Κακοποίηση παιδιών: χαρακτηριστικά & στρατηγικές

παρέμβασηςΗ. Ε. Κουρκούτας

Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης

• Η κακοποίηση του παιδιού αναφέρεται στην σωματική, συναισθηματική κακομεταχείριση και παραμέληση, και στην σεξουαλική εκμετάλλευση του

• Πάντοτε υπήρχε/Μηχανισμοί που αναδεικνύουν την κακοποίηση (σήμερα)

• Ευρύ φάσμα μορφών κακοποίησης /μη σαφή όρια μεταξύ κακοποίησης /κακής συμπεριφοράς

Είδη κακοποίησης

Σωματική κακοποίηση: χτυπήματα., τσιμπήματα, κλωτσιές, χαστούκια, καψίματα, κακώσεις, σπάσιμο οστών

Συναισθηματική κακοποίηση: ενέργειες που βλάπτουν σοβαρά την γνωστική, συναισθηματική, συμπεριφορική ανάπτυξη του παιδιού

Σεξουαλική κακοποίηση: σεξουαλικές πράξεις, παρενοχλήσεις, αγγίγματα, προαγωγή

Παραμέληση /εγκατάλειψη: μη ικανοποίηση βασικών σωματικών, εκπαιδευτικών, συναισθηματικών, γνωστικών αναγκών

Μορφές & ορισμοί της κακοποίησης

• Η παραμέληση των παιδιών: έμμεση πιο συνηθισμένη μορφή κακοποίησης

• Σωματικός σωφρονισμός

• Συστηματική σωματική τιμωρία

• Σποραδικές ακραίες βίαιες συμπεριφορές γονέων

• Ψυχολογική βία: συστηματικές απειλές, ύβρεις

Οριακές μορφές κακοποίησηςΣυναισθηματική ακαμψία, αυστηρότηταΛεκτικές & μη λεκτικές πιέσειςΛεκτικές & μη λεκτικές καταναγκαστικές

μεθόδους πίεσης & μείωση των ικανοτήτων του παιδιού

Αποστασιοποίηση /είδος αναισθησίας απέναντι στις ανάγκες του παιδιού

• Συστηματικές κριτικές & άδικες συγκρίσεις του παιδιού

• Αγνοούνται ή δεν λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες εξάρτησης ή υποστήριξης του παιδιού, εκμετάλλευση της αδυναμίας του

• Κατάλυση κάθε έννοιας προσωπικού χώρου /ορίων του παιδιού (επιθετικά παρεμβατικές /παρεισφρητικές τακτικές ελέγχου)

Ακατάλληλες συμπεριφορές/ συμπεριφορές κακοποίησης /παραμέλησης

Υποβιβασμός /εξευτελισμός του παιδιού, χρήση ύβρεων

Εκδήλωση της αγάπης υπό όρους & αμφιθυμικά συναισθήματα για το παιδί

Συναισθηματική /σωματική απόρριψη του παιδιού

Χρήση σκληρών σωφρονιστικών μεθόδων /μεθόδων ελέγχου

Απάθεια απέναντι στις ανάγκες του παιδιού

Σκόπιμη αναζήτηση τρόπων εκφοβισμού, απειλής ή πρόκλησης φόβου στο παιδί

Συχνά & απρόβλεπτα ξεσπάσματα πάνω στο παιδί συναισθηματικών εντάσεων

Επιβολή στο παιδί με απειλές, καταναγκασμούς, εγκλεισμούς, χτυπήματα

Σεξουαλική ή σωματική παρείσφρηση

Χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την βαρύτητα & τον χρόνο της κακοποίησης

• Τα μικρά παιδιά πιο ευάλωτα σε διάφορες μορφές βίας, σε σωματικά & ψυχικά τραύματα

• 9/10 των μοιραίων ατυχημάτων συμβαίνουν σε ηλικία κάτω των 5 ετών

• 43% παιδικής κακοποίησης συμβαίνει στο πρώτο έτος ηλικίας (USDept Health, 2001)

• 3 εκατομμύρια καταγγελίες (ΗΠΑ)/2001• Ενδοοικογενειακές συγκρούσεις-βία

/κακοποίηση παιδιού

Λόγοι σχετικά με την πρώιμη κακοποίηση Ανωριμότητα, ανευθυνότητα γονέων Σοβαρά κοινωνικά, επαγγελματικά προβλήματα-

