kader,musa cârullah bigiyev’in kader.hakkındaki görüşü-111s-tez,raim.gafarov

7/31/2019 kader,Musa Crullah Bigiyevin KADER.hakkndaki gr-111s-tez,Raim.gafarov

1/111

T. C.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELM BLM DALI

MUSA CRULLAH BGYEVN

KADER HAKKINDAK GR

(YKSEK LSANS TEZ)

RAM GAFAROV

DANIMAN

DO. DR. CAFER KARADA

BURSA 2009


2/111


3/111 iii

ZET

Yazar : Raim Gafarovniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Temel slam BilimleriBilim Dal : KelmTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : x + 101Mezuniyet Tarihi : . /. / 2009TezDanman(lar)

: Do. Dr. Cafer KARADA

MUSA CRULLAH BGYEVN KADER HAKKINDAK GR

slmi ilimlerin hemen btn dallarnda eser veren Musa Crullah Bigiyev oknemli bir dnemde yaamtr. nk XIX. yzyl slm dnyasnda yaanan acvakalarn yannda slmda tecdit hareketlerin balangcdr. Dneminde ortaya kan

problemlere, slmn evrensel mesajn esas alarak yeni zmler getirmeye alanMusa Crullahn zellikle kader konusundaki gr byk nem tamaktadr. Onagre kaza, kader, tevekkl gibi kavramlar yanl yorumlanp insanlarn tembelliine,dnya yaamndan soumasna sebep oldu. Oysa bu kavram ve inanlar Mslmanlara

bunun iin deil, cesaret, gven, atlganlk duygusu kazandrmak iin bildirilmitir. Onagre kader vardr. Fakat insann hr ihtiyar vardr ve cebir altnda deildir.

Bu almamzda Musa Crullah Bigiyevin Kader konusundaki grn anahatlaryla aklamaya altk. nce yazarn hayatn ve kader konusunu ksaca anlatp,

daha sonra Musa Crullahn kader konusunu nasl ele ald kelm ilmi asndanortaya konmaya allmtr. Musa Crullah niha olarak kimsenin zemedii konuyu

belki de zememitir. Fakat maslahatmza en uygun ekilde yorumlamaya almtr.

Anahtar Szckler

Musa Crullah

Bigiyev

Kader Kaza Tevekkl


4/111 iv

ABSTRACT

Writer : Raim Gafarov

University : Uluda niversitesiDepartment : Basic Islamic SciencesSort of Thesis : MasterPage : x + 101Date of graduation : . /. / 2009TezDanman(lar)

: Prof. Dr. Cafer KARADA

MUSA JARULLAHS THOUGHT ON PREDESTNATON

Musa Carullah Bigiyev, who almost wrote in every field of Islamic Sciences,had lived in a very important period of history. Because XIX. Century was a periodwhere a lot of tragic events took place in Islamic world as well as the beginning of thetadjdid (reform) movement period. Musa Caruallah had tried to bring a positive lookfrom an Islamic perspective, in regard of universal Islamic message, to the events thatoccured in his time. His thoughts about predestination are very important. According tohim predestination and related subjecs, such as resignation (tawakkul), weremisinterprated and that prevented Muslims from progress. Through this

misinterpretation people became lazy and chose abstaining from worldy affaires. Hebelieves that thise terms should give courage to Muslims not laziness. He admits thepredestination but also accepts the free will.

In this study, we have tried to explain the ideas of Musa Carullah on the subjectof predestination. At first, we present a short information about author's life and histhoughts about predestination. Than his thoughts about predestination examined andexplained through Kalam methodology. It is true that he did not solve decisively the

predestinaton problem, but interprated this subject in the best possible way to make ituseful for Islamic community.

Key Words

Musa Jarullah

Bigiev

Predestination Accident Trust


5/111v

NDEKLERTEZ ONAY SAYFASI.....................................................................................................ii

ZET ...............................................................................................................................iii

ABSTRACT..................................................................................................................... iv

NDEKLER ................................................................................................................. v

KISALTMALAR............................................................................................................vii

NSZ ..........................................................................................................................viii

GR ................................................................................................................................ 1

1- Tezin Konusu, Amac ve nemi .............................................................................. 1

2- Yntem .....................................................................................................................2

3- Tezin Muhtevas ....................................................................................................... 3

BRNC BLM ............................................................................................................ 4

MUSA CRULLAH BGYEVN HAYATI.................................................................4

A. Doumu ve Memleketi ............................................................................................ 5

B. ocukluk ve Tahsil Dnemi.....................................................................................7

C. htilaller Dneminde Siyasi ve timai Faaliyetleri (19041930).......................... 10

D. Gurbette.................................................................................................................. 14KNC BLM............................................................................................................. 18

MUSA CRULLAH BGYEVN FKRLERNE GENEL EREVE .................... 18

NC BLM ........................................................................................................ 30

MUSA CRULLAH BIGIYEVDE KADER ANLAYII ........................................... 30

A. Genel Hatlaryla Kader .......................................................................................... 31

B. Kader Konusunda ne kan Mezhepler .............................................................. 34

1. Kaderiyye............................................................................................................ 34

2. Cebriyye.............................................................................................................. 34

3. Mutezile .............................................................................................................. 35

4. Earyye ............................................................................................................. 35

5. Mturdyye......................................................................................................... 36

C. Musa Crullah Bigiyevde Kader...........................................................................37

1. Musa Crullahn Kader Anlaynn Olutuu Ortam....................................... 38


6/111vi

2. Kader ve Tevekkl Anlay ............................................................................... 44

3. radeyi Kullanmak, almak ve Mcadele etmek............................................. 48

4. Hsn Kubuh ve nsan zgrl...................................................................... 51

5. Akln zgrl ................................................................................................. 53

6. nsann Hrriyet Bilinci ve Kader....................................................................... 587. nsann Kudreti ve radesi...................................................................................60

8. nsan Hrriyeti ve Kader..................................................................................... 63

9. Tabiat Kanunlar ve Kader.................................................................................. 65

10. Allahn lmi ve Bed Anlay........................................................................ 66

11. Allahn lmi ve Cziyyt ................................................................................. 67

12. Kader ve Rzk .................................................................................................. 69

13. Ebu Leheb ve Teklif m l Yutk .....................................................................73

14. Allahn radesi ve Kulun radesi......................................................................74

D. Musa Crullaha Ynelik Eletiriler ...................................................................... 81

SONU........................................................................................................................... 89

EK ................................................................................................................................... 91

BBLYOGRAFYA........................................................................................................ 95

ZGEM ..................................................................................................................101


7/111vii

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad Geen Eser

a.g.m. : Ad Geen Makale/Madde

bkz. : Baknz

c. : Cilt

DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi

H. : Hicri

haz. ve ev. : Hazrlayan ve eviren

Hz. : Hazreti

st. : stanbul

M.. : Milattan nce

No : Numara

s. : Sayfa

sad. : Sadeletiren

s.a.v. : Sallallahu Aleyhi ve Selem

S.S.C.B : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliisy. : Say

T.D.V : Trkiye Diyanet Vakf

thk. : Tahkik eden

trc. : Tercme eden

V.b. : Ve benzeri

v.d. : Ve dierleri

Yay. : Yaynlar

Yy : Yzyl


8/111viii

NSZ

nsan her ne kadar kendini hereyi zebilecek durumunda saysa da bazen kendi

acizliini kabul etmek zorunluluunda kalmaktadr. nsann belki de hibir zaman

cevaplandramayaca sorular vardr, bunlardan biri de kader meselesidir. Kader

meselesi insanln bandan bu gne kadar tartla gelen bir konudur. Fakat bu konuda

herkesin bir ey sylemesine ramen, herkesin kabul edebilecei nihai bir sonuca

varlmamtr. lk a felsefecilerden balayarak bu gne dek sylenenlere baktmzda

insan aklnn bu konuyu aydnlatamadn grebiliriz. Bunun yannda kaderle alakal

beyanlar her semavi dinde vardr. Dinimizde bize bildirilenler de aslnda snrl olup,

baz

iaretlerden ibarettir. Bize bildirilen bu s

n

rl

bilgiler kar

s

nda ne yapmal

y

z?nsann dnmesine teviktir, bunu zebiliriz, inandmz eyi mutlaka ispatlamalyz

diye peine mi dmeliyiz? Yoksa bu mesele insann acizliini gstermek iin Allahn

bir snav olduunu, bu konuyu kurcalamadan olduu gibi ona iman etmenin gerektiini

mi savunmalyz? Aslnda bu iki nokta kader meselesinin en u noktalardr, bunlar

birletirmeye alan ya da bunlar arasnda kalan grler de vardr. Asl sorun kader

var mdr, yok mudur? Varsa nedir? Ona nasl inanmal? Eer yok ise, insann elinde

olmayp zuhur eden bunca olay baka nasl aklayabiliriz? te bu sorular hep

tartlmtr, ama daha nce de belirttiimiz gibi ne felsefeciler, ne de din limleri

herkesin hi itiraz etmeden kabul edebilecei bir sonuca varamamlardr. Bu abalarn

sonucu birbirinden farkl birok yorumdur. Biz de bu almamzda grlerinden ve

yorumlarndan dolay bazlar tarafndan yere ge sdrlamayan, bazlarnn ise tam

tersine ok ciddi eletirilerine maruz kalan, ama her eye ramen kendi davasndan

vazgemeyip slam mmetine bir eyler kazandrmaya alan son dnem slammtefekkirlerinden Musa Crullah Bigiyevin yorumunu ortaya koymaya altk.

Burada niye Musa Crullah diye akla bir soru gelebilir. Buna cevaben daha sonra

almamda grebileceiniz gibi bu ahz slam mmetinin dertlerine bir derman

bulmaya hayatn adam ve birok konuda orijinal ve farkl grlerini cesurca

savunmutur. Bunlar yaparken de hibir zaman ar gitmemi, grlerini kitap ve

snnetten temellendirmeye almtr. Musa Crullah Bigiyevin bu konu hakknda

syledikleri merak konusuydu. Dier yandan onun Tatar limi olmas bu konuyu


9/111ix

sememde byk rol oynamt. Musa Crullah aslnda son dnem limlerden olmasna

ramen eserlerinin byk ounluu elimize ulamamtr. Fakat onun hakknda

zellikle Trkiyedeki almalarn byk bir hzla devam etmesi bizi sevindirmekte ve

gelecekte hakkndaki birok bilinmeyenin aydnlatlacana dair bize mit vermektedir.

Burada niye zellikle Trkiyede yaplan almalar dediimi aklamak istiyorum.Aratrmaya baladmda bilgi toplayabileceim ilk yer olarak Rusyay dnmtm,

Moskovada biraz aratrma yaptm. Fakat ne yazk ki istediim bilgilere ulaamadm.

Trkiyeden geldiimi sylediimde oradakiler bana glmt, onlarn sylediklerine

gre Musa Crullah Bigiyev hakkndaki almalarn ou Trkiyede yaplmtr.

Zaten bu unutulmu limi gn na ilk karan Trkiyedeki aratrmaclard. Sonra

bana Rusaya evrilmibrahim Maran, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (1850

1915) kitabn gsterdiler. Onun hakknda Rusa yazlan ve en kapsaml bilgilere sahip

olan A.G. Hayrutdinovun Musa Crullah Bigiyev kitab iin de ayn ad tayan

Mehmet Grmezin eserinin tercmesi desek yanl olmaz. Frsat bulmuken Musa

Crullahn ikamet ettii St. Peterburg ehrini de ziyaret ettim. O mehur Tatar

Camiini de grmek nasip oldu, fakat orada bulunduum kstl zaman zarfnda asl

aradklarm maalesef bulamadm itiraf etmek zorundaym. Ne Rusyada ne de

memleketim olan Krmda umduklarm bulamadm, Kazana gitmeye altysam da

maalesef nasip olmad. Crullah son dnem limlerinden olmasna ramen yazd

birok eser elimizde mevcut deildir, tabi bunun en byk sebeplerinden biri o zaman

yeni kurulmu Sovyet Rusyann Musa Crullah gibi limlerin eserlerini yasaklayp,

onlar yok etmesidir. Srekli takip altnda olan limlerin kaderi ya kamak ya da

canlarndan olmakt. Nitekim rejim yznden birok dostunu kaybeden Crullah areyi

kamakta bulur. Ve hayatnn byk blmn ailesinden ve vatanndan uzakta geiripyine de gurbette hayata gzlerini yumar. Sylediimiz gibi eserlerin ou elimizde

mevcut olmayndan ve hakkndaki bilgilerin kstl olduundan onun hakknda alma

yapmak bir hayli zor oldu. Kader hakkndaki slamiyette Kader risalesinin de hala

bulunamadndan, Crullahn elimizde olan kitaplarndan genel olarak konuya k

tutmaya altk. Amacmz bu byk mtefekkiri tanmakt. almamzn ortaya

konulmasnda mmkn olduu kadaryla birinci el kaynaklardan istifade ettik. Ayn


10/111x

zamanda Musa Crullahn fikir hayatn ele alan kaynaklara da bavurmay uygun

bulduk.

