kadızâde ahmed Şemseddin efendi'nin i'tikâdî görüşleri-128s-

7/31/2019 Kadzde Ahmed emseddin Efendi'nin i'tikd grleri-128s-

1/128

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

KELM BLM DALI

OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE

AHMED EMSEDDN EFENDNN TKDGRLER

Yksek Lisans Tezi

ORHAN BRCAN

stanbul, 2009


2/128

II

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

KELM BLM DALI

OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE

AHMED EMSEDDN EFENDNN TKD

GRLER

Yksek Lisans Tezi

ORHAN BRCAN

Danman: Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

stanbul, 2009


3/128

III


4/128

IV

NDEKLER

NDEKLER ........................................................................................................................................ IVKISALTMALAR ..................................................................................................................................... VIZET ...................................................................................................................................................... VIIABSTRACT........................................................................................................................................... VIIINSZ ..................................................................................................................................................... IXGR .......................................................................................................................................................... 2BRNC BLM ..................................................................................................................................... 5KADIZDE AHMED EMSEDDNN HAYATI, LM AHSYET, ESERLER ........................ 5

I.YAADII VE YETTADAKSYASSOSYALVEKLTRELDURUM ............... 5A. XVI. Yzylda Osmanl Devletinin Genel Durumu (Siys, Sosyal ve Ekonomik) ..... 6B. lm ve Kltrel Durum ............................................................................................ 11II.HAYATI,LMAHSYET,ESERLER ................................................................................. 17A. Kadzde Ahmed emseddinin Hayat ..................................................................... 17B. lm ahsiyeti ............................................................................................................ 21C. Eserleri ..................................................................................................................... 27

1. Fkh lmine Dir Yazd Eserler ....................................................................................... 272. Akid ve Kelm lmine Dir Yazd Eserler .................................................................... 293. Dier Eserleri ..................................................................................................................... 30

KNC BLM ...................................................................................................................................... 32KADIZDE AHMED EMSEDDNN TKD GRLER .................................................... 32

I.ULHYET ................................................................................................................................. 32A. Allahn Varl ......................................................................................................... 32

1. Mrifetullahn Gereklilii, Mahiyeti ve mkn ................................................................. 322. Allahn Varln spat ...................................................................................................... 34

B. Allahn Sfatlar ....................................................................................................... 391. Selb Sfatlar (Tenzht, tibr Sfatlar)............................................................................. 402. Subt Sfatlar .................................................................................................................... 433. Fiil Sfatlar ........................................................................................................................ 494. Haber Sfatlar.................................................................................................................... 495. Sfatlarla likin Tartmal Konular .................................................................................. 50

C. Allahn simleri ....................................................................................................... 52D. Kader ........................................................................................................................ 53

1. Kader ve Kaz Kavramlar ................................................................................................ 532. Kaza eitleri .................................................................................................................... 543. Kaderin sbt .................................................................................................................... 544. nsan Fiilleri ve rde Hrriyeti ......................................................................................... 555. Teklf-i Mlyutak Meselesi .............................................................................................. 576. Hidyet ve Dallet ............................................................................................................. 577. Rzk ve Ecel ...................................................................................................................... 58

II.NBVVET .............................................................................................................................. 59A. Peygamberlere man ................................................................................................ 591. Nbvvetin mkn ve Lzmu .......................................................................................... 59

2. Neb ve Resl Kavramlar .................................................................................................. 613. Peygamberlerin Sfatlar .................................................................................................... 624. Peygamberlerin Cinsiyeti ................................................................................................... 645. Peygamberlerin Efdaliyeti Meselesi .................................................................................. 65


5/128

V

6. Nbvvetin spat .............................................................................................................. 67B. Kitaplara man ......................................................................................................... 80C. Meleklere man ......................................................................................................... 80

1. Meleklerin Mhiyet ve Vasflar ........................................................................................ 812. Meleklerin Trleri .............................................................................................................. 83

III.HRET .................................................................................................................................... 85A. Berzah lemi ............................................................................................................ 85

1. Kabir Azbnn mkn ve Vukuu ....................................................................................... 852. Berzah Hayatnn Keyfiyeti ............................................................................................... 873. Kabir Azbnn Kapsam ................................................................................................... 88

B. hiret lemi .............................................................................................................. 891. hiret leminin Varl ve Gereklilii .............................................................................. 892. Harin Cismn Oluu ........................................................................................................ 90

C. Kyamet Almetleri ................................................................................................... 921. Kk Almetler ................................................................................................................ 932. Byk Almetler ................................................................................................................ 93

D. hiret Halleri ........................................................................................................... 941. efat ................................................................................................................................. 952. Cennet ve Cehennem ......................................................................................................... 953. Ruyetullah ........................................................................................................................ 96

IV.MANLALGLMESELELER .............................................................................................. 99A. mann Tarifi............................................................................................................. 99B. mann Gereklilii .................................................................................................... 99C. man-krar ve Amel Mnasebeti ............................................................................. 102

D. man- slam Mnasebeti ......................................................................................... 103E. Mukallidin man .................................................................................................... 104F. manda stisn ........................................................................................................ 105G. mann Artp Eksilmesi Meselesi ............................................................................ 105

V.MMET .................................................................................................................................. 107SONU ................................................................................................................................................... 109BBLYOGRAFYA ............................................................................................................................... 111


6/128

VI

KISALTMALAR

a. mlf. : Ayn mellif

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

bk. : Baknz

ev. : eviren

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

edt. : Editr

haz. : Hazrlayan

nr. : Numara

nr : Nereden

. : lm

s. : Sayfa

sy. : Say

sdl. : Sadeletiren

thk. : Tahkik eden

trc. : Tercme eden

ts. : Tarihsiz

v.s. : Vesire

vd. : Ve dierleri

yay. : Yayn, yaynlar, yaynevi


7/128

VII

ZET

YKSEK LSANS TEZ

OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE AHMED

EMSEDDN EFENDNN TKD GRLER

Orhan BRCAN

Danman : Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

Jri : Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

Prof. Dr. Metin YURDAGR

Do. Dr. smail TAPINAR

Kadzde Ahmed emseddin Efendi (1522-1580) Osmanl Devletinin 17.eyhlislmdr. Yaad yllar Osmanl ykselme devrinin son zamanlarna rastlar.

farkl hkmdarn saltanatna ahitlik eden Kadzde, devlete ait pek ok ite son derece

nemli vazifeler stlenmitir. Bir Mtrd limi olan Kadzde, bu mezhebin

grlerini benimsemekle birlikte kendi devrinin gl anlay olan Earlik izgisiyle

de uzlamay salayacak bir ara yntem takip etmitir. Daha ok fkh sahasnda

almalarn younlatran Kadzde farkl ilim dallarnda da eserler vermi veld birdin bilginidir. Mevcut eserlerinden hareketle itikd grlerini renebildiimiz

Kadzde Ahmed emseddin Efendinin kelm sahasnda kaleme ald hiye ve talik

trndeki eserlerinin bugne tanamam olmas, onun kelm yntemini tesbitte yeterli

bilgiden mahrum olmamza sebep olmutur.


8/128

VIII

ABSTRACT

KADIZDE AHMED EMSEDDIN EFENDS THOUGHTS IN BELIEF

AS A OTTOMAN EMPIRES SHEIKHULISLAM

MASTER THESIS

Orhan BRCAN

Supervisor : Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

Jri : Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

Prof. Dr. Metin YURDAGR

Do. Dr. smail TAPINAR

Kadzde Ahmed emseddin Efendi (1522-1580) was the 17th

OttomanSheikhulislam. The period he lived was the final days of the rise of the Ottoman state.

Kadzde served during the reign of three different sultans and made important

decisions. Focused mostly on Islamic jurisprudence, Kadzde was a very prolific

scholar who wrote works in different branches of Islamic studies. The fact that most of

his works on Kalam has not reached our time deprives us from a very valuable source

for studying his method in this field. Although Kadzde adopted the views of Maturidi

school of thought, he follows an intermediary method to maintain reconciliation with

the Ashari school of thought, which was influential at his time.


9/128

IX

NSZ

slm dini iman (usl), amel (fur) ve ahlak olmak zere esas zerine

kurulmu ilh bir dindir. Bu esastan en nemlisi de hi phesiz inan konularn

ihtiva eden usl ksmdr. nan esaslarn tespit edip an anlayna uygun bir

yorumla sunan dnce mektepleri ise kelm ekolleri olmutur.

Eb Mansr Mtrdye (.333/944) nisbetle anlan Mtrdiyye ekol de

inan mezheplerinden biri ve belki de en nemlisidir. Zira mezkr mezhebin kullanm

olduu kelm yntem ve dini anlay tarz insann aa uygun geliimine yardm

edecek genilik ve ykseklikte, her trl bilimsel terakkiye de onay verecek

esnekliktedir.

almamza konu olarak setiimiz 17. Osmanl eyhlislm Kadzde

Ahmed emseddin Efendinin (.1580) grleri de Mtrd kelm mektebinin bir

mensubu olmas bakmndan nemli hale gelmektedir. O inan konularn ele alp

deerlendirirken bal bulunduu mezhebin grlerini benimsemi ve bu grlerin

kendi devrinde donanml bir mdfii olmutur.

Umarz yaptmz bu biyografik alma, Mtrd mezhebine mensup bir din

bilgininin itikat sahasndaki grlerini yanstmann yannda en nemli devlet

kademelerinden biri olan eyhlislmlk makamn ihrz etmi bir devlet adamnn da

hayat servenini iermesi itibariyle bir ihtiyac karlam ve tarihin bir dnemine k

tutmutur.

Bata bu almada yn verici deerlendirme ve tespitleriyle yntemibelirlememde en byk pay sahibi olan danman hocam Prof. Dr. Yusuf evki

Yavuza, deerli fikirlerinden istifade ettiim sayn Prof. Dr. Metin Yurdagre, ayrca

bana madd mnev desteklerini esirgemeyen yaknlarm ve dostlarma sonsuz

kranlarm sunmay bir bor telakki ediyorum.

Orhan Bircan

stanbul2009


10/128

GR

nan esaslarnn tespiti ve yorumu vazifesini stlenmi kelm ekollerinin,

mntesipleri zerinde etkili olduklar asla inkr edilemez. slm tarihi sz konusu

olduunda byk topluluklar tesiri altna alan en nemli kelm ekol olarak Ehl-i

Snnet mezhebi karmza kmaktadr. Earyye ve Mtrdyye kollarndan

mteekkil Snn ekolde Mtrdiyye, akl ve nass arasndaki ilikiyi dinin ruhuna

uygun bir denge iinde kurmaya muvaffak olmu bir mezhep olarak temyz etmitir.

Bugn slm dnyas her sahada olduu gibi hussiyle de bilimsel alanda,

gelimi lkelerin ok gerisinde kalmtr. Birok aratrmacnn hakl tespiti olarak

byle bir durumun ortaya kmasndaki en nemli sebep; mslmanlarn akl ve vahiyarasndaki denge ilikisini kuramamalar veya daha nceki dnemlerde kurulmu byle

bir dengeyi muhafaza edememeleridir. te Mtrdyye kelm ekolnn nemi de

burada kendini gsterir. Snn mezhepler iinde bu ilikiyi istenen ekilde kurabilen

fikr dzey, bata mam Mtrd (.333/944) ve onun gibi dnen bilginlerde

ziyadesiyle mevcuttur. Fakat slm dnyasnn yaad byk bir talihsizlik rnei

olarak bu mezhep belli bir zaman diliminden sonra gl temsilciler karamam ve

Ehl-i Snnet izgisinin dier bir kolu olan Earlik mezhebi yaylma alann

genileterek hep n planda yer almtr. Hatta Mtrdi mezhebine mensup limler bile

bir sre sonra Mtrdnin grlerini Earlik izgisine yaklatrma gayreti ierisine

girmilerdir.

lkemizde yaayan mslmanlarn pek ou inan konusunda Mtrdiyye

mezhebine bal olduu halde; bu mezhebin kurucusu mam Mtrdyi de onungrleriyle ekillenen Mtrdiyye ekoln de yeterince tanmamaktadr. Bu tarih

bilgisizlik ve ihmalin pek ok sebebi vardr. Bizce bu sebeplerin en nemlilerinden

birisi de mntesiplerinin bata mam Mtrd olmak zere Mtrdiyye mezhebinin

sahip olduu fikr istikamet ve zenginliin farknda olmamalar veya olamamalardr.

