josip broz tito - sabrana djela

JO SIP B R O Z T IT O - S A B R A N A D JE L A

ODBOR ZA IZDAVANJE SABRANIH DJELA JOSIPA BROZA TITA

Ljupčo Arsov, predsjednik, dr [Vladimir Bakarićj Anka Berus, [Rodoljub Ćolakovld Radivoj Davidović, Stane Dolanc, Veselin Đuranović, Aslan Fazlija, Slavko Janevski, Lazar Koliševski,Nandor Major, Petar MatićJM iha Marinko,) Miroslav Pečujlić, dr Ivan Perić, dr Pavle Savić, Petar Stambolić, Lidija Šentjurc, Franc Šetinc, dr Mi jat Šuković, dr Marko Šun jić, dr Arif Tanović, Fabijan Trgo, Mihajlo Zvicer, Drago Vuksa, sekretar Odbora.

REDAKCIJA ZA IZDAVANJE SABRANIH DJELA JOSIPA BROZA TITA

David Atlagić, Ismail Bajra, dr Dušan Bilandžić, dr Drago Borovčanin, dr Milovan Bosić, Slobodan Bosiljčić, Idr VelirniT Brezovski^ldr Pero Damjanović, dr Tone Ferenc, dr Branislav Gligorijević, zamjenik glavnog i odgovornog urednika, dr Danilo Kecić, dr Milan Matić, Veljko Miladinović, Pero Morača, dr Ivan Perić, dr Branko Petranović, dr Nikola Popović, zamjenik glavnog i odgovornog urednika, dr Miljan Radović, dr Stanislav Stojanović, Fabijan Trgo

G L A V N I I O D G O V O R N I U R E D N IK dr Pero Damjanović

S E K R E T A R R E D A K C IJE dr Enes Milak

N A U Č N A p r i p r e m aIN S T IT U T Z A SA V R E M E N U IS T O R IJUB E O G R A D

TOM l‘>

Istraživanja, napomene, kronologija i priprema za štampuDIMITRIJE BRAJUŠKOVIĆ

JOSIP BROZ TITO SABRANA DJELA

TOM DEVETNAESTI

1. FEBRUAR — 15. APRIL 1944.

IZ D A V A Č K I C E N T A R »K O M U N IST «, B E O G R A D B E O G R A D S K I IZ D A V A Č K O -G R A F IČ K I Z A V O D , B E O G R A D IZ D A V A Č K O K N JIŽ A R S K O P O D U Z E Ć E » N A P R IJE D « , Z A G R E B

B E O G R A D 1984.

PREDGOVOR

Titovi radovi koji se objavljuju u ovom tomu nastali su u toku njegovog boravka u Drvaru od 1. februara do 15. aprila 1944. Neprijateljske zimske operacije 1943/1944, koje je Tito nazvao šestom neprijateljskom ofanzivom, skoro su u potpunosti splasnule. Neprijatelj nije postigao očekivani uspjeh. Naprotiv, u ovom periodu, •iako je njemački okupator uspio da ovlada srednjodalmatinskim otocima, osim Visom i Lastovom, i nekim mjestima u Hrvatskoj i Bosni i drugim krajevima Jugoslavije jedinice NOVJ su oslobodile nove i veće teritorije. Istovremeno je Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije izašla još jača i brojnija — formirane su četiri nove divizije (36, 37, 38. i 39. NOU divizija).Na evropskim ratištima situacija se razvijala veoma povoljno po saveznike iz antihitlerovske koalicije. Na sovjetskom frontu Crvena armija je bilježila nove uspjehe: uspješno je završila koršunjševčen- kovsku operaciju, oslobodila veliki dio Ukrajine, forsirala rijeke Dnjepar i Bug, izbila na rijeku Prut, tj. na državnu granicu SSSR-a i Rumunije i završila pripreme za oslobođenje Krima.Na frontu u Italiji zapadni saveznici su odbranili mostobran na odsjeku Ancio — Netuno, odakle su bili ugroženi njemački odbram- beni položaji u južnoj Italiji. Saveznička avijacija je takođe izvodila velike vazdušne operacije čestim bombardovanjem nacističkih industrijskih centara, a posebno fabrika aviona (operacija »Argument«); 18. marta 1944. izvršen je najveći avionski napad na Njemačku od početka rata: 1543 aviona su bombardovali Frankfurt.

Na jugoslovenskom ratištu nisu prestajala njemačka borbena dejstva, iako ona nisu bila takvog intenziteta kao u početku njemačkih zimskih operacija 1943/1944. u decembru 1943. U Sloveniji su naročito bile izložene neprijateljskim napadima jedinice 4. operativne zone NOVJ i 14. slovenačke NOU divizije. Neprijatelj je angažovanjem nadmoćnijih snaga (preko 60 000 vojnika) pokušavao da spriječi prodor 14. divizije u Štajersku, a isto tako i 30. NO divizije u Benešku Sloveniju. (Julijsku krajinu).

U Hrvatskoj njemački okupator, uz pomoć kvislinga, pokušao je da uništi 19. dalmatinsku NO diviziju početkom februara u rejonu

Bukovice i na južnim padinama Velebita. Ova divizija uspjela je da se probije iz obruča, te je tako njemačka ofanzivna operacija »Emil« pretrpjela neuspjeh. Slične operacije su preduzete i na Baniji.Na prostoru Bosne i Hercegovine i Crne Gore jedinice NOVJ bile su u februaru i martu u stalnoj ofanzivi: napadale su neprijatelja u njegovim uporištima i ugrožavale njegove vitalne komunikacije. Međutim, 1. aprila 1944. njemački okupator je uz pomoć ustaša, domobrana i četnika preduzeo jaka ofanzivna dejstva u sjeveroistočnoj Bosni. Cilj je bio da se unište snage 3. korpusa NOVJ i spriječi prebacivanje dviju divizija (16. vojvođanske i 17. istočnobosanske), preko Drine u zapadnu Srbiju. I u Crnoj Gori su Nijemci 11. aprila, takođe uz pomoć četnika i muslimanske milicije, preduzeli ofanzivne operacije protiv jedinica 2. korpusa NOVJ.U Makedoniji se 14 februara 1944. završio znameniti februarski pohod 1. makedonsko-kosovske brigade njenim izbijanjem u selo Bahovo (u Karadžoji, u Grčkoj) poslije 45 časova neprekidnog marša i borbi protiv nadmoćnijih bugarskih okupatorskih snaga. Brigada je prešla bez odmora 260 km po ciči zimi i dubokom snijegu i svojom borbom omogućila da se Glavni štab NOV i PO Makedonije, CK KPM i grupa partizanskih bataljona probiju kroz istočnu Makedoniju u rejon Kumanova.U Srbiji su intenzivnija dejstva jedinica Glavnog štaba NOV i PO Srbije izvođena u njenom jugoistočnom dijelu, da bi se sredinom marta rasplamsale veoma teške borbe u jugozapadnoj Srbiji pri pokušaju Udarne grupe divizija (2. proleterske i 5. krajiške NOU divizije) da prenesu težište borbenih dejstava u Srbiju i povežu se s jedinicama Glavnog štaba Srbije u Toplici i na Kopaoniku.Aktivnost jedinica Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine i dalje se ispoljavala najviše u Sremu, gdje su one od februara do sredine aprila izvršile više uspješnih akcija na neprijateljske komunikacije i manja uporišta. Naročio su se teške borbe vodile od 10. do 13. marta u jugozapadnom Sremu, gdje je njemačka 13. SS brdska divizija »Handžar« preduzela operacije da bi okružila i uništila glavne snage NOV i PO Vojvodine. Pošto su pretrpjeli neuspjeh, pripadnici ove divizije su počinili brojne zločine, mnoga bosutska sela pretvorili su u zgraišta i ruševine, na zvjerski način pobili su preko 700 ljudi, žena i djece i porušili branu na rijeci Bosutu izazivajući na taj način poplavu velikog kompleksa plodnog zemljišta.Tito je u ovom periodu bio naročito zauzet organizovanjem operacija za prenošenje težišta dejstava u Srbiju. Upućujući mnoga naređenja štabovima 2. i 3. korpusa NOVJ, on je nastojao da obezbijedi operativno-strategijsku osnovicu na području istočne Bosne, sjeverne Crne Gore i Sandžaka, odakle je trebalo uputiti krupnije snage kako prema zapadnoj Srbiji tako i prema Kopaoniku, Toplici i Jablanici. U

VIII

tu svrhu Tito je formirao i Udarnu grupu divizija NOVJ od 2. proleterske i 5. krajiške NOU divizije. Istovremeno je uputio i više naređenja Glavnom štabu NOV i PO Srbije, kao i direktiva Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju. Pošto direktna veza između Vrhovnog štaba i Glavnog štaba NOV i PO Srbije nije postojala, ta narecenja i direktive su se sticali bilo u štabu 2. korpusa NOVJ (manji dio) ili u štabu Udarne grupe divizija (veći dio) upravo onda kad su se pri tim štabovima nalazili politički komesar Glavnog štaba Srbije Momčilo Marković i sekretar PK KPJ za Srbiju Blagoje Nešković.

Zadržavajući Udarnu grupu divizija pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOV i POJ, Tito je u Štab Udarne grupe uputio generalmajora Pavla Ilića Veljka u svojstvu delegata Vrhovnog štaba. Ilić je imao zadatak da se s Udarnom grupom probije do Glavnog štaba NOV i PO Srbije. Kada su 15. marta 1944. otpočela njena dejstva prema Srbiji, Tito je usmjeravao njenu aktivnost šaljući mnoga kratka naređenja štabovima Udarne grupe, 2. i 3. korpusa, nastojeći da olakša dejstva Udarne grupe divizija i obezbijedi joj potrebno sadejstvo. U tom smislu on je i štabu 3. korpusa NOVJ naredio da pripremi dvije divizije za dejstva u zapadnoj Srbiji. Međutim, svi ti njegovi napori nisu dali odgovarajuće rezultate, jer su Nijemci, zahvaljujući razvijenoj radio-prislušnoj službi, otkrivali sve namjere Vrhovnog štaba NOV i POJ i blagovremeno preduzimali odgovarajuće mjere. Tako su u dolinama Ibra, Zapadne Morave i Đetinje koncentrisali nadmoćnije snage i suprotstavili ih Udarnoj grupi divizija NOVJ, dok su u istočnoj Bosni preduzeli jake ofanzivne operacije i angažovanjem daleko nadmoćnijih snaga spriječili prebacivanje 16. i 17. divizije NOVJ preko Drine u zapadnu Srbiju. Ta saznanja su bila velika prednost za Nijemce, jer im je pružena mogućnost da na određenim sektorima uvijek obezbijede svoju nadmoćnost, pa je stoga bilo i više kritičnih momenata po jedinice NOVJ.

Veoma važna Titova aktivnost ispoljavala se u ovo vrijeme na diplomatskom polju. Posebno se razvila njegova prepiska s predsjednikom britanske vlade Vinstonom Čerčilom. Glavni aspekti te prepiske objavljene u ovom tomu odvijali su se uglavnom u dva smjera. Jedan se ocrtava kao pokušaj britanske vlade na čelu s Čerčilom da obezbijedi povratak kralju Petru II Karađorđeviću u Jugoslaviju, a drugi je na planu saradnje NOVJ i savezničkih snaga u dejstvima protiv okupatora. Tito je veoma taktično i vješto odgovarao na sve te Čerčilove u prvom smislu riječi pritiske. On nijednog momenta nije odstupio od odluka Drugog zasijedanja AVNOJ-a, a prije svega od odluke o zabrani povratka kralju Petru II u zemlju doko tome ne odluči narod slobodno izraženom voljom poslije oslobođenja.

IX

Čerčil je u svom pismu od 5. februara 1944. drugom po redu, upućenom Titu istakao da prema kralju »osjeća osobnu odgovornost« i da bi Titu bio zahvalan kad bi ga obavijestio da li bi otpuštanje Draže Mihailovića »utrlo put za prijateljske odnose« s kraljem. Čerčil je pri tom isticao želju britanske vlade da se u borbi protiv okupatora »udruže svi rodoljubi i časni elementi«, da se »stvore jedinstvo i bratstvo jugoslovenskih naroda« i da se »stvore uslovi za pravu demokratsku i federativnu Jugoslaviju«. Na tu Čerčilovu poruku Tito je, konsultujući se prethodno sa sovjetskim državnim rukovodstvom, 9. februara odgovorio: da dok »postoje dvije vlade i to jedna u Jugoslaviji, a druga u Kairu — ne može biti punog jedinstva«; da bi Saveznici trebali da priznaju NKOJ, kao jedinu legitimnu jugoslovensku vladu i da bi trebalo da se kralj »potčini zakonima Antifašističkog /ijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije«. Time je kategorički iznio osnove na kojima se jedino moglo razgovarati. U tim relacijama kretala se i Čerčilova poruka Titu s datumom od 25. februara 1944. Međutim, ona je Titu uručena 9. marta 1944. uslijed toga što su nastali neki nesporazumi u britanskim vladinim krugovima. Poruku je uručio Maklejn. lom prilikom je upoznao Tita i s porukom britanskog Ministarstva spoljnih poslova (Forin ofisa) i njegovoj želji da kralj Petar II dođe u zemlju i da »tamo formira novu vladu koja bi zamijenila sadašnju Purićevu vladu«, da bi se ta »nova vlada pod Titovim predsjedništvom pretežno sastojala od članova Nacionalnog komiteta oslobođenja« i da bi »trebala takođe sadržavati predstavnike svih drugih jugoslovenskih elemenata koji pružaju otpor Nijemcima. Naravno da Tito to nije prihvatio i svoj negativan odgovor je dostavio Čerčilu 26. marta 1944.Tito je u ovom periodu uputio (22. februara 1944) notu vladama Velike Britanije, SAD i SSSR-a u kojoj je odlučno protestvovao pro- iiv progona onih oficira i vojnika vojske Kraljevine Jugoslavije u Kairu koji su se opredijelili za NOP, dok je 12. marta s Maklejnom potpisao protokol o obuci pilota za formiranje dviju lovačkih eskadrila NOVJ, a 30. marta obratio se i generalu Henri Mejtlandu Vilsonu, vrhovnom savezničkom komandantu na Sredozemlju, u vezi s koordiniranjem zajedničkih operacija na dalmatinskoj obali.Tito je takođe iskoristio odlazak američkog oficira Ričarda Boba Vejla (koji se u Jugoslaviji nalazio kao član Anglo-američke vojne misije pri VŠ NOV i POJ) da bi 15. marta 1944. uputio ličnu poruku Franklinu Ruzveltu, predsjedniku Sjedinjenih Američkih Država. Tito je u toj poruci zahvalio na pomoći koju prima NOVJ od vlade SAD i američkog naroda i izrazio je nadu da će se Jugoslavija, opustošena i razorena, moći obnoviti ako njeni narodi »budu imali punu političku i ekonomsku podršku pri stvaranju nove, istinski demokratske, federativne Jugoslavije u kojoj će svi narodi imati svoja nacionalna prava. Ruzveli nije odgovorio na ovu Titovu poruku.

X

Veoma važan događaj je bio dolazak u Vrhovni štab NOV i POJ Sovjetske vojne misije na čelu s ratnim veteranom generallajtnantom Nikolajem Vasiljevičem Kornjejevom. Misija se spustila 23. februara jedrilicom na Medeno polje kod Bosanskog Petrovca, a sutradan je stigla u Drvar, gdje joj je Tito priredio svečani prijem, na kome su pored njegove pozdravne i završne riječi, održali svoje govore Kornjejev i Maklejn.

Iako je Tito održavao redovnu radio-vezu s Moskvom preko Georgi Dimitrova, sačuvani su samo neki dokumenti — uglavnom radiogrami oko snabdijevanja NOVJ ratnim materijalom, formiranja Jugosloven- skog samostalnog odreda u SSSR-u (kasnije preimenovanog i preformiranog u 1. jugoslovensku brigadu NOVJ) i veoma značajan odgovor Dimitrova od 9. februara na Titov zahtjev da mu se saopšti stav sovjetskog državnog i partijskog rukovodstva po pitanju sadržine Čerčilove poruke od 5. februara 1944. (Taj Titov zahtjev nije pronađen, ali se njegova sadržina vidi iz pomenutog Dimitrovljevog radiograma).

Veoma značajni dokumenti su i šest pisama Centralnog komiteta KPJ koji je ovaj uputio: Oblasnom komitetu KPH za Dalmaciju (8. februara), Centralnom komitetu SKOJ-a (15. februara), Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru i Boku (28. februara), Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo i Metohiju (28. marta), Centralnom komitetu KP Hrvatske (31. marta) i Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak (takođe 31. marta). Za sve ove dokumente koji se kao prilozi objavljuju u ovom tomu, Tito je prilikom utvrđivanja autorstva (osim pisma upućenog Oblasnom komitetu KPH za Dalmaciju, koje nije stigao da pregleda zbog bolesti) naglasio da su ona nastala kao rezultat kolektivnog rada CK KPJ, odnosno, određenije, njegovog Političkog biroa. U svim ovim pismima CK KPJ je zauzeo odgovarajuće stavove u vezi s partijskim izvještajima pomenutih centralnih, pokrajinskih i oblasnih komiteta, kao i na osnovu izvještaja koji su politodjeli jedinica NOVJ, kao instruktorski organi CK KPJ, dostavljali Centralnom komitetu KPJ. Sva ta pisma su uglavnom kritičkog karaktera (osim pisma CK SKOJ-a), ali je CK KPJ u njima odavao i potrebna priznanja partijskim organizacijama. Posebno treba istaći da se CK KPJ nije složio s preimenovanjem Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju u Pokrajinski komitet KPJ za Kosovo i Dukađin, pa je u tom smislu dao svoje kritičke primjedbe ne samo na to nego i na druga iskrsla pitanja u vezi s daljim razvojem NOP-a na tom području i saradnje s narodnooslobodilačkim pokretom Albanije i Centralnim komitetom KP Albanije.

Posebnu grupu dokumenata čine note upućene bankovnim institucijama u Brazilu, Turskoj, Velikoj Britaniji i SAD koje je Tito potpisao zajedno s Ivanom Milutinovićem kao povjerenikom za finansije u

XI

NKOJ-u. U njima je izložen odlučan stav NKOJ-a da se ne dozvoli pljačka zlata i deviznih depozita od strane kraljevske jugoslovenske vlade u izbjeglištvu. Na ove zahtjeve su uslijedili pozitivni odgovori.Pored pomenutih grupa dokumenata, u ovom tomu se objavljuju i Titovi radovi koji se odnose na kontakte s grčkim narodnooslobodi- lačkim pokretom, Jugoslovenima u inostranstvu i njihovim organizacijama koje su ukazale podršku NOP-u. Ipak najveći broj dokumenata se odnosi na štabove i jedinice NOVJ. Sadržinski su raznovrsni, kao na primjer: da Glavni štab NOV i PO Hrvatske pripremi jednu diviziju za potrebe, Vrhovnog štaba, da ugrožene kosovsko-me- tohijske jedinice prihvate jedinice 2. korpusa NOVJ, da se formira 1. inžinjerijska brigada NOVJ, zatim da se upute predstavnici savezničkih vojnih misija u pojedine štabove; govore o kontaktima sa Saveznicima, o formiranju novih divizija, o koordiniranju dejstava jedinica glavnih štabova Hrvatske i Slovenije, o nadležnostima u graničnim dijelovima operativnih područja pojedinih štabova, o prihvatanju grupe bugarskih komunista prilikom njihovog prebacivanja iz Drvara za jugoistočnu Srbiju, o odnosima prema Saveznicima, o propagandnom djelovanju Radio-stanice »Slobodna Jugoslavija«, o djelovanju organa NKOJ-a u Italiji, o obrazovanju privrednih komisija pri izvršnim odborima zemaljskih antifašističkih vijeća narodnog oslobođenja, o pohvalama jedinica za uspješna dejstva i ispoljenu hrabrost, o novim formacijama operativnih štabova, o zbrinjavanju područja koje je pogodila glad (dio Bosne i Hrvatske i Crnu Goru), o upućivanju boraca na školovanje u savezničke vojne škole, posebno u SSSR, o priznavanju činova prebjeglim oficirima iz kvislinških formacija, itd.Posebno treba istaći Titov članak Borba naroda porobljene Jugoslavije koji je napisao na molbu američkog časopisa »Free World« (»Slobodan svijet«). Ovaj članak je objavljen na oko 10 svjetskih jezika. Tito je na njemu radio više dana. Kao konačan datum njegovog nastanka je uzet 28. mart. Članak je prvi put objavljen u časopisu »Slobodna Jugoslavija«, br. 6. od 15. maja 1944. Prema tom tekstu se ovdje objavljuje. To je u stvari jedan opširan, ali i enciklopedijski prikaz narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije u kome su koncizno iznijeti napori i žrtve koje su jugoslovenski narodi dali u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika u okviru narodnooslobodilačkog pokreta, kao i sve što je sankcionisano u toj borbi kroz odgovarajuće odluke, a posebno kroz odluke Drugog zasijedanja AVNOJ-a. Tu je po prvi put kroz Titovu pisanu riječ predstavljen cjelovit prikaz narodnooslobodilačkog rata.I u ovom iomu Titovi radovi predstavljaju dosljedno: izražavanje suštine NO P-a na političkom, partijskom, vojnom i diplomatskom planu u cilju učvršćenja i proširenja tekovina narodnooslobodilačke borbe i revolucije jugoslovenskih naroda i narodnosti.

XII

Ovaj tom sadrži ukupno 195 Titovih radova i 13 priloga. Ni u njemu nije uvršten znatan dio onoga što je poticalo od Tita, jer do sada nije pronađeno. U pogledu te izvorne građe koja nedostaje, kao i u pogledu postojećih problema u vezi s ovdje objavljenom izvornom građom u potpunosti se i na ovaj tom Sabranih djela odnosi sve ono što je naveo autor predgovora prethodnog toma, koji je radio na kompletiranju i imao potpun'uvid u cjelokupnu izvornu građu 18 — 22. toma.

Milovan Dželebđžić

XIII

JOSIP BROZ TITO - SABRANA DJELA 1. februar - 15. april 1944.

(GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE]

SABRANA DJELA 3

Potrebno [je] imati i predvidjeti jednu diviziju za našu upotrebu, ali dalji pokret divizije ovisit će od razvoja situacije.1 S obzirom na brojno [stanje] ljudstva, Šesti korpus mogao bi predvidjeti takvu diviziju.2 Da se zadrži [formacijska] organizacija istoga korpusa, još sada treba organizovati novu jedinicu, kojom zamijeniti ovu diviziju.3

1. februar 1944.[Drvar]

A-VII. k. 119/1.reg. br. 1-77/2.

DRUGOM KORPUSU [NOVJ]

4 JOSIP BROZ TITO

Kosovski odredi neka se oslone na vašu teritoriju ukoliko ne mogu opstati na Kosovu.4 Part[ijska] rukovodstva moraju održavati stalne veze s organizacijama na terenu.5

Šta vi mislite, šta se dogodilo s drugovima koji su došli odozgo i sada se ne javljaju više?'’

Jugoslovene možete zadržati.7


A-VII, k. 394.reg. br. 4-37/2.

[ŠTABU III KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 5

Na sektor Jahorina-Kalinovik uputite jednu našu brigadu.8 Na tom terenu treba da ostane, i bez našeg naređenja ne smije se pomijerati.

Izvijestite o dolasku brigade na taj sektor.1' Dobro bi bilo da ponese radio-stanicu.10


A-VII. k. 40H/A.reg. br. 2-1H/H-1.

6 Jo s ip b r o z Trro

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE11]

Za formiranje naše inžinjerijske brigade uputite nam do kraja februara 250 boraca.12 Odaberite bar 50% stručnjaka svih [vrsta] zanata i inžinjeraca bivše jugoslovenske vojske.n Ljudstvo mora biti naoružano, sposobno za borbu i pokret.14


A VII. k. 119/1. reg. br. 1-H1/2.

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE)

SABRANA DJELA 7

Uredite aerobazu.15 Znake ne postavljati zbog neprijateljskog] osmatranja.

Odobravamo vaš sporazum sa Huskom1'’ s tim da date dovoljno komandnog kadra, a naročito da učvrstite štab17 sigurnim našim ljudima.'” Treba nastojati da se za tu jedinicu dadu rukovodeći ljudi muslimanske vjere, a ukoliko ih vi nemate, neka ih da Peti korpus [NOVJ].,‘,


A-VII. k. 119/1.reg. br. I H2 i 1-83/2.

C[ENTRALNOM] KfOMITETU KP HRVATSKE]

8 JOSIP BROZ TITO

Cijela lijeva obala Une stavlja se pod vašu nadležnost, podrazumijevajući i tamo formirane odrede.20

Delegate [međunarodnog] Crv[enog] krsta dovedite ovamo.21Dobili smo kopije [pisama koja je slao]22 Tomo Jančiković iz

Barija u Kairo ministru izbjegličke vlade Martiljoviću.* Jančiković moli ministra rada da mu izdejstvuje dozvolu za put u London, jer je dobio nalog od Mačeka i drugih u Zagrebu da se poveže sa Krnjevićem i drugim članovima Jugoslovenske izbjegličke vlade.23

Ovdje se jasno vidi da postoje ne samo veze nego i zajednički rad reakcije [one iz]*** HSS i onih u Kairu protiv našeg narfodnoo- slobodilačkog] pokreta. Upotrijebite to protiv Mačeka.

»Vjesnik« može izlaziti sa ispravkama pogrešaka u prošlom broju.24

Što se tiče formiranja nacionalnog komiteta za Hrvatsku, sa time treba pričekati, jer još nije došlo vijeme za njegovo formiranje:25 [prvo] zbog rješavanja našeg pitanja u [Srbiji]****2'1 drugo, zbog nepriznavanja Naclionalnog] komiteta o[slobođenja] Jugoslavije od strane Saveznika.2


A -V II. k. 119/1. reg. br. 1/S3 i I/S4.

* R iječ je o d r M ilanu M artinoviću.** U prim ljenom rađ iogram u sto ji: »reakcione pa i«.*** U prim ljenom rađ iogram u piše: »sr-ž jž.«

[POHVALA 5. CRNOGORSKOJ NOU BRIGADI]

SABRANA DJELA 9

Izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima 5. crnogorske udarne brigade, koji su pokazali veliku hrabrost i izdržljivost u borbi protiv Nijemaca i četničkih bandi u svim bojevima a naročito u bojevima prilikom razbijanja ujedinjenih njemačkih i četničkih snaga Đukanovića i Baja Stanišiča.2”

4] februar 1944. Vrhovni komandant NOV i POJDrvar] maršal Jugoslavije

Tito

A-CK SKJ. fond Radiostanice »Slobodna Jugoslavija«, mikrofilm 17, traka 44. snimak 3S3 (dalje: A CK SKJ. fond RS »SI. Jugoslavija«, mt. tr. sn. X. emisija br. 43 od 6. februara 1944.

GLAVNOM ŠTABU NOV I PO SRBIJE

1 0 JOSIP BROZ TITO

Vrhovni štab NOV i POJ, u saglasnosti sa Savezničkom misijom pri Vrhovnom štabu,21' odobrio je upućivanje majora Džona Henikera Glavnom štabu NOV i PO Srbije, kao lokalnog predstavnika Savezničke misije pri Vrhovnom štabu, kod koje je on dosad bio na službi.3,1

Dužnosti g. majora Henikera kao šefa lokalne savezničke misije pri Glavnom štabu NOV i PO Srbije, biće slijedeće:

1) Opšta veza sa Glavnim štabom NOV i PO Srbije. U vezi sa time vi ćete njemu davati obavještenja koja su korisna za zajedničku borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika.

2) Sve vaše želje u pogledu pomoći savezničkog vazduhoplovstva on će dostavljati Savezničkoj misiji pri Vrhovnom štabu, koja će vašu želju saopštiti Vrhovnom štabu. Vrhovni štab pak će odlučiti da li će predloženi cilj da se bombarduje s obzirom na opštu vojnu situaciju u Jugoslaviji.

3) Organizacija snabdijevanja NOV i PO Srbije. U tome cilju on se opunomoćuje da u savjetovanju s vama predloži mjesta za bacanje materijala kao i potrebu za slanje posebnih lokalnih misija na pojedina mjesta. Što se tiče slanja materijala, on ili lokalne misije saopštiće vaše potrebe Savezničkoj misiji pri Vrhovnom štabu i savezničkoj Vrhovnoj komandi u Sredozemlju. O tome koliko, gdje i kada će se avioni slati konačno će odlučiti Vrhovni štab u saglasnosti sa Savezničkom misijom. Da bi se pak organizovalo slanje materijala potrebno je da on i posebne lokalne misije budu u stalnoj radio-tele- grafskoj vezi sa savezničkom Vrhovnom komandom u Sredozemlju i Savezničkom misijom pri Vrhovnom štabu.

4) Savezničkim oficirima omogućujte prisustvovanje pojedinim vojnim operacijama i akcijama po njihovim željama.

Smrt fašizmu - sloboda narodu!

Vrhovni komandant maršal Jugoslavije

Tito

Arhiv Instituta za istoriju radničkog pokreta Srbije, inv. br. GŠS 115.

5. februara 1944. [Drvar]

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE]

SABRANA DJELA 1 1

Maljčik [Dalibor Jakša] je dobio zadatak da rukovodi civilnom obavještajnom službom.

Javite s kim ima Maljčik sporazum, jer ste naveli tamo i [kanale]*.31

Vi [zadržite]** sve brojeve vaših jedinica koje ste [do sada] imali, a kod Slovenaca ćemo ispraviti.32


A -V II, k. 119/1. reg. br. 1-H4/2.

* U prim ljenom rad iogram u je napisano: »k-i-ale« .** U prim ljenom rad iogram u je om aškom napisano : »završite«.

DRUGOM KORPUSU [NOVJ]

1 2 JOSIP BROZ TITO

Preduzećmo mjere za rasterećenje vašeg sektora.33 Potrebno je da nas hitno izvijestite ima li kakvih

pregrupisanja ili dovlačenja novih njemačkih snaga na vaš sektor.34Kakvog su karaktera ti pokreti Nijemaca od Pljevalja o

kojima javlja Peta divizija?35


A - VII, k. 394. reg. br. 4-37/2.

HRVATSKA, VI I VIII KORPUS

SABRANA DJELA 1 3

Formacija štaba korpusa: k[oman]d[an]t, komesar, zamjenik i k[omanjd[an]ta, načelnik, pomoćnik načelnika. Štab ima:

1. Operativni dio s odsjecima: operativni, za vezu, obavještajni, za naoružanje, intendanturu, sanitet, vojni sud.

2. Korpusnu vojnu oblast (na primjer Vojna oblast IV korpusa), s odsjecima: za mobilizaciju, za saobraćaj, ekonomski (radionice, fabrike, magacini itd.), sanitetski, za zaštitu naroda, oblasni vojni sud.

Detalji:1. Štab korpusa rukovodi i odgovoran je za cjelokupnu službu.

Načelnik rukovodi štabskom službom i neposredno s prva tri odsjeka. Pomoćnik s druga četiri, a zamjenik k[oman]d[an]ta korpusnom vojnom oblašću. Na čelu odsjeka nalaze se šefovi.

2. U slučaju odlaska operativnog štaba i jedinica korpusa, zamjenik [k[oman]d[an]ta i organi korpusne vojne oblasti ostaju na svojoj teritoriji i obavljaju sve vojne službe. Pod korpusnom vojnom oblašću u tom slučaju potpadaju i oni odredi odnosno jedinice ostavljene za bezbijednost te teritorije.

3. Korpusne oblasti moraju se razgraničiti.4. Izvršni organi korpusne vojne oblasti su komande područja,

odnosno komande mjesta. Komande područja treba da predstavljaju ekonomsko-teritorijalnu cjelinu, koja obuhvata 2-3 sreza. Komandu područja sačinjavaju: k[omanJd[an]t, polit[ički] komesar i zamjenik k[oman]d[an]ta i potčinjeni mu referenti: mobilizacijski oficir, referent saniteta, intendantski oficir, saobraćajni oficir, opunomoćenik za zaštitu naroda. Mobilizacijski oficir je ujedno i zamjenik k[oman]- dfanjta. Komande mjesta sačinjavaju: k[oman]d[an]t, pomoćnik i polit[ički] delegat.

5. Za organizaciju odsjeka za zaštitu naroda poslaće se specijalno uputstvo.3'1

6. Načelno, teritorijalna vojna vlast spada u nadležnost korpusa. Ali one divizije koje su vezane za neku teritoriju obavezno moraju uspostaviti vojnu vlast onako kako je to predviđeno za korpuse.

1 4 JOSIP BROZ TITO

7. Naredba stupa odmah na snagu i njome se ukidaju sve ranije izdate naredbe o organizaciji vojne vlasti u pozadini.37

8. Odmah nam predložite zamjenike komandanta korpusa, odnosno samostalnih divizija.

[6.3K februar 1944, Drvar] Tito

A-V1I. k. 16. reg. br. 52-1/1.

(OPERATIVNIM ŠTABOVIMA NOVJ]

SABRANA DJELA 1 5

Oficiri savezničkih misija mogu prisustvovati operacijama naših jedinica. Treba da se uvjere u požrtvovanost i hrabrost naših boraca, a i da osjete teškoće našeg ratovanja. Ovi oficiri treba da idu s najistaknutijim dijelovima [uključujući] zasjede, streljački stroj, prepade na druge itd., ne plašeći se njihovih žrtava. Po operativnim štabovima ne zadržavati ih. Njima objasniti konkretan zadatak jedinice ne upuštajući se u naše operativne ideje, velike pokrete itd.


A-VII. k. MM.reg. br. 4-3S/2.


1 6 JOSIP BROZ TITO

Slovenci će povući 18. div[iziju] iz Gorskog kotara, jer Nijemci nadiru od Ljubljane ka Kočevju.3<) Taj dosadašnji njen sektor neka prime vaše jedinice.40


A-VII. k. 119/1. reg. br. 1/2.

[SEKRETARU PK KPJ ZA SRBIJU]

SABRANA DJELA 1 7

Pošalji nam odmah sastav i kratke karakteristike članova Gflavnog] š[taba NOV i PO Srbije], Štaba 1. j[užno]moravske i Štaba Šumadijske brigade.41

Koliko članova ima PK Partije i [PK] SKOJ-a i gdje se oni sada nalaze?42 [Pošalji podatke] i o drugovima koji se nalaze kod tebe ili uz G[lavni] š[tab] i njihove sadašnje dužnosti. Javi nam brojno stanje članova Partije i SKOJ-a posebno za obje brigade.44

Juče smo obaviješteni da je formirana Peta J[užno]moravska brigada.45

[6.] februar 1944.[Drvar]

A-C K SKJ, Zbirka, Srbija 11/179.

DRUGOM KORPUSU [NOVJ)

1 8 JOSIP BROZ TTTO

Vaša obavještajna služba mora biti brza. Neke njemačke snage prelazile su preko Crnogorskog primorja ka Dalmaciji, a vi i Hercegovci* o tome ne izvještavate.4'’

Tražite od Engleza radio-stanice za važne punktove.47 Ranije smo vam poslali telegrafiste.

Vaši kuriri [suj stigli.

6. februar 1944.[Drvar)

A-VII. k. 394, reg. br. 4-3S/2.

* Misli se na 2 9 . hercegovačku N O U diviziju , ko ja se u to v rijem e nalazila u istočnoj H ercegovini.

[ŠTABU 3. KORPUSA NOVJJ

SABRANA DJELA 1 9

Peko ne može prehraniti veliki broj Talijana.4”Odgovorite: može li vaša divizija [koja se nalazi] oko Kalinovi-

ka primiti jednu tal[ijansku] brigadu i dva radna bataljona i da li na sektoru i[stočne] Bosne možete takode primiti jednu brigadu i dva radna bataljona? Ljudstvo radnih bataljona može se iskoristiti za komore.4‘'

Ima li kakvih novih pokreta i grupisanja neprijatelja?5"


A-VII, k. 4OS/.A,reg. br. 2 - 1 S /H -1.


2 0 JOSIP BROZ TITO

Odobrio sam dolazak jednog amerikanskog oficira, kao i jednog engleskog oficira kod misije IV korp[usa]*. Odredio sam englesku misiju za X korpus. Odredite mjesto za bacanje materijala X korpusu.51


A-VII, k. 119/1, reg. br. 1-88/2.

* U prim ljenom rad iog ram u je um jesto rim skog b ro ja VI p o g rešn o napisan rimski bro j IV ; to se vidi iz T itovog odgovora G lavnom štabu N O V i P O H rvatske od 9. feb ru a ra (vid. str. 27).

[ŠTABU VI KORPUSA NOVJ)

SABRANA DJELA 2 1

Na Motajici mora biti [NOP] odred.52 Ovo naređenje prenesite 11. [NOU] diviziji.53


A -V I/ . k. 4X3. reg br


2 2 JOSIP BROZ TITO

Pripremali smo delegate,54 ali smo [njihov] pokret obustavili poslije vaše depeše.55

Održite konferenciju i po svim pitanjima donesite zaključke kao pripremu za kongres, koji ćete organizirati naknadno.5(1


A -VI i. k. 119/1. rcg. br. I -9-/2.

(GLAVNOM ŠTABU NOV I PO SLOVENIJE]

SABRANA DJELA 2 3

Osamnaestu [NO] diviziju upotrebite prema vašem planu. Vašim snagama vi rukovodite. Hrvatima prethodno javite odlazak 18. divizije na notranjski sektor.


A-JZDG SR Slovenije, k. 41/11.

[ŠTABU MORNARICE NOVJ[

2 4 JOSIP BROZ TITO

Možete li prihvatiti neke drugove s obale?57 Odobrio sam da Englezi odvedu naše zarobljenike na saslušanje

u Italiju, a zatim da ih vrate.58[Za] sve vaše i savezničke akcije na ostrvima neposredno nam

dostavljajte [izvještaje]. To se odnosi i na obavještajne i druge podatke. ^

8. februar 1944. Tfito][Drvar]

A -V II, k. 2072,reg. br. 13-11 i 13-12/2.

[VINSTONU ČERČILU. PREDSJEDNIKU BRITANSKE VLADE

SABRANA DJELA 2 5

Ekselencijo,S obzirom na važnosi Vaše depeše od 5 februara'1" i depeše

Britanske kraljevske vlade,'1' ja sam morao konsultovati članove Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i članove Prezidijuma Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije po pitanjima koja su postavljena u tim depešama/’2

Na osnovu analize tih pitanja došlo se do slijedećih zaključaka:1. Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, kao

što Vam je poznato, potvrdilo je na svom Drugom zasijedanju od 29. novembra 1943. godine da stoji nepokolebljivo za jedinstvo naroda Jugoslavije. Ali dok postoje dvije vlade i to jedna u Jugoslaviji, a druga u Kairu — ne može biti punog jedinstva. Prema tome, vlada u Kairu mora biti uklonjena i zajedno s njom i Draža Mihailović. Ta vlada mora položiti računa vladi Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije o rasipanju ogromnih suma narodnog novca.

2. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije trebalo bi da bude priznat od Saveznika kao jedina vlada Jugoslavije, pri čemu bi se Kralj Petar II morao potčiniti zakonima Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije.

3. Ako kralj Petar II primi sve te uslove, Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije neće imati ništa protiv saradnje s njim pod tim uslovom da će pitanje monarhije u Jugoslaviji biti riješeno poslije oslobođenja Jugoslavije slobodnom voljom naroda.

4. Kralj Petar II trebao bi dati svoju izjavu u kojoj bi kazao da su njemu na srcu samo interesi njegove otadžbine, za koju on želi da bude slobodna i onako uređena kako će sami narodi riješiti poslije svršetka rata svojom slobodnom voljom, a dotle će on učiniti sve da, prema svojim mogućnostima, podrži ovu tešku borbu naroda Jugoslavije.

Pri donošenju ovih zaključaka nas su rukovodile slijedeće činjenice:

Jedan specijalni aranžman s kraljem Petrom II o pitanju vođenja rata imao bi suprotno dejstvo od onoga koje želite Vi i vlada Vašeg Kraljevskog Veličanstva. Vjerujemo da bi jedan dio neutralnih i kolebljivih, osobito u Srbiji, stupio u borbu, ali bi taj naš korak izazvao u redovima rodoljuba u svim oblastima Jugoslavije, koji se

2 6 JOSIP BROZ TITO

bore već tri godine, veliko uznemirenje i sumnju, a naročito u Hrvatskoj, Sloveniji i Makedoniji. To bi, s jedne strane, pokolebalo borbeni moral naše vojske, a s druge strane, Njemci, ustaše i drugi iskoristili bi to protiv nas i tako onemogućili mobilizaciju novih snaga u tim oblastima za borbu protiv okupatora.

Mi smo uvjereni da bi rješenje tog pitanja prema našem prijedlogu, za koji smatramo da nije principijelno suprotan Vašem prijedlogu, bilo od velike koristi ne samo za našu oslobodilačku borbu već i za Saveznike, pa i za samog kralja, koji bi na taj način skinuo sa sebe pred narodom daljnju odgovornost za nedjela koja se vrše u njegovo ime od raznih izdajnika.

Nadam se, Ekselencijo, da ćete na osnovu naprijed izloženog moći uticati na donošenje dalekosežnih odluka po tome pitanju, čime ćete mnogo zadužiti narode Jugoslavije pred vladom Njegovog Kraljevskog Veličanstva Velike Britanije.

Primite, Ekselencijo, izraz mog dubokog poštovanja.

9. februar 1944. Predsjednik Nacionalnog komiteta[Drvar] oslobođenja Jugoslavije

J. Broz Tito

Public Record Office (dalje: PRO). Fond Prem .1, reg. br. 511/12, str. 759-760.


SABRANA DJELA 2 7

Prvo: tenkiste, avijatičare i mornare upućuite u Drvar.1'1 Drugo: imate li radio-vezu sa Zagrebom?'Treće: odnosi se na VI korpus/’5 Četvrto: Amerikance pošaljite M aklejnu/’'1


A-VII. k. 119/1, reg. br. 1-94/2.

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO SLOVENIJE)

2 X JOSIP BROZ TITO

Dozvoljavamo spuštanje spreme kao i svega onoga što koristi borbi protiv Nijemaca/’7

Stupite u direktnu vezu s Talijanima.*’8Engleski pukovnik* koji je došao ovamo kaže da je čuo da ste

vi Jonesu** oduzeli radio-stanicu navodno zato što vam Englezi ne šalju materijala/’'' Hitno javite [o tome], jer mi ne vjerujemo da ste mogli tako što učiniti.70

Brojevi vaših primorskih divizija jesu: Trideset i Trideset jedan.71 Ispravite [ranije brojne oznake].


A -IZD G SR Slovenije, k. 41/11.

* T o je P iter M ur, koji je od d ecem bra 1943. borav io u G lavnom štabu N O V i P O S lovenije. V iše o njem u vid. u 1S. tom u.

** V ilijem Džouns tad a je bio šef B ritanske vojne m isije pri G lavnom štabu N O V i PO S lovenije.


SABRANA DJELA 2 9

Morača je prebacio svoje glavne snage* na sektor Kalinovik - Foča. Snage koje ste vi predvidjeli za ovaj sektor72 zadržite na prostoru Bogovići - Rogatica - Sokolac radi obostranog dejstva na višegradske komunikacije.

Odgovorite po pitanju Talijana.73


A-VII, k. 408/A, reg. br. 2-19/8-1.

* R iječ je o 5. k ra jiško j udarno j diviziji.

[ŠTABU VI KORPUSA NOVJ)

3 0 JOSIP BROZ TITO

Imate velike gubitke. Na [utvrđene] gradove ne treba jurišati.74 Akcije na komunikacije đoni ječe bolje rezultate.


A-VII, k. 483 . reg. br. 1(1-48/8.

[ŠTABU MORNARICE NOVJ]

SABRANA DJELA 3 1

Dozvol javam otvaranje saboterske škole* uz savezničku pomoć.

10. februar 1944. T[ito][Drvar]

A - VII. k. 2072. reg. br. 13 - 15/2.

* Š tab M ornarice traž io je 8. feb ru a ra 1944. da m u se odobri fo rm iran je škole za obuku m ornaričk ih d iverzanata .

3 2 JOSIP BROZ TITO

[BORCIMA, KOMANDIRIMA I KOMANDANTIMA SAMOSTALNOG ODREDA U SSSR-u]

Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije pozdravljaju vas i izražavaju čvrstu uvjerenost da ćete dostojno predstavljati našu Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije na bojištu, boreći se neposredno rame uz rame zajedno sa slavnom Crvenom armijom protiv našeg zajedničkog neprijatelja.

Drugovi borci i komandiri Jugoslovenskog samostalnog odreda u SSSR,7

vi ste prvi oružani odred naših naroda koji se bori za slobodu svoje domovine na sovjetskoj zemlji uporedo sa Crvenom armijom.

Ispričajte sovjetskim narodima i njihovoj junačkoj vojsci koliko je velika naša Ijubav prema njima, koliko smo mi zahvalni Crvenoj armiji za njenu avangardnu ulogu u oslobođenju porobljenih naroda.

Naša junačka Narodnooslobodilačka vojska čeka vas slavom ovjenčane.

S borbenim pozdravom:Smrt fašizmu - sloboda narodu!

10] februar 1944. Drvar]

Vrhovni komandant NOV i POJ maršal Jugoslavije

Tito

n , j i/i/u i\ij vija«,mt 14, tr. 44, sn. 428, emisija br. 49 od12. februara 1944.

A-CK SKJ. Fond RS »SI. Jugoslavija

IZVRŠNIM ODBORIMA ZAVNO

SABRANA DJELA 3 3

Prikupiti podatke:Prvo: brojno stanje stoke, zasebno na slobodnom, a zasebno na

neoslobođenom teritoriju.Drugo: brojno stanje kola sa zapregom.Treće: da li ima kakvih priplodnih stočnih stanica?Četvrto: kakvoga sjemenja neophodno treba za ovogodišnju

sjetvu i približno koliko?Peto: kakvog poljoprivrednoga alata neophodno treba za ovu

godinu?Šesto: koliko izbjeglica ima na oslobođenom teritoriju?Sedmo: da li ima zaraznih bolesti?Osmo: ima li primalja na slobodnom teritoriju i rade li?Deveto: kakve javne zdravstvene službe postoje kod vas?Deseto: imate li kakvih lijekova za građanstvo?Jedanaesto: Da li postoji mogućnost izolacije zaraznih bole

snika?

1 1. februar 1944. [Drvarj

Predsjednik Nac[ionalnog[ komitetaTito

A - V l l . k 11 v/i.rcg. br. I 06/2.


3 4 JOSIP BROZ TITO

Domobranski oficiri neka stave činove.* Imena javite za Bilten.7*’

Organizujte prebacivanje Francuza kod nas.77 Vezu s francuskim) Nacfionalnim] komit[etom] uspostavit ćemo [mi].7H

Amerikanske avijatičare odmah uputite kod nas za prebacivanje u Italiju.71'


A -VII. k. U 9/1. reg. br. 1 - 96/2.

* R iječ je o on im a koji su prišli N O P -u .

(GLAVNOM ŠTABU NOV I PO SLOVENIJE)

SABRANA DJELA 3 5

Izvještaje o svim akcijama naših jedinica dostavljajte nama, a mi ćemo ih objavljivati preko (radio-stanice) »Slobodna Jugoslavija«.80

11. februar 1944.(Drvar)

A-17.DG SR Slovenije, k 41/11

[ŠTABU III KORPUSA NOVJJ

3 6 JOSIP BROZ TITO

1) Na sektoru Modriče prihvatite drugove koji će se prebaciti jedanaestog ili dvanaestog [ovog mjeseca).*

2) Formiraćemo još jednu vojvođ(ansku| diviziju. U tome bi trebalo i vi da pomognete.

3) Vojvodani imaju mnogo ranjenih. Nije pravilno njih gurati u sve borbe na tom terenu.82

1 1. februar 1944.[Drvar)

A-VII. k. 40H/A. reg. br. 2 - 1 V/H l.

* O dnosi se na g rupu partijsko -po litičk ih rukovodilaca na čelu s Pašagom M anil/ićem M uratom . članom PK KPJ za BiH. Više o tom e vid. na str.

SABRANA DJELA 3 7

[POHVALA PETOJ DALMATINSKOJ NO BRIGADI I SJEVERNODALMATINSKOM NOP ODREDU]

Izražavam zahvalnost i priznanje Petoj dalmatinskoj [NO] brigadi i Sjevernodalmatinskom [NOP] odredu za upornost i velike uspjehe u borbi protiv 1. njemačke planinske divizije u sjevernoj Dalmaciji, a osobito poručniku Simi Dubajiću, komandantu Sjeverno- dalmatinskog odreda, za vješto rukovođenje borbom svoga odreda.83

11.] februar 1944. Vrhovni komandant NOV i POJDrvar] maršal Jugoslavije

Tito

A-CK SKJ. Fond RS »SI. Jugoslavija«, mf. 17, tr. 44, sk. 444, emisija br. 51 od13. februara 1944.

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKEJ

3 8 JOSIP BROZ TITO

Slovence možete uzeti samo kao obične borce, a ne kao [radio-[telegrafiste.* Štampu možete davati Englezima, jer je bolje da im dajete vi nego neko drugi. Sami provjerite na koja pitanja im možete dati odgovore, a ono što je za javnost ne treba sakrivati.


A - VII. k. U 9/1. reg. br. 1-97/2.

* R iječ je o grupi S lovenaca koji su dezertira li iz ita lijanske vojske i p redali se britanskim jed in icam a, a potom su obučeni za rad io -telegrafiste i obav ještajce.

[ŠTABU] II KORPUSfA NOVJ]

SABRANA DJELA 3 9

G[lavni] š[tab] za Sandžak neka ostane, ali samo za vršenje onih poslova koji pripadaju korpusnoj vojnoj oblasti za teritoriju Sandžaka.84

Smatramo da bi Jakić trebalo tamo da ostane. Suvišne oficire povucite u operativne jedinice.


A-VII. k. 394. reg. br. 4—41/2.

* V elim ir Jak ić je b io kom andan t G lavnog štab a N O V i P O za Sandžak. Njega je Š tab 2. k o rpusa N O V J 11. feb ru a ra b io pred ložio za zam jen ika k o m an d an ta 2. korpusa.

[ZA RADIO STANICU] »SLOB[ODNA] JUGOSLAVIJA«

4 0 JOSIP BROZ TITO

U Srbiji i Vojvodini Nedić vrši prinudnu masovnu mobilizaciju. U Vojvodini mobilizaciji podliježu rođeni od 1919. do 1924. godine.

Nijemci su obećali Nediću istočnu Bosnu i Crnu Goru.85 »Slobodna Jugoslavija« treba ovome da posveti veliku pažnju.*

12. februar 1944. Tito

A-CK SKJ, Fond CK KFJ-KI. 1944/1 ti. Pievod s ruskog

* R ad io -stan ica »S lobodna Jugoslavija« ob jav ila je 17. feb ru a ra 1944. u em isiji br. 55 k o m en tar o in trigam a n jem ačke d ip lom atije u vezi s obećanjem datim M ilanu N ediću za p rik ljučenje istočne Bosne i C rne G o re N edićevoj Srbiji.

[CENTRALNOM KOMITETU KP HRVATSKE)

SABRANA DJELA 4 1

Delegatu Švicarske možete kazati da se Nac[ionalni] komitet Jugoslavije slaže sa predlozima koje on donosi.Hf> Bit će vrlo dobro da švicarska industrija radi već sada raznu robu, koju ćemo mi preuzeti čim se pruži mogućnost. Nama će trebati mnoge poljoprivredne sprave, uređaji za fabrike, željez[nički] uređaji itd.

Neka već sada pošalju nama katalog svega što proizvode i uslove prodaje. Mi ćemo, čim bude moguće, poslati jednu stručnu komisiju. Dotle neka naši* tamo obrazuju, ako je moguće, jedan odbor koji će poraditi na tome da naša zemlja dobije, pod što povoljnijim uslovima, razni materijal za obnovu naše zemlje.87


A-VII, k. 119/1,reg. br. 1 -100 i 1-101/2.

* Misli se na p ripadn ike N O P-a.


4 2 JOSIP BROZ TITO

Svi su izgledi da neprijatelj preduzima ofanzivu na našu slobodnu teritoriju.88 Dijelovi njemačkih alpskih trupa s pravca Knina već su stigli na liniju [Bosansko] Grahovo - Tiškovac.89 Kod Doboja se prikuplja jedna neprijateljska divizija.90 Pojačani [su] garnizoni Banja Luka, Prijedor i Bihać. Oko Imotskog i Mostara prikupljene [su] dvije divizije.1,1

Devetnaesta [NO] divizija treba da ostane na sektoru Mazina i [da] upućuje svoje izviđačke dijelove ka Martinu Brodu, Cvjetkovići- ma i Trubaru za vezu sa našim jedinicama.1,2 Sa tom divizijom morate imati [neposrednu] radio-vezu.

Hitno [nas] izvijestite kakva je situacija kod vas i šta vi znate o neprijateljskim namjerama.93

Po obavještenjima, preko Dalmacije se treba prebaciti nekoliko divizija pravcima Gospić-Bihać i preko mora. Čelo jedne kolone već je na moru.94


A -V I I. k. 119/1 reg. br. 1-98/2.

(GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE]

SABRANA DJELA 4 3

Zamjenici treba da odgovore svojim dužnostima, pa i vojnički, naročito kad bi otišao operativni štab.,,s Tada se štab korpusne [vojne] oblasti mora pojačati.

Pravilnim formiranjem korpusnih štabova vaš [Glavni] štab postaće lakši i moći će bolje rješavati operativne i ostale probleme. Podesite [u tom smislu vašu] štabnu formaciju.'"’ Docnije ćemo javiti načelnu formaciju [korpusne vojne oblasti].

Javite kojim talasnim dužinama raspolaže vaša [radio- Jstanica.'1,7


A-VII. k. 11 v/i.red. br. 1-99/2.


4 4 JOSIP BROZ TITO

Naredite jednoj brigadi X* [NOU] div[izije] da odmah napravi pritisak prema Martinu Brodu, gdje Nijemci ugrožavaju Drvar.‘,H

Na sektoru [Bosansko] Grahovo već nekoliko dana vode borbu dvije brigade 2.** ličke [NOU] divizije.(>i)


A VII. k. I I 9/1. reg. br. 1-101/2.

* G rešk a u prim ljenom rađ iog ram u; treba XIX.** G rešk a u prim ljenom rađ iog ram u; treba 6.


SABRANA DJELA 4 5

Odobravam direktnu vezu [radio-jstanica s Italijom.100 Materijal ne prebacujte na Vis. Za sada može [se doturati na

kopno] samo avionima.Nekoliko divizija, po podacima, treba da se prebaci preko

Dalmacije k zapadu. Pratite pokrete [neprijatelja].*


A-VII. k. 2072, reg. br. 1.1-19/2.

* Više o tom e vid. u nap . 94.

4 6 JOSIP BROZ TITO

II KORPUSU [NOVJ]

Uputite Kosti* i Morači po jednu talijansku naoružanu brigadu i po jedan radni bataljon.101

Za zamjenika [komandanta 2. korpusa] postavljamo Miroševića.


A - VII. k. .794. reg. br. 4^41/2.

* K ošta N ad je tada b io kom andan t 3. ko rpusa N O V J.


SABRANA DJELA 4 7

Dajte prijedloge za činove Vidakovića i Kolunđžića.102 Kolunđžića određujem za načelnika štaba novoformirane 36.

vojvođanske [NOU] divizije.103 Tamo ga uputite.Uputićemo [vam] Talijane.*Razvijte aktivnost na sektoru Višegrad - Sarajevo, jer neprija

telj ovdje vrši pritisak.104 Petoj [krajiškoj NOU diviziji] naredili sadejstvo.** Ona je 11-og vodila borbe kod Renovice.

Javite sa kojim talasnim dužinama raspolaže vaša stanica.


A-VII, k. 40S/A. reg. br. 2 /S - l.

* V id. nap. 73.** T o T itovo naređen je je uslijedilo takođe 14. feb ru a ra , ali nije p ronađeno .


4 8 JOSIP BROZ TITO

Drug Murat [Pašaga Manilžić] dolazi [k vama] kao član Pokrajinskog komiteta [KPJ za Bosnu i Hercegovinu] na rad u istočnoj Bosni.105 Nosi veliku količinu materijala i poštu. Prihvatite

Umjesto poginulog druga Pavla [Goranina], postavite druga Zari ju Škerovića za polit[ičkog] komesara 27. [NOU] divizije. Poslije ovoga, činimo i lične izmjene u pismu koje [vam] nosi Murat. Sastav politodjela, koji će od sada raditi u divizijskom opsjegu, jeste slijedeći:

Politodjel 17. [NOU] divizije: Vlado Rolović - rukovodilac, Savo Božović - kult[urno]-politički sektor, Stanojka Kruščić - omladinski rad, Tomaš Perović - pojačanje Politodjelu.

Politodjel 27. [NOU] div[izije]: Đuro Medenica, Čeda Mindero- vić, Radenko Broćić, Olga Petričević.

Politodjel 16. [NOU] diviz[ijej: Arsenije Mijović, Milić Maksi- mović. Ljubica Stanimirović, Bogdan Perović.

Politodjel 36. [NOU] div[izije]: Marko Lakić, Petar Vujović, Mišo Radulović, Ljubica Đorđević.

Ovu reorganizaciju* izvršite odmah i obavijestite Stefana [Mitrovića],10” a sve ostalo vidjećete iz pisma [CK KPJ]10'' koje nosi drug Murat.


A -V II. k. 408 /A , reg. br. 2 -1 9 /8 -1 .

* R eorgan izac iju po litod jela ovih d iv izija T itu je pred ložio organizacioni sek re ta r K PJ A leksandar R anković.


SABRANA DJELA 4 9

Odobrenje za odlazak engleskih oficira može da traži samo šef misije* (koji se nalazi] kod nas.110


A -v i i . k. //•;//.i cg. br. I 106/2.

* R iječ je o šefu A nglo-am eričke vojne misije F icro ju M aklejnu .

[ŠTABU MORNARICE NOVJ)

5 0 JOSIP BROZ TITO

Iz Kaira javljaju pod hitno* da Nijemci ovih dana spremaju napad na otok Vis. Budite budni i spremni, osobito noću i kod lošeg vremena.


A-VII. k. 2072. reg. br. 13-20/2.

* O bav ješ ten je je stig lo p rek o F icro ja M ak le jna . šefa A nglo-am eričke vojne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J.

SABRANA DJELA 5 1

ANTIFAŠISTIČKOM VIJEĆU NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE

U prilogu šaljem nacrt državnog grba, za koji treba Predsjedništvo AVNOJ-a čim prije da, prema priloženom obrascu, donese odluku o državnom grbu.

Grb se sastoji od pet buktinja, čiji se plamenovi sjedinjuju u jedan plamen obavijen klasjem i trakom s natpisom »Demokratska Federativna Jugoslavija«. Na vrhu grba iznad plamena nalazi se petokraka zvijezda.

