İkİ rİsale -...

İKİ RİSALEİslâm ve Zındıklık Arasında Ayırt Edici Kıstas Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka

Teʾvîl Kânûnuel-Kânûnu’l-Küllî fi’t-Teʾvîl

MUH

AMM

ED E

L-GA

ZZÂL

Î •

İKİ R

İSAL

E İs

lâm

ve

Zınd

ıklık

Ara

sında

Ayı

rt Ed

ici K

ıstas

• T

eʾvî

l Kân

ûnu © İlk Harf Yayınevi, 2014

Kitabın tüm yayın hakları "İlk Harf Yayınevi"ne aittir. İlk Harf Yayınevi, 35

Tasavvuf Serisi, 28 ISBN

978-605-5094-74-4 Özgün adı:

I. Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka1. Bask: 1413 H./1993 M., Dâru’l-Beyrûtî –Dimeşk- Neşri: 1430 H/2009 M.

II. el-Kânûnu’l-Küllî �i’t-Teʾvîl1. Bask: 1413 H./1993 M., Dâru’l-Beyrûtî –Dimeşk- Neşri: 1430 H/2009 M.

Taʿlîk ve Tahkîk / Tahrîc ve Notlar:Mahmûd Beycû

Tercüme: Hikmet Akpur

Yayın Yönetmeni/EditörErsan Güngör

Sayfa DüzeniDBY Ajans

Kapak TasarımıSercan Arslan

Basım Tarihi1. Baskı, İstanbul, Eylül 2014

Baskı / CiltŞenyıldız Yay. Matbaacılık Ltd. Şti.Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkapı/İstanbulTel: 0212 483 47 92 �Serti�ika No: 11964�

İLK HARF YAYINEVİGenel DağtmÇelik Yayınevi�Serti�ika No, 14710�Ticarethane Sokak No: 59 Cağaloğlu - Fatih / İstanbulTel: +90 212 511 28 11 - 513 73 19 • Fax: +90 212 511 28 12www.celikyayinevi.com • info@celikyayınevi.com

Doğa Basım İleri Matbaacılık San.Tic.Ltd.Ştiİ.O.S.B Turgut Özal Cad. Çelik Yenal Endüstri MerkeziNo:117 2A / 2B İkitelli -İstanbul Tel: 0212 407 09 02 Faks: 0212 407 09 02

Hüccetü’l-İslâm İmam Ebî Hâmid Muhammed bin

MUHAMMED EL-GAZZÂLÎ

İKİ RİSALE

İslâm ve Zındıklık Arasında Ayırt Edici Kıstas

Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka

Taʿlîk ve TahkîkMahmûd Beycû

Teʾvîl Kânûnuel-Kânûnu’l-Küllî fi’t-Teʾvîl

Tahrîc ve NotlarMahmûd Beycû

Tercüme Hikmet Akpur

İçindekiler

Mütercimin Mukaddimesi .........................................................7

İslâm ve Zındıklık Arasında Ayırt Edici Kıstas Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka

Muhakkikin Mukaddimesi .......................................................... 15İmam Gazzâlî ...................................................................................... 25Müellifin Mukaddimesi ................................................................. 29

1. Fasıl: Taklitten Kaynaklanan ve Bir Esası Olmayan Mezhebî İhtilâf Sebebi İle Tekfir ............. 37

2. Fasıl: Küfrün Tarifi Hakkında Bahis ........................................ 433. Fasıl: Varlık Mertebeleri ................................................................ 454. Fasıl: Varlık Mertebelerine Misaller ........................................ 515. Fasıl: Şâriʿi Tekzibin Manası Hakkında Söz ........................ 596. Fasıl: Teʾvîl Kanununa Dair Bahis ............................................ 677. Fasıl: Tekfirde Acele Etmemek .................................................. 73

8. Fasıl: Tekfir Edilecek ve Edilmeyecek Şeylerin Tafsili ..........819. Fasıl: Tekfire Taalluk Eden Şeyler ............................................ 87

10. Fasıl: Taklit Yoluyla Tekfir Eden Kimsenin Reddi ......... 9311. Fasıl: Küfür Olan Şeylerin Hakikati .................................... 10112. Fasıl: Şeriatın Tekfir Kaynakları Hakkında .................... 11113. Fasıl: Kendisini Tekfir Edeni Tekfir Eden

İnsanlar Hakkında ........................................................... 113

Teʾvîl Kânûnu el-Kânûnu’l-Küllî fi’t-Teʾvîl

Muhammed Zâhid el-Kevserî’nin Takdimi ..................... 117Te ʾvîl Kânûnu .................................................................................. 131

Mehmed Şerafeddin’in Kânûnu’t-Teʾvîl Hakkındaki Değerlendirmesi ........................................... 153

Dizin .................................................................................................... 165

7

Mütercimin Mukaddimesi

B ize bilmediklerimizi öğreten, hakkı hakk olarak, bâtılı da bâtıl olarak görmemiz için bize Kurʾân’ı

indiren ve onun hakkında dalâlete düşmememiz için, kulu ve Rasûl’ü Muhammed’i –sallâ’llâhu aleyhi ve sellem- be-raberinde hidayet rehberi sünnetiyle gönderen, sünneti de hakkıyla anlamamız için İmam Gazzâlî gibi âlim kulla-rını bizlere imam kılan Allah’a hamd olsun. Salât ve selâm “azîm bir ahlâk üzere” olan, küfrün ve bâtılın zulumâtından imanın ve hakkın nûruna delâlet eden, bizleri bâtıl ehli-nin ve bidʿatçilerin dâl ve mudil teʾvîllerinden Sünnetiyle İslâm’ın hidayetine irşâd ederek kurtaran Rasûlullâh’a, âline ve ashâbına olsun.