Bugne gelindiinde saygn pek ok aratrmac tarafndan mezkr mezhebin

sahip olduu kymet idrk edilmi ve bu ynde takdire ayan gayretler gsterilmitir.Gsterilen tm bu gayret ve yaplan kymetli almalarn olumlu tesirleri olmakla

birlikte henz istenen netice elde edilebilmi deildir. Beklenen neticenin elde edilmesi


11/128

3

iin Mtrdiyye mezhebinin temsilcileri ve kaynaklar hibir eksie meydan vermeden

gn yzne karlmal ve ilenmelidir. te biz de bu mtevaz biyografik almada

bahsedilen gayeye bir nebze katkda bulunmay hedeflemi bulunuyoruz.

Tezimize konu olarak setiimiz Kadzde Ahmed emseddin (1522-1580) 16.

yy. da yaam Mtrdiyye mezhebine bal bir din limi ve ayn zamanda Osmanl

devletinin on yedinci eyhlislmdr. Bu adan o tantlmas ve bugne tanmas

gerekli ahsiyetlerden biridir. Onun Mtrdiyye mezhebine ball ve bu ekoln

grlerini savunmadaki tutumu bir dnem Osmanlsnn dnce hayatna dair ipular

tamas itibariyle de nemlidir. Zira Kadzde tek bana bir slm bilgini olmann

tesinde ayn zamanda eyhlislamlk makam itibariyle de bir devlet adam mesuliyeti

tamaktadr. Bu adan Kadzdenin kelm tercihleri sadece kendisinin deil belli birzaman diliminin Osmanlsnn da genel kanaatini yanstmaktadr.

almamzn birinci blmnde Kadzdenin hayat, ilm ahsiyeti ve eserleri

anlatlm; ikinci blmnde ise kelm grleri incelenmitir. Sonu ksmnda da bu

iki blm hakknda baz deerlendirme ve ileriye ynelik nerilere yer verilmitir.

Birinci blmde Kadzde hakknda kronolojik hayat serveninin yan srayaad devrin sosyal, siyas ve kltrel artlar da tesbit edilmeye allm; mellifin

hayatyla ilgili baz karmlarda bulunulmutur. Tarih kaynaklar hususunda birincil

olanlara ncelik verilmekle beraber; gncel aratrmalara mracaattan da geri

durulmamtr.

kinci blmde yaplanlar ifade etmeden nce hemen belirtmemiz gerekir ki;

Kadzde Ahmed emseddin kelm deil fkh sahasnda derinlii olan bir limdir. Her

ne kadar kendisi kelm ilmiyle megul olmu, baz kelm klasiklerine hiye ve talikat

nevinden tamamlayc ilaveler yapmsa da bunlarn bize intikali ne yazk ki mmkn

olmamtr. Onun bugne ulaan ve kelm gr ve tercihlerini renebildiimiz

yegne eseri Feridl-Fevid f Beynil-Akiddir. Bir ament erhi olan ve ilmihal

dzeyinde kaleme alnan bu eser yer yer kelm tartmalara girmekle beraber klasik bir

kelm kitab muhtevasndan uzaktr. Fakat kitabn byle bir ama tamadn da ayrcabelirtmek gerekir. Her ne kadar mezkr eser, klasik kelm kurgusundan uzak bir ament

erhi ise de baz konularda mellifin gstermi olduu kelm tavr ve tercihler bu eseri

bizim iin bir bavuru kayna haline getirmitir. Bu eserle ilgili almamzda mellifin


12/128

4

gstermi olduu referanslar temel kaynaklara inmek sretiyle gsterme yntemi takip

edilmi; bylelikle mellifin kelm grlerinin dayanak noktalar tespit edilmeye

allmtr. Yaplan baz tahlil ve tenkitlerde de baz modern almalar referans olarak

gsterilmitir.

Bu bilgiler nda diyebiliriz ki, bir Mtrd bilgini olan eyhlislm

Kadzde Ahmed emseddin Efendiyi tantmann hedeflendii bu almada, her ne

kadar mellifin tek eseri zerinden hareket etmek durumunda kalnm ve bylelikle

kapsam itibariyle dar bir alan incelemesi yaplmsa da eserde yaplan atflarn esas

mercii olan pek ok kelm klasiine yer vermek suretiyle de geni bir kaynak taramas

gerekletirilmitir.


13/128

5

BRNC BLM

KADIZDE AHMED EMSEDDNN HAYATI, LM

AHSYET, ESERLER

I. YAADII ve YETT ADAK SYAS SOSYAL VE

KLTREL DURUM

Kadzde Ahmed emseddin (1522-1580), XVI. yzylda yaam bir din limi

ve ayn zamanda Osmanl devletinin 17. eyhlislmdr. Bu yzyl Osmanl devletinin

her sahada zirvede bulunduu ve bu itibarla da bu asr mteakip sylemlerde

kendisinden Trkn altn a diye bahsedilen bir zaman dilimini ifade etmektedir.1

Yaad sre zarfnda farkl hkmdarn saltanatna2 ahit olan Kadzdenin

hayatnda, hi phe yok ki altn an hkmdar Kann Sultan Sleymann apayr

bir yeri vardr. nk Kannnin tahta gei senesi (1920), mellifin doumundan iki

yl ncesine, vefat (1966) ise bir insann keml ya da diyebileceimiz olgunluk a

olan 44ne tekabl etmektedir. Bu yzden Ahmed emseddinin yaad devreyianlatrken ayn zamanda Sultan Sleyman devrinin, dolaysyla da Osmanl

imparatorluunun gz kamatran muhteem asrnn da bir hlsasn ortaya koymu

olacamz ifade etmeliyiz.

Hayatnn byk bir ksm itibariyle ykselme devri limi olarak karmza

kan Kadzde, Kann devrinin o daha hayattayken zuhr eden3 ve vefatndan sonra

da iyice belirginleip ivme kazanan birtakm problemlerin bizzat halline almak

suretiyle grev yapm bir devlet adamdr. Bu ynyle de o, duraklama devrinin afak

emrelerine canl bir ahit olarak tesbit edilmek durumundadr. Bu yzden mellifin

yaad tarih sosyal, siyasal ve kltrel ortam tasvire alrken nce Osmanl

devletinin ykselme veya bir baka tabirle genileme devrini sonra da duraklama

1 Andre Clot, Muhteem Sleyman, ev. Turhan Ilgaz, Ad Kitaplk, stanbul 1998, s. 297.2 Kann, II. Selim, III. Murat (1520-1580)3 Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vukt: Kurumlaryla Osmanl Tarihi, yay. haz. Ylmaz Kurt, BirleikYaynevi, Ankara 2008, s. 138; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, TrkiyeYaynevi, stanbul 1971, II, 355.


14/128

6

srecine tohum mesabesindeki gei dnemini, icmlen de olsa, ifade etmeye

alacaz.

A. XVI. Yzylda Osmanl Devletinin Genel Durumu (Siys, Sosyal ve

Ekonomik)

Yavuz Sultan Selimin vefatndan sonra hibir ihtilaf yaamadan

hkmdarln yegne sahibi olarak Osmanl tahtna geen Sultan Sleyman4, sahibi

bulunduu pek ok yksek haslet sayesinde5 halk tarafndan da son derece byk bir

memnuniyetle karlanmt. Ve hatta Kannnin Yavuzu hi de aratmayan bir zellii

vard ki; o da ordusu ve tebes nezdinde her zaman takdir ve memnuniyetle

karlanaca msamaha anlayyd.6 Yavuz Sultan Selimin gerek artlarn gerektirdii

bir siyaset anlay gerei olsun; gerekse tabiatnn kendisini icbar ettii bir durumdan

kaynaklanyor bulunsun, halka gstermi olduu sert tutum ve davranlar, Kanninin

babasnn tam tersi istikametteki karakteri gerei tamamen farkllk arz eder olmutu.

te bu vaziyeti itibariyle Sultan Sleyman halk nezdinde eine az rastlanr bir konuma

ykselmi oluyordu.7

Kanun, tahta gemek iin tek ehzade olmas gibi bir avantajn yan srasaltanatnn byk ksmnda siys problemlerle uramak durumunda kalmayarak

ynetimdeki istikrar da temine muvaffak olabilmiti. Zira tarihiler Knnnin

hkmdarl zamannda cidd herhangi bir problemle karlamadn

nakletmektedirler. Bu devre ait kk apta i isyanlardan bahsedilse bile tevrs edilen

sarslmaz g sayesinde bunlarn stesinden gelmek hi de zor olmamtr.

te bu artlar altnda ve mezkr avantajlarla tahta kan Kanun ksa zaman

iinde iteki isyanclarla mcadele etmi, hkimiyeti tesis ettikten sonra -babas Yavuz

Sultan Selimin aksine olarak- baklarn Batya evirerek faslalarla beraber takriben

15 yl sren muazzam apta pek ok Avrupa seferi dzenlemitir. Bu seferler sonunda

Osmanl imparatorluunun snrlar batda Avrupa ortalarna kadar ilerlemi oluyordu.

1533ylndan sonra ise imparatorluun ynn Dou olarak tesbit eden byk

4 smail Hami Danimend, a.g.e, II, 60; smail Hakk Uzunarl Osmanl Tarihi, Trk Tarih KurumuYaynlar, Ankara 1949. II, 295.5 Kannnin sahip olduu hasletler iin bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 5186 . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 407-408.7 . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 407-408.


15/128

7

hkmdar, bir taraftan Iraka sahip olurken, dier taraftan da gerekletirilen Hint

seferleriyle Osmanl devletinin hkimiyetini Hindistan ilerine kadar yaymtr.

Snrlarn ktaya da tayarak genileten Osmanl devleti, Kann ile birlikte

kendinden ncekilerden devrald topraklara Macaristan, Erdel (Transilvanya),

Trablusgarp, Cezyir, Irak ve Rodos gibi Hristiyan dnyasna ait lkelerle;

Anadolunun Vandan Ardahana kadar dousuyla gneydousunu; kuzeyde Grcistan

atabeylerinden oru boyunu, Belgrad evresini; Adalar denizinde en nemlisi Sakz

olmak zere muhtelif Venedik ve Ceneviz mstemlekelerini ve Akdenizde byk bir

asker ehemmiyeti olan Cerbe adasn ilave etmitir. Yemen sahillerinde hkimiyetinin

temellerini kurmu ve bu lkenin merkezini fethetmekle kalmam, Akdenizle

Kzldenizi ve Basra krfezini birer Trk gl haline getirmitir.8 Hindistann iilerine mdahale edip Trk bayran Umman ve Hint denizlerinde dalgalandrm;

ran bsbtn sindirmi ve Avrupadan baka Amerikada bile topra bulunan

spanya krall ile Almanya imparatorluuna ve Avusturya devletine hkimiyetini

kabul ettiren anlamalar imzalatp bunlar haraca balamtr.9

Dta gerekletirilen bunca fetihler yannda Sultan Sleyman devri tam bir

hukuk ve adlet a olarak da kaytlara gemitir. Zaten Sleymana lakap olarak

verilen Kanun takma ad da bu durumu en iyi ekilde temsil etmektedir. bn Kemalle

(1525-1534) balayp Ebussud Efendinin (1545-1574) eyhlislamlyla devam eden

srete hukukun stnl anlay tahkim edilmi ve bylelikle saltanat ynetiminden

kaynaklanabilecek keyf uygulamalarn n alnmtr.10

Fatih Sultan Mehmedle balayp Yavuz Sultan Selimle ivme kazanan ml,

iktisd ve ticar sahalardaki gelimeler Kann Sultan Sleymanla iyice zirveleip

istikrar kazanmtr. Ekonomik alandaki inkiafn en byk sebebini ise hi phesiz

fethedilen yerlere uygulanan sistemli vergiler tekil ediyordu. Alnan bu yerlerde devlet

arazisi saylan alanlar r vergisi ad altnda vergilendiriliyor; ayn zamanda gl ve

sistematik hukuk anlay ve devlet ynetimiyle de bu vergilerin tahsili temin

ediliyordu.

8 Joseph Freiherr Von Hammer-Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, orjinal kitap ad: Geschichte DesOsmanischen Reiches, yay. haz. Erol Kl-Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1992, III, 526.9 smail Hami Danimend, a.g.e, II, 355.10 Abdullah Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon 1999, s. 272.


