, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole.

700 Tamże, brak paginacji, Ramowa instrukcja kancelaryjna wydana przez Zakład Organizacji i Techniki Pracy Biurowej przy Ministerstwie Finansów, teczka: Organizacja obiegu dokumentów, 1964 r.


(teczek) i ponownym sporządzeniu dla nich ewidencji, zgodnej z zasadami określonymi w Zarządzeniu nr 18 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 13 sierpnia 1958 r. w sprawie zasad przekazywania materiałów archiwalnych do archiwów państwowych701. Archiwum Akt Nowych określiło terminy przekazywania akt zespołów zamkniętych, tj. akt Krajowej Rady Narodowej, najpóźniej do końca 1972 r., a akt Kancelarii Sejmu Ustawo-dawczego najpóźniej do końca 1975 r. Kolejny punkt zaleceń zobowiązywał Kancelarię Sejmu do wyznaczenia wykwalifikowanego pracownika Kancelarii Sejmu do porządkowa-nia akt przechowywanych w Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Ostatni punkt zaleceń domagał się od Kancelarii Sejmu wstrzymania kasacji nagrań dźwiękowych sesji sejmu. Był on reakcją Archiwum Akt Nowych na stosowaną w Kancelarii Sejmu praktykę, pole-gającą na likwidacji zapisów nagrań dźwiękowych po ich wykorzystaniu do opracowania stenogramu. Nagrania dźwiękowe kasowano w oparciu o zapisy art. 45 Regulaminu Sejmu PRL, który stanowił, że „z każdego posiedzenia sejmu sporządza się protokół i stenogram, które stanowią urzędowe stwierdzenie przebiegu obrad”702. W Kancelarii Sejmu utrwaliło się przekonanie, że skoro Regulamin Sejmu uznaje wyłącznie protokoły i stenogramy jako urzędowe stwierdzenie przebiegu obrad, to zapis dźwiękowy można niszczyć. Taki pogląd był sprzeczny – zdaniem AAN – z przepisami Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie pań-stwowego zasobu archiwalnego. Przytoczone z Regulaminu Sejmu stwierdzenie nie zwal-niało Kancelarii Sejmu od obowiązku traktowania nagrań dźwiękowych jako materiałów archiwalnych. Zgodnie bowiem z § 2 ww. Rozporządzenia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. „przez materiały archiwalne rozumiano wszelkiego rodzaju akta, dokumenty, księgi, korespondencję, dokumentację finansową, techniczną i statystyczną, mapy i plany – nieza-leżnie od techniki ich wykonania (rękopisy, maszynopisy, druki) – oraz fotografie, filmy, nagrania dźwiękowe i inną dokumentację utrwaloną sposobem mechanicznym”. Z przyto-czonej definicji materiałów archiwalnych wynika, iż likwidacja bez zezwolenia właściwego archiwum państwowego nagranych tekstów wystąpień zapisanych na taśmie magnetofono-wej, uznanych w świetle przepisów prawa za dokumenty, była zabroniona. Archiwum Akt Nowych zwracało uwagę na dodatkowe walory nagrań dźwiękowych, w porównaniu z do-kumentami pisanymi, które kwalifikowały je do rzędu ważnych źródeł historycznych. W tej grupie dokumentów znalazły się nagrania rejestrujące wypowiedzi wybitnych mężów sta-nu, działaczy państwowych i społecznych, przemawiających na posiedzeniach Sejmu PRL. W odpowiedzi na monit AAN o przesłanie informacji dotyczącej stopnia wykonania zaleceń pokontrolnych Wojciech Popkowski, dyrektor Biura Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu, ko-munikował, że trwają prace nad projektami instrukcji kancelaryjnej i wykazu akt Kancelarii Sejmu, nie zobowiązując się do dotrzymania terminu703. Podobnie postąpił w przypadku

701 Dokumentacja w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwalne. Stan prawny na dzień 31 XII 1973 r. oprac. K. Radczuk, NDAP Warszawa 1975, s. 50–51.

702 Po raz pierwszy zapis ten pojawił się w Regulaminie Sejmu PRL uchwalonym 1 III 1957 r. Spis posłów na Sejm i Regulamin Sejmu PRL, Warszawa 1957, s. 159.

703 AAN, AZ, 58/88, brak paginacji, Odpowiedź W. Popkowskiego, dyrektora Biura Prac Sejmowych z 10 II 1973 r. na zalecenia pokontrolne skierowana do dr M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych.


pozostałych zaleceń. W sprawie oddelegowania pracownika Kancelarii Sejmu do porządko-wania akt w Archiwum KRP oświadczył, że Archiwum Kancelarii Rady Państwa otrzymało dodatkowego pracownika. Jedyna konkretna odpowiedź dotyczyła nagrań dźwiękowych, których kasację według oświadczenia dyrektora W. Popkowskiego wstrzymano.

Stanowisko Archiwum Akt Nowych w sprawie postępowania z nagraniami dźwięko-wymi z posiedzeń sejmowych przesłane do Kancelarii Sejmu odniosło skutek. Prezydium Sejmu przyjęło Uchwałę nr 5 z 28 września 1972 r. w sprawie przechowywania nagrań dźwiękowych z posiedzeń sejmu704. W świetle jej zapisów nagrania dźwiękowe z po-siedzeń sejmu przechowywane były w całości przez okres sześciu miesięcy, po tym zaś okresie nagrania dźwiękowe o znaczeniu historycznym wchodziły w skład państwowego zasobu archiwalnego. Powyższa uchwała zobowiązała szefa Kancelarii Sejmu do określe-nia trybu i kryteriów, według których następowało wydzielanie nagrań dźwiękowych do materiałów archiwalnych o trwałym znaczeniu historycznym oraz zasad przechowywania tych nagrań. Szef Kancelarii Sejmu, realizując zobowiązanie wynikające z zapisu w § 2 uchwały nr 5, przygotował projekt zarządzenia w sprawie przechowywania nagrań dźwię-kowych z posiedzeń sejmu oraz kryteria ich wyboru do materiałów o trwałym znaczeniu historycznym. Powyższe projekty W. Popkowski, dyrektor Biura Prac Sejmowych Kance-larii Sejmu, przesłał przy piśmie z 18 października 1972 r. do Archiwum Akt Nowych i do Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie w celu ich uzgodnienia705. Obydwa Archiwa nie zgłaszały zastrzeżeń co do treści projektu zarządzenia szefa Kancelarii Sejmu, z wyjątkiem zapisu w § 4 projektu zarządzenia, mówiącego o dziesięcioletnim okresie przechowywania w Archiwum KRP taśm z nagraniami dźwiękowymi z posiedzeń sejmu. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej zaproponowało zmianę zapisu w § 4 projektu za-rządzenia, polegającą na skróceniu okresu przechowywania nagrań dźwiękowych w Archi-wum KRP do pięciu lat. Wyraziły też akceptację kryteriów wyboru nagrań dźwiękowych do trwałego przechowywania706. Wyrażone w przesłanym piśmie stanowisko Archiwum Akt Nowych i Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w sprawie nagrań dźwiękowych nie zamknęło procedury uzgadniania projektu zarządzenia. W dniu 13 lutego 1973 r. od-była się jeszcze rozmowa M. Tarakanowskiej z W. Popkowskim, dyrektorem Biura Prac Sejmowych i doc. Andrzejem Gwiżdżem, dyrektorem Biura Prawnego Kancelarii Sejmu, w sprawie uwag zgłoszonych do projektu zarządzenia szefa Kancelarii Sejmu707. Rozmów-cy wyrazili życzenie, aby uzgodnione z AAN kryteria kwalifikacji nagrań uprawniały ich

704 AS RP, Biuro Prac Sejmowych, brak sygn., brak paginacji, Uchwała nr 5 Prezydium Sejmu z 28 IX 1972 r. w sprawie przechowywania nagrań dźwiękowych z posiedzeń sejmu.

705 AAN, AZ, brak sygn., brak paginacji, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole, Pismo W. Popkowskiego, dyrektora Biura Prac Sejmowych w sprawie uzgodnienia projektów Zarządzenia Szefa Kan-celarii Sejmu skierowane do AAN i ADM.

706 Tamże, brak sygn., paginacji brak, Pismo Elżbiety Paszkowskiej, dyrektora Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie z 14 XII 1972 r. skierowane do Archiwum Akt Nowych.

707 Tamże, brak sygn., brak paginacji, Notatka służbowa M. Tarakanowskiej z rozmowy w dniu 13 II 1973 r. z W. Popkowskim, dyrektorem Biura Prac Sejmowych i doc. A. Gwiżdżem, szefem Kancelarii Sejmu w związku ze zgłoszonymi przez AAN i ADM uwagami do projektu zarządzenia szefa Kancelarii Sejmu w sprawie przechowy-wania nagrań dźwiękowych z posiedzeń sejmu, teczka: Organizacja przepisy kancelaryjne i archiwalne.


komisję do sporządzania listy nagrań zakwalifikowanych do kategorii A, bez konieczności każdorazowego zasięgania opinii właściwego archiwum państwowego, co automatycznie stanowiłoby podstawę do likwidacji pozostałych nagrań dźwiękowych bez stosowania do-datkowych procedur. Drugie życzenie Kancelarii Sejmu dotyczyło akceptacji projektu za-rządzenia szefa Kancelarii Sejmu przez naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych, po uprzednim zaopiniowaniu go przez AAN.

Naczelny dyrektor Archiwów Państwowych nadesłany projekt zarządzenia uznał za wstępnie uzgodniony. W piśmie z 29 marca 1973 r. skierowanym do Kazimierza Świtały, szefa Kancelarii Sejmu, zażądał dodatkowych wyjaśnień708. Po wypełnieniu wszystkich warunków szef Kancelarii Sejmu wydał 20 lipca 1973 r. zarządzenie709. Normatyw pod-trzymał ustalenia zawarte w Uchwale Prezydium Sejmu z 28 września 1972 r. Odpowie-dzialnością za przechowywanie przez okres sześciu miesięcy w Biurze Prac Sejmowych nagrań dźwiękowych i ich konserwację obciążył naczelnika Wydziału Stenografii i Wy-dawnictw. Biuro Prac Sejmowych zobowiązane było też do prowadzenia ewidencji prze-chowywanych nagrań i do przesyłania raz w roku do właściwego archiwum państwowego spisu nagrań zakwalifikowanych do kat. A.

Zarządzenie określiło także tryb i kryteria wydzielania nagrań dźwiękowych do ma-teriałów o trwałym znaczeniu historycznym. Zgodnie z zapisem § 2 Zarządzenia Szefa Kancelarii Sejmu z 20 lipca 1973 r. w sprawie przechowywania nagrań dźwiękowych z po-siedzeń Sejmu, po upływie sześciu miesięcy od ich wytworzenia, szef Kancelarii Sejmu powoływał spośród jej pracowników komisję, która przeprowadzała czynności związane z wydzieleniem nagrań dźwiękowych do kategorii A. W pracach komisji przewidziany był udział przedstawiciela Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. W wyniku tych czyn-ności komisja sporządzała wniosek o przekwalifikowanie nagrań do kategorii A i przed-kładała szefowi Kancelarii Sejmu do akceptacji. Pozostałe nagrania podlegały likwidacji. Szef Kancelarii Sejmu zobowiązany był do przedstawiania Prezydium Sejmu spisu nagrań przekazanych do Składnicy Akt Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa.

Wydzielone taśmy z nagraniami dźwiękowymi zakwalifikowane do kategorii A przej-mowało Archiwum Kancelarii Rady Państwa i przechowywało je przez okres pięciu lat. W tym okresie odpowiedzialność za przechowywanie i ich konserwację spoczywała na kie-rowniku Kancelarii Tajnej i Archiwum. Po upływie pięciu lat Archiwum Kancelarii Rady Państwa przekazywało nagrania do właściwego archiwum państwowego. Zgodnie z kom-petencjami nagrania te przejmowało Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie.

W załączniku do zarządzenia szefa Kancelarii Sejmu przewidziano następujące kryteria oceny nagrań dźwiękowych do kategorii A:

1. całość nagrań dźwiękowych z pierwszego i drugiego posiedzenia w kadencji,

708 Tamże, brak sygn., brak paginacji, Pismo Leona Chajna, naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych z 29 III 1973 r. w sprawie uzgodnienia projektu zarządzenia dotyczącego przechowywania nagrań dźwiękowych z posiedzeń sejmu skierowane do K. Świtały, szefa Kancelarii Sejmu.

709 Tamże, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie Szefa Kancelarii Sejmu z 20 VII 1973 r. w sprawie przechowywania nagrań dźwiękowych z posiedzeń sejmu, por. też Pismo M. Motasa, dyrektora Akt Nowych z 15 I 1973 r. skierowane do Biura Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu zawiadamiające o zajętym wspólnym stanowisku AAN i ADM w sprawie postępowania z nagraniami dźwiękowymi w Kancelarii Sejmu.


2. całość, względnie fragmenty posiedzeń o szczególnym znaczeniu politycznym (po-siedzenia jubileuszowe, względnie poświęcone obchodom ogólnopaństwowym, po-siedzenia poświęcone uchwalaniu aktów o szczególnym znaczeniu),

3. wystąpienia osób zajmujących naczelne stanowiska polityczne i państwowe, 4. wystąpienia gości zagranicznych zabierających głos na posiedzeniu sejmu, 5. po jednym wystąpieniu w kadencji każdego z przemawiających na plenum sejmu

posłów, członków rządu i przedstawicieli Najwyższej Izby Kontroli. Procedury wynikające z aktu wykonawczego do Uchwały Prezydium Sejmu z 28 wrześ-

nia 1972 r. w sprawie przechowywania nagrań dźwiękowych były w Kancelarii Sejmu sto-sowane. Potwierdzeniem są dwie notatki w sprawie uznania nagrań dźwiękowych z posie-dzeń sejmu za archiwalne (kategoria A). Pierwsza notatka sporządzona 26 kwietnia 1976 r. dotyczyła nagrań z posiedzeń Sejmu VI kadencji w latach 1972–1976710. W wyniku pro-wadzonych czynności związanych z wydzielaniem nagrań dźwiękowych do materiałów (kategoria A) zakwalifikowano następujące nagrania w całości z:

1. pierwszych dwóch posiedzeń sejmu obradujących w dniach 28 i 29 marca 1972 r., poświęconych powołaniu organów sejmu, Rady Państwa, rządu, stwierdzeniu waż-ności wyborów, zmianie regulaminu sejmu,

2. posiedzeń sejmu (dwudziestego pierwszego i dwudziestego szóstego) obradujących w dniach 21 lipca 1974 r. i 9 maja 1975 r., poświęconych trzydziestoleciu PRL oraz trzydziestoleciu zwycięstwa nad faszyzmem,

3. posiedzeń sejmu (trzydziestego pierwszego i trzydziestego drugiego) obradujących w dniach 17 stycznia 1976 r. i 10 lutego 1976 r., poświęconych uchwaleniu ustaw: konstytucyjnej o upływie kadencji rad narodowych stopnia wojewódzkiego, ordy-nacji wyborczej do sejmu i rad narodowych oraz uchwaleniu zmian do Konstytucji PRL (ostatnie posiedzenie),

4. fragmenty posiedzeń o szczególnym znaczeniu, poświęcone uchwaleniu aktów o dużej doniosłości, w liczbie 22 pozycji, dotyczące m. in. Uchwaleniu pięcioletnie-go planu społeczno-gospodarczego rozwoju kraju na lata 1971–1975, ważniejszych ustaw związanych z reformą organów władzy i administracji terenowej, o zmianie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, podejmowania przez sejm uchwał problemo-wych, np. o perspektywicznym programie mieszkaniowym, w sprawie młodzieży, edukacji narodowej, podejmowaniu uchwał w wyniku wystąpień prezesa Rady Mi-nistrów i innych członków Rządu, powoływania Komisji nadzwyczajnej dla przygo-towania projektu ustawy o zmianie Konstytucji,

5. wystąpienia osób zajmujących naczelne stanowiska polityczne i państwowe, 6. po jednym wystąpieniu w kadencji każdego z przemawiających na posiedzeniu sej-

mu posłów, członków rządu i przedstawicieli Najwyższej Izby Kontroli. Druga notatka sporządzona 15 lutego 1980 r. dotyczyła nagrań dźwiękowych z posie-

dzeń Sejmu VII kadencji w latach 1976–1980711. W wyniku prowadzonych czynności zwią-

710 AS RP, KS, brak sygn. s. 116–117, teczka 1, Protokół nr 2 posiedzenia Prezydium Sejmu z 28 IV 1976 r.711 AS RP, KS, brak sygn., s. 303–304, teczka 6, Protokół nr 40 posiedzenia Prezydium Sejmu PRL

z 15 II 1980 r.


zanych z wydzielaniem nagrań dźwiękowych do materiałów (kategorii A) zakwalifikowa-no następujące nagrania z:

1. dwudziestego trzeciego posiedzenia sejmu w dniu 26 kwietnia 1979 r. dotyczące wy-stąpienia posła Tadeusza Hołuja – sprawozdawcy z ramienia Komisji Kultury i Sztu-ki poselskiego projektu ustawy o terenowych funduszach odbudowy zabytków,

2. dwudziestego piątego posiedzenia sejmu w dniu 25 października 1975 r. dotyczącego wystąpienia posła Sylwestra Zawadzkiego, referenta pierwszego czytania poselskie-go projektu ustawy zmieniającej ustawę Kodeks postępowania administracyjnego,

3. dwudziestego ósmego posiedzenia w dniu 31 stycznia 1979 r. (w całości ostatnie posiedzenie w VII kadencji),

4. wystąpieniami osób zajmujących naczelne stanowiska polityczne i państwowe,5. po jednym wystąpieniu w kadencji każdego z przemawiających posłów i członków

rządu. Stanowisko zajęte przez Stanisława Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego

Kancelarii Rady Państwa, w sprawie zaleceń pokontrolnych Archiwum Akt Nowych, było odwrotnością postawy zajętej przez dyrektora Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu. Dyrek-tor Biura Prawno-Organizacyjnego KRP uznał zalecenia za słuszne. W udzielonych od-powiedziach z 30 listopada 1970 r. i z 11 listopada 1971 r. zobowiązał się do dotrzymania wyznaczonych terminów ich realizacji712. Jednocześnie odbiorca korespondencji wykazał się dużą starannością w analizie poszczególnych postulatów.