Ben bu almam srasnda kymetli zamanlarn esirgeyemeyen, her trl

konuda yardmc olan, tevik eden ve ynlendiren deerli hocam Do. Dr. Cafer

Karadaa ve Rusyada bana yaptklar yardm ve misafirperverlikleri iin Strijevskiyailesine teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Raim Gafarov


11/1111

GR

1- Tezin Konusu, Amac ve nemi

Tezimizin konusu Musa Crullah Bigiyevin Kader Hakkndaki Grdr.

Bilindii zere kader konusu aklanmas zor bir konudur. Fakat insan akln megul

eden kader konusunu anlama ve yorumlama abas her zaman kesintisiz olarak devam

eden bir faaliyettir. Ve tabii olarak inanlar, menfaatleri, hayat anlaylar nispetinde

anlama gayretinde bulunanlarn kadere bak ve onu yorumlama tarzlar da farkl

olmutur.

slm leminde kader tart

malar

n

n

kmas

n

da ayn

sebeplere balayabiliriz.Yaptklar hatalarn suunu rtmek, siyasi glerin zorbalklarn mehurlatrmak iin

kader inancn bir silah olarak kullananlar olduu gibi bunlara muhalefet edenler de her

zaman olmutur. Kader insanlarn kendi karlar dorultusunda kullanlan bir itikdi

konu haline gelmiti. Hararetli tartmalarn, kavgalarn, cinayetlerin sebebi olan kader

konusunda tekfir silah kullanlmaya balaynca slm mmetine en byk zarar vermi

oldu. slm mmetinin paralanmasnda byk bir rol oynad.

Allahn nesne ve olaylar nceden bilmesi, bu nesne ve olaylara ilikin ilmini

yazmas, onlar dileyip yaratmas ile alakal olan kader inanc. Dier yandan insann

hrriyeti, ihtiyar, kudreti ve yaptklarnn faili olup olmadyla alakal karmak bir

konudur. Kadere inanp btn fiillerimizi Allaha nispet edenler olduu gibi, insan hr

ve her yaptn kendi iradesiyle yapmaktadr diyenler de olmutur. Fakat biri insan

Allahn elinde bir kukla haline getirerek insann sorumluluu ve grecei azab ya da

mkfatlandrmay neye dayanaca konusunda dieri ise insana fazla yetki tanypAllahn sfat ve vasflarna bir zaaf itham etme konusunda kmaza girmilerdi. Bu iki

gr arasnda olan ve bunlar uzlatrmaya alan grler de var. Ve her birinin dini

metinler baznda dayana ve kendi delili var. Bunlarn her biri bir ekol, bir mezhep

gr ekline dnt iin bunlar daha sonra ele almaya alacaz. Bizim burada

belirtmek istediimiz isterslm nazarnda, ister herhangi baka dinin ya da dncenin

nazarnda kader konusu izah zor bir muammadr. Bunun yannda insanlarn hayata

bak alarna, itimai olaylara byk bir tesiri olduu da bilinen bir gerektir. Nitekim


12/1112

zellikle son dnemlerde hemen her Mslman aydn slm dnyasnn geri kalmasnn

sebebi olarak, kaza ve kader konusunun yanl anlalp yanl yorumladn

gsterdiler.

Kader anlayn incelemeye altmz Musa Crullah, Trk dnyasnn ve

slm leminin sorunlarn yakndan tanyan ve bu sorunlara zmler bulmaykendisine grev addetmi bir limdir. Ona gre de kaza ve kader konular yanl

anlalmtr. slm dnyasnn yaad en zor dnemlerin birinde yaayan Crullah bu

hale gelmemizin balca sebeplerinden biri olarak kader konusunun yanl anlalmasn

saymaktadr. Amac bu yanl anlalmalar yok edip, slm dnyasnda fikr inklp

yapmak olan Crullahn kader konusunda dncelerinin ne olduunun tespiti nemli

bir husus olarak karmza kmaktadr.

Tezimizin amac evvela meselelere Kuran ama ada birekilde yaklamaya

alan Musa Crullahn nasl bir kader anlayna sahip olduunu tespit etmektir.

slm dnyasnn kurtuluu iin bu konuda neleri nerdiklerini renmektir. Yoksa

hibir surette onun imann sorgulamak deildir. kinci amacmz ise Crullahn

hayatn, fikirlerini, eserlerini ksa birekilde tantp yorumlarnda takip ettii yntemi

tespit etmek bylece bu limi daha yakndan tanmaktr.

2- Yntem

M. Crullah ok ynl bir limdir. Mesela o, hem kraat- seby bilen bir

Kuran hafz, hem bir usulc hem de fakih ve muhaddis olan ve bu alanlarda eser

vermi bir dnrdr. Ama maalesef kaderle alakal eseri gnmzde hala

bulunamamtr. Ondan dolay biz elimize geen eserlerinden ve hakknda yaplm olan

almalardan kader konusuyla alakal ya da bu konuya k tutabilecek bilgileri

toplamaya, bu bilgileri Crullahn dnce sistemini ve yaad dnemi gz nmzde

bulundurarak genel hatlaryla onun kader hakkndaki dncelerini ortaya koymaya

altk. Bunu yaparken bu konuya k tutan her kaynaa mracaat etmeye altk fakat

kaderle alakal eserin elimizde olmayndan, dier eserlerinde ise malumatlarn ok

kstl olmasndan doan zorluun stesinden gelmek iin elimizden geleni yaptk.


13/1113

3- Tezin Muhtevas

Tezimiz nsz, Giri ve blmden olumaktadr. Birinci blmnde M.

Crullahn hayatn, fikirlerini, eserlerini ortaya koymaya altk. nk bir insann

kader grn belirleyen ilk sebeplerden biri yaadklardr. Onun iin Musa

Crullahn kadere nasl baktn ortaya koymadan nce ksaca onun zgemiindenyani Crullahn kaderinden bahsetmeye istedik.

kinci blmde ise genel ereve ierisinde Musa Crullahn fikirlerini

tanmaya amaladk.

nc blmde genel olarak kader problemine, tarihi arka planna ve daha

sonra ortaya km balca itikdi mezheplerin bu konu hakkndaki grlerine

deindik. Ve eserlerini tahlil ederken elimize geen kaderle alakal

bilgileri toplay

p,yorumlayp genel olarak Musa Crullahn kader anlayn ortaya koymaya altk.

Bunu yaparken Musa Crullahn nasl bir yntemle bu meseleye yaklatn tespit

etmeye altk.


14/1114

BRNC BLM

MUSA CRULLAH BGYEVN HAYATI


15/1115

A. Doumu ve MemleketiKendini slam dncesine vermi bir kii olan Musa Bigiyev, kz Fatime

Taircanovann verdii bilgilere gre 6 Ocak 1873 ylnda Rostov na Donu ehrinde

dnyaya gelmitir. Fakat doum tarihi hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Fatih

Karimov a yazd mektubunda doum tarihini bilmediini bildirmektedir. Lakin 1896

da askeriye kaytlarna alndna istinaden doum tarihinin takriben Kasm /Aralk

1875 olduunu dnmektedir. Bunun yannda 1874 ve 1879 yllar da doum tarihleri

olarak gsterilmektedir. Doum yeri hakkndaki bilgiler de ihtilafldr. Mesela .Tairov

doum yeri olarak Penza vilayetin ember ehrini gstermektedir. Musa Bigiyev ise,

yukarda zikrettiimiz mektubunda ailesinin g srasnda Novoerkask ehrinin

civarlarnda bir yerde dnyaya geldiini bildirmektedir.1 Aynekilde mesela: Mustafa

Akman, Musa Crullahn 1875 ylnda Novoerkaskehrinde doduunu bildirirken 2

Mehmet Grmez, Musa Crullahn 1875 ylnda, Avrupa Rusyasnda, Don rma

kysnda, Azak kalesinin biraz kuzeyinde (Rostov-na-Don) ehrinde dnyaya geldiini

bildirmektedir.3

Musa Crullahn ailesi, gney Rusyada Penza ilinin mbar ilesine bal

Kikino kynden gelmektedir. Ailenin kkenleri XVI. yzyln sonlarna kadar Hive ve

Krm arasndaki bozkrlarda gidip gelen, savalyla tannm Noaylarn Altul

uruuna dayanr. Mierler olarak da bilinen bu grup, daha sonra gney Rusyada Penza

ilinin mbar ilesinde Ruslarla meskn blgeye g ederek ky hayatna gemitir.4

Aslnda bu konuyla alakal Namk Kemal Zeybek ok gzel bir tespitte

bulunmutu. Crullah szyle alakal unlarn izahatn yapmtr, Kpak grubu

Trkelerde, kelime bandaki Ylerin C olmas kural vardr. Bazlarnda kesin bir

kuraldr bu. Mesela, Kazak ve Krgzlarda kesin bir kuraldr, yani, btn kelime

basndaki Yler C olur. Yl, Cl olur, yrek, crek olur, ylan clan, yani, ne kadar Y

1 Aydar Hayrutdinov,Musa Crullah Bigiyev, Fen Yay., Kazan 2005, s. 13.2 Mustafa Akman,Musa Crullah Bigiyefi Okumaya Giri, ra Yay., stanbul 2007, s. 11.3

Mehmet Grmez,Musa Crullah Bigiyef, T.D.V. Yay., Ankara 1994, s. 17.4 Ahmet Kanldere, Kadimle Cedit Arasnda Musa Crullah: Hayat-Eserleri-Fikirleri, Dergh Yay,stanbul 2005, s. 23.


16/1116

varsa, yerine C koyarsanz olur Kazaka, Krgzca. Ama bu Tatar dediimiz dil Ural

Trklnde ve yine dier Tatar dediimiz Krm Trklnde de bu kural vardr, ama

ok kesin deildir, bazen iletilir, baz kelimelerde vardr, bazlarnda yoktur. Car dedii

Yar, yani Yarullah.5 Bizim memleketimizde yani Krmda bir insann Noay

uruundan geldiini anlamak iin konutuu dile baklr ve eer ahs yukarda dabelirtildii gibi Yler yerine C kullanlyorsa, benim gibi, o zaman o insann Noay

uruundan olduu anlalr. Bunun yannda Crullah, Mekkede yaayanlar iin

kullanlan ve Allahn komusu manasna gelen tabirlerden biri olup, ismin de bu

manaya gelmesi ihtimaller dairesindedir.

Musa Crullah u an Rusya Federasyonuna bal Tataristan Cumhuriyeti

topraklarnda dnyaya gelmitir. Tatarlar arasnda mevcut olan blgesel ayrmcla

istinaden onun Kazan Tatar olduunu syleyebiliriz. Mesela ben Krml olduumdan

otomatikman Krm Tatar oluyorum. Bu ayrm zamannda blc politikalar yapp

topraklarmz ele geiren Rusyann bize brakt bir hediyedir ki, maalesef gnmze

kadar bu sorunu zemedik, bundan sonra da zlebileceine pek inanmyorum.

Aslnda smail Gaspral ile Musa Crullah bu ayrmdan sadece Tatarlar deil btn

Trk-Mslman dnyasn kurtarmak iin altlar. Fakat bulunduumuz duruma

bakarak bu abalarn yeterli olmadn syleyebiliriz. Kazan Tatarlar adlarn Kazan

Hanlnn bakenti olan Kazandan almaktadrlar. Altn Orda Han Ulu Muhammed

tarafndan 1437 ylnda kurulan Kazan Hanl tarihi boyunca Ruslara kar mcadele

etti, fakat d etkenlerden daha ok Hanlk ierisindeki taht mcadeleleri Kazan

Hanlnn sonu belirledi. 1530da Kazan kuatan Ruslarla anlamak zorunda kaldlar.

Bylece Kazandaki Rus nfuzu artt gibi her yl ara belirli miktarda vergi vermeyi

de kabul ettiler. 1552de Astrahan Han Kazan tahtna davet edildi, bunun yanndaMoskovaya kar sefer aan Krm ordular Tulaya kadar ilerleyince Kazanda Ruslara

kar ayaklanma balad. Fakat bu ayaklanma 15 Ekim 1552de Kazann dmesiyle

sonuland. Bylece Orta dil sahasnda Milttan sonra VI. Yzyldan beri devam

etmekte olan Trk hkimiyeti sona erdi. O zamandan sonra Ruslar Kazan Tatarlar zorla

5 Namk Kemal Zeybek, Al Konumas,lmnn 50 Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef -I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay. Ankara 1999, s. 7.