στρες /άγχος /επιθετικότητα Αδυναμία επίλυσης προβλημάτων του ζεύγους Αδυναμία ανάληψης του γονικού ρόλου Αδυναμία κατευνασμού του παιδιού & διαχείρισης

των απαιτήσεων Περιορισμένη ικανότητα έκφρασης των αναγκών

στην νηπιακή ηλικία-σύγχυση στους γονείς Μη σταθεροποίηση του γονικού ρόλου

• Φτωχές, περιθωριοποιημένες & από μειονότητες οικογένειες: υψηλά ποσοστά συμμετοχής στο δείγμα των οικογενειών που κακοποιούν

• Προσοχή στην ερμηνεία των δεδομένων: οι υψηλού Μ.Κ.Ο. επιπέδου οικογένειες συχνά δεν αποκαλύπτονται

Χαρακτηριστικά γονέων

• Οι ίδιοι έχουν υποστεί κακοποίηση, κακή ανατροφή, έκθεση σε αρνητικές εμπειρίες, προβληματικές διαπροσωπικές σχέσεις

• Άγνοια, κοινωνική απομόνωση• Ψυχολογικά προβλήματα, αδυναμία

συγκράτησης αρνητικών συναισθημάτων (θυμού)

• Έλλειψη ικανοτήτων επίλυσης προβλημάτων-ψυχοκοινωνική ανωριμότητα

• Τα κακομεταχειρισμένα και κακοποιημένα παιδιά (φτωχών οικογενειών) δέχονται λιγότερη γονική ποιότητα σχέσης (Azar, 2002)

• Οι γονείς αυτοί συζητούν και αιτιολογούν τις πράξεις τους πολύ λιγότερο από τους άλλους γονείς & χρησιμοποιούν πιο σκληρές τιμωρητικές μεθόδους

• Είναι πιο ευέξαπτοι & έχουν δυσκολίες στη διαχείριση του άγχους τους (Azar, 2002),

• Salzinger, S., Feldman, R. S., Ng-Mak, D., Mojica, & Stockhammer, T. F. : The effect of physical abuse on children’s social and affective status: A model of cognitive and behavioral processes explaining the

association..  Development and Psychopathology,  2001;13: 805-825

Τύποι ενδοοικογενειακής κακοποίησης /βίας

• Άμεση /απευθείας κακοποίηση παιδιού

• Παιδί μάρτυρας συζυγικής βίας

• Συνδυασμός των δύο μορφών βίας

• Πολλαπλές μορφές βίας /κακοποίησης (φυσική, σεξουαλική κακοποίηση, συζυγική βία)

Επιπτώσεις της κακοποίησης

• Σωματικές επιπτώσεις: αιμορραγίες, καψίματα, σπασίματα οστών, σοβαρές κακώσεις /Θάνατο

• Καθυστέρηση σωματικής ανάπτυξης• Νευρολογικές βλάβες• Γνωστικές & γλωσσικές δυσλειτουργίες• Προβλήματα στις κοινωνικές,

διαπροσωπικές, συναισθηματικές σχέσεις & στην προσαρμογή στο σχολείο

• Προβλήματα στην ρύθμιση των συναισθημάτων

• Συναισθηματικές διαταραχές• Κατάθλιψη, αυξημένος κίνδυνος για ιδέες

& τάσεις αυτοκτονίας• Συμπτώματα μετατραυματικής διαταραχής

(φοβίες, κρίσεις πανικού, κλπ.)• Αυξημένοι κίνδυνοι για κατάχρηση

αλκοόλ /ουσιών (εφηβεία /ενήλικη ζωή)

Σύμφωνα με τον μοντέλο οργάνωσης της προσωπικότητας των 5-παραγόντων

Τα κακοποιημένα παιδιά ήτανπερισσότερο «εσωστρεφή»λιγότερο «ανοιχτά στην εμπειρία»περισσότερα δείγματα «νευρωτισμού»Περισσότερο προβληματική

«προσωπικότητα»

Διαταραχή αισθήματος ασφάλειας στη σχέση με τους γονείς

Ενδογενής κατάσταση φόβουΕνοχές & αμφιβολίες για τον εαυτό τουΑμφιθυμικά συναισθήματα για γονείςΔυσπιστία /φόβο στις διαπροσωπικές σχέσειςΧαμηλή αυτοπεποίθησηΔιαταραχές στην εικόνα εαυτού /σώματος

(εφηβεία: μίσος για το σώμα)

Επιθετικότητα, προβλήματα συμπεριφοράς, αντικοινωνικές /παραβατικές τάσεις & συμπεριφορές (εφηβική /ενήλικη ζωή)(ένα μικρό ποσοστό)

