kan dictatuur democratisch zijn? · 2019-11-19 · kan dictatuur democratisch zijn?...
TRANSCRIPT
Kan dictatuur democratisch zijn? [Politiek-filosofische en anderen overwegingen bij
Russische Federatie / Kazakhstan / VR China]
Holten College (18/11/2019)
Evert van der Zweerde
Professor of Social and Political Philosophy
Radboud University, Nijmegen
Overzicht
• - 0. Kernvraag: kan dictatuur democratisch zijn? Kortste antwoord: Ja,
maar…
• - 1. Wat is “dictatuur” en waar komt het vandaan? [in de huid van…]
• - 2. Wat is “democratie”? LDR
• - 3. Literair intermezzo… voorlezen uit eigen werk.
• - 4. Putins Rusland een illiberaal-democratisch of een liberaal- non-
democratisch regime? Overzicht Russische Federatie:
- a. Geografie
- b. Economie
- c. Geschiedenis
- d. Politiek
• - 5. Geopolitiek en Zijderoute: RF, KZ, PRC.
• - ? Terug naar de kernvraag: kan dictatuur democratisch zijn?
• - Vragen & discussie
0. drie inleidende opmerkingen:
• i. Filosoof:
- politieke filosofie enerzijds,
- filosofie in Rusland anderzijds =>
- boekproject Political Philosophy in Russia [Edinburgh UP,
2020/1]
• ii. Jarenlange ervaring, 38 x in Rusland sinds 1984 [USSR];
“haat-liefde” verhouding; kortere bezoeken (2 x) aan
Kazakhstan en VR China. Boek Over grenzen (Eindhoven:
Wilde Raven, 2017)
• iii. Zaken begrijpen vanuit hun oorzaken [Spinoza]: Rusland
begrijpen ≠ Putin verstehen
1. Waarom bestaat “dictatuur” en niet gewoon niet?
• Proberen zaken vanuit hun eigen oorzaken te begrijpen i.p.v. meteen te
oordelen => kruip in de huid van… wat maakt “dictatuur” plausibel?
1. Niccoló Machiavelli (1469-1527)
1. Niccoló Machiavelli (1469-1527)
2. Democratie: What are we fighting for?
2. Universal Declaration of Human Rights: 1948
Globale norm / glocale realiteit.
2. UDHR 1948
• Article 21.
• (1) Everyone has the right to take part in the government of
his country, directly or through freely chosen
representatives.
(2) Everyone has the right of equal access to public service
in his country.
(3) The will of the people shall be the basis of the authority
of government; this will shall be expressed in periodic and
genuine elections which shall be by universal and equal
suffrage and shall be held by secret vote or by equivalent
free voting procedures.
2. Democratie is meer dan FFFUCS
• C. Democratie ≠ “Verkiezingen”:
- i. Verkiezingen zijn een belangrijk, mogelijk onmisbaar onderdeel van
democratie, maar democratie ≠ verkiezingen.
- ii. Focus van politicologen en media op verkiezingen.
- iii. Kernbegrip FFFUCS: Free, Fair, Frequent, Universal, Competitive, and
Secret elections = Vrije, Eerlijke, Regelmatige, Algemene, Competitieve
en Geheime verkiezinge.
- iv. Als niet allen kunnen regeren, dan is selectie vereist: selectie / electie;
dat kan door verkiezingen, maar bijv. ook door loting.
- v. Wanneer niet allen, maar sommigen bij het beheersen en besturen van
de samenleving betrokken zijn => betrokkenheid burgers neemt af + ze
worden “consument”..
- vi. Zonder participatie / discussie / deliberatie kunnen democratische
procedures nog steeds functioneren, maar ze gaan dan over het winnen
van het debat resp. de verkiezingen.
2. Democratie ≠ Liberale democratie
- i. Wijdverbreid vooroordeel: democratie = liberale democratie => vaak geldt dat
als iemand “democratie” zegt, die persoon bijv. vrijheid van meningsuiting bedoelt.
people say “democracy” they mean “liberal” democracy, e.g.
- ii. Liberale democratie is historisch contingente combinatie van liberale en
democratische principes [Ch. Mouffe, N. Bobbio]: – a. Liberaal : mensenrechten, individuele (& minderheid & groep) rechten & vrijheden, rule of
law [rechtsstaat];
– b. Democratische principes: gelijkheid, identiteit regerenden / geregeerden,
volkssoevereiniteit.
