SZKOŁA PO

DSTAW

OW

A • JĘZYK POLSKI 8 • PO

DRĘCZN

IK8

R E F O R M A 2 0 1 7

P O D R Ę C Z N I K D L A S Z K O ŁY P O D S TA W O W E J

Język polski

Podręcznik inspirowany postaciąCzesława Miłoszalaureata Nagrody Nobla z 1980 roku

SPIS TREŚCIWstęp 7

1. DomSyn marnotrawny 8MikołajRej,Żywot człowieka poczciwego, Księgi Pirwsze [Kapitulum szóste] 10Maria Konopnicka, Pieśń o domu 11Adam Mickiewicz, Inwokacja 13Mójjęzyk–mójświat–Wypowiedzeniazłożone–powtórzenie 14Cyprian Norwid, Moja piosnka (II) 17Cyprian Norwid, Pielgrzym 19Edward Stachura, Pieśń na wyjście 19Mójjęzyk–mójświat–Wypowiedzeniawielokrotniezłożone 20Tadeusz Śliwiak, Dom 23Mójjęzyk–mójświat–Interpunkcjawzdaniachwielokrotniezłożonych 23Stanisław Barańczak, Mieszkać 25Mójjęzyk–mójświat–Mowazależnainiezależna 26Jarosław Iwaszkiewicz, Notatki 1939–1945 28Warsztatkrytycznegomyślenia 29Podsumowanie wiadomości 30Wiem, umiem, rozumiem 32Projekt edukacyjny – Dom 33

2. UczuciaIgnacy Krasicki, Żona Modna 34Kazimierz Wierzyński, Tyś jest, jak dzień wiosenny, Ty jesteś taka ładna 39Sławomir Mrożek , Męczeństwo Piotra Ohey’a 40Jan Kochanowski, Treny, Tren I 41Jan Kochanowski, Tren V 42Jan Kochanowski, Tren VII 43Jan Kochanowski, Tren VIII, Tren XIX albo Sen 44Warsztatypisania–Dedykacja 46Mójjęzyk–mójświat–Szykwyrazówwzdaniu 49Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska 51Władysław Broniewski, Brzoza, Firanka 53Mójjęzyk–mójświat–Kolokwializmy 54Krzysztof Kamil Baczyński, Matko, nie ma już dni… 56Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie?, PIEŚŃ XXV 57Mójjęzyk–mójświat–Archaizmy 58Magdalena Samozwaniec, Maria i Magdalena 59Christiane F., My, dzieci z Dworca ZOO 60Warsztatypisania–Dyskusja 61Warsztatkrytycznegomyślenia–DanielGoleman,Po co nam emo cje? 62Podsumowanie wiadomości 64Wiem, umiem, rozumiem 65Projekt edukacyjny – Uczucia 66

3. „Co mogę, co muszę”Co mogę, co muszę 68Przypowieść o siewcy 68Mójjęzyk–mójświat–Nazwymiejscowe 72Józef Tischner, O odpowiedzialności 73Mójjęzyk–mójświat–Odmiananazwmiejscowych 75Leszek Kołakowski, O tolerancji 77Warsztatpisania–Rozprawka 79Stanisław Sojka, Tolerancja 82Jan Kochanowski, Serce roście 83Warsztatpisania–ortografia–Pisownianazwmieszkańców 85Nancy H. Kleinbaum, Stowarzyszenie umarłych poetów 86Warsztatymówienia–Dyskusja 88Umberto Eco, Praca w weekend! Świętokradztwo 89Warsztatpisania–widzęiopisuję–Felieton 91Mójjęzyk–mójświat–Nazwyosobowe 92Josif Brodski, Piosenka o Bośni* 96Warsztatpisania–widzęiopisuję–Listotwarty 97Mójjęzyk–mójświat–Odmiananazwisk 98Natan Tenenbaum, Modlitwa o wschodzie słońca 99Warsztatpisania–ortografia–Pisowniaprzymiotnikówtworzonychodnazwmiejscowychiosobowych 100Warsztatkrytycznegomyślenia–JosteinGaarder,Człowiek skazany jest na to, by być wolnym 103Podsumowanie wiadomości 104Wiem, umiem, rozumiem 106Projekt edukacyjny – Co mogę, co muszę 107

4. Jak żyćJerzy Liebert, [Uczę się ciebie, człowieku…] 108Mójjęzyk–mójświat–Zapożyczenia 109Jan Twardowski, *** [Święty Franciszku...] 112 Jan Twardowski, Księga Koheleta 113Warsztatpisania–ortografia–Ortograficznekłopotyzzapożyczeniami 115Tadeusz Różewicz, List do ludożerców 117Świę ty Pa weł, Mi łość nie przy ja ciół 118Bob Dylan, Odpowie ci wiatr 119Mójjęzyk–mójświat–Neologizmy 120Włodzimierz Szymanowicz, Zaproście mnie do stołu 122Mark Haddon, Dziwny przypadek psa nocną porą 123Mójjęzyk–mójświat–Homonimyiantonimy 125Max Ehrmann, Desiderata* 126Warsztatkrytycznegomyślenia 127Podsumowanie wiadomości 128Wiem, umiem, rozumiem 129Projekt edukacyjny – Jak żyć 130

5 Spis treści

5. Nieustanne wyboryTadeusz Różewicz, Prawa i obowiązki 132Adam Mickiewicz, Lilije (z pieśni gminnej) 133Mójjęzyk–mójświat–Treścizakresznaczeniowywyrazu 141Adam Mickiewicz, Świtezianka 142Jan Lechoń, [Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczy główną…] 147Mójjęzyk–mójświat–Nieoficjalneodmianypolszczyzny 147Krzysztof Kamil Baczyński, Elegia o... [chłopcu polskim], Modlitwa do Bogarodzicy 150Mójjęzyk–mójświat–Stylefunkcjonalnewspółczesnejpolszczyzny 151Marian Hemar, Modlitwa 154Marian Hemar, Katyń 156Stanisław Barańczak, Spójrzmy prawdzie w oczy 158Mójjęzyk–mójświat–Akcentwjęzykupolskim–wyjątkiodreguły 159Myslovitz, Acidland 161Mójjęzyk–mójświat–Etykajęzykowa 163Warsztatkrytycznegomyślenia 168Warsztatypisania–Reportaż 169Podsumowanie wiadomości 170Wiem, umiem, rozumiem 171Projekt edukacyjny – Nieustanne wybory 172

6. Zachwyt nad życiem, przyrodą, sztukąWisława Szymborska, Nic dwa ra zy 174Jan Parandowski, Mit o Argonautach 175Leopold Staff, Wysokie drzewa 178Mójjęzyk–mójświat–Normajęzykowaabłądjęzykowy 179Kazimiera Iłłakowiczówna, Noc 182Miron Białoszewski, „Ach, gdy by, gdy by na wet piec za bra li” Mo ja nie wy czer pa na oda do ra do ści 182Miron Białoszewski, Na mu zo wy wa nie 184Mójjęzyk–mójświat–Grzecznośćjęzykowa–jakmówićwróżnychsytuacjach,cz.I 185Wisława Szymborska, Niektórzy lubią poezję 188Jan Twardowski, O wróblu 189Jan Twardowski, Mrów ko waż ko bie dron ko 190Mójjęzyk–mójświat–Grzecznośćjęzykowa–jakmówićwróżnychsytuacjach,cz.II 190Stanisław Lem, Dzien ni ki gwiaz do we: po dróż siód ma 194Sławomir Mrożek, We se le w Ato mi cach 197Mójjęzyk–mójświat–Internetowekomunikowaniesię,czylispotkaniemówieniaipisania.Netykieta. 200Warsztatkrytycznegomyślenia–RanataMazurowska,Sztukazachwytu:jakcieszyćsiężyciem? 202Podsumowanie wiadomości 204Wiem, umiem, rozumiem 205Projekt edukacyjny – Zachwyt nad życiem, przyrodą, sztuką 206

7. W świecie kulturyKacper Fertacz, Początki kina 208Bolesław Michałek, Film – sztuka w ewolucji 208Konstanty Ildefons Gałczyński, Małe kina 211Agata Rytel, Duże jest piękne 212Warsztatypisania–Wywiad 215Mójjęzyk–mójświat–Modyjęzykowe 219Warto czy nie warto chodzić do kina?, [artykuł z portalu: kochamteatr.pl] 222Robert Lepage, Teatr – jak ogień: olśniewa i oświeca 223Michał Wolski, Teatr i kino 224Wisława Szymborska, O teatrze 224Edukacja kulturalna – czy wiesz, jak szukać informacji o wydarzeniach kulturalnych 228Warsztatypisania–Sprawozdanie 229Warsztatkrytycznegomyślenia–KinoFemina 230Podsumowanie wiadomości 232Wiem, umiem, rozumiem 236Projekt edukacyjny – W świecie kultury 237