Był to znaczący krok w kształtowaniu poprawnych kontaktów między współpracują-cymi ze sobą urzędami. Zastosowana w korespondencji dyrektora Archiwum Akt Nowych taktyka okazała się skuteczna. Prowadzona od tego czasu współpraca z Kancelarią Rady Państwa układała się pomyślnie. Potwierdzeniem tego faktu było uzgodnienie w grudniu 1971 r. przepisów kancelaryjno-archiwalnych Kancelarii Rady Państwa i wprowadzenie ich w życie z dniem 1 stycznia 1972 r. Wdrożenie przepisów kancelaryjnych i archiwalnych nie ograniczało kontaktów z Kancelarią Rady Państwa do wizytacji. Pracownicy Archiwum Akt Nowych sprawujący nadzór nad Archiwum Kancelarii Rady Państwa byli angażowani do prowadzenia szkoleń na temat stosowania przepisów kancelaryjnych, a zwłaszcza wy-kazu akt. Uczestnikami tych szkoleń oprócz kadry Archiwum byli pracownicy Kancelarii Ogólnej oraz biur odpowiedzialni za obieg dokumentacji.

Wkrótce w Archiwum Kancelarii Rady Państwa stworzono możliwości podjęcia prac nad przygotowaniem akt Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947 oraz Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952 do przekazania ich do Archiwum Akt Nowych.

Kolejne wizytacje Archiwum Akt Nowych przeprowadzone w latach 1972 i 1975 po-twierdziły realizację większości zaleceń. Nie udało się jednak Archiwum Akt Nowych wyegzekwowanie od Kancelarii Rady Państwa poprawy warunków przechowywania akt

712 AP RP, KRP, 1105/3, s. 79, Odpowiedz dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP z 30 XI 1970 r. w sprawie zaleceń powizytacyjnych skierowana do dr M. Motasa, dyrektora AAN; por. też, 1105/3, s. 80, Odpowiedź dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP z 11 XI 1971 r. w spra-wie zaleceń powizytacyjnych skierowana do dr M. Motasa, dyrektora AAN.


kategorii A, złożonych w piwnicy bez okien, w nieodpowiednich warunkach klimatycz-nych (narażonych na duże wahania temperatury i wilgotności), w zależności od pór roku. W chwili przeprowadzania wizytacji w 1972 r. wilgotność sięgała 90%. Starania Stani-sława Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa, o re-alizację również i tego zalecenia zakończyły się zleceniem w 1972 r. mgr inż. Januszowi Lejmanowi przygotowania opinii o przydatności pomieszczeń w piwnicy łącznika C D III na archiwum Kancelarii Tajnej713. Przedłożona Kancelarii Rady Państwa przez zlecenio-biorcę opinia była negatywna. W świetle obowiązujących przepisów pomieszczenie nie spełniało wymaganych warunków i nie nadawało się na archiwum, zwłaszcza w okresach poza sezonem grzewczym, gdy warunki klimatyczne panujące w magazynie archiwalnym utrudniały w sposób istotny pracę personelu oraz działały w sposób destrukcyjny na prze-chowywane materiały. Opinia ta nie spowodowała jednak zmian w usytuowaniu lokalu archiwum. Była jedynie pretekstem do zasadności formułowania przez Archiwum Akt No-wych kolejnych zaleceń, co jest potwierdzone w piśmie dyrektora Archiwum Akt Nowych z 16 maja 1975 r., jednak identycznie jak wcześniejsze zalecenia i to pozostało bez skutku.

W udzielonej odpowiedzi z 27 maja 1975 r. dyrektor Biura Prawno-Organizacyjnego za-pewniał Archiwum Akt Nowych, że do czasu uzyskania dodatkowego i właściwego pomiesz-czenia na przechowanie akt kategorii A podjęte zostaną zabiegi konserwatorskie zapewniające utrzymanie ich w należytym stanie714. Równocześnie sporządził notatkę służbową dotyczącą potrzeb Archiwum KRP, w której proponował przeprowadzenie porządkowania 100 m.b. akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa z lat 1947–1952 oraz Kancelarii Sejmu Ustawodawczego z lat 1947–1952, w ramach prac zleconych, których koszty oszaco-wał na kwotę 32 400 zł. Zgłoszona inicjatywa zyskała uznanie Rady Państwa, co skutkowało wyasygnowaniem odpowiednich środków finansowych na prace zlecone. Prace porządkowe nad aktami wyżej wymienionych zespołów były wykonywane przez okres pięciu lat, a rozpo-częto je w 1976 r. Potwierdzeniem jest notatka z lustracji przeprowadzonej 29 września 1976 r. w Archiwum Kancelarii Rady Państwa, sporządzona przez Zofię Krupską715.

Za duże osiągnięcie organizacyjne Archiwum Akt Nowych uznało także włączenie pla-nu pracy Archiwum do zbiorczego planu pracy Kancelarii Rady Państwa. Wprowadzona zmiana pozwalała na efektywniejszą współpracę Archiwum z komórkami organizacyjnymi w zakresie przygotowania akt do przekazania do Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

Tymczasem Kancelaria Sejmu, zgodnie z zapowiedzią, opracowała Instrukcję kancela-ryjną Kancelarii Sejmu oraz Jednolity wykaz akt Kancelarii Sejmu i wprowadziła je w ży-cie Zarządzeniem nr 5 Szefa Kancelarii Sejmu z 14 lipca 1976 r. w sprawie instrukcji kan-celaryjnej. Dokonana regulacja w Kancelarii Sejmu – jak się później okazało – odbyła się bez udziału Archiwum Akt Nowych, gdyż wprowadzony normatyw nie był przedmiotem

713 AP RP, KRP, 1105, s. 88–92, Opinia o przydatności pomieszczeń w piwnicach łącznika C D III na archi-wum Kancelarii Tajnej Kancelarii Rady Państwa z 7 VIII 1972 r. sporządzona przez mgr inż. Janusza Lejmana.

714 Tamże, 1105/1, s. 101, Odpowiedź S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego Kancelarii Rady Państwa z 27 V 1975 r. na zalecenia pokontrolne skierowane do M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych.

715 Tamże, 1105 s. 99–100, Pismo M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 4 X 1976 r. skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP w sprawie zaleceń pokontrolnych.


uzgodnień z Archiwum Akt Nowych. Jeden egzemplarz instrukcji kancelaryjnej Kancelarii Sejmu otrzymało Archiwum Akt Nowych przy piśmie Biura Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu z 9 lutego 1977 r.716 Przekazanie normatywu Archiwum Akt Nowych odbyło się w okresie, gdy już obowiązywał on w Kancelarii Sejmu. O niedopełnieniu formalności w zakresie uzgodnienia z właściwym archiwum państwowym przepisów kancelaryjnych przez Kancelarię Sejmu informuje adnotacja umieszczona na egzemplarzu Instrukcji kan-celaryjnej Kancelarii Sejmu. Archiwum Akt Nowych nie pozostało bierne. Bogdan Kroll, dyrektor AAN, skierował 18 października 1976 r. do Kancelarii Sejmu pismo zalecające weryfikację przepisów kancelaryjnych, a w szczególności jednolitego wykazu akt. W ślad za pismem Archiwum Akt Nowych przesłało 19 lutego 1977 r. Uwagi do instrukcji kance-laryjnej i jednolitego wykazu akt Kancelarii Sejmu, których adresat nie wziął również pod uwagę. Świadczy o tym późniejsza korespondencja Archiwum Akt Nowych z Kancelarią Sejmu w tej sprawie.

W 1987 r. Biuro Prezydialne i Prac Poselskich Kancelarii Sejmu przedłożyło Archiwum Akt Nowych projekt instrukcji kancelaryjnej i wykazu akt z prośbą o zgłoszenie uwag.717, chociaż istniejący stan prawny nie wymagał takiej procedury, ponieważ Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym uchyliła uprawnienia Archiwum Akt Nowych do sprawowania nadzoru archiwalnego nad Kancelarią Sejmu, przyznając jego Archiwum status archiwum wyodrębnionego. Był to skutek zmian organizacyjnych, wprowadzonych Zarządzeniem nr 8 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 grudnia 1986 r. w sprawie szczegółowych zadań statutowych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu718. Zgodnie bowiem z za-pisami § 41 ust. 3 „organizowanie i nadzorowanie stosowania systemu kancelaryjnego, obiegu akt i ich archiwizacji oraz prowadzenia hali maszyn należało do zadań Biura Prezy-dialnego i Spraw Poselskich”. Formalności związane z wydaniem opinii trwały dwa lata. W 1989 r. Archiwum Akt Nowych wydało stosowną opinię w sprawie przepisów kancela-ryjnych Kancelarii Sejmu.

Równocześnie pracownicy Archiwum Akt Nowych byli coraz częściej angażowani do pomocy w ustalaniu metody porządkowania oraz oceny wartości archiwalnej akt po-szczególnych Biur Kancelarii Rady Państwa, do których dostęp wcześniej był ograniczony. Potwierdzeniem są dwie notatki służbowe. Jedna z przeprowadzonej w dniu 20 wrześ-nia 1973 r. lustracji Archiwum Biura Odznaczeń Kancelarii Rady Państwa719, której celem było ustalenie rodzajów dokumentacji przechowywanych w Archiwum Biura, kwalifikacji archiwalnej tej dokumentacji oraz zastosowanie mechanicznego przetwarzania informacji w celu usprawnienia funkcjonowania Biura, a także pozbycie się nadmiernej ilości akt.

716 AAN, AZ, brak sygn., brak paginacji, Pismo z 9 II 1977 r. Biura Prac Sejmowych skierowane do AAN przesyłające instrukcję kancelaryjną Kancelarii Sejmu z 1976 r., teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole.

717 NDAP AZ, 230/23, Sprawozdanie z wykonania prac archiwalnych w 1987 r. wg stanu na 31 XII 1987 r.718 AAN, AZ, brak sygn., brak paginacji, Zarządzenie nr 8 Szefa Kancelarii Sejmu z 30 XII 1986 r. w spra-

wie szczegółowych zadań statutowych jednostek organizacyjnych Kancelarii Sejmu oraz organizacji wewnętrz-nej tych jednostek, teczka: Organizacja, przepisy kancelaryjne, kontrole,

719 Tamże, 1105/3, s. 95–96, Notatka służbowa z lustracji przeprowadzonej w dniu 20 IX 1973 r. w Archi-wum Biura Odznaczeń KRP przez M. Tarakanowską.


Kontrolująca odnotowała, że w Archiwum przechowywane były następujące dokumenty: kartoteki imienne odznaczonych (z następującymi danymi: imię i nazwisko odznaczone-go, data urodzenia, zawód, województwo, numer rejestracyjny Kancelarii Rady Państwa), uchwały Rady Państwa w oprawnych tomach, akta spraw przechowywanych w teczkach prowadzonych dla poszczególnych resortów (w każdej teczce był wniosek o odznaczenie, odpis uchwały Rady Państwa i korespondencja, m. in. dotycząca powtórnego wydania le-gitymacji), rozkazy wojskowe o odznaczeniach żołnierzy, przejęte z Ministerstwa Obrony Narodowej oraz opracowania ogólne. Akta obejmowały lata 1945–1973 i zgodnie z jed-nolitym wykazem akt KRP zakwalifikowane były do kategorii A, z wyjątkiem akt spraw, dla których przewidziano kategorię B50. Dokumentacja Biura Odznaczeń przechowywana była w pomieszczeniu biurowym (kartoteka, tomy oprawionych uchwał RP, sprawozdania Biura, rozkazy wojskowe MON) i w pomieszczeniu piwnicznym wyposażonym w regały metalowe. Akta układano w kolejności rocznikami. Wyniki przeprowadzonej lustracji nie były dla kontrolującej wystarczającym argumentem do rozstrzygnięć o zmianie kategorii archiwalnej, np. odnośnie dokumentacji obejmującej wnioski o nadanie odznaczeń oraz korespondencji w tych sprawach, jednakże dostrzegała ona możliwość wyselekcjonowania pewnej reprezentacji dla zilustrowania trybu przyznawania odznaczeń państwowych, cie-kawych okoliczności ich przyznawania lub ludzi otrzymujących odznaczenia. Ostateczne rozstrzygnięcie w tej sprawie miało być wynikiem rozważań naukowo-badawczych.

Problem kwalifikacji archiwalnej akt Biura Odznaczeń Państwowych odżył ponownie w 1974 r. w związku z obchodami trzydziestolecia Polski Ludowej. Wówczas Kancelaria Rady Państwa nadała Medal Trzydziestolecia Polski Ludowej 60 tysiącom osób. Na te-lefoniczną prośbę Henryki Olszewskiej, dyrektora Biura Odznaczeń Państwowych KRP, z 26 czerwca 1974 r. Z. Krupska, przedstawiciel Archiwum Akt Nowych, przeprowadziła ekspertyzę dokumentacji zgromadzonej w związku z nadaniem okolicznościowego odzna-czenia. W oparciu o wyniki ekspertyzy ustalono następujące kategorie archiwalne doku-mentacji:

1. uchwały Rady Państwa, podpisane przez przewodniczącego i sekretarza Rady Pań-stwa, zawierające każda po 200 do 300 imion i nazwisk osób odznaczonych wraz z informacją o imieniu ojca, zakwalifikowano do kategorii A,

2. kartotekę wniosków, liczącą ok. 60 tysięcy egzemplarzy kart nadesłanych przez wnioskodawców, sporządzoną przez urzędy i instytucje na wzorach formularza kar-ty otrzymanych z Kancelarii Rady Państwa do wypełnienia, zakwalifikowano do kategorii B50,

3. materiały syntetyczne, podsumowujące jednorazową akcję nadawania Medalu Trzy-dziestolecia Polski Ludowej, których opracowanie przewidziano na grudzień 1974 r. – zakwalifikowano również do kategorii A.

Przyjęte rozstrzygnięcia nie satysfakcjonowały Biura Odznaczeń Państwowych Kan-celarii Rady Państwa. Wystąpiło ono z propozycją zniszczenia kartoteki wniosków720.

720 AAN, AZ, 58/88, Pismo M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 3 VII 1974 r. skierowane do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie w sprawie zajęcia stanowiska odnośnie zniszczenia kartoteki wniosków Biura Odznaczeń Państwowych Kancelarii Rady Państwa.


W zamian zobowiązywało się do sporządzenia tabulogramu przy wykorzystaniu maszyn elektronicznych (z następującymi danymi z pierwszej strony kartoteki: imię i nazwisko odznaczonego, imiona jego rodziców, data i miejsce urodzenia, przynależność partyjna, stanowisko i miejsce pracy) oraz do zmikrofilmowania uzasadnień znajdujących się na drugiej stronie kartoteki. Archiwum Akt Nowych poparło zgłoszoną inicjatywę, jednak wydanie ostatecznej decyzji uzależniło od stanowiska Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pań-stwowych. Ostatecznie problem kwalifikacji dokumentacji Biura Odznaczeń KRP roz-strzygnięto w grudniu 1974 r. poprzez nowelizację Jednolitego wykazu akt Kancelarii Rady Państwa721. Zaproponowane w notatce kategorie archiwalne dla niektórych rodzajów akt Wydziału Odznaczeń KRP zostały zasadniczo podtrzymane. Podwyższono jedynie katego-rię archiwalną kartotece odznaczonych, kwalifikując ją do kategorii A.