16/128

8

Cibilliyet itibariyle cmert biri olmasna karn devlet hazinesinin iktisatl

sarfnda ciddi tedbirler almay da ihmal etmeyen Kanun Sultan Sleymann;

Macaristan seferine kmadan nce devlet topraklarnda yaayanlarn rkna ve ml

durumlarna bakmakszn 15 ake vergi tarhna gitmesi11 ve bylelikle devlet btesine

ok mhim bir gelir kayna temini Knn devrindeki ekonomik refahn sebebiniortaya koyma asndan zikre deer rnek bir uygulamadr.

te gerekletirilen bu ftuht ve ele geirilen topraklara uygulanan vergi

sistemi sayesinde iktisd adan da Osmanl Devleti tarihinin en mreffeh zamann

Knn devrinde idrk etmitir.

Fakat Kannnin hkmdarlnn son zamanlar pek ok sahada olduu gibi

ekonomik alanda da bir duraklama ve geriye gidiin ilk emrelerini gstermektedir.

Mustafa Nuri Paann Netyicinde naklettiine gre Kann Sultan Sleymann,

Zigetvar seferine karken altndan ve gmten kapkaca (evni- zer sm)

darphaneye gndermek sretiyle sikke teminine gitmesi o devir itibariyle iinde

bulunulan ml darboaz ok gzel ifade etmektedir.12 Bunla birlikte Osmanl Devleti

ml adan mreffeh bir yap arz eder. Zira btncl deerlendirildiinde ve gemi

kazanmlar dikkate alndnda byle bir hkme varmamz kanlmaz olacaktr.

Yaplan fetihler ve devletin hem dou hem de batda yegne g unsuru

olmasndan da anlalaca zere XVI. yzylda Osmanl mparatorluunun st dzey

gelimilik gsterdii sahalardan biri de ordudur. Trklerin orduya verdikleri ncelik ve

Kanunnin uygulad liykatli insan seimi politikas13 devletin bu sahada da

muazzam bir g unsuru olmasn salamtr.

te bylesi bir refah ortamn idrak eden her milletin, hemen her sahada pe

pee inkiaflar yaamas pek tabiidir. Bu durum, snrlar ve imknlaryla geliiminin

zirvesini yakalayan Osmanl devleti iin de ayniyle sz konusudur. Buradan hareketle

11 Hammer, a.g.e, III, 510.12 Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 176.13 Mustafa Nuri Paann naklettiine gre: Sultan Sleyman merhm, Sigetvar seferine gider ikendaima bindikleri rehvrn gemi krlmakla tamirine ihtimam olunarak bir yenieri neferi belrsz sretteyapm idi. Padiah hazretlerinin mesmu oldukda tife-i askeriyeye esnf kartrlm olduundan azkald yenieri aas kazzede olayazd. Hele tavassut-i fe ile aa kurtarld ise de gemi tamir edenyenieriyi tekd ulfesi ihsanyla ocaktan ihrc eylediler bk.Netyicl- Vukt, s. 168.


17/128

9

diyebiliriz ki Kann zamannda (15201566) Osmanl devleti asker, ekonomik, siyas

ve kltrel alanlar bata olmak zere tarihinin en parlak an yaamtr.14

Kann zamannn Osmanl devleti iin bir ihtiam a olmasnn yannda

duraklama devrinin (1579-1699) de ilk emrelerinin belirdii ve gerilemenin asl

sebeplerinin bu zamanda sakl bulunduu gerei de pek ok tarihinin nemle zerinde

durduu bir mevzudur. Devlet Kann Sultan Sleyman zamannn ilk yarsn (1920-

1945) genileme endeksli bir izgide geirmi olmasna ramen hkmdarlnn ikinci

yars diyebileceimiz 1545-1566 tarihleri arasn bir duraklama devresi olarak idrak

etmitir.15 Kannden sonra srasyla tahta geen II. Selim ve III. Murad zamannda her

ne kadar devlet muhteem g olarak varln devam ettirse de birka yer dnda16

ftuhat kesintiye uram ve zellikle III. Murad devrinde (1574-1595) devlet ierisindepek ok problem zuhur etmitir.17 Osmanl mparatorluunun duraklama sebepleri

diyebileceimiz bu problemleri aadaki gibi hulsa etmemiz mmkndr:

Devletin doal snrlarna ulamas (douda ran, kuzeyde Rusya, batda

Avusturya) Avrupada merkezi krallklarn kurulmas (topun kullanlmas, feodalitenin

kmesi) Rnesans ve Reform sonucu bilim ve tekniin gelimesi, Batnn corafi

keiflerle zenginlemesi ve bu keifler sonucu Osmanl ticaret gelirlerinin azalmas,18

Avrupadaki altnn oalmasyla akenin deer kaybetmesi ml adan bozulmann en

mhim sebeplerini tekil etmektedir.19

Kann'den sonra devlet ynetiminden uzaklaan Osmanl padiahlar, seferlere

katlmadlar. Bylelikle sadrazamlar padiah adna devleti ynetmeye balad. Sokullu

Mehmed Paann yetenei ve Kprl Slalesi'nin baarlar padiahlar glgede

brakr olmutu.

Kanunlara riyet azalm, saray kadnlar, ocak aalar ve ulem devlet ilerine

kararak ynetimle ilgili birtakm aksaklklarn ortaya kmasna sebebiyet vermilerdi.

14 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 518.15 Kann devrini bu ekilde ikili tasnife tabi tutan inceleme iin bk. Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 97.16 Sultan II. Selim zamannda Kbrs ve Tunus fethedilmi, III. Murad zamannnda da Azerbaycan veirvan zaptedilmitir. Bu sretle Osmanl devleti tarihindeki en geni snrlara ulayordu.17 Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, Dergh Yaynlar, stanbul 1977, s. 32-37.18 Mehmet z, a.g.e, s. 32-37.19 BahaeddinYediyldz, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, haz. Ekmeleddinhsanolu, stanbul 1994 I, 500 vd.; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi,Dergh Yaynlar, stanbul 1985, s. 238- 239.


18/128

10

Toprak sisteminde meydana gelen bozulmalara gelince; tmarlarn (dirlik

topraklar) datmndaki adaletsizlik tmarl ordusunun bozulmasna, tmarl sipahilerin

saysnn azalmasna, buna karlk devletin daha fazla maal asker (kapkulu) almasna

sebep oldu. Bu durum sadece ordunun bozulmasna deil, ekonomik, sosyal ve idari

alanda birok problemin domasna sebep olmutur.

III. Murad'dan itibaren devirme kanununa aykr olarak yenieri ocana

asker alnmaya balanm, maal askerlerin artmas devletin ulufe ve clus bahilerini

demede sknt ekmesine ve kapkulu ocaklarnn bozulmasna yol amtr. Yenieri

tekilatnda ocak devlet iindir ilkesi, yerini devlet ocak iindir ilkesine brakmaya

balamtr. Donanmann bana denizcilikten anlamayan kiiler getirilmi, donanma

daha XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ihmal edilmeye balanmtr.

Yukarda da ifade edildii gibi Osmanl devletinin keml seviyesiyle

mtenasip bir izgi takip eden ilmiye snf da mevcut bozulmadan nasibini almak

durumundayd. Bu snfn bozulmas; denetiminde bulunan hukuk, eitim ve belediye

ilerinin de bozulmas demektir. lerleyen zamanlarda kadlarn rvetsiz i yapmamaya

balamas ite bu bozulmann kt neticelerinden sadece biridir.

Medreselerde okutulan pozitif bilimlerin ihmal edilmesi bilim ve teknik

alannda Avrupa'nn gerisinde kalnmasna; rvet verenlerin, ocuk yataki kimselerin

(beik ulems) mderris olarak atanmas da medreselerde verilen eitimin kalitesinin

dmesine neden olmutur. lmiye tekilatnda ve dolaysyla medreselerde meydana

gelen bu bozulmay XVII. yzyl limi olarak o asra yakn bulunma avantajna sahip

Ktib elebi, eserlerinde derin bir teessrle ifade etmektedir.20 Ortaya konan bu

olumsuz tablo daha ziyade Kadzde Ahmed emseddinin vefatndan sonrasyla

ilgilidir. Ama girite de ifade ettiimiz gibi mellifin, bu trden problemlerin belirip

filizlenmeye balad zaman dilimleri iinde yaam olmas haliyle bu problemleri de

ifade etmemizi gerekli klmaktadr.

Osmanl devlet anlaynn merkezinde ordu tekilatnn ok nemli olduu

belirtilmiti. Duraklama devresinde gelir ve giderlerinin (Sava ganimetleri, baldevletlerden alnan vergiler, ordu ve donanmann maa ve masraflar) kahir ekseriyetini

20 Ktib elebi, Mznl-Hakk f htiyril-Ehakk (En Doru Olan Tercih Konusunda Hak l),Trkeletirenler: Orhan aik Gkyay, Sleyman Uluda, Kabalc Kitabevi, stanbul 2008, s.150.


19/128

11

ilgilendiren ordu ve donanmann da bozulmas savalarn kaybedilmesine, ganimet elde

edilmemesine, ordunun masraflarnn daha da artmasna, bal devletlerin vergilerini

vermemesine neden oldu. Ksaca gelirler azalrken, giderler de fazlasyla artt.21

Ulfe ve Cls bahiinin tezydi, nfusun artmas ile isiz ve topraksz

insanlarn ortaya kmas; ynetim, ekonomi ve salam hukuk anlayndaki bozulmalar

Anadolu, Rumeli ve dier eyaletlerde i isyanlarn kmasna sebep olmutur.22 Ayrca

Osmanl toplumunun deiik din, mezhep ve uluslardan meydana gelmesi nedeniyle bu

unsurlar merkezi otoritenin bozulmasyla dalma eilimi iine girmilerdir. te

bahsinde bulunduumuz ve mevzuumuzun da esasn tekil eden Kadzde Ahmed

emseddin, bylesi bir gei devresini idrak etmi bir din limi ve onun da tesinde

duraklama devrini yaam nemli bir devlet adamdr.

B. lm ve Kltrel Durum

Kann devri Osmanl mparatorluunun her alanda inkiaf demektir. te bu

trden inkiaflarn en fazla yaand yer, devletin bakentliini yapp ie ilerini de

tekeffl etmi bulunan stanbul olmak durumundayd.

Padiahn ve devlet riclinin meskn bulunduu yer olarak dikkatleri zerine

eken bu ehirde pek ok ilm ve kltrel gelime dier yerlere nazaran hep nde

olagelmitir. Bunun yannda devletin kazanm olduu baarlar ve buna bal gelen

refah ortam sayesinde hem Anadoluda hem de Rumelide Edirne, Bursa Amasya,

Manisa, Aydn, Urfa ve Tokat gibi birok ehirde; medrese, cmi, ktphane gibi ilm

ve kltrel pek ok messese ina edilmiti. Dolaysyla siys ve iktisd adan

gelimelerin nih noktaya bli olduu bu devirde, ilm ve kltrel hayat da son derece

canl ve dinamikti. Zira bu devrin idar, siys ve kltrel hayatn elinde

bulunduranlarn pek ounun ayn zamanda edip ve ir olmalar hi de tesadf bir

durum deildir. Onlarn ilme ve edebiyata olan meraklar mevcut gelimelere dyelik

etmitir.

Byle bir msbet anlayta en byk pay sahibi de hi kukusuz Kanun Sultan

Sleymandr. stanbulun imar ve inasna byk ehemniyet veren Kann, burada

21 Kann henz hayattayken devlet btesinin ak vermeye baladna dair bk. Mustafa Nuri Paa,a.g.e, s. 176.22 Dervi Dede Ahmed Efendi Mneccimba, Sahif'l-ahbr, Matbaa-i mire, stanbul 1285, III, 505.


20/128

12

yaptrd klliye, cmi, medrese, dr-if ve benzeri messeselerle mparatorluun

bu en gzel ehrini, ayn zamanda byk bir kltr ehri yapmtr.

Bu devrin ilm sahadaki en byk hareketi, Sahn- Sleymniye ve Drl-

hadsin inas olmutu. Bu byk messese esasnda, Ftihin kurduu Sahn-

Semnn mtemmimi idi. Bilindii zere Fatih Sultan Mehmedin am olduu Sahn-

Semn medreselerinde, daha ziyade dn ve lisn ilimler okutuluyordu. Tefsir, fkh,

usl-i fkh, Arap dili ve edebiyat tedrisi yapan bu medreseler, bugnn ilhiyat ve

edebiyat fakltelerine tekbl etmekteydiler. Kann devrinde ortaya kan yeni

ihtiyalar yznden, byk mimar Sinana imdiki Sleymniye Cmii etrafnda

klliyesini yaptrd. Bu tesis, muhteem cmiden baka, kuzey tarafnda medrese-i

evvel, medrese-i sn; medrese-i slis ve rbi; gneybatda tp medresesi, eczane; batdaimret, tabl- hne, dr-if; kuzeydouda bir hamam; kble tarafnda bir drl-hadis

ile Kurn- Kerim talimi iin bir mektep ve ktphaneden meydana gelmekteydi.