17/1117

Hristiyanlatrma faaliyeti balattlar. u anda Hristiyan Kazan Tatarlar oktur.

Bunlarn ou da Tatar olduklarn inkr edip kendilerini Rus saymaktadrlar.6

1917de vuku bulan Bolevik htilli Rus hkimiyeti altnda yaayan milletler

iin hrriyet midini verdiyse de daha sonra bu milletler aldatldklarn anladysalar da

artk ge olmutu. Nitekim Musa Crullah da ihtilli en ok destekleyenlerdendi. Onagre hrriyet gelmiti, artk hibirey eskisi gibi olmayacakt. Fakat gelen gideni aratt

ve Crullah Rusyay terk etme zorunluluunda kald.

Musa Crullahn hayatn ana balk altnda inceleyebiliriz. Birincisi

ocukluk ve tahsil dnemi olarak adlandrlabilir ve bu dnem 1904 ylnda sona

ermitir. Sonraki dnem ise 1930 ylna kadar sren, yani SSCBden kana kadar

sren dnemdir. Bu dnemde M.Bigiyev Rusyada mehur bir lim olur. Geni fikirli ve

yenilik taraftar olan bu zat, dini ve itimai meselelere getirdii yeni ve orijinal

yorumlaryla byk bir fikri canllk ve hareket uyandrmtr. Crullah ayn zamanda

retken bir yazar, gazeteci ve eylem adamdr.7 Bu dnemde onlarca kitap yazd,

basnda yaynladklaryla mehurlat ve milli Tatar yenileme faaliyetlerinde byk rol

oynad. 1917 ihtilalinden sonra, Boleviklerin herkes iin eitlik szlerine aldanarak

Sovyetlerle ibirliine giriti, fakat yeni dzenin ac gzelliklerini ilk yaayanlardan

oldu.

1930larda hayatnn nc safhas balad. Memleketinden, sevdii einden ve

ocuklarndan uzakta slam ilimleri zerine aratrmalarna devam etti. Vefatna kadar

hi durmadan alp dini konularda birok eseri Arapa olarak bu dnemde yazd.8ok

dolu ve enteresan hayat hikyesine sahip olan Musa Crullah Bigiyevin bu

dnemini aada ksaca zetleyelim.

B. ocukluk ve Tahsil Dnemi

Musa Bigiyevin babas Yarullah Efendi, Kiykino (Kiyli) kynn imam olan

Habibullahtan temel din bilgilerini renmiti. Yarullah ok seven hocas onu kz

Fatma Hanm ile evlendirdi. Evlenmesinden sonra Moskova - Rostov na Donu

6 smail Trkolu, Kazan Hanl, T.D.V. slam Ansiklopedisi (DA), Ankara 2002, c. XXV, s. 136

138.7 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit...,., s. 5.8 Aydar Hayrutdinov,Musa Crullah Bigiyev, s. 13.


18/1118

istikametinde ina edilen demir yolu almalarnda grevlendirilerek Rostov ehrine

yerleti. Bundan dolay Musa Efendi baz Arapa kaynaklarda Rostofdani diye geer.9

Babas, gen yata lnce, anas Fatma Hanm hem Musay hem de abisi

Muhammed Zahiri okutup yetitirdi. Fatma Hanm aslen Bigioullar soyundandr.

Yarullah Efendinin ocuklarna Bigioullar denmesi bundan ileri gelmektedir. Yani,Bigiyev soyad anne tarafndan alnmtr. Musa Efendi daha sonra Arapa Yarullah ile

ayn manaya gelen Crullah kelimesini kendisine isim olarak semi ve bu isimle hret

olmutur.10

ok dindar olan Fatma Hanm ocuklarnslam usulyle terbiye etmeyi ve bir

gn oullarnn din limleri olmalarn istiyordu. Annesi Musa Crullaha eski usulle

yazlm kitaplardan ders vererek gerekli olan temel bilgilerini verdikten sonra on bir

yandayken onu Rostovdaki Real Devlet Lisesine yazdrd, fakat olunun din tahsilini

almasn istedii iin onu on yanda iken buradan alarak Kazandaki Glboyu /

Priozernoe Medresesine gnderdi. Ancak Crullah bu medrese hayatna uyum

salayamad iin ksa bir mddet orada kaldktan sonra tekrar Rostova dnerek yarm

kalm lise tahsilini tamamlad. Bunun yannda gen Musann din bilimlerini

Krmdaki Bahesaray medresesinde ve Kazandaki Marcani medresesinde rendii

de sylenir.11

Kazanda dini ilimlerde derinlemek isteyenler, btn slam leminde hreti

olan Buhara ve Semerkand Medreselerine giderlerdi. Musa Crullah da yzyllardr

sregelen bu gelenee uyarak, lise tahsilinden sonra Buharaya gitti. Burada Kuran

hfzeden Musa Crullah Arapa, Farsa ve slami ilimlerden ilk bilgilerini elde etti.

Sahalarnda mtehasss olan limlerden dersler okudu. O gn belki de Buhara da tek

tecdit (yeniden yaplanma) taraftar olan Damolla

kram Efendi ile Damolla vazEfendiden fkh ve felsefe dersleri alr. Matematik ve Astronomi bilgini Damolla erif

Efendiden de bu iki ilmi tahsil etti. klid, Pisagor ve Arimedin riyaziyatn, Eflatun

ve Aristonun felsefelerini okudu. Daha sonra filozoflardan Descartes ve Baconu da

9 Aydar Hayrutdinov,Posledniy Tatarskiy Booslov, man Yay, Kazan 1999, s. 28.10 Abdullah Battal Taymas, Kazanl Trk Mehurlardan Musa Crullah Bigi-Kiilii, Fikir Hayat ve

Eserleri, S

ralar Matbaas

, stanbul 1956, s. 8.11 Aydar Hayrutdinov,Musa Crullah Bigiyev, s. 14. Damolla-Tatarca bir kelime olup, yksek tahsil yapm gen molla demektir.


19/1119

mtalaa etti. Matematik sahasnda yazlan baz Rusa kitaplar hocas Mir erif iin

Trkeye tercme etti. Matematie olan ilgisi gittike artt.12 Btn bunlar Musa

Efendinin daha sonraki fikri geliimini olduka etkileyecekti.

Buhara medreselerini de beenmeyen Musa Efendi, 1986da Rusyaya

dndnde Fen Fakltesine13

girmek istemi, ancak Latince bilmedii iin kabuledilmemitir. 1901 ylnda St.Petersburg ta yaad ve 31 Austos 1901de Ufa

ehrine srgne gnderilmitir. Ancak srgnn bitmesinden sonra snr dna

kabilmitir.14

Buharadan tekrar memleketi Rostov a dnen Crullah stanbula gidip ilim

tahsiline orada devam etmek istedi. Annesini de ikna ederek stanbul a geldi. Burada

meslek deitirerek mhendislik mektebine kaydolduysa da stanbul Rus dili ve iktisat

muallimlii yapan hemerisi Musa Akyiitzade onu bu fikirden vazgeirerek balad

slami ilimleri devam ettirmesini tavsiye etti. Aslnda bu olay Musa Crullah Bigiyevin

hayatnda bir dnm noktas saylabilir. Bundan sonra kaderi tamamen deimitir

diyebiliriz. nk Musa Crullah bu tavsiyeye uymu fakat aradn stanbulda

bulamad iin ayn amala Msra gitmitir.15

Oraya varnca, ann en byk din limi ve slam mtefekkiri Muhammed

Abduh ile tant; ktphanelerde aratrmalar yapt; bilgisini artrd. Oradan Hicaza

gitti. ki yl kald. Oradan da Hindistana giderek Hindistann sayl limleriyle grt.

Sonra yine Msra dnd. yl orada kalarak Kuran ilimleri zerinde alt. Zaten

bu seyahatlerinde daima ilim toplad. Bilhassa Kuran ilimleri ve Kuran Tarihi

zerinde aratrmalar, incelemeler yapt. Bu ettlerini sonra eser haline getirdi.16

Musa Crullah mesafelere aldrmadan, tahsil yolunda ilerlemi, hibir zorluktan

korkmadan, ylmadan. Mesela, paras olmad iin bir keresinde Musa Efendi

12 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 20-21.13 Mehmet Grmez, onun Fen Fakltesinde okumak istediini bildirirken (bk. Mehmet Grmez, a.g.e., s.

21) , Aydar Hayrutdinov ise hibir okulun adn bildirmeyerek, sadece onun St.Petersburgokullarndan birine girmek istediini ifade etmektedir. Bk. Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah

Bigiyev, s. 15.14 Aydar Hayrutdinov,Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 30.15

Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 9.16 Osman Keskinolu, Musa Crullah, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi (A...F.D.),Ankara 1964, c. 12, s. 63.


20/11110

Beyruttan ama kadar yryerek gitmitir. Btn slam lkelerini gezmesine ramen

maalesef hibirinde aradn bulamamtr.17

C. htilaller Dneminde Siyasi ve timai Faaliyetleri (19041930)

1904 ylnda Azaka annesinin yanna dnd. Musa Efendi tamam- hayretle

vatanma dndm dese de, bu seyahatleri esnasnda slami ilimlerin btn dallar

zerinde geni bir vukuf kasbetmekten baka, Arap ve Fars dillerini de mkemmel

surette elde etmi bulunuyordu. Dndkten hemen sonra kaleme ald Tarihl-Kuran

vel Masahif adl eserde kulland beli slb, bunun en gzel ahididir.18

Musa Crullah Kahirede iken Kazana bal istay kasabasnda imam ve

mderris olan eyh Zakirin olu brahim evket Kemal ile tanm ve ahbap olmutu.

Kahire den memleketine dnnce, bu zatn kz kardei olan Esma Aliye Hanm ile

1905 ylnda evlendi. Musa Efendinin Esma hanmdan alts kz, ikisi olan olmak

zere sekiz ocuu dnyaya geldi.19

Arkada A.Battal-Taymazn anlattklarna gre, Rostovdaki din liderleri ona

byk bir mahalleye imam olmasn teklif etmiler, fakat Musa Efendi bu teklifi kabul

etmemiti. Elde ettii ilimden tatmin olamayan ve bilgilerini yeterli grmeyen Musa

Crullah, hanmn annesinin yanna brakarak Petersburga gider ve Rus HukukuFakltesine kaydoldu.20

Bu arada 1905 ihtilali vuku buldu. Bu ihtilal btn Mslmanlara olduu gibi

Kazan Trklerine de baz hak ve hrriyetler getirdi. Siyaset alannda hibir hazrl ve

deneyimi olmayan Rusya Mslmanlar, Abdrreid brahimde rehberini buldu. Musa

Crullah da onun balatt harekete katld. Abdrreid brahimin kard lfet ve et-

Tilmiz gazetelerinde yazlar yazd. Ayrca, el-Islah ve el-Asrl-Cedd gibi cediti

olarak bilinen gazete ve dergilerde de yazlar yer ald.21 Bunun yannda 1906 ylnda

Musa Crullah Petersburgta Rusya Mslmanlar ttifaknn Program ve Kazanda

17 Aydar Hayrutdinov, Musa Crullah Bigiyev, s. 17; Maarr, el-Luzumiyyat, (trc. Musa CrullahBigiyev), Kazan Tipografya, Kazan 1907, s. 26.

18 Mehmet Grmez, a.g.e, s. 24.19 Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 11.20 Bkz. Aydar Hayrutdinov, Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 32; Osman Keskiolu, Musa Crullahn

1908de annesinin lmnden sonra Petersburga gittiini bildirmektedir. Bkz. Osman Keskiolu,a.g.m., s. 63.21 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 38.


21/11111

Rusya Mslmanlarn nc Nedvesi ve Rusya Mslmanlarnn nc

Nedvesinin Zabt Cerideleri adl eserleri yaynlad. Rusya Mslmanlar arasnda fikri

uyanmann hzlanmas iin kaleme ald yazlar Rusya Mslmanlar arasnda Musa

Crullah tannm kii haline getirmiti.1907de Musa Efendinin daha el-Ezherde

okurken yazmaya balad Tarihl-Kuran vel-Mesahif adl almas MuhammetAbduhun Msrda kard El-Menar mecmuasnda yer almt.

Musa Crullah, Rusya Mslmanlarnn 19041914 arasnda yaptklar

toplantlarn hemen hepsine katld. Katlmad tek toplant, 1905te 1015 Nisan

arasnda Ufada yaplan Ulema Cemiyetidir. Toplantlarda konuulan konularn

zabtlarn tuttu ve yaynlad.