Boje grba: plamen i zvijezda crveno, traka plava sa bijelim natpisom, klasje žuto.

Očekujem što skorije donošenje gornje odluke."2Smrt fašizmu - sloboda narodu!

17. februar 1944. PredsjednikNacionalnog komiteta

maršal JugoslavijeZbirka NKOJ. br. 1944/6.


5 2 JOSIP BROZ TITO

Javite odmah da li se kuriri mogu probiti do nas uslijed velikog snijega i vojne situacije.*

Simo Mrda je zarobljen kod [sela] Jezera prilikom borbi oko Jajca.113

Tražite ga [u razmjenu] iz Banje L uke."4


A-VII. k. 119/1. reg. br. 1-109/2.

* Istog dana odgovoreno je pozitivno.

SABRANA DJELA 5 3

[SEKRETARIJATU BIROA OBLASNOG KOMITETA KP HRVATSKE ZA DALMACIJU]

Ostanite na V isu"s dok se ne ukaže povoljnija mogućnost za prebacivanje i okupljanje rukovodstva11*’ bilo na kopnu bilo u blizini [Štaba 8.] korpusa.*

D[oktoru] Smodlaki niko ne smije kršiti au toritet."7 Vi ste napravili krupnu grešku što ste ga prebacili zajedno sa zbjegom ."” Ne vjerujemo da bi on mogao dati neke izjave suprotne liniji Nacionalnog] komiteta [oslobođenja Jugoslavije].

Zbjeg [treba] potpuno odvajati od vojske i vojnih ustanova"'' i po tome se držati naših ranijih direktiva.

U vojnim bazama, jedinicama i ustanovama moraju postojati par[tijske] organizacije, a vi ih povezivati, a ne stvarati jedinstveno rukovodstvo. Part[ijski] i ostali materijal vi ćete im redovno slati. Koordinaciju vojnih poslova neka vrši [Vojna] misija [Vrhovnog štaba NOV i PO J]121 preko [naših tamošnjih] vojnih komandi.


A-VI. k. 2072.reg. br. 13-24 i 13-25/2.

* Š tab se tada nalazio u selu Tičevu.

ŠTABU...*

5 4 JOSIP BROZ TITO

Mnogi oficiri po šiahovima i jedinicama upotrebljavaju se čak i za najsitnije i neugledne poslove. Isto tako mnogi oficiri sami ne paze na svoje dostojanstvo i ugled. Sve to krnji ugled našeg oficirskog kadra i vojske.

Naređujem da se s ovakvim postupcima i ponižavanjem našeg oficirskog kadra prestane, te da i sami oficiri paze na svoje dostojanstvo i ugled.

Za prestupe po ovome najstrože postupati.Naređenje saopštiti svim oficirima uz polpis.

19. februar 1944. Vrhovni komandant NOV i[Drvar] maršal Jugoslavije

Tito

A V I , k. 15reg. br. 3/1-1.

* D o stav ljeno svim potčin jenim štabovim a.

|ŠTABU| II KORPUSA [NOVJ]

SABRANA DJELA 5 5

Prvo: Druga [proleterska] i Peta [krajiška NOU] div[izija krenuće uskoro ranije predviđenim pravcem. Sa obje divfizije rukovodiće štab pete [krajiške NOU] div[izije], kome smo prepustili izbor trenutka polaska.122

Kosti* smo naredili da na sektor Kalinovik-Foča-Goražde uputi jednu svoju div[iziju]. Taj sektor je za nas važan, naročito u slučaju vjerovatnog savezničkog iskrcavanja na Jadran.121 I vi morate obratiti pažnju k ovom sektoru. Zato je potrebno da sandžačke jedinice prime sektor Čajniče i povežu se s Koslinim jedinicama.124

Drugo: Šta je sa vašom Primorskom [operativnom] grupom, njenim štabom, jedinicama, dejstvom itd?125


A-VI. k. .1V4.reg. br. 4 41 i 4 42/2.

* G en era l-m a jo r K ošta N ađ je tada bio kom andan t 3. korpusa N O V J.

ŠTABU III KORPUSA NOVJ

5 6 JOSIP BROZ TITO

Jedinice Pete [krajiške NOU] divizije uskoro će krenuti ranije predviđenim pravcem.

Ranije predviđene [vaše] jedinice uputite na sektor Kalinovik - Foča - Goražde, približujući se u Sandžaku snagama Drugog korpusa [NOVJ].'2<>

Napominjemo vam da je sektor Kalinovika za nas vrlo važan u vezi s vjerovatnim savezničkim iskrcavanjem na Jadran. Sem toga, postoje mogućnosti dejstva ka Trnovu i Sarajevskom polju, a preko Uloga povezivanje sa herceg[ovačkim] snagama.127 Uslovi za mobilizaciju su dobri jer muslimanska milicija prelazi na našu stranu. Sa tog sektora može se dejstvovati na [željezničku] prugu Pale - Sarajevo. Diviziji na tom sektoru trebate dati jednu radio-stanicu.


A-VIJ. k. 408/A.reg. br. 2 - 20/8 - 1.

(ŠTABU 2. PROLETERSKE DIVIZIJE NOVJ]

SABRANA DJELA 5 7

Slažem se da Druga [proleterska| divizija odmah krene na toplički teren.128 Peta [krajiška NOU] divizija mora sačekati dolazak delegacije12” koja je već na putu dva dana i stići će za 10 dana do vas. Javite da li ste dobili materijal od Saveznika.

Druga naša grupa [divizija] krenuće u Srbiju na proljeće, čim za to budu stvoreni uslovi.

Mihailo* ima zadatak da pokrene čitav partijski i vojni aparat Srbije za hitnu mobilizaciju ljudstva, za formiranje novih jedinica i [slvaianje štabova]**.

*** G[lavni[ š[tab] Srbije treba [popuniti]. Pitanje komandanta i načelnika [štaba ćemo] sporazumno riješiti čim vi stignete u Srbiju.

U Toplicu će se spustiti padobranom delegat V[rhovnog] š[taba] general-major Pavle IIić,n2 on će zajedno s vama raditi na formiranju vojnih jedinica. Nastojaćemo da Saveznici u Srbiju pošalju što više oružja.

Ova direktiva važi i za Mihaila.


A-CK SKJ. zbirku Srbija 11/179.

* Pseudonim d r B lagoja N eškovića. se k re ta ra PK KPJ za Srb iju . O n se tada nalazio u Š tabu 2. p ro le terske divizije.

** U prim ljenom rad iog ram u je nap isano : »stvarače štabove.«*** Pasus koji slijedi »dvije rečenice« je u p rim ljenom rad iog ram u nejasan .

T am o je napisano:»G .š. Srbije treba podnijeti pitanja kom andan ta i načelnika sporazum no riješiti

čim vi stignete u Srbiju« .T itu je prilikom au to rizacije teksta sk renu ta pažnja na ovo, pa je on tekst

au to rizovao ovakav kakav se ovdje ob jav lju je .

5 8 JOSIP BROZ TITO

DNEVNA ZAPOVJEST POVODOM 26-GODIŠNJICE CRVENE ARMIJE*

Borci, komandiri, komandanti i politički komesari Narodno- os/obodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije!

Dvadeset trećeg februara herojska Crvena armija slavi 26-godišnjicu svoga osnivanja. Ovaj veliki dan radosno pozdravljaju svi porobljeni narodi Evrope i čitavo slobodoljubivo čovječanstvo. Ovaj veliki dan s velikom radošću pozdravljaju narodi Jugoslavije sa svojom Narodnooslobodilačkom vojskom i partizanskim odredima.

Veliki praznik Crvene armije pada baš u dan kada ona nanosi sve strasnije udarce njemačkim fašističkim osvajačima, kada njen pobjedonosni marš prema zapadu radosno odjekuje u srcima svih porobljenih naroda Evrope.

Borci, komandiri, komandanti i politički komesari! Kao što Crvenoj armiji ovaj veliki praznik daje novog poleta za još snažnije udarce protiv mrskih fašističkih osvajača koji su izvršili toliko zločina u miroljubivoj sovjetskoj zemlji, isto tako mora biti taj praznik i za vas dan novog podstreka za još nemilosrdniju borbu i još snažnije udarce protiv tih istih osvajača i njihovih domaćih slugu. Neka vam i dalje Crvena armija služi kao primjer herojstva i rodoljublja. Njena upornost i samopožrtvovanje nadahnjivali su vas u [svim] dosadašnjim bojevima i to vam je baš omogućilo da izdržite sve dosadašnje teškoće u nejednakoj i krvavoj borbi za slobodu naroda Jugoslavije. Dokažite u ovim posljednjim odlučnim borbama da ste dostojni saborci svoje velike saveznice - herojske Crvene armije.

Naprijed u borbu do potpunog uništenja svih neprijatelja naših naroda!

Da živi 26-godišnjica osnivanja herojske Crvene armije!Da živi nepobjedivi bedem čovječanstva Sovjetski Savez!Da /ivi genijalni organizator i vojskovođa herojske Crvene

armije maršal Sovjetskog Saveza Staljin!

21. februar 1944

A-VII. k. 4 US.reg. br. 7/4.

* O bjav ljeno p reko R adio-stanicc »Slobodna Jugoslavija« 23. februara 1944. u 62. em isiji.

Maršal Jugoslavije Tito

[OPERATIVNIM ŠTABOVIMA NOV I POJ]*

SABRANA DJELA 5 9

Najhitnije uputite u Štab V korpusa [NOVJ] sve vazduhoplovno, tenkovsko i šofersko osoblje, bez obzira na kom se položaju nalazi. Od ovog ljudstva, izuzev najnužnijeg broja šofera, ne smijete nikoga zadržati. One koji se nalaze na putu za Italiju vratite natrag u Štab V korpusa [NOVJ],

Povežite se sa domobranstvom i nastojte da izvučete što veći broj navedenih stručnjaka, koje stalno šaljite u V korpus. Ljudstvo će ići na izobrazbu i primanje materijala u Sovjetski Savez.


A V I . k. 119/1,reg. br. 1 - 1 1 9/2.

[ŠTABU] II KORPUSA [NOVJ]

6 0 JOSIP BROZ TITO

S obzirom na veličinu i rasparčanost terena [vašeg] operacijskog prostora], perspektivu razvoja vojske, povoljnu političku situaciju, vjerovatne zadatke operativnih grupa, jači starješinski uticaj i bržu mobilizaciju, predlažemo vam da u zahvatu Lima formirate III diviziju,11 koja bi imala dvije sandžačke i jednu crnogorsku brigadu.114 Politički je dobro da i ta oblast formira diviziju.

Na sektoru Nikšić - Podgorica bila bi III [crnogorska NOU] divizjija). Od dvije crnogorjske] brigade u [Crnogorskom] primorju već [je] formirana Primorska [operativna] grupa, od koje, ako ima uslova, formirati diviziju.115 Znamo da imate mladih brigada, ali [vašim] jačim neposrednim uticajem brzo će se izgraditi.

Pošto su divizije poprimale [određene] operativne sektore, popunite brigade odredskim snagama, a [partizanske] odrede svedite na najnužniji broj [boraca]. Nužno je i da pravilno formirate Korpusnu vojnu oblast.

Dakle, [imaćete] četiri [operavitno] određena sektora11,1 i četiri samostalne komandne grupe - divizije. U protivnom, vas bi događaji tjerali da od slučaja do slučaja formirate komandovanje. što bi bilo vrlo štetno.

Ovo bi bila vaša završna, globalna formacija, unutar koje biste popunjavali i razvijali jedinice. Napominjeno da će vam ovakva podjela komandovanja dati najbolje vojničke rezultate, jer će mladi štabovi razviti punu inicijativu. Sve četiri grupe povežite radio-vezom. Izvijestite nas o ovome.


A VII. k. 3lJ4. reg. br. 4-43/2.

SABRANA DJELA 6 1

VRHOVNOM KOMANDANTU CRVENE ARMIJE MARŠALU STALJINU

U ime boraca, komandira i političkih radnika viteške Narodno- oslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije čestitam slavnoj bratskoj Crvenoj armiji njenu 26-godišnjicu i želim joj da je obilježi još većim pobjedama na slavu i za sreću velike sovjetske otadžbine, na slavu i za sreću slobodoljubivih naroda svega svijeta.

Naši borci - borci za slobodu i bratstvo jugoslovenskih naroda uvijek su bili svjesni da je otadžbinski rat Sovjetskog Saveza

istovremeno i borba za oslobođenje svih poroljbenih zemalja. Oni su bili svjesni da im sveta dužnost prema domovini nalaze da se bore rame uz rame s Crvenom armijom. Oni su osjećali svu veličinu časti i odgovornosti što se bore zajedno s vojskom koju vodi veliki Staljin. Oni su najžešće nasrtali na njemačke razbojnike kad su ovi odlazili na istočni front ili se vraćali otuda. Priznanja sovjetskog naroda i njegove vojske našoj borbi protiv njemačkih fašista - to su nam bila najdraža priznanja.

U ovim velikim danima odlučnih bojeva za konačnu pobjedu nad našim zajedničkim neprijateljem, uvjeravamo vas da ćemo još istrajnije i još odlučnije vršiti svoju dužnost saveznika, oslobađajući svoju braću od njemačkih otimača i izdajnika naroda Jugoslavije.

Živjela slavna nepobjediva Crvena armija!Živjela 26-godišnjica crvene armije!

Živio vrhovni komandant Crvene armije, maršal Sovjetskog Saveza Staljin!*

[22. februar 1944, Vrhovni komandant NOV i POJDrvar) maršal Tito

(A-VII. k. CŠ I. reg. br. 8 /L časopis »Nova Jugoslavija« br. 2 od 15. marta 1944. str. II).

* O dgovarajući na ovaj T itov pozdrav , Staljin mu je uputio slijedeći rad io g ram :

V rhovnom k o m an d an tu N arodnooslobod ilačke vojske i partizansk ih o d red a Jugoslavije m aršalu T itu .

6 2 JOSIP BROZ TITO

Z ahvalju jem V am na vašim srdačnim čestitkam a povodom 26-godišnjice C rvenearm ije .

H ero jska bo rba b ra tsk o g jugoslovenskog naroda i njegove slavne N arodnooslo - bodilačke vojske p rotiv n jem ačkih osvajača izaziva d u b o k e sim patije naroda S ovjetskog Saveza i služi kao p rim jer koji nadahn ju je sve po rob ljene narode E vrope.

Želim i daljne usp jehe jugoslovenskim rodoljub im a koji se pod Vašim rukovodstvom slavno bore za oslobođenje svoje dom ovine.

7-II1-1944. J. Staljin«.

A-VII. k. CŠ1. reg. br. H/l.

SABRANA DJELA 6 3

(PROTEST PROTIV PROGANJANJA JUGOSLOVENSKIH OFICIRA I VOJNIKA U KAIRU*]

Odlučno protestujem zbog gonjenja jug(oslovenskih] oficira i vojnika u Kairu koji su izrazili želju da stupe u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije i da se bore za oslobođenje svoje domovine. Jugoslovenska vlada u Kairu nema prava da spriječava građane Jugoslavije đa se bore za oslobođenje svoje domovine.

Pozivam sve oficire, podoficire i vojnike koji žele i koji su spremni za borbu da odmah traže povratak u domovinu i đa stupe u redove Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugosla- vije.

Tražim da se oslobode svi oficiri, podoficiri i vojnici koji su zatvoreni u logorima u Kairu i u drugim mjestima.118

22.] februar 1944. Vrhovni komandant NOV i POJDrvar] maršal Jugoslavije

Tito

A-VII. k. 2 5 /A. reg. br. 3V/4.

* O bjav ljeno p reko R adio-stan ice »S lobodna Jugoslavija« 24. feb ruara 1944. u 63. em isiji.

IVANU [GEORGI DIMITROVU]

6 4 JOSIP BROZ TITO

Do sada nisam dobio nikakav materijal od CK Bugarske. S Makedonijom je veza prekinuta već nekoliko dana i ništa nam nije poznato gdje se nalazi Ivanov s drugovima *

Valter

A-CK SKJ. Fond CK KPJ — RI. Prevod s ruskog1944/25.

* O k re tan ju B lagoja Ivanova K oste i n jegove grupe vid. u nap. 6.

[POKRAJINSKOM KOMITETU KPJ ZA SRBIJU [

SABRANA DJELA 6 5

Dajte konačno predlog za štab III srpske [NOU brigade].,v> Naše je mišljenje da Marković ostane načelnik G[lavnog] š[taba

NOV i PO] Srbije.


A-CK SKJ. Zbrika Srbija. 11/179.

6 6 JOSIP BROZ TITO

ZA IVANA [GEORGI DIMITROVA]

Danas u 12,30 [časova] doputovala je Sovjetska vojna misija u [Bosanski] Petrovac.141 Sutra će biti kod nas u Štabu.

23. febuar 1944. Tito[Drvar]

A CK SKJ. Fond CK-KPJ Kl. 1944/29.

Prevod s ruskog

SABRANA DJELA 6 7

[NAREDBAO STRUKTURI KORPUSNE VOJNE OBLASTI I O ZADACIMA NJENIH ORGANA I SLUŽBI]

Radi efikasnijeg komandovanja, učvršćenja i bolje povezanosti u radu. Vrhovni šiah NOV i POJ propisao je 8. II 1944. god. novu organizaciju i strukturu štabova korpusa.*

1. Ovom formacijom prenosi se rukovođenje i odgovornost za cjelokupnu vojnu službu na štabove korpusa.

2. Poslovi štaba korpusa dijele se na dvije glavne grupe: operativni dio štaba, s poslovima koji se tiču neposredno trupa i komandovanja njima, i korpusna vojna oblast, koja obuhvata sve vojne službe na teritoriji korpusa.

3. U pogledu nadležnosti operativnog dijela važe dosadašnji propis i naredbe Vrhovnog štaba NOV i POJ.

Operativni dio štaba ima odsjeke: operativni, za vezu, obavještajni, za naoružanje, trupnu intendanturu, trupni sanitet vojni sud koji se neposredno odnose na trupe. Naredbom je predviđeno koja lica iz štaba rukuju ovim odjsecima.

4. Štab korpusa stavlja pod komandu svoje korpusne vojne oblasti sve druge vojne službe na teritoriji korpusa. Korpusna vojna oblast ima svoj štambilj (npr.: Vojna oblast V korpusa). Korpusnu vojnu oblast potpisuje komandant korpusa ili zamjenik komandanta.

Prema tome, nadležnosti svih ranijih vojnih oblasti u pozadini na teritoriji korpusa prenose se na štab korpusa i ukidaju se sve ranije naredbe o organizaciji vojnih vlasti u pozadini.

5. Odsjeci korpusne vojne oblasti:A) Odsjek za mobilizaciju. Organizuje, kontroliše i rukovodi

cjelokupnom mobilizacijom (ljudstva, tegleće i tovarne stoke i prevoznih sredstava (za boračke jedinice: vodi mobilizacijske spiskove i evidenciju ljudstva, njihov raspored, službu i vojničko stanje jedinica (zdravi, nesposobni za borbu, sposobni za rad, invalidi, ranjeni, poginuli, ljudi na službama i u neboračkim jedinicama itd.).

b) Odsjek za saobraćaj. Vodi sve poslove koji se tiču održavanja i regulisanja saobraćaja i saobraćajnih komunikacija, transporta vojske, vojnog materijala, hrane i opreme, transporta ranjenika i bolesnika, veze (telefon, telegraf, pošta), tehničkih radova za vojne

* Više o loj naredbi V rhovnog slaba vidi na sir. 13 -14 . a o dalu mu kad ju je T ito napisao u nap. 38.

6 8 JOSIP BROZ TITO

svrhe i organizovanja vojnih radionica (kovačkih, kolarskih, stolarskih, sedlarskih, za izradu samara itd.: nadzor nad njima vodi Ekonomski odsjek VŠ). Vodi evidenciju o transportnom kapacitetu na teritoriji korpusa (željeznice, kola s volovskom i konjskom zapregom, tovarni konji, motorna vozila itd.). Provođenje mjera saglašava s nadležnim civilnim vlastima, uzimajući u ozbir prvenstvo za podmirenje vojnih potreba.

Za obezbjeđenje izvođenja tehničkih radova za potrebe vojske (barake, zgrade, željeznice, putevi), odsjek za saobraćaj vodiče evidenciju raspoloživog materijala na teritoriji korpusa, vršiti raspod- djelu prema potrebama pojedinih komandi područja i prikupljaće sredstva (gvožđe, građu, alat, dijelove mašina, materijal uopšte) u svoj magacin.

C) Ekonomski odsjek. O svakodnevnoj ishrani brine se intendantura pri operativnom dijelu štaba korpusa, dok ekonomski odsjek korpusne vojne oblasti preuzima na sebe organizaciju svih ekonomskih mjera i službi na teritoriji korpusa koje se tiču snabdijevanja vojske (stalne nabavke i snabdijevanja, magacioniranje hrane, evidencija pravilne raspodjele hrane i spreme, radionice, fabrike, vojna industrija, proizvodnja). Preduzima mjere i razvija vojnu proizvodnju. Sadejstvuje i pruža pomoć narodnooslobodilačkim odborima pri obradi zemlje za sjetvu i pri zbiranju ljetine. Vodi evidenciju nad količinama hrane i vojne spreme na teritoriji korpusa i sprovodi raspodjelu za potrebe korpusa. Stara se o ishrani prolazećih trupa, bilo iz magacina, bilo s terena, za sve vrijeme njihovog boravka. Vodi statistiku o privrednom kapacitetu korpusne vojne oblasti, kao io državnim i napuštenim imanjima narodnih neprijatelja koja se iskorišćavaju za vojne potrebe.

Štab korpusa dužan je da saobrazi rad trupne intendanture i ekonomskog odsjeka korpusne vojne oblasti naredbama i uputama Vrhovnog štaba (njegovog Ekonomskog odjeljenja), koji vodi opštu politiku snabdijevanja i raspodjele. Štab korpusa će podnositi Vrhovnom štabu redovne mjesečne izvještaje o ekonomskom stanju korpusne vojne oblasti i trupne intendanture i davati stalan i tačan uvid o svim količinama hrane i spreme.

D) Sanitetski odsjek. Rukovodi i organizuje vojnu sanitetsku službu na teritoriji korpusne vojne oblasti. Sprovodi mjere za borbu protiv zaraznih bolesti organizacijom potrebnih službi i ustanova za to, sprovodi mjere i odgovoran je za organizaciju, rukovođenje i nadzor nad stalnim bolnicama na teritoriji korpusne vojne oblasti. Obezbjeđuje i njima sav potrebni personal i pravilnu službu. Pruža pomoć prolaznim trupama, bolnicama i tansportima ranjenika i bolesnika. Obavezan je da organizuje medicinsku službu za sve zaposleno osoblje u ustanovama komandi područja, komandi mjesta, partizanskih straža, kao i za prolazeće borce, a ukoliko je potrebno i

SABRANA DJELA 6 9

za prolazeće trupe. Koordinira vojnu zdravstvenu službu sa zdravstvenom službom civilnog saniteta.

E) Odsjek za zaštitu naroda. Pri komandi područja odsjek za zaštitu naroda korpusne vojne oblasti postavlja svog punomoćnika i potreban broj pomoćnika, koji stoje direktno pod njegovom kontrolom i njemu odgovaraju za svoj rad. Punomoćnik za zaštitu naroda rukovodi, u okviru svoje nadležnosti, radom na čitavom području.

F) Vojni sud. O organizaciji i funkciji istog izdaće se posebna uredba.*

6. Štab korpusa obavezan je da podnosi Vrhovnom štabu odnosno GŠ svakog mjeseca izvještaje o radu svih svojih odsjeka. U pogledu podnošenja mjesečnog operativnog izjveštaja izdaće se posebni uputi.

7. Sve poslove korpusne vojne oblasti štab korpusa sprovodi preko neposredno potčinjenih mu izvršnih organa korpusne vojne oblasti: komandi područja, komandi mjesta i partizanskih straža.

8. Komandu područja čine: komandant područja, politički komesar i zamjenik komandanta područja. Oni odgovaraju za sve vojne poslove na teritoriji područne vojne oblasti i sprovode sve mjere i naređenja svoga štaba korpusa.

Komandanta i političkog komesara postavlja štab korpusa.A) Komandant je nosilac vojne vlasti na područnoj vojnoj

oblasti. On izdaje naređenja, rukovodi i odgovoran je za sve vojne poslove na teritoriji komande područja.

Komandant i politički komesar vode nadzor i kontrolu za pravovremeno i pravilno obavljanje cjelokupnog rada komande područja i njenih organa. Vode računa da sve naredbe i rad komande područja budu u duhu opštih propisa i naredbi Vrhovnog štaba NOV i POJ i sprovođenje saobrazno naređenjima štaba korpusa.

b) Politički komesar sprovodi opštepolitički, propagandni i prosjvetni rad među ljudstvom i ustanovama dotičnog područja i organizuje na istom redovno obavještavanje o borbama Narodnooslo- bodilačke vojske i događajima u svijetu.

Dužan je da vaspitava i politički podiže ljudstvo u svim ustanovama područja i da vodi pravilnu politiku kadrova. Dužan je da koordinira sve službe vojnih [vlasti] sa civilnim vlastima na teritoriji područja u interesu vojske i naroda, za ostvarenje ciljeva narodno- oslobodilačke borbe.

c) Zamjenik komandanta pomaže u radu komandanta područja i u njegovom odsustvu ga zamjenjuje.

Komandant i politički komesar potpisuju sve naredbe, odluke iakta.

* U re d b u o vojnim sudovim a T ito je p rop isao 4. m aja 1944. Više o tom e vidi. u tom u 20.

7 0 JOSIP BROZ TITO

Komanda područja ima svoj štambilj, koji čuvaju komandant i politički komesar. Štambilj ima tekst dotičnog područja (npr. Komanda Drvarskog vojnog područja).

Za obavljanje poslova na teritoriji komande područja štab korpusa postavlja u komandi područja, na predlog komande područja, referente i to:

a) mobilizacijskog oficira, koji je ujedno i zamjenik komandanta područja:

b) saobraćajnog oficira;c) intendantskog oficira;d) referenta saniteta;e) opunomoćenika za zaštitu naroda.Referenti svakoga dana o svom radu zajednički podnose usmeni

raport komandantu i političkom komesaru područja i primaju upute i naređenja za svoj rad.

Pored administrativnih poslova, referenti će proučavati stanje na teritoriji područja i podnositi komandi područja predloge po pojedinim pitanjima s konkretnim mjerama za njihovo rješenje i pravilan rad.

9. Komande mjesta su podređeni izvršni organi komande područja, odnosno korpusa. Komandu mjesta čine: komandant, politički komesar i zamjenik komandanta. Za vršenje poslova u komandi mjesta komanda područja postavlja određen broj osoblja. Komandanta mjesta, političkog komesara i zamjenika komandanta, na predlog komande područja, postavlja štab korpusa.

U pogledu odgovornosti, za komandu mjesta važe iste odredbe kao i za komandu područja (vidi tačku 7).

Komande mjesta, odnosno komande područja na novooslobođenoj teritoriji postavlja štab korpusa pred neposrednim zauzimanjem nekog mjesta ili teritorije.

10. Partizanske straže su izvršni organi komandi mjesta. One imaju za dužnost obezbjeđenje svoga rejona i sprovođenje svih mjera predviđenih naredbama komande mjesta, odnosno komande područja.

Pored dužnosti u svome rejonu, partizanske straže vrše, po naredbi vojne komande, izviđačku službu i akcije na neoslobođenoj teritoriji.

Mjesto sjedišta i rejon partizanskih straža, uvođenje novih ili ukidanje postojećih određuje komanda područja na prijedlog komande mjesta i uz potvrdu štaba korpusa.

Svaka komanda mjesta obavezna je da formira u svome sjedištu partizansku stražu za dotično mjesto.

Jačina partizanskih straža zavisna je od veličine rejona i zadataka koje vrše.

Svaka partizanska straža ima političkog delegata, koga postavlja komanda mjesta.

SABRANA DJELA 7 1

Sve partizanske straže na teritoriji jedne komande mjesta sačinjavaju jednu vojničku jedinicu (jednu ili više četa), čiji je starješina komandant mjesta, a politički komesar - politički komesar komande mjesta. Sve partizanske straže na teritoriji jedne komande područja formiraju jednu vojničku jedinicu (jedan ili više bataljona), čiji je komandant - komandant područja, a politički komesar politički komesar komande područja.

U slučaju pokreta ili napuštanja slobodne teritorije, partizanske straže jednoga područja, pod komandom komandanta i političkog komesara područja, pretvaraju se u terensku vojnu jedinicu, koja, po naređenju dotičnog korpusa, operiše bilo na svom terenu, bilo da se priključi jednoj od korpusnih vojnih jedinica.

Popunjavanje partizanskih straža i njihovo brojno povećanje vrši se putem mobilizacije, dobrovoljnim pristupom i prekomandovanjem ljudstva iz seoskih straža, koje stoje pod kontrolom partizanskih straža.

Odmah provedite naprijed izloženu organizaciju korpusa i sve potrebne mjere koje iz toga proističu.

23. februara 1944. Vrhovni komandant NOV i POJ[Drvar] maršal Jugoslavije

Tito

A -IZD G SR Slovenije, k. 12/11.

7 2 JOSIP BROZ TITO

[POZDRAVNI GOVOR NA SVEČANOJ VEČERI POVODOM DOLASKA SOVJETSKE VOJNE MISIJE U VRHOVNI ŠTAB NOV I POJ]

Gospodine general-lajtnante,gospodo oficiri Vojne misije Sovjetskog Saveza.142U ime Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizan

skih odreda Jugoslavije ja vas pozdravljam kao predstavnike herojske Crvene armije, kao predstavnike naše slavom ovjenčane saveznice, koja nosi glavni teret ove džinovske borbe protiv zajedničkog nam neprijatelja.

Mi smo vas odavno očekivali. Naši narodi, naši borci, komandirii politkomesari sa čežnjom su očekivali dan kada će vas vidjeti u svojoj sredini.

Kada su došli vojni predstavnici naše velike saveznice Engleske,143 kada je došao gospodin general Maklejn, šef Vojne misije Velike Britanije i Sjedinjenih Država Amerike,144 naša narodna vojska i naši narodi s velikim veseljem i toplo su ih primili. Sada, kada ste došli i vi, gospodo oficiri naše velike i drage saveznice- Crvene armije, možete po ovom narodnom oduševljenju i radosti vidjeti koliko ste nam dragi gosti.

Ova zajednička večera predstavnika savezničkih armija - Sovjetskog Saveza, Engleske i Amerike i narodne vojske Jugoslavije imaće, uvjeren sam, veliki značaj za našu daljnju borbu. Uvjeren sam da će to još više učvrstiti međusobno povjerenje i doprinijeti bržem oslobođenju ne samo naše zemlje već i svih porobljenih naroda Evrope. Ja se nadam da ćete učiniti sve da se našoj Narodnooslobodi- lačkoj vojsci materijalno pomogne da bi uspješnije mogla izvršiti svoje zadatke.

Dižem ovu čašu u vaše zdravlje i kličem:Da živi herojska Crvena armija!Da živi njen genijalni vod maršal SSSR Staljin!Da živi Sovjetska vojna misija!Da žive naši veliki saveznici!

[24. februar 1944,Drvar]

A -VII. k. 7. reg. br. 5-1/10.

SABRANA DJELA 7 3

[ODGOVOR NA ZDRAVICE ŠEFOVA SOVJETSKE I BRITANSKE VOJNE MISIJE NA SVEČANOJ VEČERI ODRŽANOJ U DRVARU, 24. FEBRUARA 1944*]

Gospodo oficiri Engleske, Amerike i Sovjetskog Saveza!Dozvolite da vam na završetku zahvalim na odzivu i na

srdačnosti koja je ove večeri došla do izražaja između predstavnika savezničkih armija - Sovjetskog Saveza, Engleske, Amerike i Jugosla- vije.

Zahvaljujem gospodinu generalu Maklejnu za njegove tople riječi priznanja našoj borbi i našoj narodnoj vojsci. Isto tako zahvaljujem gospodinu general-latjnantu Kornjejevu za njegov srdačan pozdrav. Ova zajednička večer, gospodo oficiri, jeste još jedan dokaz više da su savezničke veze čvrste, da se one sve više produbljuju na sreću svih porobljenih naroda Evrope, koji još stenju pod fašističkim jarmom. Ja sam uvjeren da će vaš boravak ovdje imati silnog odjeka u našoj porobljenoj, ali nepokorenoj zemlji. Ove veze koje se danas stvaraju među savezničkim zemljama na bojnom polju jesu sigurna garantija ne samo za pobjedu nad mrskim fašističkim osvajačima već i za poslijeratno međusobno prijateljstvo i povjerenje. Naša zajednička krv, koja se lije i spaja nas na svim bojištima, jeste čvrst temelj na kome će nastati srećnija budućnost za sve porobljene narode Evrope i sve slobodoljubive narode.

Časopis »Nova Jugoslavija«, br. I o d /.III 1V44. str. 16.

* Vid. nap. 145.


7 4 JOSIP BROZ TITO

Budite kraći i koncizniji u radio-saobraćaju.14'1 Iz dosadašnjih postavljenja i unapređenja izvedite kriterijum, i

pri tome ispravite greške koje su [vam] se u ovome potkrale.147


A -V ll. k. 119/1. reg. br. 1-122/2.


SABRANA DJELA 7 5

Ne treba vršiti desant na tako utvrđena mjesta gubitaka. Borci gube povjerenje u takve pothvate.14”

Odobravam postavljanje Renčelja za načelnika.14' Sve što treba [popularisatil javljajte [nama] za

Jugoslaviju«.15,1


A-VII. k. 2072.reg. br. 8-3/2.

zbog velikih

»Sl[obodnu[

ZA MIHAILA [DR BLAGOJA NEŠKOVIĆA]

7 6 JOSIP BROZ TITO

Nisi nam još poslao tražene podatke o kadrovima oko vašeg G[lavnogJ š[taba] i oko P[okrajinskog] k[omiteta KPJ]*.

Šta je sa drugovima iz grupe Srbine?** Javite šta je sa Ljubinkom i zašto je otišla za C[rnu] Goru.151

Politodjel iz V [krajiške NOU] divizije neka ostane u J[užno] morfavskoj NO brigadi].152 bez obzira na divizijski politodjel [II proleterske divizije],


A -CK SKJ. Zbirka Srbija 11/179.

* Više o ovom e vid. u nap. 43.** R iječ je o Srbi Josipoviću , M ilosavu M ilosavljeviću. Savu D rljeviću , Nikoli

Ljubičicu. R a tk u Sofijaniću i Savi R adojičiću . Njih je V rhovni š tab N O V i PO J uputio za po jačan je rukovodećeg vojnog i političkog kad ra u Srbiji. T ad a su se kretali za Štabom 2. p ro le te rsk e divizije i njenim brigadam a.

[ŠTABU) II KORPUS[A NOVJ]

SABRANA DJELA 7 7

Potvrđujemo [vaš predlog] za komandanta [novoformirane divizije u Sandžaku] Žarka Vidovića, za komesara Mila Jovićevića, za načelnika [štaba] Rada Kneževića.

Broj divizije biće: 37.Politodiel Treće sandžačke [proleterske brigade] neka ostane za

tu diviziju.1Jakića* imamo za drugu kombinaciju. Za sada neka radi po

stvarima korpusne vojne oblasti u Sandžaku.Orjenski bataljon kreće iz Drvara.1"4 Primorca** unapređujemo u [čin] general-majora.


A-VII, k. 394 , reg. br. 4-46/2.

* V elim ir Jak ić je tada bio kom andan t G lavnog štab a N O V i P O Sandžaka.** Pukovnik R udolf P rim orac je tada b io načeln ik štaba 2. korpusa N O V J.

7 8 JOSIP BROZ TITO

ZA [MILUTINA] MORAČU I MIHAILA [dr BLAGOJA NEŠKOVIĆA]

Kod vas će stići delegat V[rhovnog] š[taba NOV i POJ] general-major Pavle Ilić sa grupom drugova koji će svi skupa s vama krenuti dalje.* Sa njima će doći i jedan član Sovjetske vojne misije pri V[rhovnom] šftabu NOV i POJ].** Prema tome, II i V divizija moraju pričekati dok oni stignu.

Hitno javite da li je G[lavni] š[tab] NOV i PO za Srbiju primio našu šifru.15


A-CK SKJ. Zbirka. Srbija 11/179.

* V iše o grupi P. Ilica vid. u nap. 132.** R iječ je o Š te rju A tan aso v u (V ik to ru G eorg ijevu )

[ŠTABU MORNARICE NOVJJ

SABRANA DJELA 7 9

Otvorite artiljerijsku) školu.15*’ Neka vam Miloje [Milojević] pošalje nešto ljudstva [za nju].157


A-VII. k. 2072. reg. br. H-IO/2.

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO SLOVENIJE]

8 0 JOSIP BROZ TITO

Kod ofanzive primijenite brzo manevrisanje.158 Tačno javite gdje je 14. [NO] d i v i z i j a . Na j bo l j e [je] da se ona [osloni]* na Zagorje.

Ako vam nisu potrebni [kapetani]** Radulović"’0 i [još] nekoliko aktivnih oficira [bivše jugoslovenske vojske] sa dobrim karakteristikama, pošaljite [nam] ih.

28. februar 1944.[Di vai ]

A-IZD G SR Slovenije, k. 41/11

* U prim ljenom rad iog ram u na ovom m jestu sto ji »bslo-i«.** U prim ljenom rad iog ram u sto ji: »u ono - an«.


SABRANA DJELA 8 1

Do sada Englezi nisu dali nikakav vojni materijal za bugarske partizane. Naš delegat u Makedoniji* prije 14 dana označio je mjesto za izbacivanje materijala bugarskim partizanima, ali od tada je prekinuta veza s Makedonijom.

Georgijev (Sterju Atanasov] je otišao u pravcu južne Srbije s delegatom Vrhovnog štaba general-majorom P. Ilićem.1'’1 Mi tamo šaljemo dvije divizije.1'’2

29. febiuai 1944. Titu[Drvar]

A-CK SKJ. Fond CK KPJ -K l.br. 1944/35. Prevod s ruskog

* S. ’ V ukm anović T em po.

8 2 JOSIP BROZ TITO

NARODNOOSLOBODILAČKOM ODBORU IfISTOČNE] BOSNE*

Ako se za prehranu vojske ne bi uzimalo od naroda, da li bi se stanovništvo na vašoj slobodnoj teritoriji moglo prehraniti bez pomoći do ovogodišnje žetve?

Ako ne bi, kolika bi pomoć bila nužna?Koliki je broj stanovnika kojima je nužna pomoć?

29. februar 1944. Nacionalni komitet[Drvar]

A-VII, k. 40H/A, reg. br. 2-21/H -l.

* R adiogram je T ito poslao svim izvršnim o dborim a zem aljsk ih antifašističkih vijeća n aro d n o g oslobođen ja . Izvršnom o d b o ru O svobodilne fro n te S lovenije i izvršnim odborim a ob lasn ih narođnooslobodilučk ih o dbora .

SABRANA DJELA 8 3

ZNAČAJ ODLUKA AVNOJ-a ZA D A U I RAZVOJ NAŠE BORBE I STVARANJE FEDERATIVNE DRŽAVNE ZAJEDNICE*

Među najveće uspjehe koje su narodi Jugoslavije postigli u toku ovog oslobodilačkog rata spadaju, bez sumnje, odluke Drugog zasijedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije.** One znače čitavu prekretnicu u procesu ove oslobodilačke borbe. Udareni su prvi temelji za izgradnju jedne nove, srećnije Jugoslavije s pravednijim uređenjem, koje garantuje našim napaćenim narodima bolju i srećniju budućnost; uređenjem koje počiva na nacionalnoj ravnopravnosti, bratskoj slozi i socijalnoj pravednosti. Te su odluke izraz težnji svih naših naroda i zato ih s tolikim oduševljenjem pozdravlja ogromna većina svih naroda Jugoslavije.

Odjek tih odluka u čitavoj zemlji i inostranstvu je ogroman. U samoj zemlji te odluke su: prvo — samo učvrstile duboku vjeru onih koji se bore u ovoj neravnoj borbi za svoju slobodu i ravnopravnost, da natčovječanski napori i žrtve dati u ovoj borbi nisu bili uzaludni; drugo — svima onima kojima je bila neizvjesna sutrašnjica, a plašili su se prošlosti, data je jasna perspektiva i određen cilj, kome, bez kolebanja, treba da doprinesu svoj dio u ovoj teškoj borbi; treće- svima kolebljivcima i špekulantima, koji su stajali po strani i čekali zgodan momenat da vide čija će strana prevagnuti, ove odluke oduzele su dalju mogućnost izgovaranja da »još nije vrijeme«, oni su prisiljeni da se opredijele: ili — ili, s narodom ili protiv njega; četvrto— ove historijske odluke su najmoćnije oružje, kako protiv okupatora tako i protiv svakovrsnih izdajnika i reakcionara, koji su se dosad bacali klevetama na narodnooslobodilački pokret nazivajući ga čisto komunističkim itd.

Ovi posljednji su se brzo opredijelili. Većina njih našla se na istoj liniji s okupatorima. Izbjeglička jugoslovenska vlada zauzela je otvoreno neprijateljski stav. Reakcionari i vrhovi nekih bivših partija u zemlji silno su se uzbudili i počeli su u zemlji tako i u inostranstvu, ne obazirući se na političko-partijsku pripadnost. Oni potajno šuruju s okupatorom ne bi li pomoću njega zaustavili nekako ovaj historijski točak. Okupatorske sluge - Nedić, Pavelić, kao i Draža Mihailović -

* T ito je napisao ovaj č lanak krajem feb ru a ra 1944. Prvi put je ob jav ljen u časopisu »Nova Jugoslavija« , br. I. od I. m arta IV44. str. 1-4. O datle je preštam pavan .

** O d luke su ob jav ljene u Prilozima 17. tom a.

8 4 JOSIP BROZ TITO

nastoje svim silama da pomoću okupatora izvrše nasilnu mobilizaciju i zajedničkom oružanom silom spriječe narode Jugoslavije da ostvare svoje velike zamisli. Sam okupator trudi se veoma marljivo da sav taj zločinački rad domaćih izdajnika i reakcionara iskoristi u svoje svrhe ne bi li kako produžio svoj život. Na jednoj strani — on izdajniku Nediću milostivo nudi istočnu Bosnu i Crnu Goru za nekoliko desetina hiljada srpskih vojnika, koji bi trebalo da zamijene Nijemce u borbi protiv Narodnooslobodilačke vojske. Muslimanima u Bosni obećava autonomiju. Pavelićevim ustašama Boku kotorsku, Hercegovinu i ostali dio Bosne. Jednom riječju, nastala je čitava zbrka, koja je, s druge strane, već izazvala međusobne sukobe između »velikosr- bina« Nedića i »velikohrvata« Pavelića. Muslimanskim reakcionarima takođe nije razumljivo kako se njihova autonomija može poklapati s podjelom Bosne između Pavelića i Nedića. No, baš zbog ovih švapskih gluposti, naši narodi ne treba mnogo da se boje od »ujedinjene« reakcionarne izdajničke klike Beograda i Zagreba.

Riješenja* koja su predstavnici naroda Jugoslavije doneli na Drugom zasijedanju AVNOJ-a o budućem uređenju Jugoslavije naišla su u svim demokratskim savezničkim zemljama na simpatije i jednodušno odobravanje. Te odluke zabilježene su u inostranoj demokratskoj štampi i na radiju kao jedan od najvažnijih događaja u posljednje vrijeme. Drugačije i nije moglo biti. Ovaj rat je suviše surova škola ne samo za političare nego i za svakog prosječnog čovjeka, ne samo u našoj zemlji nego i u svim savezničkim zemljama, koje danas, sasvim pravilno, mjere životnu sposobnost jednog narodai njegovu sposobnost da sam sobom upravlja — njegovom upornošću u borbi protiv njemačko-fašističkih okupatora.

Ali mi danas ne možemo da se zaustavimo samo na konstatacijama da su ove odluke naišle na povoljan odjek u zemljama inostranstva. Narodna predstavništva — AVNOJ, Prezidijum** AVNOJ-a i Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije primila su na sebe ogromnu odgovornost pred našim narodima, odgovornost za svoj rad. To se naročito tiče Nacionalnog komiteta kao izvršnog organa narodne vlasti. Jasno je da Nacionalni komitet mora da vrši svoju dužnost pod najtežim uslovima, pošto postoji čitav niz raznih prepreka koje onemogućavaju pravilan razvoj njegovog rada u cjelini, kao i rada pojedinih povjereništava posebice. Ali stvar i jeste u tome da i pod ovim teškim okolnostima treba učiniti sve što se može da bi se na taj način opravdalo povjerenje koje narod ima u svoje predstavnike.

Prvi i najvažniji zadatak Nacionalnog komiteta u sadašnjem času jeste pitanje oslobođenja naše zemlje, i njegova pažnja mora biti

* R iječ je o od lukam a.** Z vanični naziv je bio: P redsjedništvo .

SABRANA DJELA 8 5

uglavnom usmjerena u tom pravcu. Glavni teret nosi na svojim plećima naša Narodnooslobodilačka vojska. Prema tome: sve za front sve za pobjedu — ostaje još uvijek vodeća parola. Pitanje prehrane i uopće snabdijevanja vojske, to je jedan od najvažnijih problema od kojih zavisi uspjeh naše dalje borbe. Nacionalni komitet treba da posveti ovome maksimum svoje pažnje. Izvori potrebnih sredstava nalaze se u samom narodu i narod ta sredstva rado daje. Ali teret treba podijeliti podjednako, i zato je potrebno izvršiti takvu organizaciju sabiranja sredstava da pojedini krajevi i sela ne budu pogođeni suviše mnogo. Treba se pobrinuti već sada i naći načina kako da se pomogne našim seljacima na oslobođenoj teritoriji sjemenom i radnom snagom da bi se zasijalo što više zemljine površine. Osim toga, treba tražiti nove izvore snabdijevanja, jer se rat, već tri godine, vodi uglavnom na teret najsiromašnijeg dijela našeg naroda u najpasivnijim krajevima, koji nije više kadar ni da prehranjuje samog sebe. Ti izvori, razumije se, mogli bi doći samo iz inostranstva. Savezničke zemlje su obećale da nam daju takvu pomoć. Ali Nacionalni komitet mora preduzeti organizacione mjere da bi se ta pomoć brzo i pravilno raspodijelila čim budu stvorene mogućnosti da ona dođe. Treba prikupiti statističke podatke o stanju pojedinih porodica, o broju grla stoke, o količini zasijane zemlje, o broju duša kojima treba puna ili djelimična pomoć itd.

U Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, u Lici, u Srbiji, u Makedoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji, Sloveniji, Vojvodini popaljene su stotine i stotine kuća* čija su zgarišta obrasla travom, a stanovništvo živi u zemunicama i raznim stajama, što je veoma opasno zbog širenja zaraznih i drugih bolesti. Ovdje je potrebna hitna pomoć koliko dopuštaju današnje prilike u kojima se nalazimo. Treba smjesta dati inicijativu i pomoć da seljaci grade drvene stanove. Treba odrediti šumske predjele gdje će se planski sjeći građa; treba se pobrinuti za eksere i slično, jer to seljaci nisu kadri da nabave, a bez toga se graditi ne može.

Kao što smo vidjeli, naš narod živi u strašnim higijenskim prilikama, pa je potrebno da se preduzmu najhitnije mjere kako bi se narod sačuvao od zaraznih i drugih bolesti.

Na čitavoj oslobođenoj teritoriji, i gdje god je to moguće, treba odmah organizovati redovnu školsku obuku za djecu. Radi toga se moramo na vrijeme pobrinuti za učitelje, udžbenike, prostorije i dr.

Većina članova Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije imala je priliku da se u toku ove teške oslobodilačke borbe na licu mjesta upozna sa svom bijedom našeg stanovništva. Uzročnik te bijede nije samo okupator već i dvadesetogodišnje haračenje raznih

* P oslije završe tka ra ta popisom je u tv rđ en o da su u Jugoslaviji o k u p a to ri spalili, srušili ili teže ošte tili 504 .160 stam ben ih zgrada, odn o sn o 2 0 ,7 % ukupnog p red ra tn o g b ro ja zgrada.

8 6 JOSIP BROZ TITO

protivnarodnih režima. Uzročnik te bijede je sistem vladavine korupcije i nasilja jedne organizirane šake odnarođenih profitera, željnih brzog bogaćenja na račun naroda. U Srbiji, Sandžaku, Bosni i Hercegovini, Lici, Crnoj Gori vidjeli smo kako narod živi u malenim tijesnim kolibama prljavim i nezdravim, često zajedno sa stokom. Vidjeli smo strahovite životne uslove, koji su nam nametali pitanje: pa kako je taj naš narod uopšte uspio da se održi u životu? Zašto je uopšte plaćao poreze i druge namete? Tu smo istovremeno nalazili i odgovor zašto se taj narod bori danas tako uporno za svoju slobodu. Taj je odgovor da se narod ne bori za onu bivšu maćehinsku Jugoslaviju, već za novu Jugoslaviju, koja treba da mu osigura život dostojan čovjeka. Zato naš najsiromašniji dio naroda daje danas posljednju koricu kruha, zato on stoički trpi sve patnje ovog rata dobrovoljno; zato on daje svoju krv i živote. To nam je ujedno i odgovor zašto naši narodi mrze tako neodoljivom mržnjom sve ono što podsjeća na staro.

Treba posvetiti najveću pažnju činjenici da još i danas, kada većina našeg naroda podnosi najteže žrtve u borbi za svoju slobodu i bolju budućnost i kada napreže žrtve u borbi za svoju slobodu i bolju budućnost i kada napreže sve svoje snage da istjera okupatora iz svoje zemlje, postoji jedan dio Hrvata, Srba, Slovenaca, Muslimana, Crnogoraca, Arnauta itd., koji otvoreno služi okupatoru. U redovima Nijemaca, protiv naših naroda, bori se jedan dobar dio hrvatskih domobrana, slovenačkih domobranaca, bosansko-hercegovačkih Muslimana, srpskih četnika Draže Mihailovića i Nedićeve Državne straže, kosovskih Albanaca* crnogorskih, bosanskih i drugih četnika. Svi oni vrše najobičniju izdaju prema svojoj zemlji i narodu. Svi oni, ukoliko odmah ne prijeđu u redove NOV i POJ i svojom borbom ne operu sa sebe sramotu izdaje, biće stavljeni pred narodni sud i snosiće najteže posljedice za svoju izdaju. Historija našeg naroda će ih postaviti na sramotni stub i pokoljenja će ih spominjati s prezrenjem.

Svi oni koji budu i dalje služili okupatoru, ukoliko ih ne pogodi najteža narodna osuda, neće imati prava da učestvuju u budućem uređivanju naše državne zajednice. Takvi neće imati prava da se koriste plodovima ove veličanstvene oslobodilačke borbe.

Naša slavna Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi sastavljeni su na dobrovoljnoj bazi. Oni daju dobrovoljno svoju krv i svoje živote za bolju i srećniju budućnost svoje zemlje. Niko nema prava da traži od njih da i dalje sami snose sav teret ove teške borbe. Svi oni koji stoje po strani moraju putem mobilizacije biti pozvani da vrše svoju dužnost u redovima NOV i POJ. Ko se ne bi odazvao ovoj najčasnijoj dužnosti, s pravom će biti žigosan ne samo kao kukavica nego i kao izdajnik svoje domovine. Dati sve od sebe u ovoj teškoj i

* R iječ je o balistim a.

SABRANA DJELA 8 7

krvavoj borbi u historiji naših naroda, to je dužnost svakog čestitog Srbina, Hrvata, Slovenca, Muslimana, Crnogorca, Makedonca i drugih.

U vezi s međunarodnim odnosima, svakog dana se pokazuje sve veća potreba da se što prije dođe do priznanja »de jure« Nacionalnog komiteta kao jedine zakonite vlade Jugoslavije. To imperativno traže interesi naših naroda, koji su već ionako dovoljno oštećeni izdajničkim radom jugoslovenske izbjegličke vlade.

Narodni novac koji je prije rata i za vrijeme rata deponiran u savezničkim zemljama, jugoslovenska izbjeglička vlada nemilosrdno rasipa u svoje lične svrhe i u svrhe finansiranja izdajničkih četnika u zemlji. Ovdje dolazi do apsurda i činjenica da jedna neodgovorna izdajnička vlada iskorišćava ranije postojeće ugovore i obaveze saveznika da - iako bez ikakve veze sa svojom zemljom i narodom - može nesmetano da troši i upropašćava narodno dobro. Tako te izbjeglice vrše najobičniji kriminal u odnosu na narode Jugoslavije, kojima je baš danas najviše potreban taj novac za vođenje ovog teškog oslobodilačkog rata, i koji će sutra, kada se ova borba svrši, biti naročito potreban za obnovu naše razorene zemlje.

Izbjeglička vlada, koja kipi neodoljivom mržnjom prema narodima Jugoslavije koji su bez i protiv njene volje pošli u boj protiv svog zakletog neprijatelje, pokušava da gura svoje pristalice u razne međunarodne odbore, gdje oni, posve je vjerovatno, neće raditi u interesu naših naroda. Mi ne možemo biti ravnodušni prema tim činjenicama. Moramo preduzeti sve da se spase narodni novac, da u te odbore uđu predstavnici u koje će naši narodi imati povjerenja, tj. oni koje bude uputio Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije. U tom cilju potrebno je stalno apelirati na čestitu međunarodnu javnost i na Saveznike. Mi smatramo da narodi Jugoslavije, koji prinose tolike žrtve u ovoj borbi za zajedničku stvar, imaju pravo očekivati da će savezničke države što prije prekinuti veze s izdajničkom izbjegličkom vladom i omogućiti da naši narodi dođu do svoje imovine - da će Saveznici uspostaviti normalne odnose s Nacionalnim komitetom oslobođenja Jugoslavije.

Iako će se pitanje našeg unutarnjeg uređenja definitivno rješavati poslije oslobođenja zemlje od okupatora, ipak je danas potrebno preduzeti mnoge predradnje, koje su neophodne ne samo zato da bi se to pitanje lakše rješavalo poslije svršetka rata nego i zato što je to neophodno već danas radi uspješnijeg vođenja oslobodilačke borbe. Pitanje federacije poznato je mnogim građanima naše zemlje samo kao riječ federacija, koja predstavlja nešto bolje od stare Jugoslavije, a šta ona u stvari znači za našu zemlju u cjelini i za pojedine narode posebice, mnogima nije jasno. Uspješno objašnjavanje tog pojma ne može se ostvariti samo propagandom, ono mora biti potkrijepljeno praktičnim radom, odnosno rješavanjem, već danas, izvjesnih pitanja koja spadaju u domen federativnog uređenja.

8 8 JOSIP BROZ TITO

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije mora nastojati da sve one grane poslove unutrašnje uprave koje spadaju u domen jedne federalne jedinice već sada ne samo prepusti toj jedinici nego i da joj pomogne svojom inicijativom i organizacionim savjetima. S druge strane, Nacionalni komitet treba takođe da pazi da rukovodeći organi federalnih jedinica ne preuzimaju na sebe kompetencije koje spadaju u dužnost Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, odnosno centralnog organa Jugoslavije. Takvo razgraničenje može se vršiti već sada, u procesu ovog rata, ali pri tom treba paziti da se to radi veoma pažljivo i s punim međusobnim sporazumijevanjem.

Iz nekih krajeva, kao na primjer iz Vojvodine i drugih, stižu nam često pitanja šta će biti s dotičnom pokrajinom. Hoće li i oni imati svoju autonomiju ili će pripadati nekoj drugoj federalnoj jedinici. Razumije se da su pitanja umjesna, da ona pokazuju koliko se naš narod u svim dijelovima naše zemlje interesu je za svoje uređenje, koje treba da mu donese sva ona prava što mu pripadaju. Na ovo pitanje mi danas možemo odgovoriti samo ovo: bez sumnje. Vojvodina će, kao i druge oblasti autonomije i pitanje kojoj će federalnoj jedinici dotična pokrajina biti pripojena zavisi od samog naroda, odnosno od njegovih predstavnika, kada se poslije rata bude rješavalo o definitivnom državnom uređenju.

To je samo jedan mali dio onih ogromnih zadataka koji stoje pred Nacionalnim komitetom oslobođenja Jugoslavije i pred organima svakog naroda posebice. No, bilo bi nepravilno očekivati da bi se ta pitanja mogla rješavati bez najveće pomoći ne samo narodnooslobodi- lačkih odbora i drugih narodnih organizacija već i čitavog naroda. Odgovornost AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije pred narodom je velika, ali ja sam uvjeren da će oni, uz pomoć naroda, moći da riješe sve zadatke, isto onako kao što su, uz pomoć svih rodoljubivih naroda Jugoslavije, naši herojski partizani i Narod- nooslobodilačka vojska Jugoslavije mogli uspješno da vode ovu džinovsku oslobodilačku borbu.

[Kraj februara 1944, TitoDrvar]

A-VII. k. CŠ / . reg. br. 1/7.

IZVRŠNOM ODBORU ZAVNO[A] CRNE GORE I BOKE*

SABRANA DJELA 8 9

Odmah obrazujte Privrednu komisiju sa funkcijom pomoćnog organa pri [vašem] Izvršnom odboru i pri područnim vam NOO-ima, sa zadacima:

Prvo. Da organizuje obradu sve ziratne zemlje i zasi javan je žitaricom i usjevom koji odgovaraju zemljištu.

Drugo. Da organizuje obradu napuštene zemlje u korist NO fonda. Napuštenom zemljom smatrati onu čiji su vlasnici bili poubijani, ili su pobjegli kod neprijatelja, a nemaju nikog kod kuće.

Treće. Da na vrijeme izvrše mobilizaciju i pravilnu raspodjelu radne stoke: volova, konja i druge stoke sposobne za poljoprivredni rad.

Četvrto. Da se pobrine da poljoprivredne alatke: plugovi, ralice, drljače, motike, srpovi, kose i drugo budu na vrijeme osposobljeni i pravilno raspoređeni u ovogodišnjoj poljoprivrednoj kampanji.

Peto. Da odmah pristupi prikupljanju i nabavci raznog sjemena za ovogodišnju sjetvu. Ovogodišnja poljoprivredna] kampanja treba da se sprovede pod parolom: sve za pobjedu!

2. mart 1944. Predsjednik NKOJ-amaršal Jugoslavije

Tito

A-V1I. k. 408/A. reg. br. 2-22/8-1.

* O vaj radiogram T ito je upu tio svim izvršnim odborim a zem al jskih antifašističkih vijeća, O svobodilno j fronti S lovenije i oblasnim narodnooslobodilačk im odborim a.

[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE*!

9 0 JOSIP BROZ TITO

Depešom najhitnije dostavite, globalno, po korpusima:Prvo, brojno stanje i naoružanje po vrstama.Drugo, broj nenaoružanih ljudi računajući i sve one koji bi se

mogli mobilisati na dobrovoljnoj bazi.Treće, koje sve vrste i količine oružja i spreme trebate,

računajući sadašnje ljudstvo, kao i ono koje se može mobilisati. Četvrto, od Osmog korpusa neposredno smo tražili podatke.1'’3

2. mart 1944.[Drvar]

A-VII, k. I I 9/1.reg. br. 1-133 i 1/133/2.