Klliyenin inasna padiahn tahta knn 30. ylnda ( h.857/m. 1550) balanm;

bizzat padiahn da hazr bulunduu bir merasimde eyhlislm Ebussud Efendi,

mihrabn temel tan koymu ve youn bir almadan sonra 7 senede (h. 964/m. 1157)

bitirilmiti. Klliyede mevcut alt medrese arasnda drl-hadis medresesi, devrin enyksek seviyede hadis tedrisatnn yapld yerdi. Bu medreselere devrin byk

mfessir ve muhaddislerinden de atamalar yaplarak eitim kadrosu hep gl

tutulmaya allmtr.

Bylece stanbulda mevcut Sahn- Semn ve Sahn- Sleymniye medreseleri,

devrin yksek tedris mahalleri olarak lkeye dn ve edeb ilimler sahasnda selhiyetli

ilim adamlar yetitirmekteydi. Sahn- Sleymaniyenin dier medreselerinde isematemetik, tp ve benzeri ilimler okutuluyordu. Kanunnin bu byk klliyesinin yan

sra, ok daha nceleri (h. 929/m. 1522) ikml ettirdii Sultan Selim Cmii ve klliyesi

ile h. 950de len olu ehzde Mehmed iin Mimar Sinana h. 951-955 (m. 1544-

1548) yllar arasnda ina ettirdii ehzde Cmii ve klliyesi de faaliyet halinde olan

eitim kurumlarndand. ehrin hkim noktalarnda kurulan bu byk klliyeler,


21/128

13

Osmanl hanedan mensuplar ile devlet ileri gelenlerinin in ettirdikleri klliyelere

numne tekil ediyordu.23

Mellif Kadzde Ahmed emseddinin 1553 tarihinde mderrisliini yapt24

devrin en mhim ilim mahfili konumundaki Sleymaniye Medresesi stanbulun yedi

tepesinden biri zerine kurulmutu. Medreselerde haftada drt gn ders okutulup her

medresede talebelerin yatp kalkmas iin medrese odalar yaptrlmt. Sleymaniye

Medreseleri; yani Sahn- Sleymaniye yapldktan sonra dhil Medreselerini

tamamlam olan talebelerden arzu edenler Sahn- Semana arzu edenler Sahn-

Sleymaniyeye devam ederlerdi. Sleymaniye medreseleri yaplncaya kadar en

yksek mderrislik Sahn- Semn mderrislii iken, Sleymaniye Medreselerinin

insndan sonra mderrisleribtid-i altml; yani altm ake yevmiyeliden balayarakhareket-i altml, Msla- Sleymaniye Hmise-i Sleymaniye ve Sleymaniye

mderrisliin son kademesi olarak Sleymaniye Drul-Hadisi mderrisliine

ykselirdi.25

Bu seltin klliyelerinin medreseleri ile mtemilt halindeki medreseler

yannda Cerrah Paa-Koca Mustafa Paa yolu zerinde yine Mimar Sinan tarafndan

yaplan brahim Paa Medresesi gibi mstakil medreseler de mevcuttu. Kanun Sultan

Sleymann ikinci sadrazam olan brahim Paa, stanbulun muhtelif yerlerinde

medrese, cmi, saray ve benzeri messeseler yaptrd gibi lkenin Selnik, Kavala,

Mekke gibi dier ehirlerinde de buna benzer messeseler atrmak sretiyle ilm ve

kltrel canlln lke geneline temil edilmesini temin etmede nemli katklarda

bulunmutur.26

Devlet ricline bu derece siryet eden messese ama gelenei kendisi de

bizzat ilme ve edebiyata dkn bir divan iri olan Kanun Sultan Sleyman sayesinde

yerlemitir. Kannnin ilme ve edebiyata olan dknl oullarn yetitirmede

gstermi olduu titizlikte de aka grlmektedir. Onun bu mspet tutumunun ve bir

23 Beir mir, Kann Sultan Sleyman Devrinde Arapa iir Yazan Trk airleri (baslmam doktoratezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 1984, s. 5-9.24lmiye Salnmesi, yay. haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dada, aretYaynlar, stanbul 1998, s. 330.25 Remzi Kl, Osmanl Devletinde Medreseler, Trk Kltr, Yl: XXXIX, sy. 456, Ankara, Nisan2001, s. 205-216.26 Beir mir, a.g.e, s. 5-9.


22/128

14

devlet politikas olarak gdlen dnce hrriyetinin27 tabi bir neticesi olarak devrinde

pek ok lim ve ir zmresi yetimitir.28 Dnemindeki durumu yanstabilmek iin bu

minvalde dolatmz Kadzde Ahmed emseddin de bu ilim adamlarndan sadece

biridir. Ayrca bir noktaya daha temas etmemiz gerekir ki o da Osmanl klasik devri

diye adlandrlan bu asrda gl hukuk sistemiyle tesis edilen adlet anlaydr. te buanlay her sahada olduu gibi ilm sahada da ok msbet tesirler icr etmitir. Zira bu

dnemde kylerden, fakir toplum kesimlerinden, Rumeli ve Anadolu nun yerli

halklarndan, esir ailelerden ulem snfna gemi pek ok kimse bulunmaktadr.

Babas azatl bir kle olan mellif Kadzde de bu gzel uygulamann yetitirdii bir din

limi olarak karmza kmaktadr.29

Biz ondan baka devrin nemli simalarn ismen zikretmenin de devrin ilmdurumunun aksettirmek adna faydal olaca kanaatindeyiz. Bu limlerden bazlar

unlardr:

1- Hmid Abdl-Kdir elebi (. 1542),2- ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 1547),3- Fenrizde Muhyiddin elebi (. 1548),4- Takprzde Ahmed Efendi (. 1561),5- Ebussud Efendi (1573),Medreselerin, dolaysyla yegne ilim mahfillerinin genel anlamda

bozulmasyla birlikte bu kurumlarn yol atklar menf tesirleri de ifade etmemiz icapeder. Osmanl devletinde vuku bulan her sahadaki gerilemenin ilm sahaya da yansmas

pek tabi idi. Pek ok tarihi bu kt gidiin veya hi deilse duraklama devresinin

balangcn, Kann Sultan Sleyman (15201566) devrine kadar gtrmektedir ki;

bunun doru bir tespit olduunda phe yoktur. nk hadiselerin ortaya k ile

sebepleri arasnda belli bir zaman fark vardr. Batdan olduka ileri durumda bulunan

27 Kanunnin fikir hrriyetine verdii ehemmiyeti gstermek iin bk. brahim Peev,Peev Tarihi, haz.Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982, I, 95-96.28 Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 180.29 Bnyamin Duran, Osmanl Aklcl, Nesil Basm Yayn, stanbul 1999. s. 114. ; Samiha Ayverdi,HeyGidi Gnler Hey, Hlbe Basm ve Yayn, Ankara 1988, s. 207.


23/128

15

Osmanl Devletinin ykselme devrindeki refah ve sknet, Kanun Sultan Sleyman

devrinin sonlarna doru yerini yava yava huzursuzluk ve karklklara brakmaya

balamt. Ayrca Osmanl Devletindeki k sebepleri arasnda tam bir eklektik yap

sz konusudur. Bu yzden siyas, idar, itima, asker ve kltrel bozulmalar

birbirinden ayr olarak ele alnamaz.

Osmanl Devleti XVI. yzyln sonlarna doru gerilemeye balaynca,

ulemdan kimi ahsiyetlerin, devlet idaresi ve ynetimdeki bozulmalarn dzeltilmesi

ile ilgili dncelerini padiahlara zaman zaman eserler ve lyihlar halinde sunduklar

grlmektedir. Osmanl Devletinin kuruluuyla beraber tesisine balanan medreseler,

devletin gerilemesine paralel olarak bozulmaya balamtr. Bozulan medreselerden

mezun olan ulem da kendi sahasnda yetersiz olmakla kalmayp, birok sahada daolumsuz etkiler gstermilerdir.

Kann Sultan Sleyman zamannda medreselerde riyziyyt ve tabiat dersleri

ok nem kazanmtr.30 Fakat bunlardan sonra bu derslere kar olumsuz bir bak

ortaya kmtr. Msbet ilimlerin kaldrlmasna ve Medrese eitim sisteminde

meydana gelen bozulmalara kar ilk tepki XVII. yzylda Ktip elebi (1609

1658)den gelmitir. O, Miznul-hak fi ihtiyril-ehak adl eserinde medreselerin

iine dt aymazlktan, gafletten, mderrislerin bilgisizliden bahsetmi ve

retimde doru yntemlerin uygulanmasn, Batdaki bilimsel gelimelerden

yararlanlmasn nermitir. Fakat onun bu grleri dikkate alnmamtr.31

Padiah ve devlet adamlarndan oluan slahatlar, Devletin bata Yenieri

Oca olmak zere, btn messeselerini slah etmeye altlar. Bu srete Medrese

Tekilt da, slah edilmeye allmtr. Ulemdan slahatlarn yannda yer alanlar

olduu gibi yenilik hareketlerine kar kanlar da olmutur. Bu yenilik kart tavr

neticesinde diyebiliriz ki; Osmanl Devletinin ykselmesinde nemli bir rol olan

ulem, devletin knde de menfi davranlaryla son derece etkili olmutur.

XVIII. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti corafi genilik itibariyle

Avrupa devletlerinin Rusya mstesn en by olma zelliini korumutur. Osmanltopraklarndaki nfus otuz be milyon ile elli milyon arasnda tahmin edilebilir.

30 . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s. 25.31 Ktip elebi,Mznul-Hak, s. 150.


24/128

16

Osmanl Devletindeki nfus genellikle Mslman halklardan olumaktayd. Bunun

yannda halkn te birini gayr-i mslim topluluklar tekil ediyordu. ok eitli

kavimlerin tek bir devlet bnyesinde idare edilmesi son derece g bir durumdur. Bu

sebeple devlet idaresinde meydana gelen bozukluklar zamanla dier messeselere de

sirayet etmitir. Tabidir ki bundan medreseler de payn almtr.

Koi Bey (?), XVII. yzylda ba gsteren asker, idr ve ilm bozukluklar

izh ederken32; Kann Sultan Sleymann divn toplantlarna kmamakla, sadece

askeri erkn deil, Beylerbeyileri dahi tanmadn syler. Ayrca brahim Paay

derhal vezir-i azam yaptn, kz Mihrimh Sultan ile evlendirerek vezir-i azamla

getirdii Rstem Paay, temlik ettii pek ok kyle bir hkmdar gibi zengin ettiini

aktarr. Rstem Paann elde ettii servetle birlikte znet ve hretinin arttn, kendizamanlarna kadar siryet eden hastalklarn balangcnn bu tr uygulamalar olduunu

ve bu grlerin zamannn mtefekkirleri zerinde olumsuz manada tesir uyandrdn

bildirmektedir.33

32 bk. Koi Bey,Koi Bey Rislesi, sdl. Zuhri Danman, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1985.33 Remzi Kl, a.g.e, s. 456.