1908de Kazana gitti. Mehur Arap filozofu air Ebul- Ala el-Maarrinin

(368/978444/1052) el-Luzumiyyat adl manzum eserini tercme edip yaynlad. Bunun

yannda El Cezer (753833) ve Eatb (l.790/1388) gibi Ortaaslam limlerinin

mehur eserlerini dipnotlarla izah edip nerederekslam dnyasna kazandrd. Mesela;

Endlsl lim, Ebu shak e-atibnin el-Muvafakat bunlarn arasndadr.

1909da mam Malikin kaleme ald ilk hadis kitab olan Muvatta y Musa

Crullah hadis ilmine dair bir mukaddime ile birlikte yaynland. Ayn yolda Tashih-i

Resm-i Hatt- Kuran eserini kard. Edebiyat- Arabiyye ile Ulum-i slamiyye de

Luzumiyyata ilave olarak bu dnemde yazld.22

1910 ylnda Musa Crullah slah edilmi medreselerden, Hseyniye

Medresesinde Arapa ve Dinler Tarihi derslerini vermek zere Orenburga davet

edildi. Ancak Musa Efendinin mderrislik hayat pek uzun srmez. Herey baladktan

ksa bir mddet sonra talebelerine mehur tasavvuf imam vahdeti vcutu Muhyiddin

bn-i Arabnin (560/1164638/1240) Rahmet-i lahiyenin umumiyeti; yani mriklerdhil hi kimsenin cehennemde ebedi olarak kalmayaca grn anlatmasyla

balad. Bunlar bir de ura dergisinde yaynlayp, Orenburg Cemiyet-i Hayriye

salonunda anlatnca hem Hseyniye Medresesi hoca ve idarecileri ile aras ald hem

de halktan tepkiler ald. Hocalarla talebeler arasnda ikilik ortaya kmamas ve daha

fazla kargaaya yol amamak iin kendi arzusu ile istifasn vererek Orenburgtan

22 Aydar Hayrutdinov,Musa Crullah Bigiyev, s. 1822.


22/11112

ayrld. Birok gazete ve mecmuada aleyhinde ve lehinde yazlar yazld. Kendisi de bu

konuyu daha teferruatl ele alarak Rahmet-i ilahiye Burhanlar adl bir eseri neretti.

1910 ylnda Ltfullah shaki ile birlikte Finlandiyaya gitti. Uzun gnlerde Rze

adl eserinde anlatt gibi Musa Crullah bu seyahati Kuzey kutbunda akam, yats ve

sabah namaz ile oru meakkatlerinde isabetli bir itihada varmak iin batmayan gneigrmek zere gerekletirmiti.

1913 ylnda yeniden yayncla arlk vererek Petersburgta Emanet

Matbaasn kurdu. Ve L adl bir gazete kard. Ayna zamanda Rus lm-i Heyet

(Astronomi) cemiyeti azas oldu.

Bigiyev, 1917 ylnn Mays aynda toplanan Rusya Mslmanlar Beinci

Byk Kongresine katld. Burada sunduu tebliler byk grltlere yol at.

slamda kadn haklarna dair sunduu tebli, hararetli tartmalara ramen kabul

edildi.23

1910 ylnda daha birka eser telif etti. Bunlarn arasnda Kavaid-i Fkhyye;

Kuran ayetlerinin say ve faslalarnn belirlenmesi, hakkndaki atibnin (538590)

Nazimetiz Zehr eseri Musa Crullah tarafndan aklamalar yaplarak yaynlanmt.

eriat Niin Ryeti tibar Etmi ile Divan- Hafz Tercmesini de ayn ylda

neretti.

Onun yazd her alma slam memleketlerinde byk ilgiyle takip ediliyordu.

zellikle Uzun Gnlerde Ruze ile Rahmet-i lahiye Burhanlar byk tepkiler

toplamlard. Ama bunlarn hibirine aldr etmeden Musa Crullah almalarna

devam etti.

1912de Halk Nazarnda Bir Nice Mesele, Mlahaza, 1914te Byk

Mevzularda Ufak fikirler, 1915te Islahat Esaslar, 1917de eriat Esaslar veelimizdeki bilgilere gre Rusyada yazd son almas olan Fkhul Kuran

kitabn yaynlad.24 Bir de 1917 Bolevik ihtilali ile Musa Crullahn aktif siyaset

hayat balad. nk Bolevikler ihtilalin hemen akbetinde Rusyada yaayan btn

milletlere hrriyet ve istiklal vereceklerini ilan etmilerdi. Musa Crullah Esaret bitti ta

23 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 2831.24 Aydar Hayrutdinov,Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 4243.


23/11113

ebed dnmez demiti. Ne var ki bir mddet sonra ihtilalin ilk devresi kapanp yeni bir

esaret devresi balaynca, bu konuda ok yanldnn farkna vard.

Btn bunlara ramen Musa Crullahn 1918 ylnda Petersburgta el-Minber

adnda bir dergi karmay baardn ancak yaynn fazla devam edemediini

reniyoruz.1920 ylnda 1620 Eyll tarihlerinde Ufa ehrinde toplanan ve binlerce kadn ve

erkein katld Ufa Kongresine itirak etti. Bu toplantda. Musa Crullah, Ziyaeddin

Kemali ve Krm Mfts brahim Efendinin konumalarndan sonra Rusya

Mslmanlarnn Halifeye ballklar resmen ilan edildi.25 Ayn yln sonunda

Buharaya gitti ve orada Bolevik igalinin ardndan yaplan kltrel ykma ahit oldu.

Bu dnemde Musa Efendi Trkiye Byk Millet Meclisi ne Mracaat adl

eserini yazd. 1921de T.B.M.M yesi Suysall smail Suphi Bey vastasyla bu

almay Mustafa Kemal Atatrke gnderdi.

1920de yazd slam Elifbas adl kitabn Sovyetlerde bastramaynca,

yaynlatmak zere Trkiye ve Finlandiyaya gnderir. Bu kitap Buharinin Azbuka

Kommunizma (Komnizm Elifbas) kitabna cevaben yazlmt. Kitap, sene sonra,

Finlandiyadaki Tatar zenginlerinin desteiyle Berlinde bastrlabilir. Eseri redakte

eden Ayaz shaki, hem ismini slam Milletlerine eklinde deitirir hem de baz

dipnotlar ve ksa bir sonu ilave eder. Rejim dman olarak tannan shakinin

notlaryla yaynlanan bu eser Crullahn bana belalar aacaktr. Sadece bu fikirler bile

Crullahn zindanlarda rtmeye yeter idiyse de, o bunu ay tutuklu kalmak gibi

nispeten hafif bir ceza ile atlatt.1 UBAT 1924ten itibaren sene Moskovadan

dar kmamak zere gzetim altnda bulundurulmasna karar verildi.26

Musa Crullah 1925 yl Ekim ve Kasm aylarnda izin alarak Krma seyahatetti. Aslnda buraya dinlenmek iin gelen Crullah, burada bile almay brakmad,

kendisine sorulan rak ve arabn slamdaki hkm konusunda Akmescidte kan Asri

Mslmanlk dergisinde makaleler yaynlad ve Mskirat Meselesi adl eserini burada

hazrlad.

25 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 3233.26 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 105.


24/11114

1926da Ufa diniye tekilat tarafndan davet edilip Mekkede gerekleen

Btn Dnya Mslmanlar Kongresine katld.

1927 ylnda bu sefer hacca gitmek iin Rus makamlarndan izin kopard. Hacca

giderken stanbula urad. Krmda hazrlad Mskirat Kitabnstanbulda bastrd.

Hacdan sonra Kudse geerek burada yaplan II. Hilafet Kongresine katldn el-Veia adl eserinden reniyoruz. Bundan sonraki dnemde Rusyadaki basklar daha

da artt, Trklere nclk yapan fikir babalar bir bir yakalanyordu, kimisi zindanlarda

kimisi Sibiryaya srgne gnderiliyordu. Hayatnn tehlikede olduuna kanaat getiren

Musa Crullahn tek aresi Rusyay terk etmekti.

D. Gurbette

Yayn faaliyetlerinin son derece kstlanmas ve 20li yllarda her trl basknn

artmas ve kendi ifadesiyle Btn kurtulu yollarnn yzne kapanmas sonucunda

Sovyetler Birliinden kamaya karar verdi. Ka iin yollarn en etin, en sarp ve en

uzun olann semek zorundayd.

1930 yl sonunda Trkistana, daha sonra gizlice Dou Trkistan snrndaki

Simhane ehrine geti. Oradan bir tccarn deve kervanna deveci olarak katlarak

Kagara vard. Niyeti bu ehrin medreselerinden birinde hocalk yapmak ve oradayerlemekti. Fakat in hkmeti buna izin vermez. Drt ay sren bir yolculuktan sonra,

Kk Pamir yaylasn aarak Kabile vard.

1931de Kabilde iken tuttuu Hatra Defterinde ka sebeplerinden en

nemlisi ailesine ve yaknlarna zarar gelmemesi iin demiti. Fakat Musa Crullah

kandan sonra Rusyada resmen halk dman olarak ilan edildi. Dostlarndan kimi

tutukland, kimi ldrld. Ailesi de sert muamele grp 3 yllna Vologdaya

srgne gnderildi.27

Afganistana snp ald Afgan pasaportuyla 1931lerde Hindistana oradan

Msra yneldi. Msrda ilk ii, 1923lerde Trkiye Byk Millet Meclisine yapm

olduu mracaat bastrmak oldu. stat ayn yln Kasmnda Finlandiyaya hareket etti,

bir mddet sonra oradan ve Romanya zerinden Ankaraya gelerek 1.Trk Tarih

Kongresi toplant halinde iken kongre mzakerelerini yakndan izlediini, 1933te,

27 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 19-121.


25/11115

Berlinde bastrd Hatun eserinin n sznde kaydeder.28 Ayrca burada Kuran-

Kerimin Nurlar Huzurunda Hatun, Kuran- Kerim, Ayet-i Kerimelerinin Muciz

ifadelerine Gre Yecuc Meselesi, Tarihin Unutulmu Sahifeleri adl eserleri bastrarak

verdii bir ilanda daha 20 kadar eserini bastraca vaadinde bulunur.

1934 ylnda tekrar Finlandiyaya geerek ran ve Iraka yapaca seyahat iinran Konsolosluuna bavurur. stanbul yoluyla nce rana gider. Orada ia hadis ve

fkh kitaplar zerinde ok ciddi aratrmalar yapar. rann Mehed, Tebriz ve Tahran

kentlerinde gezip birok ia mtehidi ile grtkten sonra Badata geer 26 gn

Necefte kalr. Musa Crullahn ran ve Irak gezisi bir yldan fazla srer. Bu

seyahatinden ok faydalandn fikirlerinde kkl deiikler olduunu belirtir.

Suriyeye gitmek iin vize alr. Ancak Suriye hkmeti am kaplarndan onu geri

evirir.

Badata dnp Filistin yolu ile hareket etmek iin ngiliz konsolosluuna

mracaat eder. Fakat paras olmadndan vizeyi alamaz. Nusaybin istasyonuna kadar

gelerek ikinci kez Suriyeye gemek ister ancak yine geri evrilir. Sonunda Musullu

mnevverlerin hazrlad bir planla Trkiyeye geer ancak hudutta yakalanarak Cizre

karakolunda nezarete atlr. Drt gn sonra Mardine getirilerek sorguya tabi tutulur.

Mardin Valisi hretinden haberdar olduu iin iyi muamelede bulunur. Mardinden

Adanaya, oradan da stanbula geer.29

1935 ylnda el-Veia Fi Nakdi Akaidi-ia adl eserini bastrr. Tarihul

Kuran vel Masahif almasna ilaveler yapar. Bir de Nizamut-Takvim fil-slam,

Nizamun-Nesi ndel Arap ve Eyyamu Hayatin-Nebi eserlerini de Kahire de yaynlar.

1937 ylnda Msrdan tekrar Hindistana gitti. Bombayda biraz kaldktan sonra

Benarese geti.30

1938de Tokyo Camii mam Abdlhay Kurban Alinin davetlisi olarak

Japonyaya gitti. 1838 sonuna kadar Tokyoda kald. II. Dnya Savann balamas

zerine Japonyadan ayrlp tekrar Hindistana geti. ngilizler tarafndan Japon yanls

olduu gerekesiyle Hindistanda tutukland. Bir buuk yl hapis yattktan sonra Bopal

28 Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, (sad. Yusuf Uralgiray), nsz Yay, Ankara 1975, s.

XVII.29 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 45.30 Aydar Hayrutdinov,Posledniy Tatarskiy Booslov, s. 51.