Podobnego problemu dotykała druga notatka służbowa z rozmowy przeprowadzonej 24 września 1973 r. z Ireną Zdeb-Ulberską, naczelnikiem Wydziału Skarg i Wniosków Kancelarii Rady Państwa722 w obecności Henryki Czarnak, kierownika Archiwum KRP. Przedmiotem spotkania była kwestia zastosowania w Kancelarii Rady Państwa metod se-lekcji dokumentacji skarg i wniosków określonych w Zarządzeniu nr 33 Naczelnego Dy-rektora Archiwów Państwowych z 24 lipca 1973 r. w sprawie oceny wartości archiwalnej, metod selekcji oraz przechowywania akt skarg i wniosków723. Podjęte w trakcie spotkania ustalenia były następujące:

1. selekcji skarg dokonuje Wydział Skarg i Wniosków przed przekazaniem akt do ar-chiwum zakładowego,

2. do kategorii archiwalnej A zalicza się w całości, tzw. sprawy inspekcyjne oraz ano-nimy (około 350 spraw rocznie), sprawozdania półroczne i roczne Wydziału, notatki informacyjne.

3. do kategorii A zalicza się ponadto 5% skarg (1000 listów spośród 25 tys. w skali roku) przesłanych innym instytucjom do załatwienia według kompetencji, którymi Wydział Skarg i Wniosków nadal się interesował i żądał odpowiedzi o sposobie ich załatwienia.

Wybór tych spraw miał się odbywać w dwustopniowej selekcji: a) przez referentów (w kartotece imiennej oznaczonej „Archiwum”) poszczególnych problemów po załatwie-niu sprawy, b) po zgromadzeniu całości akt spraw w danym roku, wyjęciu akt spraw ozna-czonych „Archiwum” oraz ustaleniu, że nie stanowią one 5% spraw w stosunku do całości skarg, przez dokonywanie wyboru z pozostałych akt metodą losową brakującego procentu:

1. pozostałe skargi otrzymały kategorię archiwalną B5,2. kartotekę imienną autorów skarg ze względu na lakoniczność informacji, ale jej

przydatność praktyczną zakwalifikowano do kategorii B10. Twierdzono,że w ten sposób uniknie się przypadkowego i tuzinkowego wyboru materiałów.

721 Tamże, 58/88, t.1, s. 159–182, Jednolity wykaz akt Kancelarii Rady Państwa z grudnia 1974 r.722 Tamże, 1105/3, s. 9–10, Notatka służbowa z rozmowy w Wydziale Skarg i Wniosków Kancelarii Rady

Państwa odbytej 24 IX 1973 r. sporządzona przez M. Tarakanowską.723 Dokumentacja w zakładzie pracy..., s.11–12.


Akta skarg miały być podzielone na 4 grupy: a) sprawy inspekcyjne, b) sprawozdania, c) reprezentacja skarg przesłanych do załatwienia według kompetencji, d) anonimy. Zgod-nie z tym podziałem akta skarg formowano w odrębne teczki, a następnie przekazywano do archiwum zakładowego.

Rozmówczynie wnioskowały, aby referenci, którzy posiadają najlepszą orientację w treści spraw, typowali te, które z punktu widzenia społeczno-politycznego dla historii byłyby najwartościowsze.

Powyższe ustalenia wynikały z dokonanych obliczeń przyrostu rocznego dokumentacji skarg i wniosków zakwalifikowanych do kategorii A, który wynosił od 30–40 teczek (od 1–1,50 m.b.) rocznie. Był to dość duży procent całości zasobu Kancelarii Rady Państwa. O podjęciu powyższej decyzji decydowała ranga instytucji i jej szczególna rola w rozpa-trywaniu skarg i wniosków. Przepisy przewidywały także trzecią selekcję, którą mogło ewentualnie przeprowadzić Archiwum Akt Nowych w momencie przejmowania ich do własnego zasobu.

Przy tej okazji ustalono też obowiązujący opis teczek, na który składały się: nazwa wydziału (referatu) sygnalizującego ogólny problem, określenie rodzaju dokumentacji, w przypadku skarg uszczegółowionego o kolejne ich numery oraz data roczna724.

Pracownicy nadzoru AAN regularnie sprawdzali realizację wydanych zaleceń w Archi-wum KRP, interesując się przy tej okazji nie tylko postępem prac porządkowych, prowadzo-nych w zasobie archiwalnym, ale także zastosowaną metodą porządkowania dokumentacji. Potwierdzeniem są spostrzeżenia Zofii Krupskiej, odnotowane w czasie przeprowadzania lustracji 29 września 1976 r. w Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Krupska pisała: „w cza-sie prowadzenia tych bardzo pracochłonnych i czasochłonnych prac okazało się, że w serii akt zakwalifikowanych w latach pięćdziesiątych do kat. B gros akt musi być rekwalifiko-wanych do kat. A. Wiąże to się jednocześnie z koniecznością konfrontacji tych akt z aktami kat. A, segregacją i scalaniem akt spraw w teczkach. Są to jednak prace niezmiernie potrzeb-ne, gdyż w znacznej części dotyczą one zabezpieczonych przez Kancelarię Rady Państwa unikalnych dokumentów ilustrujących historię pierwszych lat istnienia Polski Ludowej”725. Autorka notatki nie szczędziła też pochwał dla Henryki Czarnak, kierowniczki Kancelarii Tajnej i Archiwum, za prawidłowe prowadzenie Archiwum KRP. Lista czynności, których sposób wykonania zasługiwał na wyróżnienie, była długa. Do najważniejszych należały: wykonywane czynności przejmowania kompletnymi rocznikami od 1973 r. akt z komórek organizacyjnych do Archiwum, opracowanie 100 m.b. akt z wyborów do sejmu w 1976 r., zaangażowanie się Henryki Czarnak w sprawę prawidłowego opracowania i zabezpieczenia zasobu archiwalnego Kancelarii Rady Państwa, szkolenie młodej kadry archiwalnej.

W ocenach odnotowanych w korespondencji dyrektora Archiwum Akt Nowych z 4 paź-dziernika 1976 r. i 14 września 1977 r., skierowanej do Kancelarii Rady Państwa, pierw-

724 AAN, AZ, 58/91, brak paginacji, Notatka służbowa z rozmowy w Wydziale Skarg i Wniosków Kance-larii Rady Państwa odbytej 24 IX 1973 r., teczka: Brakowanie akt, spisy, protokoły, zezwolenia.

725 AP RP, KRP, 1105/3, s. 158, Pismo dr M. Motasa, dyrektora AAN z 4 X 1976 r. skierowane do dr S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP w sprawie wyników lustracji przeprowadzonej 29 IX 1976 r. przez Z. Krupską, przedstawiciela AAN.


sze miejsce pod względem stanu zachowania akt kategorii A i poziomu wykonania prac porządkowych zespołów archiwalnych, przygotowywanych do przekazania do Archiwum Akt Nowych, zajmowało Archiwum Kancelarii Rady Państwa. Wyróżniało się więc na tle archiwów zakładowych naczelnych organów władzy i administracji państwowej726.

Wyniki wizytacji przeprowadzonej 3 i 10 listopada 1980 r. w Archiwum Zakładowym Kancelarii Rady Państwa przez Z. Krupską, przedstawiciela Archiwum Akt Nowych, po-twierdziły odnotowaną w korespondencji pozytywną ocenę funkcjonowania jej Archiwum Zakładowego. Wydane w piśmie B. Krolla, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 26 listo-pada 1980 r., zalecenia zobowiązywały Kancelarię Rady Państwa do sukcesywnego prze-kazywania akt do Archiwum Akt Nowych oraz do przyznania dodatkowego pomieszczenia z przeznaczeniem go na magazyn archiwalny dla akt kategorii A i B50727.

Uprawnienia do nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym Kancelarii Rady Pań-stwa oraz Kancelarii Sejmu, nabyte przez Archiwum Akt Nowych na mocy zapisu w § 4 pkt. k–m Statutu Archiwum Akt Nowych, wprowadzonego zarządzeniem nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 7 października 1952 r. w sprawie Statutu AAN i prze-dłużane kolejnymi aktami, uchyliła obowiązująca od 1 stycznia 1984 r. Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. Ostatni kontakt w ramach nadzoru archiwistów państwowych z Archiwum Zakładowym Kancelarii Rady Państwa miał miej-sce 26 maja 1981 r., w związku z przeprowadzaną przez Krupską lustracją. Przedmiotem lustracji była ocena realizacji zaleceń powizytacyjnych, połączona z ekspertyzą materiałów archiwalnych proponowanych do zniszczenia728. Wyniki czynności kontrolnych potwier-dziły pełną realizację zalecenia w zakresie porządkowania i sukcesywnego przekazywania akt kategorii A do Archiwum Akt Nowych. Nadal niezrealizowane pozostawało jedynie zalecenie w zakresie wygospodarowania odpowiedniego pomieszczenia magazynowego na przechowywanie akt kategori A. Ważnym dla Archiwum Akt Nowych narzędziem mo-nitorowania działań Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa były przesyłane w latach 1963–1983(1988) przez Kancelarię Rady Państwa roczne plany pracy Archiwum Zakładowego KRP i sprawozdania z ich realizacji. Tematyka tych dokumentów koncentro-wała się wokół ciążących na Archiwum Zakładowym Kancelarii Rady Państwa zadaniach.

Realizacja przez Archiwum Akt Nowych kolejnego obowiązku, który wynikał z art. 4 Dekretu z dnia 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych, polegającego na gromadzeniu i scalaniu materiałów archiwalnych, natrafiła w latach sześćdziesiątych na formalne prze-szkody. Klasycznym przykładem tego typu trudności są protokoły posiedzeń Prezydium, a także plenarnych Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947 oraz akt Biura Kontroli

726 Tamże, 1105/3, s. 158–159, Pismo M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 4 X 1976 r. w spra-wie stopnia realizacji zaleceń skierowane do S. Geberta, dyrektora Biura Prawno-Organizacyjnego KRP; por tez. 1105/3, s. 163–164, Pismo M. Motasa, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 14 IX 1977 r. w sprawie stopnia realizacji zaleceń skierowane do Edmunda Boratyńskiego, szefa Kancelarii Rady Państwa.

727 Tamże, 1105/3, s. 165–166, Pismo B. Krolla, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 26 XI 1980 r. w spra-wie zaleceń powizytacyjnych skierowane do Jerzego Breitkopfa, dyrektora Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa.

728 Tamże, 1105/3, s. 166, Pismo B. Krolla, dyrektora Archiwum Akt Nowych z 2 V 1981 r. w sprawie zaleceń powizytacyjnych skierowane do J. Breitkopfa, szefa Kancelarii Rady Państwa.


przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1949, których przekazania w 1961 r. zażądało Archiwum Akt Nowych729. Zgodnie bowiem z zapisem §10 ust. 1a Rozporządze-nia Rady Ministrów z 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego730 składnice akt naczelnych organów władzy i administracji państwowej przechowywały ma-teriały archiwalne (akta kategorii A) przez okres 15 lat, a po tym okresie przekazywały je do Archiwum Akt Nowych. Powodem odmowy były przepisy § 57 Instrukcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 31 marca 1960 r., wydanej w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej o postępowaniu w kraju z dokumentami tajnymi, które zabraniały przekazy-wania dokumentów tajnych specjalnego znaczenia do archiwów państwowych. Odmowa przekazania do Archiwum Akt Nowych materiałów archiwalnych Krajowej Rady Naro-dowej uzasadniona przepisami Instrukcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 31 marca 1960 r dotyczyła oznaczonych klauzulą „ściśle tajne” protokołów posiedzeń Prezydium KRN z lat 1944–1947, które uznawała Rada Państwa za swego poprzednika.

Odmowę przekazania protokołów posiedzeń plenarnych Krajowej Rady Narodowej motywowała brakiem kompetencji w dysponowaniu tymi dokumentami. Zgodnie z wyjaś-nieniem udzielonym w piśmie H. Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa z 5 października 1962 r., skierowanym do Archiwum Akt Nowych, organem uprawnionym do dysponowa-nia protokołami posiedzeń plenarnych Krajowej Rady Narodowej było Prezydium Sejmu, względnie Kancelaria Sejmu731, traktowane jako następcy prawni Krajowej Rady Narodo-wej. Akt Biura Kontroli przy Prezydium KRN Składnica Akt Kancelarii Rady Państwa nie przechowywała.

Poprawa we wzajemnych kontaktach pomiędzy Archiwum Akt Nowych i Kancelarią Rady Państwa, zapoczątkowana w grudniu 1971 r. uzgodnieniem przepisów kancelaryjno--archiwalnych, dała efekty w pracach porządkowych, prowadzonych w zasobie archiwal-nym przechowywanym w Archiwum Zakładowym KRP i przygotowaniu akt kategorii A do przekazania do Archiwum Akt Nowych. Udział w tych pracach mieli również pracownicy Archiwum Akt Nowych, którzy w ramach prac zleconych nadzorowali lub sami porządko-wali akta. Jedną z wykonawczyń prac zleconych była Stanisława Stanisławska, historyk i autorka pracy o polityce Becka732. Z rocznych sprawozdań Archiwum Zakładowego Kan-celarii Rady Państwa wynika, że przekazywanie pierwszej partii akt kategorii A do Archi-wum Akt Nowych miało miejsce w 1973 r. Aktywność Kancelarii Rady Państwa w tym za-kresie ilustruje zestawienie akt kat. A przekazywanych do Archiwum Akt Nowych w latach 1963–1987 ujęte w tabeli 16:

729 Tamże, 1105/3, s. 29, Pismo B. Skrzeszewskiej, dyrektora AAN z 9 XII 1961 r. skierowane do Henryka Holdera, szefa Kancelarii Rady Państwa, ministra.

730 DzU 1957, nr 12, poz. 66 i 1959, nr 2, poz. 12. 731 AP RP, KRP, 1105/3, s. 35.732 Tamże KRP, 1105/3 s. 106, Prośba Biura Prawno-Organizacyjnego z 11 VI 1975 r. w sprawie zgody

dyrektora Archiwum Akt Nowych na prowadzenie prac zleconych przez S. Stanisławską przy opracowywaniu akt w Archiwum KRP.


Tabela nr 16. Zestawienie akt kategorii A przekazywanych do Archiwum Akt Nowych w latach 1963–1987

Rok Nazwa twórcy zespołu archiwalnego (nazwa komórki organizacyjnej)

Ilość w m.b.

Ilość w j. a.

1973 Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947 [Wydział Prawno-Parlamentarny]

001,44 0153

1974 Biuro Prezydialne KRN z lat 1944–1947 [Wydział Organizacyjny]

012,00 –

1975 Biuro Prezydialne KRN z lat 1945–1946[Wydział Organizacyjny]

000,35 –

1977 Kancelaria Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1947–1953 011,50 –

1980 Sejm I kadencji z lat 1952–1956,Sejm II kadencji z lat 1957–1961

093,00 0246

1981

Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1947–1952 [Biuro Studiów, Gabinet Prezydenta RP, Wydział Personalny, Biuro Organizacji, Biuro Prawne, Główna Komisja Kwalifikacyjna, Komisja Kwalifikacyjna przy Radzie Państwa dla kierowników i Inspektorów Kontroli]

002, 25 –

1982Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1946–1953,Kancelaria Rady Państwa z lat 1953–1956

000,80002,30

00580085

1983

Kancelaria Rady Państwa z lat 1953–1956 [Biuro Organizacji i Inspekcji-Biuro Rad Narodowych, Gabinet Przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra Zawadzkiego, Sekretariaty Zastępców Przewodniczącego Rady Państwa: Wacława Barcikowskiego, Stefana Ignara, Czesława Wycecha, Sekretariat Sekretarza i Szefa Kancelarii Rady Państwa Władysława Migonia, Gabinet Marszałka Sejmu Jana Dembowskiego]

007,70 0329

1984Kancelaria Rady Państwa z lat 1952–1954 [Biuro Prawne 1953–1954, Biuro Gospodarczo-Administracyjne 1952–1953]

004,80 0187

1987 Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej z lat 1944–1947 003,15 –

Razem: 158,29 1058

Źródło: Sprawozdania roczne z wykonanych czynności przez Składnicę Akt (Archiwum) Kancelarii Rady Państwa w latach 1963–1970 oraz sprawozdania roczne z działalności Archiwum KRP w la-tach 1973–1987, AAN, KRP, 58/91 t. 4, s. 20–50 oraz AP RP, KRP, 1105/2, s. 32–42; por. też NDAP, AZ, 176/9, brak paginacji, Sprawozdanie Archiwum Akt Nowych za 1982 r., teczka: Sprawozdania archiwów za 1982 r.


Statut Archiwum Akt Nowych nadany Zarządzeniem nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 7 października 1952 r., w ramach nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym, uprawniał go do rozpatrywania wniosków na zniszczenie akt na-czelnych organów państwa i instytucji centralnych. Z adnotacji umieszczonej na wniosku Kancelarii Rady Państwa o zezwolenie na zniszczenie akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP z lat 1948–1953, przedłożonym NDAP w 1953 r., wynika, że zezwolenie na zniszczenie akt wydało Archiwum Akt Nowych. W trakcie prowadzonej kwerendy nie udało się jednak ustalić, czy wniosek ten był de facto rozpatrzony przez pracowników Archiwum Akt No-wych i czy wnioskodawca takie zezwolenie otrzymał.