- iii. De combinatie “Liberale Democratie” is krachtig, maar onderworpen aan zowel
liberale als democratische krachten / impulsen: Vb. 1: steeds grotere vrijheid, incl.
economische; Vb. 2: populisme als democratische impuls.
- iv. Vanwege het contingente karakter zijn er VIER mogelijkheden: – a. liberale democratie: gelijke civiele en politieke rechten en vrijheden voor iedereen.
– b. illiberale democratie: massale legimitering middels FFUCS van een autoritair regime.
– c. liberale non-democratische regimes: gelijke civiele, maar niet: politieke, rechten en
vrijheden voor een elite.
– d. illiberale non-democratische = totalitaire regimes.
2. In schema:
liberaal niet-liberaal
democratisch libdem: NL illibdem: PL
niet-
democratisch
libnondem: UAE illibnondem:
DPRK
3. Literair intermezzo
4. Rusland: drie brede perspectieven.
• a. Geografie
• b. Economie.
• c. Geschiedenis.
• d. Politiek.
4.a. Geografie: 11 tijdzones!
4.a. Geografie & Demografie.
• De Russische Federatie is met afstand het grootste land ter wereld:
• 17 . 106 km2 [2. Canada: 9,9 . 106 km2; 3. China: 9,5 . 106 km2; 4. VS: 9,5 .
106 km2]
• Europa incl. Europees Rusland: 10 . 106 km2; Europees Rusland: 3.9 . 106
km2; Europa zonder Rusland: 6,3 . 106 km2, EU: 4,5 .106 km2 [1/4 Rusland is
iets kleiner dan de EU…]
• 145 miljoen inwoners, w.v. 81% etnisch-Russen. [USSR: 293 miljoen, 50%
etnisch-Russen]
• Grote homogeniteit, m.n. taal (Kaliningrad – Vladivostok; 98% v.d. bevolking
beheerst Russisch, meestal als de facto eerste taal).
• Inwoners: EU: 510 .106: 116 / km2 ; RF: 145 .106: 8,4 / km2;Siberië 40 .106
(27%): 2,7 / km2 => zeer dun bevolkt, bovendien…
4.a. Ongelijke verdeling bevolking + migratie Oost => West
4.a. Officieël: Russische Federatie [Российская Федерация],
federale republiek van 83 “subjecten” incl. autonome republieken
[Sakha, Tatarstan] en provincies [Joods Autonoom Gebied]
4.a. Belangrijke gegevens
• Rusland: multireligieus en multinationaal “imperium” (net als USSR), geen
“natie-staat” zoals Frankrijk, Nederland, of Duitsland;
• Er is een groot verschil tussen русский [roesskij, Russisch] en российский
[rossijskij / Russisch; Ruslands, ruβländisch] nationalisme => 2 soorten
“nationalisme” [nationalisme ≠ patriottisme: Grote Vaderlandse Oorlog 1941-
1945: Great Patriotic War / Великая Отечественная Война];
• Er leven 25+·106 etnische Russen in het “nabije” buitenland («5e kolonne» in
Estland &c, Kazakhstan &c);
4.a Religie:
• Vier “traditionele religies”: (Orthodox) Christendom [±70%], (Ashkenazi) Jodendom (0,1%), (Vajrayana) Boeddhisme (0,5%), (Sunni) Islam [6,5+%] (+ 1,2% (neo-)pagans – sjamanisme in Siberië).
• De ROK is zeer zichtbaar en staat dicht bij het Kremlin, maar de invloed is oppervlakkig – welbegrepen wederzijds eigenbelang + “identiteit”.
4.a Grootste Moskee van Europa (Qolsharif, Kazan’)
4.a. Geografie: Problemen
• 1. Rusland is geografisch zeer kwetsbaar:
• - enorm, ongelijk bevolkt territorium [economisch probleem];
• - open naar alle kanten en overwegend vlak [ruig klimaat => landbouw; invasies];
• - beperkte toegang tot open zee [angst voor omsingeling] => belang Krim /
Sevastopol’
• 2. Rusland heeft een bevolkingsprobleem, m.n. in Siberië:
• - migratie van Azië naar Europa;
• - migratie vanuit China;
• - “breakaway” tendenzen in de 1990er jaren: centrifugale krachten (autonomoom
lokaal bestuur)]] => democratie: gekozen i.p.v. benoemde goeverneurs.
• 3. Rusland traditioneel sterk gecentraliseerde politieke macht =>
• - centripetale krachten centrifugale krachten;
• - een “soevereine staat geregeerd vanuit het Kremlin”;
• - Kremlin ≠ White House ≠ Binnenhof.