* O vo n aređen je je bez posljednje rečenice dostav ljeno svim ostalim o p e ra tiv nim štabovim a N O V J neposred n o potčin jenim V rhovnom štabu N O V i P O J.


SABRANA DJELA 9 1

Tamo Saveznici dobijaju pogrešnu sliku o našem snabdijevanju. Sve što se dostavi na Vis smatraju da je podijeljeno našim jedinicama. Međutim, avionsko snabdijevanje ostaje za sada najefikasnije.

Engleski oficir nema pravo na kontrolu podjele spreme. Gomilanje materijala na Visu, kad se on ne može dostaviti za

obalu, nije korisno.u’4


A-VJI. k. 2072.reg. br. H-13 i H-14/2.

IZVRŠNOM ODBORU ZAVNOH-A*

9 2 JOSIP BROZ TITO

Potrebno je da odmah preko NOO-a pristupite prikupljanju slijedećih podataka:

Prvo, broj popaljenih domaćinstava: kuća, štala. Ko ih je popalio: ustaše, Nijemci, Italijani, četnici.

Drugo, broj poubijanog, zaklanog stanovništva. Ko ga je ubio.[Treće,] površina obradive zemlje s inventarom: plugovi, ralice,

drljače, vršalice i drugo.Četvrto, broj napuštenih ustaških i četničkih imanja.Petu, biuj i površinu državnih, manastirskih i crkvenih imanja.Šesto, broj stoke: konja, volova, krava, sitne stoke i druge

životinje.Sedmo, broj opljačkane stoke od Nijemaca, ustaša, Talijana i

četnika.Osmo, stanje industrije i rudnika, porušenih i neporušenih.Deveto, broj industrijskih preduzeća, porušenih i neporušenih.Deseto, šta je do sada narod dao za [našu] vojsku dobrovoljno,

kupovinom, rekvizicijom od početka [ustanka] do danas.Jedanaesto, izvršiti popis stanovništva, muškog i ženskog.

3. mart 1944. Predsjednik NKOJ-a[Drvar] maršal Jugoslavije

Tito

A -V I/. k. 119/1.reg. br. 1-136 i 1-137/2.

* O va d irek tiva je dostav ljena svim izvršnim o dborim a zem aljskih antifašističkih vijeća i ob lasn ih narodnooslobodilačk ih o d b o ra , kao i Izvršnom odb o ru O svobodilne fron te S lovenije. (V iše o ovoj d irektiv i vidi: Zbornik NOR. tom II, knj. 12, dok. br. 117).

[OPERATIVNIM ŠTABOVIMA NOVJJ

SABRANA DJELA 9 3

Odgovorite:Prvo. Koje bi vam količine eksploziva trebale da potpuno

parališete željeznički saobraćaj na vašem sektoru.Drugo. Za koje bi vrijeme saobraćaj bio paralizovan tom

akcijom, pod uslovom da angažujete sve snage.Treće. Koliko bi vam trebalo vremena za pripreme od prijema

eksploziva na korpusne sektore pa do momenta izvođenja akcije.u,s


A-V1L k. 394.reg. br. 4-4H/2.


9 4 JOSIP BROZ TITO

Zadržite to vaše [vazduhoplovno] komandno osoblje.Kod Glavnog štaba formirati sud časti na principu korpusnog

suda časti.u>7


A - V i i k. 119/1, reg. br. 1-135/2.

[ŠTABU MORNARICE NOVJ*)

SABRANA DJELA 9 5

Koje se količine opreme i hrane nalaze u bazama na Visu i u Bariju primljene od naših komisija? Ovo [javite) samo globalno i u glavnim artiklima.

Odmah javite:1) Koje ste količine savezničkog oružja, municije, opreme i

hrane dostavili našim jedinicama na obali.2) Koje ste količine opreme i hrane primili za vaše jedinice,

računajući [i) 26. NO diviziju.


A -V II k. 2072, reg. br. 8-14 i 8-15/2.

* O stalim operativn im štabovim a N O V J nep o sred n o potčin jenim V rhovnom štabu N O V i PO J T ito je u p u tio naređ en je slijedeće sadržine: »O dm ah javite ko je ste količine o ru ž ja , m unicije, eksploziva, sp rem e i h rane prim ili od Saveznika od početka do danas.« (Zbornik NO R , tom II, knj. 12, dok br. 118, nap. 3.)

[ŠTABU] II KORPUSA NOVJ*

9 6 JOSIP BROZ TITO

Odobravamo ostanak Amerikanca [kod vas] kao vojnog predstavnika, samo o tome treba [da uslijedi] akt američke vojne komande.

[Prikupljene vaše] vazduhoplovce fljekarski] pregledati, ali kriterijum ne smije da bude suviše strog.


A-VII. k. 394. reg. br. 4-48/2.

* O v o je T itov o d govor na radiogram Š taba 2. korpusa N O V J od 29. feb ruara 1944, koji glasi: »Jedan am erikansk i avijat(ički) oficir ko ji je b io srušen kod M ostara želi o sta ti u m isiji ko d nas. O dgovorite da li da ga zadržim o.« (A-VII, k. 394, red. br. 38-2.)

[ŠTABU VI KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 9 7

Iz Knina [su] ka Bihaću prošle jače njem[ačke] snage. Treba da

f»rodu još neke. Utvrdite pravac [njihovog] daljeg pokreta i nazive tih] divizija.,(,‘,

Da li ste razumjeli depešu od 28. [februara]?170


A-V/J. k. 4X3.reg. br. 10-116/8.

C[ENTRALNOM] K[OMITETU] OMLADINE [SKOJ-a]

9 8 JOSIP BROZ TITO

Obavijestili smo da se delegati prikupljaju u Crnoj Gori i istočnoj Bosni,171 gdje će sačekati poziv na konferenciju.*

Potrebno je da dođete ovamo, s tim da neko od vas ostane tamo zbog štamparije.172

4. mart 1944.[Drvar j

A-VII, k. 119/1.reg. br. 1-137 i 1-138/2.

* Misli se na II kongres U jed in jen o g saveza antifašističke om ladine Jugoslavije.

TITO SE ZAHVALJUJE SOVJETSKOM GENERALU NIKOLAJU KORNEJEVU NA POKLONJENOM AUTOMATU. DRVAR, 24. FEBRUAR 1944.

JOSIP BROZ TITO U RAZGOVORU SA ŠEFOM SOVJETSKE VOJNE MISIJE PRI VS GENERAL-LAJ- TNANTOM N IKOIAJEM KORNEJEVOM. DRVAR. 24 FEBRUAR 1944.

r r r o p r e d p e ć in o m k o d d r v a r a s a (s l ij e v a n a d e s n o ) m u a l k o m t o d o r o v i ć e m .PAVLOM ILIĆEM. KOĆOM POPOVIĆEM. NIKOLOM PRUOM . FEBRUAR 1944.

JOSIP BROZ TITO PRED PEĆINOM KOD DRVARA. KRAJ FEBRUARA

1944.

NACIONALNI KOMITET OSLOBODJENJA JUGOSLAVIJE

DIPLOMATSKI PASOŠ

U I M ED E M O K R A T S K E F E D E R A T I V N E J U G O S L A V I J E

N a c io n a ln i k o m i t e t o s lo b o d j a n j a J u g o s l a v i j a moM ava gradjanska I vojna vlastl D em okratske F rd ^ ra t'v n a Ju - go*lavl|» I orl|at*IJ»klb država da baz sm etn ja p ropusta

1 da mu uka2u svaku pom oć.

Ovaj pasoS vaJI OlL */ .< • ' i- A. / * 11_____ _if_ . 7 u. «* / / y 6

£"VTET.;

tsjejlirik

Nq

M. Ff. , ,N a Q lo n ? ln o g K o m ite ta o s lp b o d je n j a J u g o s l a v i j e* ' M . x \ d

¥\ < $ W

DIPLO M ATSK I PASOŠ M A JO R A PA VLA SA VIĆA S TITO V IM PO TPISOM IZD A T U D R V A R U 27. M A R TA 1944.

T IT O U D R V A R U . PO ČETA K M A R TA 1944.

pradjanlna Dem okratske fe d e ra tiv n e Jugoslav ije

Ji 11 '/-jC

^ i ' L -C *

U T O SA S A R A D N IC IM A P R E D PEĆ IN O M K O D D R V A R A (SI.U E V A N A D E SN O ) A R SO JO V A N O V IĆ S R ET EN Z U JO V IĆ . V L A D IM IR B A K A R lC I M ILOV AN ĐILA S. M A R T IV44.

JO SIP BR O Z SA SA HAROV 1M , SE K R ETA RO M SO V JE TSK E V O JN E M ISIJE, VLA D ISLA V O M R IBN IK A R O M . A LEK SA N D R O M RA N K O V IĆ EM , M l- JA LK O M T O D O R O V IĆ E M I ARSOM JO V A N O V IĆ E M . D R V A R , KRAJ M A R TA 1944.

TIT O . M ILOV AN Đ ILA S I VLA D ISLA V RIBN IK A R P R E D PEĆ IN O M K O D D R VA RA . KRAJ M A R TA 1944.

JO SIP B R O Z I SLA V K O R O D IĆ U D R V A R U . PO ČETA K A P R IL A 1944.

T IT O PR ED PEĆIN OM K O D D R V A R A . PO ĆETA K A P R ILA IV44.

RU ĆA K SA SLA VK OM RO D IĆEM . D R V A R . SR E D IN A A PR IL A 1944.

[OPERATIVNIM ŠTABOVIMA NOVJ]

SABRANA DJELA 9 9

Ukazuje se hitna potreba organizovanja fotosekcija u korpusima i brigadama na čelu s jednim stručnim licem. Sekcije u divizijama nisu potrebne.

Oduzeti aparate od pojedinaca i dati ih sekcijama.Sistematski slikati važnije momente od historijske i propagand

ne važnosti.Sakupiti sve do sada snimljene slike i negative, pa od svakog

snimka poslati [nam] dva primjerka.


A -V II. k. 119/1.reg. br. 1-I3S/2.


1 0 0 j o s ip b r o z n r o

Po sigurnim kuririma uputite zbirku fotografija koje ste izlagali na [vašim]* izložbama. Takođe pošaljite i snimke koje je fotograf ZAVNOH-a** pravio na [II] zasijedanju AVNOJ-a. Na fotografijama napisati šta koja znači iz kog je vremena.

Odobravam zamjenu radio-telegrafista. Ovo nije neko načelno pitanje, pa ne trebate komplikovati stvari.173


A -VII, k. 119/1, reg. br. 1-137/2.

* Poslati radiogram nije p ro n ađ en , a u p rim ljenom rad iogram u sto ji: »našim «.** T o je Vilim Š im unov B arba. O d osnivanja T an juga bio je njegov fotograf.

SABRANA DJELA . 1 0 1


Treba [formirati] dva odsjeka.174 Dr Rodžersa i jednog hirurga uputite nama.175 Gdje je dr Gojko [Nikoliš]? Kad se vraća k nama?*


A -V I/, k. 119/1, ,cg. br. 1-128/2.

* D r G o jk o Nikoliš n a la /io se lada u obilasku san ite tsk ih ustanova pri Š tabu 4. korpusa N O V J. D ese tak d an a kasn ije N ikoliš se v ra tio u G lavni š tab N O V i P O H rvatske , i 16. m arta 1944. p o šao je za D rvar.


1 0 2 JOSIP BROZ TTTO

Navođenja [aviona] kod nas nema.171’ Treba pričekati. Ovdje je jako loše vrijeme. Sutra ćemo javiti o novom načinu prijema materijala.

5. mart 1944. Tito[Drvar]

A -CK SKJ. Fond CK KPJ Kl. 1944/39. Pi cvod s i uskog

IVANU [GEORGI DIMITROVUj

SABRANA DJELA 1 0 3

Bugarski bataljon »Hristo Botev«177 i Ohridsko-prespanski bataljon probili su neprijateljski obruč i preko planina Kožufa, Belasice i Plačkavice izbili na planinu Kozjak.179 Ostale makedonske jedinice probile su blokadu nanijevši neprijateljima velike gubitke.180


A-C K SKJ. Fond CK KPJ-Kl. 1944/44 Prevod s ruskog


1 0 4 JOSIP BROZ TITO

Svi [prispjeli] slovenski mornari upućeni su vama.* Potočnika** ne [treba] slati u Sloveniju.***

6. mart 1944. [Drvar]

A-VII. k. 2072. reg. br. H-17/2.

* R iječ je o Slovencim a koji su služili u R a tno j m ornarici K raljevine Jugoslavije, a koje je G lavni š tab N O V i P O Slovenije na zah tjev V rhovnog štaba N O V i PO J upu tio Š tabu M ornarice N O V J na ostrvu Visu.

** F ra n c P o točn ik b io je obav ješta jn i oficir Š tab a M ornarice N O V J.*** Š tab M ornarice N O V J bio je pred ložio da se F ranc P otočnik uputi u

S lovenačko p rim o rje radi fo rm iran ja 1. pom orskog obalskog se k to ra M ornarice N O V J.


SABRANA DJELA 1 0 5

Jedna vaša divizija mora biti udarna, sposobna za dalje pokrete i izvršenje važnijih operacionih zadataka. Ta divizija mora imati tri brojnije brigade.181

« 6. mart 1944.[Drvar]

A-VII, k 4(18/A , reg. br. 2-23/8-1.


1 ( ) 6 JOSIP BROZ TITO

Vaš predlog je pravilan i koristan.182 Divizija će imati broj 38. Potvrđujemo [vaš predlog].183 Za komandanta [postavljamo] Miloša Zekića, za politkoma Vladu Rolovića, za načelnika [štaba] Huseina Krupića.184

Za komandanta VI [Istočnobosanske NOU] brigade određuje- . mo Savu Trikića.185


A-VII. k. 40H/A.reg. br. 2-23/H-1.

IVANU [GEORGI DIMITROVUj ZA VELIMIRA VLAHOVIĆA*

SABRANA DJELA 1 0 7

Predsjedništvo AVNOJ-a i Vrhovni štab NOV i POJ opunomoćili su Vas da u naše ime predate borbenu zastavu jugoslovenskoj jedinici NOV i POJ u SSSR-u. 1K“

7. mart 1944. Maršal Jugoslavije[Drvar] Tito

A -C K SKJ. Fond CK KPJ-Kl. 1944/46. Prevod s ruskog

* V elim ir (V eljko) V lahović je tada bio rukovodilac R adio-stan ice »Slobodna Jugoslavija« u M oskvi.



Borcima, komandirima i političkim radnicima jugoslovenske jedinice NOV i POJ u SSSR-u.

Borbena zastava, koju danas dobijate jeste zastava vaše herojske domovine — nove, slobodne, bratske federativne Jugoslavije. Pod tom zastavom su 1941. godine išli u borbu mali partizanski odredi Jugoslavije. Pod tom zastavom stvarala se, rasla je i jačala slavna Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Pod tom zastavom stvarano je bratstvo naroda Jugoslavije. Pod tom zastavom narodi Jugoslavije su izvojevali mnoge pobjede u neravnoj borbi. Pod tom zastavom stvara se nova i srečna vaša domovina. Držite čvrsto i visoko u vašim pohodima tu slavnu zastavu! Ta zastava vam se dodjeljuje za to da pod njom svojom čvrstinom i hrabrošću uveličate slavu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Budite dostojni naše slavne, nepobjedive saveznice — Crvena armije, budite dostojni naše NOV i POJ! Budite ponosni što se borite pod rukovodstvom velikog stratega i vođe Staljina!

Čestitam vam što imate čast da dobijete slavnu zastavu vaše domovine u nama dragoj sovjetskoj zemlji.

Smrt fašizmu — sloboda narodu!


Maršal JugoslavijeTito

A -CK SKJ, Fond CK KPJ-Kl, 1944/4 7. Prevod s ruskog

ZA BEVCA [EDVARDA KARDELJA]

SABRANA DJELA 1 0 9

Svi članovi Nacionalnog komiteta [oslobođenja Jugoslavije] koji nisu suviše stari neka dođu u Hrvatsku, a onda ćemo vidjeti. Isto tako i [članovi] Prezidijuma [neka pođu u Hrvatsku].'87

Mi smatramo, dapače, neugodnim praznovanje [25-]godišnjice KPJ u ovo vrijeme. Obustavite pripreme za to .188


A-IZD G SR Slovenije. k. 41/111.



Ne slažemo se da se leti osmog. Tada je još uvijek nesigurno. Do sada je neprekidno padao snijeg.

Ali ako se ipak danas polijeće, čekaćemo u [Bosanskom] Petrovcu kod Drvara i u Prekaji.* Javite večeras.


A-C K SKJ, Fond CK KPJ-Kl, 1944/48. Prevod s ruskog

* O dnosi se na pošiljku ra tn o g m ate rija la za 1. p ro le tersk i i 5. k o rpus N O V J.


SABRANA DJELA 1 1 1

Najhitnije javite:Prvo, aerodrome sposobne za spuštanje aviona. Dati opis

aerodroma. Ako su pod snijegom, od kada se mogu koristiti.Drugo, mjesta za bacanje materijala padobranima. Ovo [javite]

pojedinačno za korpuse, odnosno [za] samostalne divizije i [operativne] grupe.189




Odgovorite:Prvo, koje se njem[ačke] vazduhopl[ovne] formacije nalaze u

Hrvatskoj?Drugo, sa kojih baza operiše njemačko vazduhopl[ovstvo] protiv

Saveznika u zemlji*?190


A -V IJ, k. 119/1, reg. br. 1-146/2.

* U m jesto »u zem lji« , T ito je u posla tom rad iog ram u (koji n ije p ro n ađ en ) v jerovatno b io napisao: iz naše zem lje.

[ŠTABU] II KORPUS[A NOVJ]

SABRANA DJELA 1 1 3

Od 80 aviona mjesečno na vas je došlo 12. Sada se radi na tome da nam [Saveznici] odrede [za snabdijevanje jedinica] mnogo više aviona, pa ćete [više] dobiti i vi.1' '1


A-VII. k. 394. reg. br. 4-49/2.


[POHVALA BATAUONU »HRISTO BOTEV« I OHR1DSKO- PRESPANSKOM NOP ODREDU]*

Izražavam svoje priznanje i zahvalnost borcima, komandirima, [komandantima] i političkim komesarima partizanskog bataljona »Hristo Botev« i Ohridsko-prespanskog NOP odreda za uspješno ispunjenje postavljene im zadaće, bez ozbira na nadmoćnost ujedinjenih snaga njemačko-bugarskih okupatora i četnika Mihailovića.

9] mart 1944. Vrhovni komandant NOV i POJDrvar] maršal Jugoslavije

Tito

A-CK SKJ, Fond RS, »SI. Jugoslavija«, mf. 17, tr. 444, sn. 715. emisija br. SI od 11. marta 1944.

* O dnosi se na partizansk i bataljon »Stiv N aum ov« Vid. nap. 178.

[CENTRALNOM KOMITETU KP HRVATSKE)

SABRANA DJELA 1 1 5

Preduzet ćemo najoštrije mjere protiv sabotaže koja se kod vas od nepoznatih lica vodi. Štampa ne dolazi već mjesec i po dana. Naša pošta ne dolazi u ruke kome treba ili uopšte ne dolazi. Tražimo najhitnije obavještenje o tome i odgovornim smatramo CK KP Hrvatske.11,2


A-VII, k. 119/1.reg. br. 1-151/2.


116 J o s ip b r o z Trro

Dozvoljavamo da Englezi šalju poštu preko naših [ilegalnih] veza iz [sjevernih] susjednih zemalja.1


A-V1I, k. 119/1, reg. hr 1-151/?

ZA BEVCA [EDVARDA KARDELJA*]

SABRANA DJELA 1 1 7

Kod nas [je] velika diplomatska aktivnost sa svih strana.194 Rusi nas podupiru. Predali smo prvu notu povodom pokušaja krađe zlata od strane izbjegličke [jugoslovenske] vlade. Zlato iz Brazilijanske nacionalne banke hoće da prodaju Americi za dolare. U tu svrhu hoće da izmijene zakon o Narodnoj banci.

Stvorili smo Odjeljenje Narodne banke i [zlatnih] podloga u inostranstvu. U tu svrhu smo donijeli [odluku] Nacjionalnog] kom iteta] oslobođenja [Jugoslavije].

Dođite čim prije ovamo, jer moramo biti na okupu.195 Moj šef Kabineta neka odmah dođe.**


A - VII. k. 119/1.reg. br. 1-156 i 1-157/2.

* O bav ješ ten je je p rek o G lavnog štab a N O V i P O H rv a tsk e upućeno E dv ard u K ardelju i b ilo je nam ijen jeno P redsjedn ištvu A V N O J-a i č lanovim a N K O J-a ko ji su se s K ardeljem jo š nalazili u S loveniji.

R edoslijed n ep ro n ađ en o g teksta obav ješten ja ko ji je T ito napisao razlikovao se od redoslijeda teks ta u rad iogram im a prim ljenim u G lavnom štab u N O V i P O H rvatske pa se tekst ob jav lju je logičnim redom .

** T o je b io R adon ja G olubović.



Ostatak prekomoraca,* kao i Italijane** uputite što prije na sektor Drvar. Sa sobom neka uzmu sve postojeće naoružanje.197

12. mart 1944.[Drvar)

A -V 7/, k. 2072, reg. br. 8-21/2.

* Prekomorci je naziv za sve Jugoslovene koji su se u Ita liji ili s jeverno j Africi dobrovo ljno prijavili da s tu p a ju u N O V J. O ni su uk ljučeni u p rekom orske brigade.

** R iječ je o Ita lijan im a koji su za jed n o sa p rekom orcim a došli na V is i izrazili želju da stu p e u N O V J.

SABRANA DJELA 1 1 9

JUGOSLOVENSKOM AMBASADORU U MOSKVI [STANOJU SIMIĆU*]

Vaša ostavka i otkaz da služite izdajničkoj izbjegličkoj vladi Purića jeste smjeli korak pravog rodoljuba i dostojnog sina svoje domovine. Ovim ste i učinili veliku korist općoj stvari oslobođenja i stvaranja nove, istinski demokratske, federativne Jugoslavije.

Ostanite na mjestu [ambasadora] do dalje [naše] odluke i učinite sve što možete u korist narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije.'1'”

A-VII. k. I. reg. br. 8/1.

* O vu p o ru k u ob jav ila je R ad io -stan ica »S lobodna Jugoslavija« 16. m arta 1944. u em isiji br. 87.


12. mart 1944 [Drvar]

Predsjednik Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije

Josip Broz Tito


VOJNOM ATAŠEU U MOSKVI GENERALŠTABNOM POTPUKOVNIKU MIODRAGU LOZIĆU*

Vašu ostavku na položaj vojnog atašea i otkaz da služite protunarodnoj izbjegličkoj vladi Purića smatram kao djelo pravog rodoljuba i oficira koji smatra za svoju dužnost da služi svome narodu.

Napaćena domovina cijeni Vaš korak. Ostanite na mjestu do dal je odluke. Radite u korist ove teške borbe za slobodu i nezavisnost naroda Jugoslavije.




Tito

A -VII, k. 1, reg. br. 8/1.

* O b jav ljen o p rek o R ad io -stan ice »S lobodne Jugoslavije« 16. m arta 1944. u em isiji br. 87.


SABRANA DJELA 1 2 1

Noćas su bili vaši avioni kod Bosanskog Petrovca. Bacili su pakete. Do sada smo našli samo 5 paketa. Javite hitno koliko je paketa izbačeno i koliko je aviona bilo?*


A -CK SKJ. Fond CK KPJ-Kl, 1944/51. Prcvod s ruskog

* P riređ ivaču nije p o zn a to šta je G . D im itrov odgovorio .

IZVRŠNOM ODBORU ZAVNOH-a


U »Vjesniku« od 20. II [1944] govori se u [jednom] članku o formiranju narodnog sudstva. [Upozoravamo vas da] sve do [donošenja] načelnih odluka AVNOJ-a nepravilno bi bilo formirati [takve sudove. N[arodno]o[slobodilački] ofdbori] i dalje mogu vršiti [tu funkciju.

Saopštite Gotlibu* da se odobrava prebacivanje Jevreja u Italiju, pa čim se stvori mogućnost neka idu.1''1'

14. mart 1944. Pr[edsjednik] Nacfionalnog] komfiteta][Drvar] maršal Jugfoslavije]

Tito

A -VII, k. 119/1, reg. br. 1-162/2.

* D r H inko G o tlih tada je bio jed an od rukovodilaca D ruštva C rvenog k rsta u H rvatskoj.


SABRANA DJELA 1 2 3

Dok traje rat postojaće i dalje vojni sudovi [koji će suditi] za sva djela izvršena od vojnih i civilnih lica koja su izdajničkog karaktera i služe okupatoru i izdajnicima.

Nas čudi postavljanje ovog pitanja sada kada ginu hiljade najboljih sinova za slobodu i sreću svoga naroda.200


A-VII. k. 394.reg. br. 9-1/2.


GOSPODIN FRANKLIN ROOSVELT PREDSJEDNIK SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA

Gospodine Predsjedniče,Koristim priliku da Vam preko oficira Vaše armije g. potpukov

nika Vejla2()l uputim zahvalnost za pomoć koju naša Narodnooslobodi- lačka vojska dobija od Vas i američkog naroda u materijalu i u avijaciji. Zalaganje Vaših oficira da se našem narodu i vojsci što više pomogne izaziva velike simpatije u našoj zemlji prema narodima Amerike.202

Natčovječanska borba koju narodi Jugoslavije vode već pune tri godine nije samo borba za istjerivanje zločinačkih okupatora iz naše zemlje već je to u isto vrijeme i borba za jedan bolji i pravedniji poredak, koji bi narodima Jugoslavije osigurao istinsku demokratiju, ravnopravnost i socijalnu pravednost. Ove težnje i perspektive dale su snage našim narodima da izdrže sve dosadašnje teškoće i stradanja ove teške i nejednake borbe. Za ostvarenje tih svojih težnja narodi Jugoslavije očekuju pomoć od Vaše velike demokratske zemlje, od naroda Sjedinjenih Američkih Država i od Vas, gospodine Predsjedniče.

Ostvarenje tih ideala naših naroda teško se rađa. Neprijatelj je još jak. Borba s okupatorom je još uvijek teška i neobično krvava. Domaći izdajnici u licu Nedića, Pavelića, Rupnika i Draže Mihailovića čine zajedno s okupatorom sve da narodima Jugoslavije onemoguće ostvarenje ovih velikih i naprednih ciljeva. Ali nas ne plaše nikakve žrtve ni teškoće jer smo uvjereni u pobjedu naše pravedne stvari, kao što smo uvjereni i u pobjedu svih saveznika nad mrskim njemačkim fašističkim osvajačima.

Možda nijedna zemlja u Evropi nije tako strašno opustošena i razorena kao Jugoslavija. Ovaj rat ostaviće teške rane, koje će tražiti dugotrajno liječenje. A to će se moći izvršiti samo tako ako se očuvaju bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije koji se stvaraju u toku ove krvave borbe. Oni će se moći ostvariti samo ako narodi Jugoslavije budu imali potpunu političku i ekonomsku podršku pri stvaranju nove, istinski demokratske, federativne Jugoslavije, u kojoj će svi narodi imati svoja nacionalna prava.

Gospodin potpukovnik Vejl moći će usmeno da Vam izloži naše potrebe i želje. Uvjeren sam da ćemo kod Vas u tome naići na punu podršku.

SABRANA DJELA 1 2 5

Primite, gospodine Predsjedniče, izraz mog dubokog poštovanja.203

15. mart 1944. Maršal Jugoslavije[Drvar] J. B. Tito

IVANU [GEORGI DIMITROVU)


Jedna pista na Glamočkom polju biće očišćena kroz 4-5 dana. Na Medenom polju kod Bosanskog Petrovca biće gotova do 19. marta.

Sadržaj dokumenta o sporazumu Mihailovića i Bugara za- tražićemo iz Makedonije.

Vojnu misiju* i pilote** pripremamo za prebacivanje avionima.


A-CK SKJ. Fond CK KPJ Kl. 1944/52. Prevod s ruskog

* O dnosi se na V o jnu m isiju N O V J ko ja je bila p red v iđ en a da p o đ e u Sovjetsk iSavez.

** R iječ je o vazduhoplovcim a N O V J od ređ en im za školovanje u SovjetskomSavezu.


SABRANA DJELA. 1 2 7

Pošaljite jednog oficira Hrvata koji će ići s našom Vojnom misijom u SSSR.204 Ovaj [oficir] koji je došao kod vas na intendantski kurs takođe će ići privremeno gore.21’5 Terzića će morati zamijeniti njegov pomoćnik*, jer Terzić vodi misiju.2<K’

Svršite čim prije pasoše i pošaljite [nam ih].207

A -VII. k 119/1. reg. br. 1-164-2.

* G en era l- la jtn a n t V elim ir T erzić tad a je b io načeln ik G lavnog štab a N O V i PO H rvatske , a njegov pom oćn ik je b io pukovnik B ogdan O reščanin .



Zbog ljute nestašice hrane u Bosni, potrebno je da se organizuje prebacivanje hrane sa sektora VI korpusa [NOVJ] preko Save na planinu] Motajicu. Prijem hrane na desnoj obali Save organizovaće V corpus [NOVJ]. Za prebacivanje dolazi u obzir prvenstveno mast, svinjsko meso, pšenica i najzad kukuruz.208

Požurite s transportom soli i hrane za bolnice do Mazina, jer oskudijevamo u ovim art[iklima].

Transportujte do Žirovca pet vagona soli. Najavite Banijskom području da pomogne u prebacivanju preko Une.


A-VII, k. 119/1,reg. br. 1-164/2.

[p o h v a l a Če t v r t o j k r a j iš k o j d i v i z i j i ]

SABRANA DJELA 1 2 9

Izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima Četvrte [krajiške NOU] divizije Petog korpusa NOVJ za upornost i samopožrtvovanu borbu na odsjeku fronta Prijedor-Ljubija prilikom odbrane oslobođene teritorije.210

15.] mart 1944. Vrhovni komandant NOV i POJDrvar] maršal Jugoslavije

Tito

A-C K SKJ. Fond RS »SJob. Jugoslavija«, mf. 17. tr. 44, sn. 772. emisija br. HS o d17. marta 1944.



IVrijeme je veoma lijepo. Čekaćemo avione kod Bosanskog

Petrovca. Izbacite materijal. Javite mogu li noćas.

IINa Medenom polju kod Bosanskog Petrovca pista je gotova.

Može se sletjeti već 17. marta noću.


A-CK SKJ. Fond CK KPJ-Kl. 1944/54. Prevod s ruskog

[ŠTABU) II KORPUSfA NOVJ)

SABRANA DJELA 1 3 1

Dražinim Englezima211 odmah oduzeti radio-stanicu i predati je Hanteru. Dalje onemogućiti svaku vezu sa stanovništvom i primanje pošte. Preduzimamo mjere da se evakuišu. Inače postupajte s njima pristojno.212

Orijenski [bataljon je] bez zadržavanja upućen u Boku.Znaci [za raspoznavanje] koje smo vam dostavili jesu za ruske

avione.213Za k[oman]danta Treće [sandžačke proleterske] brigade posta

vljamo Halila Hadžimurtezića.Moračina grupa* vodi borbe na Limu.214 Četnici i nedićevci

otežavaju [joj] prelazak [preko rijeke].215 Nijemci [su] aktivni iz Prijepolja. Potpomognite Moraču u prelasku [preko Lima].217


A -V ll, k. 394, reg. br. 9-1 i 9-2/2.

* R iječ je o 5. k ra jiško j N O U i 2. p ro le te rsk o j diviziji

[POHVALA ČETRNAESTOJ NO DIVIZIJI NOVJ]


Izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima komandantima i političkim komesarima 14-te divizije 7-og korpusa NOVJ za junaštvo i požrtvovanu borbu prilikom posljednje neprijateljske ofanzive u Sloveniji.21”


Tito

16) mart 1944.Drvar]

A-C K SKJ, Fond RS »SI. Jugoslavija«, mf. 17. tr. 44. sn. 7X0. emisija br. 89 od18. marta 1944.

[GEORGI DIMITROVU IVANU]

SABRANA DJELA 1 3 3

U noći između 17. i 18. marta prihvatam slijetanje aviona na aerodrom Medeno polje.

Električni start zamjenjujemo vatrama, ali je mogućno i benzinskim lampama.

Start će biti izveden u standardnim razmerama W S KA.*Prepreke na prilazima biće označene vatrama. Ostali uslovi

ostaju stari.Start je od 22,00 do 03,00 po moskovskom vremenu.Odgovor sa zemlje na signal aviona »Ja sam vaš« biće bijela

raketa ispaljena vertikalno. »Dozvoljavam slijetanje« - zelena raketa vodoravno. »Zabranjujem slijetanje, vrati se« - crvena raketa. Na kodirane signale sa zemlje električnim lampama ne obraćajte pažnju - to su signali Saveznika. U slučaju da se avioni ne mogu primiti, start se ne javlja, ali vatre za navođenje gore.

Radi prijema aviona polaze general-major Gorškov i poručnik Jakimov**. U toku navedenog vremena možemo primiti do 15 aviona.


A-C K SKJ. Fond CK KPJ-KL 1944/56. Prevod s ruskog

* BoeHHo-BomyuiHHHe cmibi KpacHOH apvinn (R a tn o vazduhoplovstvo C rvene arm ije).

** A n a to lij P etrovič G o ršk o v bio je zam jen ik šefa V o jne m isije Sovjetskog Saveza pri v rhovnom štabu N O V i P O J. a poručn ik Pavel N ikitovič Jak im ov član teM isije.


134 JOSIP BROZ m r o

Molimo da nam javite možete li da u najskorije vrijeme [avionima] doturite našoj V i II diviziji na teritoriji Srbije, sektor Zlatibor-Prijepolje, slijedeći materijal: metke njemačkog kalibra 7,9 [mm], obuću, odjeću, rublje, puškomitraljeze, eksploziv i sanitetski materijal, naročito zavoje.

Po našem mišljenju, Englezi sabotiraju i ne daju materijal ovim divizijama zbog toga što se one prebacuju u Srbiju i vode borbe ne samo protiv Nijemaca već i protiv nedićevaca i Mihailovićevih četnika.

Za nas je ta pomoć od ogromnog značaja i veoma nam je potrebna zato što je situacija teška, a trebalo bi se probiti do teritorije Niša.*


A-C K SKJ, Fond CK KPJ-Kl, 1944/55. Prevod s ruskog

* P om oć nije m ogla biti b lagovrem eno realizovana. pa je U d arn a g rupa divizija bila p rin u đ en a da p rom ijen i p ravac svoga nastupan ja.


SABRANA DJELA 1 3 5

Za vazduhoplovni kurs u SSSR-u na dobrovoljnoj bazi odaberite najboljih i provjerenih 80 boraca.* Ne smiju biti stariji od 22 godine. Fizička kondicija mora biti odlična. Treba da bude dobar broj skojevaca. Do kraja marta moraju biti u V korpusu [NOVJ],


A-VII. k. 119/1. reg. br. 1-167/2

* T ito je svakom od operativn ih štabova N O V J nared io koliki će bro j boraca upu titi: G lavnom štabu N O V i P O H rvatske - 80. G lavnom štabu N O V i P O Slovenije - 60 , a štabovim a korpusa pod neposrednom kom andom V rhovnog štaba od 3 0 -5 0 . U vezi s njim a vid. još i u nap. 168.

[ŠTABU 1. PROLETERSKE DIVIZIJE NOVJ]


Prvo, vašoj 3. [krajiškoj proleterskoj brigadi] naredili [smo] da se prebaci na sektor Glamoča kao rezerva 3. ličkoj [NO brigadi] na pravcu Livna.2'1'

Drugo. Sa vašom 1. [proleterskom brigadom] prebacite se do kraja ovog mjeseca na sektor Mrkonjić-[Grada]. Pokret najudaljenijih dijelova započeti odmah ne zamarajući ljudstvo. Sektor Mrkonjić- [Grada] držače V korpus [NOVJ].

Treće, Vašu 13. [proletersku brigadu »Rade Končar«] u istom roku dovedite na prostor Ugar-Travnik-Jajce. U izgledu )e da će se i ona prebaciti zapadno od Vrbasa.220

O ovome izvijestite štab 11. [NOU] divizije.

17. mrart 1944.[Drvar]

A-VII. k. 712/B.reg. br. 28 8 i 28-9/12.

[POKRAJINSKOM KOMITETU KPJ ZA SRBIJU)

SABRANA DJELA 137

Partijske organizacije 2. [proleterske] i 5. [krajiške NOU] divizije spadaju pod neposrednu kontrolu PK KPJ za Srbiju.

Komandu nad obje divizije ima drug pukovnik Morača. On se nalazi pod našom neposrednom komandom s obje divizije. Sa G[lavnim] š[tabom NOV i PO] Srbije on koordinira operacije, a o svemu se s nama sporazumijeva.221


A-C K SKJ, Zbirka Srbija 11/179.

[GEORGI DIMITROVU]


Avione možemo da primimo.Pored prijema aviona na aerodromu Medeno polje u noći između

19. i 20. marta i dalje, primam avione sa slijetanjem i na aerodrom Glamoč.

Električni start zamenjuje se vatrama. Start se izvodi u standardnim razmjerama W S KA. Ostali uslovi ostaju kao i ranije. Start je određen za vrijeme od 22,00 do 03,00 po moskovskom vremenu. Odgovor sa zemlje na signal aviona »Ja sam vaš« - bijela raketa vertikalno. »Dozvoljavam slijetanje« - zelena raketa horizontalno. »Zabranjujem slijetanje, vrati se« - crvena raketa. U slučaju da avioni ne mogu da se prime, start se ne izvodi, ali vatre za navođenje gore. U toku navedenog vremena možemo da primimo do 30 aviona.

19. mart 1944.[Drvar] Tito

A-C K SKJ, Fond CK KPJ-Kl, 1944/57. Prevod s rus kog


SABRANA DJELA 1 3 9

Signali za II i V diviziju u Srbiji nalaze se kod sela Brezovice, 32 kilometra jugozapadno od Užica. Koordinate: 19,32 i 43,40. Signali su isti kao na našem punktu br. 2* Molimo da se materijal hitno avionima prebaci, jer divizije moraju brzo nastaviti kretanje duboko u Srbiju. Potrebne su obuća, odjeća i municija [puščana) 7,9 mm i za minobacače 80-81 mm.222

Čekaće od 20. marta pa nadalje.


A-C K SKJ, Fond CK KPJ-KI.reg. br. 1944/58. Prevod s ruskog

* T o je zaravan na Petrovom polju s jeverno od T ravn ika.


140 JOSIP BROZ TITO

Prekomorsku [brigadu] ne dijelite nego je kompletnu uputite na kopno.221 Miloje [Milojevićj* će uputiti novo ljudstvo za artiljeriju i ostale službe. Ako je ljudstvo podijeljeno, prikupite ga [ponovo] u brigadu.


A-V Il. k. 2072. reg. br. 2 -2H/2.

* T a d a član V o jne m isije N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Srednji istok ; rad io na o rganizovanju Jugoslovena (» p rek o m o raca« ) koji su se izjasnili za N O P.


SABRANA DJELA 1 4 1

Molimo da javite jugoslovenskim komitetima u Americi i svim drugim zemljama da za sakupljeni novac kupe avione [tipa] »daglas« radi prevoza ranjenika i materijala.


A-C K SKJ. Fond CK KPJ-Kl, 1944/01. Prcvod s ruskog


142 JOSIP BROZ TITO

Noćas su se na pistu u Petrovcu* spustila 2 engleska i 1 sovjetski avion iz Barija. Sada, u 14 časova, oblačno je.**


A -C K SKJ, Fond CK KPJ-KI, Prevod s ruskogreg. br. 1944/60.

* O dnosi se na im provizovanu ae ro d ro m sk u pistu na M edenom polju.** N arednom rad io-vezom , istoga d an a (20. m arta ), T ito je poslao D im itrovu

radiogram ko ji p reveden s ru skog jezika na srpskohrvatsk i glasi: »D anas se ne m ogu prim iti av ioni. P očela je kiša. Jav ićem o se jo š ok o 20 časova.

20. m art 1944, 16 časova. T ito«


SABRANA DJELA 1 4 3

Ubuduće raspored aktivnih oficira* bivše jugoslovenske ili domobranske vojske koji prilaze nama ne možete vršiti bez našeg znanja i odobrenja. Izvještavajte nas o pristupu ovih oficira.


A -VII, k. 119/1, reg. br. 1-170/2.

* U prim ljenom rad iog ram u sto ji: »aktivna r - ež za«.


NAREDBAVRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ

I. Za komandanta XXVI divizije postavlja se potpukovnik Bozo Božović, dosadašnji načelnik štaba VI divizije.

Za političkog komesara XXVI divizije postavlja se Dušan Korać.

Za načelnika Štaba XXVI divizije postavlja se major Ante Biočić, dosadašnji načelnik štaba XIX divizije.

II. Potpukovnik Baće Maks stavlja se na raspoloženje Glavnom štabu Hrvatske, major Parmač na raspoloženje štabu VIII korpusa, a drug Vojin Popović na raspoloženje Vrhovnom štabu.



A-V II, k. 15/A,reg. br. 31-1/1.

NAREDBAVRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ

SABRANA DJELA 1 4 5

I. Odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ formirana je XXXIX [NO] divizija.224

II. Za komandanta XXXIX divizije postavlja se pukovnik Vojo Todorović, dosadašnji zamjenik komandanta IV divizije.

Za politkomesara XXXIX divizije postavlja se drug Niko Jurinčić.

Za zamjenika komandanta XXXIX divizije postavlja se major Zorić Milan, dosadašnji komandant XIII brigade.

Štab divizije popuniti tako da može odmah pravilno funkcioni-sati.

Naredba stupa odmah na snagu.Smrt fašizmu - sloboda narodu!



Tito

A -VII. k. 459/A.reg. br. 21-2/14.



Mišl jenja smo da za načelnika vašeg štaba postavite puk[ovnika] Oreščanina, a za pomoć[nika] majora Vlahovića.*

Odmah dajte mišljenje [u vezi s ovim] ili drugi predlog.225


A-VII, k. 119/1, reg. br. 1-171/2.

* B ogdan O reščan in je tada b io pom oćnik načeln ika G lavnog štab a N O V i PO H rvatske.

** Ste van V lahović je d o tada b io šef A rtilje rijskog odsjek a G lavnog štaba N O V i P O H rvatske.

VLADI NJEGOVOG VELIČANSTVA

SABRANA DJELA 1 4 7

London

Italijanske fašističke vlasti u toku rata prisilno su mobilisale veliki broj Slovenaca i Hrvata s teritorija koje su držale pod svojom okupacijom. Još prije napada na Jugoslaviju one su mobilisale Hrvatei Slovence u Istri, Slovenačkom primorju i Beneškoj Sloveniji. Poslije okupacije zapadnih dijelova Jugoslavije odvodile su u vojsku i na prisilan rad jugoslovenske državljane iz Dalmacije, Hrvatske i Hrvatskog primorja. Ovi sinovi naroda Jugoslavije nalaze se još i danas, protiv svoje volje, u italijanskoj vojsci ili u italijanskim specijalnim radnim četama.

Dok se njihova domovina u herojskim borbama oslobađa od neprijatelja, oni su primorani da pod komandom fašističkih oficira trpe isto ono ugnjetavanje koje su trpeli i pod italijanskom okupacijom.

Na Sardiniji, na Siciliji i u drugim mjestima Italije u regularnoj italijanskoj vojsci i u specijalnim radnim četama (Compagnie speciali lavoratori), ima oko 40000 mobilisanih Slovenaca i Hrvata, koji žive pod strahovito teškim uslovima kao feudalističko roblje. Oni žele samo jedno: da više ne služe neprijatelju njihova naroda, već da se priključe redovima onih boraca koji danas oslobađaju njihovu domovinu od njemačkog okupatora.

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske primili su njihove potpisane izjave u kojima mole da budu prebačeni u Jugoslaviju i da stupe u Narodnoo- slobodilačku vojsku. U tim izjavama oni opisuju kakvim su patnjama izloženi od strane italijanskih vojnih komandanata, koji prema njima upotrebljavaju fašističko-nacističke metode sistematskog istrebljivanja.

Ne može se dozvoliti da ovi jugoslovenski omladinci propadaju u italijanskom ropstvu od gladi i bolesti, da se hapse i kažnjavaju od italijanske komande zbog njihova rodoljublja i privrženosti savezničkoj stvari, kad je mogućno ne samo spasti ih nego i izići u susret njihovoj vatrenoj želji da se bore protiv zajedničkog neprijatelja.

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije smatra da ovo prebacivanje treba izvršiti što je mogućno brže. U tu svrhu on


predlaže da jedna saveznička vojna komisija, u kojoj bi bili i predstavnici Narodnooslobodilačke vojske, bude upućena na Sardiniju i Siciliju, gdje bi uz pomoć italijanske komande organizovala prebacivanje u južnu Italiju svih Slovenaca i Hrvata koji se dobrovoljno jave u Narodnooslobodilačku vojsku.226

22. mart 1944. Predsjednik[Drvar] Nacionalnog komiteta

oslobođenja Jugoslavije __ , , ,. „ maršal Jugoslavije

PRO, Fond Foreign Office (dalie: Fond , f . ,-p.FO), reg. br. 371/44296, r. 6857/197/92, J - B 1 l t ostr. 80-81.


SABRANA DJELA 1 4 9

Morača se prebacio [s jedinicama preko Lima] i sada je na donjem Uvcu. Razbio [je] nedićevce na Limu. Zarobljenici kažu da su Nedićev 5. puk, četnici i Nijemci imali zadatak da očiste Sandžak i Crnu Goru, koje bi [potom] posjeli nedićevci.227


A-VII. k. 394.reg. br. 9/2.



Sve depeše koje se tiču stranih [lica] ili međunarodnih odnosa slati na Nacfionalni] komitet, depeše o kadrovima [slati] na Marka Aleksandra Rankovića], sve ostale vojne stvari unutar naših granica slati] na VŠ [Vrhovni štab].

23. mart 1944. X[ito][Drvar]

A-VII. k. 2072.reg. br. S-32/2.


SABRANA DJELA 1 5 1

Najstrože zabranjujem da se talijanska brigada rasformira.* To bi bila krupna politička greška u ovom času. Dajte toj brigadi zadatak koji ona može izvršiti bez naročite opasnosti.2


A -V Ii, k. 408/A, reg. br. 2 -2 4 /S -l.

* R iječ je o 2. brigadi ita lijanske p artizanske divizije »G aribald i« , ko ja se nalazila u sastavu 3. korpusa N O V J.

ZA VICKA [KRSTULOVIĆA]


Ostanite još na Visu dok se ovdje situacija ne razbistri putu za Vis su novi komandant, načelnik i politkom[esar] div[iziju], Milica IMaksimilijana Baća] i ostale smo skinuli krupnih razloga.2 Pomognite novom štabu.


,22<) Na za 26. iz više

T[ito|

A-C K SKJ, Zbirka Hrvatska 11/119.


SABRANA DJELA 1 5 3

Hitno odgovorite odvojeno na pitanja:1. Ustanoviti maršrute Prve alpske i 187. pješadijske div[izije].2. Koje su sve njemačke div[izije] prešle u Mađarsku i

Austriju?3. Koje su njemačke divizije još u pokretu za Mađarsku i

Austriju?4. Koje se njemačke armije, korpusi i divizije nalaze na vašem

teritoriju? Kojem korpusu pripadaju divizije?5. Gdje se sada nalaze slijedeće njem[ačke] divizije: 105, 367,

189, rezervna, 11. laka pješadijska, Prva ruska dobrovoljačka, »Princ Eugen«, 13. SS bosanska?21’ Za sve ove divizije priložite [formacijski] sastav, naoružanje, nacionalni sastav, mesta štabova.

6. Gdje se nalaze štabovi 22, 65, 68, njemačkog korpusa?232


A -IZD G SR Slovenije, k. 41/111,

[ŠTABU VIII KORPUSA NOVJ]


Stavite pod komandu V korpusa [NOVJ] Livanjski i Duvanjski [NOP] odred.233 Sajkovićki bataljon izdvojite iz Grahovskog [NOP] odreda i stavite ga na raspolaganje V korpusu, koji će formirati Livanjski [NOP] odred na prostoriji Livno - Duvno radi uspješne mobilizacije.

Livanjski odred, komande mjesta Glamoč, Sajković i Livno, zajedno sa Komandom područja [Livno] ulaze u sastav Vojne oblasti V korpusa.

Vaš korpus može imati svoje baze na teritoriji Bosanske krajine ne osvrćući se na granice vojnih oblasti.


A-V1I. k. 517,reg. br. 25/1.


SABRANA DJELA 1 5 5

Oficiri koji iz drugih vojski pristupaju k nama mogu oznake čina prišiti kad to potvrdi Vrhovni štab [NOV i POJ].


A-VI/. k. 2072,reg. br. S-35/2.

[ŠTABU MORNARICE NOVJJ

1 5 6 JOSIP BROZ TTTO

Još davno smo dozvolili gradnju aerodroma na Visu.234 Procijenite mogućnost držanja Hvara, kao i zauzimanje ostalih

otoka uz jače angažovanje Saveznika.235Pitanje zarobljenika sporazumno rješavati sa Saveznicima.23*’

Zločince treba odmah strijeljati.


A -VII, k. 2072,reg. br. 8-35/2.

DRUGOM KORPUSU

SABRANA DJELA 1 5 7

Mislimo da se u toj grupi nalazi Draža [Mihailović]. Preko podmornice »Nebojša« negdje na obali održavaju vezu sa inostranstvom.237 Napadnite tu grupu. Na našu intervenciju Englezi zatvorili Baćovića u Italiji.238


A-VII, k. 394,reg. br. 9-4/2.

[ŠTABU 1 II KORPUS[A NOVJ]


Određujem za komandanta 9. [crnogorske NOU] brigade Voju Todorovića, za komesara Branka Tacovića.2™ Vojvodić [Todor] se ne može uzeti [iz Politodjela 2. proleterske divizije].240 Predložite drugog [za zamjenika političkog komesara].241

Poštu [smo] primili.


A -V I l k. 394,reg. br. 9-3/2.

SABRANA DJELA 1 5 9

PREDSJEDNIK VLADE NJEGOVOG VELIČANSTVA GOSPODIN WINSTON CHURCHILL

Ekselencijo,

Molim za izvinjenje što moj odgovor na Vašu depešu* dolazi s velikim zakašnjenjem. Uzrok je taj što sam morao da se konsultujem s ostalim članovima Nacionalnog komiteta koji su u drugoj oblasti.

Odgovor koji Vi želite po pitanju kralja Petra II prelazi granice mogućnosti ne samo moje lično nego i čitavog Nacionalnog komiteta. Odluke Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije od29. novembra 1943. god. predstavljaju zakon koji mi ne možemo mimoići. Kralju je tim odlukama zabranjen ulazak u zemlju do svršetka rata, kada će se konačno na opštim izborima riješiti ne samo njegovo pitanje već i oblik unutarnjeg uređenja.

Situacija je u zemlji sada takva da bi jedan takav krupan presedan kao što je povratak kralja u zemlju prije svršetka rata imao nedogledne teške posljedice za čitavo daljnje vođenje naše oslobodilačke borbe i za naš udio u zajedničkim savezničkim naporima.242

Prisustvo predstavnika Draže Mihailovića na vjenčanju kralja Petra II učinilo je vrlo mučan utisak na naš narod.2 1

U vezi s dosadašnjim držanjem kralja, njegove vlade i osobito njegovog vojnog ministra** prema našoj krvavoj i teškoj borbi, po mome uvjerenju, kralj je morao preduzeti sve da barem donekle popravi te greške i zablude koje su učinjene onima koji se tako nesebično bore za oslobođenje svoje domovine. Sugestije koje sam ja naveo u svom poslednjem pismu Vama,*** Ekselencijo, jesu, po mome mišljenju, jedini put da se to donekle ispravi.

Žalim što Vam sve ovo čini dosta teškoća, ali ja Vas uvjeravam da mi činimo najveće napore da bismo maksimalno doprinjeli zajedni

* O dnosi se na rad iogram koji je V inston Č erčil napisao 25. feb ru a ra 1944, ali je radi raz jašn jen ja nekih fo rm aln ih p itan ja u vezi s njim T itu u ručen tek 9. m arta 1944. O b jav lju je se u P rilo /im a.

** M isli se na D rago ljuba (D ražu ) M ihailovića, koji je b io m in istar vojske, m ornarice i vazduhoplovstva u vladi B ož idara Purića.

*** R iječ je o T itovom pism u od 9. feb ru a ra 1944. (vid. str. 2 5 -2 6 ).


čkoj savezničkoj stvari, tj. skraćenju muka naših naroda i bržoj pobjedi nad njemačkim okupatorom.

S dubokim poštovanjem

26. mart 1944. Vaš[Drvar] B Tlto

PRO. Fond Prem. 3, reg. br. 511/12 . str. 732.

BEVCU [EDVARDU KARDEUU]

SABRANA DJELA 1 6 1

Bakarić i ostali [članovi NKOJ-a], kao i ti, trebali bi odmah doći ovamo, jer Đido [Milovan Đilas] ide u SSSR.244


A -V II, k. 119/1,reg. bi. 1—183/2.

ZA ZAVNOH


Saopštite hitno možete li dati najsiromašnijim predjelima Gorskog kotara. Like i Korduna kao prvu pomoć gladnim jedno 20 miliona kuna i lira.245 Mi ćemo vam to vratiti čim dobijemo mili[onski] zajam koji mi je SSSR obećao.24,1

26. mart 1944. T[ito][Drvar]

A - VII. k. I I 9/1,reg. br. 1-1H3/2.

ANDRIJI [HEBRANGU)

SABRANA DJELA 1 6 3

Proglas iz zadnjeg broja »Slobodnog doma« umnožite [u] što više [primjeraka] i podijelite svuda, a naročito na neoslobođenoj teritoriji/47

Kuriri sa pasošima i ostalim [su stigli].-■**Od svega što štampate šaljite [nam] bar po 1000 primjeraka. Da li je Bakarić pronašao čovjeka za Marka [Aleksandra

Rankovića] i [ . . .* ]Pregovarač s Nijemcima o razmjeni zarobljenika treba prethod

no da dođe ovamo.2»Novu Jugoslaviju« štampajte i za Slovence.251 Šaljite im 1000

primjeraka, jer im stiže kasno (da bi je preštampavali). 52


A-V Il, k. 119/1,reg. br. 1-1H2 i 1-1H3/2.

* U G lavnom štabu N O V i P O H rvatske kraj rečenice nije dešifrovan . pa jenapisano: i ah e o verio ga m ulina.

[POHVALA DRUGOJ VOJVOĐANSKOJ BRIGADI]


Izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima Druge vojvođanske brigade 16. divizije, koju su u posljednjim bojevima pokazali naročiti samopregor u borbi protiv njemačkih osvajača.253

26.] mart 1944. Drvar]

Vrhovni komandant narodne oslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije maršal

TitoA-CK SKJ, Fond RS »SI. Jugoslavija« mf. 17, tr. 44, sn. 891. emisija br. 101 od 28. marta 1944.


SABRANA DJELA 1 6 5

Černi* [je] unaprijeđen u čin pukovnika.Parabrod »Ljubljana« dajte na poslugu Englezima.254


A -VII, k. 2072. reg. br. 8-37/2.

* Josip Č ern i je tad a b io k o m andan t M ornarice N O V J.

BORBA NARODA POROBLJENE JUGOSLAVIJE*


Da bi svjetskoj javnosti, koja je toliko varana s raznih strana, bila što jasnija slika pravog stanja u Jugoslaviji, potrebno je da se u kratkim potezima osvrnemo na događaje u Jugoslaviji otprije okupacije pa do danas.

Gospodin premijer-ministar Čerčil izjavio je u engleskom Parlamentu da su komunisti Jugoslavije imali tu čast da prvi počnu borbu sa okupatorom.255 U ovoj kratkoj rečenici izražena je činjenica kojom se ponose ne samo komunisti u Jugoslaviji nego i ostali rodoljubi svih naroda Jugoslavije. Mnogo prije napada na Jugoslaviju, iako u najtežim uslovima ilegalnosti, komunisti su, naročito poslije okupacije Austrije,** neprekidno upozoravali na strašnu opasnost koja narodima Jugoslavije prijeti od osvajačkog njemačkog fašizma.25'’ Sav rad i svi napori komunista, bez obzira na progone i surove kazne od strane režima, bili su usmjereni u pravcu koncentracije svih rodoljubivih snaga zemlje za otpor u slučaju napada na Jugoslaviju. Ti napori nisu ostali bez rezultata. Omladina Jugoslavije, naročito omladina Beogradskog univerziteta, srednjoškolska omladina, radnička omladina, okupljala se i spremala da - ujedinjena pod vodstvom Komunističke partije - dočeka teški čas koji je zadesio našu zemlju s invazijom hitlerovskih hordi.

A kakve su prilike vladale u državnom vodstvu Jugoslavije?I vojnički i politički Jugoslavija se nalazila u haotičnom stanju. U vrhovima Generalštaba sjedjeli su izdajnici tipa Nedića koji su se nalazili u službi Nijemaca.-*7 Jugoslavija je bila preplavljena njemačkim špijunima - »turistima«. Korupcija i krađa vladale su u svim ustanovama. a najviše u vojnom ministarstvu. Od 12 milijardi državnog godišnjeg budžeta, 4 milijarde išle su u vojne svrhe, pa ipak je jugoslo- vcnska vojska bila slabo naoružana i nespremna. Nacionalno pitanje.

* O vaj č lanak napisan je na m olbu am eričkog časopisa »Free W orld« (»S lobodni sv ijet« ). M olba je saopštena p rek o Sveslovenskog kom iteta u M oskvi. Č lanak je prispio u N jujork sredinom aprila l ‘M4. i R edakcija časopisa ga je objavila u svom junskom broju . Č lanak je takode ob javljen na svim jugoslovcnskim jezicim a i na oko 10 svjetskih jezika.

** R iječ j e o »anšlusu« (p rip a jan ju ) A ustrije T rećem R ajhu 12-13 . m arta 1938.

SABRANA DJELA 1 6 7

a naročito nacionalno pitanje Hrvata sve se više zaoštravalo, Izvjestan kompromis, odnosno sporazum između Mačeka i Cvetkovića,* značio je samo podjelu vlasti. a nikako rješenje nacionalnog pitanja Hrvata. Od dolaska Stojadinovića na vlast. beogradski vlastodršci (od 1935. godine pa dalje) sve više su se povezivali s osovinskim silama i napuštali stare saveze, kao, na primjer. Malu antantu. savez s Francuskom i drugim zemljama. Radilo se punom parom da Jugoslavija bude što usa- mljenija. što slabija i zrelija da postane plijen njemačkih osvajača.