26/11116

ehrinde gzetim altnda bulundurulmak artyla serbest brakld.31 Btn bu

meakkatler onu ilmi almalardan alkoymad gibi, telif ynnden en verimli

zaman belki de burada geirdii sredir. Burada 8 kadar eser yazp bastrmtr.

1946 yl Mart aynda Delhiye oradan da tekrar Bombaya geen Musa

Crullah, artk son derece bitkin dmtr, yall sebebiyle shhati oldukabozulmutur, iyice halsiz dmtr. Yusuf Uralgirayn anlattna gre, Bombaydan

kendisine Msr vizesi salamasn istemi ve 1947de Kahireye gelmi. Ona unlar

sylemiti:

...Olum, sana hayr dualarm sonsuzdur Gryorsun, ben artk yalandm.

Hem de iimde dinmeyen bir ac, srekli bir sz var. mrm boyunca Trk-Mslman

kardelerime sevine sevine hizmet ettim. Darya sndm. Trkistandan dolap

Finlandiyaya gittim. Oradan telefonla Rus-Sovyet makamlarn aradm. Onlara

hanmm Esma ile telefonda grmek istediimi bildirdim. Hanmm bulup telefona

getirdiler. Konumamz esnasnda Esma bana; Musa, seni asla affetmeyeceim. Alt

yavruyu benim bama brakarak katn. Dnyam ykld dedi. Elbette zavalllara ok

ektirdiler. Bu gn durumu bilmiyorum. Yalym. Buna ramen komnistler beni

ldreceklerse varsnlar bu cinayeti yapsnlar. Fakat ben kararlym. Dneceim. Tek

gayem, hanmmn ayaklarna kapanarak, zrler dileyeceim. Bu dncelerimi ve

kararm ilk defa sana aklyorum. Seni ok severim. Rica ederim, u pasaportumu al

olum. Bana Rusyaya dnebilmem iin vize sala. Ykldm bu szlardan diyor ve

imek gibi akan o masmavi gzlerinden sessizce boncuk boncuk yalar akyordu.

Yusuf Uralgiray yardmc olmak ister, fakat Rusyada Musa Efendinin bana

geleceklerinden korkar. Onun iin onu ilk nce stanbula Krm nderi Cafer

Krmerin yanna gnderir. Musa Crullah stanbulda Rusyaya dnmek fikrindencayarak Kahireye dner.32

lmden nce yapmak istedii ikinci i ise yazt ve Almanyada yaayan

oluyla grmekti. Fakat maddi durumunun kt olmasndan dolay, olunu yanna

getirtemiyor. Son gnlerini Musa Crullah Bigiyev Kahiredeki bir huzurevinde geirdi

28 Ekim 1949 ylnda fani leme veda ederek Rahmet-i Rahmana kavutu.

31 Mustafa Akman, a.g.e., s. 13.32 Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. XVII.


27/11117

29 Ekim 1949 tarihli el-Ehram Gazetesinin verdii habere gre merhumun

cenaze namaz Seyide Nesife Camiinde klnd ve Afifideki Hidviyye Ailesinin

Kraliyet mezarlna defnedildi.33

33 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 50.


28/11118

KNC BLM

MUSA CRULLAH BGYEVN FKRLERNE GENEL EREVE


29/11119

slam tarihinin son iki yzylna damgasn vuran dini uyan hareketleri

ierisinde en dikkati ekenlerden birisi de Kazan merkezli dil boyu dini uyan

hareketidir. Bunlarn, XVIII. asrn sonlar ve XIX. asrn balarndan itibaren 1920li

yllara kadar ortaya koyduklar dinde ve eitimde yenileme hareketine Ceditilik

takipilerine de Ceditiler denmektedir.1552 ylnda Rus hkimiyetine giren Kazan blgesinde, 1905 ylna kadar

ilkokullar slah abasndan ibaret olan Ceditilik, bu tarihten sonra sosyal ve kltrel

hayatta da yenilii savunan bir hareket haline geldi.

nl Tatar limi Abdunnsr Kursav (l. 1812) ile balatabileceimiz Kazan

blgesindeki Ceditilik dncesi, ok gemeden Abdurrahim bin Osman Otuzimeni

(l. 1834), Hseyin Feyizhani (l. 1866), ihabddin Mercani (l. 1889), Zeynullah

Rasuli (l. 1917), Alimcan Barud (l. 1921), Abdullah Bubi (l. 1922), Muhammed

Necip Tnteri (l. 1930), Rzaeddin b. Fahreddin (l. 1936), Ziyaeddin Kemali (l.

1942), Abdrreid brahim (l. 1944), Musa Crullah Bigiyev (l. 1949) gibi daha geni

bir ulema grubu tarafndan takip edilmitir.34

Musa Crullah Bigiyev bu erevede dnemin son yenilikisi olmaktadr.

slm (Osmanl) medeniyetinin atrdayarak kt dramatik yllarn rpnan son

ahinidir.35

Nitekim Mustafa Sabri Musa Crullah hakknda yle diyor:

Musa Bigiyef Efendi, son zamanlarda ortaya kan slm mceddidlerinden

biridir. Bu zat, bugne kadar bilinen ve geerli olan er hkmlerin birou zerinde

yrtt fikirlerle, amak istedii teceddd (yenilenme/yenilik) rnda, kendisiyle

ayn dncede bulunanlarn hatrna gelmeyen yenilikler peinde komas nedeniyle

bunlarn en ars saylabilir.36

Deiik yazarlar Crullahn fikr eilimini tanmlarken onu cediti olarak

nitelemektedir. Crullah, gerekten cediti miydi? Hereyden nce, cediti kavram

ok ak bir ekilde ortaya konulmamtr. O dnemde, Avrupann medeniyet

34 Mustafa Akman, a.g.e., s. 17-18.35 Recep hsan Eliak,slmn Yenilikileri, Med-Cezir Yay., stanbul 2003, c. III, s. 132.36

Mustafa Sabri, Yeni slm Mctehidlerin Kymet-i lmiyesi, Drul-Hilfe, stanbul 1919, s. 5;Mustafa Sabri & Musa Crullah Bigiyef,lahi Adalet, (sad. mer H. zalp), Pnar Yaynlar, stanbul1996, s. 21.


30/11120

bakmndan Douya stn olduunu anlayarak, bu medeniyeti taklide alma

zorunluluunu duyan aydnlardan oluan yenilik ve deime taraftar olan bu grup,

homojen olmaktan ok uzaktr. Islht mollardan ateist ve sosyalist eilimlisine kadar

geni bir yelpazede yer alan terakkiperver kimseleri bu tanmlamann iine dhil

etmekte aceleci olmamak gerekir.37

Musa Crullahn da sk sk dolayl da olsa ifade ettii gibi, balangtan itibaren

bnyesinde ictihad gibi bir messesenin varln bulunduran, hatta ictihad hayatn en

byk farizas olarak gren bir dnce geleneinde, tarihin her annda ortaya kan

problemlere, slmn evrensel mesajn esas alarak yeni zmler getirmek anlamnda

tecdid hareketini XIX. yzyldan balatmak doru olmasa gerekir. Kald ki, Crullaha

gre ictihad, naslardan hkm kartmak, yani istinbat deil, slmn her asrda hayat

ile olan irtibatn kurmaktr.38

Crullah, Bat hakkndaki dncelerini yle aklar:

Ben Garbn sanayine, ulmuna, maarifine, bhusus tabi ve riyaz ilimlerin her

bir nevine meftunum. Lkin itima fikirlerine, itima hallerine tereddt gzyle yan

bakarm.39

stelik Crullahn kendi ifadeleri de onun bir cediti olmad yolundadr. u

szleri onun ceditilii nasl algladn ak birekilde ortaya koymaktadr:

Grdm ki: dinden, ulm- diniyyeden binlerce fersah uzak kalm usl-i

kadime erbb, ulm- diniyyeyi de, dier herbir zarr [gerekli] ulmlar da inkr

ederler; eski medreselerimizden fde gelmeyeceine kanaat etmi usl-i cedde ashab,

ya Klliyen ulm- diniyyeden raz ederler [yz evirirler], yahut ulm- diniyye

derslerini al-hlihi [olduu gibi] brakp yalnz ulm- cedde derslerine usl icra etmek

davasnda bulunurlar. Kadmleri din hem gayr- dini ilimlerin her birine dman edennedir? Ceditlerin ulm- diniyyeye rabetlerini kat eden nedir?40

Dikkat edilirse Crullah kendisini kadimler ve ceditler olarak nitelenen bu iki

grubun dnda tutmaktadr. O, ada Batda en ok takdir ettii fikir hrriyeti ve

37 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 188-189.38 Mehmet Grmez, slm Tecdid Gelenei ve Musa Crullah Bigiyev, lmnn 50. Yl Dneminde

Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V. Yay., Ankara

2002, s. 123.39 Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna Birnie Mesele, Elektro Tipografya mit, Kazan 1912, s. 70.40 Maarr, a.g.e., s. 3.


31/11121

tolerans gibi kavramlar slm dnce gelenei iinde arar. Bunlar yeniden ortaya

karp yaygnlatrmak gerektiine inanr. Crullaha gre asl slht ite, zellikle de

eitim ve din kurumlarnda yaplmalyd.41

Avrupadan ilim ve teknolojisini almalyz dedikten sonra, Avrupa terakki etti,

lkin romanlaryla, rivayetleriyle deil, belki ticaretiyle, ciddi amelleriyle, sanayi ile,ilimleri ile, marifetleri ile terakki etti.der.42

Yanl gidiatmz deitirmek iin bir eyler yaplmalyd ve Musa Crullah

bunun farknda olup elinden geleni yapmaya alyordu. Ne ad altnda olursa olsun

nemli olan slm mmetine faydal olmakt. Eski sistemde baz sorunlar vard, Musa

Crullahn amac da bunlar tespit edip dzeltmekti. Yoksa sistemi silbatan kurmak

deildi. Son Osmanl eyhulislam Mustafa Sabri Efendi Musa Crullahn bir

mnekkidi olarak onun hakknda yle de:

Musa Bigi Efendi, son zamanlarda zuhur eden Din-i slm mceddidlerinden

biridir. Ancak bu zat, imdiye kadar malum ve mer olan ahkm- eriyyeden pek

oklar zerine yrtt fikirlerle amak istedii tarik-i teceddde (yenilik yolunda)

rfeky- mesleinin (meslektalarnn) hatrna gelmeyen yenilikleri tervic ve iltizam

etmekte olduuna nazaran, nisbeten onlarn en mfriti addolunabilirse de, urasn itiraf

etmek lzm gelir ki, bu zt, ilm sermayelerini asar- garbiyeden (bat eserlerinden)

iktibas eden bizim mceddidler gibi ulum-i slmiyeye bignelikleri nisbetinde o

mebhaslere dair beyan- mutalaa hakkn haiz olmayanlardan deildir. Musa Efendi

mesil-i eriyyeyi daha yakndan, daha ihtisaskrne bir surette mevz-i bahs

edebiliyor ve bunun iin icab eden mktesebt (birikim) ve mukaddemt (ncller) ile

de techiz-i nefs etmi (kendini donatm) olduu anlalyor...

Hele bu zatn Vcud-i Briyi katiyyen tasdik ile beraber, gerek Kuran- Kerimhakknda ve gerek peygamberimiz efendimiz hazretleri hakknda munsif bir kalbin

ciddiyetini kabule mecbur olaca surette, gayet tazimkrne bir lisan istimal ediine

nazaran, biraz evvel zikrolunan mceddidler gibi; bazlar tamamen ve bazlar ancak

avam- ahliyi idare etmek iin dinin lzmuna kail olan feylesoflar derecesinden fazla

ess- dne inanmadklar halde beynel-halk (halk arasnda) kendilerine o yolda bir

41 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 190-191.42 Musa Crullah Bigiyev,Halk Nazarna, s. 24.