8. W świecie literatury – lekturyAleksander Kamiński, Kamienie na szaniec 239„Piękność twą widzę i opisuję…” – poetycka opowieść o tęsknocie za ojczyzną – Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie 240O poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi – Henryk Sienkiewicz, Latarnik 241Quo vadis – opowieść o Neronie – cesarzu Rzymu – Henryk Sienkiewicz, Quo vadis 244Rywalizacja sióstr – Juliusz Słowacki, Balladyna 249W szkole początkowej w Owczarach – Stefan Żeromski, Syzyfowe prace 269Bohaterowie czasów wojny… – Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego 275Jest 24 lipca 1944 roku – Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze 279Człowiek wobec zagrożeń – Ryszard Kapuściński, Wojna Futbolowa 283

Źródłacytowanychutworóworaztekstów 288Wykazsłowników 290Indeksterminów 291Indekstwórców 292

8 1. Dom

Motyw domu znasz już z poprzednich klas. Przypomnij sobie utwory, w których dom ukazano jako:a) raj, miejsce wiecznej szczęśliwości,b) Ziemię Obiecaną, krainę mlekiem i miodem płynącą,c) ziemię ojczystą,d) dom rodzinny.

Syn marnotrawny(11) [...] Pewien człowiek miał dwóch synów. (12) Młodszy z nich rzekł do ojca: „Ojcze, daj mi część

majątku, która na mnie przypada”. Podzielił więc majątek między nich. (13) Niedługo potem młodszy syn, zabrawszy wszystko, odjechał w dalekie strony i tam roztrwonił swój majątek, żyjąc rozrzutnie. (14) A gdy wszystko wydał, nastał ciężki głód w owej krainie i on sam zaczął cierpieć niedostatek. (15) Poszedł i przystał do jednego z obywateli owej krainy, a ten posłał go na swoje pola, żeby pasł świnie. (16) Pragnął on napełnić swój żołądek strąkami, którymi żywiły się świnie, lecz nikt mu ich nie dawał. (17) Wtedy zastanowił się i rzekł: „Iluż to najemników mojego ojca ma pod dostatkiem chleba, a ja tu z głodu ginę. (18) Zabiorę się i pójdę do mego ojca, i powiem mu: Ojcze, zgrzeszyłem przeciw Bogu i względem ciebie; (19) już nie jestem go-dzien nazywać się twoim synem; uczyń mię choćby jednym z najemników”. (20) Wybrał się więc i poszedł do swojego ojca. A gdy był jeszcze daleko, ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko; wybiegł naprzeciw niego, rzucił mu się na szyję i ucałował go. (21) A syn rzekł do niego: „Ojcze, zgrzeszyłem przeciw Bogu i względem ciebie, już nie jestem godzien nazywać się twoim synem”. (22) Lecz ojciec rzekł do swoich sług: „Przynieście szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie mu też pierścień na rękę i sandały na nogi. (23) Przyprowadźcie utuczone cielę i zabijcie; będziemy ucztować i bawić się, (24) ponieważ ten mój syn był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się”. I zaczęli się bawić. (25) Tymczasem starszy jego syn przebywał na polu. Gdy wracał i był blisko domu, usłyszał muzykę i tańce. (26) Przywołał jednego ze sług i pytał go, co to ma znaczyć. (27) Ten mu rzekł: „Twój brat powrócił, a ojciec twój kazał zabić utuczone cielę, ponieważ odzyskał go zdrowego”. (28) Na to rozgniewał się i nie chciał wejść; a ojciec jego wyszedł i tłumaczył mu. (29) Lecz on odpowiedział ojcu: „Oto tyle lat ci służę i nigdy nie przekroczyłem twego rozkazu; ale mnie nie dałeś nigdy koźlęcia, żebym się zabawił z przyjaciółmi. (30) Skoro jednak wrócił ten syn twój, który roztrwonił twój majątek z nierządni-cami, kazałeś zabić dla niego utuczone cielę”. (31) Lecz on mu odpowiedział: „Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy. (32) A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się”.

(Ewangelia według św. Łukasza 15, 11–32)1

1 15 – oznacza rozdział; 11–32 ten zapis oznacza numery wersów we wskazanym rozdziale

PYTANIA I ZADANIA

1. Ułóż w zeszycie plan wydarzeń do powyższego tekstu.2. Na podstawie planu napisz w zeszycie streszczenie, a następnie naucz się opowiadać treść przypowieści.3. Zastanów się nad sensem przenośnym tej przypowieści. Uzupełnij przerysowaną do zeszytu tabelę. Skorzystaj

z poniższego słownictwa. grzeszny, nawrócony, rozrzutny, nieodpowiedzialny, marnotrawny, pokorny, umiejący przyznać się do błędu, ża‑łujący, niepokorny, samolubny

posłuszny, kochający ojca, wierny, pracowity, zazdrosny, uparty, nienawistny, odpowiedzialny

dobry, kochający swoje dzieci, wybaczający, rozumiejący, bezwzględny, okrutny, surowy

1 DOM

91. Dom

Bohater Charakterystyka

ojciec

starszy syn

młodszy syn

4. Na podstawie analizy tekstu określ czas i miejsce akcji. Co zauważasz?5. Przepisz do zeszytu zdania i uzupełnij je, wykorzystując obserwacje z poprzednich ćwiczeń.

Ojciec symbolizuje ..., który kocha swoje dzieci, wybacza im, cieszy się z każdego nawróconego człowieka. Młodszy syn to człowiek, który ..., ale potrafił zrozumieć swój błąd, przyznał się do niego i się .... Starszy syn w symboliczny sposób oznacza człowieka pozostającego zawsze blisko .... Nie zawsze rozumie miłość ... względem nawracają‑cych się grzeszników.

6. Jakie przesłanie możemy odnaleźć w przypowieści o synu marnotrawnym? Wyjaśnij ostatnie zdanie tekstu.7. Na podstawie wykonanych ćwiczeń nazwij cechy przypowieści.8. Napisz w zeszycie list w imieniu wybranej postaci:a) młodszego syna zwracającego się do ojca z prośbą o wybaczenie,b) starszego syna do ojca z pytaniem o powód zachowania ojca,c) ojca do starszego syna z wyjaśnieniem, dlaczego przyjął syna marnotrawnego do domu,d) starszego brata do młodszego – o treści listu zadecyduj samodzielnie.9. W odpowiednich słownikach znajdź synonimy i antonimy do słowa marnotrawny.10. Marnotrawić można: czas, pieniądze, życie. Wspólnie z koleżanką lub kolegą z klasy ułóżcie scenkę, w której pad-

ną słowa o marnotrawieniu którejś z wybranych wartości. Swoją propozycję zapiszcie w zeszytach.11. Ułóż zdanie z wyrażeniem syn marnotrawny i zapisz je w zeszycie.12. Którego z bohaterów literackich lub filmowych można określić mianem syna marnotrawnego? Uzasadnij swoje

zdanie.13. Poszukaj w różnych tekstach kultury przykładów nieporozumień między rodzeństwem lub między dziećmi a do-

rosłymi. Powiedz, jak zostały wyjaśnione. 14. Przygotuj się do dyskusji na temat dobrych sposobów rozwiązywania konfliktów. Opracuj w zeszycie kilka haseł,

przysłów, złotych myśli dotyczących wartości życia w zgodzie, w przyjaźni, bez przemocy, na przykład:Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. (przysłowie polskie)

Przyjaciel to ktoś, kto daje ci totalną swobodę bycia sobą. (Jim Morri-son, czytaj: dżim)

Miłość to jedyna siła, która zmienia wroga w przyjaciela. (Martin Lu-ther King)

Będziecie silniejsi, o ile będziecie żyć w zgodzie. Jeśli zaś rozdzieli was niezgoda, łatwo ulegniecie wrogom. (Ezop)

Przyjaźń podwaja radość, a o połowę zmniejsza przykrości. (Francis Bacon, czytaj: fransis bejkon)

Dzięki zgodzie małe rzeczy rosną, przez niezgodę – wielkie upadają. (Salustiusz)

15. Jaki związek dostrzegasz między przypowieścią a obrazem? Zacytuj słowa, które najlepiej ukazują ten związek.

16. Jak myślisz, dlaczego niektóre postaci na obrazie są lepiej oświetlo-ne? Sprawdź, w jaki sposób i w jakim celu XVII-wieczni malarze wyko-rzystywali światło i cień w swoich dziełach.