25/128

17

II. HAYATI, LM AHSYET, ESERLER

A. Kadzde Ahmed emseddinin Hayat

Tam ad emseddin Ahmed b. Bedreddin Mahmud Efendi el-stanbul er-Rumi

el-Hanef olan Kadzde Ahmed emseddin 1512 (h. 918) ylnda devrin nemliehirlerinden biri olan Edirnede dnyaya geldi. Babas Hadm Atik Ali Paa

azatllarndan Bedreddin Mahmud Efendinin oludur. Bedreddin Mahmud Efendi

Kanun Sultan Sleyman devri mderrisi ve Edirne kadlarndandr. te bu yzden

Ahmed emseddine Kadzde dendii rivayet edilmektedir. Mderrislikten kadlk

mesleine geen Kadzde, Safer 963'te (Aralk 1555) Halep kads oldu. Kendisiyle

birlikte Halep'e giden talebesi ir Bk de burada kad niblii yapt. Kadzde Zilkade

967'de (Austos 1560) 80 ake ile emekliye ayrld. Semiz Ali Paa'nn sadrazaml

srasnda kendisine verilen stanbul teftii grevini baaryla yerine getirdi ve

Reblevvel 971 "de (Kasm 1563) Perviz Efendi'nin yerine stanbul kads oldu. Bu

grevde iken, Kanun Sultan Sleyman' Zigetvara uurlayan ve II. Selimin clusunda

ona biat eden devlet erkn arasnda yer ald.34 Bu srada her iki kazaskerin azli zerine

ivizde Damad Hmid Efendi'den boalan Rumeli kazaskerliine getirildiyse de 974

Zilhiccesinde (Haziran 1567), dnemin sadrazam Sokullu Mehmed Paa ile aralarnda

husle gelen anlamazlk sebebiyle grevden azledildi. 7 ay Rumeli kazaskerlii

yaptktan sonra grev braktrlan Kadzde, bu hadise zerine Edirneye giderek, Safer

981'de (Haziran 1573) 200 ake ile Edirne Drlhadisi mderrislii vazifesini

stlendi.35 Bu medresede tedrise devam etmekteyken olu Abdurrahmann vefatna

fazlasyla zlen Kadzde, medreseden ayrlarak stanbula dnd.36

Sultan III. Murat tahta geince din salbeti ve ahs meziyetlerini iittii

Kadzde Ahmed emseddini nce yevmiyesi 250 ake ile Safer 983'te (Mays 1575)

Sleymaniye Drlhadisi'ne mderrislik; ardndan da ayn yln reblevvel aynda

(Haziran 1575) eski vazifesi olan kazaskerlik makamna getirdi.37 ki seneyi akn

34 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III, 94.35 bn'l-md, ezert'z-zeheb f ahbri men zeheb, thk. Abdlkdir Arnat-Mahmd Arnat, Dru bniKesir, Beyrut 1986, X, 608; Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, s. 37.36 emseddin Smi,Kmsul-Alm, Kagar Neriyat, Ankara 1996, V, 3539; Mstakimzde SleymanSa'deddin Efendi, Devhat'l-Meyih maa Zeyl (zeyl: Rifat Efendi), ar Yaynlar, stanbul 1978, s.28.37 bn'l-md, a.g.e, X, s. 608; Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Mehmet pirli, Kadzde, Ahmedemseddin,DA, stanbul 2001, XXIV, 96.


26/128

18

Rumeli kazaskerilii vazifesini f eden Kadzde, 5 aban 985'te (18 Ekim 1577)

Konyal Hmid Efendi'nin vefat zerine onun yerine eyhlislmlk (mftil-enm)

makamna getirildi.

Ahmed emseddin Efendi adaletin kuds bir messese olduunu ve bu

makamlar igal edenlerin dier memurluklara nazaran yksek bir mertebede

bulunmalar gerektiini dnerek kazaskerleri konum itibariyle beylerbeyinin nne

geirmeye dair kaideler vaz etmitir. Bugnk protokolde adliyecilerin mlkiye ve sair

idari memurlardan nde bulunmalar Kadzde Ahmed emseddinin eseri olarak

gsterilmektedir.38 Kadzdenin eyhlislmlna kadar gelen uygulamada kazaskerler

terifatta beylerbeylerinden sonra gelirken onun itirazyla Rumeli ve Anadolu

beylerbeyleri dnda kazaskerlerin dier beylerbeylerinden nce gelmesi kanunolmutur.

kinci olarak; Dvn- Hmyun'da yemekten sonra el ykamak iin vezirlere

leen ve ibrik getiriliyor, kazaskerlere ise slak havlu veriliyordu; Kadzdenin

giriimiyle kazaskerlere de leen ve ibrik verilmeye balanmtr.39

Kadzde'nin, eyhlislml srasnda stanbul Rasathanesi hakknda padiahasunduu raporla burann yklmasna yol at belirtilmektedir. stanbul Rasathanesi

ilgin bir ykm yaamasna ramen, ykmn nedenine ilikin pek salkl bilgilerin

bulunduu sylenemez diyen bilim dergisi yazarlarndan Urangu Akgl meseleyle

ilgili u deerlendirmede bulunmaktadr40:

Rasathanenin yklnda 1577 ylnda gzlenen

kuyrukluyldzn 1578de ba gsteren veba salgnnn nedeni olarakgsterilmesinin, daha da ileri giden evrelerce Takiyddin ve

rasathane personelinin meleklerin bacaklarn gzledii yolundaki

sylentilerin, pheleri artrd syleniyor. eyhlislam Kadzde

Ahmed emseddin Efendinin de bu grleri desteklemesi zerine,

padiahn verdii emirle, Rasathane 1580 ylnda Kl Ali Paaya

38 Hasan Basri Erk,Mehur Trk Hukukular, Adana 1958, s. 150.39 Mstakimzde, a.g.e, s. 29.40 Urangu Akgl, Osmanlnn Uzaya Bakan Gz Takiyddn ve stanbul Rasathanesi, Bilim Teknik

Dergisi, ubat 1997.


27/128

19

yktrlyor41. Bunca sylentinin arkasnda, rasathanenin yklmasnn

gerek nedeninin, rasathanenin kurulmasna nayak olan Hoca

Sadettin Efendi ile eyhlislam Kadzde Ahmed emseddinin yer

aldklar farkl gruplarn siyas ekimesi olduu sanlyor.

Bu trl deerlendirmelerin dorulanabilen taraflar olsa bile devrin sekinilim adamlarndan biri hakknda tahkik edilmemi baz verilerden hareketle byle

gln ve aslsz uydurmalara iltifat etmek ve nihai bir hkme varmak son derece

yanltr. Eserlerini inceleme frsatn bulduumuz Kadzdenin din anlay ve

yorumlarna baktmzda mellifin bu gibi hurfelere inanmayacak kadar rastyonalist

olduu sonucuna ulatmz da ayrca belirtmek isteriz.

te yandan az nce de ifade edildii gibi her ne kadar Kadzde bu ykma

sebep olacak rapor hazrlnda bulunmusa da bunun dayana hibir zaman byle

hurafeler olmamtr. eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendiyi rasathaneye

kar byle menf bir tavr iinde bulunmaya iten muhtemel iki sebepten

bahsedilmektedir. Bunlardan ilki; pek ok aratrmacnn ittifakla belirttikleri ve bizce

de kuvvetle muhtemel olan siyas ve ahs baz kar atmalardr. Yukardaki

ifadelerde ksaca temas edildii gibi 1577 senesinin Kasm aynda, stanbul semalarndanl 1577 kuyrukluyldz gzlemlenmi, Takiyddin kuyrukluyldz gzlemi

vesilesiyle Sultan Murad'a dair kehanetlerde bulunmu ve bu olay iyi haberlerin

mjdecisi olarak yorumlayarak, Trk kuvvetlerinin ranllara kar baarl olacan

iddia etmitir. Ancak bu gzlemin ardndan stanbul'da 1578'de bir veba salgn ba

gstermi, gzlemevine kar olumsuz bir tavr olumaya balamtr.

Gzlemevinin almasnda byk katklar bulunan ve ayn zamanda

hkmdarn hocaln yapm olan Sadeddin Efendiyi ekemeyen Kadzde Ahmed

emseddin, gzlemevini ona kar kullanmak istemi; meydana gelen olumsuz durum

ve toplum katmanlarndan ykselen negatif tepkileri de frsat bilerek42 Sultan III.

Murada gzlemevinin uursuzluk getirdiine dair bir rapor sunmutur.

41 Kl Ali Paann yktna dair bk. Ayvansary, Mecma-i tevrih, nr. F. . Derin-V.abuk, stanbul 1985, s. 310.

42 Her kesimden rasathaneye gsterilen tepki iin. bak. A. Sheyl nver, stanbul Rasathanesi,Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1985, s. 53-54.


28/128

20

Baz aratrmaclar ikinci bir sebep olarak genelde Osmanl ilim anlaynn

zelde de Kadzdenin pozitif bilimlere kar olan olumsuz tavrn zikretmektedirler.43

Kadzdenin gzlemevini aslnda bu tavr sebebiyle yktrdn, ileri srlen dier

sebeplerin ise bu asl sebebin bahaneleri olduunu syleyen bu aratrmaclar insafszca

hareket ederek ok nemli bir noktay ihmal etmekte ve bu yzden de korkun biryanlgya dmektedirler. hmal ettikleri nokta bugnn kriterleriyle 16. Yzyla ait bir

meselenin deerlendirilemeyecei gereidir. Zira bahse konu edilen yzyllarda ilm-i

heyetnvan altnda kaynaklarda yer alan astronomi, pozitif bilimler mecmuasnda yer

almakla beraber44 daha ok mneccimlik ilerinde kullanlmaktayd.45 Zaten Takyddn

de rasathanede yapt bilimsel gzlemlerin yannda felek burlara ait tahminler ve

gayptan verdii haberlerle bu ilim dalnn mneccimlik ve khinlikle ne derece ili dl

olduunu gstermi olmaktadr. Sz bu noktaya gelmiken Osmanl tarihi

aratrmalarndaki ciddiyet ve zverisiyle tannan Mustafa Armaann modern

dnrlerin yanl algsn tashih eden tespitine yer vermemiz isabetli olacaktr.

Armaan u bilgiler nda Kadzdeyi ve aslnda bir dnemin Osmanlsn temize

karyor:46

Fetv metninde bir kelime yanl yazld iin kafalar fenahalde kartrmtr. Fetvada "hrc- rasad me'um ve perde-i esrr-

felekiyyeye ksthne ttla'a cr'et, vehmet-i kibeti meczmdur.

Hibir mlkte mberet olunmad ki ma'mur iken harb ve bnyn-

devleti zelzele-nk- inklb olmaya" denilmektedir. Yani gzleme

klmas uursuz olup yldzlarn sr perdelerini kstaha aralama

cretini gstermek kt bir sona gtrr. Bunun yapld hibir lke

mamur iken harap olmaktan kurtulamam, devletin binas depremolmu gibi tannmaz hale gelmitir.

Buradaki "ihrc" kelimesinin ben "istihrc" olduu veya o

anlamda kullanld kanaatindeyim. nk Ayvansaray de Hoca

Sadeddin'in "istihrc- rasad" sebebiyle padiah uyardn

43 A. Sheyl nver, a.g.e, s. 51-54; Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, s. 106,stanbul 1982.44 Takprizde, Mifthus-sade ve misbhus-siyde, tahk. Kmil Bekr-Abdlvehhb Ebun-nr,Drul-ktbil-hadsiyye, Kahire 1968, s. 379.45 Astronomi ilminin gayptan haber verme ilerinde suistimaline dair bilgi iin bak. Takprizde, a.g.e,s. 387.46 Mustafa Armaan, Takiyddn Rasathanesini Gericiler mi Yktrd?, Zaman Gazetesi (Pazar eki), 03Mays 2009.


29/128

21

yazmaktadr.47 "stihrc" kelimesinin "Kmus-i Trk"de "tefe'l,

ncmdan ahkm karma" anlamlarna ulayoruz; yani fal bakma ve

yldzlardan anlam karma. Bu durumda "istihrc- rasad", gzlem

yoluyla yldzlardan gelecek hakknda hkmler karmak anlamna

gelir

Bu sebebi geerli kabul edecek olursak Kadzdenin tepkisinin bilimsellie

deil bilimsel olmayan mneccimlik ve khinlie olduunu rahatlkla syleyebiliriz.

Ayrca Takiyddne ve dolaysyla rasthaneye gsterilen tepki sadece Kadzdenin

deil o dnemdeki kamu vicdannn ok hakl ve yerinde tepkisidir. Dolaysyla bu

ykma sebep olarak genelde Osmanl ilim dnyasnn48 zelde de eyhlislm

Kdzde Ahmed emseddin Efendinin pozitif bilimlere kar olan negatif tavrn ileri

srmek hi de isabetli deildir.