32/11122

mevki verdirmek veyahut din-i slm daha gizli ve daha sistematik bir aletle baltalamak

isteyen mceddidinden olduu da hissedilmiyor. Bir ka sene mukaddem (nce) tab ve

ner olunan Kavm-i Cedid ucbenamenin sahibi Ubeydullah- Afgn gibi din

mceddidi kisvesiyle meddahlk sahnesine kan mellif karikatrleriyle Musa

Efendiyi kyas etmek asla caiz olmaz.43

Ama bunun yannda dnemin yeniliki argmanlarn tutarllkla devam

ettirmektedir. Crullah tpk bir ar gibi slm dnce tarihinde oradan oraya umakta,

doru bulduunu tereddtsz almaktan ekinmemektedir. Bir taraftan taassup ve darlk

iinde grd kelmclar eletirerek daha hogrl bulduu bn-i Arab ve

Mevlanay yardma armakta, dier taraftan Farabi ve bn-i Sinay tekfir eden

Gazaliyi eletirmektedir.44

O, ak fikirli, aydn grl, uyank bir slm bilginiydi. Akla uygun

dnceleri ve grleri vard. slmn dinamik hviyeti, her bakmdan hayata canllk

verir. slm, gericilie, taassuba dmandr. slm gerekten bir hamleci dindir. Yanl

anlaylar onu geri gsterir. Kuran her asrn ruhuna uygun olan anlaya uygundur.

slm gerei gibi anlamak iin kafalar geri dncelerden syrp aydnlatmak

gerektir diyordu.45

Crullah; bir insann tek mezheple kaytlanma durumunda braklarak, baka

mezheplerin ruhsatlarndan faydalanmasnn, dinle oynama veya dini elenceye almak

olarak deerlendirmesini slm dnyasnn bana gelmi en byk felaketlerden kabul

etmektedir. Crullah da, tpk Mercani gibi, Muhyiddin bn Arabnin Futuhat-

Mekkiyyesine sk sk atflarda bulunmakta, mezhepler veya mctehidler arasndaki

ihtilafn bir rahmet ve slam hukukunun genilii olarak deerlendirilmesi gerektiini

vurgulamaktadr.46

Grlerinden en ok tepki ile karlanan Rahmet-i lahiyye Brhanlar adl

eserinde Allahn sonsuz rahmetini din naslara dayanarak ortaya koyduu grdr.

Cehennem azbnn muhalled olup olmayaca zerinde duruyor. Bu konuda

Muhyiddin Arabnin grn benimseyerek azbn sonsuz olmayaca kansna

43 Mustafa Sabri, a.g.e., s. 5-6.44

Recep hsan Eliak, a.g.e., c. III, s. 145.45 Osman Keskiolu, a.g.m., s. 65.46 Mustafa Akman, a.g.e., s. 23.


33/11123

varyor. Crullah sonunda herkesin cehennemden kaca gryle, taasup ve

hogrln penesinde kvranan medrese evrelerini, fkh mollalar yumuatmak

istemektedir. Tekfir hastalnn alabildiine derin izlerinin olduu bu evreler, deil

Mslman olmayanlar, dini gruplar ve mezhepleri bile cennete lyk grmemekte,

cehenneme yollamaktadr. Musa Crullahn, evrensel kurtulu tezi, daha nce Kindi vekbal gibi yenilikilerde de grdmz insanln birlii tezine dayanmaktadr.

Hepimiz demin ocuklar deil miyiz? temel sloganndan yola kan bu anlayta

derin bir insanlk sevgisi ve hogrs vardr. Eer siz ahirette demin btn

ocuklarnn, ne kadar gnah ilerse ilesinler sonuta kurtulacaklarna inanyorsanz,

bu dnyada insanla baknz da deiecektir.47

Crullaha gre ufak gibi grnen bu mesele aslnda Mslman toplumlarn

temel sorunlarndan biriydi. Mslmanlar arasnda gelenek halini alan kendisi

dndakini reddetme eklindeki tavrn terkedilmesi gerektiini savunur, kendi

dndakilerin kt olduuna inanan topluluklarn medeni dnyadaki ilikilerinin

salkl olamayaca inancndadr. Mslmanlarn tm insanla iyi bir gzle bakmalar,

onlarn istikbali asndan nemliydi.48

slmiyet kalben de fiilen de dier milletlerin hibirini tahkir etmiyordu. Bu

dinde, gelip geen btn milletler ve btn insanlar iin snrlandrlmakszn bol bol

verilmi olan ilh ltuflarn/fazln, -bencil birekilde- yalnzca kendisine tahsis edilmi

olduu iddias da yoktu.

slmiyetin kendisi de ilhi rahmet kadar geniti. Bu kadar geni olduu iindir

ki bu din, lemlerin rabbi Allah Tel Hazretleri tarafndan, tm insanlk iin umum ve

kyamete dek srecek bir din klnm ve yaratlmlarn efendisi Hz. Muhammed (s.a.)

vastasyla, tahrifi ve deitirilmesi imknsz muciz Kuran metniyle bildirilmitir.49

Crullah, slm toplumlarnda sregelen aksaklklar ve yanl uygulamalar sert

bir dille eletirmektedir. Kadnlarn eve kapatlmalar, aa grlmeleri, eitimsiz

braklmalar ve gnah kayna olarak grlmelerinin hep bu yanl din anlayndan

kaynaklandn savunur. slmiyetin ilk dnemlerinde kadnn yksek bir mevkiye

sahip olduunu, ancak sonraki asrlarda dar grl fakihlerin, cahil hocalarn, vaizlerin

47

Recep hsan Eliak, a.g.e., c. III, s. 145.48 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 59.49 Musa Bigiyef,Rahmet-ilahiye Burhanlar, Vakit Matbaas, Orenburg 1911, s. 22.


34/11124

marifetiyle bugnk duruma getirildii grndedir. Fitneye sebep olacaklar

korkusuyla, kadnlar evlere kapatma, yzlerine pee rtme zorunluluu gibi tedbirler

icat edildiini, kadnla erkek arasnda almas g engeller konulduu ileri srer.50

Crullahn nazarnda toplumun ruhi ve itima halleri iin kadnlarn

ehemmiyeti son derece byktr. Buna ramen tarih boyunca hibir millet hatunlarnhrmet ve hukuklarn hibir zaman takdir etmemitir. Bu durum her asrda her devlette

toplumsal ahlakn kne ve fuhun yaylmasna yol amtr.51

slam Milletlerine adl eserinin 146. maddesinde: Kadnlar btn haklarda

erkeklerle eittir. demektedir.52 Hicap felsefesine gelince, Musa Crullaha gre,

slmn kadnn rtnmesi ile ilgili hkmlerinde herhangi bir problem yoktur. Asl

problem, tarih iinde bu hkmlerin uygulan biimi ve bu hkmlere yklenen

hikmetlerdedir: slm bilginleri hicap ile ilgili btn emir ve yasaklar fitne korkusu

gibi mevhum hikmetlerle izah ettikleri iin, bu hkmler kadn gnein nurundan ilmin

aydnlna kadar hereyden mahrum brakacakekilde uygulanmtr. Oysa Crullaha

gre, kadnn hicabna ynelik btn hkmlerin sadece erkekleri fitne ve fesada

dmekten alkoymak iin vazedildii sylendii takdirde, bunu Allahn adaleti ile izah

etmek kabil-i imkn olmaz. Onun kendi ifadesiyle ilmin ve imann aydnlnda fitne

olmaz. Varsa, fitne, erkeklerin gzlerinde, kalplerinde ve dillerinde bulunur. lle de

tedbir almak gerekiyorsa, erkeklerin gzlerine nikap, kalplerine adap, dillerine ikap

lazm gelir.53

Toplantlarda, eserlerinde her frsatta mslman kadnlarn problemli meselerini

dile getiren Musa Crullah ayrca bu konularda bir kitap yazma gereini hissetmi ve

Hatun 1933de yaynlanmtr.

Musa Crullahn Hatun adl kitabnda yer alan konular kabaca tantmakamacyla u balklar ifade edebiliriz: Tevrat ve ncilde kadn, slamda ve dier

dinlerde kadnn yaratl, slmda kadnn sosyal, siyasi ve medeni haklar. Bu

balamda evlenme, evlilikte velyet, elerin birbirine kar tutumlar, boanma,

50 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 220.51

Mehmet Grmez, a.g.e., s. 142.52 Aydar Hayrutdinov,Nasledie Musa Crullaha Bigiyeva , I-II, man Yay., Kazan 2000 s. 50.53 Musa Crullah Bigiyev, Hatun, (haz. Mehmet Grmez), Kitbiyt Yay., Ankara 2001, s. 8-9.


35/11125

rtnme, ahitlik, mirasta kadnn hakk, ok kadnla evlilik, kadnn ekonomik

zgrl gibi konular iermektedir.54

Aslnda bu gayretlerin en gzel meyvesini Musa Crullah ve yandalar 111

Mays 1917 tarihleri arasnda 900 delegenin katld Rusya Mslmanlarnn En Byk

Kongresi srasnda aldlar. Kadnlar, Mslimeler Syezdinde aldklar kararlar bu bykkongreye tadlar. Kongrenin en nemli sonularndan biri, bir kadnn ilk defa kad

seilmesidir.55

Mezheplerce gsterilen snrlar yklp mezheplerin ngrd kaytlar

krlmadka serbest dnme ve akl yrtme mmkn olmayacak ve bir medeniyet

kayna olan slm dini gerileme sebebi olarak grlecektir diyen Crullaha gre

Kuran fikir hrriyetine gerekli serbestlii tanr. O, slm tarihinin ilk dnemlerindeki

esiz ilim hamlesinin bu fikir hrriyeti sayesinde gerekletii kanaatindedir. Musa

Crullaha gre fikir, zihinde toplanm ve birikmi fikirleri bilmek ve hatrlamaktan

ibaret deil, bilgilerden neticeler karmaktr. Bireylerine bu neticeleri karma

serbestsi tanmayan milletler ilerleyemezler. O, ayn anda zamanda fikir ve dnce

hrriyetinin insanlarn birbirlerine dman olarak blnmelerini engellediini syler.56

Ben lem-i slmiyette zhir olmu mezheplerin herbirini mukallidlerin

herbirinden elbette ziyde ihtiram ederim. Yakni imanm iktizasyla (gereiyle)

slmiyeti de mezheplerin herbirinden elbette stn itikad ederim. Mezheplerin birinde

yahut hepsinde slmiyet mahsur kald demek mezheplere, mctehidlere hrmet olmaz,

ama slmiyeti neshetmek derecesine indirir.

Akl, benim nazarmda, en byk bir hccet-i lhidir, mutlaktr, hududun

hibiriyle mahdut deildir. slmiyetin her mezhepten stnl, akln en byk

hccetlii t ebed bkidir.Buna gre, ben Kuran- Kerimin ayet-i kerimelerine, Hz. Peygamberin

Snnetlerine fakihlerin mezheplerini, kelamclarn cedellerini, sufilerin hayallerini,

54 Semra Ula, Musa Crullahn Hatun Adl Kitabna ve slm Kadnna Dair, lmnn 50. YlDneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu, T.D.V.Yay., Ankara 1999, s. 153.

55 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 216.56

Nurhan Kuzu, Osmanldan Modern Trkiyeye Gei Dneminde Aydnlarn Medeniyet-Dinlikilerine Bak Hseyin Kazm Kadri ve Musa Crullah Biiyef rnei, (Yksek Lisans Tezi),Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005, s. 8788.


36/11126

filozoflarn kyaslarn, siyasetilerin hevalarn, sosyologlarn teorilerini hibir suretle

takdim edemem.57 Diyen Crullaha gre, inan hastalna are olmak ve inanlar

saflatrmak iin tedbirlerden biri Kuran- Kerimi tercme etmektir.

Crullah zerinde birka senedir alt Kuran tercmesini 1912de

tamamlam ve yayna hazrlamt. Ancak, Ufa ehrindeki Mslman Din daresiKuran tercmesinin baslmasna izin vermez. Bu duruma fena halde ierleyen Crullah,

Din darenin bu mdahalesini iddetle eletirir. Ona gre, 20 milyon kadar olan Rusya

Mslmanlar Kuran tercmesine susamt ve bu yasak limleri aalamak anlamna

geliyordu.58 Kuran tercmesinin yaplmas ile ilgili tartmalar srerken, Musa Crullah

Kuran- z dilimize, doru ve gzel bir ekilde tercme etmenin gereklilii zerinde

ok durmutur. Hatta ona gre Kuran- tercme etmek farzdr. Hayatndaki

almalarn byk bir ksmn bu vazifeyi hakkyla yerine getirmek iin

gerekletirmitir.59

Trke hutbe uygulamasnda da Musa Crullahn pay ok byktr.

Trke/Tatarca hutbe uygulamasnn ilk rnekleri 1906nn ilk aylarndan itibaren

balamaktadr. Bu tarih, meselenin tartlmaya balamasndan olduu gibi, uygulamaya

konulmasnda da dil-Ural blgesinin nclk ettiini gstermektedir. 1911lere

gelindiinde blgenin birok yerinde artk Tatarca hutbeler okunduu ve tartmalarn,

bir lde, bittii de grlmektedir.60 Musa Crullah da o zamanlarda ayaklarnda

potinler, banda kasket bulunduu halde Cuma gnleri camiye gelir, saflar arasndan

atlayp n safa geerek imamn izniyle minbere kp, birka ayetten sonra okuduu

Trke hutbe ile herkesi hayrete drrd.61

Nitekim bunlar yanl ynde yorumlayan Cemal Kutayn, Musa Crullahn

Trke ibadetin son yllarda en byk mdafii olduu iddiasna gelince, bu, hilaf-i

57 Musa Crullah Bigiyev, Halk Nazarna, s. 39.58 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 72.59 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 75.60

brahim Mara, Trk Dnyasnda Dini Yenileme (18501915), tken Yaynlar, stanbul 2002, s.247.61 Ahmet Kanldere,Kadimle Cedit..., s. 36.