Tercümesini sunduğumuz İmam Gazzâlî’nin iki risâlesi, Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka: İslâm ve Zın-dıklık Arasında Ayırt edici Kıstâs ve Kânûnu’t-Teʾvîl: Teʾvîl

Muhammed el-Gazzâlî İki Risale

8

Kânûnu birbiriyle bağlantılı konular içermesi itibariyle, Arapça neşirde de birlikte yayınlanmıştır. Bu iki risâle daha önce Süleyman Uludağ tarafından, İslam’da Müsa-maha ismiyle tercüme edilmiştir. (Marifet Yayınları, İstanbul,

1990; yeni baskısı Dergâh Yayınları’nda, İstanbul, 2013’te çıkan neşri ince-

leyemedim). Hassaten İslâm’da Müsamaha’daki Kânûnu’t-Teʾvîl tercümesinin Arabî metinle uyuşmayan farklı-lıklarını görünce, Süleyman Uludağ’ın tercümesiyle M. Şerafeddin tarafından Dâru’l-Fünûn İlâhiyât Fakültesi Mecmûası’nda yayınlanan tercümenin karşılaştırmasını yaptığımda İslâm’da Müsamaha’daki Kânûnu’t-Teʾvîl met-ninin daha çok, kötü bir kopya olduğunu düşündüm. (Karşı-

laştırmak için bkz. 1930, 4. Sene, Sayı: 16, sh.: 46-58.) Kânûnu’t-Teʾvîl’in bir başka tercümesi de Bilal Aybakan tarafından İslâmî Araştırmalar Dergisi’nin 2000, c. 13, sayı: 3-4’de s. 521-526 arasında neşredilmiştir. Bizce bu tercümede de bir-kaç mühim hata olmakla birlikte Süleyman Uludağ’ın metninden daha sağlamdır.

Tercümede, italik yazılar, metnin anlaşılmasını ko-laylaştırmak maksadıyla, siyaka uygun olarak tarafımız-dan konulmuştur. Aynı şekilde dipnotlardaki italik notlar Beycû’nun notlarına ilâve olarak eklenen notlar ile italik olmayanların sonunda yer alan “H.A.” rumuzlu notlar da tarafımızdan ilâve edilmiştir.

Faysalu’t-Tefrika’nın, muhakkikin istinat ettiği nüsha-lardan başka, Türkiye yazma kütüphanelerinde şu nüsha-larını da tespit ettik:

İki Risale Mütercimin Mukaddimesi

9

1. İstanbul Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî Koleksiyonu, Arşiv No: FE2123/2, Varak: 14-23, Satır: 23, Müstensih: Alî bin İbrâhîm, İstinsah târîhi: 660 H. Bu nüsha Zâhiriyye nüshasından daha eski olabilir. (Faysalü’t-Tefrik Beyne’l-İslâm ve’z-

Zındıka ismiyle kayıtlıdır.)

2. Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, Koleksiyon ismi aynı, Arşiv No: 37 Hk 2641/2, Varak: 58b-76a, 17 satır. Müs-tensih ve istinsah tarihi yok. (et-Tefrik Beyne’l-İslâm ve’z-Zındıka is-

miyle kayıtlıdır.)

Bir de tercümesi vardır ki o da Mısır’dadır:

3. Terceme-i Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zeydiyye is-miyle hatalı kaydedilmiş, ancak açıklama notunda İmam Gazzâlî’nin kitabının tercümesi olduğu belirtilmiştir. Mı-sır Milli Kütüphanesi, Kahire, Türkçe Yazmalar, Arşiv No: Akâyid-i Timuriyye 762; Mütercim Abdullâh bin Sâlih, Va-rak: 59, Satır: 25, müstensih ve istinsah tarihi yok.

M. Beycû’nun belirttiği iki matbû nüsha dışında, İbrâhîm Emîn Muhammed’in Mecmûatu Resâil el-İmâm el-Gazzâlî ismiyle neşretdiği (el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, Kahire, Mısır) İmam Gazzâlî’nin 26 risâlesi içerisinde hem Faysalu’t-Tefrika hem de Kânûnu’t-Teʾvîl yer almakdadır. Faysal’ın bir başka neşri 1961 senesinde Ezher’in ilim adamlarından Süley-man Dünya tarafından gerçekleştirilmiştir.

Frank Griffel’e göre bu neşir, elyazmasına dayanan bağımsız bir neşir olmayıp, daha önce Mısır ve Şam’dan alınmış üç elyazmasının harmanlamasıyla oluşturulmuş 1901’deki bir neşirden alınmadır. Frank Griffel, Mahmûd


10

Beycû’nun neşrinin Süleyman Dünya’nınkine nazaran daha iyi olduğunu da ifade eder.1 Griffel’in dipnotta verdiği bil-giye göre, Batı kütüphanelerinde iki nüsha daha vardır: “MS Escurial, no. 1130, fol. 84b (611/1214 civarında istinsah edil-

miştir.) ve MS Berlin Werzstein II 1806, fol. 79 b (Ahlwardt no.

2075). Bu yazma 814/1414 civarında istinsah edilmiştir.” Ancak Griffel’in verdiği Şehid Ali Paşa 1712 rakamlı kayıt, www.yazmalar.gov.tr’de görünmemektedir.2

Kânûnu’t-Teʾvîl ise daha önce M. Zâhid el-Kevserî tara-fından neşredilmiştir. (Nâşir: es-Seyyid İzzet el-Attâr el-Huseynî, Sene

1359 H./1940 .1. Baskı, Matbaatu’l-Envâr) Ancak bu neşirde, mer-hum Kevserî, hangi nüshayı esas aldığını belirtmediği gibi, tahrîcde de bulunmamıştır. Bir hadisle ilgili kısa bir cüm-lecikten başka bir not ilave etmemiştir. Yine de Beycû’nun neşrine göre daha sağlamdır diyebiliriz. İnşaallah ileriki bir tarihte Türkiye kütüphanelerindeki nüshalarla karşılaştı-rarak yeni bir neşir yapmaya muvaffak oluruz.

Kânûnu’t-Teʾvîl tercümesinin sonuna “Mehmed Şerafed-din’in Kânûnu’t-Teʾvîl Hakkındaki Değerlendirmesi” baş-lığıyla Gazâlî’nin İhyâ ’sından yaptığı hulâsayı da metni ta-mamlaması bakımından derç ettik.