Ayrca bu konuda aratrmalar olan Aydn Saylnn ifadelerine gre, mezkr

rasathane, 989 (1581) sonu veya 990 (1582) yl banda yktrlmtr; iaret edilen

tarihlerde ise Kadzde oktan vefat etmitir. Buna gre rasathaneyi yktran kiinin

Kadzde Ahmed emseddin Efendi olmas mmkn deildir.49

Kadzde Ahmed emseddin Osmanl devletinin on yedinci eyhlislam

olarak, iki buuk yldan fazla bu grevde kaldktan sonra 10 Reblhir 988'de (25

Mays 1580) geirdii mide rahatszlndan dolay vefat etmitir. stanbul Fatihte

bulunan Kk Karaman'daki trbesinde medfun olduu syleniyorsa da; bugn mezar

tam olarak bilinmemektedir.50

B.

lm ahsiyeti

Kaynaklarda Kadzde Ahmed emseddinin ilm ahsiyeti hakknda pek fazla

bilgi yer almaz. Onun ilm hayatyla ilgili ulaabildiimiz malumat aadaki gibidir:

47 Ayvansary,Hadikatl-cevm, haz. Ahmet Nezih Galitekin, aret Yay., stanbul 2001, s. 456.48 Her ne kadar ifade edilen zaman dilimleri iinde pozitif bilimlere kar olumsuz bir tavr ilimmahfillerinde ba gstermise de (bk. Ktip elebi, Mznul-Hak, s. 150.) ykm tarihine hi de uzakolmayan bir zamanda vefat etmi olan mehur Osmanl bilgini Takprizdenin astronomi ilmini mspetilimler kategorisinde ele alp bu daln farkl trlerinin olduundan bahsetmesi ve bunlarn faydal olanlarbulunduunu belirtmesi o devrin anlaynda pozitif bilimlerin henz tam manas ile deer kaybnauramadn izlenimini vermektedir. bk. Takprizde, a.g.e, s. 379-387.49 Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 96.50 Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, s. 37. Bursal, Osmanl Mellifleri, s. 401; ayrcaKadzde Ahmed emseddin Efendinin nann Fatih Sultan Mehmedin Klliyesi civarnadefnedildiine dair bk. bn'l-md, a.g.e, X, 609.


30/128

22

lk ilimlerini babas Bedreddin Mahmud Efendiden tahsil ettikten sonra51

Edirne'de Drlhadis mderrisi skpl Klzde shak elebi'nin derslerine itirak

etti. erefeli mderrisi ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi'nin hizmetinde bulunup

ondan faydaland. Ardndan devrin en gzde limi, Sahn mderrisi Ebussud Efendi'nin

derslerine devam etti. Ayrca Sad Efendi'den ders ald ve nihayet Kadri elebi'nintalebesi iken mlzemet ald.52

Mderrislik mesleiyle i hayatna balayan Kadzde, ilk olarak 25 ake

tahsisatl Bursa Ferhdiye Medresesi'ne, ardndan 30 ake ile Veliyyddin olu Ahmed

Paa Medresesi'ne mderris oldu. 950'de (1543) her ikisi de kazasker olan Ebussud

Efendi ve Mrim Ksesi Mehmed Efendi tarafndan tabi tutulduu imtihanda muvaffak

olmasyla birlikte Bursa Kaplca Medresesi'ne layk grld. 953'te (1546) Ali Paa-iAtik Medresesi'ne, iki yl sonra erefeli mderrisliine, 957'de (1550) ise Sahn-

Semn medreselerinden birine tayin edildi. 960 (1553) yl balarnda Sleymaniye'nin

dou tarafnda tamamlanan iki medreseden biri kendisine, dieri Mimarzde'ye verildi.

Kadzde Ahmed emseddin eitim hayatnda devrin en mehur limi Ebussud Efendi

(1573) gibi simalardan ders almann yannda; retim hayatnda da devrin en mehur

iri olan ve bu mnasebetle kendisinden sultnu-uar diye bahsedilen Bkiye dehocalk yapm biridir.53

Kadzde Ahmed emseddin Efendi amelde Hanef, itikatta ise Mtrd

mezhebine mensup bir din limidir.54 Onun yaad dnem, Mtrd anlaynn

Earlik glgesinde temsil edildii yllara rastlamaktadr. Bu yzden o eserinde, bu iki

Mezheb arasndaki ihtilaflarda ou defa sadece nakilde bulunup tercih yapmakta; fakat

bunu yaparken de muhalif gr tenkitten titizlikle uzak durmaktadr. KadzdeninSnn camia iindeki ihtilafl konulardaki tercihlerinde Eb Hanfe ve mam

Mtrdnin grleri arln hissettirmektedir. Onun bu tavrn kendi ifadelerinden

51 Ahmet zel,Hanef Fkh limleri, s. 130.52 Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 97; Hasan Basri Erk, a.g.e, s.150.53 mil elebiolu,Kann Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, Milli Eitim Bakanl, Ankara 1994,s. 48.54 Ahmet zel, a.g.e, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1990, s. 130.


31/128

23

takip etmek yerinde olacaktr. Kadzde, peygamberlerin cinsiyeti hakknda Mtrd ve

Ear arasndaki ihtilafa deindii yerde yle demektedir55:

Ve dah eyhimiz mam Eb Mansr Mtrd (r.a) indinde

yledir ki; cem-i peygamberler ricaldendir. Hatunlardan peygamber

gelmemitir. Nitekim Hak Telnn vem erselnke ill riclen gibi

ayet i kermelerinde buna delil vardr. Ve dahi peygamberler

mmetleriyle gazya gitmek gerektir. Ve ikre ricale tebl-i ahkm

etmek lazmdr. Bu ise rical halidir; hatunlar bu halden memnuadr.

Hussan namazda imam olmak ve asl meyyit etmek ve bizzat eline

silah alp meydanda kffr ile cihad etmek Bu umurdan hatunlar

mahcradr. Hazreti eyh Ebul-Hasen el-Ear (r.a) indinde

raculiyyet art deildir. Onun iin drt hatunun peygamberliinde

ihtilaf edildi.

Bu ifadeleriyle mensub olduu kelm ekoln ve anlayn belli eden

Kadzde ilerleyen ksmlarda Bizim eyhimiz mam Eb Mansr Mtrd indinde bu

hatunlar salihttandr, enbiyadan deildir.56 demek suretiyle kendi tarafn da ortaya

koymaktadr.

Bir baka konu mnasebetiyle o, iki ekol arasndaki ayrla u ekilde temas

eder:

Malum olsun ki; imann vcbunun art Matrdiyye indinde

ancak akl- mmeyyizdir. (man hususunda) Bulun medhali yoktur.

Ve Eire indinde (imann art) akl ile bulun mecmudur.57 Eb

Hanife (r.a) hazretlerinden rivayet olunur: kl sabi (ocuk) zerinemrifetullah farzdr. diye buyurmu.58 Ve ulem-y Hanefiyye ve

ekser meyih-i Irak indinde (dahi) byledir. Zira bli zerine iman

vcip olduu akl itibariyledir. Akl mevcut olduktan sonra iman vcip

olur (ister bli olsun isterse bli olmasn) demiler.

55 Kadzde Ahmed emseddin, Feridl-fevid f beynil-akid, Drut-tbatil-mire, stanbul1232, s. 84.56 Kadzde, a.g.e, s. 84.57 Eb shk e-rz, el-rd il mezhebi Ehlil-Hak, tahk: Muhammed Hasan smail, Beyrut 2004, s.372.58 Beyzzde Ahmed Efendi, el-Usl'l-mnfe li'l-mm Eb Hanfe, trc. lyas elebi, Marmaraniversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1996, s. 41.


32/128

24

Yine ayn minvalde o, iki Ehl-i Snnet mezhebi arasndaki ihtilaf benzer

ekilde ifade etmektedir:

Bu sekiz sft- ulyya, meniye-i hakkiyye ve sft- subtiyye

ve ztiyye denir. Hazreti eyh Ebul-Hasen el-Ear mezhebinde sem

ve basar ilimde dhil; tekvn kudrette dhil olup sft- subtiyye be

olur.

manda istisn konusu da iki mezhep arasndaki ihtilaflardan birini oluturur.

Meseleye ksaca temas eden Kadzde, hem bu konudaki duruunu gstermekte hem de

mezhepler arasndaki ihtilafn lfzliine iaret etmektedir:

nallah demeye! Meerki teberrk iin yahut kbetl-emr vehtimetl-mr malum olmad iin ola yahut imann mnfiyt ok

olduu iin meiet-i rabbnye tevfz murd eyleye (imanda ekki

olmakszn).59

Onun bu tavr bir meseleye dorunun sadece bir yann seslendiren ve bu yn

itibariyle eksik olan iki gr farkl alardan bakarak cem ederek doru olan tam

ifade etme asndan mnidardr.

Yukardaki ifadelerden de anlalaca gibi Kadzde Ahmed emseddin bahsi

geen konularda Mtrdler gibi dnmektedir. Ama bununla birlikte o ilk devir

kelmclarndan alk olduumuz Ear tenkidine yer vermez. Byle bir durumun

ortaya kmasnda mellifin yetitii yllarda Ear mezhebinin gl temsilciler

sayesinde ilim mahfillerine hkim olmas zikredilebilir. Zira bu devrin limleri hem

Taftazn (.1390) hem de Seeyid erif el-Crcn (.1413)yi ve onlarn eserlerinikelm ilminde yegne otorite olarak grmektedirler.60 Buna verilebilecek bir baka

rnek de iki Snn mezhep arasnda tartmaya sebep olan teklf-i mlyutak

meselesidir. Bu konuya eserinde yer veren Kadzde Earlerin grn hi

zikretmeden Mtrdlerin grn ifade etmekte; bylelikle iki mezhebi kar karya

getirmekten kanmaktadr.61

59 Kadzde,Ferid, s. 28.60 Mustafa Said Yazcolu,slm Dncesinin Tarihsel Geliimi, s. 153.61 Kadzde, a.g.e, s. 38.


33/128

25

Kadzdenin Ehl-i Snnet mezhepleri dndakilere kar tavr da deinilmesi

gerekli konulardan biridir. Onun Ehl-i Snnet dndaki ekollere bak gemiten farkl

deildir. Klasik kaynaklardan alk olduumuz sert sylemler onda da vardr. O zelde

Mutezile, genelde de Snn izgi dndakileri u ekilde konumlandrmaktadr62:

Hak Tel hallk almdir. nsann ve sair hayvann ilerini

ve harektlarn ve sekentlarn ve hayrlarn ve erlerini ve

faidelerini ve zararlarn yaratan Allah Teldr. Kiinin kalbine

geleni yaratan Odur. Herkes kendi fiilinin hlkdr. Demek

Mutezile mezhebidir, batldr, mecs milletine muvafk bir itkattr.63

El-iyzu billahi tel!

Bir baka yerde o Snnlik dndaki btn mezhepleri dlayc bir tavr iine

girer: mdi, itikatta Ehl-i Snnet iki oldu. Bunlara muhalif mezhepler ne kadar varsa

cmlesi batldr.64

Kadzde Ahmed emseddinin bu tutumunda Osmanl mparatorluunun

uygulam olduu Snnletirme politikasnn etkili olduunu sylemek yanl olmasa

gerektir. Yllarca devlet memurluu yapm ve en nihayetinde eyhlislamlk makamn

ihraz etmi birinin halk eitmek kasdyla yazd eserinde bu trden ifadelere yer

vermesi bizim iin hi de srpriz deildir. Zira gelenek bu trl dlamay hep

yapagelmitir. Gelenee bal bir lim olarak Kadzdenin de baka trl bir yaklam

ierisinde bulunmas dnlemez.

eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendinin tasavuf ve tarikatlere

bak da burada ele alnmas gereken konulardan biridir. Kadzde slm dininin kalp

hayatn konu edinen tasavvufu kabul etmekte ve tasavvufun pratie dnk taraf olan

tarikatlere genel anlamda mspet bir yaklam iinde bulunmaktadr. Bununla birlikte

onun bu konudaki tavrn seicilik olarak tespit etmek mmkndr. Zira Kadzde

tasavvufu btn retileriyle kabul etmediini bu ilim dalna ynelttii baz tenkitlerle

gstermektedir. Onun bu seici tavrn en briz ekilde grebildiimiz eseri, Bekta

tarikat eyhlerinden Yusuf Bl elebiye (.1569) yazd reddiyedir. Mellif, raksa

62 Kadzde,Ferid, s. 32.63 Bilindii gibi bu trden ar sylemlere klasik kelm eserlerinde ska rastlanmaktadr. Misal olarakbk. Teftzn, erhul-Akid, s. 137.64 Kadzde,Ferid, s. 8.


34/128


35/128

27

ferman olursa olsun geri evirmekte hi tereddt gstermezdi. nsanlar kendisini

grnce mehbet hisleriyle dolmaktayd.

Kadlk makamndayken getirmi olduu gzel uygulamayla da vlmeyi hak

etmitir. Ayrca ilimde stad, devrinin dhilerinden ve vakur bir lim olarak tannmtr.