Kroz dvadeset godina Jugoslavija je bila jedina država u Evropi čiji su vlastodršci, bez obzira na zahtjeve čitavog naroda, odbijali da uspostave diplomatske odnose sa Sovjetskim Savezom. Do priznanja SSSR-a došlo je tek onda kada je njemački osvajač već snažno zakucao na vrata Jugoslavije.**

To su sve činjenice koje pokazuju zašto su njemački i drugi osvajači mogli pregaziti Jugoslaviju za nepunih deset dana.***

Dvadeset sedmi mart 1941. godine ostaće u historiji našeg naroda kao jedna od svijetlih tačaka. Režim izdajničkog princa Pavla. u kome su igrali rukovodeću ulogu Cvetković i Maček. bio je zbačen zbog sramnog potpisivanja Trojnog pakta i pristupanja Jugoslavije Osovini. Preko stotinu hiljada građana Beograda i ogromne mase demonstranata u svim krajevima Jugoslavije pokazale su da su narodi Jugoslavije spremni da radije podnesu najveće žrtve nego da iznevjere slavne tradicije svojih predaka, da postanu osovinsko roblje. Nova vlada Simo- vićeva. koja je došla poslije Cvetkovića. nije se snašla zbog toga što nije znala da pravilno ocijeni i da se osloni na nesalomljivu snagu koja postoji u našim narodima. Ona je ostavila sav stari korumpirani državni aparat, koji je bio ne samo nesposoban nego je i otvoreno sabotirao sve mjere koje su bile potrebne za odbranu zemlje.

A onih deset dana u toku kojih su okupatori pregazili našu zemlju - to su najsramniji dani u historiji naših naroda. Tada se ispoljila sva ona trulost, sva izdaja koja se do toga vremena vještački prikrivala. Da li su narodi Jugoslavije htjeli braniti svoju domovinu? Jesu. Na proglas za mobilizaciju pohrlili su seljaci i radnici, pohrlila je omladina i poštena inteligencija. Na izričiti poziv vodstva Komunističke partije**** pohrlili su svi članovi Partije koji su podlijegali vojnoj obavezi. Ali sav taj narodni borbeni entuzijazam bio je uzaludan, jer je državno i vojno vodstvo zatajilo. Vojne obveznike slali su iz jednog garnizona u drugi. Pravile su se krive maršrute. Vojnici su na front slani bez municije. Kada je došlo do kapitulacije, generali i viši oficiri

* P otp isan 26. avgusta 1939.** D ip lom atsk i odnosi izm eđu Jugoslavije i SSSR -a uspostavljeni su 25. juna

*** O d 6. do 14. aprila 1941, kada su presta la d e jstva jugoslovenske vojske.**** Misli se na proglas CK KPJ od ft. a p r i la 11941.

1940.


- pod prijetnjom smrti - naređivali su vojnicima da polože oružje pred neprijateljem. Postoje stotine i stotine primjera koji pokazuju da su vojnici odbijali da izvrše ove zapovijesti.

Čitave divizije i armije položile su svoje oružje pred Nijemcima skoro bez ikakve borbe, a vojnici su otpremani u njemačko ropstvo.258 Poznati sramni izdajnik srpskog naroda general Nedić bio je jedan od prvih koji je predao svoju armiju Nijemcima,* pošto je neke svoje jedinice natjerao da bez ikakvog protivtenkovskog oružja nasrnu na njemačke tenkove i budu desetkovane. Videći tu strahovitu izdaju, vojnici su plakali i, proklinjući, odlazili svojim kućama, ukoliko su uspijevali da se istrgnu iz kandži njemačkih okupatorskih trupa.

Nakon toga su nastali najstrašniji dani koji su ikada postojali u historiji naših naroda. U Hrvatskoj okupatori su doveli na vlast izrode hrvatskog naroda — ustaše, na čelu sa zlikovcem Pavelićem, koji je bio pitomac Musolinija i Hitlera.250 Započelo je masovno istrebljivanje srpskog naroda u Bosni, Hercegovini, Vojvodini itd. Nesrećni seljaci ovih krajeva bježali su u šume sa svojim porodicama samo da bi spasli svoje glave. Ali ustaše, zajedno s Nijemcima, priređivali su hajke na ove bjegunce i istrebljivali ih ondje gdje bi ih stigli. U takvoj strašnoj situaciji (u kojoj su se nalazili ne samo Srbi nego i svi pošteni i napredni ljudi), narod je postepeno, najprije neorganizovano, počeo da se brani čime je god mogao samo da se spase od uništenja. Iste stvari odigrale su se i u Sloveniji, gde su Nijemci i Mađari počeli da istrebljuju čitava sela i da deportiraju desetine hiljada građana i seljaka u Njemačku ili u druge krajeve na rad, oduzimajući im svu imovinu.

U takvoj situaciji vodstvo Komunističke partije poduzelo je sve mjere za organizaciju narodnog ustanka. Još u jesen 1940, stvorena je u najvećoj tajnosti tzv. Vojna komisija sa zadatkom da u redovima jugoslovenske vojske, kod vojnika i oficira, stvara raspoloženje za otpor u slučaju napada na Jugoslaviju, a u slučaju kapitulacije da preuzme vojno vodstvo u svoje ruke. Ova komisija bila je poslije aprilske kapitulacije proširena i dobila je naziv Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, koji se kasnije pretvorio u Vrhovni štab. Odmah poslije kapitulacije Jugoslavije i masovnih pokolja srpskog življa u Hrvatskoj i Bosni, Komunistička partija počela je da šalje svoje članove da organizuju odbjeglo stanovništvo po šumama u gerilske odrede.

Još prije napada na Sovjetski Savez vodstvo Komunističke partije stvorilo je sporazum o saradnji s vodstvom Srpske zemljoradničke stranke Dragoljuba Jovanovića i grupom dr Ivana Ribara,

* M ilan N edić je k om andovao 3. (južnom ) grupom arm ija , ko ja je već 9. aprila doživ jela rasulo .

SABRANA DJELA 1 6 9

Dvadeset drugog juna, kad su njemačke horde iznenada napale Sovjetski Savez, vodstvo Komunističke partije hitno je održalo sjednicu zajedno s Vojnom komisijom, na kojoj je doneseno rješenje da se započne s ustankom u svim dijelovima Jugoslavije. Na ovoj sjednici zaključeno je da se Vojna komisija nazove Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije i da on rukovodi svim operacijama u zemlji. Ovaj štab razaslao je svoje članove u razne pokrajine davši im zadatak da preuzmu rukovodstvo nad organizacijom partizanskih odreda i rukovođenje operacijama.2'’0 Osim toga, bile su organizirane male diverzantske grupe, koje su počele da uništavaju telefonske i telegrafske veze i da vrše napade na magazine i druge vojne objekte. U tim danima beogradska omladina pokazala je takve primjere herojstva kojima će se ponositi daleka buduća pokoljenja naših naroda. Mladići i djevojčice od 14 godina pa dalje napadali su usred bijela dana švapske kamione, polivali ih benzinom i uništavali. Uprkos vješalima, koja su bila postavljena u Beogradu nasred Terazija, omladina - srednjoškolska, studentska i radnička - vršila je napade sa nesmanjenom žestinom.

Dok se do napada na Sovjetski Savez osim akcija po gradovima, borba tu i tamo vodila jedino u bosanskim i hercegovačkim brdima, poslije napada na Sovjetski Savez partizanski pokret počeo se naglo širiti u svim ostalim dijelovima zemlje. Već u julu mjesecu 1941. godine s uspjehom djeluju Valjevski, Kragujevački, Užički, Homoljski i drugi partizanski odredi. Po 20-30 boraca, s jednom ili dvije puške i kojom bombom, napadaju manje njemačke grupice, ubijaju Nijemce i na taj način se naoružavaju.

Dok se u Srbiji partizanski pokret razvijao postepeno i tako dobijao sve masovniji karakter, u Crnoj Gori je već 13. jula 1941. godine pod vodstvom komunista organiziran i izvršen opšti narodni ustanak. Desetine hiljada Crnogoraca, na dati znak, napali su italijanske garnizone u čitavoj Crnoj Gori i zauzeli sve varoši osim Cetinja i Podgorice. Bilo je zarobljeno oko 6000 italijanskih vojnika i oficira i zaplijenjena velika količina ratnog materijala. Zatim su crnogorski rodoljubi nastavili svoju tešku i krvavu borbu protiv nekoliko italijanskih divizija koje je Musolini poslao da uguše ustanak.2M

U avgustu mjesecu 1941. godine partizanski odredi u Srbiji oslobodili su skoro čitavu Mačvu i Posavinu do Obrenovca. Bile su zauzete varoši Lajkovac, Ub, Ljig, Krupanj, Loznica, Stolice, a početkom septembra Užice, Čačak, Užička Požega, Gornji Milanovac i druga manja mjesta. Tako su partizani oslobodili skoro cijelu zapadnu i dobar dio istočne Srbije.

Još u [septembru]* Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije preselio se pod najtežim okolnostima iz Beograda najprije u gradić

* U orig inalu je om aškom napisano: »avgustu«.


Krupanj, a kasnije u Užice.2'’3 U početku septembra 1941. godine održano je u rudniku Stolice kraj Krupnja prvo vojno savjetovanje delegata iz svih krajeva Jugoslavije*. Na savjetovanje su. pod neobično teškim uslovima, bili došli delegati iz Slovenije, Hrvatske, Srbije, Bosne i drugih krajeva. Na ovom savjetovanju doneseni su dalekosežni i važni zaključci. Glavni štab je dobio naziv Vrhovni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a za Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Crnu Goru bili su obrazovani glavni štabovi, čiji su komandanti bili istovremeno i članovi Vrhovnog štaba. I kao što je još u Beogradu bio donesen plan da se očisti zapadna Srbija i stvori baza za dalje operacije, tako je na ovom vojnom savjetovanju bio donesen plan za vođenje operacija i stvaranje baza u svim ostalim dijelovima Jugoslavije. Pored čisto vojnih zaključaka, na ovom savjetovanju donesen je čitav niz političkih odluka, kao, na primjer, da se pozovu na saradnju i zajedničku borbu sve ostale snage koje nisu stupile u službu okupatora.

Još u Beogradu Glavni štab partizanskih odreda saznao je da se negdje u brdima na Ravnoj Gori skriva pukovnik Draža Mihailović s jednom grupom oficira, s kojima je uspio da se skloni i da ne bude odveden u ropstvo. Draža do tog momenta nije uopšte vodio nikakve borbe niti su bosanski seljaci, koji su bili ustali u odbranu svojih života, stajali pod njegovom komandom. Ja sam lično, još u julu mjesecu, naredio štabu Valjevskog partizanskog odreda da stupi u vezu s Dražom Mihailovićem i da ga privoli na borbu u saradnji s nama. Ali on je odlučno odbijao da išta preduzme protiv Nijemaca, i to, prvo, što uopšte nije imao nikakve vojske, a drugo, što se bojao represalija. Do ruku našeg Štaba dopro je jedan dokumenat u kome nas je jedan čovjek iz Dražine grupe obavještavao da Draža Mihailović želi da otpravi u Bosnu neke nepokorne oficire, to jest ljude koji su željeli da se bore. Jedan od tih nepokornih bio je poručnik Ratko Martinović, koji je od prvog dana, zajedno s popom Vladom Zečevićem, sarađivao s nama, stvorivši jedan četnički odred na teritoriji Krupnja. U tom dokumentu se govori da je Draža Mihailović riješio da pomoću jednog kriminalnog tipa ubije poručnika Martinovića kad bude prelazio Drinu.

Odmah po dolasku na oslobođenu teritoriju, u septembru 1941, otišao sam na Ravnu Goru kod Draže Mihailovića, koji me nije primio u svom ravnogorskom gnijezdu, nego u selu Struganiku, u kući vojvode Mišića.** Sastanku su prisustvovali, pored Draže, i poznati velikosrbin Dragiša Vasić i major Mišić. Sastanak je u stvari dao slabe rezultate. Draža Mihailović je uporno odbijao da započne bilo kakvu borbu protiv Nijemaca, govoreći da još nije vrijeme itd. On je, onda,

* S av je tovan je u S to licam a o d ržano je 27. sep tem b ra 1941. V iše o tom e vidi»tom « 7. str. 134.

** To je bilo 19. septembra 1941.

SABRANA DJELA 1 7 1

već imao izvjesne četničke odrede, organizovane na teritoriji zapadne Srbije koju su bili oslobodili partizani. Bilo je doneseno samo usmeno rješenje o lojalnom ponašanju Mihailovićevih četnika prema partizanima i o tome da oni neće napadati partizane, kao što su to činili četnici vojvode Pećanca.264

Pošto je Draža Mihailović, ne znam iz kojih razloga, i tada pa i dugo kasnije, držao da sam ja Rus, on je potpuno otvoreno govorio o Hrvatima i svim ostalim narodima Jugoslavije. On je, kada sam ga pitao šta misli o nacionalnom pitanju, izjavio nedvosmisleno da Hrvati, muslimani i svi ostali moraju biti najstrože kažnjeni i poslije izvjesne odmazde potpuno potčinjeni Srbima. Pošto sam se suprotstavio, rekao je da je njegovo gledište sasvim pravilno, jer su svi Hrvati krivi za ustaške zločine, svi su ustaše i izdajice, koji su prodali Jugoslaviju Nijemcima. Na svršetku mi je Draža kazao da će se još predomisliti kada i na koji način će njegove jedinice poći u borbu i da će to saopštiti.

U septembru mjesecu naše su partizanske snage zajedno s je d nim odredom kapetana Račića bile opsjele Šabac i jurišale na nj.2<> Taj kapetan Račić takođe je onda bio u nemilosti kod Mihailovića zbog učešća u borbi zajedno s nama. Poslije napada na Šabac, koji nije uspio, Nijemci su brzo dovukli svoje dvije divizije, dva ili tri hrvatska [ustaško-domobranska] puka i nešto ljotićevaca i započeli još u septembru mjesecu prvu ofanzivu na nas, koja je, s prekidima, trajala do svršetka novembra.26'’ Najteže borbe vođene su u Mačvi, na Ceru i u Pocerini, u dolini Jadra i kod Zavlake. Naše su trupe polagano odstupale, braneći svaku stopu zemlje. Još prije ofanzive bilo je riješeno da seljaci iz Mačve prebace što više žita u brdske predjele oko Krupnja i Sokolske planine. Hiljade i hiljade seljačkih kola kretalo se u pravcu brdskih predjela. Neprekidno izloženi njemačkim bombarderima, seljaci su bježali u šume. Nijemci su bili uspjeli da zauzmu Loznicu i teren do doline Jadra. Skoro bez ikakvog protivtenkovskog oružja, naši borci uspjeli su da unište 20 njemačkih tenkova. Preko hiljadu Nijemaca i drugih neprijatelja palo je u tim borbama. Oko 600 bilo je zarobljeno. Pošto su Nijemci naišli na suviše jak otpor i pošto su pretrpjeli velike gubitke, oni se nisu usudili da produže ofanzivu u brdskim predjelima, već su se počeli sistematski pripremati za ofanzivu na širokom frontu od Kraljeva pa preko Valjeva do Drine. Naši partizanski odredi ponovo su prešli u protivnapad, ponovo su oslobodili veliki dio Mačve i Posavine, a najkrupniji partizanski odred, Valjevski.267 potpuno je opkolio njemački garnizon u Valjevu. Isto tako naše trupe, uz učešće četnika Draže Mihailovića, potpuno su opkolile i grad Kraljevo i pomoću teške artiljerije i tenkova prodrle i u sam grad. Kao što se iz ovoga vidi, već u oktobru mjesecu u operaciji kod Valjeva i Kraljeva zajedno s našim snagama učestvovalo je oko 1200 četnika Draže Mihailovića. Do toga učešća došlo je na taj način što sam ja iz


Krupnja, za vrijeme ofanzive protiv nas, uputio pismo Draži Mihailo- viću i predočio mu opasnost koja mu prijeti ako mi izgubimo slobodnu teritoriju. Draža Mihailović se saglasio s mojim navodima - i tako su ove njegove snage učestvovale u borbi od oktobra do novembra mjeseca. Ali i za vrijeme tog kratkog perioda saradnje, četnici pod komandom majora Mišića, nakon prvih jačih okršaja s Nijemcima, pobjegli su s položaja kod Valjeva i ostavili naše partizanske snage da se same bore.

Pošto su naše partizanske snage oslobodile Čačak, Užice, Užičku Požegu i Gornji Milanovac, oficiri Draže Mihailovića počeli su na našoj oslobođenoj teritoriji intenzivnu rpobilizaciju seljaka u ime kralja i pod parolom: ko ide u četnike ostaće kod svoje kuće, a ko ide u partizane moraće ispaštati na frontu u nejednakoj borbi. Iako su zapadnu Srbiju bili oslobodili partizani, četničkoj komandi bilo je dozvoljeno da potpuno slobodno organizira svoje četničke jedinice na oslobođenoj teritoriji, a u gradovima Čačku, Užicu, Milanovcu i drugima bile su obrazovane četničke komande mjesta zajedno s partizanskim.

S oslobođenjem Užica pao je u naše ruke bogat plijen, kao, na primjer, 100 raznih motornih vozila, fabrika oružja i municije, fabrika koža, filijala Narodne banke sa oko 55 miliona dinara gotovine itd. Od 150 pušaka i 40-50000 metaka dnevno, koliko je fabrika izrađivala do našeg dolaska, mi smo uspjeli podići kapacitet proizvodnje na 420 pušaka i 80 000 metaka dnevno. Ovi veliki uspjesi naših partizanskih odreda izazvali su, s jedne strane, zabrinutost kod Nijemaca i nedićevaca, a s druge, zavist kod Draže Mihailovića i njegovih oficira. Oni su se u oktobru potajno spremali za napad na nas da nam otmu Užice. Nedić je infiltrirao u redove Dražinih četnika sve više svojih pristalica, koji su sistematski vršili provokacije kako bi izazvali otvoreni sukob između partizana i četnika Draže Mihailovića. Oni su na silu prigrabili Užičku Požegu, stalno ometali naš željeznički promet prema Čačku i Milanovcu i vršili provokacije. Vrhovni štab poduzimao je sve da se izbjegne sukob i ponovo je predložio Draži Mihailoviću — preko oficira za vezu Mitića, koji je bio pri Vrhovnom štabu - da se organizuju pregovori i napravi sporazum. Draži Mihailoviću je predloženo da se pregovori vode na neutralnom zemljištu, kod mjesta Kosjerića, ali je on na sve moguće načine izbjegavao da dođe na pregovore. Poslije toga je sam po drugi put, s dvojicom članova Vrhovnog štaba (Sretenom Žujovićem i Mitrom Bakićem), pošao na Ravnu Goru. Spremio sam kao prijedlog deset tačaka, koje su javnosti poznate. Na pregovorima, u selu Brajići* kod Ravne Gore, gdje je učestvovalo oko desetak oficira Mihailovićeva štaba, nije došlo do sporazuma po najvažnijim tačkama, i to po

* To je bilo 26. i 27. oktobra 1941.

SABRANA DJELA 1 7 3

pitanju zajedničke komande, koju smo mi predlagali, po pitanju formiranja zajedničkih vlasti na bazi narodnooslobodilačkih odbora itd. Do sporazuma je najlakše došlo po pitanju diobe oružja iz užičke fabrike, diobe novca Narodne banke, po pitanju komandi mjesta itd. kao prvi ratni materijal, mi smo odmah, drugi dan poslije pregovora, izdali Draži Mihailoviću iz naše fabrike 500 novih pušaka i 25 000 metaka. Interesantno je primijetiti da je Draža Mihailović odlučno odbio moj prijedlog da na pregovorima učestvuje i engleski kapetan Hadson, koji je sjedio u drugoj sobi.2r,H

Četiri dana poslije pregovora četnici Draže Mihailovića napali su nas kod Užičke Požege, i to onim istim puškama i municijom koje su dobili od nas. Za ovim napadom došli su slijedeći događaji: četnici Dražina kapetana Glišića nasilno su izvukli iz voza u Užičkoj Požegi našeg komandanta [1.] Šumadijskog odreda Blagojevića, koji se vraćao iz Vrhovnog štaba, i zvjerski ga ubili.* Ja sam odlučno protestirao u štabu Draže Mihailovića i tražio da se komandant Blagojević smjesta pusti na slobodu. Odgovor je bio da se ne zna da je takav čovjek uhapšen. U isto vrijeme nama su pali u ruke vrlo važni dokumenti iz četničke Komande mjesta u Kremni. u kojima se govorilo da svi mobilisani četnici moraju biti 2. novembra u 5 sati ujutru u jednoj šumi deset kilometara od Užica. Nama je odmah bilo jasno da Draža Mihailović sprema oružani napad na Užice. Druga činjenica koja nam je to potvrđivala bila je to što je Draža Mihailović povukao od Kraljeva svojih 800 četnika s ciljem da napadne Čačak, kao što se to kasnije ispostavilo. Ti četnici ne samo što su Nijemcima otvorili front kod Kraljeva nego su našim jedinicama s tog sektora na prevaran način uzeli nekoliko teških topova i par tenkova da bi ih iskoristili u napadu na Čačak. Razumije se, mi smo isto tako morali povući jedan dio svojih snaga s fronta kod Valjeva da bismo zaštitili Užice i Čačak. Iz događaja koji su kasnije uslijedili vidi se jasno da je Dražin napad na nas bio u dogovoru s Nedićem, pa i s Nijemcima, jer je istovremeno uslijedio i napad Nijemaca od Kraljeva do Drine.

Znajući tačno pokret četničkih jedinica prema Užicu, naše su snage dobile zadatak da 2. novembra u 4 sata ujutru izvrše protivnapad. Osam kilometara od Užica, na raskrsnici Užice - Užičica Požega - Kosjerić, naše jedinice naišle su na 800 četnika i nakon višesatne borbe potpuno ih razbile. Tu je poginuo sam četnički komandant i nekoliko stotina četnika pokrilo je bojno polje. Naredili smo opšti napad na Užičku Požegu kao glavnu bazu četnika. Poslije vanredno krvave borbe, koja je trajala čitav dan, naše su trupe zauzele grad Požegu271 i počele brzo gonjenje četnika u pravcu Ravne gore. Naše snage obuhvatile su Ravnu goru s tri pravca - od Čačka,

* Milan Blagojević je ubijen 27/2N. oktobra 1941.


Gornjeg Milanovca i Užičke Požege. Draža Mihailović, videa da je opkoljen sa sviju strana, hitno je poslao u naš Štab oficira za vezu Mitića, koji je sa sklopljenim rukama molio da naredim da se obustavi ova krvava borba.272 Iako su kod partizanske vojske vladale neodoljiva mržnja i želja da se što prije uništi izdajnička klika, ja sam pristao da se borba obustavi, i to pod uslovom od tri tačke:

1. da se smjesta sve četničke snage povuku na liniju Kamenica- Brajići:

2. da se smjesta obrazuje zajednička komisija, koja će ispitati slučaj u Požegi i druge krivice, i

3. da se smjesta obrazuje komisija za definitivne pregovore o sporazumu.

Komisija za pregovore sastala se u Čačku, ali do nekog sporazuma nije moglo doći273 jer su Nijemci uspjeli da probiju naš front kod Valjeva i Kraljeva, pa su pomoću tenkova počeli vrlo brzo napredovati. Otpočele su vanredno žestoke i krvave borbe na čitavom sektoru od Kral jeva do Drine. Četnici Draže Mihailovića otvoreno su u to vrijeme sarađivali s Nijemcima. Tako, na primjer, razoružali su u Gornjem Milanovcu na prevaran način, noću, 500 partizana, koje su na Ravnoj gori svukli gole, pa ih, uz najgore zlostavljanje, po hladnoći, otpremili Nijemcima u Valjevo. Nijemci su na zvjerski način poubijali skoro sve te heroje.274 Kod Mionice su četnici uhvatili 17 bolničarki i jednog liječnika, koje su poklali i o svom junaštvu poslali izvještaj Nijemcima.275 Tako je od tada nastala tijesna saradnja Mihailovićevih četnika i Nijemaca.

Skoro cijeli novembar naše su partizanske snage davale besprimjeran otpor nadmoćnim njemačkim i nedićevskim snagama. Najžešće borbe vodile su se na sektoru Valjeva kod Bukova, na sektoru Pecke, Krupnja i Loznice, na sektoru Gornji Milanovac- Kraljevo. Nijemci su upotrebljavali veliki broj tenkova i avijacije. Gubici na obje strane bili su vanredno veliki. Nijemci su konačno uspjeli da oko 25. novembra zauzmu Užice i Čačak.* Glavnina naših snaga povlačila se u pravcu Zlatibora i Ivanjice. Posljednje jače borbe bile su na rijeci Uvcu, između Sandžaka i Srbije.

Jedan veliki dio partizanskih snaga vratio se u manjim odredima ponovo u unutrašnjost Srbije, gdje je nastavio svoju herojsku borbu protiv okupatora i njihovih slugu. Iz drugog dijela stvorene su naše slavne brigade — I i II srpska, koje su, zajedno s crnogorskim brigadama, dvaput prošle svoj slavni put od Crne Gore do Bosanske krajine.

Dok su se u Srbiji zbivali ovi događaji i narod vodio natčovječansku borbu s okupatorom i domaćim izdajnicima, u Crnoj Gori, još od jula 1941, trajale su neprekidno borbe s italijanskim

* Ćačak su zauzeli 28, a Užice 29. novembra 1941.

SABRANA DJELA 1 7 5

okupatorom, pa je, početkom decembra, oko 3500 crnogorskih partizana napalo Pljevlja, jako utvrđeni grad u Sandžaku, koji je branila čitava italijanska divizija.276 U neodoljivom naletu naše su snage prodrle u grad i poslije vanredno krvavih bojeva zauzele skoro veći dio grada. U uličnim borbama poginulo je oko 2000 italijanskih vojnika. Poslije dvodnevnih bojeva naše jedinice su se morale povući iz grada, pošto bez teškog naoružanja nisu mogle zauzeti uvrđenja s topovima, koji su neprekidno obasipali grad vatrom. U ovim bojevima i mi smo pretrpjeli velike gubitke.278 Borbe su se dalje nastavile u Bosni, naročito oko Rogatice i Zvornika, tako da je u oktobru mjesecu bila očišćena cijela istočna Bosna s gradovima: Rogatica, Vlasenica, Han-Pijesak, Srebrenica itd.27<> Naše snage stajale su pred vratima Sarajeva, na Romaniji i kod Stambulčića. U Lici i na Kordunu naše snage bile su oslobodile veći dio teritorija. U Bosanskoj krajini, već u avgustu mjesecu, naši odredi bili su zauzeli Drvar i neka druga mjesta. Tu su borbe s italijanskim i ustaškim snagama takođe imale vrlo žestok karakter. Četnici su i tu, i već u to vrijeme, udarili našim snagama u leđa. Tada počinju i slavna epopeja Kozare i bojevi koji će ostati kao najslavnija tačka u historiji naše borbe.281 Borbe su bile vrlo žestoke i u Petrovoj gori, gdje je neprijatelj predu/imao nekoliko žestokih ofanziva.-«- U drugim mjestima, u Hrvatskoj i Sloveniji, počele su u jesen borbe manjeg karaktera, ali su se i tu od samog početka vodile diverzantske akcije.

Poslije našeg povlačenja iz Srbije zauzeli smo Novu Varoš, gdje su se naše jedinice izvjesno vrijeme odmorile, a zatim je Vrhovni štab, s jednim dijelom srpskih jedinica, krenuo u pravcu istočne Bosne. Uz put je zauzet gradić Rudo*, gdje je formirana I srpska [proleterska] brigada,283 koja je drugi dan po formiranju razbila tri kolone Italijana i četnika Draže Mihailovića koji su bili krenuli u pravcu Rudog.284

U istočnoj Bosni bila je u to vrijeme za partizanski pokret zavladala vrlo teška situacija. Tamo su partizani i četnici sarađivali složno prilično dugo.285 Poslije sjajnih uspjeha koji su bili postignuti, počela je razorna propaganda oficira koje je slao Draža Mihailović, tako da su sve više preovladavali elementi koji su bili za obustavljanje borbe protiv Nijemaca i za borbu protiv partizana.28(1 Glavni Dražini povjerenici za istočnu Bosnu bili su majori Dangić i Todorović. Major Dangić je već u to vrijeme stajao u vezi s Nijemcima i bio je počeo s napadima na partizanske odrede, razoružavajući ih.287 Nešto pod dejstvom razorne propagande ovih oficira, naročito pod prijetnjom, seljaci su napuštali borbene redove partizana i odlazili na stranu četnika, odnosno svojoj kući. S dolaskom I srpske [proleterske] brigade u istočnu Bosnu stvar se počela iz osnova mijenjati. Kao

* R u d o su oslobodili d ijelovi C rnogorskog N O P o d red a za op erac ije u Sandžaku 17. decem bra 1941.

1 7 6 J o s ip b r o z Trro

izvanredno jaka, vojnički sposobna i disciplinirana jedinica, ona je svojim uspjesima u borbi s neprijateljem brzo stekla ugled i tako se raspadanje partizanskih odreda obustavilo. Oni partizani koji su bili prišli četničkim redovima vraćali su se ponovo u partizanske jedinice, jer su se uvjerili da je propaganda o uništenju partizana u Srbiji bila lažna. Zajedno s partizanskim odredima istočne Bosne naša I srpska [proleterska] brigada vodila je u decembru* mjesecu borbe kod Vareša i na Romaniji. Pošto su partizanske snage u istočnoj Bosni ponovo ojačale. Nijemci su odlučili da poduzmu protiv nas svoju drugu ofanzivu.288 Ova ofanziva počela je s četiri pravca: od Zvornika, Višegrada, duž višegradske željezničke linije i od Sarajeva preko Romanije. Nijemci su bacili u borbu prilično velike snage, potpomognute ustaškim, domobranskim i četničkim jedinicama. Uoči samog početka ofanzive Štab četničkih snaga za istočnu Bosnu, s Todoro vičem i Dangićem na čelu, izdao je četnicima strogu zapo vi jest da ne smiju ispaliti nijednog metka protiv Nijemaca, već da im idu naruku ili da im se uklone s puta.

Uslijed velike zime i snijega borbe su bile vrlo teške. Zbog pomanjkanja municije, naše su snage poslije pet dana borbe morale napustiti Rogaticu. Vlasenicu i druga mjesta. Bosanski partizanski odredi, svojim vještim manevrima ponovo su se bacili za leđa neprijatelju, a naša slavna I srpska [proleterska] brigada bila je podijeljena na dva dijela, pa je jedan dio, zajedno s Vrhovnim štabom, odstupio preko Glasinca na planinu Jahorinu,28'' a drugi je, sa Štabom brigade izvršio jedan od svojih najslavnijih pokreta ispod samog Sarajeva, preko Sarajevskog polja i Igmana, i kasnije stigao u Foču. U tome maršu, jednom od najtežih u ovom ratu, izvršenom po hladnoći od 25 gradi, promrzlo je 160 boraca, tako da su mnogima noge bile amputirane.2 Prva kolona, koja je išla s Vrhovnim štabom, uspjela je da na Jahorini zadrži nastupanje ustaša i Nijemaca. Četničke jedinice, koje su branile ovaj sektor, a vođe su ih bile napustile i pobjegle, stupile su pod našu komandu. Nekoliko dana nakon toga jedan bataljon I brigade i crnogorske snage zauzeli su Foču, Goražde i Čajniče.291 Tako je ponovo stvorena baza ne samo za odmor i reorganizaciju jedinica već i za mobilizaciju novog ljudstva.

Čitav mjesec februar, mart i polovina aprila iskorišćeni su za sređivanje i reorganizaciju četničkih jedinica (preko 10 000), koje su se bile razočarale u četničko vodstvo i stupale pod našu komandu. Tako su, pored partizanskih odreda, stvorene i tzv. dobrovoljačke jedinice, a Vrhovni štab promijenio je svoj naziv u Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih i dobrovoljačkih odreda.*

U toku čitave ove zime, sve do druge polovine aprila, kada je neprijatelj počeo svoju treću ofanzivu, naše partizanske i dobrovol jač-

* S lužbeni naziv je b io . V rhovni š tab N arodnooslobod ilačke partizanske i dobrovo ljačke vo jske Jugoslavije.

SABRANA DJELA 1 7 7

ke jedinice vodile su vrlo žestoku borbu na sektoru Jahorina- Romanija, oko Rogatice (koja je bila opkoljena), kod Kalinovika (gdje je italijanski garnizon takođe bio opkoljen), a naročito u Crnoj Gori na sektoru Kolašina i Sinjajevine, kao i na sektoru Nikšić- Grahovo. U isto vrijeme naše srpske snage koje su bile na sektoru Prijepolje -Nova Varoš prebacivale su se u Čajniče, gdje je formiranaII srpska [proleterska] brigada.292 Druga i Prva srpska [proleterska] brigada dobile su zadatak da krenu u pravcu Vlasenice i da očiste teritoriju od četničkih bandi na čelu s Dangićem i Račićem, koji su otvoreno sarađivali s Nijemcima.293 Poslije brzog marša naše su brigade stigle do Vlasenice i Srebrenice, gdje su Dangićeve bande bile potpuno razbijene i odbačene preko Drine za Srbiju.294 Usput je II srpska [proleterska] brigada uništila u Borikama čitav četnički štab rogatičkog sektora. Ovaj marš, preduzet po najvećem snijegu i preko najvećeg brda Devetaka, naše jedinice izvršile su sjajno. Pošto se u to vrijeme, tj. početkom aprila 1942. godine, jasno vidjelo da Nijemci, Italijani i ustaše pripremaju svoju treću ofanzivu, obje brigade dobile su nalog da se hitno vrate na sektor Goražde - Čajniče.

Kao što već pomenuh, u Crnoj Gori su u to vrijeme vodene vrlo teške borbe ne samo sa italijanskim okupatorima nego i s četnicima Draže Mihailovića i majora Đurišića. Kako je do toga došlo? Od opšteg narodnog ustanka u julu 1941. skoro veći dio Crne Gore bio je oslobođen. Stvorene su mnogobrojne partizanske jedinice, koje su neprekidno napadale okupatora i ugrožavale njegove komunikacije. Nikšić je cijelo vrijeme bio opkoljen.296 Italijani su trpjeli vrlo velike gubitke u ljudstvu i materijalu. Italijanski okupatori su napregli sve snage da u redovima crnogorskog naroda nađu izdajnike, i oni su ih našli u licu Baja Stanišića i majora Đurišića. Draža Mihailović poslao je cijelu grupu svojih oficira da razbiju jedinstvo crnogorskog naroda stvaranjem četničkih odreda. Bajo Stanišić je u to vrijeme još uvijek održavao vezu s našim Glavnim štabom za Crnu Goru. On je to iskoristio i stvarao unutar partizanskih redova potajno svoje organizacije, te je uspio da jedan dobar dio partizana stavi pod svoj uticaj i pretvori ih u četnike. Stanišićev puč došao je iznenada. Stanišić se odvojio s jednim dijelom zavedenih partizana i prešao na stranu okupatora. U Vasojevićima Đurišić je uspio da mobiliše dosta jake snage i da ih naoruža italijanskim oružjem. U februaru, martu i tokom skoro čitavog aprila naše partizanske jedinice u Crnoj Gori vodile su, pod najtežim okolnostima, i kada je započela treća neprijateljska ofanziva na našu oslobođenu teritoriju veći dio naših crnogorskih jedinica morao se uz borbu povlačiti iz Crne Gore.

Treća neprijateljska ofanziva bila je vrlo temeljito pripremana i u njoj su bile angažovane skoro sve italijanske snage, njemačke snage i četnici Draže Mihailovića.298 Ta ofanziva počela je na teritoriji Bosne i Crne Gore i kasnije se proširila na Sloveniju i Dalmaciju, kao i na Kozaru. Uoči ofanzive, u Pljevljima je bila koncentrisana cijela


italijanska divizija »Pusteria« i nekoliko četničkih odreda iz Srbije i Sandžaka. Dvije druge italijanske divizije bile su koncentrisane oko Nikšića, Podgorice, Kolašina i jedna divizija u Hercegovini, kod Gacka i Nevesinja.299 U Sarajevskom polju, osim njemačkih snaga, bilo je još 30 000 italijanskih vojnika. Neprijatelj je napadao iz Pljevalja u pravcu Čajniča i Foče; iz Sarajeva njemačke snage nastupale su u pravcu Trnova i Kalino vika.301 Na Romaniji su nastupale njemačke i ustaške snage u pravcu Rogatice i Goražda.302 Borbe su počele, po prilici, polovinom marta303 i produžile se sve do 20. juna.3 Naše snage iz Bosne postepeno su se pred nadmoćnijim neprijateljem povlačile u Crnu Goru. Kada je sredinom maja 1942. neprijatelj zauzeo Foču, počele su se naše snage povlačiti iz planine Sinjajevine i od Nikšića preko Durmitora u pravcu Pivske planine i Hercegovine. Na sektoru Goranska i Gacka vođene su najžešće bitke treće ofanzive. Krupne italijanske i četničke snage bile su pritisle s tri pravca. Da bi se izbjeglo opkoljavanje naših snaga na Pivskoj planini. Vrhovni štab naredio je povlačenje preko planina Volujaka i Maglića na rijeku Sutjesku. Najbolje svoje jedinice, kao što su bile I i II srpska [proleterska] brigada, Vrhovni štab hitno je prebacio na sektor Gacka i u pravcu Golije da spriječe brzo nadiranje Italijana, koji su htjeli da na Gacku i Čemernu i gornjem toku Sutjeske odsijeku našu odstupnicu. Prva i Druga brigada, uz jako velike žrtve, sjajno su izvršile svoj zadatak. Mnogobrojna teška artiljerija koja je bila koncentrisana oko Gacka tukla je naše kolone s ranjenicima koje smo evakuisali iz Crne Gore. Poslije nekoliko vrlo žestokih bojeva na trouglu Hercegovine, Crne Gore i Bosne, sve naše jedinice, zajedno s ranjenicima, prebacile su se na sektor Tjentište - Kalinovik. Tu su od crnogorskih i sandžačkih partizanskih odreda stvorene dvije crnogorske udarne i jedna sandžačka brigada,305 kao i jedna hercegovačka udarna brigada.3<Kl Tako se, na ovom najglavnijem sektoru, završila treća neprijateljska ofanziva. Nijemci nisu imali dovoljno snaga da produže borbu na ovom terenu, pa su koncentrisali glavninu svojih snaga prema našoj herojskoj Kozari, gdje su otpočele vanredno žestoke borbe. Nijemci su htjeli da unište žarište krajiškog ustanka.307 S druge strane, Italijani takođe nisu imali više vremena da produže borbu na ovom sektoru pošto su svoje trupe morali hitno odvlačiti, kao pojačanje, u Dalmaciju i Sloveniju, jer je i tamo narodni ustanak bio zahvatio velike razmjere, naročito u Sloveniji, gdje je bio oslobođen veliki dio teritorije i gdje su bile ugrožene najvažnije saobraćajne linije neprijatelja.308 Osim toga, neprijatelj je mislio da su naše snage na ovom sektoru* toliko iznurene glađu i gubicima u borbi da dugo neće biti sposobne za neku veću akciju. Ostavivši u Crnoj Gori više manjih partizanskih odreda, u istočnoj Bosni VI [istočnu] bosansku udarnu brigadu i nekoliko partizanskih odreda, a

* M isli se na sek to r T je n tiš te - K alinovnik.

SABRANA DJELA 1 7 9

na sektoru Tjentište - Kalinovik, radi obezbjeđenja naših bolnica i manjih akcija, jednu crnogorsku i hercegovačku brigadu.* Vrhovni štab riješio je da s ostalim brigadama (I i II srpskom, III sandžačkom i IV crnogorskom) krene brzim maršem u pravcu zapadne Bosne, tj. Bosanske krajine.3(W Bio je izrađen detaljan plan pokreta preko najneprohodnijih planina, kao što su Treskavica, Bjelašnica itd. Plan je bio: iznenada obuhvatiti mostarsko-sarajevsku prugu od Tarčina do Rame i uništiti sve željezničke instalacije i mostove. Ova operacija je sjajno izvršena i u naletu je uništeno nekoliko vozova na pruzi, svi mostovi od Tarčina do Rame i pruga u dužini od 80 km. Uništene su sve stanice i oko 40 lokomotiva, veći dio specijalnih [lokomotiva] za brdski teren. Osim toga, bili su zauzeti grad Konjic, Ostrožac i druga mjesta. Neprijatelj je bio potpuno iznenađen. U vozovima je zarobljeno nekoliko stotina neprijateljskih vojnika.

Pokret preko ove željezničke linije vršen je u dva pravca. Jedna kolona išla je preko Igmana, ispod samog Sarajeva, i ona je, poslije izvršenja svog zadatka na pruzi, krenula dalje u pravcu Kreševa, Fojnice i Bugojna.310 Druga kolona 311 kretala se u pravcu željezničke stanice Bradina i Konjic i ona je, poslije svršetka svog zadatka na pruzi, u krvavim dvodnevnim bojevima zauzela utvrđeni gradić Prozor. U međuvremenu prva kolona zauzela je Gornji Vakuf. Tako su se obje kolone spojile za dalje operacije. Još prije našeg dolaska krajiške jedinice bile su zauzele grad Prijedor da bi olakšale opkoljenoj Kozari.

Dolazak pomenutih naših jedinica u Bosansku krajinu imao je veliki značaj za dalji razvitak ustanka, ne samo za Bosansku krajinu i Dalmaciju nego i za Hrvatsku i Sloveniju. Uz sudjelovanje krajiških partizanskih odreda naše jedinice zauzele su, osim Prozora i Gornjeg Vakufa, gradove Livno. Tomislavgrad, Jajce, Mrkonjić-Grad itd. Zauzeće Livna imalo je veliki značaj, naročito za ustanak i mobilizaciju narodnih snaga u Dalmaciji. Počele su se stvarati nove brigade i udarne brigade od krajiških, dalmatinskih, ličkih i slovenačkih partizanskih odreda.312 Stvorena je Narodnooslobodilačka vojska i Vrhovni štab dobio je naziv Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.313

Poslije zauzeća grada Bihaća naše jedinice počele su prodirati u centralnu Bosnu, koju su većim dijelom oslobodile i zauzele gradove Prnjavor, Kotor-Varoš, Teslić314 itd. Tako su bili oslobođeni veći dio centralne Bosne, skoro sva Bosanska krajina, jedan dio Dalmacije, skoro čitava Lika, Kordun i dobar dio Slovenije.315 Treća neprijateljska ofanziva, koja se završila u Sloveniji, nije uspjela, jer su nastali novi veliki polet i jačanje Narodnooslobodilačke vojske. Najveći doprinos u žrtvama dala je u ovoj ofanzivi herojska Kozara.

* U to vrijem e posto jao je H ercegovački N O P od red , od koga je poslije fo rm irana b rigada. (V id. nap . 306 .)


U jesen 1942. Vrhovni štab poslao je jednog svog člana u Makedoniju da organizira partizanske odrede i koordinira operacije s Grčkom i drugim susjednim zemljama.* Osim toga, poslao je svog načelnika i 10 oficira u Sloveniju radi organizacije regularnih jedinica od partizanskih odreda.**

Ovi veliki uspjesi koje su narodi Jugoslavije postigli u svojoj natčovječanskoj borbi do jeseni 1942. godine, mnogo su zabrinuli njemačke i italijanske okupatore i oni su već u decembru mjesecu počeli pripremati svoju četvrtu ofanzivu.316 Četvrta ofanziva pripremana je dubokim strateškim opkoljavanjem, s ciljem taktičkog stezanja obruča oko glavnine naših jedinica. I ovog puta, kao i ranije, neprijatelj je svoj glavni udarac bio usmjerio u pravcu one tačke gdje se nalazio Vrhovni štab, pod čijim su se neposrednim rukovodstvom nalazile i najudaljenije jedinice. Nijemci su koncentrisali svoje snage u Karlovcu, Glini, Bosanskoj Kostajnici i Banjoj Luci. Koncentracija u Sarajevu uslijedila je kasnije, kada je bilo predviđeno da će naša glavnina biti potisnuta iz Bosanske krajine u dolinama rijeka Neretve i Vrbasa. U Lici (kod Gospića i Ogulina) i u Dalmaciji (kod Knina i Sinja) bile su koncentrisane italijanske divizije namijenjene za Četvrtu ofanzivu. Nama su još u decembru 1942. došli do ruku dokumenti koji su govorili o tome da je Draža Mihailović napravio s Nijemcima sporazum za zajedničko dejstvo u četvrtoj ofanzivi protiv nas. U čitavoj Crnoj Gori, Sandžaku i Srbiji, kao i u Hercegovini, vođena je jaka propaganda među četnicima za pokret prema Bosanskoj krajini, gdje će četnici preuzeti vlast u selima i gradovima i likvidirati partizane i ustaše.

Četvrta ofanziva počela je već u prvoj polovini januara. Nijemci su nastupili iz Karlovca u pravcu Slunja, iz Gline i drugih mjesta u pravcu Banije, a Italijani su neprekidno pokušavali da prodru na oslobođenu teritoriju Like, gdje su bili odbijeni uz velike gubitke. Nijemci su, nakon 15 dana borbe, uspjeli da zauzmu cijelu teritoriju do Slunja, u njihove ruke pale su sve varoši na Kordunu i u Baniji. Oni su bili bacili u borbu veliki broj bombardera i aviona za obrušavanje. Preko 50 000 izbjeglica s Korduna i Banije povlačilo se zajedno s našim trupama, koje su neprekidno vodile krvave borbe. Povorke nesrećnih žena, djece i staraca bile su na putevima stalno izložene nemilosrdnom bombardiranju njemačkih zlikovaca. Žrtve su bile vrlo velike. Kad se neprijatelj približio Bihaću, Vrhovni štab se preselio u rejon [Bosanskog] Petrovca, odakle je nesposredno rukovodio operacijama.

* T o je b io Svetozar V ukm anović T em po.** S A rsom Jovanovićem , načeln ikom V rhovnog š ta b a N O V i P O J, otišli su 18.

novem bra 1942. slijedeći oficiri: M ilovan Šaranović, Z d ravko Jovanović, P red rag Jeftić, Svetolik Jovanović. A leksandar M arjanović, M ilo K ilibarda, R a jk o T anasković, P eta r S. B rajović. R ad o m ir Božović, D an ilo Šorović i Pero Popivoda.

SABRANA DJELA 1 8 1

Vrhovni štab je tada izradio plan koji se sastojao u slijedećem: hrvatske snage ostaće u Lici na svom terenu i braniće teritoriju. Sedma banijska divizija, koja se nalazila na pravcu Slunj - Bihać, biće zaštitnica, odnosno sprječavaće brzo prodiranje neprijatelja na slobodnu teritoriju. Prvi bosanski korpus, koji se danas zove Treći korpus, spriječavao je brzo prodiranje neprijatelja u planinskom masivu Grmeč - Mrkonjić-Grad. Prva i Treća divizija nalazile su se u centralnoj Bosni blizu Save i Doboja, a Druga divizija na sektoru Livno - Dalmacija. Vrhovni štab je riješio da hitno koncentriše ove tri divizije i da brzim manevrom razbije slabije neprijateljske garnizone u dolini Neretve i Vrbasa, da posjedne željezničku liniju od Ivan-sedla do Mostara i da tako stvori mostobran za povlačenje trupa i evakuaciju ranjenika, kojih je bilo oko 4 000. Osim toga, Vrhovni štab je riješio da, poslije povlačenja preko Neretve, poduzme, kao glavnu operaciju, gonjenje četnika Draže Mihailovića i čišćenje Crne Gore i Sandžaka kao i Hercegovine od podlih okupatorskih slugu. Druga divizija dobila je zadatak da u brzom naletu zauzme utvrđenu varoš Imotski i ostala mjesta i da se hitno prebaci u dolinu Neretve blizu Mostara, te da presiječe svaku vezu italijanske komande s njenim garnizonima u Prozoru, Konjicu, Jablanici, Rami itd. Treća divizija dobila je zadatak da zauzme Prozor, koji su - prije mjesec dana - Italijani bili ponovo osvojili. Prva divizija dobila je zadatak da s jednom brigadom zaposjedne Ivan-sedlo i tako presiječe vezu Konjic- Sarajevo. Dvije brigade I divizije dobile su zadatak da zaštite pravac od Bugojna. Sve tri divizije došle su u neprekidnim marševima u rekordno vrijeme na svoje određene tačke. Prozor je po svaku cijenu morao pasti u naše ruke, jer je stajao na komunikaciji našega pokreta. Dvije brigade Treće divizije, poslije dvodnevnih krvavih bojeva, zauzele su varoš, koja je imala veoma jaka utvrđenja. Italijanski garnizon od oko 1000 ljudi bio je potpuno uništen.317 Bile su zaplijenjene ogromne količine ratnog materijala, naročito artiljerijske municije i hrane, jer je tu pripremana baza za zatvaranje obruča oko nas - kada Nijemci budu dali znak za to. Druga divizija zauzela je Imotski, likvidirala italijanski garnizon u Drežnici, brzo krenula prema Jablanici, gdje je bio italijanski puk: u veoma krvavoj borbi zauzela je Jablanicu, porušila skoro sve mostove na Neretvi i takođe osvojila ogroman ratni plijen.318 Ivan-sedlo bilo je zauzeto, ali brigada koja ga je zauzela morala je zbog brze intervencije jačih njemačkih snaga da se povuče u pravcu Konjica, koji nije mogao biti osvojen u prvom jurišu.319 Italijanska divizija »Murđe«, koja je zaposjela čitav ovaj sektor, bila je skoro potpuno uništena: od nje je ostalo svega nekoliko stotina ljudi. Čitavo njeno naoružanje palo je u naše ruke. Put za prebacivanje preko Neretve bio je otvoren, ali je pitanje ranjenika, koji su se još nalazili na stotine kilometara daleko, prikivalo naše jedinice za ovaj teren, gdje je trebalo osigurati evakuaciju ranjenih boraca. Po najtežem terenu i vremenu, kamioni


su neprekidno dovlačili ranjenike na sektor Prozora, odakle ih je trebalo prebaciti preko Neretve čim padne Konjic.320

Na ovom terenu razvila se bitka koja je trajala 37 dana. Nijemci su brzo dovlačili nove snage. U Bugojnu su koncentrisali 369. i 36. i dijelove 114. divizije,321 kao i vrlo jake snage domobrana i ustaša. Od Sarajeva je nastupala 118. divizija s ustaškim i domobranskim snagama.3 Od Mostara i od Glavatičeva preko planine Prenj dovlačio je izdajnik Draža Mihailović oko 18 000 četnika, koji su zajedno s Italijanima trebali da nas napadnu s leđa i da nam presijeku put 323 Vodila se jedna od najslavnijih bitaka u toku oslobodilačkog rata. Bila je primijenjena taktika brzog manevrisanja po unutrašnjim pravcima. Borbe između Donjeg Vakufa i Prozora poprimile su dramatičan karakter. Nijemci su već bili uspjeli da prodru na 2 km od naših ranjenika.324 Ali brza intervencija herojske IV crnogorske i III krajiške brigade spasla je naše ranjene drugove. Borbe su vođene noć i dan.325 S naše strane upotrebljavana su sva sredstva, kao teški topovi i tenkovi, pored drugog naoružanja koje nam je palo u ruke pri uništenju italijanske divizije. Po najvećoj hladnoći na brdu Makljenu i na Raduši položaji su prelazili iz ruke u ruku.326 Vodeći neprekidno danonoćne bitke, naši borci, osobito borci VII divizije, bili su toliko iscrpeni da su od iscrpenosti umirali na položajima.

U isto vrijeme snage naše IV crnogorske brigade i dijelovi III divizije napadali su neprekidno Konjic,327 a veći dio VII divizije vodio je neprekidno uporne borbe s njemačkim i ustaškim snagama ispod planinskog masiva Bitovnije. Naše su jedinice već bile zauzele cijeli dio varoši na lijevoj obali Neretve, ali su u tom momentu stigli četnici Draže Mihailovića i udarili našim trupama u leđa. Četiri naše divizije, skupa s 4000 ranjenika, bile su sada u jednom kotlu i napadane sa sviju strana.328 No Vrhovni štab je odlučio da po svaku cijenu razbije neprijatelja i prebaci ranjenike preko Neretve.329 Poslije višednevnih upornih bojeva i naše veoma jake artiljerijske vatre, naše su jedinice razbile njemačke snage na sektoru Gornji Vakuf i prisilile ih da se hitno povuku prema Bugojnu.330

Prije nego što su naše jedinice prešle na lijevu obalu Neretve, Vrhovni štab je naredio da se sruše svi preostali neretljanski mostovi, iako je preko njih trebalo prebaciti naše ranjenike i vojsku. To je bila ratna varka da bi Nijemci pretpostavili drugi pravac našeg nadiranja. Ona je potpuno uspjela. Naši pioniri su zatim hitno sagradili jedan most kod srušenog željezničkog mosta u Jablanici i preko njega su prešli svi naši ranjenici, skoro sva naša vojska sa skoro svim naoružanjem (osim tenkova i teških topova, koje smo, zbog uništenja mostova, takođe morali uništiti).331 Plan Vrhovnog štaba je u cjelini uspio. Ranjenici su bili prebačeni na lijevu obalu Neretve.'1- Neprijatelj je kod Gornjee Vakufa bio razbijen i trebalo mu je više vremena za reorganizaciju. Četnici i Italijani, na lijevoj obali Neretve, na planini Prenju, bili su — pod vanredno teškim okolnostima — potpuno

SABRANA DJELA 1 8 3

razbijeni i počeli su panično da se povlače. Sa pomenute četiri divizije preko Neretve se prebacila i IX dalmatinska divizija, koja se iz Dalmacije povukla pred nadmoćnim neprijateljem.

Sada je počelo gonjenje četnika Draže Mihailovića. Naše su snage nastupale u dva pravca: u pravcu Nevesinja u Hercegovini i u pravcu Kalinovika. Na brdskom masivu kod Glavatico va i kod Kalinovika bili su četnici Draže Mihailovića još jednom potpuno razbijeni i onesposobljeni za svaki dalji otpor.3 Mnogi su počeli da prelaze na našu stranu. Mnogi su u panici brijali svoje brade i preoblačili se u seljačka odijela da ne bi kad padnu u ruke partizana bili prepoznati kao četnici. Naše jedinice brzim pokretima stigle su na Drinu i pod najtežim okolnostima forsirale rijeku, razbivši na desnoj obali italijansku diviziju » T a u r in e n s e « v u U snažnom naletu bili su u Hercegovini zauzeti Nevesinje i Gacko, a u Crnoj Gori su naše trupe došle do Kolašina.335 Maj mjesec trebalo je da bude mijesec odmora za naše slavne divizije. Ali dok smo mi čistili Crnu Goru od četnika, njemački okupator, Italijani i ustaše pripremili su već svoju petu i najžešću ofanzivu protiv nas.336 Tu ofanzivu naša vojska dočekala je u vrlo teškim okolnostima. Nekoliko hiljada boraca bilo je iscrpljeno pjegavim tifusom. Hiljade ranjenika bile su, uslijed vanrednih napora na putu, potpuno iscrpene i trebalo im je ne mjesec već više mijeseci njege za oporavak. Ali neprijatelj nam nije dao vremena za odmor. Pripremao je svoju petu ofanzivu da bi nas uništio. On je znao da se u Crnoj Gori nalaze Vrhovni štab i naše najbolje jedinice. Zato je ovog puta bacio mnogo veće snage i mnogo temeljitije pripremao svoje napade. Doveo je neke svoje divizije iz Grčke, kao, na primjer, I alpinsku, doveo je Bugare i nedićevce, ustaše, domobrane, Italijane i svoje trupe.337 Počela je peta i najžešća bitka, iz koje su naše slavne jedinice, iako s ogromnim žrtvama, ponovo izašle čitave, nanijevši neprijatelju ogromne gubitke. O petoj ofanzivi medunarodna javnost već zna prilično i još će se o tome pisati, pa je ja ovdje neću opisivati.

Poslije četvrte ofanzive, u svom pobjedonosnom pohodu u Crnu Goru mi smo potpuno likvidirali četnike Draže Mihailovića i oni od tada nemaju više nikakvog vojničkog značaja. Kao što se vidi, za vrijeme četvrte i pete ofanzive glavnu težinu ponijele su na svojim leđima gore pomenute jedinice. Ali u isto vrijeme borba se vodila i u svim dijelovima Jugoslavije. Partizani i brigade VI korpusa u Slavoniji neprekidno su napadali komunikacije. Isto tako su se vodile borbe u Sloveniji, Dalmaciji, Srbiji i drugim mjestima. Val narodnog ustanka se širio po čitavoj zemlji. Veliki napad okupatora na našu glavninu nije zastrašio ostale naše krajeve i naše snage, već je imao suprotno djejstvo. U svim ovim borbama vršena su masovna junaštva, kojima će se vjekovima ponositi pokoljenja naših naroda.

Uporedo s razvijanjem partizanskih odreda i Narodnooslobodilačke vojske stvarala se i usavršavala naša narodna vlast. Još u 1941. godini počelo je, na oslobođenoj teritoriji Srbije, Crne Gore itd., po

1 8 4 j o s ip BROZ TITO

selima i po gradovima, stvaranje narodnooslobodilačkih odbora. Oni su došli namjesto starih seoskih, opštinskih i drugih vlasti, koje su se— sve odreda — stavile u službu okupatora. Ti su odbori u početku imali uglavnom zadatak da se brinu za snabdijevanje partizanskih odreda, ali su postepeno preuzimali na sebe sve nove dužnosti koje mora vršiti jedna vlast sela, opštine, sreza, okruga itd.

Kada je u jesen 1942. godine već bio oslobođen veliki dio Jugoslavije pokazala se potreba da se za cijelu Jugoslaviju stvori jedno političko tijelo koje će rukovoditi svim odborima, odnosno preuzeti od Vrhovnog štaba razne političke funkcije, koje su se, silom prilika, sve više koncentrisale u njegovim rukama. Bilo je riješeno da se sazove Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije. Vijeće se, kao što je poznato, sastalo 26. novembra u Bihaću, i na njemu su učestvovali delegati svih naroda Jugoslavije.338 Bile su donesene dalekosežne odluke i izabran je Izvršni odbor, Vijeće je imalo opštepolitički karakter i u njemu su bile okupljene sve političke struje, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost. Zadatak Vijeća bio je da mobiliše sve za pomoć Narodnooslobodilačkoj vojsci i da produži dalje stvaranje narodnooslobodilačkih odbora ne samo na oslobođenoj teritoriji već i na neoslobođenoj.