Παιδιά με ψυχολογική πίεση (προβλήματα) (emotional distress) που υπόκεινται σε κακοποίηση διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο να αναπτύξουν επιθετικές συμπεριφορές

• Κορίτσια σεξουαλικά κακοποιημέναΛιγότερες ικανότητες κατανόησης &

ρύθμισης των συναισθημάτωνΔιαταραχή της σχέσης με το σώμα & τη

σεξουαλικότητα

Επιπτώσεις ανάλογα με την μορφή ενδοοικογενειακής βίας

Παιδιά θύματα κακοποίησης & παιδιά μάρτυρες βίας

Υψηλές «επιδόσεις» στις κλίμακες διαταραχών συμπεριφοράς

Παιδιά θύματα κακοποίησης, αλλά όχι μάρτυρες βίας

Μεσαίες «επιδόσεις» στις κλίμακες διαταραχών συμπεριφοράς

Παιδιά ούτε θύματα κακοποίησης, αλλά ούτε μάρτυρες βίας

Δεν παρουσίαζαν συναισθηματικά ή συμπεριφορικά προβλήματα

Κάθε μορφή ενδοοικογενειακής βίαςΔιαταράσσει την ανάπτυξη του παιδιού Πρώιμη κακοποίησηΣυναισθηματικές & συμπεριφορικές

διαταραχές

Ηλικία παιδιού: σημαντική παράμετροςΣε πρώιμα στάδια διαταράσσεται σε

μεγάλο βαθμό η διαδικασία ανάπτυξηςΣε μεγαλύτερες ηλικίες τα παιδιά έχουν

δυνατότητες να αναπτύξουν στρατηγικές άμυνας, αντίδρασης & επεξεργασίας των βιωμάτων βίας /κακοποίησης

Η κακοποίηση αλλάζει ανάλογα με την ηλικία

Χαρακτηριστικές, συμπεριφορές & στάσεις του κακοποιημένου παιδιού

στην τάξηΆρνηση επιστροφής στο σπίτιΠαιδιά εγκαταλειμμένα /παραμελημένα

(σωματικά, μαθησιακά)Παιδιά με συχνές εκδορές, μελανιές,

τραύματα συχνές απουσίεςΠλήρης απουσία των γονέωνΓονείς φαινομενικά ζεστοί /κατά βάθος

ψυχροί

Παιδιά υπερβολικά κλειστά, εσωστρεφή, μελαγχολικά, πολύ φοβισμένα

Απομονωμένα κοινωνικά Ψυχολογικά, μαθησιακά & κοινωνικά, ευάλωτα,

αδύναμα, ανύπαρκτα Ανίκανα να εκφράσουν & να εκδηλώσουν τα

συναισθήματα τους Αισθήματα απελπισίας που μπορεί να

εκφράζονται με διάφορους τρόπους Παιδιά με ακραίες ή ασυνήθιστες συμπεριφορές

Παιδιά με πρώιμη ωρίμανση Νήπια και παιδιά χωρίς ή με ελάχιστες

αναστολές, με τάσεις επιδειξιμανίας, ανώριμες ή κακές συμπεριφορές σε σχέση με το σώμα τους

Κακοποίηση & παιδιά με ειδικές ανάγκες

• Μη συστηματική μελέτη της κακοποίησης σε ομάδες παιδιών με Ε.Α.

• Παλαιότερες έρευνες: 1.7 μεγαλύτερη συχνότητα κακοποίησης σε παιδιά με Ε.Α.

• Σύμφωνα με τα στοιχεία από τις Υπηρεσίες Κοινωνικής Προστασίας του παιδιού (Η.ΠΑ.) ΟΙ 47% ΤΩΝ περιπτώσεων κακοποίησης σχετίζεται με την αναπηρία

• Νέες έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά με Ε.Α κακοποιούνται 3.4 φορές συχνότερα από τα παιδιά χωρίς Ε.Α.