Kiiliine ait btn bu yksek yanlarnn yannda, mfrit derecede bir cesarete mlik

oluu ve bu cesaret sebebiyle de gzn budaktan esirgemeyii, hakknda tenkide medar

taraflardan biri olarak - ndir de olsa - kaynaklarda ifade edilmektedir. Muhtemelen

Sadrazam Sokullu Mehmed Paa ile aralarndaki geimsizliin de temelinde Onun bu

fazlaca cesur tavr yatmaktayd.

Bugne kadar Osmanl eyhlislmlarndan Kadzde Ahmed emseddin

Efendi hakknda akademik anlamda mstakil herhangi bir alma yaplmamtr.

Onunla ilgili yaplan ksm aratrmalar ise bu almann dipnotlarnda kaynak olarak

gsterildiinden tekrara lzum grlmemitir.

C. Eserleri

Yetitirdii onca talebe yannda telif ettii eserlerle de Kadzde Ahmed

emseddin ilim dnyasnn kendisine minnet borlu olduu bir Osmanl limidir.

Yaad asrn en kymetli uzmanlk sahas olan slm fkh zerine younlatndan,

eserlerinden ou ve en mehur olanlar fkh sahasyla ilgilidir. Ama bunun yannda

asrnn mracaat kayna olmas hasebiyle farkl sahalarda da telifleri bulunmaktadr ve

almamza esas tekil eden Feridl-Fevid f Beynil-Akid adl eseri bunlardan

sadece biridir. Kaynaklarda Kadzdeye birok eser isnat edilmektedir. Fakat bunlardan

bazlarnn bugne intikali mmkn olmamtr. Biz bu eserleri bugn mevcut olup

olmama durumunu da dikkate alarak aadaki gibi kategoriye ayrmay uygun

grdk:

1. Fkh lmine Dir Yazd Eserler

a)Netyic'l-efkr fi kefi'r-rumz ve'1-esrr69

Burhneddin el-Merginn (.1196)'nin Hanef fkhna dair el-Hidye adleserinin bn'l-Hmm tarafndan Fethu'l-Kadr adyla yaplan erhinin tekmilesidir.

69 Nev'izde Atullah Efendi, Hadiku'l-Hakik, s. 498; Badatl smail Paa, Hediyye, I, 148; bn'l-md, a.g.e, X, 608; mer Rza Kehhle,Mu'ceml mellifn, II, 171


36/128


37/128


38/128

30

bize intikal etmemitir. Byle bir durumun ortaya kmasnda iki sebebin etkili

olduunu syleyebiliriz. Kesinliine hkmedemediimiz bu sebeplerden ilki; Osmanl

devri telifatlarnn pek ou itibariyle gvenilir tarzda kayt altna alnamamas; ikinci

olarak ise Kadzde Ahmed emseddinnin almalarn daha ok fkh sahada

younlatrm olmasdr. Dolaysyla o bir kelmcdan ok bir fakh olarak temyzetmi; bu yzden de kelm sahasndaki almalar gnmze tanacak lde youn

olmamtr.

3. Dier Eserleri

a) Hiye al Envri't-tenzl ve esrri't-tevl79Kd Beyzvnin mehur tefsirine yaplm ksm hiyelerden ibarettir. Bakara

sresinin krknc ayetinin tefsirinden balar ayn srenin altm birinci ayetine kadar

devam eder. Yazma halindeki eser 40 varaktr.80

b) Tercme-i Madin'l-cevhir81

Zeynul-Kudt Ahmed b. Muhammed el-Hicc (.1457)in slm tasavvufuna

dair Arapa olarak kaleme ald Madinl-cevhir ve ravzatl-havtr adl eserin

Trkeye tercmesidir. Eserde slm dininin temel ahlk retileri ilk devre ait

referans kaynaklaryla incelenmektedir.

b) erhu Mifthil-ulm fil-men il hiril-fennis-sn82Eb Yakb es-Sekkk (.1229)nin Arap grameri ve belgatna dair yazm

olduu Mifthul-ulm adl esere Kadzde Ahmed emseddin Efendinin yapm

olduu ksm erhden ibarettir. Yaplan erh, mezkr eserin ikinci blmnde yer alan

men konusundan balar ve bu blmn ikinci bal olan beyn konusunun sonuna

kadar devam eder.

79 Beyazt Devlet Ktp., nr. 732.80 Bu konuda geni bilgi iin bk. Ziya Demir, a.g.e, s. 444-446.81 Beyazt Devlet Ktp., nr. 1515, vr. 37b-76b.82 Beyazt Devlet Ktp., nr2493, vr. 69b-177b.


39/128

31

c) Risale f hakki'l-Mustaf83Hz. Peygamberin yce konumunun ve sahip olduu stn meziyetlerin

anlatld eserde peygambere kar gsterilmesi gereken saygnn da erevesi

izilmektedir. Yazma halindeki eser 51 varaktr.

d) erhu duil-Kund84Kunut duasnn detayl erhinin yapld bir risaledir. Mellif farkl ilim

sahalarndaki muktesebatyla mezkr duay mufassal bir tarzda erh etmitir. Yazma

halindeki eser 34 varaktr.

Kadzde Ahmed emseddinin, ilim dnyasna kazandrm olduu teliftnnyannda85 vesile olarak inasna katkda bulunduu baz nemli yap ve messeseler de

bulunmaktadr. Bunlarn bilinenleri; Fatih rr semtinde bir mescit, yanna da bir

drl-kurr medresesidir. (1577-1580) Ayrca babasnn Edirne'deki camisini tamir

ettirerek geniletmi ve gelirini arttrmtr.86

83 .. Ktp., AY, nr. 147.84 .. Ktp., AY, nr. 6853.85 Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Ziya Demir, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar, EnsarNeriyat, stanbul 2006-2007, s.444; Mehmet pirli, a.g.m,DA, XXIV, 97.86 Mehmet pirli, a.g.m,DA, XXIV, 97.


40/128

32

KNC BLM

KADIZDE AHMED EMSEDDNN TKD

GRLER

I. ULHYET

A. Allahn Varl

1. Mrifetullahn Gereklilii, Mahiyeti ve mkn

Kadzde Ahmed emseddin, Allaha iman bahsini ele alrken bu imanngereklilii ve imknn beyanla sze balamaktadr. Bir Mtrd limi olarak mezhebin

bu mevzudaki bakn verdikten sonra bir dier Ehl-i Snnet kelm ekol olan

Earyyenin de grlerini mukayeseli olarak zikretmektedir.87

Malum olsun ki; imann vcbunun art Maturidiyye indinde

ancak akl mmeyyizdir. (man hususunda) Bulun medhali yoktur.

Ve Eire indinde (imann art) akl ile bulun mecmudur.88

EbHanife (r.a) hazretlerinden rivayet olunur: kl sabi (ocuk) zerine

mrifetullah farzdr. diye buyurmu.89 Ve ulem-y Hanefiyye ve

ekser meyih-i Irak indinde (dahi) byledir. Zira bli zerine iman

vcip olduu akl itibariyledir. Akl mevcut olduktan sonra iman vcip

olur90 (ister bli olsun isterse bli olmasn) demiler.

Ayrca ilerleyen ksmlarda yine Eb Hanifenin bu husustaki kanaatinebavurduktan sonra demektedir ki: Velhsl kl olana zr ve bahane yoktur.91 Yani

hangi durumda olursa olsun Allah bilip iman etmek akll kimseler zerine vcip olan

bir mkellefiyettir.

Allah bilmenin gerekliliini bu ekilde ortaya koyduktan sonra bu bilginin

imkn hususunu da deerlendiren Kadzde, mrifetten muradn ne olduunu de u

87 Kadzde,Ferid, s. 9.88 Eb shk e-rz, el-rd il mezhebi Ehlil-Hak, s. 372.89 Beyzzde Ahmed Efendi, el-Usl'l-mnife li'l-mam Eb Hanfe, s. 41.90 Al el-Kr, erhu Kitbi'l-Fkhi'l-ekber, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye,Beyrut 1984,s. 207-208.91 Bu grn Eb Hanfeye idiyeti iin bk. Al el-Kr, , a.g.e, s. 10.


41/128

33

ekilde ortaya koymaktadr: Mrifetten murad; Allah Tel hazretlerinin vcb-u

vcdunu ve sft- selbiyye ve sbtiyyesini bilip tasdik eylemektir.92

Bu mrifetin elde edilebilirliini ksaca beyan eden Kadzde, mrifetullahla

ilgili bulunan Allahn tam manasyla bilinip bilinemeyecei (knh- Bryi idrk)

meselesine de deerlendirir. Bu konudaki anlay farklarn zet olarak verdikten sonra

son sz olarak kendi kanaatini ifade eder. Alakal ksmda o yle demektedir:93

Akl- mmeyyiz sahibi olan zerine evvel mrifetullah tahsili

iin eran- yat-u beyyinta bakmak vcip olur. (Zira) Nazar-

sahih ile mrifet hsl olur. smiliyye tifesinin nazar- sahh mrifet

ifade etmeyip imam- masumun iradna muhtatr dedikleri94

batldr.

Amma knhyle bilmekte ihtilaf vardr. Cumhr-u mtekellimn

knh malum olmak mmkndr dediler, vukunda ihtilaf ettiler. Baz

muhakkikn, dnyada vk olmaz; ama ahirette olur dediler. Ve baz

muhakkikn, asla vk olmaz dediler. Bu fakir indinde budur ki; yalnz

akl- mcerred ile malum olmak muhaldir.

Mrifeti, Allahn varln kabul edip Onu subt ve selb sfatlaryla tanmak

olarak beyan eden Kadzde, zt- ilhnin ihata edilemezlii hakkndaki kaziyesini de

delillendirme cihetine gitmektedir.

Allahn tam manasyla bilinemeyeceini ispatta akln aczini ve Hakkn

aknln en nemli iki gereke olarak gsteren Kadzde, ileri srd bu gerekeyi

de naslardan ve Ehl-i Snnet inancna sahip baz limler ve sfilerden naklettii szlerleteyid etmektedir95:

Hlbuki Efdl- enbiy ve kbe kavseyni ev ednnn sahibi

(aleyhi efdalus-saltu vet-teslm) subhneke m arefnke hakka

92 Kadzde,Ferid, s. 9.93 Kadzde, a.g.e, s. 9.94 mamn yegne bilgi kayna kabul edildiine dair bk. Gazzl, el-Munkzu mined-dall, thk. brhmEmn Muhammed, el-Mektebett-Tevkfiyye, Khire ts., s. 590-591; ehristn, el-Milel ven-nihal,Drul-Marife, thk. Emr Ali Mehn, Ali Hasen el-Fr, Beyrut 1998, I, 231; hsn lah ez-Zahr, el-

smiliyye, daretu Tercmanis-Snne, Lahor 2005, s. 357-358.95 Kadzde, a.g.e, s. 10.


42/128

34

mrifetik96 buyurmular. Onun iin mam Hccetl-slam ve

mamul-Haremeyn ve tife-i sfiyyeden bir nefer kimseler (ayn

kanaatle, knh- zt bilmek) muhaldir demiler.97 Ebbekr-i Sddk

(r.a) subhne men lem yecal lihalkih seblen il mrifetih ill bil-

acz98 buyurmular.

Bu ifadeleriyle Allahn tam anlamyla bilinemeyeceini belirten Kadzde

Ahmed emseddin, bu konuda gerekli olan mrifetin keml seviyesini de izmeyi ihmal

etmemitir. Ona gre kmil manadaki mrifet ancak Kurnn ulhiyetle alakal bizlere

sunduu malumatla gerekleebilir. Yani Allah Kurnda kendini nasl tavsif etmise

biz Onu ancak o ekilde tanmakla gerek mrifete ulam oluruz.99

Onun bu gryle de Eb Hanifenin ve Ehl-i Snnet limlerinin genel

kanaatlerine muvafakat ettiini sylemek yerinde olacaktr. Zaten Kadzde mrifetin

kemlini ortaya korken Eb Hanfenin el-Fkhul-Ekberdeki ifadelerinden hareket

etmektedir. Bu ifadeler ise u ekildedir100: Biz Allah ancak, Kurnda ifade edildii

gibi tanmakla tam tanm oluruz.

2. Allahn Varln spat

Kadzde Ahmed emseddin, itikd grlerini incelemeye altmz

Feridl Fevid f Beynil-Akid adl eserini, halk irad ve toplumda genel kabul

grm Ehl-i Snnet inan sistemini yerletirme gayesiyle kaleme aldndan klasik

kelm kaynaklarnda rastlanld gibi bir isbt- Vcip yntemini takip etmemitir.