Pored Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije stvorena je još 1941. godine Osvobodilna fronta Slovenije,33 koja je za Sloveniju imala funkcije istog karaktera kao Antifašističko vijeće za cijelu Jugoslaviju. U proljeće 1943. godine stvoreno je Zemaljsko antifašističko vijeće Hrvatske.34<) U drugoj polovini iste godine stvoreno je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, vijeća za Crnu Goru, za Sandžak341 itd. U isto vrijeme stvarani su na čitavoj teritoriji Srbije narodnooslobodilački odbori, a kao centralni organ stvoren je Pokrajinski narodnooslobodilački odbor.342 Ova razlika u nazivu dolazi otuda što je u Srbiji zbog velikog terora okupatorskih trupa, nedićevaca i četnika Draže Mihailovića bilo nemoguće putem najširih izbora izabrati odgovarajući organ.

Dvadeset devetog novembra 1943. godine održana je u Jajcu druga plenarna sjednica Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije. Na plenumu je učestvovalo 240 delegata iz svih krajeva naše zemlje.343 Na plenarnoj sjednici donesene su dalekosežne i historijske odluke. Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije pretvoreno je u vrhovno zakonodavno tijelo Jugoslavije, sa svim pravima parlamenta. Izabran je Prezidijum od 56 članova sa dr Ivanom Ribarom na čelu.344 Obrazovan je i Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije kao privremena narodna vlada. Donesena je odluka o anuliranju odnosno podvrgavanju reviziji svih ugovora koje je stvorila jugoslovenska izbjeglička vlada. Svi ugovori koje bi od sada pa dalje bilo s kim stvarala ta vlada neće biti priznati. Donesena je odluka kojom se kralju Petru II zabranjuje dolazak u zemlju dok

SABRANA DJELA 1 8 5

poslije rata narodi na slobodnim izborima sami ne riješe pitanje monarhije i definitivnog unutrašnjeg državnog uređenja. Donesena je odluka da se Jugoslavija organizuje kao demokratska federativna država, u kojoj bi svi narodi dobili svoja jednaka prava i federalne jedinice bile: Hrvatska, Srbija, Slovenija, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina.

Takav oblik unutrašnjeg ustrojstva Jugoslavije nije nikakva apstraktna tvorevina, već je jedino pravilno rješenje, koje se zasniva na opštim željama svih narckla Jugoslavije i na teškom iskustvu iz prošlosti.

S napadom njemačkih, italijanskih, bugarskih i drugih osvajača na našu zemlju počelo je ne samo istrebljenje našeg naroda od strane osvajača nego se svim silama širila mržnja između pojedinih nacionalnosti s ciljem da se narodi sami među sobom istrebljuju. Ustaše su, pod rukovodstvom Nijemaca, ubijale stotine hiljada Srba, četnici Draže Mihailovića, pod rukovodstvom Italijana i Nijemaca, ubijali su desetine hiljada muslimana i Hrvata. Našim narodima prijetila je strahovita opasnost potpunog uništenja. Kada su naše srpske jedinice stigle u istočnu Bosnu, na dnu bistre Drine njihale su se hiljade leševa nedužnih žena, dijece i staraca Muslimana. U Bosni i Hercegovini, a naročito u Krajini, našli smo velike prirodne ponore pune leševa poklanih Srba — žena, djece i staraca. Naša parola bila je bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije. Mi smo činili sve napore dokazujući ogorčenom srpskom življu i zavedenim četnicima da svi Hrvati nisu zlikovci, da svi muslimani nisu zlikovci, već samo jedan mali dio u ustaškim odredima, koji pod vodstvom Nijemaca vrše zlodjela. Dokazivali smo svim mogućim načinima ojađenom muslimanskom i hrvatskom življu da Srbi nisu zlikovci, nego da zvjerstva vrši samo šaka četnika Mihailovića, Pećanaca i Nedića. To je bio naporan rad naših herojskih brigada i partizanskih odreda, beskompromisnih boraca ne samo protiv okupatora nego i protiv ustaških i četničkih zlikovaca, koji su bili samo oruđe u rukama okupatora. Ovi naši napori urodili su plodom. Stvoreni su u ovoj jedinstvenoj i natčovje- čanskoj borbi trajno jedinstvo i bratstvo naroda Jugoslavije kakvih nikada prije rata nije bilo. Sada podjednako Srbe, Hrvate i Slovence, Crnogorce, Makedonce i sve ostale prožima jedna ista misao: istjerati što prije okupatora iz naše zemlje, spriječiti po svaku cijenu da se ikada više povrati ono staro što je u bivšoj predratnoj Jugoslaviji dovelo do katastrofe, kazniti sve glavne krivce ove strahovite tragedije naših naroda i stvoriti jednu novu, istinski demokratsku federativnu Jugoslaviju, u kojoj će svi narodi Jugoslavije živjeti u bratskoj slozi i Ijubavi.

Ogromno oduševljenje naroda koje se ispoljilo u svim dijelovima Jugoslavije na oslobođenoj i neoslobođenoj teritoriji u vezi s odlukama Drugog zasijedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobo


đenja Jugoslavije dokazuje da smo na pravom putu i da će ideja koja nas je vodila kroz tri godine ovoga rata pobijediti.

Iz svega toga se vidi koliko smo mi bili u pravu što smo digli narodni ustanak odmah u početku, prije nego što bi neprijatelj uspio u svojim paklenim namjerama. On [neprijatelj] je, samo u roku od tri mjeseca 1941. godine, u Hrvatskoj, Bosni, Hercegovini i Vojvodini, pomoću zlikovačkih ustaša, uništio preko pola miliona Srba. Oni koji su u zemlji i van naše zemlje stalno propovijedali da još nije vrijeme [za borbu], vršili su pravi zločin prema našem narodu prisiljavajući ga na taj način da sam prigne svoju šiju pod krvnički mač okupatora. Skoro dvije godine svjetska javnost bila je varana o tome šta se događa u Jugoslaviji. Nama je to. razumije se, umnogome otežalo našu borbu. Naši su borci i seljaci po selima škripjeli zubima od muke kada bi čuli kako se slavni glavni izdajnik Draža Mihailović preko raznih radio-stanica i novina, dok on u isto vrijeme stoji pod komandom njemačkih oficira i vodi borbu protiv nas. Uzmimo samo primjer borbe oko Konjica, gdje je Draža učestvovao zajedno s Nijemcima, nedićevcima, Bugarima itd. u borbi protiv nas sa svojih 18 000 četnika, a inostrane radio-stanice su istovremeno javljale kako Draža Mihailović napada neprijatelja s juga i time pomaže partizanima. Da li je ikada u historiji bilo većeg cinizma i nepravde nanesene jednom narodu koji podnosi tako teške žrtve?!

Sada je toj obmani konac. Izdajnik Mihailović, zajedno s Pavelićem i Rupnikom, prikovan je na sramotni stup historije. Mi smo zahvalni našim saveznicima što su, iako prilično kasno, ipak na vrijeme uvidjeli ko se u Jugoslaviji bori i kome treba pomoći.

Mi smo u toku ove tri godine natčovječanske borbe izdržali takve napore, borili se pod takvim uslovima kakvima možda nema primjera u historiji. Mi smo bili mala oaza u evropskoj hitlerovskoj tvrđavi i ogromna neprijateljska snaga stalno se upinjala da nas uništi. Ali šta je bilo to što je spriječilo Hitlerove planove? To je bila, prvo, neodoljiva volja naših naroda i riješenost da radije umru s oružjem u ruci nego da budu roblje fašističkih osvajača. Drugo, to je bila duboka vjera u pobjedu saveznika sa Sovjetskim Savezom na čelu. Treće, u procesu ove džinovske nejednake borbe stvarala se i rasla naša herojska Narodnooslobodilačka vojska, koja je uvijek iz najvećih bitaka izlazila još jača i još upornija.

Danas mi imamo Narodnooslobodilačku vojsku, koja broji oko 300 000 boraca, koja je svojim sopstvenim rukama otela oružje od neprijatelja. Uz savezničku pomoć u naoružanju, mi možemo stvoriti vojsku od 700-800 hiljada vojnika, koja će zajedno sa Saveznicima zadati poslednji udarac fašističkim njemačkim okupatorima.

Danas mi imamo svoju pravu narodnu vladu, koja je izrasla u procesu ove borbe i koju je narod sam izabrao. Naš narod želi i on je uvjeren da će Saveznici uskoro priznati ovu vladu kao jedinog pravog predstavnika naroda Jugoslavije.

SABRANA DJELA 1 8 7

Danas mi imamo vrhovno zakonodavno tijelo — Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, koje se brine da se na istinski demokratskim principima priprema unutrašnje uređenje naše zemlje.

Mi imamo — a to je najvažnija tekovina — bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije.

[28. mart 1944. TitoDrvar]

A-VII. k. cš l. reg. br. / / / / .

ZA ANDRIJU HEBRANGA, SEKRETARA CK KP HRVATSKE


Pošaljite odmah dr Stevu* Hrnčevića na dužnost šefa Sudskog odsjeka V[rhovnog] š[taba NOV i POJ].345


A-VII, k. 119/1, reg. br. 1-1S6/2.

* O m ašk a , treba: Josipa.

SABRANA DJELA 1 8 9

PREDSJEDNIKU UJEDINJENOG KOMITETA AMERIKANACA JUGOSLOVENSKOG PORIJEKLA LUJU ADAMIČU

U ime naših napaćenih naroda ja Vam mnogo zahvaljujem za Vaše požrtvovano zauzimanje i rad u korist naše teške oslobodilačke borbe. Izrazite, molim, zahvalnost u moje ime svim Vašim saradnici- ma i svim drugim Jugoslovenima koji bilo na koji način pomažu našu narodnooslobodilačku borbu.

Podrška naših sunarodnika u Americi u najtežim časovima historije naših naroda velika je i dragocjena baš zato što je došla još onda kada su u savezničkim zemljama carovale laž i obmana u odnosu prema našoj neravnoj i teškoj borbi sa okupatorima i domaćim izdajnicima. Od običnog ciničnog izdajnika kao što je Draža Mihailović stvorilo se legendarnog narodnog heroja. Iz njegovih krvoločnih četnika — ubojica hiljada nevine djece, žena i staraca — stvaralo se nepobjedive narodne borce.

Pobjede slavnih partizana i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije pripisivale su se ovim istim četnicima koji su se borili i danas se bore na strani okupatora. Sve je to napajalo naše narode i borce neodoljivom mržnjom prema onoj reakcionarnoj kliki u emigraciji koja se zove jugoslovenska vlada, čiji je predstavnik izdajnik Mihailović.

Na koncu je istina pobijedila. Velika zasluga za to pripada i vama, naša draga braćo preko Okeana.

No nama će biti i dalje mnogo potrebna vaša moralna i materijalna pomoć. Borbe će biti još teške. Sa njemačkim okupatorima ćemo se mi sami obračunati. Vaša nam je pomoć potrebna najviše protiv unutrašnjih neprijatelja, protiv reakcije u zemlji i van nje, protiv onih koji žele da se povrati ono staro, a što [naši] narodi neće nikada dozvoliti.

Moj članak* prikazuje samo u najgrubljim crtama džinovsku borbu koju smo vodili i vodimo. On prikazuje ukratko kako su se stvarno razvijali događaji u Jugoslaviji u toku ovog rata. Za sve moje navode postoje dokumenti i dokazi. Ništa nije preuveličano, nego, naprotiv, mnoge stvari su skoro površno spomenute. Ja se nisam dotakao pete i šeste ofanzive neprijatelja i to zbog toga što mislim da

* O dnosi se na članak Borba naroda porobljene Jugoslavije koji se o b jav lju je u ovom tom u.

1 9 0 JOSDP BROZ TTTO

je o tome već dosta poznato i kod vas, a osim toga i pisano je donekle i u našoj štampi.

Nadam se da će Vam taj članak moći poslužiti kao dokument pred američkom javnošću, jer ja osjećam historijsku odgovornost za tačnost prikazivanja dogadaja.

Primite, molim, izraz moga poštovanja.

[29. mart 1944. Drvar]

VašJ.B. Tito

Vladimir Dedijer, Dnevnik,treći deo, izdanje »Jugoslovenske knjige«,Beograd, 1950. str. 213-214.

(TITO GENERALU VILSONUJ

SABRANA DJELA 1 9 1

1. Postoje mnoga važna pitanja u pogledu vođenja rata na ovom prostoru, koja zahtijevaju blagovremenu razmjenu mišljenja. Posebno smatram da treba diskutovati o slijedećim pitanjima:

snabdijevanje uopšte;mogućnost povećanja vazdušnog snabdijevanja; i kanal za isporuke pomorskim putem;kombinovane operacije naših zajedničkih snaga na dalmatinskoj

obali;operacije mojih snaga radi podrške operacijama saveznika u

drugim oblastima.2. Mislim da bismo razmjenu mišljenja najbolje obavili na taj

način da pukovnik Velebit, šef moje Vojne misije u Bariju, koji je trenutno ovdje na konsultacijama, posjeti Vrhovnu komandu savezničkih snaga. Bilo bi od velike pomoći ako bi brigadir Maklejn, s kim sam lično vodio detaljne razgovore o tim pitanjima mogao da prati pukovnika Velebita u VKSS* i da se kasnije vrati ovamo u vezi s daljim razgovorima sa mnom. Uveliko se nadam da ćete se s ovim složiti.34'’


PRO. Fond WO. reg. br. 202/362

* V rhovna kom anda savezničkih snaga.


VOJNOJ MISIJI NOVJ PRI VRHOVNOJ KOMANDI SAVEZNIČKIH SNAGA ZA SREDNJI ISTOK

Neka puk[ovnik] Pavičić Mile bude spreman za odlazak u SSSR sa misijom [NOVJ]. Odijelo i sve [ostalo] mora biti besprekorno. Vita [Cvetković] i Božović [Nikola] da se spreme za SSSR sa prvom partijom na liječenje.


A -V II, k.2125,reg. br. 1-2/10.

SABRANA DJELA 1 9 3

ŠTABU XXIX DIVIZIJE

1. Imajući u vidu sve teškoće preko kojih ste imali proći, zadovoljan sam vašim radom. Vi ste za vrijeme VI ofanzive razvili žestoke borbe u oblasti Hercegovine, što je olakšalo rad i imalo uticaja na opšti položaj naših snaga na drugim operativnim područjima. Vodeći te neprekidne borbe vi niste uspjeli da organizaciono obuhvatite cijelu oblast Hercegovine. Sada, kada su vaše jedinice učvršćene i kad je neprijatelj smanjio snage na vašem sektoru, morate se postarati da proširite svoj rad i uticaj na cijelu Hercegovinu.

Oblast u zahvatu srednje i gornje Neretve nije vojnički i politički organizovana. U ovom pogledu vi ćete na taj sektor izdvojiti potrebne snage. Od tih snaga i Mostarskog bataljona formiraćete jednu jedinicu — brigadu (XIII),347 kojoj ćete dodijeliti operativno područje: Nevesinje - Mostar - Konjic - Planina* - Obalj. Tu ima muslimanskog i srpskog življa koji je pod našim uticajem. Ispolja- vanjem vaših snaga i postavljanjem čvrste vojne oblasti mobilisaćete na tome sektoru prilične snage. Sa tom jedinicom uputite i političke radnike.

Skrećemo vam pažnju na važnost ovog sektora. Tim sektorom prolaze mostarska pruga i komunikacija Mostar - Nevesinje - Kalinovik. Prva je danas od prvenstvene važnosti za neprijatelja, dok druga to može postati sutra. Preko ovoga sektora jedino je moguća veza naših istočnih i zapadnih oblasti. Do sada je ta veza bila vrlo spora i nesigurna, ali od sada taj problem brzine i sigurnosti mora biti riješen od vas. Pored toga, na sektoru Planine nalazi se velik broj muslimanskog življa koga treba prihvatiti i uvesti u naše jedinice.

Što se tiče formiranja vaše V brigade, to prepuštamo vama.348 Sektor Hercegovine je i po prostranstvu velik, a i ljudske rezerve nisu iscrpene. Pod upornim radom tu bi bilo mjesta za razvoj ne samo jedne jake divizije nego čak i jednog lakog udarnog korpusa. Formiranjem V brigade vi biste dobili u manevarskim kombinacijama i proširivanju i prodiranju u one predjele koje još niste obuhvatili. Na primjer, vaše prodiranje ka primorju južne Dalmacije i mobilisanje masa sa tog sektora koje su za našu borbu bilo bi logično i mogućno. Korist od takvog dejstva bila bi velika. To dejstvo bi bilo olakšano akcijom crnogorske Primorske operativne grupe, koja je dobila zadatak da se preko Grahova probije ka Boki i Konavlima. Dakle,

* O dnosi se na južne padine B jelašnice i na jugozapadne pad ine T reskavice.


sadejstvo tih dviju grupa mora postojati i u najskorije vrijeme se ostvariti. Koordinaciju tih dejstava sprovešće štab II korpusa.

Sektor Kalinovika, koji je prirodno vama pripadao, također ste zanemarili. Mi smo na taj sektor doveli XXVII diviziju III korpusa i njoj prepustili vojničku organizaciju. Vaša je dužnost da se sa tom divizijom preko Uloga poveže te i uspostavite redovnu vezu. Vama neka pripadne oblast zaključno sa selom Obljem.

2. Jedno vrlo važno pitanje koje morate riješiti jeste organizovanje divizijske vojne oblasti, koja da obuhvati cijelu Hercegovinu. Vi morate imati sve one vojne organe koji su predviđeni za korpusnu vojnu oblast. Ovo iz razloga što vi dejstvujete na jednom području koje je udaljeno od Štaba [2] korpusa. Sem toga, to diktuju i politički razlozi, kao i činjenica da u skorije vrijeme možete prerasti u korpus. Vojnim područjima i komandama mjesta morate obuhvatiti cijelu teritoriju. Učvršćivanjem tih vojnih organa vama će biti omogućeno lakše manevrovanje snagama i rješavanjem zadataka operativne prirode. Tako će se i politički uticaj brže širiti.349

3. Pitanje obavještajne službe morate pravilno postaviti. Ta služba kod vas ne funkcioniše pravilno. Pored političkog kretanja na vašem sektoru, vi morate budno pratiti i kretanje neprijateljske vojske. Dosadašnji neprijateljski pokreti duž vašeg južnog sektora kao i mostarskom komunikacijom ostali su skoro nezapaženi kod vas. Vi dobro znate da svi jači pokreti neprijatelja utiču na donošenje naših odluka, pa nas morate potpomoći u pogledu obavještenja.

4. Vaspitavanju vojničkih kadrova i obuci specijalista (artiljerci, mineri, odjeljenja za vezu itd.) morate posvetiti punu pažnju. Naša vojska svakim danom sve više će se naoružavati ratnom tehnikom, koju moramo savladati. Koristite škole II korpusa, a bilo [bi] korisno da i vi sami organizujete pojedine kurseve.

5. Održavajte stalnu radio-vezu s nama. Vi ste tu vezu zanemarili, a to najviše vama škodi. Vi treba da nađete jedno stalnije i sigurnije mjesto gdje biste mogli primati materijal bačen iz aviona. Sve će to ići brže i sigurnije ako bi s nama imali redovno vezu.

6. Najzad, proučavajte mogućnosti stvaranja jednog primorskog kanala, makar i za ograničeno vrijeme, kojim bismo vam doturali materijal morskim putem.

7. Što se tiče samih operacija, upravljajte se prema prilikama na terenu. Po našem mišljenju, dejstvo na komunikacije Dubrovnik - Metković - Mostar Konjic, kao i ostale, dalo bi najbolje rezultate.

Primite naše drugarske pozdrave.Smrt fašizmu - sloboda narodu!

30. mart 1944. Vrhovni komandant NOV i POJ[Drvar] maršal JugoslavijeA-VII. k. 392. T i t °reg. br. 412 .

i - kilUMt “t / f

F o iv . - c i j ; tS bb : ko rp u s a jk d t,U o :--:c : r , z . : i j c n ik k d t - e ,n - jc ln i l : , : . o - : .o ć n ik n o fc e ln ik a .^ te b ic a :

1 . O p e r e t iv . i i d io sa o t s e c in a : o p e r a t iv n i , s a v c z u ,o b - v e t , t a jn i , sa n a o ru ž a n je , in te n d a n tu r u ,s a n i te t , v o jn i " sud.

2 . K o rpu sne v o jn a o b la s t ( na p r in e r V o jne o b la s t V k o rp u s a ) sa o ts e c in a : za m o b i l iz a c i ju , z a s a o b ra ć a j ,e k o n o ::s k i( r a d io n ic e , f a b r ik a , n a g a c in i i t d . ) » s a n i t e t s k i , z a z a š t i t u n a r o d a ,o b la s n i v o jn i sud .

D e t a l j i :1 . L ta b k o rp u sa ru k o v o d i i odgovoran je za c je lo k u p n u s lu ž b u .

N a č e ln ik ru k o v o d i stabskom službom i neposredno sas p rv e t r i o ts e k a . P om oćn ik sa d ru g a č e t i r i , a z a m je n ik k d t - a ko ipusnom vojnom o b la tć u .H a č e lu o tse ko n a la z e se š e fo v i .

2 . U s lu č e ju o d la s k a o p e ra t iv n o g a taba i je d in ic a k o rp u s a ,z a - n jo n ik k d t -a i o rg a n i ko rp u sn e v o jn e o b la s t i o s ta ju na s v o jo j t e r i t o r i j i i o b a v lja ju sve v o jn e s lu ž b e .p o d ko rp u sn o n vojnom o b la č o u u to n s lu č a ju p o tp a d a ju i o n i o d re d i,o d n o s n o je d in iu e , o s ta v l je n e za b o z b je d n o s t t e t e r i t o r i j e ,

3 . Ko rpusne o b la s t i m o re ju se r a z g r a n ič i t i .4 . I z v r i n i o rg a n i ko rp u sn e v o jn e o b la s t i su komande p o d ru č ja ,

odnosno komande m jesta .K om ande p o d ru č ja t re b a da p r e t p t a v l ja ju ekonom- s k o - t e r i t o i l j a l n u c je l in u , k o ja o b u h va ta 2 - 3 sreza.Kom andu p o d ru č ja s a č in ja v a ju s k d t ,p o li t . k o m e s a r i z a m je n ik k d t - a i p o t č in je n i mu r e fe r e n - t i i m o b i l i z a c i js k i o f i c i r , r e f e r e n t s a n i te ta , in t e n d a n ts k i o f ic i r , s a o b r a ć a jn i o f ic ir ,o p u n o m o ć e n ik ’ za z a a t i t u n a ro d a , t o b i l i z a c i j s k i o f i c i r je u je d n o i z a k o n ik kd t-a .K o m an de m je s ta s a č in ja v a ju : k d t , pom oćnik i p o l i t , d e le g a t .

5. Za o r g a n iz a c i ju o ts e k a za z a š t i t u na ro d a p o s la ć e se s p e c i ja l no u p u s tv o .

6 . K a č e ln o , t e r i t o r i ja l n a V o jna v la s t spada u n a d le ž n o s t k o rp u s a . A l i one d i v i z i j e , k o je cu vezane za neku t e r i t o r i j u obavezno m o ra ju u s p o s t a v i t i v o jn u v la s t onako ka ko je t o p re d v id je n o za k o rp u s e .

7 . Haredba s tu p a odmah n a snegu i n jom e 6e u k id a ju sve r a n i je iz d a te naredbe o o r g s a i z a c i j l v o jn o v l a s t i u p o z a d in i .

8 . Odmah nam p r e d lo ž i t e za m je n ik e kom andanata ko rp u sa ,o d n o sn o s a m o s ta ln ih d i v i z i j a . "

- v

N A R E D B A JO SIPA B R O Z A O D 6. FE B R U A R A 1944. U PU ĆE N A O P ER A TIV N IM ŠTA BO V IM A NOVJ.

/u.\/ ‘, l ‘

-1 S.'.-'i

^ «** i- -i ' c: 2*. M - / ■ -

ičĐ . / -v ' ' , / ' ■

. ■ •' #■ A # •' c> ' / '> ' ' ' ' v*c V K *4~*X

• / •- / - ’ /> , j i / t A.-J4 ' k ,-J-i UA ( "i "1 '"K! '-- 1 v -ll fr .Z' / - / Y , / -<,<./ (L-C'- - 7đ<.'L- < i / - t . '

-cr 6

T ITO V R A D IO G R A M O D 12. FE B R U A R A 1944. U PUĆEN R A D IO STA NICI »SLO BO D N A JU G O S L A VIJA«.

7KH0TI . '"3 TT^OTO-OTC 'CDIL • EJ VCJoICJ I PA~2I2 -ir-CTi 0T)I:.3A -JC-OSL,.YIJ*:S G02 5 /S\

19. n r?a4 / Ulln

-b-t

ISxo i o f io i^ i r,o -u -b o .iu*. i jc .đ .-:ica je u p o treb ijo v e ju se čak i z n a j s i l n i ju i ncutil-cine v;o^lo je . I s to .tako anobi o f i c i r i s a a i n ~ n a z i n a sv o je .d o sto ja n s tv o i u ril.ed.Sv.e to k ap iji u g le d n a š e g o f i c i r s k o j k a d re i v o jsk e .

Hsijedjujem. da se sa ov -kvj_> nostunG im a i ponižav.anjem n a šeg o f ic i r s k o g k a d r s p r e s ta n e t e i d ^ s a n i o f i c i r i p a z e n a svoje d o s to ja n s tv o i u g le d .

Za p re s tu p e po ovone n a j s t r o ž i j e p o s tu p a t i .T* -"»djenje s a o p š t i t i s v ia o f i c i z in a na p o tp i s .

TIT O V A N A R ED B A O D 19. F E B R U A R A 1944. O P ER A TIV N IM ŠTA BO V IM A NOVJ.

TIT O V R A D IO G R A M CK KP H R V A TSK E PR IM LJEN 10. M A R TA 1944. U GŠ N O V I PO H R VA TSKE.

_2 k i ZrcOs. 'f& d, l'za IOMtuv MMšb AOs /đA&uA ■rJ / . J . L . /A * 9 ’ /) M * . V- /. sii+j, sa .

PO ČETN I D IO T IT O V O G R A D IO G R A M A E D V A R D U K A R D E U U . PR IM LJEN 12. M ARTA 1944. U G $ N O V I PO HRVA TSKE.

JJ cCa Jt. 7L>-ćy /yx A ?A/»•&. tfteS**- <t rm** . <^yj£ ćUfa**£<

-oAZlZ, f/K*, )W4( /t^,

TIT O V R A D IO G R A M ŠTA BU 3. K O RPU SA NOVJ. PRIM LJEN 23. M A R TA 1944.

p R > :i'V r .! /S L “ V lADr. KJFCk'VCG VK; IĆANSTVA

i *OS N tvU '-^ jv^

SVircelenci c ,r j l l K za i * v I r . ; *:. j e i ' p c o j o - £ c v o r n - V ;.r . i ćcs,i i - do

l a z i 33 v e l i k im 7. k - š c je r . j e i . U z ro k je t . j š to f«-c c io i- a

da o<i k o r .: : ' i i t u j e u cr. c s t - l i . - . ć l- -n o v ir .~ N c ic r . -1 e c £ Ec

k o j i su u d r u g o j o b l a s t i .

O d g o v o r k c j i V I ž e l i t e po p i t a n ju K r - l j _ I e t r a I I p r e l f c -

z i g r -u r. ic e m o g u ć n o s t i n e eaao c o je l i č n o , r.e^o i č i t c v c r ; .o -

o io n o l r . c g K ^ c - i t o t - , O d lu k e /nt i f - e i s t i :k o g V i j- - ; - i i ' - r o in o g

C - l o b o i j e n j a J u g o s la v i je od n o v e a b rs 19 5 u* F - - -v ] j a j u z a ko n k o j i m i ne r o z e t o a i - n o ić i . K - " l j u je t i ~ o - lu k & s ia z s b r a n je n u la z a k u z e m lju do r v i - ie t k a r a t a , k ^ -a ie £• k -n a č

n o ne c p o t i n i z b o r i l a r i j e š i t i r.c S v^o n „ e j j v o j i t - n j c vc-i i

o b l i k u a u ta in je ^ . u r e d je n ja .

S i t u a c i j a j e u z o n i j i s a . i : - k v t. u - r .i j t ‘ -n ta ',u v f.np r i p re s e d a n , k a o š t o j e p o v i ta k K ia l j t ? u z e _ ! ,u j " i ; f s r -

š o tk s r i t a ia s o n c io g le d a o i e ‘, k i ! . j , o i lo . ; i c - j £» l i l ^ v c - - I j i i j C

v o d je n je t a ; e o r . lc b o . i l u ' ke b o rb e i c . , e t u i j o l - u s a j c i i i ; -

k l i ' . E _ v e r .n iO k ir . n ^ : _ r i ~ a .

p r i s u s t v o p i'c t s t t vr.i,-.-. . i: . i U v . ' . t . t . -

K r a l j 8 P e t r a I I u č i n i l o j e v r l e rva-aa u t i s - k :.a i . - o & . r o d .U v e z i So do sa d a š r . j i . \ d r i - r . j c i . K ; a l j a ( n j-.j_ o ve v i - o i

o t o b i t o n je g o v o g v e jn o s r & ir . is t r a ; iv .-ia a ~ š o j k r v a v o j i t e ^ k , j

b e r b i , p o nor.e u v je r e n ju , K - a lvi Je .i i - o ; - i« : u - « i i eve da b - -

t ? a d o n e k le p o p r a v i te g r j e ke i ^ - o lu o e k o „e siu u : - i i . je a e o r . i

a s , k o j i 6 t ta k o n e s e b ič n o b o re o s le ' jo - i jc n je svo je * č c - ito v ir

n e , S u g e s t i je k o je E j- j j o n -v e o u e v o i; p .s lt-đ r - jC -- V i.-a ,

e k s c e l e n c i jo , je s u , po c.onc n u ' l ^ e a j u , j e - i r . i p u t i.- se- t o

d o n c k ls i s p r a v i .

Č i - l i a š t o Voa sve o v o č i n i d o s ta te š k o ć a , a l i j a Vas u - v j i r a v t a da n i č i a i ' o r . o jv ić e a - ; o r e t i . . a k r i . - l n o ^ o , : i -

n j ' . ' l i r . o je đ n i^ k o j s a v e z n ič k o j u t v a r i , t . j . r k i jć e .- .ju r . i t aa

š'-h a t r o d a i b r i o j p o b je . i i a ;.d n j e . ; . ; k i c o k - p t - o

Se d u b o k in p o ^ t o v - . ' je c č ' 5 . I l I . J . o ^ e . V až,

i ’ i # -

PISM O JO SIPA BR O ZA VIN STON U C E R C lL U O D 26. M A R TA 1944.

TIT O V R A D IO G R A M A N D R IJI H E B R A N G U . PR IM LJEN 7. A P R IL A 1944. U GS N O V I PO H R VA TSKE.

iMx vOj-v-e lllL usjji 'ti dcdLjCtj^ oCa.UHL >T- cJc. iX- ■/•*-€- ti( -c<-<7 -Ć&- \sOs? ••

ii.cu > '^ H e . 6- h. v-< 'if.u- 0^x 3 ^ vvc ci_. / t u ^ o O ’ (jbi>_

U iO&L ' &■ Ofti<JX. cdc<y O lfl>LĆ cio- ii 'f'JuoJL'A y<3<><1 £OCLi '.Clo hj^O- /)Z&- JZ

c'.ti. o- : (u w x ' ^o-liuoa. j'JĆKu e. y-j /.‘j k jt~'<7 -ti.‘>l V -to -cLj yj£>--CLo. /(Xxc~<-J ijuO is-j <L d f .

hsSćt. /z.2 / . i . ci.. j v-tjO Weuu>>y^vcv»V 4/4'*&.iLi 'u^-^yjxA&..Oi-l^ "t.7 • *& .f eto.<j--'t U~0 i£, TjL't&< ^ a . . krO-t-»- ■ v l<i y / hi UJ.

T - l r

R A D IO G R A M JO SIPA B R O Z A TITA M ILENTIJI PO PO V IĆ U . PR IM LJEN 14. A P R ILA 1944. U Z A S T U P NIŠTV U NKOJ U ITALIJI.

[CENTRALNOM KOMITETU KP HRVATSKE]

SABRANA DJELA 1 9 5

Od vas smo primili neki akt potpisan sa »Jove«, napisan u ime nekog komiteta narodnog oslobođenja u inostranstvu.35 Izgleda u Švajcarskoj. Ko je tai Jove i kako je došao u zemlju? On traži da priznamo taj komitet. Javite hitno.

1. april 1944. T[ito]

A - VII, k. I I 9/1,reg. br I -1 92/2.

[ZASTUPNIŠTVU NKOJ-a U ITALIJI]*


Proširite odmah radio-tel[egrafski] kurs na [broj od] 100 pitomaca.

Vodite računa o povjerljivosti prilikom izbora.Kurs da radi najintenzivnije.35

1. april 1944. Tito[Drvar]

A-VII. k. 2125. reg. br. 1-3/10.

* .R ukovodilac Z astupn ištva b io je pukovnik M ilen tije Popović.

[ŠTABU] II KORPUSA NOVJ]*

SABRANA DJELA 1 9 7

Ruski avioni bacače spremu za vas u Berane i na Žabljak. Znaci isti kao i za engleske avione. Zla april tražite znake od Engleza i javite razumijete li [ih]. Čuvajte tajnu znakova. Dolazak aviona najavićemo. U danima očekivanja aviona vatre neka gore od 21-og časa jednog, do 2 časa drugog dana. Za davanje znakova i primanje odrediti naša obučena odjeljenja. Englezi ne smiju znati šta je od ruske spreme došlo. U slučaju opasnosti, hitno [nam] javite promjenu mjesta.

2. april 1944.[Drvar]

A -V II, k. 394, reg. br. 9-5/2.

* Slična obav ješ ten ja T ito je istoga dana u p u tio G lavnom štabu N O V i PO H rvatske i Š tabu 3. korpusa N O V J.

[ŠTABU] II KORPUS[A NOVJ*]


Omladinske delegacije Crne Gore, Sandžaka, Kosmeta, Srbije i Hercegovine moraju biti ovdje tačno 25. aprila. Obavijestite ih sve i organizujte njihov pokret.353 Stana [Tomašević] neka dođe. Pokret zakonspirisati i ne govoriti kuda i zašto se ide. Javite ukupni broj.354


A VII. k. 3'M. reg. br. 9-■»' ?.

* Sličnu poruku Tito je 3. aprila uputio Štabu 3. korpusa N O V J nala /u ć i niu da prihvati i o rgan izu je p rebacivan je om lad insk ih delegacija iz istočne B osne, S rbije i V ojvodine.

[ŠTABU V KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 1 9 9

Prva proleterska brigada nalazi se u Mrkonjić-Gradu. Stupite uvezu.

U Jajce [su] stigla [njemačka] pojačanja * Raspituju [se] za pravac Banja Luka.

Razvijte obavještajnu službu. Morate biti uvijek spremni da odbijete sve pokušaje napada neprijatelja ka [Bosanskom] Petrovcu, pa ma s koje strane dolazili. Za ovo pravićemo odgovornim lično Štab korpusa.


A -V I l k. 461. reg. br. 7-2/5.

* T o je b io 1. ba ta ljo n 13. b rdskog lovačkog puka 7. SS brdske dobrovo ljačke divizije »Princ E ugen« .

ŠTABU XX DIVIZIJE NOVJ


Pošto su u vašem Politodjelu nastale promjene, to vam ovoga puta šaljemo Politodjel u sljedećem sastavu:

1.,Milan Basta, rukovodilac Politodjela:2.,Ljubica Mihić, za kulturno-prosvjetni rad:3.,Berislav Badurina, za omladinski rad:4.,Đoko Vukićević, za pojačanje Politodjela.Imenovani drugovi odmah će stupiti na dužnost, a drugarica

Ljubica Mihić neka ih upozna sa dosadašnjim radom Politodjela i stanjem jedinica vaše divizije. Drug [Boro] Papić, dosadašnji treći član Politodjela, stavlja se na raspoloženje štabu VIII korpusa.

Smrt fašizmu — sloboda narodu!


A-V II, k. 15 A,reg. br. 3/1.

TREZORU VELIKE BRITANIJE

SABRANA DJELA 2 0 1

London

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije obavještava Trezor Velike Britanije da je dr Rudolf Bićanić. viceguverner Narodne banke Kraljevine Jugoslavije, ovlašćen od naše strane da predstavlja u inostranstvu Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije po pitanjima ekonomskih i finansijskih interesa demokratske federativne Jugoslavije.


Predsjednik Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije

J. B. Tito

A-VII, k. 17,reg. br. 7-3/6.

Prevod s engleskog



Bjelo polje* neka bude vaše stalno mjesto za prijem materijala od Saveznika.3 Izvijestite 356


A-VII, k. 119/1. reg. br. 1-1-199/2.

* O dnosi se na polje kod K orenice u Lici.

SABRANA DJELA 2 0 3

DR [JOSIPU] SMODLAKI,POVJERENIKU ZA SPOLJNE POSLOVE NKOJ-a

Preduzimam korake da Vam se omogući put u Kairo radi razgovora sa direktorom UNRRA* Lemanom H[erbertom], Mi smo već službeno zatražili primanje našeg predstavnika u UNRRA .357 Budite spremni za taj put, koji ćete izvršiti neslužbeno.358


A-VII, k. 2125. reg. br. 1-3/10.

* S kraćenica: U n ited N ations Relief R ehab ilita tion A dm in istra tion (U prava U jed in jen ih nacija za pom oć i obnovu).

[ZASTUPNIŠTVU NKOJ-a U BARIJU]

2 ( ) 4 JOSIP BROZ TITO

Koristite avion Šoru j i kova1*' da pošaljete što više protutenkovskih bacača »Pijat«* s minama, kao i nagaznih protivtenkovskih mina i jednu kutiju s upaljačima.


A -V I/. k. 2125. reg. br. 1-4/10.

* Skraćenica: P ro jec to r Infantrv A n ti-T u n k (p ješad ijsk i p ro liv tenkovsk i ručnibacač).

[ŠTABU II KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 2 0 5

Odobravam dolazak italijanskih Ijekara.1'’"Tražili smo bombardovanje [Njemačkog garnizona u] Nikšiću.301


A-VII, k. 394,reg. br. 9-5/2.

[ŠTABU UDARNE GRUPE DIVIZIJA NOVJ]


Javite podrobnije zašto niste mogli preći Ibar.3*’2 Trebali ste najprije uputiti jedan ili dva laka bataljona da zauzmu most na rjeci. Sada trebate ostati do daljnjega na sektoru Ivanjica - Arilje - Užice. Udarite tu čvrste temelje za nadiranje u unutrašnjost Srbije. Nemojte suviše rasparčavati snage. Zauzmite raspored da možete razbiti svaku koncentraciju [neprijatelja upućenu] na vas.

[4. april 1944.Drvar]

A-C K SKJ, zbirka Srbija 11/179.


SABRANA DJELA 2 0 7

Preduzmite odmah pritisak prema Bihaću [svojim jedinicama] od Banije.363 Devetnaestu dalmatinsku NO diviziju prikupite na sektoru Bruvno - Mazin da zajedno sa 6 . ličkom divizijom preduzme napad na komunikaciju i uporišta neprijatelja na sektoru koji ćemo mi odrediti.364

Postavite signale [za avione] na bjelom polju i ubuduće se ne smije dogoditi da mijenjate naša naređenja.


A-VII, k. 119/1.reg. br. 1-199 i 1-202/2.

[ZASTUPNIŠTVU NKOJ-a u ITALIJI|


Majora dr Forstera i njegovu grupu spustite na Majevicu.3*’5 Poštu za Šarnjikova sačuvajte do njegovog povratka iz Kaira.


A-VII. k. 2125.reg. br. I -4/10.

POLITIČKOM KOMITETU OSLOBOĐENJA GRČKE

SABRANA DJELA 2 0 9

Gospodine predsjedniče.*Sa iskrenim zadovoljstvom primio sam Vašu izjavu3'1'1 o spre

mnosti na saradnju kako u ovom oslobodilačkom ratu tako i poslije rata, kada će se morati da napregnu sve nacionalne snage za liječenje teških rana koje je krvavi fašistički osvajač zadao narodima Grčke i Jugoslavije.

Narode Jugoslavije veže mnogo zajedničkog sa junačkim grčkim narodom. Ova natčovječanska borba naroda Jugoslavije i Grčke za svoju slobodu i nezavisnost stvorila je čvrsto oružano bratstvo, koje predstavlja garanciju da će ideali kojima teže narodi dviju zemalja biti ostvareni, a to je - nezavisnost i istinska demokratija.

Sa velikim zadovoljstvom primamo Vaš predlog za razmjenu predstavnika Nacionalnog komiteta oslobođenja Grčke i Jugoslavije.

Primite izraz mog poštovanja.

Maršal Jugoslavije Tito

»Nova Jugoslavija«, br. 4 -5 od 20. aprila 1944.

6 . april 1944. [Drvar]

* T o je general Barkirdžis.



Angažujte glavninu snaga IV koprusa na sektoru [Bosanski] Novi, Bihać i Sisak. Težište akcija [neka bude] u Unskoj dolini.1' Početi dejstva [8. ovog mjeseca uvečej* Cilj Akcije [jeste] duže onemogućenje prometa. Na komunikacijama što duže ostati.

Južno od Bihaća dejstvovat će naše druge snage.3(,K Uopšte, aktivirajte snage na svim sektorima.

6 ; april 1944.[Drvar]

A -V II, k. 119/1. reg. br. 1-201/2 . .

* U prim ljenom rad iog ram u piše: »o-e-o veče.«

[ZASTUPNIŠTVU NKOJ-a U ITALIJI]

SABRANA DJELA 2 1 1

Odmah šaljite po Šornjikovu* nišanske sprave i produ/.nike za 3 protivavionfskaj mitraljfeza] tipa »fiat«, kaflibar] 20 mm.

6 . april 1944. Tito[Drvar]

A-VII, k. 2125. reg. br. 1-4/10

* A leksandar Sergejević Šornjikov, pilot aviona kojim se služila Sovjetska vojna m isija pri V rhovnom štab u N O V i PO J.

[ŠTABU 26. NO DIVIZIJE NOVJ]


Na o[tok] Vis dolazi Žujović, član V[rhovnog] š[taba NOV i POJ], da sa vama izradi plan za napad na o to k e .^ Pripremite sve [potrebne podatke] prije njegovog dolaska.*

Napade treba početi čim prije.170

6 . april 1944. Tito[Drvar]

A -V ll. k. 1100/1, reg. br. 18-2/13.

* S re ten Ž ujov ić se p rebacio na ostrvo Vis 9. aprila 1944.

SABRANA DJELA 2 1 3

[UPOZORENJE STANOVNIŠTVU NA OKUPIRANOJ TERITORIJI]

U posljednje vrijeme Nijemci veoma često bombarduju razna mjesta u svim oblastima Jugoslavije. Ali, počevši od danas, biće sve jači i napadi avijacije naših saveznika. Zbog toga opominjemo stanovništvo gradova i mjesta gdje Nijemci, ustaše i četnici imaju svoje baze da odmah napuste ta mjesta. Radnici treba da napuste smjesta sva preduzeća i fabrike, a naročito željezničke pruge.1 1

Vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije

[6.J april 1944.rr^ . Maršal Tito[Drvar|

A-CK SKJ. Fond RS »SI. Jugoslavija«, mf. 17. tr. 45. sn. 124. emisija br. 117. (k! II. aprila 1944.


ZA ANDRIJU [HEBRANGA], SEKRETARA CK KP HRVATSKE

Ispravite odmah ovu parolu u vašem listu »Žena u borbi«:372 »Živjela slobodna i ujedinjena Hrvatska u bratskoj federativnoj zajednici sa slobodnom Srbijom i slobodnom Slovenijom«.

Ovo je prosto nevjerovatno kako ste to mogli popustiti da tako ne pazite na ostale narode373 i da izostavite riječ Jugoslavija.

Po našem dubokom uvjerenju, to nije slučajno, već je u skladu sa vašom linijom, koja može imati katastrofalne poslijedice ako se odmah ne ispravi po najvažnijim pitanjima.

Andrija [Hcbrangf. Belinić Marko i Paja |dr Pavle Gregorić] neka odmah dođu ovamo.*'4


A Ml. k. trt I.reg. br. 1-202/1 i 5-1/2.

SABRANA DJELA 2 1 5

[ŠTABU II KORPUSA NOVJ[

1. Pređite u ofanzivu na svim sektorima.3752. Potrebno je imati jednu operativnu grupu na sektoru Zlatar

- Priboj - Rudo.3. Primorskom sektoru trebalo je posvetiti veću pažnju.


A-VII, k. 394,reg. br. 21-1/2.

[GLAVNOM ŠABU NOV I PO HRVATSKE)


Za sve one oficire koje ste predložili depešom za unapređenje dostavite hitno spisak.

Ubuduće nemojte dostavljati depeše telegrafski.Nijemci su naredili da se bombardira G[lavni] štab kod

[Plitvičkog Ljeskovca].* Gdje je navodno radio-stanica kod crkve. Budite na oprezu.177

8 . april 1944.[Drvar]

A-VII. b. 119/1. reg. br. 5-1 i 5-2/2.

* U primljenom radiogramu je napisano: »Plitvica - i udčina«.

SABRANA DJELA 2 1 7

(ŠTABU II KORPUSA NOVJ]

Slažemo se s ukidanjem Glavnog štaba za Sandžak.378 [Neophodno]* je vojnu vlast organizovati na cijelom području Sandžaka. Smatramo da bi tom vojnom oblašću trebalo rukovoditi iz Štaba 37. div[izije], gdje bi trebalo formirati sve organe te vlasti.379. Ovo je isti slučaj kao i kod 29. div[izije].3K0 Uostalom, vojnom oblašću rukovodiće neposredno [vaš] korpus.


A-VII. k. 394. reg. br. 21-1/2.

* l i prim ljenom rad iogram u piše: »N epotrebno«

[ŠTABU III KORPUSA NOVJ)


1. Primili smo vaš izvještaj i sav materijal.181 Nas prosto čudi kako to niste dobili obavještenje da je unapređen Kosorić Pero u čin potpukovnika,* a isto tako i Husein Krupič u čin potpukovnika.** Sličan je slučaj i sa Kostom [Nadom]***, iako sam ja lično nekoliko puta o tome javio. Pregledajte malo vašeg šifranta.

2. Možete li vi ostvariti davno izdatu direktivu da od jedne vaše i jedne vojvod[anske] divizije stvorite udarnu grupu za ostvarenje naših operativnih zamisli?382

3. Rad vašeg saniteta za osudu je. Povedite istragu i podnesite izvještaj. Vama strogo zamjeramo, jer ste morali preduzeti mjere da do takvog stanja ne dođe. Preduzmite hitne mjere da se bolest lokalizuje.383 I broj i stanje vaših ranjenika zabrinjava.384

4. Major Forster i njegova ekipa spustiće se na Majevicu. Donose veliki i vrijedan materijal. Zašto nas niste do sada obavještavali o brojnom stanju ranjenika i bolesnika? Trebate li Ijekara i koliko?385


A-VII. k. 40H/A. reg. br. 2-26 i 2-27/X-1.

* T ad a kom andan t 27. istočnobosanske N O U divizije.** T a d a načelnik Š taba 38. sredn jobosanske N O U divizije.*** Misli se na unap ređ en je u čin g e n e ra l- la jtn a n ta s rangom od 1. novem bra

[POHVALA VI KORPUSU NOVJ]

SABRANA DJELA 2 1 9

Izražavam svoju zanvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima jedinica VI korpusa Narod- nooslobodilačke vojske Jugoslavije na čelu s komandantom General-majorom Petrom Drapšinom za uspješno izvršene operacije protiv Nijemaca i Mađara.38<>

Vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije

Maršal Tito[9. aprila 1944,Drvar]

A-CK SKJ, Fond RS »SI. Jugoslavija«, mf. 17, tr 45. sn. 124. emisija br. I I 7. od II. aprila 1944.


ZA MIHAILA [DR BLAGOJA NEŠKOVIĆA, SEKRETARA PK KPJ ZA SRBIJU]

Slobodan Penczić se postavlja za obavještajnog oficira Glavnog štaba [NOV i PO Srbije]. U vezi sa tim unapređen je u čin majora.387

Reorganizaciju i prekomandovanje postojećih, niti postavljanja novih politodjela nemojte sprovoditi bez našeg znanja i odobrenja.388 Takođe ni zamjenu Milosava [Milosavljevićaj* Rajom [Nedeljkovi- ćem].** Sa uvođenjem ovih drugova u rukovodstva pričekajte još.38''

Javite gdje je Radovan [Grković] i šta radi.390


A-VII, k. 1H4. reg. br. 9-1/1.

* Tada politički komesar 2. proleterske divi/ije NOVJ.** Tada zamjenik političkoj* komesara I. krajiške NOU brigade.

[ZASTUPNIŠTVU NKOJ-a U ITALIJI]

SABRANA DJELA 2 2 1

Avijatičari iz spiska koji je donio Prvoslav [VasiljevićJ* proizvedeni [su] u predložene činove. Nabavite odmah još jednu jaku stanicu za misiju NOVJ.391


A V I / . k. 2125, reg. br. 1-5/10.

* P. V asiljević je b io politički kom esar 1. vazduhoplovne baze N O V J do ukidanja toga štab a 16. m arta 1944. po do lasku u K arovinjo (južna Ita lija ). P očetkom aprila do šao je u D rv ar i do n io spisak av ija tičara p red ložen ih za pro izvođenje i unap ređen je u oficirske činove.

[ŠTABU II KORPUSA NOVJ]


Odmah javite re/ultate bombardovanja Nikšića.Na sektoru Priboj -Rudo morate stalno držati jače jedinice kao

mostobran u slučaju povlačenja II i V divizije.393Drugu dalmatinsku brigadu niste smjeli zadržati na sektoru

Danilova Grada.394


A VII. k. 394.rep. br. : /■ :

(ŠTABU UDARNE GRUPE DIVIZIJA NOVJ]

SABRANA DJELA 2 2 3

I/vidite mogućnost za Mihaila [dr Blagoja Neškovića] da pode u Jablanicu.395

Čim se pruži prilika, vaš glavni zadatak jeste doći na teren Jablanica - Toplica.3'* Svojim akcijama zavarajte neprijatelja kao da ćete [ići| prema Šumadiji.397


A-C K SKJ. Zbirka Srbija 11/179.


PREDSJEDNIKU (BRITANSKE] VLADE (VINSTONU ČERČILU] OD MARŠALA TITA

Dosada sam namjerno izbjegavao da Vam oduzimam vrijeme obraćajući Vam se lično s molbama za pomoć u ratnom materijalu. Slao sam ili (preko] brigadira Maklejna generalu Vilsonuws i želio bih da izrazim svoju zahvalnost zbog povećane količine pomoći koju su moje snage primale u toku posljednjih mjeseci od Saveznika.

2. S razlogom očekujem da će se u našoj zemlji uskoro voditi borbe još većeg intenziteta. Kao što je generalu Vilsonu poznato, posebno želim da moje snage, napadajući na njemačke trupe i uporišta po cijeloj Jugoslaviji, pruže [svu] moguću podršku savezničkim armijama kad otpočnu invaziju zapadnoj Evropi. Ali. da bi zadržale inicijativu u svojim rukama, mojim trupama će biti potrebna veća pomoć u ratnom materijalu. Osim toga, što Vam može reći i brigadir Maklejn, moje trupe, kao i civilno stanovništvo, sada su izloženi gladovanju i njihova borbena sposobnost ostaće ograničena sve dok se ne snabdiju minimumom uvezene hrane.

3. Smatram da se dovoljne količine i vojnog materijala i namirnica koje bi zadovoljile sve naše potrebe nalaze na raspolaganju u Italiji, i mogle bi se poslati ovamo ukoliko bi za to postojala neophodna transportna sredstva. Kao što znate, sada je nemoguće dopremati pomoć u našu zemlju morskim putem, iako se nadam da će moje jedinice uskoro moći da prokrče sebi put do obale. U međuvremenu, u ovom kritičnom trenutku one potpuno zavise od snabdijevanja koje se doprema vazdušnim putem, a raspoloživi broj aviona je nedovoljan da podmiri naše minimalne potrebe.

4. Smatram da se ovo pitanje prioritetne hitnosti može riješiti samo na najvišem nivou, pa se stoga neposredno obraćam Vama u nadi da ćete moći dodijeliti znatno veći broj aviona za ovaj zadatak, od kojeg zavisi veoma mnogo.

General Vilson je pristao da primi vojnu misiju iz našeg Vrhovnog štaba da bi razgovarao o ovome i drugim hitnim vojnim pitanjima.1'' ’ Njih će, na moj zahtjev, pratiti do Alžira brigadir Maklejn, koji će se kasnije vratiti ovamo radi daljih razgovora sa mnom. Predložio bih, ako se vi slažete s tim, da bi bilo korisno da brigadir Maklejn nastavi

SABRANA DJELA 2 2 5

put do Londona da bi Vas lično obavijestio o postojećem stanju, a istovremeno da bi razgovarao s Vama detaljnije o nekim problemima koji su predmet naše nedavne prepiske.41

1 1. april 1944.[Drvar]

PRO. Fond Prem 3/511/9. str. 236-237 (prim ljeni rad iogram ); A -V II. k. 10, reg. br. IX-1 i lX-2/6 (k seroks-kop ija).



Vaša 27. divfizija] ne može [izdržati] da se suviše izlaže napadima neprfijatelja] na sektoru Trnovo - Kalinovik, jer je ovo vrlo osjetljiva komunikacija u vrijeme kada se očekuje iskrcavanje [Saveznika].4" 1 Mi ćemo vam kazati kada bude vrijeme za jače angažovanje na tim sektorima.4"2

Vi biste trebali ispitati mogućnost iznenadnog prodora u Srbiju negdje na sektoru između Bijeljine - Zvornika [ili] Ljubovije - Višegrada.401 Tu bi trebalo angažovati najmanje dvije divizije.404 Javite vaše mišljenje [o ovome].


A-VII. k. 4OS/A,reg. br. 2 -2 7 /S -l.

[GLAVNIM ŠTABOVIMA I ŠTABOVIMA KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 2 2 7

Obrazujte odmah kod vašeg štaba jednu komisiju koja će sređivati materijal za odlikovanja.

Predloge za odlikovanja daju i komandiri četa, komandanti batalj(ona). brigada, divizfija) i korpusa, zajedno sa politkomesarom.

U predlozima mora biti ukratko istaknuto zašto se predlaže za odlikovanje [dotični] borac, komandir, komandant i politkomesar.

Šaljite odmah [predloge] za one koji su najzaslužniji, naročito one iz 1941, 1942. i 1943. god[ine].

Javite za koji orden i stepen dotičnog predlažete.407


A-VII, k. U 9/1.reg. br. 5-7/2.


ZA MORAČU [KOMANDANTA UDARNE GRUPE DIVIZIJA NOVJ] I GENERALA ILIĆA, [DELEGATA VRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ]

Vi ne smijete napustiti taj sektor zbog nekog pritiska neprijatelja koji je tri puta slabiji [od vaših snaga].40* To bi za nas bio politički udarac. Tražimo jedinstvo gledišta po tom pitanju, za ko je se moraju založiti svi politički i vojni rukovodioci obiju divizija.40’

Na tom prostoru imate dovoljno mjesta za manevrisanje. Negdje duboko u Srbiju sada još nemojte dolaziti zbog onih bugarskih snaga4'0 sem u tom slučaju ako vas okolnosti prisile. Jedan vaš novi prelazak Ibra, koji ne bi imao teške posljedice, uticao bi [pozitivno] ne samo na moral jedinica, nego i u političkom pogledu.4"


A-VII, k. 1X4,reg. br. 9-1/1.


SABRANA DJELA 2 2 9

General Vilson* nas moli da ne oslabimo naš garnizon na o[strvu] Visu. Mi ga ne mislimo oslabiti, ali se jedinice moraju aktivizirati na zauzimanju drugih otoka.

12. april 1944.

A - VII. k. 523. reg. br. 21-12/1

* H enri M ajtland Vilson je tada bio vrhovni k o m andan t savezničkih snaga za Sredozem lje.


[GLAVNOM ŠTABU NOV I PO HRVATSKE: ZA ŠTAB IV KORPUSA NOVJ]

Povucite vaše glavne snage ispod udara [neprijateljske] avijacije na komunikaciji, ali izvršite takav raspored da se te snage mogu upotrijebiti na sektoru Bihaća čim mi to naredimo.412 Neprijatelj] ne smije znati za taj raspored. Manjim snagama vršite diverzionc akcije na pruzi Kostajnica i dalje prema[Sunji]*. Glavne snage moraju biti raspoređene tako daleko od Bihaća i [unske] pruge da mogu za jedan ili najviše dva [kratka marša] stići** na cilj.

13. april 1944. T[ito][Drvar]

A-VII. k. 119/1. reg. br. 5-10/2.

* U prim ljenom rad iogram u je napisano: »d - novu«.** U prim ljenom rad iogram u završni d io rečenice glasi: »da m ogu za jedan ,

najviše dva i u kratk i m arš stignuti na cilj«.

MILENTIJU [POPOVIĆU, ZASTUPNIKU NKOJ-a U ITALIJI]

SABRANA DJELA 2 3 1

Slažemo se da mađarske jedinice predu na našu teritoriju.414 ali pod [pogodbom]* da se bore protiv Nijemaca i da po mogućnosti donesu što više oružja. Saveznici bi trebali dati izvjesne garancije za takve jedinice.


A -V II . k. 2125, reg. br. 1-5/10.

* U prim ljenom rad iog ram u je napisano : »pogojem

i

MILENTIJU [POPOVIĆU. ZASTUPNIKU NKOJ-a U ITALIJI)


Saopšti šefu Vojne misije Velebitu* da mu poručujem neka se ne upušta ni u kakve razgovore o kralju na zahtjev Engleza. U slučaju da ga Čerčil pita o tome, neka odgovori da je kralj svojim posljednjim aktima, kao što je potpisivanje zakona o Narodnoj banci prema kome se izbjegličkoj vladi sada omogućuje krađa imovine N[arodne] banke itd, potpuno onemogućio svake razgovore.415 Osim toga, pitanje kralja ne može riješavati Tito ili Nacfionalni] komfitet], već AVNOJ.


A-VII. k. 2125. reg. br. 1-6/10.

* V. V elebit se tada nalazio u B ariju pri polasku u V rhovnu l^omandu savezničkih snaga za Sredozem lje kao šef novoobrazovane V ojne m isije N O V J.

|ŠTABU III KOPRUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 2 3 3

1. Dajte konkretne podatke o neprijatelju s kojim vodite borbu.41*’

2. Direktno odgovorite: jesu li divizije sposobne za pokret prije prethodnog snabdijevanja materijalom?417

3. Zar vi ne možete forsirati Drinu bez čamaca?4 IM4. Lekić* se mora direktno uključiti u našu radio-stanicu.

Izvijestite o ovome.41'*5. Foster neka bude tamo gdje je za njim veća potreba.420


A-VII. k. 40H/A. reg. br. 2 2 7/H 1.

* T ada kom andan t 16 . vo jvođanske N O U divizije.