• Κακοποίηση-απόρριψη /παραμέληση & στην οικογένεια /Σχολείο

• Η κακοποίηση παιδιών με Ε.Α. έχει σοβαρές συναισθηματικές, συμπεριφορικές & σωματικές επιπτώσεις στην εξέλιξη τους

Επηρεάζει σημαντικά την ψυχοκοινωνική τους αυτονομία & ένταξη

Συχνά οι επιπτώσεις είναι δύσκολο να ανιχνευτούν διότι επικαλύπτονται από τις πρωτογενείς δυσκολίες του παιδιού

Η πιο συνηθισμένη μορφή κακοποίησης παιδιών με Ε.Α. φαίνεται να είναι η απόρριψη /παραμέληση

Συχνά τα παιδιά με Ε.Α. αδυνατούν να αντιδράσουν (υπερασπίσουν τον εαυτό τους) & κυρίως αδυνατούν να εκφράσουν τα συναισθήματα που προέρχονται είτε από την κακοποίηση, είτε από την παραμέληση των βασικών τους αναγκών /συμμόρφωση /υποταγή που δείχνουν στους ενηλίκους/η συναισθηματική τους εξάρτηση

Η παραμέληση σχετίζεται• με την απογοήτευση & τις διαψευσμένες

προσδοκίες των γονέων για το παιδί τους• με την ανάπτυξη υπερβολικών προσδοκιών

/απαιτήσεων από παιδιά με ήπιες αναπηρίες μπορεί να οδηγήσει στην απόρριψη

• με τα συναισθήματα ντροπής, άγχους, αδυναμίας που νοιώθουν οι γονείς μπροστά στις αναπηρίες /δυσκολίες των παιδιών τους

• την έλλειψη γνώσης, πληροφόρησης για τις προοπτικές εξέλιξης, ανάπτυξης & ενίσχυσης των δεξιοτήτων του παιδιού

• τις δυσκολίες που συναντούν συχνά στην επικοινωνία, διαχείριση καθημερινότητας

• με την ανυπαρξία εξειδικευμένων υπηρεσιών για πρώιμη υποστήριξη της οικογένειας

• την έλλειψη κοινωνικών δικτύων βοήθειας /ένταξης /την κοινωνική απόρριψη

• Στρες & οικογενειακές προστριβές, συγκρούσεις αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη απορριπτικών στάσεων

Οι εκπαιδευτικοί & οι επαγγελματίες των σχολείων (σχολικοί σύμβουλοι Ε.Α., ψυχολόγοι, δάσκαλοι Ε.Α.) παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση & αντιμετώπιση της κακοποίησης

Συστηματικές επαφές & συναντήσεις με την οικογένεια Σημαντικότητα της πρόληψης μέσω της πρώιμης

παρέμβασης, πριν οι γονείς αναπτύξουν απορριπτικές στάσεις απέναντι στο παιδί

Πλαισίωση & υποστήριξη της οικογένειας, μείωση του στρες, ενημέρωση της οικογένειας για τις αδυναμίες & δυνατότητες του παιδιού

Εστίαση στο παιδί για την ψυχοκοινωνική του υποστήριξη & την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων έκφρασης

Παρεμβάσεις

• Έγκαιρη /πρώιμη παρέμβαση σε επίπεδο οικογένειας (περιπτώσεις σωματικής κακοποίησης)

Υποστήριξη /ψυχοθεραπεία γονέωνΕπίλυση προβλημάτων γονέων /έμφαση

στην επανασύνδεση γονέων /παιδιώνΕνίσχυση δεσμών με την κοινότητα

/υποστηρικτικά δίκτυα

• Παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο (παιδιού) Εξασφάλιση μίας σταθερής σχέσης, ενός ασφαλούς

πλαισίου για την συναισθηματική ανάκαμψη (π.χ. απομάκρυνση ενοχών, αισθήματος ντροπής, απάντηση σε αγχώδη ερωτήματα)

Γνωστική /συμπεριφορική θεραπεία με σκοπό την τροποποίηση των αρνητικών γνωστικών σχημάτων (π.χ. αυτοκατηγορίες που οδηγούν στην κατάθλιψη, χαμηλή αυτοπεποίθηση)

Εκπαίδευση /ενίσχυση διαπροσωπικών /κοινωνικών δεξιοτήτων

Ενίσχυση σχολικής ένταξης

Προγράμματα πρόληψης

• Προγράμματα πρόληψης στο σχολείο, οικογένεια, παιδιά

«Απίστευτα χρόνια» πρόγραμμα εκπαίδευσης παιδιών

Πρόγραμμα «ενίσχυσης δεσμών με συνομηλίκους στο σχολείο»

Πρόγραμμα οικοδόμησης «οικογενειακής εστίας»

Πολυσυστημική θεραπεία

• Προγράμματα πρώιμης παρέμβασης: εστίαση στην υποστήριξη της οικογένειας για μείωση των κινδύνων παραμέλησης /κακοποίησης