• NB: veel Russen denken oprecht dat Rusland, groot als het is, alleen door een
sterke staat bij elkaar gehouden kan worden [=> “Russische Idee”].
4.a Kremlins / Кремля [Moskou, Kazan’,
Rostov, Tobol’sk,
Pskov]
...en je kunt ze zelfs verzamelen…
4.b. Economie: enkele gegevens.
• Ruslands BNP is het 12e, tussen Zuid Korea en Spanje, minder dan ½ van
VK, iets meer dan 1/3 van Duitsland, minder dan 10% van VS, maar…
• …BNP verdubbeld 1990 - 2005, verviervoudigd 1990 - 2011, piek in 2014;
intussen fors gedaald, maar: 3-4 x 1990 => veel Russen zijn veel beter af
dan zij of hun voorouders ooit geweest zijn; iedereen van 35 of jonger heeft
0 “sovjet-verleden”
• Grootste probleem: afhankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen, m.n. olie &
gas, maar ook hout, edele metalen.
• [source: https://tradingeconomics.com/russia/gdp ]
4.b Up & down…
4.b. Ruslands Olieverslaving
4.b. Economie – enkele aspecten.
• Dmitrii Medvedev’s Sochi speech 2015: O&G afhankelijkheid onder 50%
=> probleem / uitdaging.
• Grootste probleem: corruptie.
• Tweede probleem: bureaucratie.
• Kernprobleem: koppeling economische en politieke macht, beschermd
door een “soevereine” staat.
• Anderzijds: geleidelijke verbetering civil and business law.
• Nodig: investeringen in industrie en landbouw.
• Sancties… a blessing in disguise? Russische supermarkten, anecdote
nachttrein. …
4.b. Sancties?
4.c. Geschiedenis.
• Rusland begrijpen = geschiedenis begrijpen.
• Rusland heeft dezelfde culturele achtergrond als Europa (Mesopotamië /
Griekse Oudheid / Romeins Rijk), en deelt de christelijke erfenis, maar:
• i. Rusland bepaald door Grieks/Byzantijns Oost-Romeinse Rijk, niet
Latijns/Katholieke West-Romeinse Rijk;
• ii. Rusland is soms nauw verbonden geweest met Centraal en West Europe,
soms ruw ervan gescheiden: Tataarse periode1236-1480;
• iii. Rusland is het Andere Europe & Europa’s Ander [Big Other]: dit is
evenzeer Ruslands eeuwige vraag als die van (West) Europa.
• Rusland was nooit ‘n natie-staat naar “Westfaals model” [1 territorium, 1
natie, 1 religie]:
• Toen de “Westfaalse Orde” bestendigd werd [Münster 1648], was Rusland
al ‘n multinationaal imperium dat tot aan de Stille Oceaan reikte.
4.c. Geschiedenis: Ruslands Expansie
4.c. USSR / Russische Federatie
4.c. Geschiedenis van Rusland
• Tataars “Juk” voorafgaand aan expansie: 1237-1480. “Juk” eindigde
met dominantie Vorstendom Moskou, dat de Russische landen
herenigde en de andere vorstendommen veroverde.
• Afwisseling (top-down) modernisering [Petr I, Ekaterina II,
Aleksandr II] & conservatieve reactie [Nikolaj I, Aleks. III, Nikolaj II].
• Sterk gecentraliseerd, “pyramidaal” feodaal systeem [≠ Europa!!].
• Afschaffing lijfeigenschap1861 [VS: afschaffing slavernij 1863/5],
maar: 1857: 38% lijfeigenen = geen onderdanen (laat staan
burgers), maar privé-eigendom; VS 1860: 13% slaven
[http://www.civil-war.net/pages/1860_census.html].
• Snelle, stormachtige ontwikkeling industrie, kapitalisme,
infrastructuur, samenleving in late 19e E, maar geen politieke
hervormingen: repressie => revolutie.
4.c. Geschiedenis van Rusland
• Traditie van absolutistische autocratie vanaf 17e E, met enkele uitzonderingen: vetsje
Pskov & Novgorod.
• Late 19e E zemstvo, 1905 doema, korte democratische periode Februari – Oktober
1917.
• Detail: Rusland voerde algemeen kiesrecht voor ♀♀ en ♂♂ in vóór Nederland [1919].
• In weerwil van “linkse” ideologie was het sovjet-regime [70 jaar!] vooral politiek
reactionair [rechten en vrijheden] en cultureel conservatief [na Zilveren Tijdperk –
Серебрянный Век (1890-1920)].