Bursalı Muhammed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, c. 1, s. 105’de (İstanbul, Matbaai Âmire, 1333 H.), Salâhî Efendi (Abdullâh Salâhî Uşşâkî)’nin eserleri sayılırken, 11. No’lu eser olarak, “İmâm Gazzâlî müellefâtından “Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-1 Bkz. Frank Griffel, Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı, Terc.: İbrahim Halil

Üçer, Muhammed Fatih Kılıç, Klasik Yay., İstanbul, 2012, s. 35.2 Bkz. Frank Griffel, a.g.e., s. 35.

İki Risale Mütercimin Mukaddimesi

11

İslâm ve’z-Zendeka” ve “Maʿrifetu’l-ʿAcz” risâlelerinin ter-cümesi” diye bir kayıt varsa da, biz www.yazmalar.gov.tr’de yaptığımız taramada, Abdullâh Salâhî Uşşâkî’nin bu isimle tercüme ettiği bir eserine rastlayamadık. Mısır Milli Kütüphanesi’ndeki ‘yazma’nın Abdullâh Salâhî Uşşâkî’ye ait tercüme olup olmadığını tespit etmek için, mezkûr yaz-mayı incelemek gerekmektedir.

Hikmet Akpur 27.01.2013-Adana

İslâm ve Zındıklık

Arasında

Ayırt Edici Kıstas

Faysalu’t-Tefrika

Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka

Taʿlîk ve Tahkîk Mahmûd Beycû

Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka1. Baskı: 1413 H./1993 M.

Dâru’l-Beyrûtî –Dimeşk- Neşri: 1430 H/2009 M.

15

Muhakkikin Mukaddimesi

A llah’a hamd eder, O’ndan yardım diler ve O’ndan mağfiret dileriz. Nefislerimizin şerrinden, amelle-

rimizin kötülüklerinden Allah’a sığınırız. Allah’ın hidayete erdirdiğini dalâlete düşürecek olmadığı gibi, O’nun dalâlete düşürdüğünü hidayete erdirecek de yoktur.

Şâhidlik ederim ki, Allah’tan başka ilâh yoktur. Yine şehâdet ederim ki, Muhammed, O’nun âlemlere rahmet olarak gönderdiği, müjdeleyici ve uyarıcı, izniyle hayra da-vet edici, aydınlatıcı bir kandil ve beşeriyeti cehalet karan-lığından, bataklığından ve dalâletten hidayet, hayr ve rüşd nûruna ileterek kurtaran Kulu ve Rasûlü’dür.

Ammâ badu: Gazzâlî’nin insanî fikir tarihinde ben-zersiz bir şahsiyet olduğunda şek ve şüphe yoktur. As-rında hüküm süren kültür ve marifet müşküllerini ortaya koydu. Bu mühim müşkülleri aşarak, büyük bir çaba ile


16

bir yöntem sundu. Sonunda, aklın mantığı ile kalbin ta-savvufu arasındaki uyumu yerleştirdi. Şeyh Merâğî onun hakkında şunu der:

Şüphesiz Gazzâlî asrının ansiklopedisiydi. Marifetin her tü-rüne susamış bir adamdı. Kalkıştığı bu iş son derece zor ve tehlikeliydi. Fikrî müşküllerin tehlikelerine muhalled kitabı, el-Munkizu Mine’d-Dalâl adlı eserinde, kendi vasfettiği üzere korkak -endişeli bir dalışla değil- cesur bir dalışla daldı.

Takdîs derecesinde onu tazîm edenlerle, oldukça haddi aşan bir yerme arasında bulunan, insanların durumu hak-kında ihtilâfa düştüğü ilmî şahsiyetlerdendir. Hakkında söylenenlere rağmen, herkes, Gazzâlî’nin, konumunun yüksekliği ve bütün marifet işlerindeki derin duruşu üze-rinde müttefiktir.

Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka: İslâm ve Zın-dıklık Arasında Ayırt edici Kıstâs kitabı, O’nun fikrî istiklâlini ve taklidi reddedişini temsil eder. O, başkalarının görüşle-rini toplamakla yetinmemiş, aksine hakikatine ulaşıncaya kadar, kesin kararlı bir âlimin ilminin cüretiyle, meselele-rin derinliklerine dalmıştır. Düşüncesinde müstakildir. Bu-nun için, Eşʿarî’ye veya diğer mezhep sahiplerine muhale-feti küfür görmez. Küfre getirdiği tarif ve tanım: “Rasûl’ü –sallallahu aleyhi ve sellem- getirdiği herhangi bir şeyde yalanlamaktır.” O taklit ve taklitçinin en amansız hasmı-dır. Bu husumet, apaçık bir şekilde soru sorana verdiği ce-vabı arz ettiğinde ortaya çıkmaktadır:

İki Risale İslâm ve Zındıklık Arasında Ayırt edici Kıstas

17

Haset edilmeyen ve iftira atılmayan kimseyi hakîr, küfür ve dalâlet ile tanıtılmayanı küçük görürüm.

Bu sıfatlar fikri müstakil, taklidi reddeden herkesin vas-fıdır. Taklidi reddettiğini şu sözünde izhar eder:

Kendine ve arkadaşına hitap ederek küfrün tarifini iste. Eğer küfrün tarifi konusunda şu bâtıl iddiada bulunursa: “Eşʿarî mezhebine veya Mutezilî mezhebine ya da Hanbelî mezhe-bine yahut diğerlerine muhalif olmamaktır.” Bil ki, muhak-kak o cahil, gâfil- ahmak ve taklidin boyunduruk altına al-dığı bir adamdır.

Sonra iman ve küfrün tarifini açıklamaya girişir:

Küfür –meselâ, kölelik, hürriyet gibi- şerʿî bir hükümdür. Çünkü küfrün manası, onun kanının mubah olmasına ve cehennemde ebediyen kalacağına hükmedilmesidir. Küfür, şerʿî bir tasavvurla idrak edilir: Ya nass ile ya da muayyen naslara kıyâs ile

Gazzâlî, bu tarz bir fikrî müsamaha ile marifet pınarla-rına yöneldi. Kendisine rıza gösterenlerin rızasına da öf-kelenenlerin öfkesine de ve bir kısım âlimlerin kendisine karşı kinle dolmalarına, kendisine muhalefet etmelerine de aldırmaksızın, hücumu hak eden itikatlara saldırdı, hak olan itikadın yanında durdu. Eski ve yeni çalışma-lar arasında ilginç birçok çalışmanın ekseni olmuştur. Bu çalışmaların, onun eşsiz şahsiyetinin yönlerini keşfetme konusunda çok büyük faydaları vardır. Bu topluluklar ara-sında, Gazzâlî’nin fikrine dair yapılan çalışmalar etrafında


18

ortaya çıkan ihtilâf ve savunmalar, ona ebedîlik ve bekâ kazandırmıştır.