Sade ve anlalr bir slup kullanan mellif, Cenb- Hakkn delil gstermek sretiyle

insanlara olan iradn, iki ksma ayrarak Kurn- Kermi ter ayet (delil) ve umumkinat tekvn bir ayet olarak adlandrmaktadr. Ve bu anlaytan hareket ederek,

Allaha imann (varlna ve birliine) kinata nazar ile mmkn olacan ifade

96 Mnv,Feyz'l-Kadr erhi'l-Cmii's-Sar, Dr'l-Ma'rife, Beyrut 1938, II, 410. (2170 nolu hadisinerhi)97 Gazzl, hyu ulmmid-dn, thk. Heyet, Dru Kuteybe, Beyrut 1992/1412, IV, 443; Kueyr, er-

Risletl-kueyriyye, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut 2005, s. 281.98 Erken devir hadis kaynaklarnda gemeyen bu ifadeler Gazzl, hyu ulmmid-dn, (IV, 443) veKueyr, er-Risle (s. 281) gibi eserlerde hadis diye rivyet edilmektedir.99 Kadzde,Ferid, s. 10.100 Al el-Kr, a.g.e, s. 132; bn Eb erf el-Makdis, el-Msmere erhul-Msyere fil-akidil-mnciye fil-hire, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 2004, s. 103; Nureddn es-Sbn, el-Bidye fi usli'd-dn, nr. Bekir Topalolu, Diyanet leri Bakanl, Ankara 2004, s. 28.


43/128

35

etmektedir.101 Kadzdenin Allahn varln ispatta kulland ve ne kard en

nemli iki delil, ilk devirlerden beri benimsenen ve son dnem bilginlerinin de -buna

dier din mensbu deistler de dhildir- srarla zerinde durduklar nizam ve gye, ibd

ve ihtira delilleridir.102

Tamamen Kurn olan bu delillerin103 Kadzdenin tercihinde belirleyici bir

unsur olduunu sylemek yanl bir hkm olmayacaktr.

1. Tekvn Delil

Kadzdenin Allahn varln ispatta delilleri iki kategoriye ayrdn

sylemitik. Bu kategorilerden ilki olan tekvn brhanlar mellife gre Allahn

varln bulmada yeterlidir. Bilinecei gibi mrifetullahta sadece akl yeterli grme

Kdzdenin de mensubu bulunduu Mtrdiyye kelm ekolnn temel ayrt edici

grlerinden biridir.104 Mellif bu dnceyi u ekilde aktarmaktadr:105

Malum olsun ki; bu kinat ve bu mahlukt, Allah Telnn

vcduna ve vahdaniyetine ve sir sft- kmilesine hccet ve delil ve

almet-i azme olduu iin lemn tesmiye olundu. Ve her bir nev-i

mahlk bir lemdir. Belki bu kinattan her bir zerre ve deryalardan

her bir katre nfs-u zekiyye sahibi olan ulul-elbba bir almet-i

uzm ve yt- kbrdr ki; ondan Hallk Alm u Hakm (c.c)in

kemltn mtlaa edip Cenab- Allah u Ahad, Allah u Samed (azze

nuh ve celle burhnuh)e tesbht ve takdst ve temcdt ve

tahmdt ederler.

101 Kadzde, Ferid, s. 17.102 zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, stanbul 1339-1341, II, 6-10; Abdllatif Harpt, Tenkhul-kelm f akidi ehlil-slm, stanbul 1330, s. 160-161; eyhlislm Ms Kazm Efendi, Klliyt,stanbul 1336. s. 128.103 Bekir Topalolu, Allah,DA, Ankara 1989, II, 476.104 bk. Ebu Mansr el-Mtrd, Kitb't-Tevhd, thk. Bekir Topalolu-Muhammed Ar, Ankara 2005,s. 276-281; Ebu'l-Ysr el-Pezdev, Uslu'd-dn, thk. Hans Peter Linss, Dru hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye,Kahire 1963, s. 207; Ebul-Mun en-Nesef, Tebsratul-edillef usli'd-dn, thk. Hseyin Atay, DB,Ankara 1993, I, 453-467; a. mlf. Bahrul-Kelm, talik: Muhammed Salih el-Farfr, Mektebetu Dril-Farfr, Halbn 2000, s. 64; bn Eb erf, a.g.e, s. 103-104.105 Kadzde, a.g.e, s. 17.


44/128

36

1. Nizam ve Gye Delili

Kinatta son derece hassas ve ince bir dzenin hkim olduu, bunun

kendiliinden veya uursuz maddenin icadyla deil yce vasflara sahip tabiatst bir

varln yaratmas ve devam ettirmesiyle ancak mmkn olabilecei esasna dayanan

nizam delili, eski alardan itibaren gnmze kadar pek ok dnrn dikkatini

ekmitir.106

Daha nce de ifade edildii gibi tamamen Kurn olan nizam delili hem

anlalmas kolay bir delil olmas hem de insan zihninde kesin kanaat hsl etmesi

sebebiyle Kadzde Ahmed emseddin tarafndan da tercih edilmitir. OFeridinde bu

delili yle ifade etmektedir:107

Ve sumn- dnyay nice yldzlarla mzeyyen eyleyip

gecelerde yeryzne er- nur initleriyle ziya verip onlar ile

misafirler yol bulurlar. Alelhusus, inficr- fecr-i sdktan sonra

cmle cihana mnevvir tayin olunan neyyir-i azam olan ems, cnib-i

marktan tul edip tedrc ile irtifa eyleyip cmle cihan zulmette iken

gayette ren ve prnr olur. Vakt-i zevlde gayet-i irtif tamam olup

tedrc ile inhitta ur eyleyip her bir lahzada gurb eder. Bu kinat

halk olunup harb oluncaya dek bu minval zere behr-i yevm(her gn,

gnlk) bir kere tul, bir kere gurb edip nizam- vhid zere olur.

mdi bu ems alel-istiklal bir yet-i kbrdr ki; Hak telnn

vcduna ve vahdaniyetine ve sir keml sfatlarna delalet-i katiye

ile dellet eder.

Ve dahi kl- kmil zemne nazar etse ahvl-i acbe ve keyfiyt-

garibeyi mahede eder. Ve tedbrt- beda ve tasarruft ve

tebeddlt ve taayyrt- beday muyene edip Hazreti Hlkl-kl

(celle nuh)n keml-i ilmi ve nihayet hikmeti ve gayet-i kudretine

iman ederler. K vaktinde zemn meyyit gibi olup bir nebt hsl

olmaz. Ol bahar oldukta gy zemn hayat bulup gna gn iekler ve

nebtlar hsl olur. Ve aalar gna gn iekler ve yapraklar ile

mzeyyen olup ve nice trl meyveler hsl olur. nsan ve sir hayvan

bu nebtlar ve meyvelerle teayy ederler.

106 Bekir Topalolu, Allah,DA, II, 476.107 Kadzde,Ferid, s. 17.


45/128


46/128


47/128

39

B. Allahn Sfatlar

Klasik kelm kitaplarnn en mhim konularndan birini de hi phesiz

Allahn sfatlar ve fiilleri meselesi tekil eder. Allahn ztn ve mahiyetini

anlamaktan ciz olan insan zihni, Onu ancak esm ve sfatlaryla idrak

edebilmektedir.114

Ahmed emseddin, ilh sfatlar konusunda eserin yazl maksadna da uygun

olarak sfatlarn varln kabul ve mahiyetini idrk meselelerindeki teferruata ve bu

konulardaki ihtilafa fazlaca yer vermeksizin bu sfatlarn mana ve muhtevlar zerinde

durmaktadr. Bununla beraber o, konuyu anlatrken bu husustaki muhalif dnceyi de

ksaca ifade eder; fakat onun bu ifadeleri sadece ret maksatl olmaktadr. Mellif,

reddetme nedenlerini ise izah cihetine gitmemitir. Biz sfatlarla ilgili olarak onun

yapt taksimi dikkate almay uygun grdk. Dolaysyla mellifin ilh sfatlar

mevzuundaki grlerini bu taksim ierisinde izah etmeye alacaz.

Kadzdenin sfatlar taksimine gemeden nce onun varlk kategorileri

hakkndaki deerlendirmelerine de ksaca temas etmemiz yerinde olacaktr. Zira

hussiyle vcd sfat hakknda mellifin izhar ettii kanaat varlk taksimiyle beraberele alndnda tam manasyla anlalabilecektir. O, varl irdelerken bu hususta kabul

grm genel telekkyi nazar- itibare alr ve varl gruba ayrr:

1.Vcibul-vcd; yani varl kendinden olan, vcdu ztndan mnfek

olmayp varl iin baka bir eye muhta bulunmayan; varlkta baka bir eye ihtiya

duymad iin de ezel ve ayn anda ebed olan nk evveli olmayann hiri de

yoktur- varlktr ki bu da lemin yaratcs Allahtan bakas deildir.115

2. Mmteniul-vcd; yani varl mmkn ve mutasevver olmayan, bu yn

itibariyle Allahn kudretinin kendisine taalluk etmedii116 eylerdir. Allahn eriki

olmas ve iki zddn bir anda, bir mahalde, bir arada bulunmas gibi tasavvuru dahi

mmkn olmayan eyler bu ksma verilecek misallerdendir.117

114 M. Sait zervarl,Kelmda Yenilik Araylar, SAM Yay., stanbul, 1998. s. 100.115 Kadzde,Ferid, s. 14.116 bn Eb erf, a.g.e, s. 85.117 Kadzde, a.g.e, s. 14-15.


48/128

40

3. Mmkinl-vcd; yani varlyla yokluu msv olan, yokken yokluuna

hkmedecek, varlk sahasna ktnda da varln tercih edecek bir mreccihe muhta

olan varlk kategorisidir. Bu ksmdakilerden adem halinde olanlarna Allahn ilmi,

vcd sahasna gelenlerine de hem ilmi hem de kudreti taalluk etmektedir. Allahtan ve

vcdu muhal olanlardan baka her ey bu gruba dhildir.118

Eyann mhiyet ve hakikatlerini bu ekilde ele alan Kadzde Ahmed

emseddinin ilh sfatlar taksimine geebiliriz.

O, sze Mutezile kelmclarn tenkitle balamaktadr. Bilindii gibi Mutezile

bilginleri kadim varlklarn birden ok olaca (taaddd- kudem) gerekesiyle

sfatlarn zattan ayr dnlemeyeceini sylemilerdir. Onlarn bu grlerini

nakleden Kadzde, bu anlayn doru olmadn da peinen belirtmektedir. Zira bu

sfatlar kadm de olsa zttan ayr dnlemedii iin onlarn vehmettikleri gibi bir

taadddden bahsedilemez ve dolaysyla sfatlarn kabulyle tevhid ilkesine herhangi bir

halel de gelmez.119

lh sfatlar hususunda sft- kudsiye ad altnda bir fasl aan mellif, Ehl-i

Snnet limlerinin genel kanaatleri de olan bir tasnif tarzn benimseyerek bu sfatlarvcdiyye ve maneviyye olarak iki ksma ayrr. Bu iki ksm da kendi iinde alt

kategorilere ayrarak bunlarn manalarn izah etmektedir.

1. Selb Sfatlar (Tenzht, tibr Sfatlar)

Selb veya tenzh diye de anlan bu sfatlar adndan da anlalaca zere

tenzih manasn iermektedir. Cenb- Hakka nisbet edilmesi mahzurlu olan vasflarzihinlerin itibahna mahal vermeden izale edip tevhid ilkesini tam ikame maksatl

ortaya konan bu sfatlar Ehl-i Snnet kelmclar tarafndan be temel esasa irc

edilerek ifade edilmitir.120

118 Kadzde,Ferid, s. 15.119 Kadzde, a.g.e, s. 33.120 Metin Yurdagr, Allahn Sfatlar, Mrifet Yaynlar, stanbul 1984, s. 155; Bekir Topalolu,

slamda nan Esaslar, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1998, s. 126-127.


49/128

41

Bir Ehl-i Snnet limi olarak bu taksimi ayniyle benimseyen Kadzde de,

sfatlar temelde ikiye ayrmaktadr. Fakat o vcd sfatn d

kadızâde ahmed Şemseddin efendi'nin i'tikâdî görüşleri-128s-

Documents