37/11127

hakikat olmaktan te, krk yl nce ebedi hayata gm byk bir lime ak bir

iftiradr.62

Musa Crullah, mill menfaatleri ve siyas istiklli kazanmak iin btn

Mslman Trklerin ortak hareket etmeleri lzmuna yrekten inanmt. Mslman

ahaliyi medeniyet, terakki yoluna gtrecek maarifin de mmkn olduu lde mahallive zelliklerinden arndrlm umum Trke ile okutulmas fikrini ne srmt.

Bigiyev, Gaspral smail Beyin dilde birlik iarnn ana ilkelerine sadakatle

bal kalm ve bu ilkeleri yaz hayatnda ciddiyetle takip etmitir.63 Ancak Kuran-

Kerim tercmesi hakknda tpk Necip Tnteri, brahim b. Ayn ve Muhammed Hanefi

Muzaffer gibi Musa Crullah lugatler ve rfler orannda yaplabilecek en iyi tercmeyi

yapmak gerektiini ancak bu tercmenin Kurann yerini tutamayacan ve Kurana

terettp eden fkh ve ahlk hkmlerin tercmelere terettp edemeyeceini

sylemektedir.64

Buraya kadar Musa Crullahn birka grn zetlemeye altk, Musa

Crullahn yazd eserlerin saysna ve iledikleri muhtelif konulara baktmzda

onun ne kadar ok ynl bir mtefekkir olduu daha da iyi anlalacaktr.

Musa Crullahn fikirleri hakknda salkl bir deerlendirme yapabilmek iin,

ncelikle eserlerinin ve makalelerinin doru bir ekilde tesbit edilmesi ve bilinmesi

gerekmektedir. Hayatndan bahsederken nemli eserlerinin telif yllarna ve basld

yerlerine nemle vurgu yapmaya altk, burada ise iledii konular ve eser saysn

belirlemeye alacaz.

Hayatn ilim renmeye, makale ve kitap yazmaya adam bulunan Crullahn

100n zerinde kkl bykl eseri vardr. Bunlardan ou matb olup, bata

Kurn Tercmesi olmak zere dier yazma eserleri bugne kadar bulunamamtr.65

Yusuf Uralgiray ise bakn ne diyor:

62 Mehmet Grmez, Musa Crullah Bigiyeften Tarihi Yazar Cemal Kutaya Cevap, slamiytDergisi,stanbul 1998, c. I, sy. 2, s. 86.

63 Elif Su Temizyrek, Musa Crullah Bigiyevin Trkenin Birlii Hakkndaki Grleri, lmnn50. Yl Dneminde Musa Crullah Bigiyef - I.Uluslararas Musa Crullah Bigiyef Sempozyumu,

T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 148.64 brahim Mara, a.g.e., s. 194.65 brahim Mara, a.g.e., s. 88.


38/11128

Musa Crullah Bigi, ilm bir deerimizdir. zellikle Rusya mahkmu

Trklerinin, genellikle dnya Trk ve Mslmanlarnn kalknmasndan ve bulunduklar

asrda dnp aktif yaayabilmelerinden baka bir gayesi yoktu. Trke, Arapa ve

Farsa 120 eserinin bulunmas, zihinleri uyarc bir hakikattir. Eserlerinin tantlmasnda

elbette byk fayda vardr. Adna bir fon kurularak btn eserlerinin gn nakarlmasn hararetle tavsiye eder ve mrmn vefas mddetince bu grevi zerime

almay kendime eref, milletime hizmet bilirim.66

Mehmet Grmez de Yusuf Uralgiraya istinaden Crullahn 120 eser yazdn

bildirmekte ve bunlar konular itibaryla u ekilde tasnif etmektedir:

Fkh, Usl-i Fkh ve Fkh Meselelere dair 28, Tefsir ve Kuran limlerine dair

23, Hadis lmine dair 3, Genel slm Dncesi ile ilgili 21, Siyasi ve tima

Meselelere dair 21, Arap, Fars ve Trk Dili Edebiyatna dair 11, Takvim ve Mikat

lmine dair 8, Dinler Tarihine dair 6 ve bunlarn yannda 26 tane makale yazdn

bildirmektedir.67

Osman Keskiolu ise 51 eserin bulunduunu ileri srer.68 14 seneden beri

Crullahn eserleri peinde olduunu syleyen Ahmet Kanldere ise Crullahn

eserlerine erimekteki glkten dolay, mevcut listeler hatalarla doludur demektedir.

Crullaha ait olmayan baz eserler de onunmu gibi gsterilmekte, kendi eserleri ile

tercme ettii veya aynen nerettii eserler birbirine kartrlmaktadr. Ahmet

Kanldereye gre eserlerinin saysn abartp 122ye kadar karanlar da vardr. Bu 122

rakamnn kayna Yusuf Uralgirayn Crullahn bir eserini yayna hazrlad srada

verdii bir listeye dayanyor. Yukarda bu yazy aynen almtk. O da Musa Crullahn

kendi el yazs ile verdii 87 balkl bir listeye dayanmaktadr. Fakat ona gre bu

yanltr. nk eer bu 122 rakam doru olsa idi, onu ok yakndan tanyan ZekiVelidi Togan ve Abdullah Battal-Taymasn bundan haberdar olmalar gerekirdi.

Mesela Taymasn listesinde 47 eser ismi zikredilmitir. Bu listede baz eksikler olsa

bile, bunlar Crullahn en nemli eserleridir. Her iki yazar da grdkleri eserlerin

isimlerini vermekle yetinmiler, hi bir abartma yoluna gitme lzumunu

66

Musa Crullah Bigiyev, Uzun Gnlerde Oru, s. XXXVI.67 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 191-216.68 Osman Keskiolu, a.g.m., s. 71-73.


39/111


40/11130

NC BLM

MUSA CRULLAH BGYEVDE KADER ANLAYII


41/11131

A. Genel Hatlaryla Kader

Kader ve kaza problemi btn slam dnce adamlarn en fazla megul eden

fikri problemlerden biri ve belki de en birincisidir. Bu problem bir yandan lemleri

yaratan, mutlak ilim, mutlak irade ve mutlak kudret sahibi bir varlk olan Allahn

hkimiyeti ve te yandan ise lemde bir eyler yapmakla grevli olduu Allah

tarafndan zaman zaman gnderilen vahiylerle bildirilmi insanolunun hrriyetini

dorudan ilgilendirmektedir.71

Szlkte gc yetmek; planlamak; l ile yapmak, miktar, bir eyin eklini

ve niteliini belirlemek; r

zk

n

daraltmak gibi manalara gelen kader. Terim olarak,yce Allahn, ezelden ebede kadar olmu ve olacakeylerin hepsinin yerini, zamann,

ekillerini ve her trl zelliklerini ezelde bilip, bu bilgisi zerine takdir ve tespit etmesi

demektir.72 Yani kader, Allahn snrsz ilmi ile ezelden ebede var olan hereyi bilmesi

ve takdir etmesidir. nk Allah iin zaman ve mekn yoktur. Dolaysyla bilgisine

snr da yoktur.73

Kaza, zeval kabul etmeyen, hi bir eksii bulunmamakla beraber en salam ve

en mkemmel bir fiilden ibarettir.74 Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak;

emretmek, yerine getirmek anlamlarndaki kaza ise Allahn nesne ve olaylara ilikin

ezeli plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr.75 Yani, kinatta olacak eylerin

zamann, yerini, zelliklerini ve nasl olacaklarn henz onlar olmadan Allahn ezelde

bilmesi ve takdir etmesine kader, Allahn ezelde takdir ettii eyleri zaman gelince bu

takdire uygun olarak yaratmasna kaza denir.76

Kader ve kazaya iman konusu, Allahn kemal ifade eden ve kendisiylenitelenmesi zorunlu olan subuti sfatlaryla ilgili onun devam mahiyetinde olan bir

konudur. nsann hr olup olmad, dolaysyla insana gerek anlamda fiil, eylem ve

71 Halife Keskin,slam Dncesinde Kader ve Kaza, Beyan Yay., stanbul 1997, s. 7.72 Hamdi Dndren,Delilleriyleslamlmihali, Erkam Yay., stanbul 2004, s. 166.73 Cafer Karada,slamnnan Yaps, Emin Yay., Bursa 2006, s. 61.74 Sleyman Uluda , Kaza,Kelm lmi ve slm Akidi erhul-Akid, Sadeddin Taftazni, (haz. ve

ev. Sleyman Uluda), Dergh Yay., stanbul 1980, s. 233.75

Yusufevki Yavuz, Kader,DA, stanbul 2002, c. XXIV, s. 58.76 Seyfettin Yazc, slamda nan Esaslar, badetler ve Ahlaklkeleri, T.D.V. Yay., Ankara 2002, s.36.


42/11132

davran nispet edilip edilmeyecei, hr ise bu hrriyetin dayanann ne olduu, zaman

dilimi ierisinde yapm olduu eylemlerin ezeli ilim, irade ve takdirle ekillenen

kaderde nasl ve ne ekilde ald gibi sorular, ilk insandan gnmze kadar

filozoflar, kelamclar, belli din mensuplarn, dnr ve bilge kiileri, halk hatta

tanrtanmazlar bir baka deyile tm insanl megul etmitir.77

lk adan itibarenfilozoflarn ve kelamclarn insann yapp etmelerinin meydana gelmeden nce

belirlenip belirlenmedii hususlarnda tarttklarn grmekteyiz.

Antik Yunan filozoflarnn ounluu varln mahiyeti ile ilgili grleri

nedeniyle lemdeki btn olu ve yok olularda umumiyetle determinist bir gre

sahiptiler. Ancak varlkla ilgili fikirleri her ne kadar determinist olsa da ilka

filozoflarnn, bilhassa Sofistlerden sonra, insann nasl yaamas gerektii sorusunu ne

karm olmalar onun yapp etmelerine yn verebileceinin bir nkabul olarak

grlebilir. Bu adan doru hareketin bilgiye dayal hareket olduunu syleyen

Sokrates de, iyi fiilin iyi idesine uygun fiil olduunu syleyen Platon da, ahlakl bir

hayatn ancak kiinin eitilmesi ve doru fiillerin birer karakter halini almasyla

mmkn olabileceini syleyen Aristo da temelde insann kendi fiillerine yn

verebilecei fikrini kabul etmi grnmektedir.

Ancak insan fiillerinin meydana gelmeden nce bir tanr tarafndan bilinip

bilinmedii hususundaki bu filozoflarn gr hakknda ak bir fikir ne srmek

felsefi tutarllk iinde mmkn grnmemektedir. nk onlarda dini anlay mitoloji

iinde kaybolmutur. Daha fazla nasl yaamalyz sorusuna cevap aram olan insan

filozoflarnn insan hrriyetini bir n kabul olarak ortaya koymu olduklar

grnmektedir. Felsefi dnce u ya da bu ekilde btn dinlere de tesir etmitir.

Yahudilik ve Hristiyanln da insann yapp etmelerinin nceden belirlenipbelirlenmedii hususunda yzyllar boyunca tartm olduklarn biliyoruz.78

Birok nemli konuyla alakal olan kader inanc slam mmeti ierisinde ilk

asrdan beri bugne kadar tartla gelmi bir konudur. Kurann geldii Arap

toplumunun slam ncesi kader dncesine baktmzda, Araplar arasnda Cahiliye

anda da kader meselesi tartlmt. Her eyin ezeli takdire gre olduuna

77

Ahmet Saim Klavuz, Ana Hatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, Ensar Yay., stanbul 2004, s.151.78 Bkz. Halife Keskin, a.g.e., s. 1719.


43/11133

inananlar olduu gibi, insann fail ve yaptndan sorumlu olduuna inananlar da vard.

O zamanki Arap toplumunda kadere inanmann faydasna dikkat eken Watt, Bir

insan hereyin nceden tayin ve tespit edildiini ve neticede ortaya kan eyin, kendi

gayreti ile tesir altna alnamayacan bildii zaman, l artlarnda felakete gtrmede

bir amil olan yersiz endieden kurtulur demi. Ikdul Feridde geen bir rivayetegre, lde yaayp ta Araplardan kaderi kabul etmeyen hibir kimse olmamtr.79

Cahilliye dneminde dehr kavramyla karlanan kaza-kader inanc bulunmaktayd.