Çağımızdaki fikrî sahayı teftiş edip, fikrî hareketleri araş-tıran bir kimse, birbiriyle çatışan, çelişen akımlar arasında dolaştığında, Gazzâlî’nin çalıştığı saha ile çağımız arasında büyük bir fark bulamaz. Buradan Gazzâlî’nin fikrinin bü-yüklüğünü ve günümüze kadar onun fikrinin devam et-mesini kavrayabiliriz.

Taassup, Müslümanların geri kalmasına sebep olan başlıca etkenlerdendir. Bu hakikati insanların çoğu kavra-maktadır. Bu kitabımız, ihtilâf fıkhı hakkındadır. Ki fırka-laşma geçmişte Müslümanları içine çektiği gibi, bugün de parçalamaya devam etmektedir. Bu sıkıntılı alanlarda ça-lışıp da onun hakkını gereği şekilde veremeyenler, ancak fırkacılık tohumu ekmişler, ihtilâf ateşini tutuşturmuşlar, insanları tekfir etmişlerdir. Onlar dün de bu gibi bahislere ihtiyaç duyuyorlardı.

İnsanların darlık buhranlarına düştüğünü gördüğünde, Allah’a davet sahasında çalışanların bu dönemde, ondan bir çalışma yöntemi edinmeleri, durumlarına dair bir bey-yine üzere olmaları için, bu kitaba ihtiyaç duyduğunu an-larsın.

Bu kitap, Gazzâlî’nin zorluklarına katlandığı, bu kadîm savunmanın en güzel semerelerinden biridir. Fikir saha-sında birbiriyle çarpışan felsefeci, kelâmcı, bâtınî ve mu-tasavvıf topluluklar arasındaki zıtlaşma ve ihtilâfların çokluğunu görmek onu ürkütüyordu. Sonunda iş, ihtilâf eden bu fırkaların birbirini tekfiriyle sonuçlandı. Bu işin


19

neticesinde gençlerin, acemîlerin, yeni yetmelerin bu ça-tışmayı kavrayış ve eğriliğini anlayışlarını budamasından korktu. Bu aşırılığı, ifrâtı, dar ufukluluğu reddetti. Kendi-sine verilen sarsılmaz parlak beyanla, sağlam, dakîk ve maʿrifetleri ihâta edip, kuşatan ilmî tenkit kudretiyle, hüc-cette kuvvet, bütün dallarıyla İslâmî kültürü kapsama tem-siliyetine hâiz, tefekkürdeki genişliği ile O, asrında hüküm süren muhtelif görüşler ve fikirler arasındaki çatışma ve karışıklıkları kuşatmıştı.

Gazzâlî, kitabının mukaddimesinde, onu yazmaya iten sebepleri bize anlatmaktadır:

Ey şefkatli, mutaassıp sıddîk kardeş, din muâmelâtının sır-larına dair yazdığımız bazı eserlerimize karşı bir kısım ha-setçi taifelerin tanda bulunduğu kulağına geldiğinden, seni göğsü kinle-öfkeyle dolu ve fikri dağılmış olarak görüyorum. Onların bâtıl iddialarına göre: “Bu kitaplarda mütekaddim âlimlerin ve mütekellim şeyhlerin mezhebine muhalefet var-dır. Oysa Eşʿarî mezhebinden bir miktar dahi olsa sapmak küfürdür. Mühim olmayan şeylerde dahi Eşʿarî’yle zıtlaşmak dalâlet ve hüsrandır.” ...

Gazzâlî, bu durumu açıklığa kavuşturmak için, taklit-teki aşırılığı ve cılız anlayışlara, hasta bakışlara dayalı mez-hep taassubunu Müslümanlardan uzaklaştırmak istedi. Bu hastalıkları temsil ettiklerinden dolayı, muhtemelen, zaîf acemîlere, deneyimsiz gençlere yönelerek, nefislerdeki şüphelerin değersiz olduğunu gösterdi. Kendilerini karı-şıklığa düşüren şeyleri insanlara açıklamak istedi ve bu muhalled kitabı telif etti. Bu kitap küçük hacmine rağmen,


20

Müslümanlarda bulunan parçalanma ve ihtilâf belâsını, on-lardan uzaklaştırmıştır. Gazzâlî bu kitabında der ki:

Bil ki, küfrün ve imanın hakikati ve bunların tarifleri, hak ve dalâlet ile bunların sırları, makam ve mal talebi ve bunların sevgisiyle kirlenmiş kalplere âşikâr olmaz. Ancak bunun dı-şında, evvelâ: dünyanın pisliklerinden kalbi temizlenmiş, sonra da, ikincisi: kâmil bir riyâzat ile cilâlanmış, üçüncüsü: sâfî bir zikirle nûrlanmış, dördüncüsü: isabetli bir fikirle bes-lenmiş, beşincisi: Şerîʿat’ın hadlerine riayet etmekle süslen-miş olanlara açılır. Öyle ki üzerine nübüvvet kandilinden nûr akar, sanki cilâlanmış bir ayna gibi olur. İman feneri kalp fânûsunda yanar, nûrlar aydınlatır…

Sonra bu insanlarda bulunan ihtilâfları, bir tek ümme-tin varlığını parçalayıp, bölen şeyleri zikreder. Ardından kelâmdaki mecâzları ve manalarını, anlatır. Varlığın beş mertebesini açıklar. İnsanlar bundan gafletleri, onları ta-nımamaları, bilmemeleri sebebiyle, her fırka muhalifini küfre nispet eder.

Sonra kitabına, kınayanları ve hasetçileri anlatarak başlar. Bölümler hâlinde onları reddederek, bağlar. Onla-rın hatalarının çoğunun ancak bu husustaki cehaletlerin-den kaynaklandığını açıklar.