Systematyczne wykonanie obowiązków w zakresie rozpatrywania wniosków na znisz-czenie akt w odniesieniu do Kancelarii Rady Państwa i Sejmu Archiwum Akt Nowych rozpoczęło dopiero w 1958 r. Współpraca Archiwum Akt Nowych z Kancelarią Rady Pań-stwa w tym zakresie układała się pomyślnie. Fakt ten potwierdzają zamieszczone na przed-kładanych spisach akt adnotacje o wydanych wnioskodawcom (Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu) zezwoleniach na ich zniszczenie. W okresie od 1958 r. do 1990 r. AAN wydało 112 zezwoleń na zniszczenie, obejmujących 2808,62 m.b. dokumentacji katego-rii B z następujących zespołów archiwalnych: Biura Prezydialnego Krajowej Rady Naro-dowej, Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, Kancelarii Rady Państwa, Kancelarii Sejmu PRL oraz Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, Towarzystwa Popierania Budowy Szkół, Społecznego Funduszu Budowy Szkół.

Przedkładane przez Kancelarię Rady Państwa wnioski o wydanie zezwolenia na znisz-czenie akt składały się z pisma przewodniego, które podpisywał naczelnik Wydzia-łu Ogólnego Kancelarii Rady Państwa, protokołu brakowania akt podpisanego przez trzech członków komisji (w składzie: naczelnik Wydziału Ogólnego KRP, przedsta-wiciel komórki organizacyjnej, której akta objęto brakowaniem, kierownik składnicy akt Kancelarii Rady Państwa) oraz spisu akt przeznaczonych na zniszczenie. Podobna procedura obowiązywała w przypadku akt Kancelarii Sejmu, przy czym w skład ko-misji brakowania akt był każdorazowo powoływany dyrektor Biura Prac Sejmowych Kancelarii Sejmu, pełniący rolę przedstawiciela komórki organizacyjnej, której akta przeznaczono do zniszczenia. Przed wysłaniem wniosku do Archiwum Akt Nowych spisy akt przeznaczonych do zniszczenia podlegały wewnętrznym procedurom ich zatwierdzania. Pierwszą ocenę pod względem wartości archiwalnej i przydatności do celów służbowych akt wydawała komisja. W drugim etapie każdy wniosek wymagał akceptacji szefa Kancelarii Rady Państwa, w niektórych przypadkach uchwały Rady Państwa lub uchwały Prezydium Sejmu. Do wniosków o wydanie zgody na zniszczenie akt większej wagi były dodatkowo dołączane wyjaśnienia, zawierające uzasadnienie ich zniszczenia.

Przykładem takiej procedury jest notatka załączona do wniosku o wydanie zezwolenia na zniszczenie akt z 11 stycznia 1978 r. w sprawie korespondencji z okresu od 26 stycznia do 4 marca 1976 r., popierającej projektowaną zmianę konstytucji. Wynika z niej, że do ka-tegorii A zakwalifikowano listy z poprawkami, bądź znaczniejsze uwagi dotyczące projektu zmian pochodzące od posłów na sejm, instytucji naukowych i organizacji społecznych oraz


ekspertów, a spośród pozostałej korespondencji dokonano wyboru do kategorii A w stosun-ku od 1–2% pism733.

Wnioski Kancelarii Rady Państwa na zniszczenie akt przedkładane AAN były analizo-wane przez członków Komisji Brakowania Akt przy AAN. Jedynie niebudzące zastrzeżeń wnioski AAN rozpatrywało bez żądania dodatkowych wyjaśnień i wydawało zezwolenia na zniszczenie akt ujętych w przedłożonych spisach, np. obejmujących dokumentację księ-gową. Najczęstszą formą uzyskiwania dodatkowych informacji o aktach przeznaczonych na zniszczenie były ekspertyzy archiwalne.

Przykładem są książeczki kasowe Okręgowych Komisji Wyborczych z wyborów do sej-mu Ustawodawczego, przeprowadzonych 19 stycznia 1947 r. z następujących województw: białostockie, bydgoskie, gdańskie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, łódzkie, olsztyńskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, śląskie, warszawskie, wrocławskie oraz pochodzące z Państwowej Komisji Wyborczej, które nie budziły zastrzeżeń. Z adnotacji umieszczonej pod tekstem spisu z 12 października 1959 r. z wyszczególnionymi w nim dowodami księgo-wymi Okręgowych Komisji Wyborczych wynika, że Komisja Brakowania Akt interesowała się miejscem przechowywania preliminarza budżetowego z wyborów do Sejmu Ustawo-dawczego w 1947 r., który znajdował się w protokole z 64 posiedzenia Prezydium Krajowej Rady Narodowej w dniu 6 grudnia 1946 r.734 To wyjaśnienie stanowiło dla Komisji wystar-czające uzasadnienie do wydania zezwolenia na zniszczenie książeczek kasowych.

Pierwszą udokumentowaną ekspertyzę akt z referendum ludowego przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. przeprowadziła 31 października 1959 r. Jadwiga Gutt, członek Komisji Brakowania Akt przy Archiwum Akt Nowych735. Zarówno wyniki analizy spisów akt prze-znaczonych na makulaturę, jak i przeprowadzonej ekspertyzy, potwierdziły, że zastosowane w Kancelarii Rady Państwa procedury w czynnościach brakowania akt, a także ocena akt dokonana przez komisję brakowania akt Rady Państwa, były prawidłowe. Dodatkowym uza-sadnieniem dla Komisji Brakowania Akt przy AAN była umieszczona pod tekstem spisu ad-notacja o następującej treści: „szczegółowe zestawienie wydatków w związku z referendum ludowym z podziałem wydatków na poszczególne Okręgi i Zarząd Centralny i paragrafy na 30 czerwca 1946 r. oraz zamknięcia rachunkowe wydatków związanych z referendum na 30 września 1946 r. znajdują się w aktach kat. A w teczce referendum ludowego z 1946 r.”736 To wyjaśnienie miało decydujący wpływ na podjętą w Archiwum Akt Nowych ostateczną decyzję w sprawie kategorii archiwalnej akt proponowanych do zniszczenia.

Ekspertyza akt finansowych z wyborów do sejmu w 1952 r. przeprowadzona 1 czerw-ca 1960 r. przez Jadwigę Gutt, członka Komisji Brakowania Akt przy AAN, potwierdziła, że nadana przez komisję brakowania akt przy Kancelarii Rady Państwa kwalifikacja akt jest

733 AS RP, KS, brak sygn. brak paginacji, Wniosek Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa z 11 I 1978 r., teczka: Spisy akt przekazanych na przemiał. Członkiem Komisji brakowania akt był Wojciech Popkowski, dyrektor Biura Prac Sejmowych.

734 AAN, KRP, 737/ 1278, s. 6, Protokół brakowania akt Kancelarii Rady Państwa z dnia 22 X 1959 r. 735 Tamże, 737/1278, s. 3, Protokół z ekspertyzy przeprowadzonej 31 X 1959 r. akt Kancelarii Rady Pań-

stwa przeznaczonych na makulaturę przez Kancelarię Tajna Rady Państwa na podstawie pisma z 22 X 1959 r. 736 Tamże, 737/1278, s. 5, Protokół ekspertyzy brakowania akt Kancelarii Rady Państwa z 22 X 1959 r.


prawidłowa i należy wydać zezwolenie na ich zniszczenie737. Dodatkowym uzasadnieniem dla Komisji były dołączone do wniosku dokumenty: notatka z 28 maja 1960 r. kierownika Składnicy Akt Kancelarii Rady Państwa oraz uchwała sejmu z 20 maja 1960 r. Notatka informowała o miejscu przechowywania preliminarza budżetowego z wyborów do sejmu w 1952 r., w którym uwzględniono ogólną sumę wydatków w rozbiciu na poszczególne okręgi wyborcze oraz ogólnego zestawienia wydatków w poszczególnych województwach i Państwowej Komisji Wyborczej. Dokumenty te był dołączone do protokołu nr 11 posie-dzenia Rady Państwa z 19 września 1952 r. i przechowywane razem z aktami Państwowej Komisji Wyborczej zakwalifikowanymi do kategorii A738. Drugim dokumentem było pismo Andrzeja Gwiżdża, dyrektora Biura Sejmu z 23 maja 1960 r. skierowane do J. Koziar-skiego, naczelnika Wydziału Ogólnego, informujące o podjętej na posiedzeniu Prezydium Sejmu 20 maja 1960 r. uchwale o następującej treści: „Prezydium Sejmu wyraża zgodę na zniszczenie proponowanej przez Kancelarię Sejmu części akt wyborczych z 1952 r., po-stanawiając wrócić do sprawy zniszczenia zbędnej części akt wyborczych z 1957 r. z koń-cem bieżącej kadencji Sejmu”739. Niszczenie akt z wyborów do sejmu w 1957 r. odbyło się w następnym roku, na podstawie zezwolenia AAN z 23 marca 1961 r. Analogicznie jak poprzednio, przeprowadzona przez J. Gutt i Weronikę Klonowską, członków Komisji Brakowania Akt przy AAN, ekspertyza akt z wyborów do sejmu w 1957 r., potwierdziła zasadność nadanej aktom kwalifikacji archiwalnej. Zamieszczona na wniosku adnotacja informuje, że brakowanie akt z wyborów do sejmu w 1957 r., odbyło się bez wyłączeń740.

Wyniki uzyskane w trakcie ekspertyzy stanowiły często podstawę do ustalenia kryte-riów wyboru próby akt kategorii A spośród brakowanych akt. Przykładem jest wniosek Kancelarii Rady Państwa z 20 lutego 1973 r. w sprawie niszczenia skarg i wniosków otrzy-mywanych przez Kancelarię Rady Państwa. Wówczas na podstawie dodatkowych wyjaś-nień o dokonanym wyborze Kancelaria Rady Państwa otrzymała zezwolenie na zniszcze-nie tych akt.

Jednak rozpatrywanie kolejnych wniosków na zniszczenie tego typu dokumentacji AAN uzależniło od ustalenia kryteriów wyboru do akt kategorii A. O podjętych ustaleniach Marii Tarakanowskiej z Izabelą Zdeb-Ulberską, naczelnikiem Wydziału Skarg i Wniosków i H. Czarnak na spotkaniu 24 września 1973 r., poświęconym kryteriom wyboru skarg i wniosków do kategorii A, wspomniano na początku tego punktu rozdziału.

Wzrost produkcji aktowej, jako skutek scentralizowanego systemu zarządzania gospo-darką narodową, powodował gromadzenie powtarzalnej dokumentacji w kilku miejscach, co wiązało się z dodatkowymi kosztami jej przechowywania. Z kolei obowiązujące pro-cedury w zakresie brakowania akt wydłużały okres ich przechowywania, zwłaszcza akt

737 Tamże, 737/1278, s. 8, Protokół z ekspertyzy w dniu 1 VI 1960 r. akt finansowych z wyborów do sejmu w 1952 r. przeznaczonych na makulaturę przez Kancelarię Rady Państwa.

738 Tamże, 737/1278, s. 11, Notatka H. Czarnak z 28 V 1960 r. 739 Tamże, 737/1278, s. 12, Odpis pisma Andrzeja Gwiżdża, dyrektora Biura Sejmu z 23 V 1960 r. skiero-

wanego do Jana Koziarskiego, naczelnika Wydziału Ogólnego.740 Tamże, 737/1278, s. 14, Protokół ekspertyzy akt Kancelarii Rady Państwa przeznaczonych na makula-

turę przeprowadzonej 23 III 1961 r.


kategorii Bc741. Brak szans na pozyskanie dodatkowych pomieszczeń na magazyny archi-walne zmuszał Kancelarię Rady Państwa, podobnie jak i pozostałe urzędy i instytucje, do szukania możliwości rozwiązania problemu skrócenia czasu gromadzenia akt zbędnych w procesie administrowania. Możliwości takie dawało Zarządzenie nr 1 Naczelnego Dy-rektora Archiwów Państwowych z 26 lutego 1969 r. w sprawie wydawania zezwoleń na brakowanie materiałów archiwalnych w zakładach pracy742. Normatyw przewidywał dwa rodzaje zezwoleń na brakowanie materiałów archiwalnych: jednorazowe i stałe.

Zezwolenie jednorazowe obejmowało brakowanie określonej części materiałów ar-chiwalnych i było wydawane każdorazowo przez dyrektorów Archiwum Akt Nowych, Ar-chiwum Dokumentacji Mechanicznej i wojewódzkich archiwów państwowych, każdy we właściwym mu zakresie działania.

Stałe zezwolenie na brakowanie materiałów archiwalnych udzielane było w odniesieniu do akt kategorii Bc oraz innych materiałów, powstających w zakładach pracy, niepodle-gających specjalnemu nadzorowi państwowej służby archiwalnej. Zezwolenia te wydawał naczelny dyrektor Archiwów Państwowych oraz dyrektorzy Archiwum Akt Nowych, Archi-wum Dokumentacji Mechanicznej i wojewódzkich archiwów państwowych, każdy we właś-ciwym mu zakresie działania. Stałe zezwolenia na brakowanie materiałów archiwalnych kategorii Bc wydawane były na wniosek zainteresowanego zakładu pracy, który spełniał dwa warunki. Po pierwsze, stosował w praktyce uzgodnioną z państwową służbą archiwal-ną instrukcję kancelaryjną, wykaz akt, instrukcję archiwalną oraz inne przepisy dotyczące archiwizacji materiałów w zakładzie pracy. Po drugie, posiadał należycie zorganizowane ar-chiwum zakładowe i zatrudnionego kierownika archiwum o odpowiednich kwalifikacjach. W 1980 r. powyższe wymogi spełniał Wydział Ogólny Biura Prezydialnego Kancelarii Rady Państwa, który wystąpił z wnioskiem do Archiwum Akt Nowych o wydanie stałego zezwo-lenia. Dyrektor Archiwum Akt Nowych, B. Kroll, przychylił się do wniosku i w piśmie z 27 listopada 1980 r. skierowanym do Wydziału Ogólnego Biura Prezydialnego Kance-larii Rady Państwa udzielił stałego zezwolenia na brakowanie akt kategorii Bc we włas-nym zakresie, za wiedzą i zgodą kierownika archiwum zakładowego. Do wyrażania zgody upoważnił Ewę Kulikowską-Cymbalistę, kierownika Archiwum KRP. Ze sprawozdań Ar-chiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa wynika, że urząd dwukrotnie wykorzystał stałe zezwolenie, przeprowadzając brakowanie akt kategorii Bc. Fakt ten potwierdzają także zachowane dokumenty brakowania akt Bc w dniach 21 i 24 marca 1981 r.

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych zobowiązała twórców zespołów do opracowania i uzgodnienia przepisów kancelaryjnych, udzielając im szerokiej pomocy fachowej. Archiwum Akt Nowych uczestniczyło od 1964 r. w konsultowaniu, opiniowa-

741 Symbolem Bc oznaczano materiały manipulacyjne nieposiadające znaczenia praktycznego, które mo-gły być brakowane po pełnym ich wykorzystaniu bez przekazywania ich do składnicy akt. Procedura niszczenia ich była analogiczna jak pozostałych dokumentów. Od 1969 r. istniała możliwość uzyskania stałego zezwolenia na niszczenie tej kategorii akt. Wydawało je właściwe archiwum państwowe na wniosek zainteresowanego za-kładu pracy. Barierę stanowiły jednak warunki określone w zarządzeniu nr 1 NDAP z 26 II 1969 r. w sprawie udzielania zezwoleń na brakowanie materiałów archiwalnych w zakładzie pracy, które musiał spełniać podmiot o nie się ubiegający; por. Dokumentacja w zakładzie pracy..., oprac. K. Radczuk, s. 85–86.

742 Dokumentacja w zakładzie pracy..., oprac. K. Radczuk, s. 85–86.


niu i uzgadnianiu przepisów kancelaryjnych instytucji szczebla centralnego. Procedura ta usankcjonowana została Zarządzeniem nr 22 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwo-wych z 5 czerwca 1970 r.743 Skutkowała ona systematycznym kierowaniem przez NDAP projektów przepisów archiwalnych do Archiwum Akt Nowych z poleceniem wyrażania o nich opinii.

Wprowadzenie w urzędach przepisów kancelaryjnych przyczyniło się do rozszerzenia programu wizytacji archiwów zakładowych o kwestię prawidłowego ich stosowania. Rów-nocześnie wzrosły wymagania Archiwum Akt Nowych w zakresie opracowania i komple-towania akt kategorii A w archiwach zakładowych. Wzrost wymagań generował wzrost konsultacji i porad metodycznych udzielanych instytucjom w zakresie opracowywania przepisów kancelaryjnych, sposobu gromadzenia akt oraz ich zabezpieczania. Wysiłki ze strony AAN przyniosły pozytywny rezultat.