Dehrin kar konulamaz bir yazg, ne yaplrsa yaplsn deimeyecek bir gelecek

anlam vard. Gelecein bu ekilde belirlenmilii inanc, l insanlarna belki de bir

dayanma gc veriyordu.80

Kuranda Allah kinat ve Allah insan ilikisi balamnda temas edilen kader

konusu dorudan doruya iman edilmesi emredilen esaslar arasnda zikredilmemi81,

sadece Allahn yetkin sfatlarna, bunun yannda insann cebir altnda bulunmayp

seim hrriyetine sahip olduu hususuna vurgu yaplmtr. Ancak konu hadislerde

farkl bir durum arz etmektedir. Baz rivayetlerde kader iman esaslar arasnda

zikredilmezken (Buhr man,37, Tirmiz , Fiten, 63) bazlarnda hayr ve erriyle

birlikte kadere iman etmenin gerektiini belirtilmitir (Mslim, man,37, Tirmiz

man,4).82 Bunun yannda her ne kadar Hz. Peygamber (s.a.) Efendimiz Kaza (ve

kader) bahis konusu edildii zaman dilinizi tutunuz83 buyurmularsa da Hz.

Peygamberle Hulefa Raidin devrinde zihinlerde soru iaretleri uyandran kader

problemi, Mslmanlar arasnda vuku bulan siyasi ve itimai baz meselelerin banda

yer ald.84

Cemel ve Sffn vakalar ardndan bir ksm Mslmanlar bu iki hadiseye karan

insanlarn byk gnah ilediklerinden hareketle onlarn Mslman olarak kalpkalmayacaklarn sorguladlar. Ancak mesele bununla da kalmad. Bu suale menfi cevap

veren Haricilerin meydana getirdii sevimsiz hadiseler Mslman mmeti arasnda yeni

79 Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Problemlere Etkileri, Birleik Yay., stanbul1992,s. 304-306.

80 Bkz. Halife Keskin, a.g.e., s. 1521.81 Bakara 2/177; Nisa 4/136.82

Yusufevki Yavuz, a.g.md., s. 59.83 et-Taberaniden naklen bkz. es.-Suyuti, el-Camius-sair, za zukira ashabi... maddesi, c. I., s. 26.84 Yusufevki Yavuz, a.g.md., s. 59.


44/11134

problemlerin ortaya kmasna sebep oldu. nsann hkm verme yetkisinin var olup

olmadn, eer bir hkm verirse bunun Allahn kudret ve hkimiyetine ortaklk

anlamna alnp alnmayaca, byle yapan emirler karsnda insanlarn onlarn katline

kadar varacak bir kar koymaya haklarn olup olmad gibi tartmalar uzun mddet

Mslmanlar megul etti.85

Bu vakalar sadece siyas ve itima neticeler ortayakoymakla kalmad, tartmalar hibir zaman bitmeyecek birok itikad konuyu da

beraberinde getirdi. Aslnda fiil bir iktidar mcadelesi varken insanlar siyasi

problemleri itikad sahaya ekerek hem zmsz brakmlar, hem de sonu gelmeyen

fikri tartmalara sebep olmulard. Zamanda Emevi saltanatn kendi icraatn

merulatrmak amacyla kader inancn cebir dorultusunda yorumlamasna ve bunu

yaymaya ve gelitirmeye almasna, muhaliflerinin sessiz kalaca beklenemezdi.86

Nitekim bu tartmalar itikad mezheplerin olumasnda byk rol oynad.

B. Kader Konusunda ne kan Mezhepler1. Kaderiyye

Fetihler yaplp slam topra geniledikten ve Mslmanlar rahat bir hayatakavutuktan sonra kaza ve kader meselesi zerinde mnakaalar balad. Bu konuyu ilk

ortaya atan Mabed el-Chenidir (v. 80/699). Gaylan ed-Dmeki(v. 126/743) de kader

konusunda Mabed el-Cheni ile birlikte fikirler ortaya atmtr. Sz konusu her iki

ahs da grlerinden dolay ldrlmlerdir. Biri Irakl, dieri aml olan bu

ahslarn slamda ilk defa kader konusunda konutuklar, kaderi inkr ederek insan

fiillerinde hr kabul ettikleri ve insan kudret sahibi olarak grdkleri bilinmektedir. Bu

gr benimseyenlerin mezhebi Kaderiyye olarak tannr.87

2. Cebriyye

Kurucusu Cehm b.Safvandr (v.128/745). Bu sebeple Cebriyyeye Cehmiyye de

denilir. nsanda hr iradenin varln inkr ederek; insann rzgrn nndeki bir kuru

85

Halife Keskin, a.g.e., s. 27.86 Bkz. Muhammed Abid el-Cabiri, Arap-slam Siyasal Akl, (trc. Vecdi Akyz), Kitabevi Yay., stanbul2001, s. 383-386.


45/11135

yaprak gibi olduunu, yapt ileri zorunlu olarak ve mecburen yaptn kabul eder.

Avrupallar bu gre Fatalizm derler.88

3. Mutezile

Ashabul-adl vet-tevhid diye de isimlendirilen Mutezile, Kaderiyye ve Adliyye

isimleri ile de anlr.89 Kaderiyye diye anlmasnn sebebi Kader konusunda insann

hrriyetini savunmalardr. Nitekim Mutezile, Allahn, kfr, gnahlar ve bakasnn

fiillerinden hibir eyi yaratmad hususunda fikir birlii etmitir. Ancak onlardan

bazs, bu gibi hususlarn isimlerini ve hkmlerini Allahn yarattn ileri srmtr.90

Mutezilenin geneline gre, eer insan herhangi bir eyi yapmak hrriyetine sahip

deilse, insan

n iledii kt veya iyi amellerden dolay

ceza veya sevap grmesininanlamsz olaca ve bunun Allahn adaleti ile badamayaca ortadadr.91

4. Earyye

lk Snni kelamc olan bn Kllb (v. 240/854) Earliin dier grlerini

olduu kadar kader grn de ekillendiren zat olarak grmek gerekir.92 bn

Teymiyye (v. 728/1328), Earlerin cebir konusunda Cehm b. Safvana tabi olduklarn

tm gayretiyle ispatlamaya almaktadr. bn Teymiyeye gre Cehm ve taraftarlar,

insann fiilinin kendisinin deil, Rabbin makduru olduunu sylemektedir. Ear

(v.303/916) ve taraftarlar da aynekilde fiilde messir olan kul kudreti deil Rabbin

kudretidir. Aslnda Earnin mezhebi bu konuda kesb mezhebidir ve Cehmin cebr

mezhebinden farkldr. Bu mezhebe gre, Allah fiilin Halikdr ve insan ise fiilini

87 Bkz. erafeddin Glck,Kelam Tarihi, Kitap Dnyas Yay., stanbul 2000, s. 5556.88 Bkz. Ahmet Saim Klavuz, Ana Hatlaryla slam Akaidi ve Kelama Giri, Ensar Neriyat, stanbul

2004s. 471.

89 Muhammed Abdlkerim e-ehristani, el-Milel ven-Nihal, (thk. Muhammed Seyyid Keylani),Drl-Marife, Beyrut 1961, c. I, s. 43; Muhammed Abdlkerim e-ehristani, slam Mezhepleri (el-

Milel ven-Nihal), (trc. Mustafa z), Ensar Neriyat, stanbul 2005, s. 7.90 Ebul-Hasen el-Eari, lk Dnem slam Mezhepleri (Makalatul-slamiyyin ve htilaful-Musallin),

(trc. Mehmet Dalkl ve mer Aydn), Kabalc Yay., stanbul 2005, s. 198.91 Bkz. Osman Aydnl, slam Dncesinde Aklileme Sreci Mutezilenin Oluumu ve Ebul-Huzeyl

Allaf, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001, s. 79.92 Tevfik Ycedoru, bn Kllb el-Basrnin Kader Anlay, Uludaniversitesi lahiyat FakltesiDergisi (U...F.D.), c. XVI, sy. 1, Bursa 2007, s. 6567.


46/11136

iktisap etmektedir.93 Bu ynyle Earlie kader konusunda Cebr-i Mutavasst ad

verilir. Mustafa Sabri (v. 1373/1954) bu ifadeyi el-Cebr bil-Vasta olarak anlar. Ona

gre insan Allahn yaratt bir irade ile tercihte bulunur.94

5. MturdyyeMturdyye Earliin yannda ikinci Snni kelam mezhebidir. mam- Azam

Eb Hanfe (v. 150/767) ile balayan mezhep, mamul-hd Ebu Mansr el-Mturd

(v. 333/944) tarafndan inkiaf ettirilerek srdrlm ve mteakip limlerin meydana

getirdikleri eserler ile son eklini almtr.

Mturd, kaderin de iinde yer ald baz konularn anlalmasnn glk arz

ettiini kabul eder. Kuranda hibir elikinin bulunmamasna ramen, ayetlerin bir

ksm muhkem, bir ksm da muteabih nitelii tamakta ve ikinci grup ayetleri

birincilerle uyumlu bir ekilde yorumlamak gerekmektedir. Maturidi, insann

gerekletirdii sradan bir eylemin bile fizik, fizyolojik ve psikolojik birok

ayrntsnn bulunduunu, failinin bunlarn sadece bir ksmndan haberdar olduunu ve

eylemin olumasnda kiinin bilgi ve gcnn snrl kaldn kabul eder. Bununla

birlikte, snrl da olsa eylemin onun katks ile gereklemesi, onu gerek manada fail

statsne karr.95

Kader her bir mahlku kendisine ait vasfyla tayin ve tespitetmektir.96 Burada Mturd, bir dereceye kadar Mutezile anlayna yaklar. Bunun

yannda Mturd, iki kudretin taallukunun imknn kabul etmesi ile Mutezileden

ayrlr. Ona gre insan fiili kulun istitaati ve Allahn yaratmasyla gerekleir.97

Kader problemi, slamdan deil, insann insan olmasndan domu bir

meseledir. Ksaca kader, nihai zme ulaamam, insanln problemidir.

93 Bkz. Ali Sami en-Near,slamda Felsefi Dncenin Douu-II, (trc. Osman Tun), nsan Yaynlar,stanbul 1999, s. 138140.

94 Mustafa Sabri,Mevkfl-Beer Tahte Sultanil-Kader, Kahire 1352, s. 5556.95 Bekir Topalolu, Eb Mansr el-Mturdnin Kelami Grleri, mam Maturidi ve Maturidilik, (haz.

Snmez Kutlu), Kitbiyt Yay., Ankara 2003, s. 192193.96 Nureddin es-Sabuni, Maturidiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu), Diyanet leri Bakanl Yaynlar,

Ankara 2005, s. 155.97 Watt, Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, (trc. Ethem Ruhi Flal), a-to Yaynlar,stanbul 2001, s. 388.


47/11137

C. Musa Crullah Bigiyevde KaderHayatn ilme adam ve ilim adamlarna seslenirken: Kitaplarda ilim adna

telif edilen eyler seni hakikate erdirmezler, Tabiat leminde var olan hakikatleri

mtalaa etmek arzusunda isen kendin iin kendin dn ve kendin fikret98 diyen Musa

Crullah Bigiyevin kader konusundaki grleri merak konusudur. Fakat elimizeulaan Musa Crullah hakkndaki almalarn hibirinde bu konuyla alakal derli toplu

bilgi maalesef bulunmamaktadr. Nitekim Musa Crullah Bigiyevin Kelmi

Grlerini ileyen Abdilaziz Kalberdiyev, Crullahn Mslmanlarn geri kalmasnn

sebeplerinden biri olarak kaderin yanl anlalmasn dile getirirken, doru kader

anlayndan da hi bahsetmemektedir demektedir.99 Bunun sebebi, aslnda birok

eseriyle birlikte kader hakk

nda yazd

slamiyette Kader adl

risalenin u ana kadarbulunmam olmasna balayabiliriz. Fakat bunun yannda Musa Crullah bu risalesi

hakknda yle demitir: slamiyette Kader namnda bir risale yazdm. Orada hem

akln hrriyetine hem de hikmet-i ilahiyye intizamna, rahmet-i ilahiyye kinliine

(geniliine), slamiyetin ulviyetine dair nazarm neatla bast ettim. 100

Bu szler bize biraz cesaret verdi ve biz elimize geen eserleri inceleyerek genel

olarak Musa Crullah Bigiyevin kader konusundaki grlerini tespit etmeye altk.

Bu almann amac Musa Crullahn dindarln lmek deil, tam tersine bu byk

mtefekkirin asrlarca tartlan bi

kader,musa cârullah bigiyev’in kader.hakkındaki görüşü-111s-tez,raim.gafarov

Documents