İnsanların “ifrat ve haddi aşma k yönünden en şedidinin avâm Müslümanları tekfir edenler” olduğunu izah eder. “On-lar, avâmın kelâmı kendileri gibi ve şerʿî akâidi delilleriyle bilmediklerini iddia ederek, öncelikle Allah’ın kulları üze-rindeki geniş rahmetini daraltırlar ve Cenneti kelâmcıların gidişatı üzere olan bir topluluğun durağı yaparlar… İmanın


21

kelâmla, yazılı deliller ve müretteb taksimatla idrak edile-ceğini zanneden kimse, muhakkak insaftan uzaklaşmıştır. Bilakis iman, Allah Teâlâ’nın kullarının kalplerine attığı bir nûr, katından bir ihsân ve hediyesidir.”

Sonra tekfirin şeriattan alınması gerektiğini, tekfiri icap etmeyen şerʿî bir meselede, görüşüne muhalefet eden her arkadaşını, hevâsına göre tekfire kalkıştığından aklın bir kaynak olamayacağını açıkladı. Ancak, bakış açılarındaki ihtilâf , akılların kuvvet ve zaafının ihtilâfı neticesi olan ilmî bir durum olmaya devam etmektedir. Bu ise, İslâm’ın es-nekliğinin, her zaman ve mekâna elverişliliğinin delilidir.

Araştırmacı, bu sahada Gazzâlî’yi zikretmeksizin yaza-maz. Asırlarının farklılığına, meşrep ve görüşlerinin zıtlı-ğına rağmen Müslümanların, öldürücü parçalanmışlıklar-dan, yok edici helaklerden uzak durmaları için, bu kitabı izleyecekleri bir timsal, tâbi olacakları bir yöntem edin-meleri gerekiyor.

Gazzâlî, bu meydanda Müslümanların yollarını apaçık aydınlatan, helâk edici derin çukurlardan onları uzaklaş-tıran, tefrika ve ihtilâf yollarında önlerine set çeken, bir-birini boğazlayan, buğzeden toplulukların arasındaki me-safeyi yaklaştıran bir süvaridir.

Gazzâlî, kelâmcılar , mutasavvıflar ve mezhebî fıkıh ara-sında vasat bir yol tutmuştur. Aralarında adâletle ictihad et-miş, menfaati olanı almış, zarar veren ve tefrikaya düşüreni terk etmiştir. Müslüman ümmete faydası olanı kabul etmiş, fırkalaşmaya, birbirine buğzetmeye ve uzaklaşmaya sebep olanı reddetmiştir. O, saffı birleştirmeyi, kelimeyi tevhîd


22

etmeyi, ehl-i ilim ve fikir arasında ihtilâf konusu olan hu-suslarda bakış açılarını meselelerin fevkine yükseltmelerini istemiştir. İctihadî meselelere gelince, o konuda subûtu ve delâleti katʿi şerʿî bir nass bulunmamaktadır.

Bu söylediklerimizle, Gazzâlî’nin kitabını düşünen oku-yucuyu, fikir ve iman meselelerinin ve tariflerinin ve bun-ların ihtilafî meselelerden başkalığı konusunda ki bu za-manımızda büyük fesatlara yol açacak kadar şiddetli bir şekilde karışık bir durumdur, hazırlamak açısından uyar-mak istedim.

Kitap Hakkında Benim Yaptığım Çalışma

Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka kitabının okunması konusunda notlandırma ve hadislerin tahrîci yöntemini seçtim.

1. İlk yazma nüsha Şam’da bulunan “Zâhiriyye Kütüphanesi”ndeki nüshadır. “M” harfi ile işaret edilmiş-tir. 6469 rakamıyla kayıtlıdır. Varak adedi: 15 varaktır. Bu nüshada, müstensih ismi yoktur.

2. İkinci yazma nüsha, yine Şam’daki “Zâhiriyye Kütüphanesi”ndedir. “G” ile gösterilmiştir. Bir mecmûa içerisindedir. 6595 rakamıyla kayıtlıdır. Nüsha tarihi 748 H. senesine kadar gitmektedir. 10 Rabîʿu’l-Âhir’de Gazze’de Abdu’l-Hamîd’in hattıyla yazılmıştır. Bunun ön-ceki gibi bütün kenarları boştur, fakat rutubetin etkisiyle çok yıpranmıştır.

Okuma ve notlarımda bu iki nüshayı asıl aldım.


23

Matbû Nusha

3. Mustafâ el-Kubbânî –rahimehullâhi teâlâ- 1328 H. baskısı. Bu baskıyı üçüncü asıl yaptım. Çünkü onun da-yandığı yazmalar hakkında herhangi bir şey bilmiyorum. Ancak ilk baskı olması hasebiyle, üçüncü asıl olarak ona dayandım.

Şeyh Bedru’d-Dîn en-Nuʿsânî’nin –rahimehullâhi teâlâ- baskısına da muttali oldum. Hiçbir hâşiye içermeyen bu nüsha sanki Kubbânî –rahimehullâhi teâlâ- baskısından alınma bir nüsha gibidir.

Son olarak derim ki: Ayetlerin sûrelerdeki yerlerini belirttim, hadislerin tam bir tahrîcini ve tam bir şekilde zaptını yaptım.

Başta ve sonda bana olan büyük lütufları ve nimetleri için, bu değerli kitabın okumasını ve notlandırılması vazi-fesini bana verdiği için Allah’a hamd ederim. Allah’a -azze ve celle- yalvararak günahlarımı bağışlamasını dilerim.

Allah’ım bize hakkı hakk olarak göster ve ona tâbi ol-makla bizi rızıklandır; bâtılı da bâtıl olarak göster, ondan kaçınmakla bizi rızıklandır. Allah’ın salât ve selâmı bol bol Efendimiz, Ümmî Nebî Muhammed’e ve diğer nebî ve rasûllerin üzerine olsun.

Mahmûd Beycû Şâm, 10 Zi’l-Hicce 1428 H. 8 Kânûnu’l-Evvel, 2008 M.