Rembrandt van Rijn, Powrót syna marnotrawnego (1668)

10 1. Dom Maria Konopnicka

17. Scharakteryzuj postać ojca. Zwróć uwagę na jego sylwetkę: pochylenie ciała, układ rąk, a tak-że na wyraz twarzy.

18. Jakie uczucia wyraża klęcząca postać? Kim ona jest?

19. Kim może być mężczyzna stojący po prawej stronie? Co można powiedzieć o jego uczu-ciach? Zwróć uwagę na jego twarz i układ rąk.

20. Które ze słów przypowieści można odnieść do tego obrazu?

21. Scharakteryzuj postać ukazaną na obrazie. Zwróć uwagę na ubiór, posiadane przedmioty, a zwłaszcza na sylwetkę i wyraz twarzy.

Hieronim Bosch [czytaj: bosz], Syn marnotrawny (ok. 1505–1516)

Mikołaj RejŻywot człowieka poczciwego1

Księgi Pirwsze [Kapitulum2 szóste]Jako młody człowiek ma się do cudzych krajów przejeździćA gdy już sobie pan młody podroście, a jakim takim ćwiczeniem domo-

wym wżdy też sobie główkę naszychtuje3, aby się wżdy4 nie wyrwał leda jako5, jako wilk z sieci, nie wadzi mu się6 też czasem i do cudzych krajów przejechać, a zwłaszcza tam, gdzie są ludzie pomierni7, trzeźwi, obyczajni8, a iż się rozumem a poczciwymi naukami parają. Bo to i doma często wida-my9, iż mało nie w każdym kraju są różnych obyczajów ludzie.

Uważywszy miejsce, gdzie się obrócić, jako się tam sprawować[...] nadobna10 to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych się krajów

przejeździć, a tam się ukazać, jako by i sobie i ojczyźnie swej lekkości nie uczynił, a przypatrować się onym pięknym, poważnym a statecznym spra-wam ludzkim, a czasu przedsię darmo nie tracić, a bawić się poczciwymi sprawami ludzkimi a naukami potrzebnymi, aby wżdy sobie nadaremnie pracej nie zadawał, tłukąc się po górach, po skałach i po inych miejscach niebezpiecznych, a potym ku swej poczciwej sławie a rodzicom i inym po-winowatym swym z czasem się zasię nadobnie pięknymi sprawami ozdo-biwszy, do domu się zasię11 wrócił, tak, iżby się ludzie przypatrowali onym ozdobnym obyczajom jego [...].

(fragmenty Ksiąg Pirwszych)

PYTANIA I ZADANIA

1. Przeredaguj i zapisz w zeszycie powyższe fragmenty Ksiąg Pirwszych, zastępując archaizmy słownictwem współ-czesnym tak, aby tekst był zrozumiały dla dzisiejszego czytelnika.

2. Zauważ, jak narrator zwraca się do odbiorcy.

WARTO WIEDZIEĆMikołaj Rej cenił twórczość Jana Kochanowskiego, któremu oddał hołd w utworze Źwierzyniec. Za życia był pisarzem niezwykle popularnym, cenionym, cytowanym, a nawet naśladowanym. Jego dzieła wielokrotnie wznawiano. W wiekach późniejszych nieco o nim zapomniano, a zmienił to Adam Mickiewicz w Prelekcjach paryskich.

1 człowiek poczciwy – przestrzegający norm moralnych, szlachetny, prawy, uczciwy

2 kapitulum – ustęp, rozdział3 naszychtuje – przygotuje, napełni w procesie wychowania4 wżdy – przecież, jednak5 leda jako – byle jak6 nie wadzi mu się – nie zaszkodzi mu7 pomierni – skromni8 trzeźwi, obyczajni – trzeźwo, rozsądnie

myślący; zachowujący dobre obyczaje9 doma często widamy – w domu często

widzimy10 nadobna – piękna, szlachetna11 zasię – zaś, natomiast

111. Dom Maria Konopnicka

3. W jakim znaczeniu narrator używa słowa dom?4. Przerysuj tabelę do zeszytu i ją uzupełnij.

Według Reja Współcześnie Według mnieDlaczego należy wybierać się do cudzych krajów?

Na co warto zwrócić uwagę, będąc w cudzych krajach?

Jak należy się zachowywać po powrocie do domu?

5. Jak uważasz, czy jakieś wskazania Reja można odnieść do drogi życiowej współczesnego młodego człowieka? Uzasadnij swoje zdanie.

6. Napisz w zeszycie kilka zdań, w których uzasadnisz stwierdzenie, że podróże kształcą.

Maria KonopnickaPieśń o domu

Kochasz ty dom, rodzinny dom,Co w letnią noc, skróś srebrnej mgły,Szumem swych lip wtórzy twym snom,A ciszą swą koi twe łzy?

Kochasz ty dom, ten stary dach,Co prawi baśń o dawnych dniach,Omszałych wrót rodzinny próg,Co wita cię z cierniowych dróg?

Kochasz ty dom, rzeźwiącą wońSkoszonych traw i płowych zbóż,Wilgotnych olch i dzikich róż,Co głogom kwiat wplatają w skroń?

Kochasz ty dom, ten ciemny bór,Co szumów swych potężny śpiewI duchów jęk, i wichrów chórPrzelewa w twą kipiącą krew?

Kochasz ty dom, rodzinny dom,Co wpośród burz, w zwątpienia dnie,Gdy w duszą ci uderzy grom,Wspomnieniem swym ocala cię?

Mikołaj Rej (1505–1569)Poeta, prozaik, dramatopisarz. Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej, której siedzibą stały się Nagłowice. Krótko studiował w Akademii Krakowskiej, jednak dużo ważniejszy dla jego edukacji okazał się dwór Andrzeja Tęczyńskiego. Pełniąc funkcję se-kretarza tego możnowładcy, przyszły pisarz zyskał ogładę towarzyską oraz nabył znajomości literatury, stylistyki i ortografii. Opuścił jednak dwór i osiadł na wsi, gdzie wiódł życie ziemianina. Był zwolennikiem reformacji (ruchu religijnego w epoce odrodzenia) i aktywnym uczestnikiem ówczesnego życia politycznego. Tworzył na pograniczu epok, czerpiąc z nich różne idee. Wpływ idei średniowiecza przejawiał się w moralizowaniu i dydakty-zmie jego utworów, pełnych pouczeń i napomnień dla czytelnika. Podobnie jak renesansowi twórcy używał języka polskiego, nie zaś łaciny dominującej w literaturze jako język ludzi wykształconych. Jego ideałem było harmonijne bytowanie człowieka wśród natury. Wychwalał cenione przez siebie cnoty: prawość, sumienie, cześć (honor), podkreślał rolę wykształcenia. Żywot człowieka poczciwego jest główną częścią Źwierciadła wydanego w Krakowie w 1568 roku. Żywot składa się z trzech części (ksiąg), w których ukazuje młodość, wiek dojrzały i starość bohatera – ziemianina, któremu autor daje wskazówki, jak szczęśliwie żyć.

1

5

10

15

20

12 1. Dom Adam Mickiewicz

O, jeśli kochasz, jeśli chceszŻyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż,Sercem ojczystych progów strzeż,Serce w ojczystych ścianach złóż!...

PYTANIA I ZADANIA

1. Jeszcze raz uważnie przeczytaj wiersz. Zwróć uwagę na to, jaką formę mają poszczególne zwrotki.

2. Zastanów się, do kogo zwrócone są kolejne pytania retoryczne. Kto jest ad-resatem utworu?

3. Postaraj się rozpoznać obrazy poetyckie i wiążące się z nimi uczucia w ko-lejnych strofach. Wykorzystaj podane słownictwo i wypełnij tabelę przery-sowaną do zeszytu.

Obrazy poetyckie:– dom rodzinny, letnia noc, srebrna mgła, szum lip, cisza;

– rzeźwiąca woń, skoszone trawy, płowe zboże, wilgotne olchy, dzikie róże, głogi;

– stary dach, omszałych wrót rodzinny próg;

– ciemny bór, potężny bór, potężny śpiew szumów, duchów jęk, wichrów chór;

– rodzinny, burze, dno zwątpienia.