• Πρωτογενής, δευτερογενής & τριτογενής πρόληψη

Πρώιμη ψυχοκοινωνική υποστήριξη της οικογένειας

Συμβουλευτική σε όλα τα επίπεδα (ιατρικό, παιδιών, ψυχολογικής, σωματικής λειτουργίας)

Ενίσχυση θετικών αλληλεπιδράσεων γονέων παιδιών /αλλαγή ατμόσφαιρας

Απάντηση στα ερωτήματα: γιατί υπήρξε σεξουαλική κακοποίηση /κακοποίηση

Ο ρόλος εκπαιδευτικού

• Ανίχνευση /εντοπισμός

• Αντιμετώπιση από μέρους των δασκάλωνΚατανόηση της ψυχολογίας του

κακοποιημένου παιδιού: πολλά κακοποιημένα παιδιά δεν μπορούν να ελέγξουν τα συναισθήματα τους (συναισθηματική υπερδιέγερση) και την συμπεριφορά τους (επιθετικότητα)

• Ο εκπαιδευτικός μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά έχοντας μία καλή σχέση & κινητοποιώντας το ενδιαφέρον τους για τα μαθήματα

Πλαίσιο με όρια & κανόνες: το παιδί πρέπει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα

Οι καθημερινές ρουτίνες βοηθάνε τα παιδιά που προέρχονται από αποδιοργανωμένες οικογένειες να οικοδομήσουν σταθερές συμπεριφορές

Μία σταθερή φιλική & υποστηρικτική σχέση του δασκάλου με το παιδί

Αποφυγή εκδικητικών /τιμωρητικών στάσεων για παιδιά με παρεκκλίνουσες συμπεριφορές

Σχέση εμπιστοσύνης με τα φοβισμένα & εσωστρεφή παιδιά

Οι δάσκαλοι μπορούν να επηρεάσουν πολύ θετικά σε γνωστικό επίπεδο τα κακοποιημένα παιδιά (Craig, 1992)

Είναι σημαντικό να προσφέρουν ένα σταθερό διαπροσωπικό /κοινωνικό πλαίσιο /ένα πλαίσιο φροντίδας (Veltman & Brown, 2001)

Έρευνες σε σχέση με τους εκπαιδευτικούςΤο 16% αναφορών για κακοποίηση παιδιών

έγιναν από δασκάλους(ΗΠΑ)(2001)Υπάρχει νομική κατοχύρωση για αναφορές

από κακοποίησηΔιάφοροι παράγοντες εμποδίζουν τους

δασκάλους να αναφέρουν περιπτώσεις κακοποίησης

Αβεβαιότητα για την ευθύνη & τα όρια του ρόλου τους

Αβεβαιότητα & άγνοια σε σχέση με την νομική τους κατοχύρωση

Έλλειψη ενημέρωσης για την έγκυρη διάγνωση

Κύριοι στόχοι σε σχέση με το ρόλο του σχολείου

• Σπάσιμο του φαύλου κύκλου της σιωπής

• Ενεργή στάση απέναντι στην κακοποίηση παιδιών

• Σχολείο: φορέας ενημέρωσης ευρύτερης κοινωνίας: διοργάνωση ημερίδων, διαλέξεων

Ευαισθητοποίηση, υπευθυνοποίηση εκπαιδευτικών μέσα από εκπαίδευση, επιμόρφωση με σεμινάρια & εργαστήρια πάνω σε θέματα κακοποίησης παιδιών

Σεμινάρια & εργαστήρια: ανάλυση δυναμικής των οικογενειών, ψυχολογικές επιπτώσεις στα παιδιά, ψυχολογικές εκφράσεις & χαρακτηριστικά κακοποιημένων παιδιών, τρόποι παρέμβασης στην τάξη, δεξιότητες συμβουλευτικής

Ολοκληρωμένες πολιτικές ανάδειξης & στρατηγικές αντιμετώπισης των περιπτώσεων κακοποίησης (σχολικοί σύμβουλοι, ψυχολόγοι)

Ενημέρωση, επιμόρφωση γονέων: συστηματικά σεμινάρια επιμόρφωσης γονέων σε θέματα ψυχικής υγείας & διαπαιδαγώγησης παιδιών

Προαγωγή επικοινωνίας & σχέσεων σχολείου /οικογένειας: σχέση εμπιστοσύνης γονέων & εκπαιδευτικών (γονέας που εμπιστεύεται τα προβλήματα του στον εκπαιδευτικό)