25

İmam Gazzâlî

Doğumu ve Yetişmesi

İ mam Hüccetü’l-İslâm Muhammed bin Muhammed bin Muhammed el-Gazzâlî, 450 H. senesinde Fars

ülkesinin Horasan eyaletine bağlı Tus’ta doğdu. Babaları bir arkadaşına iki oğlu hakkında vasiyette bulunmuştu. Baba ölünce sûfî arkadaşı vasiyeti yerine getirdi ve iki çocuğu, babanın bıraktığı servetle eğitmeye yöneldi. Bir müddet sonra sûfî nafakalarını karşılayamaz duruma ge-lince, onlara, geçinmeleri için medreseye katılmaları tav-siyesinde bulundu. İki çocuk onun emrini onaylayarak medreseye katıldılar. Bu hâdiseyi Gazzâlî şöyle zikreder: “İlmi Allah’tan başkası için talep ettik, o Allah’tan başkası için olmayı reddetti.”

İlim Talebi İçin Yolculuğu

Gazzâlî ilim talebi için yola çıktığında, ilk ilimlerini bel-desi Tûs’taki âlimlerden aldı. İlk ilim aldığı kimse Şeyh


26

Ahmed bin Muhammed er-Râzekânî idi. Ondan fıkıhtan bir kısım şeyler okumuştu. Büyüyüp serpildiğinde ise İmâm Ebû Nasr el-İsmâîlî’den ilim almak için “Curcân”a yöneldi. Ondan aldığı her şeyi tedvîn etmiş ve bunları “et-Taʿlîkât” olarak isimlendirmişti. Fakat onları dönüşü sırasında mu-hafaza edemedi. Haydutlar yollarını keserek, sahip olduğu bütün “talîklerini (notlarını)” ondan aldılar. Kıssayı nak-leden Gazzâlî şöyle der: Yol kesiciler, kervandakilerin her şeyiyle beraber, benim yanımdakileri de aldılar. Ayrıldık-larında ben de onları takip ettim. Önderleri bana döndü ve dedi ki: Dön ve yaşa, yoksa helâk olursun. Ona dedim ki: Senden esenlik umarak bir şey rica ediyorum, sadece notlarımı bana geri ver, onlarda sana fayda verecek bir şey yok. Bana dedi ki: Notlarında ne var?

Ona dedim ki: Bu torbalarda kitaplarım var. Onları din-lemek, yazmak ve ilim öğrenmek için hicret ettim. Bunun üzerine güldü ve dedi ki: Ondaki ilmi bildiğini nasıl iddia ediyorsun. Biz onu senden aldık, onu marifetinden çıplak kaldın, ilmin de kalmadı. Sonra bazı arkadaşlarına emretti ve heybeyi bana teslim ettiler.

Dedim ki: Hâlim hakkında beni irşat etmesi için onu Al-lah konuşturdu. Tûs’a ulaştığımda, üç sene boyunca bütün notlarımı hıfzetmekle uğraşmaya yöneldim. Yol kesilse bile artık ilmimden yoksun kalmayacak hâle geldim.

Nişâbûr’a Yolculuğu

Bundan sonra Nizâmü’l-Mülk döneminde onun nezare-tinde bulunan Nişâbûr Nizâmiyye’sinin Hocası olan İmâmu’l-


27

Harâmeyn Ebu’l-Meʿâlî el-Cuveynî’den ilim almak maksa-dıyla, bir kısım insanlara eşlik ederek Nişâbûr’a yöneldi.

Gazzâlî, İmâm Cuveynî’nin nezaretinde mezhep, cedel, mantık, felsefe ve bütün bunların hükümleri konusunda mahir oluncaya kadar bütün çaba ve gayretini sarfetti. Yıldızı öyle parladı ki, öğretimde hocasının nâibi hâline geldi. Ölünceye kadar İmâm Cuveynî’nin himâyesinde kaldı. Nizâmü’l-Mülk’ün karargâhına ulaşmak maksadıyla yüzünü Bağdat yönüne çevirmek istedi. Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün himâye ve gözetimine girmek istiyordu. Meşhur imamlarla münazara yaptı, onları mağlup etti, baskın geldi ve sözüyle onlara üstünlük sağladı. Böylece Nizâmü’l-Mülk tarafından kabul edildi.

Bağdat ’a Yolculuğu

Gazzâlî’nin yıldızı parlayıp, hasımlarını yenince, meş-hur imamlarla münazara edip, sözüyle onlara üstün gelince Nizâmü’l-Mülk onu Bağdat Nizâmiyesi’nde tedris vazife-sine atadı. (484 H. Senesi). O vakit Bağdat İslâm âleminin baş şehri idi. Bu, şöhretinin yeryüzünün muhtelif yerlerine yayıldığı başlangıç noktası idi. İlim talebeleri, onun ders-lerine ve meclislerine yöneliyor ve ona gıpta ediyorlardı. Her yönden ilim yolcuları ona bağlanıyordu. Terâcim ki-tapları bunu bize anlatmakla beraber, muhalled kitabı el-Munkizu mine’d-Dalâl’de kendisini anlatırken, şöhretinin zirvesinde olduğu, makam, şöhret ve itibar basamaklarında hızla yükseldiği bir sırada, dilinin tutulmasına, yemekten kesilmesine neden olan bir garip bir hastalığa yakalandığını


28

söyler. Allah bu hastalıktan kendisine şifâ verdiğinde, ken-dine döndü ve yaşadığı bu hayatın hoşuna gitmediğini an-ladı. Yine bütün bu parıltıların zâil olduğunu, Allah’la olan yolculuğunda ve ahirete yönelmede hiçbir menfaati olma-dığını kavradı. İçinde bulunduğu her şeyden çıkmaya ka-rar verdi. Tedrisi bıraktı, dünya ile alâkasını kesti. Yeryü-zünde seyahate başladı.