Pojęcia związane z uczuciami:– siła, moc, potęga;

– spokój, spokojny sen, cisza, ukojenie;

– piękno i bogactwo przyrody, orzeźwienie;

– wspomnienie i ocalenie;

– dawność, tradycja, baśniowość, powitanie, schronienie.

Strofa Obraz poetycki Pojęcia związane z uczuciami

I

II

III

IV

V

VI

4. Co symbolizuje wielokrotnie powtórzone słowo dom? Jakie wartości wiążą się z tak rozumianym pojęciem domu? Wybierz odpowiednie słowa spośród poniższych.

ojczyzna, miłosierdzie, tradycja, rodzina, przyjaźń, natura, historia, obowiązek, współczucie

5. Odczytaj przesłanie (nakaz) zawarte w ostatniej strofie i zapisz je w zeszycie własnymi słowami.6. Uzasadnij, że wiersz Marii Konopnickiej ma charakter patriotyczny.7. Każda strofa wiersza rozpoczyna się podobnymi sformułowaniami. Jak je nazywamy? Jaką pełnią funkcję w utwo-

rze?

Maria Konopnicka (1842–1910)Urodzona w Suwał-

kach, zmarła we Lwowie. Poetka, autorka nowel, utworów dla dzieci, tłumacz-ka. Podczas

powstania styczniowego

wyjechała z mężem, któremu groziły prześladowania ze strony władz, do Wiednia. Po powstaniu majątek Konopnickich został zrujnowany; po jego utracie dawni właściciele przenieśli się do wydzierża-wionego folwarku Gusin. Na wsi poetka zapoznała się z dziełami ówczesnych myślicieli zachodnioeuropejskich. W 1876 r. Konopnicka opuściła męża i z sześciorgiem dzieci przeniosła się do Warszawy. Dużo pisała i zarabiała na utrzymanie korepetycjami. Była społeczniczką, w tym wspólnie z innymi kobietami opiekowała się więźniami i organizowała akcję protestacyjną przeciwko prześladowaniu dzieci we Wrześni w zaborze pruskim. Jako wyraz uznania dla swojej twórczości otrzymała w darze od społeczeństwa polskiego dworek w Żarnowcu pod Krosnem. Jej utwory dotyczą spraw społecznych, wiersze treścią i formą przypominają pieśni ludowe i wyko-rzystują ludowe motywy. Konopnicka pisała także wiersze patriotyczne, spośród których do najbardziej znanych należy Rota. Dużą część jej spuścizny stanowią utwory dla dzieci: Szkolne przygody Pimpusia Sadełko, Na jagody, O Janku Wędrowniczku, a także baśń O krasnoludkach i sierotce Marysi.

131. Dom Adam Mickiewicz

8. Wymień użyte epitety wraz z określanymi wyrazami. Jak scharakteryzujesz te określenia – jako wyszukane, nie-zwykłe czy też znajome, bliskie, często używane? Jakie znaczenie ma ich wykorzystanie?

9. Wyjaśnij metafory zawarte w ostatniej strofie.10. Wskaż rymy. Wypisz je do zeszytu i zbadaj, z ilu sylab się składają.

d o m – s n o m m g ł y – ł z y

Taki rodzaj rymów to rymy męskie. Sprawdź w słowniku, czym się charakteryzują. Zastanów się, jaką odgrywają rolę w wierszu.

11. Przypomnij sobie wiadomości z klasy 7 na temat znaczenia słowa pieśń. Wyjaśnij, dlaczego utwór nosi tytuł Pieśń o domu.

12. W najdogodniejszej dla siebie formie (kolaż, rysunek, piosenka, wiersz), pracując samodzielnie lub w zespole, zobrazuj swoje refleksje związane z rzeczownikiem dom. Zadanie wykonaj w zeszycie lub na osobnej kartce.

13. Zredaguj w zeszycie e-mail do obcokrajowca. Wyjaśnij w nim, co to znaczy kochać ojczyznę. Przetłumacz tekst na język obcy, którego się uczysz.

14. Naucz się wiersza na pamięć.

ZANIM PRZECZYTASZAdam Mickiewicz urodził się na Litwie, dzieciństwo spędził w okolicy Nowogródka. W tamtejszym kościele znajdował się obraz Matki Boskiej Nowogródzkiej, przed którym matka poety modliła się w intencji wyzdrowienia syna. Mały Adam długo chorował po upadku z okna, a jego wyzdrowienie uznano za wysłuchanie modlitw.

Adam MickiewiczInwokacja

Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobieWidzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.

Panno Święta, co Jasnej bronisz CzęstochowyI w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowyNowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem,(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekęOfiarowany, martwą podniosłem powiekę

I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń proguIść za wrócone życie podziękować Bogu),Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.Tymczasem przenoś moją duszę utęsknionąDo tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych […].

(fragment Pana Tadeusza)

PYTANIA I ZADANIA

1. Czytając tekst, zwróć uwagę, czy jest w nim ciągle ten sam adresat. Przerysuj do zeszytu tabelę i uzupełnij ją cytatami.

ApostrofyWersy 1–4Wersy 5–6Wersy 6–7

Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej

1

5

10

15

14 1. Dom Adam Mickiewicz

2. Przepisz do zeszytu zdanie i je uzupełnij.Osoba mówiąca w apostrofach zwraca się do ..., a następnie do ..., ..., ....

3. Zacytuj porównanie występujące w pierwszej strofie.4. Wskaż określenia odnoszące się do ojczyzny i nazwij uczucia podmiotu lirycznego z nią związane. Uzupełnij ta-

belę przerysowaną do zeszytu.

Ojczyzna Uczucia związane z ojczyzną

5. Jaką prośbę kieruje podmiot liryczny do Matki Boskiej? 6. Sprawdź w słowniku, czym charakteryzuje się inwokacja i wskaż te elementy w tekście.7. Pan Tadeusz jest nazywany epopeją narodową. Do jakiego rodzaju literackiego zakwalifikujesz poznany tekst?

Uzasadnij swoją wypowiedź, wykorzystując zebrane wcześniej wiadomości.8. Zastanów się, w jakim znaczeniu Mickiewicz stosuje słowo ojczyzna. Czy ma ono znaczenie geograficzne, czyli

czy jest to konkretne miejsce na mapie? Czy nadaje mu sens przenośny – znaczenie symboliczne?

Adam Mickiewicz (1798–1855)Jeden z największych i najbardziej cenionych polskich poetów, publicysta i działacz polityczny, uznany za wieszcza i duchowego

przywódcę narodu.Urodził się w Zaosiu pod Nowogródkiem lub w Nowogródku (obecnie teren Białorusi) w rodzinie drobnoszlacheckiej. W la-

tach 1815–1819 studiował literaturę na Uniwersytecie Wileńskim. W 1817 r. współtworzył nielegalną polską organizację studencką pod nazwą Towarzystwo Filomatów. W tym czasie podejmował pierwsze próby poetyckie. Po studiach cztery lata pracował jako nauczyciel gimnazjum w Kownie. W 1823 r. za uczestnictwo w patriotycznych kółkach z czasów studiów został uwięziony przez władze carskie, a następnie zesłany w głąb Rosji. Tam zetknął się z wybitnymi rosyjskimi poetami i myślicielami. W 1829 r. udało mu się opuścić Rosję. Do 1831 r. podróżował po Europie. Po upadku powstania listopadowego

zdecydował się na los emigranta. Od tamtej pory niemal całe życie mieszkał we Francji. W latach 1840–1844 pracował jako wykładowca literatur słowiańskich w Collge de France [czytaj: koleż de frans] w Paryżu.

Zmarł w Stambule podczas organizowania polskich oddziałów mających wziąć udział w wojnie krymskiej przeciw Rosji.Mickiewicz w swojej twórczości wykorzystał świat wierzeń ludowych, wiele jego utworów ma charakter patriotyczny. Poeta opisał piękno utraconej ojczyzny, swoje cierpienia z powodu jej niewoli i marzenia o odzyskaniu przez nią niepodległości. W Paryżu powstało jego największe dzieło – Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie (1834), uznane za polską epopeję narodową. Do kanonu literatury narodowej weszły takie utwory jak: wiersz Oda do młodości (1820), cykl poetycki Ballady i romanse (1822), Sonety krymskie (1826), poemat Grażyna (1823), powieść poetycka Konrad Wal-lenrod (1828), dramat Dziady (cz. II i IV – 1823; cz. III – 1832; cz. I ukazała się drukiem dopiero po śmierci poety) oraz Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Twórczość Mickiewicza zapoczątkowała w naszej literaturze epokę nazywaną romantyzmem.