Rodziły się jednak wątpliwości czy państwowa służba archiwalna przyjęła słuszny kierunek działania, czy podział zadań i odpowiedzialność między twórców zespołów i ar-chiwa państwowe uzyskały właściwe proporcje, czy wreszcie wystarczające były metody kształtowania narastającego zasobu archiwalnego.

Zły stan akt przekazywanych z registratur do archiwów zakładowych, a następnie do archiwów państwowych zmusił te ostatnie do zajęcia bardzo czynnej postawy wobec naj- istotniejszych problemów w procesie kształtowania zasobu aktowego w zakresie klasy-fikacji, kwalifikacji, przechowywania akt w miejscu ich powstania, tzn. w registraturach. Okazało się, że potrzeby urzędów w zakresie organizacji biurowości mają punkty styczne z potrzebami i wymaganiami archiwów państwowych. Właściwy sposób przechowywania akt spraw załatwionych w registraturach umożliwiał szybkie odszukanie akt spraw zała-twionych oraz szybkie dotarcie do potrzebnych informacji w nich zawartych, w procesie udostępniania ich dla celów naukowych i praktycznych.

Archiwum Akt Nowych, opierając się na praktyce stosowanej w administracji państwo-wej okresu przedwojennego oraz zarządzeniach ogólnopaństwowych744, zalecało w trakcie prowadzonych wizytacji oraz w korespondencji powizytacyjnej wprowadzenie systemu bezdziennikowego opartego na jednolitym rzeczowym wykazie akt. Państwowa służba archiwalna podjęła równocześnie obowiązek instruktażu, opiniowania i uzgadniania prze-pisów kancelaryjnych oraz kontroli ich stosowania w bieżącej działalności registratur. Tak daleko posunięta ingerencja w sprawy kancelaryjne była wynikiem braku zainteresowania właściwego organu administracji państwowej i samych instytucji postępowaniem z doku-mentacją wytwarzaną w toku funkcjonowania urzędów i instytucji.

743 Tamże, s. 49, zmienione Zarządzeniem nr 19 NDAP z 7 IX 1974 r. i Zarządzeniem nr 6 NDAP z 26 I 1979 r. w sprawie uzgadniania z państwową służba archiwalna projektów przepisów kancelaryjnych i ar-chiwalnych z uspołecznionymi jednostkami organizacyjnymi; por. też Zbiór przepisów archiwalnych..., poz. 65, s. 124–125, poz. 78, s. 149–150.

744 Uchwała Rady Ministrów z 4 VIII 1931 r. o przepisach kancelaryjnych w administracji publicznej (MP 1931, nr 196, poz. 237); Okólnik nr 4 Prezesa Rady Ministrów z 4 II 1948 z projektem instrukcji kancelaryjnej i wzorami wykazów akt; Pismo Urzędu Rady Ministrów z 29 X 1959 skierowane do dyrektorów Gabinetów Ministrów; Zarządzenie Ministra Szkolnictwa Wyższego z 9 IV 1963 r. w sprawie podziału materiałów archiwal-nych na kategorie i ustalenia terminów ich przechowywania, MP 1963, nr 37, poz. 184.


Przyjęty kierunek działania Archiwum Akt Nowych spotykał się często z opiniami pra-cowników urzędów o wątpliwej przydatności przepisów kancelaryjnych w praktyce biu-rowej. Zarzuty dotyczyły m.in. systemu rejestracji akt, klasyfikacji, a nawet kwalifikacji archiwalnej. Odnotowywano też przypadki powracania do tradycyjnych dzienników po-dawczych lub poszukiwania innych form rejestracji. Mogłoby się wydawać, że o takich sprawach, jak obieg czy rejestracja akt, winien decydować wyłącznie twórca zespołu, ale jest to złudne rozumowanie. Potwierdziła to praktyka kancelaryjna z początku lat pięć-dziesiątych, gdy najczęściej stosowanym systemem kancelaryjnym w urzędach był system dziennikowy.

Zarówno przykładowy wykaz akt, jak i wykazy akt poszczególnych twórców zespo-łów, nie mogły w sposób należyty sprostać wszystkim potrzebom jednocześnie, choćby w zakresie właściwej systematyzacji akt dla bieżących potrzeb urzędu i prawidłowego ich przekazywania do archiwum zakładowego oraz oznaczania akt z góry ustalonymi katego-riami archiwalnymi. Wykazy akt spełniałyby jedynie rolę orientacyjnych wytycznych dla twórców zespołów, ułatwiały przekazywanie akt do archiwum zakładowego i typowania akt na makulaturę.

Bolączki w funkcjonowaniu archiwów zakładowych były dostrzegane przez państwo-wą służbę archiwalną. Pisał o nich Mieczysław Motas, dyrektor Archiwum Akt Nowych, nas: „Jest rzeczą powszechnie znaną, że sytuacja w archiwach zakładowych należy do trudnych. Jeżeli przyjąć, że punktem newralgicznym i najbardziej zaniedbanym w zakła-dzie pracy jest registratura, to łatwo można dojść do wniosku, że obecny profil archiwum zakładowego jest nieprawidłowy. Wadliwość i skrzywienie polegają na tym, że dopiero archiwum zakładowe musi odrabiać zaległości registratury. Jest ciekawe, dlaczego archiwa państwowe muszą się z tym godzić. Sytuacja jest paradoksalnie zastanawiająca. Zakłady pracy wiedzą, że uporządkowania akt w archiwum zakładowym podejmują się: ewentual-nie pracownicy za dodatkowym wynagrodzeniem, różnego rodzaju spółdzielni usług ar-chiwalnych, gospodarstw pomocniczych przy archiwach państwowych lub wreszcie (teraz już wyjątkowo) pracownicy archiwów państwowych w ramach prac zleconych”745. Bez-radność państwowej służby archiwalnej wobec istotnych problemów wynikała z braku ure-gulowań prawnych w obowiązującym prawodawstwie archiwalnym, zwłaszcza w okresie obowiązywania przepisów Dekretu z 29 III 1951 r. o archiwach państwowych.

Swoistą formą współpracy Archiwum Akt Nowych z kierownictwami naczelnych or-ganów władzy i administracji państwowej w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego były konferencje poświęcone aktualnym problemom nadzoru nad archiwa-mi zakładowymi tych organów. Pierwsza konferencja odbyła się 17 października 1963 r. Przedmiotem obrad konferencji były zagadnienia selekcji akt najnowszych w świetle badań nad okresem Polski Ludowej, referowane przez Józefa Kazimierskiego, dyrektora Archi-wum Miasta Stołecznego Warszawy oraz analiza pracy archiwów zakładowych przedsta-wiona przez Halinę Chróścicką-Opoczyńską. Jej uczestnikami byli kierownicy archiwów zakładowych.

745 M. Motas, Kształtowanie narastającego zasobu archiwalnego, „Archeion”, t. 61: 1974, s. 57.


Kolejna konferencja zorganizowana przez Archiwum Akt Nowych obradowała 24 paź-dziernika 1975 r.746 Uczestniczyli w niej przedstawiciele kierownictw naczelnych organów władzy i administracji państwowej (dyrektorzy gabinetów ministrów, departamentów, biur i zarządów), w których gestii znajdowały się archiwa zakładowe. Referentem konferencji była dr Zofia Krupska, pracująca w nadzorze. Tematem konferencji były problemy aktualnej sytuacji w zakresie funkcjonowania archiwów zakładowych w naczelnych organach władzy i administracji państwowej oraz zagadnienia kształtowania, opracowania i zabezpieczenia narastającego zasobu archiwalnego. Ze strony Kancelarii Rady Państwa udział wzięli Ry-szard Gręda, naczelnik Wydziału Ogólnego KRP i Henryka Czarnak, kierownik Kancelarii Tajnej i Archiwum. Przedstawiona przez referentkę ogólna ocena funkcjonowania archiwów zakładowych w wyżej wspomnianych urzędach była negatywna. Wśród wyróżniających się archiwów zakładowych referentka wymieniła Archiwum Zakładowe KRP. Na tak wysoką ocenę składały się realizowane zadania, takie jak właściwe prowadzenie spraw archiwalnych i kancelaryjnych, prowadzenie systematycznej selekcji akt, uznanie rangi spraw archiwal-nych przez włączenie ich do zbiorczego planu pracy Kancelarii Rady Państwa, prawidłowa obsada kadrowa, przestrzeganie przepisów o rocznej sprawozdawczości.

Następna kursokonferencja odbyła się 24 marca 1977 r.747. Jej uczestnikami byli wyłącz-nie kierownicy archiwów zakładowych naczelnych organów władzy i administracji państwo-wej. Dyskusja toczyła się wokół problemów poruszonych w referacie Krupskiej na temat aktualnych problemów kształtowania, opracowania i zabezpieczania narastającego zasobu archiwalnego w naczelnych organach władzy i administracji państwowej. Referentka poddała krytycznej ocenie pracę archiwów zakładowych w instytucjach centralnych. W przedstawio-nej ocenie Archiwum Zakładowe Kancelarii Rady Państwa znalazło się w grupie jednostek wzorcowych. Zastosowane kryteria tej oceny były takie same jak w 1975 r.

Częstszą formą bezpośrednich kontaktów z przedstawicielami nadzorowanych urzę-dów, odpowiedzialnych za dokumentację, były – oprócz organizowanych przez Archiwum Akt Nowych konferencji, kursów i szkoleń – konsultacje. Udzielano ich przy okazji za-twierdzania przepisów kancelaryjnych i archiwalnych, podejmowania czynności zwią-zanych z brakowaniem akt oraz realizacji zaleceń pokontrolnych, zwłaszcza związanych z przygotowaniem akt do przekazania do Archiwum Akt Nowych. W 1990 r. AAN udziela-ło konsultacji wyodrębnionym jednostkom państwowym (m.in. Kancelarii Prezydenta RP, Kancelarii Senatu, Urzędowi Ochrony Państwa) w zakresie porządkowania i przygotowa-nia akt do przekazania748.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że Archiwum Akt Nowych, upoważnione przez naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych w 1952 r. do sprawo-wania nadzoru nad Kancelarią Rady Państwa i Kancelarią Sejmu, w zakresie kształtowania

746 AP RP, KRP, 1105/3, s. 115, Notatka z konferencji zorganizowanej w dniu 24 X 1975 r. przez Archiwum Akt Nowych, sporządzona przez Ryszarda Grędę, naczelnika Wydziału Ogólnego Kancelarii Rady Państwa.

747 Tamże, 1105/3, s. 155, Notatka z kursokonferencji zorganizowanej 24 III 1977 r. przez Archiwum Akt Nowych, sporządzona przez H. Czarnak, kierownika Kancelarii Tajnej i Archiwum Kancelarii Rady Państwa.

748 NDAP, AZ, 230/41, paginacji brak, Sprawozdanie EN-4 roczne z wykonania prac archiwalnych w 1990 r. według stanu na 31 XII 1990 r.


narastającego zasobu archiwalnego starało się wywiązać z nałożonego obowiązku w spo-sób zadawalający. Potwierdzeniem jest zachowana obszerna dokumentacja z kontaktów utrzymywanych z nadzorowanymi instytucjami. Wynika z niej, że realizowane przez Ar-chiwum Akt Nowych zadania z zakresu nadzoru spotykały się z dużymi oporami ze stro-ny Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu, zwłaszcza od połowy lat pięćdziesiątych aż do początku lat siedemdziesiątych. Powodem kontrowersji była niechęć kierownictw Kancelarii Sejmu i Kancelarii Rady Państwa, odpowiedzialnych za sprawy zabezpieczenia przechowywanego zasobu archiwalnego, do podporządkowania się proponowanym przez Archiwum Akt Nowych wzorcom, a także lekceważenie obowiązków, wynikających za-równo z przepisów Dekretu z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych, jak i aktów wykonawczych do dekretu, a także obowiązujących przepisów archiwalnych z zakresu kształtowania narastającego zasobu archiwalnego. Przejawem lekceważenia problemów archiwalnych była niewielka skuteczność wydawanych ze strony Archiwum Akt Nowych zaleceń powizytacyjnych, w zakresie opracowania przepisów kancelaryjnych i archiwal-nych, czy też uporządkowania akt kat. A zespołów zamkniętych (Biura Prezydialnego Kra-jowej Rady Narodowej, Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP) i przekazania ich do Archiwum Akt Nowych. Sy-tuacja uległa zmianie na początku lat siedemdziesiątych, po włączeniu w 1970 r. Archiwum Kancelarii Rady Państwa w strukturę organizacyjną Biura Prawno-Organizacyjnego. Wów-czas Kancelaria Rady Państwa podjęła współpracę z Archiwum Akt Nowych i sukcesyw-nie realizowała wydawane zalecenia. Efektem tej współpracy były uzgodnione w grudniu 1971 r. przepisy kancelaryjne i archiwalne dla Kancelarii Rady Państwa i podjęte prace nad przygotowaniem akt kategorii A do przekazania do Archiwum Akt Nowych, zakończone w latach 1977–1981 przekazaniem akt kategorii A Biura Prezydialnego Krajowej Rady Na-rodowej, Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa, Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP. Mniej korzystnie układała się współpraca z Kancelarią Sejmu, która ociągała się aż do 1987 r. z uzgodnieniem przepisów kancelaryjnych. Uchylenie uprawnień nadzorczych Archiwum Akt Nowych w stosunku do Archiwum Zakładowego Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu, wynikające z zapisu w art. 29 ust.1 Ustawy z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, nie przerwało nawiązanej współ-pracy. Archiwum Akt Nowych zaprzestało wprawdzie wykonywania kontroli Archiwum Zakładowego KRP, ale nadal opiniowało kolejne zmiany przepisów i wydawało zezwole-nia na zniszczenie akt oraz udzielało konsultacji.

Zakończenie

Powołana w 1944 r. z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej Krajowa Rada Narodowa w konspiracji rozbudowywała swoje struktury. Po utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwo-lenia Narodowego jawnie, ale w opozycji do dotychczasowego systemu władzy przedsta-wicielskiej. W wyniku porozumień osiągniętych w Moskwie utworzony został koalicyjny rząd polski pod nazwą Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który uznały rządy Francji i Szwecji, następnie rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, a wkrótce kolejne państwa. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z tym rządem przez większość państw świata zakończyło okres dwuwładzy w Polsce. KRN zaczęła funkcjonować w sposób zbli-żony do sejmu – nie tylko jako zgromadzenie zróżnicowane politycznie, ale też poprzez uchwalanie aktów prawnych i stosowanie regulaminu wzorowanego na regulaminie sejmu z 1923 r. Struktura organów państwowych w okresie KRN dalece jednak odbiegała od określonego przez konstytucję marcową systemu organów państwowych. Rozpoczął się okres tworzenia nowych form prawno-ustrojowych, w nawiązaniu do niektórych tylko za-łożeń z okresu obowiązywania konstytucji marcowej.

KRN w miarę szybko zorganizowała komórki organizacyjne, których zadaniem było nadzorowanie obiegu dokumentów od momentu ich powstania aż do złożenia składnicy akt. Początkowo ich praca opierała się na dziennikowym systemie kancelaryjnym. Po zmianach w funkcjonowaniu KRN, dotychczasowy system kancelaryjny okazał się mało skuteczny. Aby rozwiązać problemy kancelaryjne, podjęto prace nad jego modyfikacją. W trakcie opra-cowywania nowych przepisów kancelaryjnych korzystano z ramowych przepisów kancela-ryjnych dla administracji rządowej. Odwoływano się także do tradycji i doświadczeń naby-tych przez pracowników kancelarii. Intencją twórcy przepisów było wprowadzenie takiego systemu kancelaryjnego w obiegu pism, który pozwoliłby uniknąć ujemnych stron systemu dziennikowego polegających na trudnościach w wyszukiwaniu akt spraw nieodłożonych jeszcze do właściwych teczek rzeczowych. Wprowadzone w 1946 r. przepisy okazały się mało przydatne, gdyż prowadzona w oparciu o wykaz grup akt i dodatkowe środki ewidencji rejestracja spraw była pracochłonna. Poważną przeszkodą w reformowaniu prac kancelaryj-nych był brak wykwalifikowanej kadry, odpowiedzialnej za sprawy kancelaryjne. Kolejnej zmiany organizacji prac kancelaryjnych już nie przeprowadzono, choć prace nad opracowa-niem przepisów kancelaryjnych zostały ukończone, a pracownicy przeszkoleni.