[POHVALA JEDINICAMA 1. PROLETERSKE BRIGADE]


Izražavam svoju zahvalnost borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima Trećeg i četvrtog bataljona Prve proleterske brigade, a naročito Omladinskoj četi Trećeg bataljona, a takođe borcima i komandirima bataljona »Garibaldi« za junačko držanje i upornost koje su pokazali u toku poslednjih bojeva protiv njemačkih okupatora na odsjeku front Jajce - Mrkonjić-Grad.4-'

[14. aprila 1944. Vrhovni komandant[Drvar] NOV i POJ

Maršal Tito

A-CK SKJ. Fond RS »SI. Jugoslavija«, mf. 17. tr. 45. sn. 2(X). emisija br. 125 cx1 IX. aprila 1944.

(ŠTABU II KORPUSA NOVJ]

SABRANA DJELA 2 3 5

1. Slažemo se da težište vaše akcije bude u Sandžaku.422 U tom cilju koncentrišite jače snage i razbijte četnike. Nijemci i nastoje da vas potisnu, četnike postave u garnizone, a onda izvuku snage na druge frontove. Sa vašim snagama morate se zadržati na vašem sektoru.421

2. Naredićemo sadejstvo 27. diviziji, ali je i ona angažovana u borbi, te se na njeno sadejstvo ne oslanjati.*


A-VII. k. 394. reg. br. 21-3/2.

* Š tab 2. korpusa je traž io n jeno sadejstvo na p ravcu Foča - Č elebić .



Nijemci poveli ofanzivu u Sandžaku. Na sektoru Foča - Pljevi ja koncentrisani četnici sa vašeg sektora u jačini oko 2000 [ljudi]. Dobro bi bilo da XXVII div[izija] sadejstvuje Pekovim snagama pravcem Foča - Čelebić. Izvijestite o mogućnosti ovog sadejstva.424

Nijemci nastoje napasti na vaše snage da bi zatim oslobodili svoje [trupe] za druge frontove. U ovom cilju vode četnike i druge bande za posijedanje garnizona. Ovo imajte u vidu i podesite vaš rad.

Preduzeli smo mjere da prije pokreta snabdijemo vaše jedinice oružjem .425

Vojvođanski štab* saopštava da se XVI i XXXVI div[izija] povlače prema Birču.42*’ Zbog toga javite gdje bi te jedinice mogle primiti materijal.

Nastojaćemo da dobiju naoružanje za onaj pokret koji je predviđen.


A -V II, 408/A,reg. br. 2 -27 i 2-28/8-1.

[ŠTABU III KORPUSA NOVJ|

SABRANA DJELA 2 3 7

Neka Lekić upotrijebi šifru G[lavnog| šftaba NOV i PO| Vojvodine. Odmah javite plan veze.

Ostojićevu* [četničku] grupu razbijte, čistite [od njih teren].427 Oni su vjerovatno pobjegli sa zlatiborskog sektora ispred naših snaga.


A VII. k. 40H/A, reg. br. 2-27/X-1

* I j. (ilavni slab NOV i PO Vojvodine.

* Riječ je o majoru Zahariju Oslojiću. zamjeniku Dragoljuba Mihailovića.

[ŠTABU UDARNE GRUPE DIVIZIJA NOVJJ


Protiv Peka* neprijatelj preduzeo ofanzivu jačih razmjera.42” U takvoj situaciji ne možete računati na njegovo sadejstvo.424 Protiv Koste** isto [je neprijateljska ofanziva].430 Ali se priprema upad u Srbiju.

15 april 1944.[Drvar]

A VII. k. 1X4. reg. br. 9-4/1.

* R iječ je o 2. korpusu N O V J, čiji je k o m andan t bio Peko D apčević.** K. N ad je tad a b io ko m an d an t 3. k o rpusa N O V J.

PRILOZI

i’K i i .o / i 2 4 1

MINISTAR PREDSJEDNIK MARŠALU TITU,5. FEBRUAR 1944. LIČNO I NAJTAJNIJE (Telegrafski tekst)

Vrlo mi je drago da je moje pismo sretno došlo do Vas i sa zadovoljstvom sam primio Vašu poruku.411 Mogu shvatiti uzdrži jiv stav koji imate prema kralju Petru. Nekoliko posljednjih mjeseci bio sam za to da mu savjetujemo da otpusti Mihailovića i da se nakon toga suoči s ostavkom svih svojih sadašnjih savjetnika*. Odvratili su me od toga argumentom da bih mu time savjetovao da odbaci svoje jedine pristalice. Razumije ćete me što osjećam ličnu odgovornost prema njemu. Bio bih vam zahvalan kad biste me obavijestili da li bi mu otpuštanje Mihailovića utrlo put za prijateljske odnose s Vama i Vašim Pokretom i, kasnije, za to da Vam se pridruži na bojnom polju, podrazumijevajući da će se buduće pitanje monarhije odložiti sve dok Jugoslavija ne bude potpuno oslobođena. Nema dvojbe da bi radni dogovor između Vas i kralja ujedinio brojne snage, posebno srpske elemente, koji su sada otuđeni i da bi to donijelo Vašoj vladi i pokretu dodatni ugled i osiguralo im znatna materijalna sredstva. Jugoslavija ne bude potpuno oslobođenu. Nema dvojbe da bi radni Saveznika u periodu formiranja kad toliko toga predstoji. Zaista se nadam da ćete osjetiti da mi možete odgovoriti ono što vidite da želim.412

2. Treći odjeljak Vašeg pisma izražava upravo ono što želi vlada Njegovog Britanskog Veličanstva, naime: da se udruže svi rodoljubi i časni elementi da bi Vaša borba protiv zavojevača bila što djelotvornija; drugo, da se stvori jedinstvo i bratstvo jugoslovenskih naroda; i treće, da se stvore uslovi za pravu demokratsku i federativnu Jugoslaviju. Vi ćete svakako u svemu tome imati podršku vlade Njegovog Veličanstva.

3. Zamolio sam savezničkog Vrhovnog komandanta za Sredozemlje** da odmah oformi amfibijsku grupu komandosa s podrškom vazduhoplovstva i mornarice, koji će uz Vašu pomoć napasti garnizone koje su Nijemci ostavili na zauzetim otocima duž dalmatinske obale. Nema razloga da ti garnizoni ne budu uništeni snagama koje će uskoro biti na raspolaganju. Drugo, moramo pokušati da morem uspostavimo s Vama direktnu liniju veze, čak i

* R iječ je o vladi B ožidara Purića.** To je bio H enri M ajtland Vilson.

2 4 2 i'Kii O /I

ako je budemo s vremena na vrijeme morali pomiješati. Samo to će omogućiti da se isporučuju tenkovi i protivtenkovski topovi i drugo teško naoružanje zajedno s drugim potrebnim materijalima u količinama koje su potrebne vašoj vojsci. Trebalo bi da se o svemu ovome dogovoriti s brigadirom Maklejnom, koji uživa moje potpuno povjerenje i ima neposredan pristup do mene i do Vrhovnog komandanta.

V[inston] S. Č[erčil|

Public Record Office, Fond Prem. (dalje: PRO F on d Prem.). .1. reg. br. 511/2.

Prevod s engleskog

p r i l o z i 2 4 3

OBLASNOM KOMITETU KPH ZA DALMACIJU*

8 . februar 1944.[Drvar]

Na jednom mjestu treba upozoriti gdje sam primjetio.**

T[ito]

Primili smo nekoliko izveštaja od politodjela i političkih komesara brigada VIII korpusa. Izveštaji su, usled udaljenosti i neredovnih veza, stigli sa priličnim zakašnjenjem, a u međuvremenu su verovatno nastale mnoge promene u pojedinim brigadama. Ali mi ćemo ipak na osnovu tih izvještaja i drugih činjenica ukazati na izvesne nedostatke i greške u radu kako u vojnim jedinicama tako i u partijskim organizacijama u vojsci i pozadini.

Ovo pismo neka vam posluži više kao opšta orijentacija za prilaženje pojedinim problemima i za njihovo pravilno rešavanje.

Pre svega. Oblasni komitet nije uspeo da u svome radu u celini ostvari rukovodeću ulogu na svim poljima svoje delatnosti. To se ispoljilo i u zapostavljanju pojedinih sektora partijskog rada i u odsutnosti brzog i energičnog reagovanja na greške nekih partijskih organizacija. Vaše udaljavanje od štaba korpusa i odlazak čitavog rukovodstva na otoke bilo je u stvari udaljavanje od vojske i od rada na vojničkom i političkom učvršćivanju vojnih jedinica. Međutim, čišćenjem Dalmacije i drugih krajeva naše zemlje od italijanskih fašista i ogromnim vojničkim i političkim uspesima Narodnooslobodi- lačke vojske stvoreni su povoljni uslovi za širu mobilizaciju novih snaga. Ta mobilizacija, sprovedena uglavnom na bazi dobrovoljnosti, najuspešnije je izvršena u Dalmaciji, gde je samo za nekoliko dana formirano desetak brigada.433 To nam govori da je narod u kapitulaciji Musolinijeve Italije, prvog, najvernijeg i moćnog saradnika nemačkog fašizma, gledao ne samo pobedu naših velikih saveznika nego i pobedu oružja slavne Narodnooslobodilačke vojske. To je

* O vo pism o je u v ršteno u Sabrana djela onda kada T ito n ije m ogao biti konsu ltovan u pogledu au to rstva . O n o po sad rža ju i znača ju spada u grupu onih d o k u m en ata C e n tra lnog k om ite ta KPJ koji nisu pisani bez T itovog učešća. Z a ovo pism o to se vidi i po ličnoj T itovoj zabilješci na gornjo j desnoj m argini prve strane pism a. U k ljučeno je u Priloge k ao kolek tivan rad . iako je tekst napisao organizacioni sek re ta r K PJ i član P o litb iroa A leksandar R anković , je r su u pism u izloženi zajednički stavovi T ita i politb iroa.

** T ito je ovu zabil ješku m astilom dopisao , ali na tek s tu nem a njegovom rukopisa. P riređ ivač sm atra da je njegova in tervencija bila na tek s tu d ru g e rečenice 4 - te tačke pism a i d a je ta stran ica (4- ta ) nanovo p reku can a . a R anković T itovu ispravku un io na p rim jerk u koji je tada zadržan za arh ivu C K K PJ. K ako je glasio tekst prije T itove in tervencije , ne m ože se pročita ti.

2 4 4 p r i l o z i

velikom delu našeg naroda ulilo veru u konačnu pobedu nad okupatorom i domaćim izdajnicima. I baš u Hrvatskoj, a naročito u Dalmaciji, mase počinju, jasnije nego ikad pre, shvatati da se samo oružjem mogu očuvati izvojevane tekovine, dobiti nove pobede i postići konačno oslobođenje. Tako su naši borbeni redovi postali brojniji — i to se naročito osetilo u porastu vojske, stvaranju novih brigada, divizija i korpusa.

Ali dalji razvitak vojnih jedinica pokazao je da naše partijske organizacije u Dalmaciji, uprkos dosta velikim uspesima u radu, nisu bile politički dovoljno sposobne ni organizaciono pripremljene za nove i krupnije zadatke. Na pitanju uspostavljanja vlasti na oslobođenoj teritoriji, na pitanju organizovanja novih vojnih jedinica i rukovođenja otporom protiv neprijateljskog nadiranja na slobodnu teritoriju, na pitanju evakuacije naših ustanova, materijala i stanovništva — došle su do izraza sve one slabosti koje ranije nisu bile otkrivene ni kod partijskih organizacija ni kod pojedinih rukovodilaca. Dakle, mnoge partijske organizacije, naročito od onih u vojsci, nisu izdržale ovu tešku probu. U vezi sa ovim našim konstatacijama navodimo samo najkrupnije propuste i greške.

a) Prilikom evakuacije oslobođenog Splita434 i drugih gradova izgubljen je skoro sav ratni plen koji je s kapitulacijom fašističke Italije pao u ruke Narodnooslobodilačke vojske. Teško i lako oružje, odeća i obuća, motorizacija, životne namirnice i ostala sprema — sve je to ili palo neprijatelju u ruke ili je uništeno nesavesnim radom. Uzrok tome nisu bili samo nesnalaženje odgovornih drugova, njihova nebudnost ili vaša pogrešna perspektiva na »držanje Splita po svaku cenu«, nego i nekomunističko shvatanje kod pojedinih rukovodilaca da sve što je zaplenjeno u Dalmaciji pripada samo Dalmatincima. Tako se desilo da su se neke krajiške jedinice vratile iz Dalmacije bez naoružanja i druge ratne spreme, dok su magacini u Splitu bili dupkom puni. »Nije još izvršen pregled magacina i popis spreme« — to je bio redovan izgovor druga Milića [Maksimilijana Baća], a iza toga izgovora u stvari se krio lokalpatriotizam najgore vrste.

b) Neprijateljski prodor u Livno ponovo je izneo na površinu sve slabosti — krajnju nebudnost i birokratski odnos rukovodećih drugova prema svome poslu i prema odgovornosti pred Partijom i narodom .435 Usled pustog birokratizma drugova iz korpusa, mi smo izgubili u Livnu, pored ostalog, i nekoliko članova Okružnog komiteta, a u Glamoču nekoliko magacina s hranom i drugom spremom.

c) Kad je reč o stanju partijskih organizacija, o radu i kvalitetu rukovodećih kadrova, ne može se preći ni preko činjenice da je XX divizija zadnjih dana, u vrlo kratkom razmaku vremena, dozvolila da je neprijatelj dvaput iznenadi, pri čemu je imala znatne gubitke ne samo u materijalu nego i u ljudstvu. Pored toga što nam je zarobio i

p r i l o z i 2 4 5

ubio izvestan broj boraca, među kojima i nekoliko rukovodilaca, neprijatelj nam je zaplenio arhivu, oružje i drugu ratnu spremu.430

d) Po ovim kao i po mnogim drugim greškama, koje često mogu biti i sudbonosne za opstanak i razvitak jedne vojne jedinice. Oblasni komitet kao najodgovornije partijsko rukovodstvo nije poveo ni istragu, a kamoli da je obavestio svoje nadležne forume. A sama ta činjenica već je dovoljna da izvedemo zaključak da Oblasni komitet nije ni obavešten o svemu onome što se oko njega dešava.

Šta nam sve to govori? Govori nam, prvo, da su partijski kadrovi u Dalmaciji nedorasli za rešavanje složenijih zadataka, da odranije nije ostvarena pravilna politika kadrova, kao ni briga za njihovo teoretsko i političko podizanje. Govori nam, drugo, da su partijske organizacije u vojnim jedinicama mlade, a rukovodioci politički i organizaciono dosta slabi, bez većeg iskustva i prakse u radu. I, treće, da Oblasni komitet nije još uspeo da svestranije upozna bar rukovodeće kadrove, da prati i kontroliše njihov rad, pa da — pored ostalog i pravilnim rasporedom — sistematski potpomaže njihov dalji razvitak.

Sve to postavlja pred Oblasni komitet zadatak da učini odlučniji korak ka konsolidovanju prilika u svim partijskim organizacijama, a naročito u organizacijama u vojsci. To znači da težište rada mora biti vojska; učvrstiti partijske i omladinske organizacije, razviti do maksimuma njihovu budnost, svestrano ih osposobiti za izvršavanje najtežih zadataka. Jedna od glavnih odlika naših organizacija i rukovodioca mora biti: brzo i energično reagovanje na sve pojave koje se zbivaju u sredini gde žive i rade. A iznad svega, treba — pravilnim radom i uočavanjem najboljih i borbom najproverenijih boraca — povećati broj članova Partije, jer je njihov broj u odnosu na ukupno brojno stanje brigada veoma mali. Pri ovome ne treba izgubiti iz vida da je ogromna većina boraca — sem jednog dela novomobilisanih, čiji broj, istina, ne treba potcenjivati — svesno i iskreno pristupila narodnooslobodilačkoj borbi.

Još nekoliko napomena.1. Skoro sve brigade VIII korpusa sastavljene su iz jezgra starih

boraca i daleko većeg broja novomobilisanih vojnika. Ta dva dela nisu dosadašnjim radom sjedinjena u jednu čvrstu celinu. Ovu podvojenost — kako u stepenu političke svesti i odanosti tako i u vojničkoj spremnosti i disciplinovanosti — treba što pre likvidirati intenzivnim političkim radom, energičnom vojnom obukom, pravilnim odnosom starešinskog kadra prema borcima i negovanjem toplih drugarskih odnosa borca prema borcu.

2. Tvrdnja da su u brigadama »vojnička disciplina i borbenost na visini« ne bi se mogla uzeti kao tačna. U stvari, to se može reći samo za onaj deo starih boraca proverenih i očeličenih u teškim borbama, obogaćenih iskustvom i veštinom ratovanja. Činjenica da u brigadama najviše ginu rukovodioci i stari borci najbolje potvrđuje da

2 4 6 p r i l o z i

postoji oštra razlika između starih i novih boraca. Vojni i politički rukovodioci, skupa sa starim borcima, treba da budu u borbi primer novim borcima, ali oni moraju takode i primerno raditi na prevaspita- vanju novih boraca.

3. S ovim pitanjem usko je povezana i pojava dezerterstva u brigadama. Osipanje brigada treba energično zaustaviti u prvom redu vaspitnim radom, a onda i vojnim disciplinskim merama. U jedinicama Narodnooslobodilačke vojske, od kojih gotovo nijedna više nije vezana isključivo za »svoju teritoriju«, kao npr. partizanski odredi, treba obavezno razvijati i gajiti kult svesne i dobrovoljne discipline svih boraca. Nosioci ove nove i razumne discipline moraju biti u prvom redu vojni i politički rukovodioci, a naročito članovi naše Partije. Pošto mnogi bcgunci iz brigada odlaze u »svoje odrede« ili— što je isti slučaj — u brigade njihovog kraja, ovo pitanje treba oštro postaviti pred štabove onih jedinica koje redovno prihvataju i zadržavaju pribjeglice. Ovakvu praksu treba odmah iskoreniti, a štabove i pojedine rukovodioce koji je podržavaju pozvati na odgovornost.

4. Disciplina, red i vojničko ponašanje moraju zavladati u svim jedinicama Narodnooslobodilačke vojske, i to u svakom pogledu jer je i to garancija za postizanje uspeha u našoj svetoj borbi. Treba udariti najoštrije po onima koji ruše disciplinu s izgovorom »mi nismo buržoaska vojska« i time u stvari šire demoralizaciju i slabe udarnu snagu jedinice.

5. Oblasni komitet mora se energično založiti i svojim uticajem i svojim radom u iskorenjivanju lokalpatriotizma kao nezdrave i štetne pojave, tuđe komunistima i narodnim borcima. U pojedinim bataljonima, brigadama i divizijama — a naročito oko štabova — vrlo često dolazi do prigovora na račun postavljanja drugova Crnogoraca, Srbijanaca ili Krajišnika za vojne ili političke rukovodioce. To je, međutim, samo jedan vid lokalpatriotizma kod Dalmatinaca. U proglasu naših umetnika i naučnika iz Dalmacije čak se ne vidi da je Dalmacija hrvatska, a da i ne govorimo o drugim pogreškama. Vaša intervencija po ovom pitanju i vaša pomoć politodelima i ostalim političkim i vojnim radnicima mora biti što hitnija i što efikasnija. Jedinstvo vojske ima se čuvati kao ženica oka. Treba nemilosrdno udarati po onima koji ga narušavaju.

6 . Još jednom o pitanju broja članova Partije. Kao primer brojčane slabosti partijske organizacije u brigadama uzećemo 1. dalmatinsku brigadu, koja ima dvaput veći broj članova Partije nego i jedna druga brigada. Partijska organizacija ove brigade, koja broji ukupno 1404 borca, danas ima 210 članova i samo 69 kandidata. Međutim, ova brigada je najstarija jedinica VIII korpusa.437 Njeni borci prošli su četvrtu i petu neprijateljsku ofanzivu, stekli veliko borbeno iskustvo i postali čvrsto jezgro, sposobno da primi i prevaspita veći broj novih boraca. Bilo bi i pogrešno i nepravedno

p r i l o z i 2 4 7

prema takvim borcima zatvoriti tako čvrsto pred njima vrata naše Partije. Ne zaboravite da 1. i 2. dalmatinska brigada moraju biti nepresušni izvor vojnih i političkih kadrova za ostale novoformirane jedinice u Dalmaciji. Nužno je, znači, posvetiti više pažnje teoretskom podizanju partijskih kadrova.

7. Skojevske organizacije u brigadama, usled svoje neaktivnosti i sektaškog odnosa prema mnogim hrabrim i odanim mladim borcima, nisu postale žarište čitave omladine. Partija mora ukazati više pomoći SKOJ-u da bi on postao masovna organizacija, kadra da okuplja, predvodi i vaspitava ostalu omladinu. Takvu pomoć Partija je dužna našoj herojskoj omladini.

8 . U podizanju kulturnog i političkog nivoa naših boraca štampa ima ogromnu ulogu. Izdavanje četnih, bataljonskih i brigadnih listova koristiće utoliko više ukoliko je u njihovom uređivanju sigurnije obezbeđena ne samo kontrola već i pomoć odgovornijih i sposobnijih drugova. Osim toga, borci i narod treba da budu svakodnevno upoznavani s najnovijim političkim i vojničkim događajima kod nas i u svetu.

Uzgred vam skrećemo pažnju na »Omladinsku iskru«, br. 2-3 koji nam je ovih dana došao do ruku.43” Tamo su mnoge stvari postavljene pogrešno, na primer odnos između omladine i narodnoo- slobodilačkih odbora, gde izbijaju na videlo potpuno neshvatanje NOO kao narodne vlasti i omladinski avangardizam. Način pisanja u »Omladinskoj iskri« potpuno je tuđ omladini koju vaspitava naša Partija, (radovi drugova Kaštelana i Živka)41" i podseća na staro, davno preživelo vreme, kada su razni književni dekadenti trovali nove generacije. Po ovome sudeći, rekli bismo da ste pravilno vaspitavanje omladine, kao i agitaciju i propagandu dobrim delom prepustili teoretski slabim i idejno neproverenim ljudima.

9. Po pitanju rada među ženama uopšte poslali smo vam naš cirkular.* Ovde naglašavamo samo to da odnos prema ženama- -borcima mora biti u svakom pogledu pravilan i drugarski. Ali ne srne se dopustiti da u naše redove stupe i one žene koje su bile sumnjivog morala i neproverenog držanja u okupiranim gradovima.

Na kraju, drugovi, još nešto. Vi se nalazite na prostoriji sa koje imamo kontakt s inostranstvom** i od vas i vašeg rada zavisi kakav će ugled uživati naša vojska i kakav će utisak o njoj steći naši saveznici. Zato je svaki borac, svaki oficir, koji dolazi u dodir sa stranim licima obavezan da dostojno reprezentuje našu vojsku, a time i naš narod. Da bi se to postiglo treba svakog našeg čoveka učiti beskrajnoj vernosti svome narodu i vaspitavati partijske organizacije na budnost

* R iječ je o pism u C en tra ln o g ko m ite ta KPJ od 2. jan u a ra 1944.** O blasn i kom itet K PH za D alm aciju tada se nalazio na ostrvu Visu.

2 4 8 p r i l o z i

prema svim pokušajima ma kakvog rada koji bi sada ili u budućnosti štetio našem narodu.

Razradite ovo pismo i napišite cirkular svim našim organizacijama u vojsci i pozadini.440

Kad budete stigli kod Štaba korpusa zakazaćemo sednicu Ob. K-a,* na koju će doći i jedan drug iz CK [KPJ]441

S drugarskim pozdravomSmrt fašizmu - sloboda narodu!

Dostavljeno: Oblasnom komitetu KPH za Dalmaciju,Centralnom komitetu KP Hrvatske,Političkom komesaru VIII korpusa lično.442

A C K SKJ. fond CK KPJ. reg. br. 1944/49.

* O b lasnog kom ite ta K PH za D alm aciju .

p r i l o z i 2 4 9

ŠTABU II KORPUSA [NOVJ]ZA BLAŽA [JOVANOVIĆA, SEKRETARA PK KPJ ZA CRNU GORU I BOKU]*


Kuriri s poštom stigli ovde četvrtog februara.** Odgovor na vaš izveštaj443 i »Zaključke«444 dobićete44S a sada najvažnije:

1. Ne slažemo se u pojedinostima s odlukama vašeg savetovanja,44'’ a naročito u pogledu ocene rada za vreme ranijeg rukovodstva.447

2. U narodnooslobodilačke odbore ne ulaze žene i omladinci kao predstavnici svojih organizacija, jer oni nisu skup predstavnika raznih organizacija, već slobodno birani organi sveopšte narodne vlasti.

3. Izvlačenje žena iz vojnih jedinica, njihovo razoružavanje i upućivanje u pozadinu velika je greška. To ispraviti ne samo zadržavanjem starih već i primanjem novih žena - boraca.

4 . Vaš Agitprop nije nikakvo izdavačko preduzeće, pa zato ne može potpisivati razna izdanja, a naročito publikacije Antifašističkog veća*** i sličnih tela. Partijske publikacije potpisuje i za njih odgovara jedino PK.

5. Neophodna je vaša hitna pomoć drugovima u Sandžaku, bez obzira na definitivno rešenje toga pitanja, koje ćete dobiti u sledećem pismu.448

6 . Vaše rukovodstvo proširite kooptiranjem Veljka Mićunovića i Puniše Perovića u biro. U plenum ulaze Voja Biljanović za Cetinje, Savo Joksimović za Kolašin, Vukalica Milutinović za Podgoricu, s tim što kao sekretari i dalje ostaju na svojim dos[adašnjim] duž[nostima]. Javite nam imena sekretara okružnih komiteta za Nikšić i Boku**** i da li oni mogu ući u PK .449

7. Vodićemo računa o željama druga Brke [Radoja Dakića] da pode na kurs.

8 . Pokrajinski komitet se mora više zainteresovati za rad partijskih organizacija u brigadama i odredima na svome terenu. Ne

* T ek st rad iog ram a je po T itovom uputstvu u im e C K K PJ napisao A leksandar R anković.

** K uriri su bili iz 29. hercegovačke u darne divizije.*** Misli se na Z em aljsko antifašističko viječe naro d n o g o slobođen ja C rne

G o re i B oke.**** To su: Savo Brković i Veliša l.eković.

2 5 0 PRILOZI

mešajući se u vojnooperativna pitanja, PK je dužan da, pružajući svestranu pomoć partijskim organizacijama u vojsci odozdo do gore, koordinira rad svih partijskih organizacija na svome terenu. CK KPJ će i dalje održavati vezu sa partjijskim] organizacijama II korpusa i one će, kao i PK, podnositi njemu izveštaje o pratijskom radu u korpusu.

9. Preko trećeg korpusa opet smo poslali za vas. Drugi korpus, za M[akedoniju], Sr[biju| i ostale [. . .]**** veću količinu raznog materijala i ostale pošte. Jedan raniji transport materijala za vas nalazi se još kod Mostarskog bataljona. Interesujte se.

A-CK SKJ. fond CK KPJ. br. 1944/50.

* Nečitka je riječ. Vjerovatno: krajeve

(JOSIPU BROZU TITU]

PRILOZI 2 5 1

Hitno!Dobili smo vašu molbu u vezi s kraljem Petrom .450Javljam vam naše zajedničko mišljenje, uključujući i mišljenje

druga kojeg ste spomenuli;* ubuduće molimo vas nazivajte ga Prijatelj.

1) Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, isto tako kao i poznati Englez,** zalaže se za jedinstvo Jugoslovena, ali dok postoje dvije vlade - jedna u Jugoslaviji,*** druga u Kairu - jedinstva ne može biti. Zbog toga vlada u Kairu treba da bude eliminisana, uključujući i Dražu Mihailovića, pri čemu ona treba vladi AVNOJ-a da podnese potpuni izvještaj o trošenju ogromne sume narodnog novca.

2) Vlada u Jugoslaviji, to jest vlada AVNOJ-eva treba da bude priznata od strane Engleza i drugih saveznika kao jedina vlada Jugoslavije, pri čemu treba da se potčini zakonima AVNOJ-a.

3) Ako kralj Petar prihvati sve ove uslove, onda se AVNOJ ne protivi saradnji s njim, s tim da pitanje monarhije u Jugoslaviji rešava narod poslije oslobođenja Jugoslavije.

Takvo je naše mišljenje.Prijem hitno potvrdite.

D(imitrov] [9. Februar 1944]

A -C K SKJ. fond CK KPJ-KI. hr 1944 17.

* V je ro v a tn o se txinosi na S taljina.** O dnosi se na V instona Č erčila.*** R iječ je o N acionalnom k o m ite tu o slobođen ja Jugoslavije.

2 5 2 p r i l o z i

G[OSPODINU RALFU SKRAJNU] STIVENSONU, AMBASADORU NJEGOVOG VELIČANSTVA PRI JUGOSLOVENSKOJ VLADI U KAIRU*

Tito mi je danas predao odgovor** na poruku predsjednika vlade.*** Potpun tekst se nalazi u mom radiogramu koji slijedi. U objašnjenju odgovora Tito je rekao da bi on, ako se kralj Petar oslobodi svojih kolega, uključujući Mihailovića, i ako prizna privremenu vladu ovdje.**** bio spreman da pošalje k njemu jednog predstavnika radi razgovora o budućoj saradnji između njih uz uslov da pitanje monarhije treba da bude riješeno slobodnom voljom jugoslovenskog naroda poslije konačnog oslobođenja zemlje. Partizanska propaganda bi shodno tome zauzela odgovarajući stav.

2. Poslije toga sam postavio pitanje kraljevog povratka u zemlju, na što je Tito odgovorio da se to može riješiti jedino ako AVNOJ opozove svoju odluku od 29. novembra o tom pitanju. On je ukazao na činjenicu da je kralj izgubio ugled u očima naroda zbog duge povezanosti s Mihailovićem i njegovom vladom i da bi bilo nemoguće da se ova stvar forsira. Javno mnjenje predstavlja sada snagu o kojoj se mora voditi računa. On dopušta da je mladi kralj vjerovatno bio u rukama svojih savjetnika i da ga se ne može smatrati odgovornim za ono što je rečeno i učinjeno u njegovo ime. On takođe smatra da postoje putevi i načini na koje bi kralj mogao pomoći partizanskom pokretu. Međutim, prosječni partizan ne shvata nijednu od ovih stvari, iako bi s vremenom moglo doći do toga da on to shvati, pod uslovom da kralj zauzme ispravan stav.

3. Lične poruke predsjednika vlade, naročito posljednja, stvorile su vrlo povoljnu atmosferu. Nadam se da će biti moguće to iskoristiti i navesti kralja Petra da prihvati Titove uslove. Iako prijedlozi ne nude nikakvu garanciju u pogledu budućnosti monarhije, ubijeđen sam da oni predstavljaju jedinu (ponavljam jedinu) kraljevu šansu da se vrati na vlast. Kralj ne može ništa postići time što se drži Mihailovića i vlade kako Tito ističe, pa bi predloženo rješenje bilo u

* O dnosi se na Titovo pism o od 9. feb ruara (vid. s tr 25).** Misli se na poruku predsjedn ika b ritanske vlade V instona Ćereila od 5.

feb ru a ra (ob jav lju je se u Prilozima ovoga tom a).*** Riječ je o N acionalnom kom itetu oslobođen ja Jugoslavije.**** O dnosi se na jugo.slovensku vladu u i?bjeglištvu na čijem je čelu u !o v rije

me bio B o /id ar Purić.

p r i l o z i 2 5 3

korist svih zainteresovanih. Na osnovu onoga što mi je nedavno rekao, čini mi se da je Titu iskreno stalo do toga da sačuva nezavisnost Jugoslavije i da bi pozdravio našu podršku njegovim naporima u tom cilju.

10. februar 1944. [Brigadir Ficroj Maklejn]

PRO. Fond Prem. 3. reg. br. 511/9. Prevod s engleskog

CENTRALNOM KOMITETU SKOJ-a

2 5 4 PRILOZI

Dragi drugovi.Još nismo u mogućnosti da odredimo tačan datum sazivanja

Drugog omladinskog kongresa, ali kongres će se, po svoj prilici, održati početkom aprila.4 Verovatno ste već dobili naš poslednji radiogram, kojim je - nadamo se - otklonjena svaka mogućnost zabune u pogledu mesta i vremena. Budite, drugovi, uvereni da smo i mi u potpunosti shvatili značaj i hitnost kongresa. I baš zato moramo stvoriti sve potrebne uslove za njegov nesmetani rad.

Drugi omladinski kongres treba u stvari da bude najveća manifestacija u životu i borbi naše omladine. Po broju delegata,452 po zastupljenosti svih krajeva naše zemlje, po vremenu kada će se održati, kongres treba da se pretvori u snažnu smotru svih omladinskih snaga. Time će ne samo kongres nego i omladinski pokret u Jugoslaviji dobiti veliki medunarodni značaj. Prisustvo omladinskih delegacija porobljene Albanije, Grčke itd., kao i onih iz savezničkih zemalja,451 još više će učvrstiti borbeno jedinstvo čitave napredne omladine.

Iako smo veoma zadovoljni vašim radom i pretkongresnim pripremama, ipak naglašavamo da kampanja za kongres mora biti još upornija i življa, bez periodičnih prekida, sve jača. Pripreme treba vršiti i održavanjem konferencija i mitinga, upoznavanjem omladine i čitavog naroda s istorijskim odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a. Najzad, pripreme treba vršiti i u znaku sveopšte mobilizacije čitave omladine za odlučne borbe koje nam još predstoje. Pored delegata s oslobođene teritorije, na kongres treba pozvati delegacije iz neoslobođenih delova naše zemlje, a naročito iz okupiranih gradova.

Ukoliko naiđete na ma kakve teškoće, možete računati na našu punu pomoć. Za održavanje veze s nama možete koristiti kurire i u hitnim i važnim slučajevima radio-vezu.

Kroz koji dan uputićemo poziv omladinskim rukovodstvima Crne Gore, Makedonije, Srbije, Sandžaka i Kosova i Metohije da se njihovi delegati odmah prikupe u Crnoj Gori i da tamo sačekaju poziv na kongres. To isto važiće i za delegacije albanske, grčke i bugarske omladine. Vojvođanska i beogradska delegacija biće takođe blagovremeno pozvane u istočnu Bosnu.

p r i l o z i 2 5 5

Pri određivanju broja delegata iz pokrajina ne treba se kruto držati nekog ključa, nego treba omogućiti omladinskim organizacijama, naročito u krajevima bliskim mestu održavanja kongresa, da pošalju što veći broj delegata. Pri tome treba se uglavnom pridržavati sledećeg rasporeda: Hrvatska šalje 130 delegata, Slovenija 40, Bosna i Hercegovina 80, Crna Gora 40, Srbija 30, Makedonija 20, Sandžak15, Kosovo i Metohija 15, Vojvodina 30. Pored ovog broja delegata koji dolaze iz pozadine i iz većih partizanskih odreda, svaka brigada može poslati još 4 delegata najviše. Prema ovom rasporedu, dakle, na kongresu bi bilo oko 700 delegata, što ne znači da ne bi moglo biti i nešto više.454 Čim odredimo tačan datum kongresa, biće te pozvani ovamo4' ' radi političkih i organizacionih priprema.

Povodom vašeg poslednjeg izveštaja,45'1 koji smo dobili s dosta velikim zakašnjenjem, ukazaćemo vam na neke od najvažnijih problema, jer vi ste uglavnom pravilno shvatili svoje zadatke i dobro postavili svoj rad.

1. Da bi CK SKOJ-a ostvario rukovodeću ulogu u životu i radu svih omladinskih organizacija naše zemlje, neophodno je da se uspostave što redovni je veze sa svim skojevskim rukovodstvima. Pitanje veza s organizacijama - to je jedan od najvažnijih preduslova pravilnog i uspešnijeg rukovođenja. Ne posvetiti dovoljno pažnje rešenju tog pitanja znači ostaviti i dalje organizacije bez direktne pomoći i bez kontrole njihovog rada. S druge strane, to znači i onesposobljavanje rukovodstva za donošenje pravilnih odluka i brzo reagovanje na događaje. Prema tome, ne može se oprostiti činjenica da niste uspostavili veze i sa najbližim organizacijama, kao na primer sa dalmatinskom i drugima. Posledica toga su sporost u sprovođenju odluka na terenu, iskrivljavanje naše političke linije, propusti u radu, organizacione i političke greške.

2. Pri izrađivanju programa za više skojevske kurseve vi ste izgubili iz vida da je vaspitanje i pravilno teoretsko podizanje kadrova za našu Partiju principijelno pitanje. Otuda se ne mogu voditi nikakvi partijski kursevi koji ne bi bili pod neposrednom kontrolom i neposrednim rukovodstvom Partije. Vaš program za više skojevske kurseve, naročito deo koji obuhvata pitanja marksizma-lenjinizma. preopširan je, te čini više od dve trećine programa. To je u stvari program za srednje odnosno za više partijske kurseve sa nešto opširnijim dodatkom o SKOJ-u i USAOJ-u. Pošto je cilj vaših skojevskih kurseva da teorijski uzdignu i da osposobe drugove partijce koji rukovode ili se spremaju da rukovode skojevskim radom u okružnom, oblasnom i pokrajinskom opsegu, smatramo da nije potrebno držati neke posebne, paralelne skojevske kurseve, nego da takve drugove treba obavezno slati na niže, odnosno na više partijske kurseve, na više ukoliko se radi o izgrađenijim drugovima. Na partijskim kursevima sastav kursista je raznovrsniji, njihovo iskustvo svestranije, a predavači su - što je najvažnije - jači i iskusniji, pa sve

2 5 6 p r i l o z i

to pruža daleko veću mogućnost skojevskim rukovodiocima da bolje savladaju teoretska pitanja, liniju naše Partije i organizacione forme rada. Eto zašto je vaš stav po ovom pitanju nepravilan, uprkos vašim dobrim pobudama da što brže podignete politički i teorijski nivo omladinskih rukovodilaca (što će se, kako smo već rekli, postići, bolje i sigurnije, odašiljanjem skojevskih rukovodilaca na partijske kurseve, na koje, pri njihovom završetku, ukoliko je to tehnički izvodljivo, može doći neko iz oblasnog, pokrajinskog ili Centralnog komiteta SKOJ-a i održati najvažnije predavanje iz omladinskog pitanja).

3. Program za niže i srednje kurseve takođe nemojte izrađivati, već napravite projekat plana za opšti političko-vaspitni rad, koji bi obuhvatio sve skojevce. Takav plan mogao bi da sadrži: sva pitanja iz narodnooslobodilačke borbe, sva pitanja omladinskog pokreta, liniju naše Partije, Drugo zasedanje AVNOJ-a i njegove odluke, obrazovanje Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, pitanje o Sovjetskom Savezu, opšte pojmove iz istorijskog materijalizma itd.

To bi uglavnom bio opšti plan rada, pa ga zato ne treba shvatiti kruto, nego ga treba redovno upotpunjavati dnevnim problemima spoljnim i unutrašnjim. Sprovodeći u život ovakav plan, koji ne bi prevazilazio prosečni nivo naših skojevaca, mi bismo, sem ostalog, uspeli da razvijemo veće interesovanje naših omladinaca za učenje. Jedan od oblika rada može biti i kružok, i to za izdignutije skojevce, naročito za one kod kojih su u većoj meri razvijeni smisao i Ijubav za izučavanje marksizma-lenjinizma. Rukovodstva ne bi trebalo da sputavaju niti da uokviruju u neki opšti, kruti plan ličnu inicijativu, sklonost za izučavanjem ovog ili onog pitanja iz oblasti marksizma- -lenjinizma. Naprotiv, njihova je dužnost da takav rad pomognu, kontrolišu i dalje razvijaju kod čitave omladine.

4. Slažemo se sa vašim osnovnim postavkama o USAOJ-u. Ali vam skrećemo pažnju da USAOJ nije organizacija, nego pokret cele omladine oko SKOJ-a i pod njegovim rukovodstvom. Nama se čini da tamo gde je SKOJ učvršćen i gde nema drugih omladinskih organizacija, kao što su »Junak«, katolici i si., treba sve odbore USAOJ-a postepeno preobraziti tako da - na primer u selu, opštini ili si. - odbor bude u stvari omladinska konferencija, koju saziva i kojom rukovodi SKOJ. Tako bi nestala svaka potreba da postoje neki odbori koji praktično ne znače ništa, nego su obično privesci, potpuno zavisni od SKOJ-a, SKOJ bi, tako, neposrednije rukovodio omladinom i ne bi bilo preplitanja u radu na terenu i sukobljavanja u nadležnosti. Ovo, naravno, ne bi važilo za krajeve gde uticaj SKOJ-a još nije učvršćen i gde treba zadržati forme saveza sa omladinom drugih organizacija ili sa omladinom koja je politički još uvek nedovoljno zainteresovana. Ali ovo bi bilo primenljivo za krajeve kao što su Krajina, Lika, Crna Gora i slično. Tako bi se odbori USAOJ-a sveli na pokrajinske i eventualno u nekim krajevim samo na oblasne. Vi

p r i l o z i 2 5 7

prodiskutujte o svemu ovome, pa nam pošaljite konkretne predloge. Ili - prodiskutiraćemo zajednički kada dođete ovamo.

5. Sedma zemaljska konferencija SKOJ-a ne može se održati ni uoči ni posle kongresa, jer za njenu pripremu nema dovoljno vremena niti bi omladinske organizacije mogle dotle održati svoje konferencije za izbor delegata. Osim toga, ovakvu konferenciju nije ni potrebno vezivati za kongres. Vaš predlog o »savetovanju svih delegata - mladih komunista«, koji dođu na kongres, takođe ne možemo usvojiti. Na kongresu će. osim mladih konuinista-skojevaca. učestvovati i veliki broj ostale omladine, pa bi svako šire izdvajanje pre ili posle kongresa moglo ostaviti jako loš utisak. S druge strane - a to je najvažnije - takvo široko savetovanje ne bi dalo naročito velike rezultate. Moglo bi doći u obzir samo šire savetovanje članova pokrajinskih i oblasnih komiteta SKOJ-a i omladinskih rukovodilaca iz vojnih jedinica, zatim uže savetovanje članova pokrajinskih i oblasnih komiteta.

6 . Nemamo nekih naročitih primedaba na listove koji izlaze pod vašom redakcijom i kontrolom, ali biste morali obratiti više pažnje na ostalu omladinsku štampu. Posle naših uputstava o štampi uopšte verujemo da se ni kod vas neće ponoviti greške u pogledu naše političke linije i u odnosu na Saveznike.

7. U cilju svestranijih i što boljih priprema Drugog kongresa, bilo bi od ogromnog značaja vaše povezivanje s omladinom i omladinskim organizacijama savezničkih zemalja. Razmena pisama, pozdrava i zvaničnih poziva na kongres, kao i objavljivanje svega toga u našoj i stranoj štampi, pridali bi kongresu još veći međunarodni značaj.

S drugarskim pozdravom:Smrt fašizmu - sloboda narodu!

15. februar 1944.Dostavljeno: Centralnom komitetu SKOJ-a, drugu Švabiću.

A-CK SKJ. Fond CK KPJ. reg. br 1944 5M.

2 5 8 p r i l o z i

MINISTAR PREDSJEDNIK MARŠALU TITU

25. februar 1944. godine457 [radiogram)

1. Potpuno shvatam Vaše teškoće i pozdravljam duh kojim im se suprotstavljate. Zahvaljujem Vam na razumijevanju mojih.

2. Prvi korak koji moramo preduzeti jeste da povučemo svoje oficire za vezu od Mihailovića. U skladu s tim izdali smo naloge, ali može potrajati nekoliko nedjelja da se to ostvari.

3. Da li biste me u međuvremenu mogli uvjeriti da ćete kralja Petra, ako se oslobodi Mihailovića i drugih loših savjetnika, pozvati da se pridruži svojim zemljacima na bojnom polju, uvijek uz uslov da su jugoslovenski narodi slobodni da odluče o svom vlastitom ustavu nakon završetka rata? Ako pravilno procjenjujem tog mladića, njegova je najveća želja da stoji na strani svih onih Jugoslovena koji se bore protiv zajedničkog neprijatelja, ali možete razumjeti da ga ne mogu tjerati da otpusti Mihailovića, odbaci svoju vladu i prekine sve veze sa Srbijom prije nego što bude znao može li računati na Vašu podršku i saradnju.

4. Predložio sam kralju Petru da se vrati u London da bi razgovarao sa mnom o tim stvarima. Nadam se stoga da ćete kad razmislite biti spremni da ublažite svoje zahtjeve458 i tako nam obojici omogućiti da radimo na ujedinjenju Jugoslavije protiv zajedničkog neprijatelja.459 Ne oklijevajte, već mi' pošaljite tačne i određene zahtjeve. Međutim, ako ne budem mogao učiniti sve što želite, budite sigurni da to neće biti zato što nemam naklonosti prema Vama ili Vašoj zemlji.

5. Proslijedit ću Vaš telegram generalu Vilsonu4w) i preporučiti mu da Vam pruži svu vojnu pomoć koju može.

V[inston] S[penser] Č[erčil]

PRO. Fond. Prema ren. br. 511/2 Prevod 5 engleskog uzet ii knjige: dr Dušan fiiber. TitO-ČerčU. strogo tajno. Arhiv Jugoslavije (Beograd).»Globus« (Zagreb) 1981. str. 9(i.

PRILOZI 2 5 9

POKRAJINSKOM KOMITETU KPJ ZA CRNU GORU I BOKU

Dragi drugovi,Iz vaših Zaključaka i iz pisma druga Jovanovića od 1. I 1944.4M

vidi se da je partijska organizacija u Crnoj Gori učinila krupan korak napred kako u političkom tako i u organizacionom pogledu.

Mi ćemo se u našem pismu zadržati na osnovnim nedostacima koji se vide u pomenutim Zaključcima, a delimično i u pismu druga Jovanovića, nastojeći pri tom da ukažemo na najvažnije današnje političke zadatke.

Najvažniji zadaci koji se danas postavljaju pred nas jesu: a) dalje proširenje ustanka na bazi povećanja broja jedinica i brojnog sastava već postojećih jedinica Narodnooslobodilačke vojske: b) učvršćivanje i razvijanje narodnooslobodilačkih odbora odozdo do gore kao organa državne vlasti. To je istovremeno uslov da naša dosadašnja borba, koja je već odnela krupne pobede u inostranstvu, odnese još krupnije pobede u smislu konačnog priznanja Nacionalnog komiteta kao jedinog legitimnog predstavništva naroda Jugoslavije pred inostranstvom. Pravilno shvatanje odluka AVNOJ-a nameće i vama, kao i drugim organizacijama, da do izvesne mere promenite kako način vaše propagande tako i političkog i organizacionog rada, vodeći računa o tome da se stvara zajednička država sviju naroda - demokratska federativna Jugoslavija i da su svi pojedini njeni delovi - čuvajući svoje nacionalne osobenosti - podređeni njenim opštim interesima kao državne celine.

U pogledu dokumenata koje smo dobili od vas ukazujemo vam na izvesne pogreške koje treba, bez naglosti, ispraviti u vašem radu.

1) U Zaključcima je nepravilno objašnjeno razoružavanje četnika i zelenaša.* Nemci su razoružali četnike uglavnom zbog toga što im ni talijanska vojska niti četnici nisu davali dovoljno garancija i što Nemci nisu imali nad njima dovoljnu kontrolu. Kao što se iz kasnijeg vidi, Nemci se nisu odrekli da sami organizuju četnike, ali pod uslovom da oni nad njima imaju kontrolu i komandu. Četničke starešine su dobrovoljno, kao saradnici okupatora, još za vreme Italijana pristali na tu komandu i kontrolu.

* C rnogorsk i separa tisti.

2 6 0 PRILOZI

2) Mi smo vam već u depeši4'’2 javili da se ne slažemo s vašom ocenom rada ranijeg rukovodstva, naročito s kritikom, koja je suviše žestoka i ne vodi računa o objektivnim okolnostima, pa je, prema tome, i nepravilna. Tu kritiku treba svesti uglavnom na ovo: Pokrajinski komitet nije kao rukovodstvo uspeo da ostvari jedinstveno rukovođenje partijskom organizacijom, usled čega je neizbežno došlo do razdrobijenosti pojedinih organizacija i prepuštanja istih samima sebi. Iz te osnovne greške proističu i druge, sporednije, kao: neredovni sastanci, nepoklanjanje pažnje SKOJ-u i slično.

3) Nimalo se ne slažemo s vašom ocenom u tački br. 3, str. 12. gde govorite o tome kako je posle pete ofanzive na teren došao »i jedan deo demoralisanih« partijaca. Mi mislimo da se ne može ni u kom slučaju raditi ni o kakvom delu, nego samo o retkim pojedincima, što ne zaslužuje nikakvu pažnju da uđe u partijski dokumenat, nego se rešava običnim disciplinskim merama. U svojoj masi partijci su se držali dobro kako pre tako i za vreme, a i posle ofanzive i ne može se tako olako i šablonski pristupati ljudima za koje i vi sami kažete da su bili »premoreni i izranjavljeni«.

4) Na str. 13. Zaključaka vi postavljate neka tri principa čije »neispunjavanje . . . automatski povlači isključenje iz Partije« 403 U pogledu prvog »principa« mi nikada niti smo pristupali niti pristupamo kruto, šablonski i po svaku cenu održavanju dva partijska sastanka nedeljno. Mi na to ukazujemo kao na partijsku potrebu, a ne kao na apsolutni i večno važeći princip koji se ni u kom slučaju ne sme prekršiti. U pogledu drugog vašeg »principa« koji se tiče »uvođenja gvozdene partijske discipline« vi ste stvar postavili apstraktno i potpuno nejasno. Mi ne uvodimo nikakvu disciplinu, nigde i nikada, mimo uobičajene naše partijske discipline, a iz vaše formulacije bi se moglo zaključiti da treba promeniti, pooštriti tu disciplinu. Trebalo je stvar formulisati tako da iz Partije treba odstraniti neposlušne i nedisciplinovane elemente. Naša kritika se odnosi isto tako i u pogledu vašeg trećeg »principa«, pa je stvar trebalo formulisati tako da se u Partiji uvede i učvrsti redovno plaćanje članarine, a zna se ko, kakvu i koliku članarinu plaća (prema uslovima koji u toku rata nisu za sve pokrajine jednaki).

5) Mi smo vam već u depeši rekli da ne prilazite sasvim pravilno pitanju narodnooslobodilačkih odbora. To važi i za Zaključke i za pismo druga Jovanovića. U Zaključcima se govori kako u odbore treba da uđu i predstavnici žena i omladine. To je principijelno nepravilno. Narodnooslobodilački odbori nisu nikakva tela u koja ulaze predstavnici raznih organizacija, nego narodna vlast birana od naroda, u koju mogu biti izabrani i članovi raznih organizacija. Isto tako je nepravilno vezivati NOO-e za postojanje i nepostojanje partijskih organizacija, što opet, s druge strane, ne znači da u odborima ne treba da budu birani i komunisti i da u njima budu baš oni koji najviše sagorevaju na poslu. U pismu druga Jovanovića

PRILOZI 2 6 1

govori se o popularisanju NOO-a. Već iz same te formulacije vidi se da vi niste shvatili ono što je glavno u odborima, a to je da to nije neka organizacija poput omladine. AFŽ-a i slično, nego da je to vlast, i da nije osnovno popularisati tu vlast, nego je pravilnim, a ne formalističkim, izborom i pravilnim radom učiniti vlašću i pomoći joj da kao narodna vlast ostvari svoj puni autoritet.

6 ) Nepravilno je uspostavljati u Partiji obaveštajnu službu. Obaveštajna služba treba da bude uz određene vojne komande i ustanove, a dužnost je partijaca da sve što saznaju jave na nadležnom mestu, bilo kod vojnih ustanova, bilo partijskim rukovodstvima.

7) Na str. 16. vi govorite u tački a) kako kod masa treba »stvoriti uvjerenje da je krajnje vrijeme da ponovo jedinstveno stupe u odlučnu borbu« i »predočiti im perspektivu bliskog sloma fašističkog okupatora«. Ovo je nepravilno zbog toga što može kod masa stvoriti nepravilne iluzije o lakom i brzom završetku borbe, pa se to Partiji kasnije, kad nastanu teškoće, samo može osvetiti.

8) Niste isto tako jasno postavili pitanje iskorišćavanja suprotnosti između četnika i zelenaša, Vi, štaviše, govorite o federalističkim masama. Izdajnik [Krsto] Popović nema i ne može imati masa za sobom, a mase koje su za federaciju - to su naše, i ako pravilno radimo, moraju biti naše mase, jer danas smo federalisti jedino mi i NO pokret. Pitanje iskorišćavanja suprotnosti između četnika i zelenaša nije od vas jasno postavljeno. Stoji činjenica da i jedni i drugi sarađuju s okupatorom i mi ne možemo lavirati ni prema jednim ni prema drugima, nego te suprotnosti iskorišćavamo na taj način što masama pokazujemo svu lažljivost njihovih programa, koji se, uprkos razlikama na rečima, svode na pomaganje okupatora i saradnju sa njim.

To bi bile uglavnom naše zamerke, sem onih stvari koje smo vam istakli u našoj depeši.

Ponovo vam skrećemo pažnju na značj pravilnog shvatanja i pravilnog odnosa prema NOO-ima. Treba da vodite računa o tome da su NO odbori baš ona vlast za koju smo se mi borili 20 godina i da bi se svako nepravilno odnošenje prema njima moglo veoma skupo osvetiti i Partiji i narodu. Treba takođe da ste svesni činjenice da bez najaktivnijeg učešća i rada komunista na učvršćenju i izgradnji narodne vlasti, ta vlast neizbežno, u današnjim uslovima, gubi autoritet, pretvara se u privesak raznih komandi mesta ili, često, partijskih organizacija. Zato ćete morati, ne praveći nikakve nagle skokove i dogovarajući se o svemu sa nama, putem redovnih izbora vršiti izvesne promene kako u sastavu NOO-a tako i Izvršnog odbora vašeg Veća.«* U tom pogledu sastav i odluke AVNOJ-a mogu da vam posluže kao dobra pouka.

* T j. Z em aljsko an tifašističko viječe n arodnog oslobođenja (Z A V N O ) C rne G ore i B oke.

2 6 2 PRILOZI

U pogledu omladine i žena ne bismo imali da dodamo ništa novo što nije rečeno u poslednjim direktivama CK Partije* ili CK SKOJ-a.**


28. februar 1944. S drugarskim pozdravomZa Centralni komitet KPJ

P. S. Ubuduće sva pisma potpisujte pravim imenima.Dostavljeno:PK-u za Crnu Goru i Boku,Političkom komesaru drugu M. Bakiću.

A-C K SKJ, Fond CK KPJ, reg. br. 1944/72.

* Riječ je o pismu CK KP J od januara 1944 (Vidi tom 18)** Odnosi se na pisma CK SKOJ-a od I I . novembra 1943. i od 3. decembra

1943.

p r i l o z i 2 6 3

VLADI NJEGOVOG VELIČANSTVA

London

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije ima čast da izvesti Vladu Njegovog Veličanstva da izbeglička jugoslovenska vlada g. Purića preduzima korake da zlato Narodne banke Kraljevine Jugoslavije, u vrednosti od 11 250 000 dolara, deponovano kod Brazilijanske nacionalne banke u Rio de Žaneiru, bespravno izuzme i prenese u Vašington. Namera je izbegličke jugoslovenske vlade da posredstvom svoga poslanika u Vašingtonu g. Konstantina Fotića izvrši prikrivenim putem razmenu toga zlata za dolare.

Povodom ovoga Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije upućuje zabranu Brazilijanskoj nacionalnoj banci za izdavanje i prenos, ma kome i ma u kojem iznosu, zlatnoga depozita Narodne banke Kraljevine Jugoslavije.*

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije upućuje ovu zabranu Brazilijanskoj nacionalnoj banci na osnovu:

1. odluke sadržane u Deklaraciji Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije kao vrhovnog zakonodavnog i izvršnog predstavničkog tela Jugoslavije od 29. novembra 1943. godine, odeljak III tačka 2. u kojoj se kaže: »da se izdajničkoj jugoslovenskoj izbegličkoj ,vladi1 oduzmu sva prava zakonite vlade Jugoslavije, a napose da predstavlja narode Jugoslavije ma gde i ma pred kim«, i tačke 3. u kojoj se kaže: »da se pregledaju svi međunarodni ugovori i obaveze koje su u inostranstvu u ime Jugoslavije sklopile izbegličke ,vlade', u cilju njihovog poništenja ili ponovnog sklapanja odnosno odobrenja, i da se ne priznaju međunarodni ugovori i obaveze koje bi ubuduće u inostranstvu eventualno sklopila izbeglička takozvana vlada4;

2. činjenice da izbeglička vlada g. Purića nema pravnog osnova da raspolaže depozitima Narodne banke Kraljevine Jugoslavije bez saglasnosti i odobrenja upravnih organa (Izvršnog komiteta, Upravnog odbora ili Zbora akcionara) Narodne banke Kraljevine Jugoslavije koja se ne nalazi u inostranstvu;

3. što na slobodnoj teritoriji Jugoslavije postoji Odeljenje Narodne banke koje je zakoniti naslednik Narodne banke Kraljevine Jugoslavije.

* Vid. sir. 25-26.

2 6 4 p r il o z i

Akt o zabrani koju upućujemo Brazilijanskoj nacionalnoj banci dostavljamo u prilogu pod 1) vladi Njegovog Veličanstva s molbom da ga dostavi Brazilijanskoj narodnoj banci u Rio de Janeiro.4'’4

Sem zlatnog depozita Narodne banke Kraljevine Jugoslavije kod Brazilijanske nacionalne banke, nalaze se novčane vrednosti i zlato Narodne banke Kraljevine Jugoslavije još i kod Engleske banke i Kraljevske državne blagajne u Londonu u vrednosti od 19 000 000 dolara u zlatu i oko 1 000 000 dolara u devizama, kao i kod Državne blagajne u Vašingtonu, kod Turske nacionalne banke u Ankari i kod Brazilijanske nacionalne banke u Rio de Žaneiru, kojima vlada g. Purića neodgovorno i samovlasno raspolaže.

Na osnovu gornje Deklaracije i odluka Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije, izbeglička vlada g. Purića nema nikakva prava da raspolaže novčanim vrednostima Narodne banke Kraljevine Jugoslavije koje se nalaze kod Engleske banke i Kraljevske državne blagajne u Londonu. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije umoljava vladu Njegovog Veličanstva da sa svoje strane učini sve da se onemogući izbegličkoj vladi g. Purića trošenje imovine Narodne banke Jugoslavije.

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije umoljava vladu Njegovog Veličanstva da uputi naše izveštaje i Turskoj nacionalnoj banci u Ankari,4'’5 kao i Brazilijanskoj nacionalnoj banci u Rio de Janeiru. Ove izveštaje dostavljamo vladi Njegovog Veličanstva u prilogu pod 2) i pod 3).

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije stavlja do znanja vladi Njegovog Veličanstva da je po istom pitanju učinio sličan korak kod vlade Sjedinjenih Država Amerike i kod vlade Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika.