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE – POWTÓRZENIEW klasie VIII będziemy m.in. analizować wypowiedzenia o bardziej skomplikowanej budowie, złożonych z więcej niż dwóch wypowiedzeń składowych. Najpierw jednak przypomnimy sobie poznane wcześniej wiadomości o wypowiedzeniach złożo-nych składających się z dwóch zdań składowych, np.:

Pójdę na spacer albo zostanę w domu.Nie poszliśmy na spacer, ponieważ padał deszcz.

Ze względu na to, w jakim stosunku względem siebie pozostają wypowiedzenia składowe, rozróżniamy wypowiedzenia złożone podrzędnie i wypowiedzenia złożone współrzędnie.

ZDANIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE

Treści zdań składowych w zdaniach złożonych współrzędnie uzupełniają się wzajemnie, jednak żadne nie określa drugiego (każdy z członów budujących zdanie złożone współrzędnie może istnieć samodzielnie), np.:

Jestem zmęczony i dzisiaj już nic nie wymyślę. – Jestem zmęczony. Dzisiaj już nic nie wymyślę.Dawno nie widzieliśmy dziadków, więc w niedzielę ich odwidzimy. – Dawno nie widzieliśmy dziadków. W niedzielę ich odwiedzimy.

MÓJ JĘZYK – MÓJ ŚWIAT

151. Dom Adam Mickiewicz

Rozróżniamy cztery typy zdań złożonych współrzędnie. A. Zdanie złożone współrzędnie łączne Zdania składowe mówią o czynnościach, które mogą odbywać się niezależnie od siebie w tym samym miejscu lub/i w tym samym czasie. Mogą łączyć się za pomocą spójników: i, a, oraz, ani lub też bezspójnikowo, np.:

Siedzę w fotelu i oglądam film.Piotr pisze, a Wojtek maluje.Jest pogodnie, wieje lekki wiatr.

W zdaniu bezspójnikowym zdania składowe oddzielamy przecinkiem.Wykres zdania złożonego współrzędnie łącznego wygląda tak:

..........21

B. Zdanie złożone współrzędnie rozłączne Zdania składowe informują o czynnościach wzajemnie się wykluczających – niemożliwych do wykonania równocześnie. Łączą się za pomocą spójników: albo, lub, bądź, czy, np.:

Zagramy w karty albo rozwiążemy krzyżówkę.Przygotuję kanapki lub zrobię sałatkę.

W zdaniach rozłącznych zdań składowych nie oddzielamy przecinkiem.Wykres zdania złożonego współrzędnie rozłącznego wygląda tak:

..........21

C. Zdanie złożone współrzędnie przeciwstawneW tego typu zdaniach treści wypowiedzeń składowych wskazują jakieś przeciwieństwo. Łączą się bezspójnikowo lub za pomocą spójników: lecz, ale, a, natomiast, jednak, np.:

Dużo obiecał, mało zrobił.Świeci słońce, lecz jest bardzo zimno.Lubię wycieczki rowerowe, jednak tym razem pojadę samochodem.

W zdaniach przeciwstawnych zawsze oddzielamy przecinkiem zdania składowe.Wykres zdania złożonego współrzędnie przeciwstawnego wygląda tak:

..........21

D. Zdanie złożone współrzędnie wynikoweTreść zdania drugiego wynika z treści zdania pierwszego. Wypowiedzenia tego typu mogą łączyć się bezspójnikowo lub za pomocą spójników: więc, toteż, zatem, dlatego, np.:

Robi się późno, wracajmy do domu.Pomyliłam się, dlatego muszę ich przeprosić.

Wykres zdania złożonego współrzędnie wynikowego wygląda tak:

..........21

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE PODRZĘDNIE

W przypadku wypowiedzeń złożonych podrzędnie istnieje zależność między wypowiedzeniami składowymi – jedno z wy-powiedzeń (wypowiedzenie podrzędne) jest określeniem drugiego (wypowiedzenia nadrzędnego). Możemy powiedzieć, że wypowiedzenie podrzędne pełni w stosunku do nadrzędnego funkcję określonej części zdania (przydawki, okolicznika, dopełnienia, podmiotu, orzecznika), np.:a) Podaj mi książkę leżącą na stole. (którą? – przydawka)

Podaj mi książkę, która leży na stole. (zdanie podrzędne przydawkowe)

16 1. Dom Cyprian Norwid

b) Kłamca jest także skłonny do kradzieży. (kto? – podmiot) Kto kłamie, jest także skłonny do kradzieży. (zdanie podrzędne podmiotowe)

c) Pogoda w czasie wakacji była wymarzona. (była jaka? – orzecznik w orzeczeniu imiennym) Pogoda w czasie wakacji była taka, jaką sobie wymarzyliśmy. (zdanie podrzędne orzecznikowe)

d) Nie spodziewaliśmy się dzisiejszego przyjazdu cioci. (czego? – dopełnienie) Nie spodziewaliśmy się, że dzisiaj przyjedzie ciocia. (zdanie podrzędne dopełnieniowe)

e) Po przyjeździe wszystko ci wyjaśnimy. (kiedy? – okolicznik czasu) Kiedy przyjedziesz, wszystko ci wyjaśnimy. (zdanie podrzędne okolicznikowe czasu)

W wypowiedzeniach podrzędnie złożonych wypowiedzenia składowe zawsze są oddzielone przecinkiem.

Na wykresie budowę zdania złożonego podrzędnie przedstawiamy w taki sposób:

zdanie podrzędne przydawkowe

którą?

1a) b)

2

zdanie podrzędne podmiotowe

kto?

2

1

Niekiedy zdanie podrzędnie złożone jest zbudowane tak, że zdanie podrzędne znajduje się w środku zdania nadrzędnego, np.:Książka, którą mi pożyczyłaś, bardzo mnie zainteresowała. (jaka?)

Wykres tego typu zdań wygląda tak:

zdanie podrzędne przydawkowe

jaka?

1a

2

1b

Jeżeli zdanie podrzędne jest wyrażone imiesłowowym równoważnikiem zdania (pełni on taką funkcję jak zdanie podrzędne okolicznikowe), to całe wypowiedzenie nazywamy wypowiedzeniem złożonym z imiesłowowym równoważnikiem zdania. Imiesłowowy równoważnik zdania oddzielamy od zdania nadrzędnego przecinkiem, np.:

Spacerując po parku, słuchał śpiewu ptaków. (kiedy? – okolicznik czasu)Harcerze, wszedłszy do lasu, zachowywali się bardzo cicho. (kiedy? – okolicznik czasu)

Na wykresie imiesłowowy równoważnik zdania oznaczamy linią falistą.

ĆWICZENIA

1. W podanych parach zdań wskaż zdania złożone podrzędnie i współrzędnie.a) Ponieważ jest zimno i deszczowo, zostaniemy dziś w domu.

Jest zimno i deszczowo, zatem zostaniemy dziś w domu. b) Nie mam czasu, uczę się do egzaminu.

Nie mam czasu, gdyż uczę się do egzaminu. c) Spacerowałam po ulicach i podziwiałam świąteczne wystawy sklepów.

Kiedy spacerowałam po ulicach, podziwiałam świąteczne wystawy sklepów.2. Przepisz zdanie do zeszytu i uzupełnij je w taki sposób, by powstały wszystkie typy zdań złożonych współrzęd-

nie. Narysuj wykresy powstałych zdań.Ala została w domu ...

171. Dom Cyprian Norwid

3. Przeczytaj podane wypowiedzenia i określ ich rodzaj. Następnie przepisz je do zeszytu, zastępując użyte spój-niki innymi. Sprawdź, czy zmiana spójnika wpłynęła na zmianę typu wypowiedzenia.

Nadszedł grudzień i wszyscy zaczynamy myśleć o Gwiazdce. Lubię ten przedświąteczny czas, jednak zawsze się denerwuję, czy zdążę wybrać dla wszystkich ciekawe prezenty. Zazwyczaj kupuję różne śmieszne rzeczy lub wykonuję coś własnoręcznie. W tym roku mam mało czasu, dlatego skorzystam ze sklepu internetowego. Dziś wieczorem przejrzę ciekawsze oferty w Internecie , a potem zdecyduję.