Zakończenie 350

Wygaśnięcie z mocy prawa uprawnień KRN i likwidacja jej struktur w 1947 r. ujawniła niedomogi systemu kancelaryjnego stosowanego w Biurze Prezydialnym KRN. Ich przeja-wem była niekompletność i nieuporządkowanie zasobu archiwalnego. Likwidowane Biuro Prezydialne KRN nie mogło w pełni rozliczyć się z posiadanego zasobu archiwalnego, poprzez przekazanie go następcy. Działo się tak, gdyż akta przechowywane w poszcze-gólnych jego komórkach organizacyjnych nie były właściwie przygotowane do przejęcia przez sukcesora. Znaczna część akt KRN została zabezpieczona przez pracowników tego Biura przechodzących do pracy w Biurze Sejmu Ustawodawczego oraz Kancelarii Cy-wilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa. Była to konsekwencja braku kontroli nad całością zasobu wytworzonego przez KRN, spowodowana m.in. różnorodnością procedur w postępowaniu z dokumentacją, przewidzianych w obowiązujących przepisach kancela-ryjnych w poszczególnych jednostkach organizacyjnych KRN, a przede wszystkim braku w tych normatywach odpowiednich zapisów określających tryb postępowania z aktami w razie likwidacji urzędu lub jego komórek organizacyjnych.

Przeprowadzone 19 stycznia 1947 r. wybory do Sejmu Ustawodawczego uruchomiły procedurę rozwiązania KRN. Ukonstytuowany 4 lutego 1947 r. Sejm Ustawodawczy RP uchwalił Ustawę o wyborze prezydenta i w oparciu o nią w dniu następnym dokonał jego wyboru. Na posiedzeniu 19 lutego 1947 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił Ustawę konsty-tucyjną o organizacji i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej praktycznie zwaną Małą Konstytucją. W oparciu o jej zapisy były tworzone naczelne orga-ny władzy państwowej, które funkcjonowały do 1952 r.

Doniosłość spraw, którymi Sejm Ustawodawczy był zajęty na początku kadencji, przesądziła o organizacji prac kancelaryjnych w jego Biurze, której twórcami była kadra przejęta z likwidowanego organu. W pracy kancelaryjnej obowiązywały nadal zasady wy-pracowane w okresie funkcjonowania Krajowej Rady Narodowej. Przyjęte rozwiązania przestały być wystarczające wraz z rozbudową struktur Kancelarii Sejmu Ustawodawcze-go. Przystąpiono wówczas do opracowania przepisów kancelaryjnych. Przy ich opracowa-niu sięgano również do ramowych przepisów kancelaryjnych dla administracji rządowej. Obowiązujące przepisy kancelaryjne zalecały rejestrację spraw w oparciu o wykaz akt, który ze względu na postępujące zbyt szybko zmiany organizacyjne w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego tracił na aktualności i wymagał ciągłego nowelizowania. Nie mógł być też skutecznym narzędziem rejestracji pism w kancelarii, bo nie obejmował on w sposób jednolity wszystkich rodzajów dokumentacji, jakie wytwarzano lub gromadzono w cza-sie jej funkcjonowania. Niekorzystny wpływ na sposób postępowania z aktami w izbie miały zmiany polityczne wywołane dojściem do władzy w 1948 r. dogmatycznej grupy działaczy PZPR, skupionej wokół B. Bieruta. Wkrótce wprowadzono obostrzone przepi-sy o postępowaniu z dokumentacją tajną. Funkcjonowanie Kancelarii Tajnej regulowano także odrębnymi przepisami. Brak wśród pracowników Kancelarii Sejmu Ustawodaw-czego dyscypliny w przestrzeganiu obowiązujących procedur powodował, że aktualne normatywy nie miały pełnego zastosowania. W 1950 r. przystąpiono dopiero do organi-zowania składnicy akt, co miało negatywny wpływ na stan kompletności akt, ich opra-cowanie i przygotowanie do przekazania następcy. W tym okresie pracownicy Kancelarii Sejmu Ustawodawczego, porządkujący akta z działalności legislacyjnej KRN, informowali

Zakończenie 351

o poważnych zaniedbaniach w sposobie kompletowania protokołów z posiedzeń KRN i jej komisji. Niestaranność poprzedników polegała na braku w protokołach z posiedzeń komi-sji podpisów przewodniczących i ich sekretarzy, nanoszeniu na protokołach uwag zielonym atramentem oraz pozostawieniu bez oprawy protokołów z posiedzeń KRN. W Kancelarii Sejmu Ustawodawczego nie udało się także wypracować takiego systemu organizacji prac kancelaryjnych, w którym wszystkie ogniwa pełniłyby należycie swoje funkcje z korzyścią dla zasobu archiwalnego Sejmu.

Kolejnym naczelnym organem władzy państwowej, który funkcjonował w latach 1947−1952 był Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, wybrany na posiedzeniu Sejmu Usta-wodawczego 5 lutego 1947 r. i Rada Państwa. Obsługę administracyjno-techniczną temu organowi zapewniały Kancelaria Cywilna Prezydent i Kancelaria Rady Państwa. Pierw-szą z nich utworzono w wyniku podziału Biura Prezydialnego KRN pomiędzy Prezydenta i Sejm Ustawodawczy, a drugą w wyniku przekształcenia Wydziału Organizacyjnego Biura Prezydialnego KRN.

Także i w tym urzędzie stosunkowo szybko utworzono komórki organizacyjne odpo-wiedzialne za przestrzeganie procedur w obiegu dokumentacji w obydwu Kancelariach. Rejestrację spraw oparto na dziennikowym systemie kancelaryjnym. Stosowany w pracy biurowej urzędu system kancelaryjny okazał się wadliwy, gdyż nie gwarantował pełnej kontroli nad aktami i łatwego do nich dostępu, co potwierdzały kolejno wydawane zarzą-dzenia szefa Kancelarii Cywilnej Prezydenta, zlecające większy niż dotąd nad nim nadzór. W 1948 r. Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa przystąpiły do zreformowania organizacji prac biurowych. Przy opracowywaniu przepisów kancelaryj-nych i archiwalnych analogicznie — jak w przypadku wcześniej omawianych centralnych urzędów — sięgano po wzorce do ramowych przepisów dla administracji rządowej. Prace nad przygotowaniem przepisów kancelaryjnych ukończono z końcem roku. Instrukcja kan-celaryjna dla Kancelarii Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa wraz z tymcza-sowym wykazem akt została wprowadzona 22 grudnia 1948 r. Budowę wykazu akt oparto na strukturach organizacyjnych Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Pań-stwa. Połączenie w wykazie akt tych dwóch struktur organizacyjnych w jeden układ spra-wiło, że trudno było ustalić, które komórki organizacyjne należą do Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, a które do Kancelarii Rady Państwa. Instrukcja kancelaryjna wprowadziła bezdziennikowy system kancelaryjny w pracy biurowej oraz preferowała system kancelarii scentralizowanej. Podstawą rejestracji pism w spisach spraw był wykaz akt. Przepis do-puszczał dokonywanie ewidencji akt w innej formie niż spisy spraw. Kancelaria Cywilna Prezydenta i Kancelaria Rady Państwa były jedynymi urzędami spośród omawianych, któ-re zadbały o własne przepisy archiwalne. Wprowadzono je Zarządzeniem nr 4 z 6 marca 1951 r. w sprawie składnicy akt Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa.

Uchwalona przez Sejm Ustawodawczy Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. zarysowała nowe ramy systemu organów państwowych, odpowiadające zasadom budowy aparatu pań-stwa socjalistycznego. Zaczął się kolejny etap budowy nowego ustroju państwa w oparciu o zapisy obowiązującej konstytucji. Funkcjonujące dotychczas urzędy zlikwidowano bądź poddano przekształceniom, dostosowując ich organizację do zasad określonych w ustawie

Zakończenie 352

zasadniczej. Likwidacji uległa Kancelaria Sejmu Ustawodawczego, którą włączono do Kancelarii Rady Państwa.

Kompetencje Kancelarii Rady Państwa określiła Uchwała nr 118 Kancelarii Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. Powołany organ pomocniczy był zobowiązany do obsługi administracyjno-technicznej sejmu oraz Rady Państwa, a także prowadzenia wspólnego dla obydwu naczelnych organów państwa archiwum. Kancelaria Rady Państwa wykony-wała powierzone zadania do chwili przywrócenia w 1957 r. Kancelarii Sejmu PRL. Po tej dacie obowiązujące kolejne statuty Kancelarii Rady Państwa wprowadzały modyfikacje do powyższego unormowania. Prawną podstawę ustaleń z 5 sierpnia 1952 r. podtrzymał zapis § 17 Zarządzenia Przewodniczącego Rady Państwa z 31 sierpnia 1977 r. w sprawie nadania statutu Kancelarii Rady Państwa, stanowiący, m.in. „że archiwum zakładowe wykonuje należące do niego czynności również w zakresie obsługi Kancelarii Sejmu”. Od tego cza-su zwalniano Kancelarię Rady Państwa sukcesywnie z niektórych obowiązków, wchodzą-cych w zakres obsługi administracyjno-technicznej sejmu i przekazywano je do realizacji jego Kancelarii. Problem podziału zadań odżył ponownie w lat osiemdziesiątych, kiedy to w organach administracji państwowej poszukiwano oszczędności w zarządzaniu. Wówczas Kancelaria Rady Państwa przekazała Kancelarii Sejmu komórki organizacyjne zajmujące się obsługą kadrową pracowników Kancelarii Sejmu i posłów oraz obsługą administra-cyjną aktywności legislacyjnej Izby. W zakresie jej czynności pozostała obsługa biurowa obydwu naczelnych organów państwa i prowadzenie wspólnego archiwum zakładowego. Te obowiązki Kancelaria Rady Państwa wypełniała do końca swego istnienia.

Utworzona w 1952 r. Kancelaria Rady Państwa zorganizowała sprawny system kan-celaryjny. Obowiązki w zakresie obsługi kancelaryjnej sejmu i Rady Państwa oraz zabez-pieczenia dokumentacji powierzono Wydziałowi Ogólnemu. Naczelnik tego Wydział ze względu na ogrom prac rozdzielił zadania pomiędzy pracowników poszczególnych refera-tów. Do prac kancelaryjnych włączono także referentów pozostałych komórek organizacyj-nych Kancelarii, wyznaczonych w porozumieniu z kierownikami referatów. Organizację prac kancelaryjnych oparto na przepisach kancelaryjnych i archiwalnych opracowanych przez Kancelarię Cywilną Prezydenta i Kancelarię Rady Państwa w 1948 r. i 1951 r., które traktowano jako obowiązujące do 1971 r. Kierownictwo Kancelarii Rady Państwa ignoro-wało zmiany w przepisach archiwalnych wprowadzone Dekretem z 1951 r. o archiwach państwowych. Napływające ze strony Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i Ar-chiwum Akt Nowych ponaglenia o unowocześnienie procedur postępowania z dokumenta-cją w Kancelarii Rady Państwa były także lekceważone. Przedłożone Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w 1962 r. do uzgodnienia projekty przepisów kancelaryjnych i ar-chiwalnych Kancelarii Rady Państwa nie spełniały pod względem konstrukcyjnym i mery-torycznym wymogów, stawianych przez państwową służbę archiwalną. Podobne manka-menty zawierały projekty wyżej wspomnianych normatywów przesłane trzy lata później. Ostateczne zamknięcie tej kwestii, nastąpiło w grudniu 1971 r., zakończone uzgodnieniem przepisów kancelaryjno-archiwalnych. Brak do 1972 r. nowoczesnych przepisów kancela-ryjnych i archiwalnych niezbędnych do ujednolicenia procedur w postępowania z aktami, zastępowano doraźnie wydawanymi zarządzeniami szefa Kancelarii Rady Państwa i szefa Kancelarii Sejmu. Wprowadzane odrębnie dla poszczególnych komórek organizacyjnych

Zakończenie 353

procedury prowadziły niekiedy do powstawania różnic w postępowaniu z aktami w tym samym urzędzie. Zwłaszcza brak jednolitego wykazu akt sprzyjał kultywowaniu tej różno-rodności, co było widoczne w momencie przekazywania akt do Archiwum Kancelarii Rady Państwa, a następnie do Archiwum Akt Nowych. Wśród wielu czynników, które nie sprzy-jały rozwiązywaniu problemów organizacyjnych Kancelarii zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa archiwalnego, był brak zainteresowania ze strony szefa Kancelarii Rady Państwa tymi kwestiami oraz jego niechęć do wprowadzania zmian w jej funkcjonowaniu.

Uchwała nr 118 Kancelarii Rady Państwa z 5 sierpnia 1952 r. przesądziła o organizacji prac kancelaryjnych w sejmie obowiązującej przez 38 lat i postępowaniu z aktami spraw zakończonych. Przyjęte rozwiązanie wygodne dla Kancelarii Sejmu — gdyż zwalniało ją z wykonywania zadań związanych z obsługą administracyjną aktywności Sejmu i jego or-ganów — miało niekorzystny wpływ na procesy funkcjonowania systemu kancelaryjnego, który odbiegał od zalecanych przez państwową służbę archiwalną wzorców. Bezczynność kierownictwa Kancelarii Sejmu niweczyła wszelkie próby ze strony Archiwum Akt No-wych ukierunkowane na modernizację funkcjonującego systemu kancelaryjnego. Pierwsze przepisy kancelaryjne sejmu z 1976 r. wprowadzono bez uzgodnienia z państwową służba archiwalną, którym ostateczny kształt w uzgodnieniu z Archiwum Akt Nowych nadano dopiero w 1985 r. Kolejną zaletą przyjętego rozwiązania dla Kancelarii Sejmu było zwol-nienie jej z obowiązku zabezpieczenia zasobu archiwalnego własnego i odziedziczone-go po poprzednikach (Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym RP). Brak w Kancelarii Sejmu do 1976 r. stabilnych przepisów kancelaryjno-archiwalnych utrudniał egzekwowanie od pracowników poszczególnych komórek organizacyjnych obowiązku, w zakresie przestrzegania przepisów prawa archiwalnego w postępowaniu z aktami. Prze-jawem tych uchybień było uchylaniem się pracowników Kancelarii Sejmu od obowiązku przygotowania akt do przekazania do archiwum zakładowego i sporządzania ich ewidencji. Stosowana w naczelnym organie państwa praktyka sprzeczna z obowiązującymi przepisa-mi, powodowała implikacje zewnętrzne. Utrudniała bowiem wypełnianie przez Archiwum Akt Nowych ustawowych obowiązków w zakresie systematycznego, zgodnego z obowią-zującymi przepisami przejmowania akt kategorii A. Wstrzymywała także prace w Archi-wum Akt Nowych nad zespołami zamkniętymi.

Wprowadzone w organach władzy państwowej na własną odpowiedzialność przepisy kancelaryjne, łączyły najczęściej rozwiązania zaczerpnięte z wzorcowych przepisów kan-celaryjnych z praktyką postępowania z aktami w nich stosowaną, opartą na tradycji i do-świadczeniach osób odpowiedzialnych za prace biurowe. Motywacją nadanej przepisom formy była specyfika urzędu. Częściowo był to skutek braku zaufania urzędników do uni-wersalnych rozwiązań, przyjętych we wzorcowych przepisach kancelaryjnych. Połączenie w jednym projekcie przepisów dwóch różnych sposobów postępowania z aktami sprawi-ło, że sporządzony normatyw nie rozstrzygał wszystkich kwestii jednoznacznie. Niekie-dy mieścił w sobie rozwiązania wykluczające się wzajemnie. Opracowane w ten sposób przepisy kancelaryjne szybko traciły na aktualności. Potwierdzeniem była obowiązująca od 1 stycznia 1946 r. tymczasowa instrukcja kancelaryjna Biura Prezydialnego KRN, którą wkrótce po wprowadzeniu w życie zaczęto nowelizować, gdyż nie spełniała ona oczekiwań pracowników.

Zakończenie 354

Utworzone w latach 1944–1945 i modyfikowane w powiązaniu z różnymi etapami transformacji ustrojowej organy władzy państwowej, powoływały na miarę swoich potrzeb odpowiednie struktury, odpowiedzialne za procesy powstawania, gromadzenia i zabezpie-czania akt. Organizacja pracy ogniw uczestniczących w czynnościach kancelaryjnych tych urzędów była zależna od tradycji i doświadczeń pracowników, nabytych w okresie mię-dzywojennym. Dużym utrudnieniem, zwłaszcza w początkowym okresie funkcjonowania, był brak wykwalifikowanej kadry do prac biurowych oraz skromna baza lokalowa. Nie-korzystny wpływ na stan zachowania akt w omawianych urzędach miały także stosowane w pracy kancelaryjnej zasady postępowania z dokumentami, odmienne od obowiązujących w państwowej służbie archiwalnej.

Państwowa służba archiwalna starała się ograniczać niedogodności urzędów spowo-dowane brakiem kadr przygotowanych do prac kancelaryjnych i archiwalnych, kształcąc na kursach archiwalnych delegowanych na nie pracowników oraz udzielając konsultacji i porad w zakresie organizacji prac kancelaryjnych i składnic akt, następnie nazwanych archiwami.