• USSR claimde nooit een “communistische samenleving” te zijn, maar socialisme-in-
opbouw + communistische ideologie [Marxisme-Leninisme], op weg naar globaal
communisme: USSR (Derrida).
• Maar ook: industrialisering, alfabetisering, ruimtevaarт, onderwijs systsem => gemengde
erfenis; (nog) geen Vergangenheitsbewältigung, maar.... geschiedenis is niet voorbij.
• Verleden niet ontkend, maar accent op continuïteit:
https://www.youtube.com/watch?v=6U6doPKowGQ
4.c Geschiedenis: twee boeken en ‘n tv-serie
Netflix: The Road to Calvary /
Хожение по мукам (naar roman
van Aleksej Tolstoj):
https://www.youtube.com/watch?
v=LrlDU_wG79c
4.c Ленин: (n)ostalgie, identiteit of onverschilligheid?
4.c. Geschiedenis van Rusland: herhaalde menselijke
tragedie [20e E]
• - revolutie 1905: 14.000 slachtoffers
• - WW1 1914-1918: 1.700.000 slachtoffers
• - Februari revolutie 1917 [NB: 23/02 => 08/03]: 1300 slachtoffers
• - Oktober revolutie 1917 [NB: 25/10 => 08/11 ]: 3000 slachtoffers
• - Rode Terreurr & Burgeroorlog 1918-1922: 7 – 12.000.000 slachtoffers
• - holodomor 1932-3: 4.000.000 slachtoffers
• - zuiveringen stalinisme: 600.000 slachtoffers
• - WW2 [Grote Vaderlandse Oorlog]: 26.600.000 slachtoffers [Stalingrad /
Volgograd: 1.500.000; blokkade Leningrad: 1 miljoen burgers (1/3 v.d.
bevolking), 300.000 soldaten]
• - GULag: 1.600.000 slachtoffers [18 106 “passanten”]
• - uiteenvallen USSR: heel weinig slachtoffers (Riga, Baku, Moscow)
• TOTAAL: 44 miljoen doden
• Weinig delen van de wereld zijn meer in bloed gedrenkt => “obsessie /
preoccupatie” met veiligheid en orde => legitimering van sterke,
gecentraliseerde macht.
4.d. Politiek: Vladimir Poetin [Путин].
Nieuwe tsaar [Царь]?
Pleidooi voor een nuchter-kritische kijk!
Nieuwe Stalin!? Nieuwe Hitler!?
Sluwe
staatsman?
Sportieve macho?
4.d. Iets over Putin:
• 07/10/1952 in Leningrad (nu: St Petersburg), toen
nog herstellende van WO2;
• Eenvoudige, “volkse” komaf, straatvechter, maar ook:
goede student;
• KGB-officier in Dresden [DDR], im Tal der
Ahnungslosen
• Kreeg weinig mee van perestrojka & glasnost’, in
1989 “in de steek gelaten”: uiteenvallen van USSR
“grootste catastrofe”;
• Zeer loyale medewerker in SPb (burg. A. Sobstjak),
premier onder Boris Jeltsyn, die hem als opvolger
aanwees in ruil voor niet-vervolгing; Putin nam
“SPb’se hofhouding” mee naar Moskou;
• President 2000-2008 en 2012-20nu; in 2012 winnaar
van omstreden verkiezingen.
• Populair, parafernalia, geen persoonlijkheidscultus.
• Populariteit kwetsbaar – stabiliteit?
4.d. Verwijzing naar drie grote denkers
• Vladimir Sergeevitsj Solovjov [Соловьёв]
• (1853-1900)
• Nikolaj Aleksandrovitsj Berdjajev [Бердяев]
• (1874-1948)
• Ivan Aleksandrovitsj Il’jin [Ильин]
• (1883-1954)
4.d. “Poetins Rusland”?
• Is Rusland van Poetin? “Heeft” hij het?
• Rusland heeft een autoritair regime, ondersteund door een nationale
ideologie [NB: staats-nationaal [российский], niet ethnisch-nationaal
[русский]], maar het is niet totalitair, en vele male vrijer (op persoonlijk,
cultureel en zelfs politiek vlak) dan de USSR ooit geweest is.
• Rusland is geen autocratie, maar een autoritaire oligarchie, beheerst door
een aantal (25?) business tycoons met Vladimir Poetin als hun manager &
arbiter [primus inter pares model], …
• … het is ‘n oligarchie met massale, maar kwetsbare publieke steun,
afhankelijk van materieel en identitair succes..