4. Przepisz podane zdanie do zeszytu, a następnie przekształć je w:a) zdanie złożone z podrzędnym dopełnieniowym,b) zdanie złożone z podrzędnym okolicznikowym czasu,c) wypowiedzenie podrzędnie złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania.

Po przybyciu na miejsce zbiórki dowiedzieli się o zmianie programu wycieczki.

5. Przygotuj się do klasowej dyskusji na temat: Znajomość języków obcych otwiera okno na świat. Podaj argu-menty (5–6) w formie wypowiedzeń złożonych podrzędnie i współrzędnie. Zapisz je w zeszycie, nazwij rodzaj wypowiedzeń oraz przedstaw ich budowę na wykresach.

6. Wiele sentencji pochodzących z dzieł literackich lub tzw. złotych myśli znanych osób również zostało sformu-łowanych w postaci wypowiedzeń złożonych. Określ rodzaj podanych niżej wypowiedzeń.

My jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią. (Stanisław Wyspiański Wesele)

Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny. (Juliusz Słowacki Testament mój)

Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy. (Juliusz Słowacki Lilla Weneda)

Kto nie doznał goryczy ni razu/ten nie zazna słodyczy w niebie. (Adam Mickiewicz Dziady cz. II)

Miło szaleć, kiedy czas po temu. (Jan Kochanowski Pieśni)

Jeśli nie chcesz mojej zguby/krokodyla daj mi luby. (Aleksander Fredro Zemsta)

Ktoś nie śpi, aby spać mógł ktoś. (William Szekspir Hamlet , tłum. J. Paszkowski)

Wybierz sentencję, która najbardziej ci się podoba, i uczyń ją tematem dłuższej wypowiedzi pisemnej w dowol-nej formie.

Cyprian NorwidMoja piosnka (II)

Do kraju tego, gdzie kruszynę chlebaPodnoszą z ziemi przez uszanowanieDla d a r ó w Nieba...

Tęskno mi, Panie...

*Do kraju tego, gdzie winą jest dużąPopsować gniazdo na gruszy bocianie,Bo wszystkim służą...

Tęskno mi, Panie...

*Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłonySą – jak odwieczne Chrystusa wyznanie:„B ą d ź p o c h w a l o n y!”

Tęskno mi, Panie...

*

1

5

10

WARTO WIEDZIEĆCyprian Norwid zaciągnął się do Legionu Polskiego tworzonego przez Adama Mickiewicza wiosną 1848 r., jednak wytrwał w nim krótko. Nie podobał mu się Skład zasad – pro-gram polityczny opracowany przez Mickiewicza, zwłaszcza zapis doty-czący równouprawnienia kobiet.

18 1. Dom Edward Stachura

Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,Równie niewinnej...

Tęskno mi, Panie...

*Do bez‑tęsknoty i do bez‑myślenia,Do tych, co mają t a k za t a k – n i e za n i e – Bez światło‑cienia...

Tęskno mi, Panie...

*Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi1?I tak być musi, choć się tak nie staniePrzyjaźni mojej!...

Tęskno mi, Panie...

1 któż o mnie stoi – któż o mnie dba, komu na mnie zależy

PYTANIA I ZADANIA

1. Do jakiego okresu w biografii pisarza odnosi się wiersz? Czy wiesz, jak to sprawdzić?

2. Zastanów się, kim może być podmiot liryczny. W jakiej sytuacji się znajduje? Jakie uczucia nim kierują? Zacytuj odpowiednie fragmenty utworu.

3. Jak podmiot liryczny wspomina kraj, za którym tęskni? Wskaż w kolejnych zwrotkach to, co kojarzy mu się z ojczyzną. Możesz wykorzystać podane słownictwo.

chleb, bocian, pozdrowienia (ukłony), prawda, przyjaźń

uszanowanie dla darów Nieba, symbol szczęścia, wyznanie w imię Chrystusa, tak za tak, nie za nie, poczucie samotności

4. Jakimi przymiotnikami określisz tak przedstawioną ojczyznę? Wypisz te przymiotniki do zeszytu.

5. Przepisz do zeszytu zdania i je uzupełnij. Podmiot liryczny znajduje się .... Mówi o swoich uczuciach, jest to ... za ojczyzną. Kojarzy mu się ona z wartościami takimi jak: ..., ..., ....

6. Zwróć uwagę na słowa utworzone przez poetę (neologizmy). Jak je wyja-śnisz? Jakie stany duchowe i wartości oznaczają?

bez‑tęsknota

bez‑myślenie

światło‑cień

7. Utwór nosi tytuł Moja piosnka. Wsłuchaj się w tekst głośno czytany. Jaki ma nastrój? Do czego upodabniają go powtarzający się wers, anafory, podobna budowa kolejnych strof? Policz wersy w strofach i wyciągnij wnioski.

15

20

Cyprian Norwid (1821–1883)

Poeta, dramatopi-sarz, prozaik, ry-

townik (grafik), rzeźbiarz, ma-larz. Wcześnie został sierotą i był wycho-

wywany przez prababkę ze strony

matki, wywodzącą się z królewskiej rodziny Sobieskich. Uczęszczał do gimnazjum w Warsza-wie i do szkoły malarskiej. W wieku 21 lat wyjechał z Polski i do kraju już nie wrócił. Podróżował po Europie – odwiedził Florencję, Rzym, Berlin, Paryż; poznał największych twórców emigracyjnych – Juliusza Słowackie-go, Fryderyka Chopina, Adama Mic-kiewicza. W poszukiwaniu środków do życia wyjechał do Nowego Jorku, ale i tam nie udało mu się ich zdobyć. Przeżył kilka zawodów miłosnych. Żył w samotności. Będąc już w złym sta-nie zdrowia, zamieszkał w przytułku o nazwie Dom Świętego Kazimierza pod Paryżem. Jego twórczość nie była ceniona przez współczesnych. Zmarł w biedzie i zapomnieniu. Utwory Norwida zostały odkryte i docenione dopiero w wieku XX.

191. Dom Edward Stachura

Cyprian NorwidPielgrzym

Nad stanami jest i s t a n ó w – s t a n1,Jako wieża nad płaskie domyStercząca, w chmury...

Wy myślicie, że i ja nie Pan,Dlatego że dom mój ruchomyZ wielbłądziej skóry...2

Przecież ja – aż w nieba łonie trwam,Gdy ono duszę mą porywa,Jak piramidę!

Przecież i ja – z i e m i t y l e m a m,I l e j e j s t o p a m a p o k r y w a, D o p o k ą d i d ę!...

PYTANIA I ZADANIA

1. Słownik języka polskiego podaje następujące znaczenie słowa pielgrzym: człowiek odbywający wędrówkę do miejsca kultu; pąt‑nik. Wyraz ten ma także związek ze słowem podróż. W wierszu podmiot liryczny ujawnia się w 1. osobie. Co możesz o nim powiedzieć na podstawie jego słów? Weź pod uwagę:a) jego stan majątkowy (stan posiadania),b) jego stan ducha.

2. Jak możesz nazwać osobę mówiącą w wierszu? Wybierz najwła-ściwsze określenie i uzasadnij swój wybór.wędrowiec, turysta, włóczęga, pielgrzym

3. Dokąd zmierza bohater utworu? Jaki jest cel i sens jego wędrów-ki?

4. Wiersz Pielgrzym znalazł się w rozdziale 1. Dom. Co jest domem bohatera utworu? Jaki jest to dom? Uzasadnij swoje zdanie, od-wołując się do tekstu.

5. Przyjrzyj się budowie utworu – zwróć uwagę na długość wer-sów, rymy, sposób zapisu, interpunkcję. Jak te elementy wpływa-ją na jego nastrój i rytm? Jaki mają związek z treścią wiersza?

Edward StachuraPieśń na wyjście

Idź, człowieku, idź, rozpowiedzIdźcie wszystkie stanyKolorowi, biali, czarniIdźcie zwłaszcza wy, LudkowiePrzez na oścież bramy

Dla wszystkich starczy miejscaPod wielkim dachem nieba

1

5

10

1 stanów stan – postawa człowieka wy-wyższającego się ponad wszystkie stany społeczne

2 wersy te są tłumaczone przez badaczy li-teratury jako odniesienie do namiotu lub sandałów pielgrzyma

Caspar David Friedrich [czytaj: kaspar dawid fridriś], Podróżujący po morzu chmur (ok. 1818)

1

5

Edward Stachura (1937–1979)Urodzony we Francji poeta i prozaik, przyjechał do Polski z rodziną w 1948 r. Studiował język i literaturę francuską na uniwersytetach w Warszawie i Lublinie. Głównym motywem jego twórczości i życia była ucieczka od cywilizacji, która, jego zdaniem, oddalała człowieka od natury i wartości moralnych. Dużo podróżował po Polsce i świecie. Był bardzo popularny wśród młodego pokolenia, jego utwory zdobywały też nagrody poetyckie. Nie umiał poradzić sobie z rosnącą sławą i oczekiwaniami wobec własnej twórczości, co przyczyniło się do popełnienia przez niego samobójstwa.