Prowadzone systematycznie wizytacje, początkowo przez przedstawicieli NDAP, a na-stępnie przez pracowników AAN oraz wydawane w ich wyniku zalecenia pośrednio mia-ły wpływ na dokonywane zmiany w organizacji prac kancelaryjnych, a także na unowo-cześnienie funkcjonowania składnic akt, później archiwów. Przykładem angażowania się pracowników Archiwum Akt Nowych w ukierunkowanie prac Archiwum Sejmu i Rady Państwa było ich częste uczestnictwo w czynnościach wydzielania z zasobu archiwalnego akt kategorii B na zniszczenie poprzez prowadzone ekspertyzy archiwalne, czy też pomoc w ustalaniu metod porządkowania zasobu archiwalnego sejmu i Rady Państwa.

Oceniając skutki ignorowania przez Kancelarię Sejmu i Kancelarię Rady Państwa obo-wiązujących przepisów prawa archiwalnego w organizacji prac biurowych, nabiera się przekonania, że było ono przyczyną trudności w egzekwowaniu od pracowników poszcze-gólnych komórek organizacyjnych sejmu i Rady Państwa obowiązku systematycznego roz-liczania się z Archiwum Sejmu i Rady Państwa z kompletnej i prawidłowo uporządkowa-nej dokumentacji. W rezultacie przejmowane przez Archiwum Sejmu i Rady Państwa akta wymagały czasochłonnych prac nad ich przygotowaniem w celu przekazania do Archiwum Akt Nowych. Ten stan uległ zmianie po wprowadzeniu w Kancelarii Rady Państwa przepi-sów kancelaryjno-archiwalnych, dostosowanych do obowiązujących w państwowej służbie archiwalnej standardów. Wieloletnie zaległości spowalniały jednak tempo bieżących prac w Archiwum Sejmu i Rady Państwa, zwłaszcza w zakresie przejmowania kolejnych rocz-ników dokumentacji.

Wielowątkowość problematyki, ograniczona ilość źródeł, trudności z dostępem do informacji w nieuporządkowanych jeszcze aktach Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu oraz skąpa literatura podejmowanych w niniejszej pracy zagadnień sprawiły, że nie wszystkie kwestie możliwe były do zbadania w sposób równie wnikliwy.

Autorka ma nadzieję, że poczynione ustalenia dotyczące rozmieszczenia archiwaliów wytworzonych przez najwyższe organy władzy w państwie, będą pomocne przyszłym ich użytkownikom, zarówno pracownikom archiwów, jak i badaczom. Przyznaje, że w warun-kach rozproszenia zasobu między Archiwum Akt Nowych i archiwa wyodrębnione, było

Zakończenie 355

to trudne do wykonana zadanie. Wyraża nadzieję, że pracownikom archiwów osiągnięte wyniki badawcze będą służyć w momencie sprawdzania kompletności zespołów archiwal-nych poszczególnych urzędów. Badaczom interesującym się zagadnieniami ustrojowymi naczelnych organów państwa i dziejami ich zespołów archiwalnych ułatwią orientację w ich dyslokacji i zawartości.

Porównanie wyników badań niniejszej pracy z wnioskami Władysława Horsta opub-likowanymi w pracy Kancelarie i Archiwa CKW PPS, KC PPR i KC PZPR uprawnia do refleksji, że bez względu na rodzaj służby archiwalnej (państwowa czy partyjna) na wyniki jej funkcjonowania wpływ miały zawsze dwa czynniki – ludzki i materialny. To one osta-tecznie rozstrzygały, jakim zapleczem dysponowała ta służba i jakie narzędzia były do jej dyspozycji.

Spis tabel i schematów

Tabele

Tabela 1. Zestawienie obsadzonych etatów w Biurze Prezydialnym KRN według stanu na 30 września 1946 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Tabela 2. Zestawienie pomocy kancelaryjnych prowadzonych w Biurze Prezydialnym KRN w latach 1944–1946 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Tabela 3. Zestawienie tytułów teczek prowadzonych w Wydziale Organizacyjnym Biura Prezydialnego KRN w okresie od czerwca do grudnia 1944 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Tabela 4. Wykaz grup akt nr 1 i 2 stanowiący załącznik do Tymczasowej instrukcji kancelaryjnej KRN z 1946 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Tabela 5. Wykaz spisów zdawczo-odbiorczych akt KRN odnotowanych w ewidencji Archiwum Sejmu i Rady Państwa (1952–1988) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Tabela 6. Zestawienie wydanych przez NDAP i AAN w Warszawie zezwoleń Kancelarii Rady Państwa na zniszczenie dokumentacji Krajowej Rady Narodowej w latach 1951–1957 oraz 1958–1981 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Tabela 7. Zestawienie etatów w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego według stanu na 19 styczeń 1949 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Tabela 8. Stan zatrudnienia w Sejmie Ustawodawczym (październik 1950– luty 1952) . . . . 81Tabela 9. Zestawienie symboli i haseł klasyfikacyjnych wg wykazu rzeczowego podziału

akt w Sekretariacie Biura Personalno-Organizacyjnego KSU Hasła klasyfikacyjne . . . . . 86Tabela 10. Kadencje Sejmu PRL w latach 1952–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Tabela 11. Stan zatrudnienia w Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady

Państwa w latach 1947–1951 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Tabela 12. Zestawienie oznaczeń literowych komórek organizacyjnych Kancelarii

Cywilnej Prezydenta i Kancelarii Rady Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Tabela 13. Zestawienie haseł klasyfikacyjnych Kancelarii Rady Państwa . . . . . . . . . . . . . 237Tabela 14. Wykorzystanie przez osoby zewnętrzne zasobu archiwalnego Archiwum

Sejmu i Rady Państwa (1962–1988) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258Tabela 15. Zestawienie akt w metrach bieżących wybrakowanych na podstawie

wydanych przez AAN zezwoleń w latach 1958–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Tabela nr 16. Zestawienie akt kategorii A przekazywanych do Archiwum Akt Nowych

w latach 1963–1987 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340

Spis tabel i schematów 358

Schematy

Schemat 1. Obieg dokumentów w Biurze Prezydialnym KRN w latach 1945–1947 . . . . . 41Schemat 2. Proces uchwalania aktów prawnych w KRN w latach 1944–1947 . . . . . . . . . . 43Schemat 3. Schemat organizacyjny Kancelarii Sejmu Ustwodawczego uchwalony 7

czerwca 1950 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Schemat 4. Obieg korespondencji w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. . . . . . . . . . . . . . 93Schemat 5. Struktura organizacyjna Kancelarii Rady Państwa w 1952 r. z ilustracją zadań

administracyjno-technicznych komórek organizacyjnych KRP w zakresie obsługi Sejmu PRL oraz RP i KRP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Schemat 6. Obieg korespondencji w Kancelarii Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Schemat 7. Struktura organizacyjna Kancelarii Rady Państwa w 1952 r. . . . . . . . . . . . . . . 212

Bibliografia

I Materiały archiwalne

Archiwum Akt Nowych w Warszawie

Archiwum Zakładowe Archiwum Akt Nowych 1954–1989Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej 1944–1946Biuro Kontroli przy Radzie Państwa w Warszawie 1947–1950Kancelaria Cywilna Prezydenta RP i Kancelaria Rady Państwa 1947–1952 Kancelaria Rady Państwa w Warszawie 1953–1965Kancelaria Sejmu w Warszawie 1947–1972Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej 1945–1948Komitet Centralny Polskiej Partii Socjalistycznej 1945–1948Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1949–1989Prezydium Rady Ministrów 1944–1949Urząd Rady Ministrów (1944–1952)1972Ministerstwo Oświaty 1945–1952

Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie

Archiwum Zakładowe Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie 1952–1956

Archiwum Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie

Kancelaria Rady Państwa 1966–1989

Archiwum Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie

Kancelaria Sejmu PRL 1966–1989

II Dokumenty publikowaneArchiwa. Przepisy prawne. Stan prawny na 30 czerwca 2000 r., wybór i oprac. Jerzy Góral, Toruń 1997.Archiwa. Przepisy prawne, wybór i oprac. Jerzy Góral, Toruń 2000.Archiwa. Przepisy prawne. Suplement. Stan prawny na 1 stycznia 2000 r., wybór i oprac. Jerzy Góral,

Toruń. B. Bierut, O konstytucji PRL. Konstytucja PRL, Warszawa 1952.

Bibliografia 360

Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000.

Deklaracja KRN i protokół z pierwszego posiedzenia KRN z 31 grudnia 1943–1 stycznia 1944 r., Warszawa 1947.

Dokumenty w zakładzie pracy. Przepisy kancelaryjne i archiwalne. Stan prawny na 31 XII 1973, oprac. K. Radczuk, Warszawa 1975.

Dyskusja sejmowa o Konstytucji PRL, Warszawa 1952.Działalność państwowej służby archiwalnej w 1956 r., „Archeion” t. 27: 1956.Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1922, 1928, 1935, 1939, 1944–1990.Kancelaria Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Statut i regulamin Kancelarii Sejmu [Gabinet Szefa

Kancelarii Sejmu] według stanu na 1992 r., Warszawa 1992.Konstytucja i podstawowe akty ustrojowe PRL, Warszawa 1978.Konstytucja PRL, Warszawa 1976.Konstytucja państwa i społeczeństwa polskiego, posiedzenie Sejmu PRL z 10 lutego 1976 r., War-

szawa 1976.Manifest PKWN, Warszawa 1974.Monitor Polski 1931–1932, 1945–1990.O co walczymy? Deklaracja Programowa PPR. Kształtowanie się podstaw prawnych PPR w latach

1942–1945, Warszawa 1958.Opozycja parlamentarna w KRN i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947. Wybór, wstęp i oprac. Ro-

muald Turkowski, Warszawa 1997. Posiedzenie Sejmu PRL 25 i 27 marca 1976 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1976.Protokół z pierwszego posiedzenia KRN w dniach 31 grudnia 1943 i 1 stycznia 1944, Warszawa 1983.Protokoły z VI i VII Plenum KC PZPR z 1956 r., wybór i przygotowanie do druku W. Władyka,

W. Janowski, Warszawa 2007. Regulamin Sejmu Ustawodawczego RP z 1948 r., Warszawa 1948. Regulamin Sejmu PRL, uchwała Sejmu PRL z 17 lipca 1986 r., Warszawa 1986 r. Regulamin Sejmu, materiały sympozjum, listopad 1987 r., Warszawa, 1988.Sejm PRL. Debata sejmowa w dniach 11–12 lutego 1981 r. (oświadczenie premiera W. Jauzelskiego,

plan i budżet dyskusje), Warszawa 1981. S. Sierpowski, D. Matelski, Dzieje archiwistyki polskiej. Wybór źródeł, Poznań 1988.Składnica akt. Wskazówki praktyczne dla pracowników składnic, Warszawa 1954. (oprac. R. Kaczmarek). Spis posłów na Sejm Ustawodawczy RP, Warszawa 1947.Spis posłów na Sejm i regulamin Sejmu PRL, Warszawa 1955. Spis posłów do Sejmu. Regulamin Sejmu PRL, Warszawa 1957.Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów,

Warszawa 1965. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu z 4 II 1947 r., Warszawa 1947. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu I kadencji z 20 XI 1952 r., Warszawa 1952.Sprawozdanie stenograficzne z VI sesji Sejmu – 16 posiedzenia Sejmu I kadencji z 5 IV 1955 r.,

Warszawa 1955.Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu II kadencji z 27 IV 1956 r., Warszawa 1956.Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu II kadencji z 27 II 1957 r., Warszawa 1957.Sprawozdanie z działalności NDAP i podległych jej placówek w 1963 r., „Archeion”, t. 41: 1964,Sprawozdanie z kwartalnej konferencji dyrektorów archiwów państwowych w Rzeszowie w dniach

28–29 III 1961 r., „Archeion” t. 36: 1961.

Bibliografia 361

Sprawozdanie z prac Komisji KC PZPR powołanej dla wyjaśnienia przyczyn i przebiegu konfliktów społecznych w dziejach Polski Ludowej, „Nowe Drogi” 1983.

Sprawozdanie z przebiegu ogólnokrajowej narady historyków pt. „Sprawy archiwalne na ogólnokra-jowej naradzie historyków”, „Archeion”, t. 27: 1956.

S. Styk, Konstytucje polskie i podstawowe akty ustawodawcze PRL. Wybór, Warszawa 1968 (maszy-nopis powielany, Wyd. Politechniki Warszawskiej).

Techniki kancelaryjne. Materiały zebrane w związku z kursem dla resortowych instruktorów techniki kancelaryjnej zorganizowanym przez Prezydium Rady Ministrów w 1947 r., Warszawa 1948.

Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w la-tach 1952–2000. Wybór i oprac. M. Tarakanowska, E. Rosowska, Warszawa 2001.

III. Pamiętniki i wspomnieniaCz. Bobrowski, Wspomnienia ze stulecia, Lublin 1985. S. Gucwa, Od „Wici” do marszałka Sejmu, Warszawa, 1995.E. Osóbka-Morawski, Dziennik polityczny 1943–1948, Gdańsk 1981. E. Osóbka-Morawski, Trudna droga, Warszawa 1992.

IV. Prasa„Polityka” 1990„Rzeczpospolita” 1945„Trybuna Ludu” 1961

V. Monografie i przyczynki A. Bachulski, Brakowanie akt, „Archeion”, t. 19–20: 1951. J. Bardach, Historia ustroju i prawa polskiego (J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak), wyd. 4,

Warszawa 1999.A. Barszcz, Co wdział nadzór archiwalny? Kontrole nadzoru archiwalnego w Archiwum Akt Jaw-

nych Urzędu Rady Ministrów i Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w latach 1952–2008, „Archi-wista Polski” nr 3 (55): 2009.

S. Bednarski, Sejm VI kadencji, Katowice–Warszawa, 1976.M. Bielińska, Rozwój sieci archiwalnej w Polsce Ludowej w latach 1944–1953, „Archeion”, t. 24:

1955, s. 6–14.Cz. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945). Wielka historia

Polski, t. 9. Kraków 2001.A. Burda, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1978.A. Burda, W. Skrzydło, J. Ziembiński, Polskie prawo państwowe, Lublin 1976.Z. Chmielewski, Pozakancelaryjne uwarunkowania procesu aktotwórczego w urzędach administra-

cji 1807–1980, Szczecin 1992.Z. Chmielewski, Zasady zarządzania aktami urzędów administracji „Archeion” t. 94: 1993.A. Choniawko, Układ przedarchiwalny a układ zespołu akt w teorii i praktyce archiwistyki polskiej,

„Teki Archiwalne, Seria Nowa”, t.2 (24), 1997.A. Dudek, Ślady PeeReLu, Ludzie,wydarzenia, mechanizmy, Kraków, 2000. Dzieje Głowy Państwa w Rzeczypospolitej w latach 1918–2000, zbiór i oprac. B. Sygit, Toruń 2001.J. Eisler, Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944–1989, Warszawa 1992.

Bibliografia 362

A. Friszke, Polska. Losy Polaków i narodu 1939–1989, Warszawa 2003.K. Grzybowski, Ustrój Polski współczesnej, Warszawa 1948. Historia dyplomacji polskiej 1939–1945, pod red. W. Michowicza, t. 5, Warszawa 1999.Historia Sejmu Polskiego, t. 3, Polska Ludowa, pod red. A. Ajnenkiela, Warszawa 1989. W. Horst, Kancelarie i Archiwa Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycz-

nej, Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej i Komitetu Centralnego Polskiej Zjedno-czonej Partii Robotniczej 1944–1990, Warszawa 2006.

J. Jarosz, Brakowanie akt najnowszych „Archeion”, t. 25: 1956.Z. Jarosz, W. Popławski, Sejm PRL VII kadencji, Warszawa 1980. W. Jarzębowski, Nowoczesne biuro. Organizacja i technika, Warszawa 1980.R. Kaczmarek, Składnica akt, Warszawa 1954.K. Kersten, Narodziny systemu władzy: Polska 1943–1948, Paris 1986.W. Klonowska, Próby usprawnienia kancelarii (biurowości) urzędów administracji centralnej w la-

tach 1945–1952, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” Historia, t. 8, Toruń 1973.E. Kołodziej, Zarys dziejów Archiwum Akt Nowych w latach 1919–2008, Warszawa 2008K. Konarski, Podstawowe zasady archiwistyki, „Archeion”, t. 19–20: 1951. A. Konaszyk, Kontrola parlamentarna w PRL, Wrocław–Warszawa 1978.J. Kościółek, Organizacja i technika pracy biurowej, Warszawa 1952.Krajowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.Z. Krupska, M. Tarakanowska, Problemy kształtowania narastającego zasobu aktowego w Polsce

Ludowej, „Archeion”, t. 56: 1971. M. Kudej, Komentarz do regulaminu Sejmu PRL, Katowice 1974.R. Łaszewski, S. Salomonowicz, Historia ustroju Polski [Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej],

Toruń 1997.T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 1999.Mała Konstytucja w procesie przemian ustrojowych w Polsce, pod red. nauk. Marii Kruk, Warszawa 1993.T. Manteuffel, Wykaz akt. Wskazówki praktyczne, Warszawa 1937.T. Manteuffel, Wykaz akt w kancelarii urzędu, „Archeion”, t. 19–20: 1951. Metodyka pracy archiwalnej, red. S. Nawrocki, S. Sierpowski, Poznań 2001.K.G. Mitiajew, Teoria i praktyka pracy archiwalnej, Warszawa 1954.T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944–1991, Warszawa 1991.M. Motas, Kształtowanie narastającego zasobu archiwalnego, „Archeion”, t. 61: 1974.S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wie-

ku, Poznań 1998.K. Nowak, Sejm a rząd w Polsce Ludowej, Warszawa 1973.Prezydent w państwach współczesnych, Warszawa 2000,A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1995.A. Paczkowski, System nomenklatury kadr w Polsce (1950-1970), Warszawa 2000J. Pietrzak, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Tradycje, współczesność, Warszawa 1995. Podstawy prawne systemu organów państwowych w okresie KRN, pod red. A. Burdy, Wrocław–War-

szawa– Kraków–Gdańsk 1976.I. Radtke, Jednolite rzeczowe wykazy akt, „Archeion”, t. 44: 1966, K. Radczuk, Prace kancelaryjne oraz ich wpływ na archiwizację akt, „Archeion”, t. 54: 1970.H. Robótka, Co o wykazach wiedzieć należy, cz. 1, „Archiwista Polski” nr 1 (37): 2005; cz. 2 nr 2

(38): 2005; cz. 3 nr 1 (45): 2007.H. Robótka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989.