• Poetin staat steeds meer boven de partijen [traditioneel model: de tsaar die
boven de politiek staat: hij was onafhankelijk presidentskandidaat, zijn eigen
partij Edinaja Rossija [= One, United, Unique Russia / Единая Россия]
besloot hem te steunen, hij heeft het aanbod dankbaar aanvaard...
4.d Democratisch gekozen president?
• Naïeve vraag: waarom überhaupt verkiezingen? Antwoord: democratische
legitimiteit.
• Belangrijk waren opkomst en percentage: Poetins team streefde naar 70%-
70% en bereikte dit ook: 70% van het electoraat naar de stembus, en 70%
steun voor Vladimir Vladimirovitsj: 70 x 70 = 49% expliciete steun van de
bevolking.
• Werd: 69% opkomst, 73% steun = 50+
• Ook belangrijk is de spreiding: steun in grote steden, m.n. Moskou.
• Veel protesten na verkiezing 2012, minder na herverkiezing 2018, wel weer
rond burgemeestersverkiezingen 2019.
4.d. Democratie à la Russe / суверенная демократия.
Presidentsverkiezingen 2012
4.d Poetin 2.0: democracy à la Russe : Presidentsverkiezingen
2018 https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_presidential_candidates,_2018#Candidates
4.d. Oppositie…?
My ne nemy = Wij zijn niet “stom”
= Wij zijn niet “niet-wij”
4.d. Wat wij moeten bedenken: verschil tussen strategie en
tactiek
• Poetin vaak opgevat als tacticus, niet als strateeg =>
• … zijn favoriete rolmodel is de judoka, niet de schaker: wachten tot de
tegenstander aanvalt en diens kracht tegen hemzelf gebruiken;
• …hij heeft geen groots einddoel, maar steeds twee criteria: Rusland terug
op de wereldkaart & twee achterbannen (het “gewone volk” en “de
oligarchen”) tevreden houden =>
• …zijn doel: herstel pol.& soc.econ. ruimte USSR => Euraziatische
Economische Gemeenschap [=> RF VR China als grootste probleem?];
Road & Belt Initiative zowel probleem als kans
4. Ga zelf kijken!
• * Russen zijn overwegend zeer vriendelijke en prettige mensen.
5. Geopolitiek: RF, KZ, PRC
5. Drie dictaturen (?) langs de Zijderoute / Road & Belt
Initiative
5… die het goed met elkaar kunnen vinden?
5. (Silk) Road & Belt Initiative [NB: initiatief VR China]
5. Oordelen over 3 landen: Rusland, Kazachstan, China
Freedom
House
PR 2010
PR 2018
CL 2010
CL 2018
Human Rights
Watch
2010
2018
World Press
Freedom
Index:
rang
2010
rang
2018
Rusland 6 7 5 6 situatie verslechterd 140 148
Kazachstan 6 7 5 5 sitautie verslechterd 162 158
VR China 7 7 6 6 situatie verslechterd 171 176
PR = politieke rechten CL = civiele vrijheden
5. Kazakhstan “klassiek” voorbeeld grondstofafhankelijk
neopatrimoniaal regime
5. China “klassiek” voorbeeld post-totalitair
staatskapitalistisch regime
5. Rusland: olie&gas-afhankelijke nucleaire grootmacht met
neoliberaal-kapitalistisch systeem en democratisch
gelegitimeerd half-liberaal regime.
?. Terug naar de vraag: kan dictatuur democratisch zijn?
• - vervanging: “dictatuur” => “autoritair regime”
• - autoritair regime / “sterke ♂ (♀)” heeft (objectief) aantrekkelijke kanten /
plausibiliteit => kan in principe overal tot stand komen
• - democratisch ≠ liberaal-democratisch
• - de overgang naar een autoritair regime kan democratisch zijn [vb. Polen,
Hongarije], maar…
• - betekent dan vaak “one (wo)man – one vote – one time” (Fareed Zakaria)
• - de voortzetting van een autoritair regime kan democratisch zijn, maar
wordt vaak in de praktijk “geleid-democratisch” [vb. Rusland; systeem-
oppositie [KPRF, LDPR, Ksenia Sobtsjak] vs. niet-systeem oppositie [A.
Naval’ny, Pussy Riot, etc.]]
• - de verdwijning van een autoritair regime kan ook democratisch zijn, maar
zal in de praktijk eerder de vorm van een “revolutie” ( / volksopstand)
aannemen [vb. Tunesië]
• - post-totalitaire regimes (VR China) ≠ autoritaire neopatrimoniale regimes
Vragen? Discussie?