20 1. Dom Edward Stachura

Rozejdźcie się po drogachPo łąkach, po rozłogach1

Po polach, błoniach2 i wygonach3

W blasku słońca, cieniu chmur

Rozejdźcie się po niżuRozejdźcie się po wyżuRozejdźcie się po płaskowyżuW blasku słońca, w cieniu chmur

Dla wszystkich starczy miejscaPod wielkim dachem niebaNa ziemi, której ja i tyNie zamienimy w bagno krwi

PYTANIA I ZADANIA

1. Kto jest nadawcą, a kto adresatem wypowiedzi lirycznej? Jak te relacje się zmieniają? Dlaczego?2. Jak sądzisz, dlaczego ten wiersz został umieszczony w rozdziale pod tytułem Dom? 3. Wskaż wersy, które wyrażają ideę utworu. Czy dotyczy to tylko ludzi? Zastanów się, jakie inne teksty (także słowa

piosenek) poruszają ten sam temat. Sporządź w klasie razem z koleżankami i kolegami antologię takich utworów. 4. Jaką ideę dostrzegasz w wierszu Edwarda Stachury? Spróbuj przedstawić ją w sposób graficzny (np. na plakacie).

Zadanie wykonaj na osobnej kartce.

WYPOWIEDZENIA WIELOKROTNIE ZŁOŻONEDotychczas analizowaliśmy budowę wypowiedzeń złożonych, które miały dwa orzeczenia (składały się z dwóch wypowie-dzeń). Często jednak posługujemy się wypowiedzeniami o bardziej skomplikowanej budowie, złożonymi z większej liczby zdań składowych, np.:

Kiedy nadeszły jesienne chłody, staruszek przestał pracować w ogrodzie, jednak ciągle wychodził z psami na spacer i czę-sto odwiedzał wiejską bibliotekę, aby wypożyczyć książki i czasopisma na długie, samotne wieczory.

Takie wypowiedzenia nazywamy wypowiedzeniami wielokrotnie złożonymi. Mają one trzy orzeczenia lub więcej, a poszczególne wypowiedzenia składowe pozostają względem siebie w stosunku współrzęd-ności lub podrzędności.

Analizując budowę takiego wypowiedzenia i przedstawiając ją na wykresie, należy postępować według poniższych zasad, które prześledzimy na przykładzie:

Kiedy dotarliśmy do celu, czuliśmy zmęczenie, ale rozpierała nas radość, która sprawiła, że zapomnieliśmy o spuchniętych nogach i zdrętwiałych plecach.

1. Przepisz zdanie do zeszytu, następnie policz, ile orzeczeń jest w poniższym zdaniu (podkreśl je).Kiedy dotarliśmy do celu, czuliśmy zmęczenie, ale rozpierała nas radość, która sprawiła, że zapomnieliśmy o spuch-niętych nogach i zdrętwiałych plecach.

2. Przepisz zdanie do zeszytu. Następnie wyznacz pionową kreską granice zdań składowych i je ponumeruj. 1 2 3

Kiedy dotarliśmy do celu,/ czuliśmy zmęczenie,/ ale rozpierała nas radość,/ 4 5

która sprawiła, /że zapomnieliśmy o spuchniętych nogach i zdrętwiałych plecach.

MÓJ JĘZYK – MÓJ ŚWIAT

10

15

WARTO WIEDZIEĆEdward Stachura przejawiał zamiłowanie do wędrownego trybu życia. Podróżował po kraju pociągami, autobusami, autostopem, czasami pieszo. Nocował u znajomych lub w przy-padkowych miejscach, a nawet pod gołym niebem. Długo przebywał w Meksyku, był w Norwegii, we Francji, Szwajcarii, Hiszpanii, odwiedził Bliski Wschód i USA. Najlepiej jed-nak czuł się w Polsce, zwłaszcza na Kujawach.

1 rozłogi – rozległy obszar, otwarta przestrzeń2 błonie – łąka, teren równinny pokryty trawą3 wygon – pastwisko, na którym wypasane jest bydło

z całej wsi; także: droga, którą bydło jest pędzone na pastwisko

211. Dom Edward Stachura

3. Przepisz zdania do zeszytu oraz określ, w jakim stosunku są względem siebie kolejne zdania (pierwsze z drugim, drugie z trzecim itd.).

1 2Kiedy dotarliśmy do celu, /czuliśmy zmęczenie/ […]

– zdanie (pierwsze z drugim) podrzędnie złożone z podrzędnym okolicznikowym celu(nadrzędne jest zdanie drugie) 2 3

[…] czuliśmy zmęczenie, /ale rozpierała nas radość/ […]– zdanie(drugie z trzecim) współrzędnie złożone przeciwstawne 3 4

[…] rozpierała nas radość, /która sprawiła […]– zdanie (trzecie z czwartym) złożone podrzędnie z podrzędnym przydawkowym 4 5

[…] która sprawiła, /że zapomnieliśmy o spuchniętych nogach i zdrętwiałych plecach.– zdanie (czwarte z piątym) złożone podrzędnie z podrzędnym dopełnieniowym

4. Przedstaw na jednym wykresie budowę kolejnych par zdań. Ć wiczenie wykonaj w zeszycie.

..........

zd. podrz.okol. czasu

zd. podrz.przyd.

zd. podrz.dop.

2 3

1 4

5

A teraz spróbuj samodzielnie.Niektóre wypowiedzenia wielokrotnie złożone mają bardziej skomplikowaną budowę, także te, które układasz, pisząc wy-pracowania. Gdy nauczysz się analizować tak rozbudowane zdania, łatwiej ci będzie poprawnie konstruować tego typu wypowiedzenia.Przyjrzyjmy się budowie następującego zdania: 1 2

Nie zastanawiali się,/ czy ich decyzja spodoba się pozostałym,/ 3 4a

ale szukali najprostszego rozwiązania problemu,/ który,/ 5 4b

choć wydawał się błahy,/ od dłuższego czasu utrudniał życie wszystkim/ 6

i uniemożliwiał wykonywanie pracy.Analizując to wypowiedzenie, możemy zauważyć, że zdania 1. i 3.są zdaniami współrzędnymi przeciwstawnymi, natomiast zdanie 2. jest w stosunku do zdania 1. zdaniem podrzędnym dopełnieniowym.

..........nadczym?

1 3

2

22 1. Dom Tadeusz Śliwiak

Zdanie 4. jest rozdzielone na dwie części (4a i 4b) zdaniem wtrąconym – 5., które w stosunku do tego zdania jest podrzędne okolicznikowe przyzwolenia. Zdanie 4. natomiast jest podrzędne przydawkowe w stosunku do zdania 3.

mimo czego?

jakiego?

3

4a 4b

5

Zda­nie­6.­tworzy­zdanie­współrzędne­łączne­ze­zdaniem­4.

4a 4b 6

5

..........

Ca­ły­wy­kres­ana­li­zo­wa­ne­go­zda­nia­wy­glą­da­tak:

4b 6

..........

..........zd. podrz.dop.

zd. podrz.przyd.

zd. podrz.przyd.

zd. podrz.okol. przyzw.

1 3

2 4a

5

ĆWICZENIA

1. Wykorzystując podany wyżej schemat analizy zdania wielokrotnie złożonego, przedstaw na wykresie budowę podanych zdań. Nazwij zdania składowe. Ćwiczenie wykonaj w zeszycie.a) Sprawcą fal morskich jest wiatr, który napiera na niewielkie zmarszczki pojawiające się na wodzie i powo-

duje, że robią się coraz większe.b) Albert Einstein nie lubił chodzić do szkoły, a jego nauczyciele uważali, że nie jest zbyt zdolny.c) Naukowcy są zdania, że możemy spowolnić postępowanie efektu cieplarnianego, jeżeli ograniczymy wy-

twarzanie gazów cieplarnianych, będziemy budować bardziej wydajne systemy ogrzewania i silniki oraz zdołamy ograniczyć zużycie paliw.