Şam’a Yolculuğu

Gazzâlî, Şam’a gitmek maksadıyla Bağdat ’tan ayrıldı ve orada iki sene kaldı. Bu süre zarfında ibadet, mücâhede, nefis tezkiyesi, kalbi Allah Teâlâ’nın zikriyle süslemek-ten başka bir çabası olmadı. “Gazzâlî Minâresi” ismi ve-rilen minareye çıkarak kendisini buraya kapattı. Daha sonra Beytu’l-Makdis’e teveccüh etti, ardından hacc fa-rizasını edâ etmek üzere Mekke ’ye yola koyuldu. Ondan sonra İmam, ilk yurduna, memleketi Tûs’a döndü. Evinin yanında fakihler için bir medrese, sûfîler için bir hangâh yaptırdı. Vaktini vazifesine ayırdı ve arzuladığı ölüme ka-dar burada kaldı. (505 H. Senesi) Allah, İmam Gazzâlî’ye geniş rahmetiyle rahmet etsin, İslâm ve Müslümanlardan dolayı en hayırlı mükâfatını ona versin.

29

Müellifin Mukaddimesi

F aziletli İmam Ebû Hâmid Muhammed bin Muham-med el-Gazzâlî -rahmetullâhi aleyh- der ki:

Allah Teâlâ’ya, izzetine teslim olarak, nimetini tamamla-masını talep ederek, tevfîkini, desteğini ve taatını ganimet kılmasını isteyerek, hoşnutsuzluğundan ve ona âsî olmak-tan alıkoymasını dileyerek ve bol nimetlerini, rahmetini3 eksiksiz lütfetmesini arzulayarak hamd ederim.

Kulu ve Rasûlü, yarattıklarının en hayırlısı Muhammed’e, âli’ne, ashâbına ve Ehl-i Beyt’ine, nübüvvetine boyun eğe-rek, şefaatini elde etmeyi ümit ederek, risaletinin hakkını

3 M’de: “Rahmeti” ziyadesi vardır. א א : ا ;Tamamlamak :ا اא א -Kendisine sığındı, baş :ا ;onu ganimet kılmasını istemek :اvurdu; رارا ا ;Bol bol vermesini talep etmek :ا : כ ا :ا اAllah sana nimetini ikmal etsin, tamamlasın. (el-Muʿcemu’l-Vasît)


30

edâ etmek için, sırlarının ve seciyesinin4 bereketine sarı-larak5 salât ederim.

İmdi:

Ey şefkatli, mutaassıp sıddîk kardeş! Din muamelâtının sırlarına6 dair yazdığımız bazı eserlerimize karşı bir kı-sım hasetçi taifelerin tanda bulunduğu kulağına geldiğin-den seni göğsü kinle-öfkeyle dolu ve fikri dağılmış olarak görüyorum. Onların bâtıl iddialarına göre7: “Bu kitaplarda mutekaddim âlimlerin ve mütekellim şeyhlerin mezhe-bine muhalefet vardır. Oysa Eşʿarî mezhebinden bir mik-tar dahi olsa sapmak küfürdür. Mühim olmayan şeylerde dahi Eşʿarî’yle zıtlaşmak dalâlet ve hüsrandır.”

Ey mutaassıp müşfik kardeş! Kendini üzme, canını sıkma ve hiddetini biraz körelt8:

4 M’de: و : .Seciyesi ve tabiatı :و ا5 M’de: א א .Alıkoymasını, engellemesini talep etmek :و ا6 Dr. Abdu’r-Rahmân Bedevî Esrâru Muʿâmelâti’d-Dîn kitabı hakkında

Muʾellefâtu’l-Gazzâlî kitabında (s. 226.) der ki: “es-Subkî bunu c.: 4, s.: 116’da; fakih Muhammed bin el-Hasen et-Tabakâtu’l-ʿAliyye fî Menâkibi’ş-Şâfiʿiyye’de; Miftâhu’s-Seʿâdeti’s-Sânî, rakam: 30 ve el-Murtedâ 7 rakamıyla; Gazzâlî Minhâcu’l-ʿÂbidîn kitabında (s.: 32, Mustafâ el-Bâbî el-Halebî 1337 H.) zikrettiler.” Oysa Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka kitabının başında vârid olan şu: “Din Muâmelâtının sırlarına dair yazdığımız eserler” sözü ile bu unvanlı bir kitabın kastedilmesi mümkün değildir. Bunun için, bu konu ile Esrâru Muʿâmelâti’d-Dîn isimli kitap arasında bir bağlantı kurmaya mahal bulunmadığından, bu kitap Gazzâlî’nin Minhâc’da dediği gibi kendi başına müstakil bir kitaptır demek icap eder.

7 M’de: ا ز8 : א ;Hiddeti kırmak, ayrılmak ve uzaklaşmaktır :ا : Ona mu-

halefet etmek; ر .Kolay ve az :ا


31

ا ن و ا א وا

“Onların söylediklerine sabret ve onlardan en güzel bir şekilde hicret et (ayrıl).” (Müzzemmil: 10)

Haset edilmeyen ve iftira atılmayan kimseyi hakir, kü-für ve dalâlet ile tanıtılmayanı küçük görürüm.9

Hakka davet edenlerden hangi kimse, Seyyidü’l-Mürselîn’den –sallallahu aleyhi ve sellem- daha kâmil ve daha akıllıdır? Buna rağmen dediler ki: “Şüphesiz o mecnûnlardan biri-dir!!” Hangi kelâm, âlemlerin Rabbi’nin kelâmından daha yüce ve daha doğrudur? Öyle iken: “Muhakkak o eskilerin efsaneleridir!!” Sakın onların husumetiyle ve delil ile on-ları susturacağını ummakla meşgul olma. Bu ümit beslen-meyecek yerden ümit beslemek, işitmeyecek yere seslen-mektir. Oysaki şöyle söylendiğini duymuşsundur:

Bütün düşmanlıkların barışa dönüşmesi ümit edilir;Ancak hasetten sana düşmanlık yapanınki başka.10

9 İmam, İslâm’ı himayeye kalkışan bazı kimselerin, aklî ilimleri araş-tırma basiretinden yoksun olmakla, fâhiş bir hataya düştüklerini ifade ediyor. Bunlar, bazı dinî akidelerle ilgili aklî hüccetlerin bir-takım faraziyelere bağlı olduğunu zannetmektedir. Aslî din akâidi gibi yaptıkları bu şeyin ve tıpkı Allah ve Rasûlü’ne davet edildi-ğinde onu tasdik etmeyen kimseyi tekfir eder gibi, aklî delilleri tas-dik etmeyen herkesi tekfire yeltenmelerinin bir aslı yoktur. Müs-lümanların dinî akidelerini ispat etmekle bu hatayı ıslah etti ve onları irşâd etti. Ki dinî akide aklın uygun görmediği bu işleri ilti-zam etmeye bağlı değildir. Aksine bu akidelerin arkasındaki hüc-cet ve burhânlar, aklı şekillendirir ve mantığı teʾyîd eder. Kişiyi bu saçmalıklara mecbur etmek ne kadar abestir.