Zamenik J. Broz Titopoverenika za finansije J. R. Milutinović*

Predsednik Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije maršal Jugoslavije

9. marta 1944. u Jugoslaviji [Drvarj

PRO. Fond Fo. reg. br. 536/11.

* P ov jeren ik N K O J-a za finansije b io je inž. D ušan Sernec. O n se tad a nalazio u S loveniji, pa se stoga kao njegov zam jen ik po tp isao Ivan M ilutinović, koji je bio p ov jeren ik za naro d n u priv redu .

p r i l o z i 2 6 5

UPRAVIBRAZILIJANSKE NACIONALNE BANKE

Rio de Janeiro U vašoj banci nalazi se depozit u zlatu u vrednosti od

11 250 000 dolara Narodne banke Kraljevine Jugoslavije.*Jugoslovenska izbeglička vlada g. Purića preduzela je korake da

nezakonitim putem podigne kod vas deponovano zlato Narodne banke Kraljevine Jugoslavije i prenese ga u Vašington, gde bi ga zamenila za dolare.

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije izveštava Upravu Brazilijanske nacionalne banke da jugoslovenska izbeglička vlada g. Purića nema prava da raspolaže ovim zlatom bez saglasnosti i odobrenja upravnih organa (Izvršnog komiteta. Upravnog odbora ili Zbora akcionara) Narodne banke Jugoslavije, koja se ne nalazi u inostranstvu. Pored toga, na slobodnoj teritoriji Jugoslavije postoji Odeljenje Narodne banke koje je zakoniti naslednik Narodne banke Kraljevine Jugoslavije.

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, na osnovu odluke sadržane u Deklaraciji Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije od 29. novembra 1943. godine, stavlja zabranu na gore označeni depozit Narodne banke Kraljevine Jugoslavije i traži od Uprave Brazilijanske nacionalne banke da nikome i ni u kome iznosu bez prethodnog odobrenja Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije ne izdaje ovaj depozit.4(><’

Zamenik Predsednik Nacionalnog komitetapoverenika za finansije oslobođenja JugoslavijeJ. R. Milutinović maršal Jugoslavije

J. Broz Tito

9. marta 1944.U Jugoslaviji [Drvar]

PRO. Fond FO. reg. br. 536/11.

* T o z lato je deponovala N arodna banka K raljevine Jugoslavije p rije izbijanje aprilskog ra ta 1941. u želji da se bolje osigu ra ju devizne rezerve zem lje u slučaju agresije fašističkih sila na Jugoslaviju .

2 6 6 p r il o z i

PROTOKOL SASTANKA ODRŽANOG 12. MARTA 1944. GOD. U VRHOVNOM ŠTABU NARODNOOSLOBODILAČKE VOJSKE I PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE

Prisutni:maršal Jugoslavije Tito, vrhovni komandant NOV i POJ i

predsednik Nacionalnog komiteta NO Jugoslavije;brigadni general Maklejn, šef Savezničke vojne misije pri

Vrhovnom štabu NOV i POJ;pukovnik Pire, šef Vazduhoplovnog odseka pri VŠ NOV i POJ;komandant vazduhoplovnog puka Selbi, vazduhoplovni oficir za

vezu u Savezničkoj vojnoj misiji.Predmet:obuka jugoslovenskih pilota i ostalog vazduhoplovnog osoblja i

formiranje jugoslovenskih lovačkih i bombarderskih eskadrila od strane britanskog Kraljevskog vazduhoplovstva.

Posle diskusije između maršala Tita i generala Maklejna o načelnim odnosnim pitanjima, pukovnik Selbi izložio je program obuke u britanskom RAF.* Na osnovu toga došlo se sporazumno do sledećih odluka:

1) da pukovnik Selbi za vreme boravka u Egiptu nastoji da se postojeći program vazduhoplovne obuke u RAF-u po mogućnosti i u sporazumu s vrhovnom komandom RAF-a prilagodi specijalnim potrebama jugoslovenskog osoblja i da ubrza, tako da bi se što pre mogle formirati jugoslovenske eskadrile;

2 ) od prikupljenog osoblja odmah izdvojiti najsposobnije pilote i potrebno stručno osoblje koje će kao prvi doći u obzir z.a formiranje lovačke eksadrile. a ostalo osoblje rasporediti na obuku po raznim stručnim školama prema njihovoj pilotskoj i stručnoj sposobnosti.

A) Sposobni piloti i stručno osoblje, uključujući i osoblje bivšeg jugoslovenskog Kraljevskog vazduhoplovstva koje se već nalazi na Srednjem istoku.^7 treba isto tako uvrstiti u osoblje za formiranje prve eskadrile i ono će služiti kao osnovni kadar u eskadrili i kao nastavno osoblje za ostale pilote i pomoćno osoblje.

B) Piloti koji nisu sposobni za pilote-lovce. a sposobni su za bombardere uputiće se u bombardersku školu i s istima će se. posle

* S kraćenica: Royal A ir Force (K raljevsko vazxluhoplovstvo).

p r i l o z i 2 6 7

završene paralelne obuke ostalog potrebnog stručnog osoblja (izviđača. radio-telegrafista, strclaca). obrazovati kompletne bombarderske ekipe. Ove ekipe biće upućene na dalju borbenu obuku u engleske bombarderske eskadrile prema rasporedu RAF-a.

Pukovnik Selbi uzima na sebe da kasnije izdejstvuje kod Vrhovne komande RAF-a formiranje jugoslovenskih bombarderskih eskadrila kada za to bude dovoljno osposobljenih ekipa.

c) Po zahtevu maršala Tita imaju se oni piloti koji nemaju operativne sposobnosti obučiti kao piloti u eksadrilama za vezu, za naročite jugoslovenske potrebe i koji će posle završene obuke u te svrhe biti upotrebljeni.

Pukovnik Selbi je rekao da se obuka ovih pilota može izvršiti, ali da se upotreba istih posle završene obuke na aerodromima u Jugoslaviji ne može ostvariti pod jugoslovenskom upravom dok se ne osiguraju potrebna bezbednost i snabdevanje istih, o čemu će se kasnije doneti utanačenja.

d) Pomoćno osoblje biće određeno prema stručnostima i osposobljeno u britanskim jedinicama i nakon toga uvršteno u novoformirane jugoslovenske eksadrile kada za to budu osposobljeni.

3) Najbolji piloti-lovci iz eksadrile biće privremeno upućeni na trenažu u britanske eskadrile u cilju sticanja potrebnog borbenog iskustva da bi posle poslužili kao osnovni komandi i nastavnički kadar u eskadrili za nove pilote koji budu pridolazili. Oni bi u eksadrilama bili vođe pojedinih odeljenja eskadrila. Da se ovaj postupak usvoji, pukovnik Selbi preduzeće potrebne korake kod vrhovne komande RAF-a zajedno s pukovnikom Pireom kad stigne u Egipat.

4) Oni piloti kojima je potrebna duža obuka biće naknadno raspoređeni u eskadrilu kao naknadna popuna čim za to budu osposobljeni.

5) Kad novoformirana eskadrila bude osposobljena za operacije, ona će biti dodeljena u sastav jednog britanskog puka i uvek će biti raspoređena na jedan takav aerodrom s kojeg će moći da vrši operativne zadatke u Jugoslaviji. Ona će biti podređena u administrativnom i operativnom pogledu britanskom RAF-u, ali tako da joj zadaci po mogućnosti uvek budu određivani nad Jugoslavijom.

Operativni zahtevi od strane NOV i POJ biće dostavljani preko komande RAF-a, u čijim je rukama nadležnost određivanja zadataka ovoj eskadrili.

6 ) Administrativno, tehničko i taktičko osoblje biće u eskadrili privremeno udvostručeno britanskim osobljem, koje će se povući odmah čim se komanda RAF-a bude uverila da je jugoslovensko osoblje osposobljeno za samostalan život i rad.

7) Osoblje će u početku za vreme školovanja nositi engleske uniforme s naročitim oznakama jugoslovenske nacionalnosti koje će predložiti Vrhovni štab NOV i POJ u saglasnosti s RAF-om.

2 6 8 p r il o z i

Kada eskadrila bude formirana, onda će sve osoblje eskadrile nositi propisanu jugoslovensku uniformu.

8) Zahteva se da avioni jugoslovenske eskadrile nose oznake jugoslovenske nacionalnosti, koje su inače slične britanskoj oznaci s razlikom što će mesto okruglog polja u sredini biti crvena petokraka zvezda prema priloženom obrascu.

9) Celokupno tehničko snabdevanje materijalom i ostalim potrebama biće za jugoslovensku eskadrilu isto kao za eskadrilu RAF-a.

10) Sve pripadajuće plate i prinadležnosti u novcu oficira, podoficira i vojnika ići će u kasu eskadrile, kojom rukuje komandant i odgovorni blagajnik, koji su odgovorni za sva potraživanja, nabavke i dugove osoblja eskadrile.

Ostalo snabdevanje jugoslovenskog vazduhoplovnog osoblja biće isto kao što je to normirano za engleske eskadrile.

11) Zakletvu polaže jugoslovensko osoblje isključivo maršalu Titu i Jugoslaviji i nijednoj drugoj državi odnosno ličnosti. Saglasnosto ovoj odredbi treba da donese Vrhovna komanda RAF-a pošto Saveznička vojna misija za to nije kompetentna.


Šef Savezničke vojne misije brigadni general


A - VII. k. 15.rc i’. br. 6 l - l .

PRILOZI 2 6 9

PREDSJEDNIKU VLADE fVINSTONU ČERČILU] OD BRIGADIRA MAKLEJNA

13. mart 1944.

Danas sam pitao Tita da li je pripremio odgovor na Vašu posljednju poruku.* On je rekao da će mi ga dati za tri do četiri dana, kada bude imao vremena [nedešifrovana grupa riječi]** predmet. On je izgledao uznemiren zbog publiciteta koji je dat razgovorima s kraljem Petrom i Purićem i upitao me je šta se to, po mom mišljenju, događa. Rekao sam mu da sam primio poruku od ministra spoljnih poslova***, koji je prije otvaranja diskusije u Londonu želio da zna da li bi on |Tito) razmotrio mogućnost proširenja osnove svoje vlade na taj način što bi uključio predstavnike Jugoslovena koji se sada nalaze izvan Jugoslavije, kao na primjer generala Simovića. Tito je odgovorio da bi rado prihvatio usluge odgovarajućih pogodnih kandidata, takvih kao što je general Simović, ali ne želi da ima ikakva posla s onim elementima bilo u Jugoslaviji ili izvan nje koji su se pokazali kao neprijatelji njegovog pokreta i koji su bili spremni na saradnju s neprijateljem.

Zatim sam pitao Tita da li bi se složio s tim da se kralj Petar vrati u Jugoslaviju i kakvu bi on, po njegovom mišljenju, političku ulogu trebalo da igra. On je rekao da će na ovo pitanje dati odgovor u svojoj poruci Vama pošto se o tome konsultujc s vladom.**** Kralju je sada zabranjeno da se vrati u Jugoslaviju odlukom Antifašističkog vijeća [narodnog oslobođenja Jugoslavije] od prošlog novembra. On nije bio (ponavljam nije bio) spreman da pređe preko ove odluke, a ona bi mogla biti opozvana samo novom odlukom Antifašističkog vijeća, koje se u ovom trenutku ne može sazvati [grupa nedešifrova- nih riječi[.**** On smatra da je za kralja najbolje rješenje da počne s tim što će se pridružiti novoj partizanskoj školskoj eskadrili kao pilot. To bi bio prvi korak, poslije kojega bi mogli uslijediti drugi. Kraljeva trajna povezanost s Purićevom vladom i s Mihailovićem dugo nakon što je ovaj bio javno raskrinkan, ovdje ga je diskreditovala, pa će čak

* T o je Č erčilova p o r u k a od 25. feb ru a ra 1944.** V jerovatno : da tem eljitije p rouči*** O sadržini te p o ru k e A n ton i Id n a vid. nap . 459.**** Odgovor je poslao 26. marta 1944. (vid. str. 104-165).***** vjerovatno: za dogledno vrijeme.

2 7 0 PRILOZI

i poslije njegovog odricanja od Mihailovića trebati vremena da partizani prihvate ideju o pomirenju i saradnji. Svaki pokušaj da se stvari forsiraju u ovom pogledu ne bi ni na koji način pomogao kralju, a mogao bi dovesti do velikog nezadovoljstva u redovima partizanskog pokreta. On to ne smije rizikovati u ovom momentu kada se radio toliko važnim stvarima. Ja sam rekao da ću izvijestiti Vas o našem razgovoru.

PRO. Fond Prem. 3, reg. br. 511/9. Prevod s engleskog

PRILOZI 2 7 1

UPRAVI DRŽAVNE BLAGAJNE*

London

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije izveštava Upravu Državne blagajne da je opunomoćio g. dr Rudolfa Bićanića, viceguvernera Narodne banke Kraljevine Jugoslavije, da zastupa interese jugoslovenske Narodne banke i da onemogući izuzimanje njenih depozita koji se nalaze kod vaše blagajne u ma kojem iznosu i ma sa čije strane, bez saglasnosti Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije ovlastio je g. dr Rudolfa Bićanića da u tom pogledu zastupa interese Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije kao legitimnog predstavnika naroda Jugoslavije.

18. marta 1944. godine Predsednik Nacionalnog komitetaoslobođenja Jugoslavije

Zamenik J. B. Titopoverenika za finansijeI. R. Milutinović

PRO. Fond FO.reg. br. 536/11.

* Pism a iste sadržine T ito je upu tio upravam a B razilijanske nacionalne banke u Rio dc Ž aneiru , T urske nacionalne banke u A nkari, D ržavne b lagajne u V ašingtonu i E ngleske banke u L ondonu .

2 7 2 p r i l o z i

MINISTRU PREDSJEDNIKU [VINSTONU ČERČILU] OD BRIGADIRA MAKLEJNA

27. mart [1944]

Tito mi je danas dao svoj odgovor na Vašu poruku i na nove prijedloge sadržine u telegramu Ministarstva spoljnih poslova od 10. marta. U njegovom odgovoru, čiji se tekst daje u telegramu koji neposredno slijedi, Tito odlučno odbija da dopusti povratak kralja Petra ovamo u sadašnjem trenutku da bi formirao novu vladu, i u isto vrijeme ponovo iznosi svoje ranije stavove. U vezi s Vašim telegramom koji je ovdje primljen 19. marta,4 nisam tražio da se vraćamo na Titov prijedlog o kojem sam izvijestio svojim telegramom broj 8A od 13. marta: da bi ovaj problem trebalo postepeno rješavati i da bi kralj, kao prvi korak koji bi morao da učini sa svoje strane, trebalo da stupi u novu partizansku lovačku eskadrilu.

2. Prijedlog da kralj ovdje formira novu vladu izgleda da nanosi štetu. Ja sam uporno nastojao da uvjerim Tita da Vi želite jasan odgovor na ovo pitanje koji treba dati sada i istovremeno sam snažno naglasio da bi svim zainteresovanim koristilo donošenje onakve odluke kakvu Vi želite.

3. Stalna povezanost kralja Petra s Mihailovićem dugo nakon što ga vlada Njegova Veličanstva* odbacila i javno diskreditovala sigurno je naškodila kralju u očima partizana, iako sam pokušao da objasnim Titu da je teško zahtevati od kralja da odbaci Mihailovića, a da mu se ništa ne ponudi zauzvrat. Ni stav sovjetske štampe, o čemu sam izvijestio u svom telegramu broj 9 od 19. marta, nije doprinio poboljšanju kraljevog položaja ovdje. Međutim, sasvim je moguće da se, osim ovih razmatranja, Nacionalni komitet [oslobođenja Jugoslavije] od samog početka krize suprotstavl jao povratku [monarha], a da je Titova spremnost da uopšte razgovara o ovom pitanju bila uglavnom posljedica prirodne zabrinutosti da se ne izgubi Vaša dobra volja, koju on, očigledno, visoko cijeni.

PRO, Fond Prem. 3, reg. br. 511/9. Prevođ s engleskog

* Riječ je o vladi Velike Britanije.

p r i l o z i 2 7 3

OBLASNOM KOMITETU KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE ZA KOSOVO I DUKAĐIN

Dragi drugovi.Ovih dana smo primili od vas pismo druga Pavla Jovićevića od

31. januara 1944, rezoluciju sa VI savetovanja, proglas povodom oktobarske revolucije i materijale sa skupštine na kojoj je izabran Oblasni narodnooslobodilački odbor.47"

Mi vam sve do sada, na žalost, usled udaljenosti i teškoća u vezama nismo mogli ukazati veće pomoći, materijale koje smo dobijali — dobijali smo s ogromnim zakašnjenjem i većinom ne od vas nego o vama od drugih. Pa i ovaj je materijal došao s priličnim zakašnjenjem, tako da će naša kritika i naša uputstva u ovom pismu doći do vas prekasno, a trebalo bi da ste ih dobili mnogo ranije da bi se njima mogli koristiti. Zato ubuduće treba da nam redovno i što češće šaljete sve vaše materijale, a od II korpusa tražite da vam obavezno dadnu radio-stanicu da se preko njih [korpusa] vaš štab poveže s Vrhovnim štabom.471 Slanje stanice odavde skopčano je s priličnim teškoćama.

Vaša partijska organizacija, kao i partijska rukovodstva, pokazali su upornost, vernost i odanost u borbi za Partiju i narodnu stvar. Vi ste, uprkos svim slabostima, postigli značajne uspehe. Vaši nedostaci i greške, političke i organizacione, po našem mišljenju dobrim delom potiču usled slabe veze ne samo s nama nego i s okolnim pokretima, a ne usled toga što u organizaciji ne bi vladao partijski duh, pa ćete te greške, uvereni smo, moći dosta lako ispraviti.

1. Nije trebalo stvarati Pokrajinski komitet i to zbog toga što vaš kraj nije neka posebna kompaktna oblast.472 Mogli ste stvoriti okružne komitete, koji bi dobili veći broj srezova i veće osamostaljenje (prema uslovima). Zatim, nije takođe trebalo menjati naziv Metohija u Dukađin iz prostog razloga što pod Dukađin spadaju i krajevi koji prelaze preko bivše jugoslovenske granice. Zato ćete ukinuti naziv Pokrajinskog komiteta i ostati kod starog naziva. — Oblasni komitet. Naziv Dukađin, međutim, možete zadržati ako narod, kako vi navodite, taj kraj zaista tako zove.* Ali u svom radu morate voditi računa o tome da ne pređete okvire rada ranijeg

* Poslije ovog upozorenja um esto D ukađ in upo treb ljava se ime M etohija.

2 7 4 PRILOZI

Oblasnog komiteta (ne treba stvarati Zemaljsko antifašističko veće nar[odnog] oslobođenja, nego se zadržati na Oblasnom NOO-u): takođe morate voditi računa o tome da ne dođe do nesporazuma između nas i albanskih drugova zbog raznih razgraničenja i si., jer to danas nije važno — osnovno je borba protiv Nemaca i svi koji ih pomažu, osnovno je uvući mase u tu borbu, ostvariti jedinstvo svih nacionalnosti u toj borbi, a ostalo je sporedno.

2. U Rezoluciji s vašeg savetovanja od 4-5. novembra kao i u proglasu povodom oktobarske revolucije, postoje izvesne krupnije političke greške kako sektaškog tako i oportunističkog karaktera. Mi ćemo vam ukazati na najvažnije.

A) Svako popularisanje Balkanskog štaba je nepravilno. Taj štab i ne postoji. Njegovo značenje bi se na praksi svelo na to da umanji značaj našeg pokreta, našeg Vrhovnog štaba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da se stvara neka balkanska »internacionala«, što bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilačkih pokreta. U tom smislu smo već pisali i drugu Tempu, ali ne znamo da li ste i vi obavešteni o našem stavu.

b) U vašoj rezoluciji, kao i u proglasu, vi postavljate pitanje borbe za dnevne zahteve (radno vreme. nadnice). To je principijelno nepravilno. Naš stav nije i ne može biti u doba rata i ustanka takav. Kad je Partija stala na stanovište ustanka, onda treba na toj poziciji ostati odlučno do kraja. To je zakon svakog oružanog ustanka. Naš stav je — ne raditi za okupatora, napuštati posao i laćati se oružja, a postepenost u uzdizanju svesti masa, u ovom slučaju, ostvaruje se ne takvim zahtevima — koji u situaciji ustanka guraju mase ka reformizmu— nego prooagandnim radom i razvijanjem sitnih diverzionih i oružanih akciji.

c) Iz rezolucije nije jasan karakter vašeg Oblasnog NOO-a. Taj odbor može biti samo inicijativni, može biti samo organ političkog jedinstva masa, a ne sme mu se dati karakter vlasti, mada on treba da rukovodi nižim odborima gde ovi postoje. To zbog toga što vi nemate slobodne teritorije. Izlaganje druga Džavida Nimanija o NOO-ima je sasvim pravilno i ono može da posluži kao primer dobrog postavljanja tog pitanja. Mi vam samo ukazujemo na to da posvetite što veću pažnju širini i demokratičnosti odbora i da veštački ne forsirate Partiju koja samo svojim upornim radom ostvaruje rukovodeću ulogu u njima.

d) U vašoj Rezoluciji nije se takođe pravilno prišlo ni pitanju omladine. Vi govorite o nekim legalnim i polulegalnim omladinskim organizacijama, pa, štaviše, i o nekim nelegalnim četama i bataljonima. Razume se, u omladinskim organizacijama koje su pod uticajem neprijatelja treba raditi, treba razvijati naše nelegalne forme rada, ali stvarati čete i bataljone koji ne ratuju, koji nisu aktivne vojne formacije — nepravilno je i nema nikakvog smisla. Inače za omladinu treba pronaći najšire forme rada, prema uslovima — većinom

p r i l o z i 2 7 5

nelegalne i legalne na oslobođenoj teritoriji. (USAOJ). Za polulegal- ne uslove rada mi vidimo, s obzirom na teror, izvesne mogućnosti samo u neprijateljskim organizacijama ukoliko ove postoje. U tom pogledu ne treba imati iluzija.

e) U vašem oktobarskom proglasu, koji je rađen prilično šablonski kako se pisalo pre nekoliko godina, takođe ima grešaka. Danas treba isticati borbu protiv nemačkih zavojevača, a ne bacati fraze koje mase ne razumiju i koje samo škode, kao što su »baza svetske proleterske revolucije«, »svetski imperijalisti« i si.

3. Rad oko Oblasnog odbora u osnovi je pravilan, a proglas je pravilan i lep. Mi vam u vezi s tim ukazujemo na to kako treba da priđete nacionalnom pitanju.

Treba, pre svega, da shvatite i najšire popularišete odluke Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije. U čemu je suština i smisao ovih odluka? U tome da te odluke obezbeđuju ravnopravnost svim narodima, da one omogućuju pravo na samoopre- deljenje. One su uperene protiv svih hegemonista koji hoće da stvaraju razne »velikonacionalne« države (velikosrba, velikohrvata, velikoalbanaca itd.).

Vama, drugovi, treba da je jasno da, priznajući i uviđajući te principe, to pravo može da se stekne, da se izvojuje samo borbom i u borbi protiv imperijalizma, konkretno protiv nemačkog imperijalizma, koji je glavna podrška raznim šovinističkim klikama. Treba uložiti maksimalne napore da se arnautskim masama objasni ta stvar. Nema i ne može biti ne samo slobodne Albanije nego ni slobodnog albanskog življa, ma gde i u ma kom kraju, ako se to pravo ne izvojuje u borbi protiv Nemaca i njihovih pomagača. Narod koji to ne shvati, koji se ne bude odlučno latio oružja da izvojuje to pravo i svoju slobodu, biće i ostaće igračka u rukama raznih reakcionarnih klika kako iz inostranstva tako i njihovih agentura u zemlji. Ratovati s Nemcima protiv NOV i POJ i albanskog oslobodilačkog pokreta, a istovremeno pričati i tobože se boriti za »ujedinjenje« Albanije — zar to nije isti posao koji u Srbiji vrše Nedić i Mihailović, a u Hrvatskoj Pavelić i Maček za račun Nemaca, protiv nezavisnosti i budućnosti albanskog naroda?

Danas se, drugovi, radi ne o tome da se razgraniče Albanija i Jugoslavija — obe okupirane od Nemaca — nego da se obe, oružanom borbom, oslobode od Njih. Zato svako postavljanje pitanja razgraničenja u stvari pomaže Nemcima da podstiču jedan narod protiv drugog. Nemci danas rado nude kome stignu razne teritorije i oblasti da bi na taj način mogli da mobilišu mase u pojedinim krajevima za borbu protiv oslobodilačkih pokreta u drugim krajevima.

Dalje, treba voditi računa o tome da je oslobodilački pokret danas najjači u Jugoslaviji i da susedni mali narodi (kao npr. Albanci) mogu da se, relativno lako, oslobode u naslonu na narode Jugoslavije,

2 7 6 PRILOZI

u bratstvu s njima, koji, sa svoje strane, neće ugnjetavati druge narode i osvajati tuđe zemlje.

Danas bi, dakle, bilo iz osnova pogrešno postavljati ili rešavati ma kakva sporna pitanja. Njih mogu pravilno rešiti samo slobodni narodi, u oružanoj borbi za slobodu, protiv zajedničkog neprijatelja— nemačkih okupatora.

Tako treba gledati na ta pitanja i sve ostalo podrediti njima. Otkloniti sve što bi ometalo, otežavalo podizanje masa na oružanu borbu.

Albanskim masama treba jasno ukazati na to da ratujući za Nemce one idu putem nacionalne katastrofe, putem robovanja Nemcima i njihovim slugama, koji su se prodavali svim zavojevačima. One se igraju sa svojom nacionalnom budućnošću, s boljim životom, s unutrašnjom slobodom. Sutra će srećni i slobodni biti samo oni narodi koji to danas izvojuju oružjem u ruci protiv njemačkih osvajača i njihovih reakcionarnih pomagača, nosilaca svega onoga što koči slobodan razvitak naroda, što trguje s nezavisnošću, bogatstvom i čašću nacije.

Toliko o tome.Dobro bi bilo da se povežete s CK Albanije i s Miladinom

[Popovićem] i da nam od njih pošaljete opširan izvesaj o stanju kod njih i o tome kako postavljaju pojedina pitanja. Možda biste im. makar i sa zakašnjenjem, mogli pomoći. Takođe bi bilo dobro da se s njima sporazumevate o pojedinim zajedničkim stvarima (npr. prebacivanje nekih njihovih jedinica kod vas, popularisanje njihove borbe kod Arnauta itd.).

4. Kod vas je došlo usled nesnalaženja do ozbiljnog gubitka kadrova. Vi, izgleda, precenjujete ulogu tih malih gradova u današnje vreme. Zbog toga ćete odmah poduzeti sledeće:

a) Sve kompromitovane kadrove, kao i uopšte većinu kadrova povucite iz gradova bilo u odrede i sela, bilo — ako tamo ne mogu da se drže — na slobodnu teritoriju. Njihovo povlačenje treba da je plansko i organizovano, da odmah preuzmu poslove bilo na radu u masama bilo u vašim jedinicama.

b) Odmah počnite, uporedo s izvlačenjem kadrova, prebacivati što veći broj ljudstva za stvaranje jedinica (gde vi nađete za najpovoljnije na slobodnoj teritoriji). Treba izvući što veći broj i drugova i drugarica, a naročito — ako je mogućno — radnika iz Trepće i Albanaca. Za njih će se kasnije stvoriti povoljni uslovi da se vrate na svoj teren.

c) Albanci mogu nositi albansku zastavu, ali s petokrakom zvezdom.

d) OK [Oblasni komitet] će odrediti svoje sedište sam, gde mu je najlakše da rukovodi radom.

PRILOZI 2 7 7

e) Odnosi između vaših jedinica koje prebacite i štabova i partijskih foruma na čijem se terenu nalaze regulisaće se u sporazumu s vama.

f) Na terenu ostaviti rukovodstva (mogu biti smanjena) i minimalni broj ćelija, eventualno malih vojnih jedinica i partijaca, za širenje našeg uticaja, štampe i diverzionih akcija i, što je najglavnije, organizovanja dalje mobilizacije ljudstva i organizovanja njihovog prebacivanja.

g) Sa Srbima i Crnogorcima koje nasilno iseljavaju organizovano slati i manji broj partijaca i skojevaca, koji će se tamo gde se taj živalj presel juje povezati s Partijom i partizanskim odredima, da se taj živalj mobiliše u naše jedinice i stavi pod naš uticaj.

Vaš zahtev da se drug Mito [Miljković] prebaci iz I kos[ovsko]-makedonske brigade nepravilan je baš zbog toga što je on bolestan i što bi na vašem terenu, koji je za rad težak i skopčan s velikim fizičkim naporima, propao.

Redovno vam šaljemo naše materijale preko II korpusa, starajte se da se što bolje upoznate s njima i s našom linijom.

Starajte se da nas što češće i detaljnije obaveštavate o svemu.S drugarskim pozdravom:


Za Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije Milovan Đilas

A-PK SK Srbije za Kosovo, k. S. reg. br 240


2 7 8 p r il o z i

PORUKA MARŠALU TITU OD GENERALLAJTNANTA IRA EAKER-a

28. mart 1944.

Svi članovi vazd[uhoplovnih] savezničkih snaga na Sredozemlju duboko cijene i dive se mnogim slučajevima kada je Vaša vojska pomogla u spasavanju našeg osoblja oborenog nad Jugoslavijom. U njihovo ime, želim da se zahvalim Vama i Vašim hrabrim partizanima za ovu smjelu i plemenitu pomoć učinjenu nama.

\

p r i l o z i 2 7 9

CENTRALNOM KOMITETU KOMUNISTIČKE PARTIJE HRVATSKE*

Dragi drugovi,U vašem pismu od 2. februara ove godine, pored ostalog,

postavili ste i neka organizaciona pitanja.4711. Što se tiče smenjivanja komesara VI korpusa, kao i divizijskih

komesara istog korpusa, ne možemo vam ništa određeno reći jer ne poznajemo dovoljno drugove o kojima se radi, a nismo upoznati ni s uzrocima njihovog smenjivanja47 To pitanje treba da razmotrite zajedno s Glavnim štabom i da podnesete svoje konkretne predloge Vrhovnom štabu. U cilju pravilnijeg rešenja tog pitanja, trebalo bi da navedete i razloge smenjivanja, kao i osnovne karakteristike pomenutih drugova. Principijelno mi stojimo na stanovištu da političke komesare nije zgodno često menjati, njihova funkcija mora biti što stalnija, a pogotovu sada, kada oni dobivaju rang oficira - komandira ili komandanta odnosne jedinice.475

Mi smatramo da zamenik političkog komesara Glavnog štaba kao partijski rukovodilac nije potreban. Ukoliko se, pak, isti postavlja kao pomoćnik komesara, onda nam objasnite potrebu uvođenja te u stvari nove funkcije.

2. U štapske ćelije ulaze u prvom redu komandant i njegov zamenik, komesar i njegov zamenik, načelnik štaba, a onda obaveštaj- ni oficir, intendant i referent saniteta, ukoliko ne postoje neki naročiti razlozi protiv njihovog povezivanja s istom ćelijom. Ovakvim sastavom ćelije, iskustvo je pokazalo, omogućuje se mnogo pravilniji rad, a partijski život ćelije postaje potpuniji. Budući da ćelija ne rešava pitanje vojnooperativnih planova, to nema razloga izbegavati ovakav njen sastav. Međutim, ovakav sastav ćelije ima veliku prednost, jer je brojnija, a njen rad življi, kontrola rada u izvršavanju postavljenih vojnih zadataka, teoretsko podizanje i razvijanje partijnosti tog najužeg štabnog aparata daleko mogućniji.

Svi ostali članovi Partije koji se nalaze na raznim dužnostima oko štaba mogu se rasporediti u grupe ćelija koji bi u stvari bile ćelijska odeljenja. Njihov rad kontroliše i rukovodi njime zamenik komesara ili sam komesar. S vremena na vreme, a po važnijim pitanjima, organizacionopolitičkim ili teoretskim pitanjima, može se držati konferencija čitavog partijskog aktiva pri štabu.

2 8 0 PRILOZI

3. Što se tiče rada s kandidatima, to pitanje ne treba kruto postavljati, kao što to mnoge organizacije u praksi čine. Razume se, na neoslobođenom delu naše zemlje, pod teškim uslovima nelegalnog rada, veze s kandidatima i njihovo pripremanje za Partiju, dodelji- vanje zadataka i si. - moraju biti na strogo konspirativnoj osnovi. Dakle, sistem ličnog rada sa svakim ponaosob. Simpatizeri na neoslobođenom području ulaze u razne vanpartijske organizacije, a takođe i u narodnooslobodilačke odbore, dok se pojedinci u izuzetnim slučajevima mogu držati i na ličnoj vezi.

Svi kandidati u vojnim jedinicama prisustvuju svima sastancima partijske ćelije, osim onih sastanaka na kojima se pretresaju unutar - partijska i organizaciona pitanja. No, primanje u Partiju vrši pojedinačno, s pristankom i odlukom ćelije, onaj drug koji je dotičnom i kandidaturu saopštio. Ovo pitanje se slično postavlja i u partijskim organizacijama na terenu, u pozadini.

4. Mi nastojimo da za svaki korpus obezbedimo predavače za partijske kurseve. Ali se kursevi ne održavaju u korpusu, već u blizini korpusa za članove Partije jedinica dotičnog korpusa. Iz više razloga takve kurseve pred širom javnošću treba obeležiti kao opšte političke kurseve.

5. Pravilno je što na vašim partijskim kursevima imate temu o Jugoslaviji i njenom postanku. Naša kritika se odnosila na temu o istoriji naše Partije, jer mi smatramo da se o toj temi ne može govoriti izvan okvira najautoritativnijih partijskih dokumenata, članaka i sličnih priloga za istoriju Partije.

U vezi vašeg pisma od 19. marta odgovorićemo samo na neka pitanja na koja još niste dobili odgovor putem radiograma.

1. Što se tiče prigovora druga Andrije [Hebranga] po pitanju oštrine depeše kojom je tražena istraga povodom gubljenja i neredovnog dostavljanja pošte, 47,1 podvlačimo sledeće: tekst telegrama je bio potpuno pravilan, jer on ne znači nikakvu pretnju, već izražava pravo i dužnost CK KPJ kao najvišeg partijskog foruma da vam skrene pažnju na taj krupni nedostatak u vašem radu. U vašem pismu je izražen ton koji nije uobičajen u saobraćaju s višim partijskim forumima, a ne - kako vi to kažete - u našem radiogramu. Tek kad su utvrđeni gubljenje i neredovno stizanje pošte drug Tito je napisao i poslao pomenuti telegram.

Svako dalje objašnjavanje po tom pitanju smatramo izlišnim.Nemojte dopustiti da naši radiogrami za vas prolaze kroz više

ruku, već odredite odgovornog druga za taj posao.Nastojaćemo da se pozdravi iz kampanje za popularizaciju

odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a iskoriste u propagandne svrhe i preko »Slobodne Jugoslavije«.

PRILOZI 2 8 1

Pravilno je što ste u vezi sa našim pismom Oblasnom komitetu Dalmacije477 uputili druga Duška Brkića.* Mi smo takođe poslali u vojne jedinice 13 naših instruktora, koji će ostati tamo na radu jedan i po mesec.478 Pojačali smo i politodjele u jedinicama VIII korpusa,479 Rezultati svih ovih poduzetih mera već do sada su ispoljeni.

S drugarskim pozdravom:Smrt fašizmu - sloboda narodu!


Za Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije

A-C K SKJ, Fond CK KPJ. reg. br. 1944/127.

* T ad a član C e n tra ln o g kom ite ta K P H rvatske i politički k om esar G lavnog štaba N O V i P O H rvatske.

OBLASNOM KOMITETU KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE ZA SANDŽAK

Dragi drugovi,Primili smo vaš izveštaj [od 5. II 1944] i izveštaj zamenika

politkomesara Glavnog štaba druga [Komnena] Cerovića [od 5. II 1944], kao i sve ostale izveštaje po prvim i ovim drugim kuririma.* Pošto su svi izveštaji vezani jedan s drugim i pošto se po mnogim pitanjima dodiruju, mi ćemo vam odgovoriti jednim pismom.

Uprkos svim slabostima i nedostacima koji su se i kod vas ispoljili naročito u zadnjoj ofanzivi,480 vaš dosadašnji rad bio je pravilan i mi ga odobravamo. Vi ste kako u organizacionom tako i u pogledu političke linije uglavnom pravilno postavili i razvili svoj rad. U ovom pismu mi ćemo se osvrnuti samo na pitanja od opšteg značaja, kao i na pitanja po kojima tražite naše mišljenje.

1. Iz vaših letaka i brošura koje smo ranije primili može se zaključiti da kod vas nije bilo odstupanja od naše opšte političke linije. Vi ste se linije držali pravilno, ali je potrebno da obratite više pažnje na preciznost pisanja i formulacija vaših stavova po raznim pitanjima. Potrebno je, naime, da svaki svoj letak, svaki članak, usmeno ili pismeno izlaganje našeg stava, postavite što jasnije i tako učinite ubedljivim i za najšire narodne mase. U jednom vašem letku poziva se na ustanak protiv četnika. To je nepravilno, jer se radi o ustanku protiv okupatora, a četnici su njihovi pomagači. To je osnovno i to nikada ne treba zaboraviti, inače mase neće i ne mogu razumeti naš stav. Treba otkloniti svaku sumnju da mi, sa svoje strane, izazivamo bratoubilački rat. Kao naše težnje i naš cilj treba jasno i nedvosmisleno, svuda i na svakom mestu, postaviti sledeće: mobilizacija čitavog naroda za borbu protiv okupatora. Skrećemo vam pažnju da u tom smislu, kao i u odnosu na četnike, što bolje iskoristite emisije savezničkih radio-stanica.

2. Što se tiče mobilizacije Sandžaklija za druge jedinice, stav drugova iz štaba II korpusa je nepravilan. Naročito kada je u pitanju izmišljena teorija o neborbenosti sandžačkog naroda. Takve teorije su

* R iječ je o tri izv ješta ja ; dva su od 4. feb ru a ra 1944. a uputili su ih M om ir B ošković, zam jen ik političkog kom esara 3. sandžačke p ro le terske brigade i R a tk o R adovič, rukovodilac za jedn ičkog Po litod je la 3. i 4. sandžačke N O U brigade, a treći je izvještaj O b lasnog k om ite ta K PJ za S andžak od 20. m arta 1944.

p r il o z i 2 8 3

tuđe našem shvatanju. Kakve su Partija i partijska organizacija, kakva je politička svest naroda, posebno boraca - takva je i vojska. Više nego išta drugo, to potvrđuje iskustvo koje smo stekli u ovom ratu. Razume se, trebalo je iz Sandžaka pomoći popunjavanje i drugih vojnih jedinica, ali uglavnom od ljudstva mobilisanog na dobrovoljnoj osnovi, od politički svesnijih boraca, jer je vaše ljudstvo, u vojničkom i političkom smislu, mlado i nedovoljno pripremljeno za razumevanje naših opštih potreba. Novomobilisane borce treba prvo prevaspitati, vojnički i politički učvrstiti u domaćim jedinicama - pre svega upornim radom pokrenuti i zatalasati čitav narod u opšti narođnooslo- bodilački pokret. Tek tada, kada se narod na delu uveri da je Narodnooslobodilačka vojska njegov jedini istinski zaštitnik, može se, bez velikih posledica, rešavati ovo pitanje i sa stanovišta čisto vojničkih opštih potreba.

U vezi s ovim pitanjem, moramo vas podsetiti na slučaj III sandžačke brigade, koja je u V neprijateljskoj ofanzivi razbijena. Razbijanje brigade nije usledilo samo zbog objektivnih teškoća, nego, u prvom redu, zbog slabosti partijske organizacije i pogrešnog rada brigadnog vojnog rukovodstva. Usled nebudnosti partijskih rukovodilaca, u brigadi je zavladala familijarnost, a gnjili liberalizam i negovanje nezdrave čežnje kod boraca za rodnim krajem pogodovali su neprijatelju u njegovom razornom delovanju među borcima. Ovakav rad političkih i vojnih rukovodilaca stvarao je povoljne mogućnosti za uvlačenje neprijateljskih i kolebljivih elemenata ne samo u brigadu nego i u njenu partijsku organizaciju. Posledice su, naravno, bile nedogledne: organizovanje dezerterstva i ubistva naših najboljih rukovodilaca, otkazivanje poslušnosti u najsudbonosnijem času naše borbe.4”1

U radu na obnavljanju i učvršćivanju partijske organizacije kako na terenu tako i u vojsci, morate pokazati krajnju upornost i budnost. Budite odlučni u borbi za čistotu partijske organizacije. Kolebljivost, familijarnost i si. nisu i ne mogu biti osobine komunista, a pogotovu rukovodećih partijskih radnika. Vaša partijska organizacija je mlada, stvorena uglavnom u toku rata, bez proleterskog elementa, i zato mora proći fazu unutrašnjeg čišćenja i učvršćivanja.

3. Slažemo se s čišćenjem koje ste izvršili u partijskoj organizaciji i u Oblasnom komitetu.

Kaznu koju ste izrekli drugarici Dragici [Milićević] Milojku [Druloviću] - smenjivanje iz Oblasnog komiteta - smatramo pravilnom, ali vam skrećemo pažnju da, s obzirom na njihovo iskreno držanje, iskoristite njihove sposobnosti i iskustvo što bolje - razume se za sada izvan Oblasnog komiteta.482 Što se tiče Mila Radosavlje- vića, skrećemo vam pažnju na to da ga mi tamo nismo poslali, nego je bio u sastavu II korpusa, gde je i vraćen u Partiju s našim pristankom. Vaša odluka je ne samo pravilna i na mestu nego i preblaga. Ponavljanje grešaka zbog kojih je bio isključen iz Partije, a povrh

2 8 4 p r il o z i

svega povezivanje s četničkom ćerkom zaslužuju ne samo isključenje iz Partije nego izvođenje pred vojni sud.483

4. Pravilno ste uradili što ste u početku pred najezdom Nemacai petokolonaša povukli partijske kadrove. Samo, to je trebalo raditi organizovanije. Sada, naročito s dolaskom lepšeg vremena, treba nastojati da se ceo teren obuhvati partijskim i političkim radom, a uporedo s tim i manjim ili većim vojnim jedinicama. Pri tome vam skrećemo pažnju da ne šaljete ljude u neizvesnost, nego da prethodno ispitate uslove i mogućnosti opstanka i rada na dotičnom terenu.

5. Iznenađuje nas da su drugovi u Crnoj Gori mogli dopustiti tako ozbiljnu grešku u tako osetljivoj stvari i proglasiti pripajanje Sandžaka Crnoj Gori.484 U odlukama AVNOJ-a o pripajanju nema ni slova. Mi ne samo da se s time ne slažemo nego i osuđujemo takav nepromišljeni korak.485 AVNOJ i Nacionalni komitet ne vrše danas razgraničenja, jer tome nije vreme, AVNOJ je doneo samo principijelne odluke. A što se tiče Sandžaka, on će imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi slobodno izabrani predstavnici. U tom pogledu za Sandžak važi isto ono što je drug Tito pisao o Vojvodini u prvom broju »Nove Jugoslavije«*.

Ubuduće nas redovno obaveštavajte o stanju i radu kod vas. Sa ovim našim pismom obavezno upoznajte i Divizijski komitet i Politodjel,** jer ono sadrži odgovor i na njihove izveštaje.

Potvrdite prijem pisma i svih ostalih materijala.S drugarskim pozdravom:


Za Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije

A-C K SKJ. Fond CK KPJ. reg. br. 1944/125.


* R iječ je o članku Značaj odluka AVNOJ-a za dalji razvoj oslobodilačke borbe i stvaranje federativne državne zajednice.

** O dnosi se na D ivizijski kom itet i Politod je l 37. sandžačke N O U divizije.

p r i l o z i 2 8 5

ZAPISNIK

sjednice Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije održane dana 6. aprila 1944.

Prisutni: predsjednik Nacionalnog komiteta maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, potpredsjednik Edvard Kardelj, potpredsjednik i povjerenik za informacije Vladimir* Ribnikar, povjerenici Ivan Milutinović, Edvard Kocbek, Vlada Zečević, Todor Vujasinović, Vladimir Bakarić i Sulejman Filipović.

Predsjedava predsednik Nacionalnog komiteta maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, a zapisnik vodi Radonja Golubović, šef kabineta Predsjedništva Nacionalnog komiteta.

Sjedinica je otpočela u 19 časova.Na dnevnom redu je izvještaj o radu i političkoj situaciji koji

podnosi predsjednik Nacionalnog komiteta Josip Broz Tito, maršal Jugoslavije.**

Izvještaj je jednoglasno primljen.Nakon toga odlučeno je da svi povjerenici pripreme potrebne

elaborate za svoje resore koji će biti pretresani i usvojeni na sledećoj sjedinici, pa je sjednica zaključena u 21 čas.

Zaključeno.

Zapisničar PredsjednikRadonja Golubović Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije

maršal JugoslavijeJ. B. Tito

A-C K SKJ, Fond NKOJ. br. 1943/4.

* P ogrešno ; treb a V ladislav.** T ito je izvještaj v jero v a tn o podn io usm eno. P riređ ivač n ije p ro n ašao

nikakvu d ru g u zabilješku o n jem u niti je m ogao ustanoviti n jegovu sadržinu .

2 8 6 p r i l o z i

VLADI NJEGOVOG VELIČANSTVA .

London

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije ima čast da izvijesti vladu Njegovog Veličanstva o promjenama koje su u pitanju Narodne banke Kraljevine Jugoslavije nastupile iza naše note od 18. marta 1944. god. u istoj stvari.4”

Prema pouzdanim obavještenjima kojima raspolažemo, emigrantska je vlada ishodila 30. marta o.g. potpisivanje »zakona «o izmjenama Zakona o Narodnoj banci Kraljevine Jugoslavije.

Osnovni se smisao tih promjena sastoji u tome što su:1. prava Izvršnog komiteta Narodne banke Kraljevine Jugosla

vije prenijeta na guvernera banke,2. prava Uprave banke prenijeta na guvernera u zajednici sa

predsjednikom vlade,3. prava zbora akcionera Narodne banke Kraljevine Jugoslavije

prenijeta na guvenera, dvojicu viceguvernera i trojicu članova, koje naznačuje predsjednik vlade.

Ako se uzme u obzir da i guvernera i viceguvernera Banke (po Zakonu o Narodnoj banci) postavlja ministar finansija, vidi se da je odredbama toga »zakona« Narodnu banku pokušano staviti potpuno u ruke izbjegličke vlade. Time bi de facto bilo likvidiran i sam pravni subjektivitet Narodne banke, likvidirano značenje njenih organa, prepušteno raspolaganje imovinom naroda i akcionera figurama emigrantske vlade.

Neposredni je povod tome potezu emigranata bilo odbijanje sadašnjeg guvernera banke da prenese na čekovni račun emigrantske vlade vrijednost od iznad 11 000 000 dolara, kakav izvanredan i (čak uz pretpostavku bonae fidei) stvarno bezrazložan korak može zaključiti samo ovlašteni organ banke. Nemajući nikakve ni zakonske ni pravne mogućnosti da sprovedu svoje namjere, bili su prisiljeni pokušati za svoje akte naći neku prividnu zakonsku formu.

Potpisani je »zakon« potpuno bez ikakve legitimnosti.On je nelegalan ne samo na temelju odluka Antifašističkog

vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije od 29. novembra 1943. god., koje smo već citirali u noti od 18. marta o.g. u istom predmetu, nego i po pravnim propisima Kraljevine Jugoslavije od prije rata, te tako i po Ustavu Kraljevine Jugoslavije od 3. septembra 1931. god.

Nema naime danas u inozemstvu nadležnog organa države koji bi mogao (i po citiranom Ustavu) donositi zakone.

p r i l o z i 2 8 7

Nema niti mogućnosti da se na ovakav zakon protegnu propisi cit. Ustava o naredbama od nužde. Blago Narodne banke ne bi moglo narodima Jugoslavije ni u današnjoj ratnoj situaciji donijeti ni u kom slučaju više koristi ako bi se nalazilo deponirano na nečijem drugom računu, a ne na bančinom. Nema dakle nikakve stvarne osnove za mijenjanje vlasnika čekovnog računa.

Potpuno je protuzakonit pokušaj da se na ovaj način banka liši svih funkcija koje su joj bile namijenjene kod njenog osnivanja. U zemlji, pak, postoji Odjeljenje banke, koje djeluje i ostvaruje u granicama mogućnosti njene funkcije po zakonu o Narodnoj banci, a naročito one o regulaciji cirkulacije novca i državnih finansija.

Izmijenjenim zakonom o banci otvara se put slabljenju banke, rashodovanju njenih fondova i zlatne podloge, te joj se time potpuno onemogućuje zakonom predviđena funkcija iza rata.

Emigrantska vlada g. Purića nema nikakve veze s onim što se zbiva u Jugoslaviji i nikakvog uticaja niti na najmanji dio teritorija Jugoslavije, te prema tome ne može ostvariti nikakvih ciljeva zbog kojih je Narodna banka osnovana. U zemlji postoji i Odjeljenje bankei administrativni organi Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije koji upravljaju velikim dijelom teritorija Jugoslavije, a ispoljuju svoj uticaj na čitavu, pa i okupiranu Jugoslaviju, a koji žele Narodnu banku sačuvati njenoj funkciji i učiniti je korisnim faktorom u obnovi opustošene i ruinirane Jugoslavije. Stoga imamo i pravo da tražimo blokiranje imovine Narodne banke do konca rata i rješenja osnovnih političkih pitanja Jugoslavije.

Iz svega se vidi da donošenje ovakvog »zakona« o izmjeni Zakona o Narodnoj banci Kraljevine Jugoslavije nije diktirala nikakva, pa ni izmišljena državna potreba, nego je on naprosto pokušaj da se pseudozakonom uljepša pokušaj akta protupravnog prisvajanja tuđe imovine u ličnu korist izbjeglica.

Smatramo nužnim da Vladu Njegovog Veličanstva obavijestimo o novonastalom stanju stvari i da ponovimo kako ovu promjenu Zakona o Narodnoj banci Kraljevine Jugoslavije, kao i akte izvršene na njenoj osnovi, nećemo priznati i da će svi funkcioneri emigrantske vlade i Narodne banke Kraljevine Jugoslavije zbog eventualnih šteta nastalih tim putem biti sudski pozvani na odgovornost kako u krivičnom tako i u materijalnom pogledu. Molimo, pak, Vladu Njegovog Veličanstva da sa svoje strane poduzme sve mjere za onemogućenje štetnih posljedica ovog novog poteza jugoslovenskih emigranata po imovinu i dobro naroda Jugoslavije.

Zamjenik * Predsjednikpovjerenika za finansije,Iv. R. MilutinovićPrivremeni arhivski fond Dokumentacija VŠ, neregistrovano '

Nacionalnog komiteta Oslobođenja J ugosla vi je

J. B. Tito

NAPOMENE

1 T ito je ovdje im ao u vidu p lan V rhovnog štaba N O V i POJ za p renošen je težišta d e js tava u istočne k ra jeve Jugoslavije , a prije svega u Srb iju . Za ove operacije bilo je predv iđeno da se p rikupljanje po trebnog broja divizija N O V J izvrši na prosto ru sjeverne C rne G ore , d ije la zapadnog S andžaka i u istočnoj Bosni, pa su se u tom sm islu predviđale m jere i za dovođenje jed in ica iz S lavonije i srednje Bosne.

2 U vezi s ovim T itovim naređen jem G lavni štab N O V i P O H rvatske je odlučio da to b ude 28. slavonska N O divizija, pa je 2. feb ru a ra odav ijestio Š tab 6. korpusa N O V J d a će ta divizija (s tri b rigade) u skoro izaći iz sastava korpusa i da sc priprem e za njen od lazak izvrše u najvećpj ta jnosti. M eđutim , Š tabu 6. korpusa N O V J prim ljeno naređen je od G lavnog štaba H rvatske n ije bilo jasno , pa je u vezi s njim zatražio ob jašn jen je 3. februara. G lavni štab mu je odgovorio su tradan da divizija »neće sada odm ah poći na pu t« , već da to »zavisi od situacije i d irek tiva V rhovnog štab a« . T ak o je divizija osta la u sastavu 6. korpusa sve d o sredine sep tem b ra 1944, kada se po T itovom naređen ju p rebacila u sredn ju B osnu, odak le ju je u sm jerio k zapadnoj Srbiji.

1 G lavni štab N O V i P O H rvatske je 2. feb ru a ra n ared io Š tabu 6. korpusa N O V J d a odm ah o tpočne s p rip rem am a za form iranje dvije nove brigade. M eđutim , fo rm irana je sam o jedna brigada - O siječka N O brigada, ko ja je 1. m arta 1944. ušla u sastav 12. slavonske N O divizije.

* O vo je T itov odgovor na pitanje Pavla Jovieevića. sek re ta ra tadašn jeg Pokrajinskog kom iteta KPJ /a K osovo i D ukađin (M etoh iju ), koji se tada nalazio u Š tabu 2. k o rpusa N O V J i p rek o ko rpusnog rad io -cen tra obav ijestio 25. jan u a ra 1944. C en traln i kom itet KPJ o teškoćam a s ko jim a se bori N O P na Kosovu i u M etohiji.

U to v rijem a nije bilo partizansk ih o d reda na K osovu. O d pripadn ika N O P -a s K osova i iz M etoh ije bila su fo rm irana dva bataljon pod istovjetn im nazivom : Kosovski partizanski ba ta ljon (jedan fo rm iran novem bra 1943. na planini S kopskoj C rno j gori, a drugi decem b ra 1943. u Jablanici). O b a bataljon su se još uvijek nalazila van terito rije Kosova. Na terito riji, pak. i/m edu D akovice. T ropoja i Plava nala /io se u to vrijem e M alesijski N O P odred , koji je u svom sastavu im ao dva p artizanska bataljona: »B ajram Curi« i »Prijat R eđžepi« .

i R iječ je o Pokrajinskom kom itetu KPJ /a Kosovo i D ukađin i njegova dv.i oblasna kom iteta (O blasnim kom itetu KPJ za Kosovo i O blasnom kom itetu KPJ /a D u kađin). O ni su. be? p re thodnog odo b ren ja C entralnog kom iteta KPJ (ali uz saglasnost Svetozara V ukm anovića T em pa, de legata C K K PJ) form irani na partijskom sav je to vanju od ržanom od 4. do 6. novem bra 1943. na p lanin i Šari. D o tog sav jetovan ja s tru k tu ra partijske o rganizacije na K osovu i u M etoh iji se sasto jala od O blasnog kom iteta KPJ za K osovo i M etoh iju , šest sresk ih k om ite ta K PJ (Peć, P rizren , U roševac , G n jilane, P reševo i P riština) i d evet m jesn ih kom ite ta K PJ ( Peć, Đ akovica, P rizren , U roševac , G n jilane, P reševo, P riština, T rep ča i Kosovska M itrovica). N a savjetovanju nije vršena reorgan izacija m jesn ih i sresk ih kom iteta . K asnije je , p rem a direktiv i CK KPJ od 28. m arta 1944, uk inut P okra jin sk i kom itet (vid. str. 312).

2 9 2 NAPOMENE

<• O dnosi se na četvoricu rukovodilaca Bugarske radničke p artije na čelu s B lagujem Ivanovim K ostom . Idući i/ M oskve /a Bugarsku oni su se IX. sep tem b ra 1043. p adobran im a spustili na slobodnu te r ito riju kod B ugojna, a 10. o k to b ra su pošli sa Š tabom 5. k ra jiške N O U divizije za Š tab 2. korpusa N O V J, koji ih je 14. novem bra iz A ndrijevice uputio p reko M etohije za M akedoniju . Njima u susret je Svetozar V ukm anović T em po 31. jan u a ra uputio 1. m akedonsku-kosovku udarnu brigadu, ali se Ivanova g rupa spo ro k re ta la p rek o đakovičke M alesije zbog ofanzive N ijem aca i a lbanskih kvisilnga. S redinom m arta ih je prihvatio S trum ičko-đevdelijsk i N O P odred . O n ih je od 21. aprila d o 3. m aja obezb jeđ ivao pri p rob ijan ju p rek o T ikveša i p laninskih p red je la istočne M akedonije do rejona K očana, gd je su se 3. m aja kod P ob ijenog kam ena sastali s 3. m akedonskom N O brigadom i bugarskim T rnskim N O P odredom . O d atle su skupa nastavili pok re t i uz žestoke bo rbe (5. m aja na planini B istroj i 6. m aja na C rn o o k u ), probili se do C rne T rave , gdje je u to v rijem e boravio G lavni štab N O V i PO M akedonije , koji je preuzeo brigu oko daljeg obezbeđenja bugarskih rukovodilaca i povezao ih s bugarskim partizanskim jed in icam a u Jabukovi- ku. O d a tle su otišli za K alnu.

7 O dnosi se na p ripadn ike B ritanske vo jne m isije ko ja je na čelu sa Bilom H adsonom napustila četničku V rhovnu kom andu . O ni su bili rad io -tehn ičari, poreklom Jugosloveni. P o dolasku H adsonove grupe kod Š taba 2. k o rpusa N O V J obojica su izrazili želju da stupe u redove N O V J. O tom e je Š tab korpusa 31. jan u a ra 1944. izvjestio V rhovni štab i p ita ga da li ih m ože zadržati kod sebe. U vezi s tim je i uslijed io ovaj T itov odgovor.

8 O dnosi se na b rigadu iz sastava 5. k ra jiške ud arn e divizije. T a divizija je u to vrijem e bila pod neposrednom kom andom V rhovnog štab a N O V i P O J, p a je stoga i rečeno »našu brigadu«.

N a taj sek to r je 6. feb ru a ra upućena 10 . k ra jiška ud arn a brigada 5. krajiške udarne divizije, ko ja se zadržala tam o do 8. m arta , kada je u sastavu svoje divizije o tpočela p o k re t ka donjem toku rijeke L im a radi p ren o šen ja težišta o peracija u zapadnu S rb iju u sastavu U d arn e g rupe divizija V rhovnog štab a N O V i PO J. K alinovački sek to r, pak , p reuzela je 27. istočnobosanska N O U divizija, čiji su dijelovi počeli da pristižu 7. m arta 1944.

10 Š tab 3. korpusa N O V J odgovorio je V rhovnom štabu N O V i PO J istog d an a (1. feb ru a ra ) da u cijeloj istočnoj Bosni im aju sam o dvije rad io -stan ice.

" T ito je uputio naređen ja slične sadržine G lavnom štabu N O V i PO Slovenije i š tabov im a 1. p ro le terskog , 5. i 8. k o rupsa N O V J, ali ta n aređen ja p riređivač nije p ro n ašao . Svakom od tih štabova od red io je koliki će b ro j boraca uputiti za Inžin jerijsku b rigadu V rhovnog štaba N O V i P O J.