2. Podzielcie się na kilkuosobowe grupy. Niech każda osoba w grupie dopisze na kartce kolejne zdanie bądź równoważnik zdania do podanych. Zanalizujcie powstałe w ten sposób wypowiedzenia wielokrotnie złożone i przedstawcie ich budowę na wykresach. Porównajcie rezultaty waszej pracy z pracą innych grup. W razie wątpliwości zwróćcie się do nauczyciela.a) Gdy zmieniła się pogoda ... b) Czy znasz tę dziewczynę ... c) Długo wędrowaliśmy po górach ...

3. Streść w dwóch zdaniach wielokrotnie złożonych fragmenty Żywota człowieka poczciwego Mikołaja Reja.4. Napisz w zeszycie dwie wersje tekstu (6–8 zdań) na temat powrotu do domu po dłuższej nieobecności.

W pierwszej użyj zdań pojedynczych i złożonych, w drugiej – tylko wypowiedzeń wielokrotnie złożonych. Po-równaj obie wersje i zapisz swoje wnioski. Przedyskutujcie w klasie swoje spostrzeżenia.

5. Zgromadźcie przykłady tekstów literackich, publicystycznych, popularnonaukowych. Pracując w grupach, za-nalizujcie poszczególne typy tekstów pod kątem użytych w nich rodzajów zdań. Zwróćcie uwagę, w jakich tekstach najczęściej używane są wypowiedzenia wielokrotnie złożone, jak wpływają na odbiór tych tekstów. Porównajcie swoje spostrzeżenia z wnioskami innych grup. Dokonajcie analizy składniowej czterech wybra-nych wypowiedzeń wielokrotnie złożonych.

231. Dom Tadeusz Śliwiak

Tadeusz Śliwiak Dom

Odszukałem dom tenpięć szerokich schodówsczerniałe sztachetystrzegą ciszy ogroduokno puste – to dziwneo tej porze dnia…gdzie jest twarz mojej matkikto ją tutaj zna

Wszystko takie jak byłowszystko inne przecieżtego samego domu nie ma dwa razy na świecieszklane drzwilecz nie szyby w nicha płytki loduobco patrząw ich świetlenie ma już barw miodu

dziki bez– czy w gałązkach jego wciąż ta goryczimię pierwszej dziewczynymiało smak kory

Przyszedłem dom zobaczyćnie powiem nikomu że byłem nie zastałemnie ma domu w domu

PYTANIA I ZADANIA

1. Rozpoznaj podmiot liryczny.2. Określ sytuację liryczną przedstawioną w wierszu.3. Wyjaśnij sens pytań retorycznych, które występują w utworze.4. Wskaż przenośnie i powiedz, jak je rozumiesz.5. W wierszu powtarza się sformułowanie nie ma. Do czego się odnosi?6. Jakie uczucie dominuje wierszu?7. Zwróć uwagę na budowę wiersza. Co dostrzegasz?8. Spróbuj wykonać ilustrację do wiersza Dom.

INTERPUNKCJA W WYPOWIEDZENIACH WIELOKROTNIE ZŁOŻONYCH

INTERPUNKCJA W ZDANIACH WIELOKROTNIE ZŁOŻONYCH

W wypowiedzeniach wielokrotnie złożonych stosujemy takie same zasady interpunkcji jak w zdaniach dwukrotnie złożonych (oddzielamy przecinkiem zdanie nadrzędne od podrzędnego, stawiamy przecinek w zdaniach współrzędnie złożonych prze-ciwstawnych i wynikowych), np.:

MÓJ JĘZYK – MÓJ ŚWIAT

1

5

10

15

20

25

Tadeusz Śliwiak (1928–1994) Urodzony we Lwo-wie, zmarł w Kra-kowie – poeta, autor literatury dziecięcej, aktor, dzienni-karz, tłumacz. Studiował medy-cynę, podjął studia na AWF-ie, ukończył Państwową Wyższą Szkołę Aktorską w Krakowie. Pracował jako aktor, także jako kierownik literacki w teatrze, autor programów telewizyjnych dla dzieci. Był redaktorem działu poezji w czaso-piśmie literackim. Zasłynął jako poeta, autor książek dla dzieci, tłumacz poezji rosyjskiej, autor piosenek.

24 1. Dom Stanisław Barańczak

Lubię słodycze, ale nie zjem jeszcze jednego kawałka tortu, bo ostatnio przytyłem i ubrania robią się za ciasne.Garnitur, który wisi na wystawie, będzie odpowiedni na tę uroczystość, a w dodatku wcale nie jest drogi.

ĆWICZENIA

1. Przepisz tekst do zeszytu. Wstaw brakujące przecinki i uzasadnij ich użycie.Samo sedno działalności Sokratesa1 kryło się w tym że pozornie nie starał się wcale pouczać ludzi a sprawiał wra‑żenie że to on pragnie się od nich czegoś nauczyć.Sokrates rozpoczynał rozmowę od zadawania pytań i w ten sposób udawał że nic nie wie a w trakcie pogawędki skłaniał rozmówcę by ten dostrzegł słabości w swoim sposobie myślenia. Właśnie odgrywając rolę nieświadomego Sokrates zmuszał napotkanych ludzi by używali rozumu. Potrafił udawać że wie mniej i jest głupszy niż rozmówca.Powiadał też że ten kto wie co jest dobre będzie także czynił dobro gdyż był przekonany że właściwa wiedza prowa‑dzi do właściwego działania i tylko ten kto postępuje dobrze jest „prawdziwym człowiekiem”.

(na podstawie Świata Zofii Josteina Gaardera, czytaj: jostajna gordera)1 Sokrates (469–399 p.n.e.) – grecki filozof; jego rozważania dotyczyły kwestii etyki (etyka to ogół zasad i norm postępowania; nauka o moralności)

W rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych używamy też średników i nawiasów.

Średnik, podobnie jak kropka i przecinek, jest znakiem oddzielenia. Jego moc oddzielająca jest słabsza niż kropki, lecz nieco mocniejsza niż przecinka. Oddziela człony równorzędne pod względem logiczno--składniowym (podobnie jak kropka).

Przykłady:Dotarłam do domu w środku nocy, ale matka wyszła wieczorem na jarmark; prowadziła sklep.

(Isaac Bashevis Singer, czytaj: isak baszewis, Cejtł i Rejcł)Prawda nas rozwija; błąd do niczego nie prowadzi, wyprowadza nas tylko na manowce.

(Johann Wolfgang Goethe, czytaj: johan wolfgang gete)

Nawias służy do ujmowania dodatkowych, drugoplanowych szczegółów i wyjaśnień nawiązujących tre-ściowo do przedstawionych w zdaniu informacji. Ujęte w nawias wtrącenie rozpoczynamy zazwyczaj małą literą. Jeśli w ich sąsiedztwie należy postawić kropkę, przecinek lub średnik, umieszczamy ten znak po nawiasie zamykającym. Jeśli natomiast ujęte w nawias dopowiedzenie kończy się znakiem zapytania, wykrzyknikiem lub wielokropkiem, to umieszczamy je przed nawiasem zamykającym.

Przykłady:[…] jest to, po pierwsze, efekt wyboru części z całości (jak każda antologia), a po drugie […]

(posłowie Antologii literatury nastolatków)Inne koleżanki dowiedzą się (a dowiedzą się na pewno!) nie od niej.

(Hanna Ożogowska, Za minutę pierwsza miłość)

ĆWICZENIA

1. Przepisz tekst do zeszytu, uzupełniając go przecinkami i nawiasami.Moja ciocia o której często wspominam jest zafascynowana dawnymi wiekami a szczególnie starożytnym Egiptem. Potrafi z pamięci wymienić wszystkie znane postacie starożytnego świata bogów władców bohate‑rów. Bardzo lubi czytać opowieści o faraonach jej ulubionym władcą jest Tutenchamon. W ubiegłym tygodniu wróciła znad Nilu gdzie zwiedzała najbardziej znane miejsca Gizę Luksor Karnak.

2. Pracując w parach lub grupach zapiszcie na dużych arkuszach papieru (lub na tablicy) dwa wypowiedzenia wielokrotnie złożone (składające się z 4–5 wypowiedzeń składowych). Pamiętajcie o właściwej interpunkcji. Zaprezentujcie zdania w klasie, uzasadniając użycie znaków interpunkcyjnych w określonych miejscach.