10 Bu beyt İmam eş-Şâfîʿî’ye nispet edilmektedir. Bkz. Menâkibu’ş-Şâfîʿî, Beyhakî, 2/73 ve Menâkibu’ş-Şâfîʿî, Râzî, s.: 115.


32

Şayet insanlardan böylesi hakkında bir ümit olsaydı, insanların rütbece en yücesine yeis âyetleri gelmezdi. Al-lah Teâlâ’nın şu kavlini işitmedin mi?

א ان אن ا ا כ ا وان כאن כ

אء ا و א א אء ا א رض او ا

א ا כ ى ا “Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır gelmiş olup da ken-

dilerine bir âyet (bir mucize) getirmen için yerde bir baca veya göğe bir merdiven araman (gibi ham ve îcabsız tek-liflere) uymak istersen (şunu bil ki) eğer Allah dileseydi on-ların hepsini muhakkak hidayet üzerinde toplardı. O halde sakın bilmeyenlerden olma.” (el-Enʿâm: 35)

ن ا אء ا א א א و

“Onlara gökten bir kapı açsak da oradan yukarı çıksa-lar...” (el-Hicr: 14)

אل ا א ه אس א א כ כ א و

ا ا وا ان כ

“Eğer sana kâğıt içinde (yazılı) bir kitap göndermiş ol-saydık da kendileri de elleriyle onu tutmuş bulunsalardı o küfredenler yine behemehal: ‘Bu, apaçık bir büyüden baş-kası değildir’ derlerdi.” (el-Enʿâm: 7)

כ א و ا وכ ئכ ا א ا א ا ون اכ כ و אء ا ان ا ا

ا א כא ء


33

“Eğer hakikaten biz onlara melekleri indirseydik, ölüler kendileriyle konuşsaydı, her şeyi de onlara karşı (senin söyle-diklerine) kefiller (ve şâhidler) olmak üzere bir araya getirip toplasaydık onlar, Allah dilemedikçe, yine iman edecek de-ğillerdi. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler.”(el-Enʿâm: 111)

Bil ki, küfrün ve imanın hakikati ve bunların tarifleri, hak ve dalâlet ile bunların sırları, makam ve mâl talebi ve bunların sevgisiyle kirlenmiş kalplere âşikâr olmaz. Ancak bunun dışında, evvelâ: dünyanın pisliklerinden11 kalbi te-mizlenmiş, sonra da, ikincisi: kâmil12 bir riyâzat ile cilalan-mış, üçüncüsü: sâfî bir zikirle nûrlanmış, dördüncüsü: isa-betli bir fikirle beslenmiş, beşincisi: Şeriatın hadlerine riayet etmekle süslenmiş olanlara açılır. Öyle ki üzerine nübüvvet kandilinden nûr akar, sanki cilâlanmış13 bir ayna gibi olur. İman feneri kalp fânûsunda yanar, nûrlar aydınlatır, nere-deyse onun yağı ateş temas etmeden de ziyâ verir.14

Melekûtun sırları şu kavme nereden tecelli edecek?İlahları hevâları,Mabûdları sultanları,Kıbleleri dirhem ve dinarları,Şeriatları zırvaları15,İradeleri makam ve şehvetleri,

אر 11 .Pislikler :او12 M’de: א .Reşid :اة 13 : : Pasın açılması ve cilâlanması.14 Nûr Sûresi: 35. ayete işaret edilmiştir. H.A.15 M’de: א ر


34

İbadetleri zenginlerine hizmetleri,Zikirleri vesveseleri,Hazineleri siyaset16,

Fikirleri, utanmaları gerekmediğinden, hileler istinbat etmekten ibarettir.

İşte bunlar küfür karanlığını, imanın aydınlığından ne-reden temyiz edecekler? İlâhî bir ilham ile mi? Hâlbuki onların dünyanın bulanıklığı/karalığından –ona rıza gös-terdikleri için- kalpleri temizlenmemiştir. Yoksa ilmî bir kemâl ile mi? Oysa onların ilimdeki sermayeleri ancak ne-casetin izalesi, zaferân (safran) suyu ve benzeri mesele-lerden ibarettir.17

Heyhât! Yazıklar olsun! Bu (dinin) gayesi temennilerin vardığı yerden ve boş arzularımızın kavuştuğundan daha nefis ve daha izzetlidir. O hâlde onların içinde bulunarak kalan zamanını zayi etme.18

א ة ا ا د ا א و ذכ ض א ا כ ان ر ا כ

ذى ا ا و

16 M’de düşmüş.17 M’de: Necasetin zaferân suyu ve benzerleri ile izalesi. Bu göster-

mektedir ki, fakihlerin önemsiz şeylerle meşgul olmaları ve hayatın gerçeklerinden uzaklaşmaları itibariyle Gazzâlî çatışma dairesinde hamle yapmakta ve gezinmekte, yaşı da kuruyu da yakmaktadır. Fakihlerin ilimdeki müktesebâtı az olduğundan necasetin izalesi ve zaferân suyu meselesi ile uğraşmaktalar. Ümmet ise, din bağından parçalanıp-bölünmekte ve çözülmektedir.

18 M’de: כ : Onları anmakla.


35

“Onun için sen (Habîbim) bizim zikrimize arka çeviren, dünya hayatından başkasını arzu etmeyen kimselerden yüz çevir. Onların ilimden erebildikleri (son had) işte budur. Şüphesiz ki Rabbin, yolundan sapan kimseleri çok iyi bile-nin ta kendisidir. O, hidayet bulan kimseleri de pekiyi bilen-dir.” (en-Necm: 29-30)

İkİ rİsale -...

Documents