Bibliografia 363

B. Ryszewski, O niektórych podstawowych pojęciach archiwalnych (kancelaria, registratura, zespół archiwalny, archiwum), „Zeszyt Naukowe UMK w Toruniu”,Historia t. 5: 1969.

B. Ryszewski, Problemy i metody badawcze archiwistyki, Toruń 1985.Sejm PRL IX kadencji, oprac. Zespół Redakcji „Rzeczypospolita”, Warszawa, 1986. Sejm PRL, Studium prawno-polityczne, pod red. A. Burdy, Wrocław 1977.Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1947–1952, pod red. M. Rybickiego, Wrocław–War-

szawa–Kraków–Gdańsk 1977.W. Sokolewicz, Konstytucja PRL po zmianach w 1976 r., Warszawa 1978.A.L. Sowa, Od drugiej do trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001) Wielka historia Polski, t. 10, Kra-

ków 2001. J. Stembrowicz, Prezes Rady Ministrów PRL, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”,

t. 33, z, 3: 1971 J. Stembrowicz, Rada Państwa w systemie organów PRL, Warszawa 1968. J. Stembrowicz, Rząd w systemie parlamentarnym, Warszawa 1982. S. Stępień, Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów w działalności prawodawczej Krajowej

Rady Narodowej, Lublin 1998. M. Strzelecki, Działalność opozycji parlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawo-

dawczym (VII 1945–X 1947), Toruń 1996.Studia nad rządem PRL w latach 1952–1980, pod. red. Mariana Rybickiego, Wrocław– Warszawa–

Kraków 1985.R. Szczepaniak, Archiwum zakładowe, Warszawa 1976.M. Tarakanowska. Metody porządkowania zespołów aktowych z okresu 1944–1950 w Archiwum Akt

Nowych w Warszawie, „Archeion”, t. 43: 1966.Ustrój i struktura aparatu państwowego i samorządu terytorialnego, Warszawa 1997.A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009.G. Wojciechowski, Ułaskawienia prezydenta B. Bieruta. Losy wniosków o ułaskawienia wobec ska-

zanych przez sądy wojskowe 1947–1952, Warszawa 1993 (praca magisterska obroniona na Uni-wersytecie Warszawskim).

S. Zawadzki, Sejm VIII kadencji – parlamentem socjalistycznej odnowy, Katowice–Warszawa 1985.W. Zbielski, Przedstawicielstwo polityczne w PRL, Wrocław 1973.B. Żmuda, Archiwum Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej organizacja, funkcje, zasób

(praca dyplomowa), Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Nauk Historycznych Podyplomowe Studium Archiwistyki, brak daty.

VI. Informatory, przewodniki, słownikiInformator o zasobie archiwalnym Archiwum Akt Nowych, t. 1 i 2, oprac. E. Kołodziej, Warszawa 2003.A. Kochański, Polska 1944–1991. Informator historyczny, t. 1, 2, 3 cz. 2, Warszawa 1996.Krótki słownik terminów sejmowych, Łódź 1985.Polski słownik archiwalny, pod. red. W. Maciejewskiej, Warszawa 1952. Polski słownik archiwalny, Warszawa 1974 [reprint].Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. 1, 1918–1984, Warszawa–Łódź, 1988. Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. 2, 1906–2001, Warszawa 2002.Słownik biograficzny działaczy polskiego ruch robotniczego, t. 3, Warszawa 1992.Słownik wiedzy o Sejmie, B. Banaszak, pod red. naukową A. Praisnera, Warszawa 1995.Zagraniczne wydawnictwa parlamentarne i urzędowe w zbiorach Biblioteki Sejmowej, informator,

Warszawa 1998.

Adamowicz Marian 160Ajnenkiel Andrzej 12Altman Henryk 231, 255, 257, 296, 322Antoniewicz Włodzimierz 293Atlas Stefan 268, 309

Babiuch Edward 196, 197Bachulski Aleksy 294, 307, 311, 312Banach Kazimierz 190Bańkowski Piotr 294, 307Barcikowski Kazimierz 200, 201, 207Barcikowski Wacław 49, 62, 69–71, 187, 284,

340Barszcz Anna 308Bartkowicz Eugeniusz 63Baryłka Jolanta 273Beck Józef 339Bęczkowska Barbara 273Bielińska Maria 295, 304, 308, 316Bieliński Ludwik 106, 107Bieńkowska Stanisława 259Bierut Antoni 155Bierut Bolesław 12, 21, 103, 116, 151, 168,

187, 210, 269, 350Bierzanek Kazimierz 259Bilewicz-Mróz Tadeusz 25Biskupski Kazimierz 19, 21, 33, 34, 38, 39, 42,

48, 62, 66, 68, 85, 95, 96, 288Bobrowski Czesław 156Boratyński Edmund 199, 201, 226, 248, 263,

273, 338Borowska Halina 311Branowitzer Zygmunt 48, 55, 152, 153, 249

Breitkopf Jerzy 211–223, 226, 267, 318, 338Brzoza Czesław 12Burczycki R. 131Burda Andrzej 12, 19, 24

Chacińska Barbara 275Chajn Leon 296, 330Chmielewski Zdzisław 253Chojecki 107Chróścicka-Opoczyńska Halina 143, 230, 256,

317, 318, 346Ciemniewski Jerzy 259Cyrankiewicz Józef 102, 152, 195, 210, 261Czaplarska Barbara 64Czarnak Henryka 53, 230, 231, 240, 243, 249,

254, 257, 261–263, 268, 269, 271, 272, 274, 277, 278, 290, 325, 336, 337, 343, 347

Czernichowska M. 272

Daszkiewicz Władysław 154Dembowski Jan 284, 340Dembowski Jerzy 187Drobner Bolesław 24, 25Drożniak E. 48Duda Edward 198, 201, 202Durko Janusz 301, 304Dymek Benon 269, 317Dźwigała Wanda 272

Figiel Tadeusz 54Fornalska Felicja 154, 158, 171, 173Franczak Danuta 53, 267, 274Frankowski Józef 230, 268, 270, 310, 311, 317

Indeks osób

Indeks osób 366

Frąckiewicz Anna 294Friszke Andrzej 12, 65, 200Fuks Maria 270, 274, 309

Gaczkowski J. 219, 248Gerber Rafał 296, 297, 304Gebert Stanisław 233, 243, 249, 261–263, 271,

273, 290, 291, 326, 332, 333, 337, 338Giebartowski E. 47, 48Gołać Krzysztof 259Gomułka Władysław 47, 194Gozdecki Tadeusz 252Góral Jerzy 11Górnicki Wiesław 209Gręda Ryszard 239, 258, 263, 264, 270, 347Gross Stanisław 59Grubecki Jan 44, 106Gruk Paweł 148Gutt Jadwiga 53, 230, 271, 274, 277, 290, 318,

342, 343Gwiżdż Andrzej 59, 119, 144, 291, 329, 343

Haneman J.S. 47Hermanowicz Leon 66Holder Henryk 160, 256, 257, 260, 321, 325,

339Hołuj Tadeusz 332Horodecki Julian 190, 195, 285Horst Władysław 11, 36, 94, 355Hryniewicz Zofia 98, 104, 252

Ignar Stefan 187, 284, 340

Jabłoński Henryk 195, 203, 207Jan Paweł II (Karol Wojtyła), papież 209Janicki Czesław 155Janiszewski Michał 211, 267Jankowska Jadwiga 52, 304, 313Janowski W. 190Jarosz Jerzy 299Jaroszewicz Piotr 129, 131Jaroszyński Maurycy 159, 161Jaruzelski Wojciech 201, 203, 207, 209, 211,

267Jaworska Bogumiła 19Jodłowski Jerzy 119Jóźwiak Franciszek 47

Jóźwiak Tadeusz 311

Kaczmarek Roman 11, 299Kaczyński Henryk 81Kalinowski Józef 112Kazimierski Józef 346Kempara Eugenia 198Kersten Krystyna 12Kijewska Wanda 35, 95, 105Kik Kazimierz 259Klajnerman Izaak 18, 42, 154Klimaszewski Mieczysław 195Kliszko Zenon 47Klonowska Weronika 290, 343Kochański Aleksander 65, 151, 156, 226Kociszewski Tadeusz 233Kolankowski Zygmunt 293, 304, 319Kołodziej Edward 316, 319Kołodziejski Henryk 168, 187, 284Konarski Kazimierz 11Konopka Józef Antoni (wcześniej Natan

Surowicz) 44Kossobudzka U. 272Kościołek Jan 11Kowalska Maria 53Kowalski Władysław 69, 79, 102, 168, 187, 288Kozera Leon 82, 98Koziarski Jan 53, 231, 233, 255, 257, 321, 323,

343Kozik Zenobiusz 259Kraskowski Stanisław 151Krassowski Roman 90Kraśko Wincenty 197Krawczyk Zbigniew 232, 256, 322–325Kroll Bogdan 47, 148, 264, 318, 334, 338, 344Krukowa Alicja 107Krupska Zofia 236, 239, 262, 263, 270, 278,

279, 318, 319, 333, 335, 337, 338, 347Krzemień Lech 25, 154Kubacki Jerzy 106, 107Kubicka Grażyna 266, 279Kulesza Andrzej 259Kulikowska-Cymbalista Ewa 239, 249, 264,

270, 273, 344Kurowska Helena 154Kurowski Leon 19

Indeks osób 367

Kuśmierek Jan 44Kuśmierek Zbigniew 259

Lange Oskar 233, 278, 325Lejman Janusz 333Lewandowska M. 37Lipińska Wanda 53, 313Loga-Sowiński Ignacy 47Lorentz Stanisław 293

Maciejewski Tadeusz 109Malczyński W. 47Malinowski I. 47Maciejewska Wanda 11Maciejewski Tadeusz 261Manteuffel Tadeusz 177, 301Marszałek-Młyńczyk Krystyna 200Matkowski Arkadiusz 154, 155Meszorer A. 73Migoń Władysław 340 Mijal Kazimierz 151, 152, 155, 159–161, 168Mitura Antoni 44Młyńczak Tadeusz Witold 200–202Modzelewski Zygmunt 66, 187, 296Mołdawa Tadeusz 202Motas Mieczysław 51, 233, 243, 245, 260–262,

271, 273, 290, 291, 315, 326–328, 330, 332, 333, 335, 337, 338, 346

Mściwujewski Adam 155

Nawrocki Stanisław 11Nawrot Tadeusz 160, 310Niesiołowski Adam 316Noltorp J. 277Nowicka Maria 107Nowiński Czesław 151

Olszewska Henryka 335Opoczyńska Halina 268, 269, 317Osóbka-Morawski Edward 47, 48Ozga-Michalski Józef

Paczkowski Andrzej 12, 65, 200Papiewski Franciszek 21, 38, 151Partum Elżbieta 272Paszkowska Elżbieta 329Pawlak Jan 256, 257

Pietrzak Jerzy 103Piotrowski Roman 295Popkowski Wojciech 51, 222, 327–329, 342Porębski Tadeusz 135Prószyńska Alina 84, 85Pyka Tadeusz 131

Radczuk Krzysztof 11, 84, 177, 247, 303, 326, 328, 344

Radtke Irena 11Rakowski Mieczysław Franciszek 135Ramza Franciszek 155Regulski Stanisław 60, 104, 252, 311Reiff Ryszard 200, 202Rejman Zofia 319Rejmer Izabella 54, 55Reymer Stanisław 60, 62, 94, 95, 100, 101, 105,

318Robótka Halina 11, 175, 177Rolöfs Walentyna 60, 95, 96, 252Romaniuk M. 293Rosowska Ewa 310Róg-Świostek Mieczysław 200, 201Rudzka Hanna 273Rumiński Bolesław 194Rusiniak Sylwester 18Rybarski Antoni 294, 307Rybicki Marian 12, 58, 62, 64, 152, 160, 170,

187Rykowski Zbysław 259Rysińska Janina 82Ryszewski Bohdan 11Ryżewski Hilary 33, 51, 54, 153, 272

Sadowski Antoni 155Salwa Zbigniew 203Sałata Z. 48Segalewicz Paulina 255Scięgosz Józef 155Skóra Tadeusz 202Skrzeszewska Bronisława 256, 257, 260, 269,

274, 276, 320, 321, 324–326, 339Skrzeszewski Stanisław 119, 294Skrzydło Wiesław 12Sokalski Józef 18Sowa Andrzej Leon 12, 200

Indeks osób 368

Spychalski Marian 194, 261Stanisławska Stanisława 339Stawecka Elżbieta 272Stebelski Adam 295Stefaniak Władysław 295Stefański Piotr 208Stembrowicz Jerzy 195Stemplowski R. 131Stępień Ludwika 274Stępień Stefan 17, 47, 48Stojanowski Józef 294, 307, 316Suchodolski Witold 293–296, 305, 307Surmaczyńska Wanda J. 274Surowicz Natan (Nachman) zob. Konopka

Józef AntoniSygit Bogusław 207Szafrański Henryk 199, 201, 202Szczepański Jan 132, 200, 202Szczęsna Bożena zob. Wyciszkiewicz BożenaSzczęśniak Józef 271, 274Szelachowski Tadeusz 207Szewczyk Józef 202Sznek Zygfryd 161, 284Szumańska Zofia zob. Szymanowska Zofia Szwalbe Stanisław 47, 49, 62, 69–71, 161, 168,

288Szydlak Jan M. 131Szydłowska B. 37Szymanowska Zofia 60, 82

Ślusarczyk Krystyna 274Świtała Kazimierz 330

Tabor Katarzyna 273Tarakanowska Maria 37, 53, 231, 232, 243,

257, 269, 271, 274, 278, 290, 310, 318, 319, 322–325, 329, 334, 343

Tołwiński S. 47Tomal Zdzisław 201Tomanek J. 229, 267, 308Tomorowicz Władysław J. 71, 73, 96, 105Tomczak Andrzej 11Topiński Jan 44Tuczapski Tadeusz 202, 203

Walawski Bolesław 19, 20, 32, 34Walczak Stefan 153, 175

Walichnowski Tadeusz 296Wasik Władysław 44Wasilewski Jan 19, 32Ważniewski Władysław 259Wąsowicz Barbara 71Werblan Andrzej 65, 103Weyman Karol 310Wicha Władysław 44Więckowska Bożena zob. Żmuda Bożena Wilczyńska Julia 55, 272, 309, 317Wlaźlacki Zygmunt 68Władyka Władysław 189, 190Wojciechowski G. 12Wojciechowski Marian 296Wolff Jerzy 267, 308, 309Woner T. 47, 48Wójcik A. 131Wójcik Zbigniew 52, 53, 313Wroński Stanisław 202Wróblewski Zenon 199Wrzaszczyk Tadeusz 131Wycech Czesław 284, 340Wyciszkiewicz Bożena (Szczęsna Bożena) 273Wyspiański W. 47

Zachwatowicz Jan 295Zambrowski Roman 62, 70, 71, 168, 187Zamościk Bolesław 268, 276, 317, 320Zawadzki Aleksander 284, 285, 340Zawadzki Sylwester 203, 332Zdeb-Ulberska Irena 336, 343Zeglicki J. 269Zibert L. 272, 273, 274Ziembiński Jan 12Ziętek Jerzy 202

Żakiewicz Jerzy 233Żeglicki Józef 317Żmigrodzki Zygmunt 24Żmuda Bożena 12, 270, 273Żymierski Michał Rola 284

kancelaria sejmu i rady paŃstwa oraz archiwum w … · ks — kancelaria sejmu ... pps — polska...

Documents