12 P rva inžin jerijska brigada V rhovnog štab a N O V i PO J fo rm irana je 12. februara 1944. od boraca 1. sam ostalnog inženjerijskog bataljona V rhovnog štaba N O V i PO J i boraca koje su uputili glavni štabovi H rvatske i S lovenije i štabovi 1. p ro le terskog , 5. i 8. korpusa N O V J. Im ala je štab , p rištapske d ijelove i četiri bataljona (1. pon ton irsko -m inersk i, 2. željeznički, 3. željeznički i 4. tehn ičk i) sa po četiri čete ukupno 662 boraca i rukovodilaca. B rigada je kasnije poslužila kao jezgro za form iranje 1. željezničke brigade (od 2. željezničkog bata ljona) 21. novem bra 1944. u P araćinu, 1. p ionirske brigade 15. m aja 1945. u N ovskoj i 1. pon ton irske brigade k ra jem m aja u Z ab rež ju .

13 G lavn i š tab N O V i P O H rvatske je sadržinu ovog T itovog naređen ja 4. feb ruara 1944. p ren io š tabovim a svojih korpusa i n a red io 4, 6. i 10. k o rpusu N O V J da do 18. feb ru a ra u sjedište G lavnog štaba upute po 62 boraca odgovarajućih s truka, a Š tabu .S. korpusa N O V J da 64 takva borca uputi d irek tn o V rhovnom štabu.

14 G lavni štab N O V i P O H rvatske je 4. feb ru a ra jav io V rhovnom štabu o p reduzetim m jeram a, naglasivši da je Š tabu 8. korpusa nared io d a uputi 64 borca d irek tn o V rhovnom štabu. U vezi s tim je T ito 7. feb ru a ra n a red io G lavnom štabu:

NAPOMENE 2 9 3

»N ezavisno od 8. korpusa, vi treb a da poša lje te 2(X) b o raca za Inžin jerijsku brigadu«. (A -V II, k. II9/[, reg. br. 1-81/2, radiogram br. 750.)

15 T ito je ovu od luku d o n io zbog toga što je G lavni štab N O V i P O H rvatske obav ijestio 1. feb ru a ra 1944. Š tab 8. korpusa N O V J d a na K rbavskom po lju ne m ogu prim ati m aterija l pošto »nem am o tam o o rgan izovanog prihvata« , već da m aterija l za G lavni š tab Saveznici baca ju iz aviona kod C rne V lasti.

H uška M iljković, tadašnji kom andan t kvislinške m uslim anske m ilicije u C azinskoj k rajin i, o b ra tio se 20. jan u a ra 1944. pism om G lavnom štab u N O V i P O H rvatske, izjavljujući sp rem nost da se sa svojim jed in icam a bori pod kom andom tog G lavnog štaba. U vezi s tim je G lavni š tab H rvatske poslao kod H uske svog sta lnog delegata , pod čijim su uplivom k ra jem jan u a ra uslijedile prve akcije H usk in ih jedin ica.

17 R iječ je o Š tabu U nske opera tivne grupe 4. korupusa N O V J. T a j š tab je u toku feb ru a ra 1944. četiri p u ta m ijenjao svoj naziv: 8. feb ru a ra se zvao Š tab U nskog opera tivnog sek to ra ; 16. feb ru a ra - S tab U nske grupe; 23. feb ru a ra - Š tab U nskog opera tivnog sek to ra , i nap o k o n , 27. feb ru a ra je dob io naziv - Š tab U nske opera tivne g rupe 4-. korpusa N O V J.

,K Misli se na pop u n u Š taba U nske op era tiv n e g rupe sta rješ in am a odan im N O P -u .

|l' G lavni š tab N O V i P O H rvatske je u d u h u ovog T itovog naređ en ja 5. feb ru a ra 1944. zatražio od Š taba 5. korpusa N O V J d a pošalje izv jestan bro j M uslim ana, koji m ogu biti p re težn o partijsko-po litičk i rukovodioci, i da ih uputi u Š tab4. k o rpusa N O V J.

20 T aj p rosto r se nalazio u graničnoj zoni dejstava jedin ica 5. k o rpusa N O V J i G lavnog štaba N O V i P O H rvatske , pa je vo jna i politička nadležnost nad njim , uslijed okupatosko-kv islinšk ih op erac ija , nekoliko pu ta p relazila čas na G lavni š tab H rvatske čas na 5. ko rpus N O V J.

21 B io je sam o jed an delegat. O n je iz Ž eneve došao u Z ag reb i irazio želju d a pregovara s V rhovnim štabom N O V i P O J ili s N acionalnim kom itetom oslobođen ja Jugoslavije, o čem u je G lavni š tab H rvatske obav ijestio V rhovni š tab k ra jem jan u a ra 1944.

22 U prim ljenom rad iog ram u je ovaj početni d io rečenice nejasan . O n glasi: »D obili sm o kop ije , ponavlj. kop ije , p rem a kojim a je sada . . .« P riređ ivač je um jesto loga dopisao tekst u če tv rtasto j zagradi.

23 U vezi s povezivanjem funkcionera H rvatske se ljačke s tran k e u zem lji i inostranstvu , C entraln i kom itet K P H rvatske obav ijestio je 19. feb ru a ra 1944. E dvarda K arđelja , koji se tada nalazio u Sloveniji, depešom slijedeće sadržine. »Pao nam je u ruke d o k u m en a t o sporazum u HSS i V rhovne kom ande Jugoslovenske vo jske [V K JV ) u o tadžbini. Stari [Tito] je d o b io prepis nekog pism a upućenog Jančikoviću od M ačeka i osta lih da o tp u tu je u E nglesku i da se poveže sa velikosrpskom klikom «. (A -V ll, k. 119/1. reg.br. 4-85/2.)

24 T ito je p riv rem eno obustav io izlaženje »V jesn ika« , o rgana Jed instvene narodnooslobodilačke fron te H rvatske (b r. 2 ), zbog iznošenja nekih pogrešnih političkih fo rm ulacija u o d nosu na zap adne saveznike. O d br . 3. »V jesnik« je počeo da izlazi kao organ Z em aljskog antifašističkog vijeća n arodnog oslobođen ja H rvatske i u pogodnoj form i ispravio je pogrešne stavove iz uvodnika p re th o d n o g b ro ja .

25 T o je b io T itov odgovor na p rijed log C K KP H rvatske da se pri Z A V N O H -u ob razu je N acionalni kom itet za H rvatsku. P redloženi organ nikad nije form iran . Poslije fo rm iran ja jed instvene jugoslovenske vlade 7. m arta 1945. obrazovana je u Splitu 14. aprila 1945. vlada federa lne H rvatske na čelu s dr V ladim irom B akarićem .

2,1 T ito je ovd je m islio na sazivanje osnivačke skupštine zem aljskog an tifašis tičkog vijeća n arodnog oslobođenja Srbije. P rip rem e za n jeno sazivanje su o tpočele

/

2 9 4 NAPOMENE

sred inom 1944, a o d ržana je u oslobođenom B eogradu od 9. d o 12. novem bra 1944. pod nazivom : Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije. (V iše o tom e vid. u tom u 24.)

27 N acionaln i kom ite t o slobođenja Jugoslavije (N K O J) zapadni saveznici nisu n ikad priznali. Jed instvena jugoslovenska vlada o b in /o v an a je 7. m arta 1945. na osnovu B eogradskog sp o razum a T ito - Šubašić od 1. novem bra 1944. T u vladu kao vladu D em o k ra tsk e F edera tiv n e Jugoslavije priznale su V elika B ritan ija , Sovjetski Savez i S jed in jene A m eričke D ržave. (V iše o tom e vid. u tom u 25.)

2H T ito je ovu n ared b u donio na p rijed log Š taba 2. korpusa N O V J od 2. feb ruara 1944, a u vezi s razb ijan jem Z etskog četn ičkog o d reda u b o rbam a od 14. do 18. o k to b ra 1943. Tom prilikom je brigada u m anastiru O strogu opkolila i uništila K om andu četn ičkih snaga C rn e G ore , S andžaka i B oke (10 članova i 16 p ra tilaca) s generalom Blažom Đ ukanovićem na čelu i kom andan tom Južnog četn ičkog fron ta B ajom Stanišićem . Istov rem eno brigada se u sp ješno odu p rla njem ačkim ko lonam a ko je su pokušavale da od D an ilovg rada i N ikšića d eb lok ira ju pom en u tu četn ičku K om andu.

29 S lužbeni naziv jo j je bio: B ritanska vojna m isija pri V rhovnom štabu N O V i PO J. Njen šef je bio b rigadir (brigadni genera l) Ficroj M aklejn.

30 M ajo r Džon H en ik e r je po do lasku u G lavni štab N O V i PO S rb ije o stao pri n jem u sve d o oslobođenja B eograda.

31 P riređivač n ije p ro n ašao odgovor G lavnog štaba N O V i P O H rvatske , niti je, pak m ogao ustanoviti o kakvom se sporazum u i kanalim a radi.

32 O vo je T itov odgovor na pitanje G lavnog štab a N O V i P O H rvatske u vezi s posto jan jem dviju divizija N O V J koje su bile označene rednim b ro jem 32: jedna je bila u H rv a tsk o j, a d ruga u Sloveniji. S toga je T ito n ared io da se 32. slovenačka N O divizija p re im enu je u 30. N O diviziju.

33 O vo je T itov odgovor na izvještaj Š taba 2. korpusa N O V J od 4. feb ru a ra u kom e se, po red ostalog , javlja:

»N eke naše jedin ice već gladuju. P o red naših jedin ica im am o 9 000 T alijana , ko je tak o đ e m oram o s ovog te ren a h ran iti, što je nem oguće.

M i p red lažem o da jed n u ita lijansku brigadu s dva radna bata ljona upu tim o 5. diviziji, a jed n u b rigadu s dva rad n a b ata ljona da upu tim o 2. diviziji i, ako je m oguće, dva rad n a b a ta ljona K osti [N ađu], T ak o bi kod nas o sta lo 4 500 [ita lijanskih vojnika).

Ni s ovim nije riješen prob lem . Z a to V as m olim o d a nam pom ognete u rasterećen ju , je r ćem o [ekonom ski] biti dovedeni u bezizlazan položaj. N arod već p ro testu je , je r je po tp u n o iscrpljen.« (A -V II, k, 394, reg. br. *-42/2, radiogrami br. 12/105 i 13/100.)

34 N a ovo T itovo p itan je je Š tab 2. korpusa N O V J izvijestio već su trad an (6. feb ru a ra ) d a se očeku je do lazak tri n jem ačke divizije iz G rčke u B oku i d a se već obav ljaju prip rem e /a njihov sm ještaj, te da je u ve/i s lim posjednutu kom unikacija R isan -V ilu si - G rah o v o - Bileća. M eđutim , ti podaci su bili pogrešni. O ni nisu odgovarali njem ačkim planovim a »Sardine« šifrovano nazvanim »Sprotte« (»Š pro te« ) i za od b ran u istočnog Ja d ran a u slučaju iskrcavanja savezničkih trupa.

U ve/i s tim pokretim a je Š tab 2. korpusa N O V J izvijestio ft. februara 1044. da se radi o neprija teljev im ispadim a lokalnog k a rak te ra .

30 U pu tstvo je n ap isano 13. m aja 1944. i o b jav lju je se u 20. tom u Sabranihdjela.

17 Jednu od tih naredb i je T ito napisao početkom sep tem bra 1943. i ob javljena je u 16. tom u, a d rugu je nap isao 18. o k to b ra 1943. i objavl jena je u 17. tom u Sabranih djela.

38 T ito je tekst ove n ared b e nap isao 6. feb ru a ra 1944, je r su ga toga dana po jed in i štabovi počeli p rim a ti rad iogram im a upućenim od V rhovnog š ta b a N O V i

NAPOMENE 2 9 5

P O J. U nekim prepisim a ove n ared b e pom in ju se k ao datum i 8. i 9. feb ru a r 1944, što ne bi treb a lo uzim ati k ao tačan datum .

3‘, T ito je ovo obav ješten je uputio G lavnom štab u N O V i P O H rv a tsk e p o što je usvojio p rijed loge G lavnog š ta b a N O V i P O S lovenije od 3. feb ru a ra i E dvarda K ardelja od 4. feb ru a ra 1944. d a se 18. slovenačka N O divizija upo trijeb i za d ejstva na kom unikaciji L jubljana - K očevje.

40 O sam naesta slovenačka N O divizija sa svojom glavninom (9 . i 10. N O brigadom zvanom »L jub ljanska«) dejstvova la je u G orskom k o ta ru (9. b rigada u re jo n u O gulina, a 10. brigada na p ro sto ru M rkopo lja) u sade jstv u s 13. p rim orsko -go ranskom N O divizijom , k uda je upućen a na m olbu G lavnog štab a N O V i P O H rv a tsk e , d o k je njena treća b rigada - 8. N O b rigada »Fran Levstik« - osta la u S loveniji d a b lokira K očevje. P re d a ja po ložaja izm eđu 18. i 13. divizije izvršena je d o 14. feb ru a ra , kada je 18. d iv izija pošla za Sloveniju .

41 D r B lagoje N ešković, se k re ta r Pokra jinskog kom ite ta K PJ za S rb iju , izvijestio je rad iogram om (na ko jem nem a d a tu m a, ali se iz d rug ih izvora vidi da n ije pisan p rije25. feb ru a ra 1944) V rhovni š tab N O V i P O J d a P e ta r S tam bolić vrši dužnost ko m andan ta G lavnog štab a N O V i P O S rb ije , d a je M om a (M om čilo) M arković politički k om esar toga Š taba , d a je Sveta (Svetozar) Popović član G lavnog š tab a , ali bez o d ređ en e funkcije , i da, osim njih , ostali članovi P o kra jin skog k om ite ta K PJ za Srb iju , pored partijsk ih dužnosti, obav ljaju i dužnosti članova G lavnog štaba Srbije.

O ličnostim a ko je su sačin javale štabove 1. južnom oravske N O i 1. šum adijske N O brigade tom prilikom N ešković nije n išta rekao , već je izv ijestio da je od ljudstva tih dv iju brigada fo rm irana 3. srpska u d arn a brigada 9. feb ru a ra 1944. u selu P onikvam a.

42 U vezi s P okra jin sk im kom ite tom K PJ za S rb iju B lago je N ešković je izvijestio (rad iogram nem a ni b ro ja ni d a tu m a) da se o n (N ešković) i M om čilo M arković nalaze u S andžaku , L jub inka M ilosavl jević u C rno j G o ri, P e ta r S tam bolić u B eogradu ili u T oplici, N edeljko K araičić i D ragi S tam enković u Toplici i Svetislav K anaćki u B eogradu . Z a članove P o kra jin skog k om ite ta S K O J-a je rek ao d a se D ragi S tam enković nalazi u Toplici, a B orivo je D renovac u Šum adiji, d a je Ivica D evčić poginuo 4. decem b ra u P ri je po lju , a d a se od dva k o o p tira n a člana (za k o je se ne navode im ena) jed an nalazi u T oplici, a drug i u V ran ju .

43 N a ovaj T itov zah tjev B lagoje N ešković je odgovorio rad iog ram om (takođe bez b ro ja i d a tum a, ali ne p rije 25. feb ru a ra ) da se s njim nalaze, po red M om čila M arkovi ća i Svetozara P opovića, jo š nerasp o ređ en i S lobodan K rstić U ča (ran ije zam jen ik po litičkog k om esara 1. šum adijske N O b rig ad e), M ilo rad K ostadinović (ran ije zam jenik političkog kom esara 1. južnom oravske N O b rigade), Jo v a S tam atov ić (ran ije zam jenik političkog k om esara 2. p ro le te rsk e b rigade), R a tk o Sofijanić (ran ije načelnik Š taba 2. p ro le te rsk e b rigade) i S rba iz O b renovca , tj. S rbo ljub Josipović

44 U vezi s T itov im p itan jem o b ro ju članova P a rtije i S K O J-a u 1. južnom oravsko j i 1. šum ad ijsko j N O brigad i, N ešković je odgovorio da je 1. šum adijska b rigada im ala 53 člana K PJ i 37 članova S K O J-a , a da je 1. južnom oravska b rigada b ro ja la 67 članova K PJ i 64 člana SK O J-a .

45 P e ta južnom oravska N O brigada (7. m aja p re im en o v an a u 7. srp sku N O brigadu) fo rm iran a je 4. fe b ru a ra 1944. u se lu Jabukov iku o d L užničkog i C rno travskog bata ljona 2. južnom oravskog N O P o d re d a i izvjesnog b ro ja novodošlih boraca . U početku je im ala dva b a ta ljo n a sa o k o 550 boraca , kasn ije tri b a ta ljona s prištapskim dijelovim a, a d o o k to b ra 1944. četiri b a ta ljo n a sa 1389 b o raca i rukovodilaca . D o juna 1944. nalazila se nep o sred n o po d kom andom G lavnog štaba N O V i P O S rb ije , a poslije toga u sastavu 23 . srpske N O U divizije.

4,1 T ito je ovaj zak ljučak o neizv ještavan ju V rhovnog š ta b a N O V i P O J od strane Š taba 2. korpusa N O V J i 29. hercegovačke N O U divizije o p o k re tim a njem ačkih jed in ica p reko C rnogorskog prim orja k D alm aciji izveo na osnovu izvještaja G lavnog

2 9 6 NAPOMENE

slaba N O V i PO H rvatsko, odnosno X. korpusa N O V J. Š tab 2. korpusa N O V J jo š 9. jan u ara 1944. obav ijestio je Š tab 29. divizije o p ravcu k re tan ja n jem ačkih snaga, p retpostav ljajući da će taj Š tab dalje p ra titi n jihove p o k re te i o tom e izvjestiti V rhovni štab. T ad a o ba pom enu ta štaba nisu identifikovala te n jem ačke snage, niti su , pak , tom prilikom pro tiv njih vođene m a kakve b o rb e , a rad ilo se o p o k re tu n jem ačke 118. lovačke divizije, ko ja je, kada je ok to b ra 1943. u C rno j G ori sm ijen jena od n jem ačke 181. p ješad ijske divizije, pošla p rek o T reb in ja i D u b rovn ika u zapad n u H ercegovinu i sredn ju D alm aciju , gdje je sm ijenila d ije lova 7. SS b rdske dobrovoljačke divizije »Princ Eugen« učestvovala u o peracijam a »C iten« i »H erbstgev itte r« za zauzim anje grupe južnodalm atinsk ih o strva (K orčule , M ljeta , H vara , B rača i Šo lte) u d ru g o j polovini d ecem bra 1943. i u jan u a ru 1944.

■*7 O vdje T ito misli na obav ješ ta jn e punktove (O B P ) kao organe obav ješta jne službe. S tvarani su na pogodnim m jestim a /a prikup ljan je , sabiranje i o tp rem an je p o duhvata o neprija telju . U svom e sastavu imali su od 3 do 55 o bav ješ ta jaca (kao . na pri- mor. G lavni obav ješta jn i punkt S rcdn jodalm atinskog N O P o dreda na V ještica-gori).

48 R iječ je o jednom d ijelu (dvije brigade i četiri rad n a bata ljona) ita lijanske partizanske divizije »G aribald i« , fo rm irane 2. d ecem b ra 1943. od reorgan izovan ih jedinica divizije »V enecija« i »Taurinenzc« bivše ita lijanske okupacione vojske u C rnoj G ori i Sandžaku , ko je su poslije kap itu lacije Ita lije p riješle na s tran u N O V J i otpočele b o rb u p ro tiv n jem ačkog o k u p a to ra u sastavu 2. k o rpusa N O V J.

J'* Š tab 3. korpusa N O V J nije odm ah odgovorio na ovo T itovo n aređen je , pa je T ito 9. feb ru a ra 1944. ponovo uputio zah tjev tom Š tab u da m u odgovori »po p itanju T alijana« (vid. str. 29).

s" N a ovaj T itov zah tijev Š tab 3. korpusa N O V J odgovorio je 9. feb ru a ra 1944. da na njegovom operativnom p ro sto ru nem a jačih n ep rija te ljsk ih koncen tracija .

51 U vezi s ovim Titovim naređen jem G lavni štab N O V i PO H rvatske izvjestio je V rhovni štab N O V i PO J 9. feb ruara 1944. da će m jesto za prijem biti u rejonu Rasinja - P rkos, južno od drum a L udbreg - K oprivnica.

52 T ito je ovu od luku donio poslije o b av iješ ten ja prim ljenog od Š taba 6. korpusa N O V J o rasform iran ju M otajičkog N O P od red a . Taj od red je bio form iran 11. novem bra 1943. na p lanin i M otajici, u sredn jo j B osni, i stavljen pod kom andu Š taba11 krajiške udarne divizije. S njom je učestvovao u banjalučko j operaciji početkom ja n u ara 1944. Z bog većih gub itaka 11. k rajiške udarne divizije u toj o peraciji, kao i sam og od red a , donesena je od luka bez znanja V rhovnog štaba N O V i PO J da se odred rasform ira. Njegovim ljudstvom su 13. jan u ara popun jene 12. k rajiška, 12. slavonska i 14. sredn jobosanska udarna brigada.

53 P ostupajući (X) ovom T itovom naređ en ju , 11. k ra jiška u d arn a divizija je M otajički N O P odred obnovila 14. feb ru a ra 1944. O d red je do aprila iste godine narastao na tri čete . A vgusta 1944. ušao je u sastav novoform irane S redn jobosanske N O divizije (u decem bru 1944. p re im enovana je u 53. sredn jo b o san sk u N O U diviziju) i u njenom sastavu je o stao sve d o svog rasform iran ja aprila 1945.

54 R iječ je o delegatim a za prvi kongres Ijekara N arodnooslobodilačke fron te H rvatske.

ss G lavni š tab N O V i PO H rvatske izvijestio je 6. feb ruara 1944. da uslijed nep rija te ljsk ih dejstava nem a uslova za održavan je kongresa Ijekara N arod n o o slo b o d ilačke fro n te H rvatske .

s'‘ T ito je ovakvu d irek tivu daio kad je G lavni š tab N O V i PO H rvatske 6. feb ruara javio V rhovnom štabu N O V i PO J da će se, ukoliko ne dođe većina pozvanih delegata na Prvi kongres I jekara N arodnooslobodilačke fro n te H rv a tsk e , od ržati u G lini od 13. do 15. feb ru a ra , um jesto kongresa sam o konferencija . S aobrazno d irektiv i. Prvi kongres Ijekara N O F H rvatske je održan u G lini od 24 . d o 27. feb ru a ra 1944.

NAPOMENE 2 9 7

57 N a ovo T itovo p itan je Š tab M ornarice N O V J odgovorio je istog d an a (8. feb ru a ra ) slijedeće: »P rihvatanje na obali m oguće. O ni treb a da se jave 0 [k ru žn o m ] k[om itetu] K P H Šibenik, s ko jim a im am o radio-vezu. M olim o jav ite kad se upu te da b ism o mogli izvršiti p rip rem e« . (A-VII, k. 2072, reg. br. 13-12)

<8 R iječ je o 40 N ijem aca ko je su u borbam a zarobile jedin ice 26. dalm atinske N O divizije i M ornarica N O V J. Njih je , postupajući po ovom T itovom naređ en ju , Š tab M ornarico N O V J uputio noću 8 /9 . februara brodom »B akar« za Italiju. (A-VII. k.2072. reg. br. 6-6/2. radiogram br. N 5 )

v ’ T ito je ovim naređen jem Š tab M ornarice N O V J koji je d o tada b io po tčin jen Š tabu 8. k o rpusa N O V J stavio pod n eposrednu kom andu V rhovnog štaba N O V i P O J.

M> R iječ je o poruci V instona Č erčila ko ju je 5. feb ru a ra 1944. rad iogram om upu tio T itu . Nju je šef A ng lo-am eričke vojne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J brigad ir Ficroj M aklejn istoga dana (5. feb rua ra) uručio T itu u D rvaru . O b jav lju je se u Prtio zimu na sir. 2 4 1 -2 4 2 .

T u depešu (rad iog ram ) je b ritanska vlada T itu upu tila 6. feb ru a ra p itajući ga da li bi b io voljan da uspostavi k o n tak t s kraljem P etrom II K aradorđev ićem . Nju je T itu uručio F icroj M aklejn v jerovatno 7. februara.

('2 T ito je istoga dan a (5. feb ru a ra ) , čim se u p oznao sa Č erčilovom porukom , osnovnu n jenu sadržinu saopštio članovim a P redsjedn ištva A V N O J-a i N acionalnog k o m ite ta o slobođen ja Jugoslavije , ko ji su se tada , s d r. Ivanom R ibarom i E dvardom K ardeljem , nalazili na K očevskom rogu kod G lavnog štaba N O V i PO S lovenije, i zatražio od njih h itan odgovor. T a j radiogram priređ ivač nije uspio da p ro n ađ e , ali je p ronašao zajednički odgovor d r Ivana R ib ara i E dv ard a K ardelja od 5. feb ru a ra koji u cjelini glasi:

»V.Š.SV I ovdašnji članovi P redsjedn ištva A V N O J-a i N ackom a [N acionalnog

k om ite ta o slobođen ja Jugoslavije] slažu se sa negativnim odgovorom po p itan ju kralja. 5. 11[1944. R ibar - K ardeij« .(Arhiv Instituta za zgodovno de/avskega gibanja Socijalistične Republike Slovenije (dalje: A -IZ D G SR Slovenije.)

P ošto je Č erčil u svom pism u od 8. ja n u a ra 1944. upućenom T itu re k a o »B udite uvjeren i d a ću rad iti u na jtješn jem k o n tak tu s m ojim p rija te ljim a m aršalom Staljinom i p redsjedn ikom R uzveltom « (p ism o je ob jav ljeno u Prilozima 18. tom a), a budući da je i F icroj M ak le jn uv jeravao T ita d a se b ritanska v lada po značajn im pitan jim a u vezi s Jugoslavijom konsu ltu je sa sov je tskom i am eričkom vladom , T ito se, v je ro v a tn o 6. feb ru a ra , rad iog ram om o b ra tio G eorg j D im itrovu u vezi s prisp jelom porukom V instona Č erčila od 5. feb ru a ra . N e navodeći de ta ljn o n jenu sadržinu , T ito je zam olio da m u se saopšti stav D im itrova i rukovodstva SSSR -a u vezi s kraljem P etrom II i izbjegličkom jugoslovenskom vladom . T aj T itov radiogram priređivač nije p ronašao , a ni o n a j njegov radiogram kojim je , na traženje D im itrova, v jerovatno 8. feb ru a ra p ren io D im itrovu sadržinu tek s ta Č erčilove po ruke od 5. feb ruara . M eđutim , iz D im itrovljevog odgovora od 9. feb ruara (objavlju je se u Prilozima na str. 251 m ože se naslu titi da su u tim T itovim rad iogram im a iznijeti T itovi stavovi zasnovani na od lukam a drugog zasijedan ja A V N O J-a u pogledu kralja , m o narh ije , izbjegličke jugoslovenske vlade, te m jesta i uloge A V N O J-a i N K O J-a . D im itrov i rukovodstvo Sovjetskog Saveza su po tim p itan jim a dali pun u p o d ršk u A V N O J-u i N K O J-u .

O v o je T itov odgovor na radiogram G lavnog š ta b a N O V i PO H rv a tsk e od 8. feb ruara 1944. kojim je taj Š tab tražio odgovor iz G lavnog štaba N O V i PO S lovenije radi upućivanja na vo jnu o b u k u u Italiju . (O tom e vid. i T ito v o naređ en je od 28. jan u a ra 1944. u tom u 18).

',4 G lavni š tab N O V i P O H rvatske odgovorio je 10. feb ru a ra 1944. da nem a rad io-vezu s ilegalnim organ im a K P H rvatske u Z ag rebu .

2 9 8 NAPOMENE

6s Ovim T ito odgovara na radiogram G lavnog štaba N O V i PO H rvatske, kojim 8. feb ruara 1944. pita da li se njegovo naređen je od 7. februara za popunu savezničke vojne m isije odnosi na IV ili VI korpus N O V J. (Vid. i str. 20)

66 G lavni š tab N O V i P O H rvatske je X. feb ru a ra 1944. jav io V rhovnom štabu N O V i P O J da su jed in ice N O V J prihvatile dva am erička p ilo ta (iskočili su padobranom iz zapaljenog av iona - jed an je b io m ajor, a drugi podoficir), pa je p itao kuda će ih uputiti.

',7 O vo je T itov odgovor n a jv jerovatn ije u vezi s rad iogram im a G lavnog štaba N O V i P O Slovenije od 14. i 16. ja n u a ra 1944. koji su sa zakašnjenjem pren ijeli V rhovnom štab u N O V i P O J. U tim rad iogram im a je G lavni š tab p itao da li m ože od E ngleza tražiti da se za jed in ice N O V J u Sloveniji ra tn i m aterija l i o p rem a d oprem e jednom lađom i izvjestio da je s britanskim oficirim a kod svog Š taba ugovorio avionske isporuke ra tn o g m aterija la p o sebno za S lovenačko p rim orje , a posebno za Š ta jersku , s tim što će po jed n u treć inu svih avionskih pošiljki raspo ređ ivati na svaku svoju pokrajinu .

1,8 T ito odgovara E d v ard u K ardelju . koji je iz S loven ije 3. feb ru a ra u pu tio slijedeći rad iogram T itu:

»Sa K P Italije naši odnosi [su] vrlo loši u priličnoj m eri i zbog šovinističkih grešaka naših u Prim orju. Sm atram potrebn im doći in d ire k tn i kon tak t s Italijan im a. Saonštite odm ah da li se slažete da ja putu jem u P rim orje ako bude p o trebno - Reve«. (A rhiv IZ D G SR S lovenije, k. 41 .) P ostupajući po T itovom nalogu, C en tra ln i kom itet KP S lovenije uputio je svoje delegate , na čelu s l.id ijom Šent jurc da stupe u d irek tnu ve /u s delegatim a D irekcije K om unističke p artije Italije za sjevernu Italiju F rančeskom L eonom i G vidom L am pred ijem . D elegac ije su od ržale sastanak od 2. d o 4. aprila 1944. i raspravile sporna p itan ja .

To obav ješten je nije bilo tačno. N aprotiv , odnos članova G lavnog štaba N O V i PO Slovenije prem a V ilijem u D žonsu bio je veom a korek tan .

7,1 U vezi s ovim T itovim nalogom . G lavni š tab N O V i P O S lovenije je istog dana (9. jan u a ra ) poslao izvještaj rad iogram om slijedeće sadržine:

»P /ons je sam protiv naše volje i p rotiv naše zab rane p rek in u o ve^u sa K airom . Sada ju je na naše energično traženje već p re nedelju dan a ponovo uspostavio . M i sm o taj korak okarak terisa li p rovokatorsk im iako je sa D /onsove strane d o h ro n am era n i m oram o reskirati njegovo o p o /iv an je . A p ara te |rad io -s tan ice | nism o nikad oduzeli n ijednom Englezu.

A m erikanac im ao je sve vrem e redovnu vezu«. (Arhiv IZDG SR Slovenije, k.■ii.)

71 P rije ovog T itovog o b jašn jen ja 30. slovenačka N O divizija nazivana je 26. slovenačka N O divizija (ona je 6. o k to b ra 1943. fo rm irana kao T rig lavska N O divizija, pa je k ra jem istog m jeseca p re im enovana u 26. slovenačkuu N O diviziju), a 31. slovenačka N O divizija nazivana je 32. slovenačka N O divizija. I ona je fo rm irana 6. o k to b ra 1943, a zvala se G orišk a N O divizija, da bi 17. o k to b ra bila p re im enovana u 27. slovenačku N O diviziju. AJi kako je u sastavu 3. k o rpusa N O V J 10. o k to b ra 1943. fo rm irana 27. istočnobosanska N O U divizija, to je ova slovenačka divizija 22. decem bra 1943. p re im enovana u 32. slovenačku N O diviziju . M eđutim , i ovoga pu ta je došlo do dup liran ja redn ih b ro jev a divizija uslijed sporosti u o b av ještavan ju , je r je 12. decem bra 1943. u H rvatskom zagorju bila fo rm irana 32. zagorska N O divizija, p a je stoga ova slovenačka jedin ica po četvrti pu t prom ijen ila svoj redni bro j i konačno nazvana 31. slovenačka N O divizija.

72 Š tab 3. korpusa N O V J je 1. feb ruara 1944. jav io V rhovnom štabu N O V i PO J da će na sek to r Jaho rina - K alinovnik uputiti g lavninu 27. istočnobosanske N O U divizije.

73 T ito je 6. feb ru a ra postav io p itan je Š tabu 3. korpusa N O V J d a li m ože na sek to ru K alinovika i u istočnoj Bosni p rihvatiti divizije ita lijanske partizanske brigade i

NAPOMENE 2 9 9

četiri radna bataljona (vid. str. 10). ali mu Š tab korpusa nije odgovorio . Na ovaj ponovljeni T itov zahtijev Š tab 3. korpusa 12. feb ruara 1944. pred ložio je V rhovnom štabu N O V i PO J da se jedna birgada »G aribald i« i jedan radni ba ta ljon zadrže s 5. krajiškom N O U divizijom na sek to ru K alinovik - Foča, a da d ruga b rigada »G aribaldi« i drugi radn i ba ta ljon uđu u sastav njegove 17. istočnobosanske N O U divizije, iako je »na sek to ru od Jah o rin e do spreče vrlo teško ekonom sko stan je« .

74 T ito je takvo upozoren je upu tio zbog velikih gubitaka (114 m rtvih i 227 ranjenih) ko je su p re trp je le 12. N O i 28. slovenačke N O U divizija i d ijelovi O siječkog i Požeškog N O P odreda prilikom napada na neprijateljeva uporišta u Č aglinu, Poreču i Kuli 22. i 23. januara 1944. kao i pri napadu dijelova D aruvarskog N O P odreda 23. januara 1944 na selo D ežanovac. kojom prilikom su imali 14. m rtvih i 21 ranjenog borca.

75 Jugoslovenski sam ostaln i od red u SSSR -u fo rm iran je od zarobljenih i prebjeglih p ripad n ik a ustaško -dom obranske tzv. H rvatske legije, razb ijene kod S taljingrada, koji su izrazili želju da se bo re u sastavu C rvene arm ije , i od jugoslovenskih građana koji su živjeli u Sovjetskom Savezu. O dred je po T itovom naređenju od 21. m aja 1944. p reim enovan u I. sam ostalnu streljačku brigadu N O V J u SSSR-u O na je početkom ok tob ra 1944. i iz K rajova prebačena preko D unava i ušla u sastav 23. srpske N O U divizije.

7.1 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju . G lavni š tab N O V i P O H rvatske uputio je 12. aprila 1944. štabovim a 4, 6, 8, 10, i 11 . korpusa N O V J radiogram slijedeće sadržine: »D om obranski oficiri koji svo jev rem eno p ređ u u redove naše vojske m ogu staviti oznake čina k o jeg su dotle imali u dom obransko j vojsci - a sp iskove takvih dostaviti nam a d a bi se po tv rda činova provela kroz ukaz V [rhovnog] š ta b a «.(Zbornik NOR. tom V , knj. 24, str. 508.) Poslije toga G lavni štab N O V i PO H rvatske je u redovnim prijed loz im a dostav ljao V rhovnom štabu N O V i POJ i im ena tih oficira s potrebn im karak teris tikam a radi njihovog unap ređ en ja u više činove.

77 R iječ je o francuskim vojnicim a i oficirim a koji su k ao degolisti pobjegli iz n jem ačkog zarobljeništva i prebacili se u M ađarsku . Jed an član n jihovog K om iteta, francuski oficir, došao je d o G lavnog štab a N O V i PO H rvatske i izjavio da ih u M ađarskoj im a 1000, a G lavni š tab je to 8. feb ru a ra radiogram om p ren io V rhovnom štabu N O V 1 PO J.

7H T o je T itov odgovor G lavnom štabu N O V i PO H rvatske u vezi s francuskim oficirom koji je iz n jem ačkog zarobljeništva p reb jeg ao u M ađarsku , a oda tle došao u G lavni š tab da traži uspostavljanje veze s F rancuskim nacionalnim kom itetom .

7.1 T ito je dao ovo naređen je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske u vezi s izvještajem G lavnog štaba od 8. feb ruara 1944. koji glasi »2. feb ru a ra kod Rovinja u Istri spustili su se p adobran im a iz. zapaljenog aviona 10 A m erikanaca. D očeka le su ih i prihvatile naše tam ošnje jed in ice. O ni su oduševljeni d a su naišli na nas kao saveznike. U pućeni su iz Istre k nam a« . (Zbornik NOR, tom V, knj. 24, str. 505.)

K0 O vo je T itov odgovor G lavnom štabu N O V i PO S lovenije, koji je 13. feb ruara 1944. p itao (rad iogram om ) d a li m ože svoje vojne izvještaje um jesto š to ih šalje R adio-stan icom »S lobodna Jugoslavija« d irek tn o dostav ljati V rhovnom štabu , odnosno T eleg rafsko j agenciji N ova Jugoslavija (Tanjug), k o ja se nalazila kod V rhovnog štab a u D rvaru .

Kl O dnosi se na fo rm iran je 36. vo jvođanske N O U divizije. T ito je ovu od luku donio na p rijed log Š taba 3. korpusa N O V J, koji je 9. februara 1944. izvjestio da Š tab 16. vo jvođanske N O U divizije »nije u stan ju da rukovodi sa 6 brigada« (Zbornik NOR, tom IV , knj. 22, str. 549) i u vezi s tim pred ložio fo rm iran je nove vo jvođanske divizije.

H2 T ito je znao da je 16. vo jvođanska u darna divizija sam o u b o rb am a za T uzlu od 17. d o 20 . jan u a ra 1944. im ala 108 m rtv ih i 306 ran jen ih , da je b ro jn o stanje divizijske boln ice 1. feb ru a ra iznosilo 693 čoveka, a iz rad iog ram a ko ji je Š tab 3. korpusa N O V J 8. feb ru a ra 1944. dostav io S anitetskom odeljen ju V rhovnog štaba

3 0 0 NAPOMENE

saznao je da na operativnom p ro sto ru 3. korpusa im a 860 teških i 1100 lak ih ran jen ika i bolesn ika i da je veći d io tih ran jen ika i bolesnika iz sastava 16. vo jvođanske N O U divizije, pa je stoga upu tio ovakvo upozoren je Š tabu 3. korpusa N O V J..

83 D a bi obezb ijed ila istočni Ja d ran od even tualnog iskrcavanja ang lo-am eričk ih snaga, n jem ačka 2. ok lopna a rm ija je izvela niz ofanzivnih o peracija p ro tiv jedinica N O V J na Jad ran sk o j obali, pribrežnim ostrv im a i u obalskom zaleđu. N aročito je do teških borbi došlo krajem januara i početkom februara 1944. u sjev ern o j D alm aciji p ro tiv n jem ačke 1. brdske i 264. p ješad ijske divizije. T u su njem ačke snage usp je le da okruže 10. dalm atinsku NO diviziju na planini Bukovici i južnim ob roncim a planino V elebita . P osebno su se teške bo rbe vodile 5. feb ru a ra 1944, kada je 5. da lm atinska N O b rigada , k ao divizijski čelni ešelon . izvršila p robo j iz ok ružen ja i o tvorila put ostalim jed in icam a divizije, nakon čega se s njim a prebacila u L iku. U tim b orbam a je učestvovao i S jevernodalm atinsk i N O P o d red , pa ga za te bo rbe pohvalju je T ito .

84 T o je T itov odgovor Š tabu 2. k o rpusa N O V J koji je 11. feb ru a ra 1944. p itao da li treb a i dalje da posto ji G lavni š tab N O P o d reda za Sandžak.

HS T ito je ovo obav ješten je upu tio na osnovu izvješta ja Š taba 3. k o rpusa N O V J od 9. feb ru a ra 1944. u kom e taj š tab javl ja o prisilnoj m obilizaciji ko ju sp rovode M ilan N edić. p redsjed n ik kvislinške vlade u okup irano j Srbiji, i D raža M ihailović, kao i o intenzivnoj p ropagand i p ro tiv N O P -a u cilju p rip a jan ja istočne B osne i C rn e G o re Srbiji. Takvom pripajan ju su bili naklonjeni kom andant Jugoistoka fcrdm aršal M aksim ilijan fon V ajks i opunom oćen ik n jem ačkog M inistarstva inostran ih poslova poslanik u o k u p iran o j S rbiji d r H erm an N o jb ah er, ali je ta njihova n as to jan ja H itler odlučno odbio .

80 N isu p ronađen i pom enuti p rijed lozi, ali se iz teksta ove T itove instrukcije m ože zaključiti o čem u se radilo .

87 N ije poznato da li je takav o d b o r obrazovan , ali se zna da je avgusta 1944. u B ernu, na konferenciji p redstavn ika N O o d b o ra jugoslovenskih g rađana iz B erna i C iriha, ob razovan K om itet n arodnog oslobođen ja Jugoslavije u Švajcarsko j. S obzirom na to posto ji m ogućnost da je taj kom ite t p reuzeo na sebe te zadatke.

88 T ito je do takvog zaključka d ošao na osnovu nerealn ih izvješta ja prim ljenih iz o pera tivn ih štabova N O V J. O d sred ine feb ru a ra i u m artu 1944. n jem ačka 2. ok lopna am rija nije poduzim ala veća ofanzivna dejstva na slobodnu terito riju jugozapadne Bosne.

8‘’ R iječ je o n jem ačkoj 1. b rdsko j diviziji ko ja je k rajem jan u a ra i početkom feb ru a ra izvodila ofanzivne operacije p ro tiv jedin ica 8. korpusa N O V J na p ro sto ru oko O brovca, G račaca i K istanja . Sredinom feb ru a ra 1944. n jene akcije su bile m ahom lokalnog k a rak te ra .

T a j pod a tak nije b io tačan , p o tek ao je od Š taba 11. krajiške N O U divizije12. feb ru a ra .

91 U tim re jon im a tad a nije bilo n ikakvih većih koncen trac ija n ep rija te lja .

'n G lavni štab N O V i P O H rvatske je postup io po ovom T itovom n aređen ju i istog d an a (13 . feb ru a ra ) obav ijestio V rhovni š tab N O V i PO J o razm ješta ju te divizije.

1)3 Istim rad iogram om kojim je obav ijestio V rhovni š tab N O V i PO J 13. feb ruara 1944. o rasp o red u 19. dalm atin ske N O divizije. G lavni š tab N O V i PO H rvatske je izvijestio da na p o d ručjim a sjev ern o i južno od rijeke Save nisu zapažene nikakve k oncen trac ije nep rija te lja i d a su G lavnom štabu nam jere n ep rija te lja nepoznate . Istov rem eno je dostav io p o d a tk e o dislokaciji n jem ačkih jed in ica na svom operativnom p rosto ru , s tim što poda tak d a se tada u H rvatsko j nalazila n jem ačka 115. divizija nije b io tačan.

1,4 O bav ješ ten ja ko ja je prim io V rhovni š tab N O V i PO J o pok re tim a njem ačkih jed in ica stizala su sa zakašnjenjem i nisu bila u p o tpunosti tačna. U to

NAPOMENE 301

vrijem e je n jem ačka K om anda Jugoistoka, p rek o po tč in jene jo j K om ande 2. ok lopne arm ije na istočnom Ja d ran u i širem p o d ru č ju obalskog zaleđa, sp rovodila p regrup isa- vanje svojih jedin ica nakon izvedenih zim skih o p eracija 1943/1944 . i u vezi s očekivanjem iskrcavanja zapadnih saveznika na jad ransko j obali. T ak o su za dejstva na p rosto ru sredn jeg i sjevernog Ja d ran a bile rasp o ređ en e n jem ačke 1. b rdska , 114. lovačka i novoform irana 392. leg ionarska divizija »Plava«. T ek u d rugo j polovini feb ru a ra 1944. o tpočeo je p o k re t 1. b rdske divizije prem a Bihaću radi n jenog prebacivanja u S lavoniju , gdje je , kao i u S rem u, treb a lo da se p rikupe n jem ačke jedinice radi ulaska u M ađarsku zbog nestabilne situacije i p rev iran ja u to j zemlji (operacija »M argarete«),

*'5 O vo je T itov odgovor na radiogram G lavnog š tab a N O V i P O H rvatske od 10. feb ru a ra 1944. u kom e je izn ijeto m išljenje G lavnog štaba da bi zam jenici k o m andan ta korpusa treb a lo da budu više vo jno-po litičke nego vo jne ličnosti i naglašeno je da se im a teškoća oko izbora takvih rukovodilaca.

T ito je ovim odgovorio na jed an drugi rad iogram G lavnog štab a N O V i PO H rvatske, tak o đ e od 10. feb ru a ra , u kom e je postav ljeno slijedeće p itan je: »U vezi postavljene fo rm acije štaba korpusa , treba li u tom sm islu reorgan izovati i naš Š tab?« (A -V II. k. 119-1 reg. br. 4-2.)

'n P ostupajući po ovom T itovom naređen ju . G lavni š tab N O V i PO H rvatske izvijestio je 15. feb ruara 1944. da njegova rad io-stan ica m ože rad iti na talasno j dužini od 72, 73 , 74 . 75. i 78. m etara .

,,H G lavni š tab N O V i P O H rvatske je postup io po ovom T itovom naređ en ju a zatim je 15. feb ruara 1944. jav io V rhovnom štabu N O V i PO J da su dvije brigade 19. dalm atinske N O divizije angažovane na kom unikaciji L apac - S rb - Sučevići, i to jed n a na p ravcu M artin b roda , a d ruga prem a Sučevićim a i P opinam a.

Šesta lička N O U divizija u to vrijem e je zatvarala pravce koji su od B osanskog G rah o v a vodili k D rvaru .

,{MI T ito ovim o dgovara Š tabu M ornarice N O V J na rad iogram kojim je 12. feb ruara 1944. p ren io m olbu savezničke kom ande u B ariju da se - u vezi s deistv im a njihove av ijacije i m ornaričk ih jedin ica, - po red posto jeće rad io-veze sa Š tabom M ornarice N O V J dozvoli uspostavljanje d irek tn e rad io-veze s m ornaričk im jed in icam a N O V J ko je se nalaze na o tocim a i na jad ran sk o j obali.

" " O vo naređen je T ito je upu tio u težnji d a se obezb ijed i bolje snabd ijevan je jed in ica ita lijanske partizanske divizije »G aribald i« nego što je to bilo u C rno j G ori i u Sandžaku. P ostupajući po n jem u. Š tab 2. ko rpusa je istog dana (13 . feb ru a ra ) nared io Š tabu divizije »G aribaldi« da jed n u svoju b rigadu s jedn im radnim bata ljonom jačine od 5(X) ljudi upu ti Š tabu 5. k ra jiške N O U divizije, a d rugu svoju b rigadu i jed an radni bataljon iste jačine da uputi u sastav 3. korpusa N O V J. Š tab divizije »G aribald i« je u 5. k rajišku u d arn u diviziju u p u tio 2, a u 3. ko rpus N O V J - 3. b rigadu »G aribald i« . O b je b rigade, za jedno s radnim bataljon im a, p risp jele su na p ro sto r K alinovik - Foča izm eđu1. i 12. m arta 1944, gdje su p riv rem eno , po n aređen ju V rhovnog štaba , osta le u sastavu 5. k ra jiške divizije.

102 Č im je p rim io ovo T itovo n aređen je Š tab 3. korpusa N O V J odgovorio je istog d an a (14. feb ru a ra ) d a je A n te V idaković (u činu p o tpukovn ika) poginuo s Pavlom G oran inom 2. jan u a ra 1944. u selu Ž unovim a od bom bardovan ja , dok je za A n to n a K olunđžića, do tad ašn jeg načeln ika Š taba 2. k ra jiške N O U brigade, izvijestio da ima čin k ap e tan a i da ga p red laže za čin m ajora.

101 T a divizija je fo rm iran a 3. m arta 1944. u selu B ijelo j na p lanin i M ajevici. T ada su u njen sastav ušle 3, 5. i 6. vojvođanska N O U brigada , s tim što se od 6. vojvođanske udarne brigade tu za tekao sam o njen 1. ba ta ljon , a ostali d ijelovi te b rigade i dalje je de jstvovao u S rem u, te se diviziji prik ljučio tek 9. o k to b ra 1944.

3 0 2 NAPOMENE

104 T a j pritisak je ispoljavala n jem ačka 1. b rdska divizija na 6. ličku udarnu d iviziju ko ja je tada zatvarala pravce koji od B osanskog G rahova vode k D rv aru , gdje jc tada bilo sjed ište V rhovnog štaba N O V i PO J i C en tra ln o g kom iteta K PJ.

105 O vo je T ito naglasio zbog toga što je Š tab 3. korpusa N O V J 12, feb ru a ra 1944. b io p red ložio da se Pašaga M andžić M urat, s obzirom na njegovu veliku popu larnost i au to rite t koji uživa, im enuje za zam jenika k o m an d an ta 3. korpusa N O V J.

100 Š tab 3. korpusa N O V J izvijestio je 15. feb ru a ra 1944. V rhovni štab d a je Pašaga M andžić stigao u Š tab korpusa.

107 Im enovanjem Z arije Škerovića za političkog k om esara 27. istočnobosanske N O U divizije, um jesto poginu log Pavla G oran in a , T ito je u stvari usvojio p rijed log Štaba 3. korpusa N O V J od 12. februara 1944. / a r i j a Škerović jc do tada bio rukovodilac Po litod je la 6. istočnobosanske N O U brigade.

,0K N alog da se o sastavu Po litod je la obavijesti S tefan M itrović, tada politički kom esar 16. vojvođanske ud arn e divizije, T ito je d ao za to što su se sk o ro sve ličnosti koje je im enovao za članove po litod je la 16. i 36. vo jvođanske N O U divizije do tada nalazile na dužnostim a političk ih kom esara ili njihovih zam jen ika u brigadam a 16. vojvođanske u darne divizije.

" w R iječ je o pism u ko je je u im e C e n tra lnog k om ite ta KPJ A leksandar R anković 26. jan u ara 1944. upu tio političkom k om esaru 3. korpusa N O V J.

11,1 O vo je T itov odgovor na p itan je da li m ože izaći u susret B ritansko j vojnoj misiji pri G lavnom štabu , ko ja traži da p rek o 6. korpusa N O V J uputi dva svoja oficira, m ađarskog p o rijek la , u M ađarsku .

111 P o d a tak o p lan iranom napadu n jem ačkih jed in ica na ostrvo Vis b io je tačan. N jem ačka K om anda 2. o k lopne arm ije i adm iral Ja d ran a dogovorili su se početkom feb ruara 1944. da se o strvo Vis zauzm e kom binovanom pom orsko-vazdušnom operacijom noću 20 /21 . feb ru a ra 1944. P lan iran o je da se ok o 200 0 vo jnika iz sastava 118. lovačke divizije iskrca na jugoistočno j obali V isa i d a potom u dvije ko lone izvrši nastupanje ka gradovim a V isu i Kom iži, d ok bi p adobransk i d esan t, jačine o k o 200 p adobranaca , trebalo da zauzm e visove iznad ovih m jesta . Istov rem eno je trebalo da od red obalsk ih lovaca »B randenburg« . p rerušen u partizansku od jeću , upilovi s jed in icam a u višku luku i pom ogne zauzim anje grada. O vu operaciju (pod šifrom »Fraišić« (»Freisch iitf« ) treb a lo je da podržava o ko 50 aviona. M eđutim , d esan t je više pu ta od lagan i najzad se. p rem a H itlerovo j odluci od 23. aprila 1944, od izvođenja te operacije k o načno odusta lo , je r je n jem ačka V rhovna kom anda uviđela da je ostrvo jak o u tv rđ en o i efikasno b ran jeno , a K om anda 2. o k lopne arm ije i adm iral Ja d ran a da nem aju na raspo lagan ju takve snage ko je bi om ogućile njegovo zauzim anje.

112 N a osnovu ovog T itovog prijed loga P redsjedn ištvo A ntifašističkog vijeća narodnog o slobođen ja Jugoslavije don ije lo je O dluku b r. 20, kojom je usvojen Z ak o n o im enu države i o d ržavnom grbu nove Jugoslavije. T ak o je usvojeno da ime »nove Jugoslavije s tvo rene zajedn ičkom borbom i slobodnom voljom Srba , H rvata , S lovenaca, M akedonaca i C rnogoraca , o dnosno n aro d a Srbije , V ojvod ine i Sandžaka, H rvatske, Slovenije, M akedon ije , C rn e G ore i B osne i H ercegovine [ . . .) jeste : D em o k ra tsk a F edera tivna Jugoslavija« , do k je u pog ledu g rba u čl. 2. pom enu tog Z ak o n a ustanovljeno: »D ržavni g rb D em o k ra tsk e F edera tivne Jugoslavije sasto ji se od pet upaljenih buk tin ja ko je p redstav lja ju p e t u jed in jen ih ravnopravn ih n aroda i čiji se crveni plam enovi u jed in ju ju u jed an p lam en . B uktin je i p lam enovi obav ijen i su žutim klasjem i plavom trakom na ko jo j je beli natp is Demokratska Federativna Jugoslavija na srpskom , hrvatskom , slovenačkom i m akedonskom jeziku« . (A -C K SKJ, Fond AVNOJ. reg. br. 1944/14.)

113 Sim a M rda je b io zam jenik po litičkog kom esara 1. ličke N O U brigade i istovrem eno se k re ta r D ivizijskog kom ite ta K PJ 6 ličke N O U divizije. Z aro b ljen je 9. jan u ara 1944. pri upadu u nep rija te ljevu zasjedu.

NAPOMENE 3 0 3

1.4 G lavni štab N O V i P O H rvatske je postup io p o ovom T itovom naređen ju , pa je početkom aprila 1944. izvršena razm jena, a po tom Sim a M rda postavljen za političkog kom esara 35. N O divizije.

1.5 N a ostrvu Visu (gd je su se u to v rijem e nalazili štabovi M ornarice N O V J i26. d a lm atin ske N O divizije) nalazio se S ek re ta rija t B iroa O b lasnog k om ite ta K PH za D alm aciju : V icko K rstulovič, politički se k re ta r , A n te Ju rjev ić B a ja , organizacioni se k re ta r i M iloš Ž an k o M arinko , koji je istovrem eno b io i p redsjed n ik O b lasnog N O o d bora za D alm aciju . S njim a se nalazio i isn tru k to r C en tra ln o g k o m ite ta K PJ Svetislav S tefanović Ć eća.

Misli se na B iro O b lasnog k om ite ta K PH za D alm aciju , u čijem se sastavu nalazilo 11 članova. P o red pom enu tih članova S ek re ta rija ta , ko ji su bili u jed n o i č lanovi B iroa, u B irou se nalazilo još 8 članova: Ivo (Ivica) K ukoč Jo rd an , D rago G izdić M arko , A n d rija B ožanović S tevo, N ina (N ikola) Sekulič B unko , M artin V ezić, Ivan M ordžin C rni, M ileva B uba lo i A n te R aos.

1,7 O blasn i kom ite t K P H za D alm aciju javio je 10. feb ru a ra 1944. radiogram C en tra lnom k o m ite tu KPJ d a Š tab D elegacije N O V i P O J u B ariju p rem a d r Josipu Sm odlaki »nije na visini« i da to kod njega izaziva negodovanje i nelagodnost.

" H D r Josip Sm odlaka je u to v rijem e b io po v je ren ik za spoljne poslove N K O J-a . O n je noću 2 5 /2 6 . d ecem bra 1943. jah tom »Lala« p ošao s ostrva V isa za Ita liju , 26. decem b ra prispio u M anfredon iju , odak le je 27. d ecem b ra p rešao u B ari, a su trad an se sm jestio u K ocanu kod M onopolija . Sm odlaka se p revezao jah tom istovrem eno s b rojn im zbjegom n aroda ko ji se p rikup io na V isu poslije zauzim anja K orčule, B rača i Pelješca od s tran e n jem ačkih jedin ica u o p eraciji »Jesenja o lu ja« . Tom prilikom Sm odlaka je, već u god inam a, p u tovao pod vrlo nepovoljn im uslovim a, a takođe je b io izložen n ep rija tnostim a i u Italiji, pa je u vezi s tim uslijed ila ova T itova zam jerka.

1 w P od terorom jed in ica n jem ačke 2. ok lopne arm ije prilikom izvođenja ciklusa d esan tn ih o p erac ija u toku zim ske kam panje 1943/1944 . na d alm atin ska ostrva, neborački d io stanovništva (najvećim dijelom to su bile p o rod ice p ripad n ik a N O V J i onih koji su podržavali na rodnooslobodilačk i p o k re t Jugoslav ije) sk lan jao se na još n eo kup irana ostrva. O d a tle ga je M ornarica N O V J prevezla na Vis, a od 25. decem bra1943. i tokom jan u ara 1944. su ga, k ao zbjeg naroda, b ritansk i b rodovi i b rodovi M ornarice N O V J prevezli u ju žn u Ita liju . O d 26. jan u a ra 1944. počelo je prebacivanje zbjega savezničkim brodovim a u britanski vojni logor E1 Šat (S ina jska pustin ja), a zatim su organ izovan i logori jo š i u El K atadb i i T u lum batu . U njim a se nalazilo oko 30 000 žena, d jece i za b o rbu nesposobnih m uškaraca .

120 O vom odlukom T ito je odbacio p red log O b lasnog k om ite ta K PH za D alm aciju od 12. feb ru a ra 1944. upućen C en tra lnom k o m ite tu K P Jugoslavije da se sve o rganizacije KPJ u pom enu tim jed in icam a i u stanovam a u o rganizacionom sm islu povežu jedn im jedinstvenim rukovodećim tijelom .

121 O dnosi se na V o jnu m isiju N O V J na čelu s pukovnikom d r V ladim irom V elebitom V latkom pri V rhovnoj savezničkoj kom andi za Srednji istok.

122 Bilo je p redv iđeno d.i ta g rupa divizija, pod kom andom pukovn ika M ilu tina M orače, kom an d an ta 5. k ra jiške N O U divizije, n astupa k ju gozapadno j S rbiji u pravcu Toplice i Jab lan ice. T u je treb a lo da se spo je s jed in icam a G lavnog štab a N O V i PO Srbije i s dije lom snaga G lavnog štab a N O V i P O M akedon ije , i da stvore slobodnu te rito riju na p rosto ru izm eđu r ije k a Južne M orave i Ib ra , K osova i O včjeg polja. T im e bi se stekli povol jni uslovi za p renošen je težišta op erac ija glavnih snaga V rhovnog štaba N O V i PO J u istočne k ra jeve Jugoslavije , čem u je T ito sta lno težio.

123 D o iskrcavanja zapadn ih saveznika na obalu istočnog Ja d ran a nije došlo iako su takve kom binacije p osto ja le u b ritansk im planovim a sk o ro d o k ra ja 1944. godine.

3 0 4 NAPOMENE

124 Š tab 2. korpusa je sačekao da se dovrši fo rm iran je 37. sandžačke N O U divizije, pa jo j je 1. m arta 1944. postav io zadatke saobrazno ovom T itovom naređen ju .

125 P rim orska o pera tivna grupa je bila fo rm irana saglasno T itovo j naredb i od21. jan u a ra 1944. U njen sastav su ušli dvije u darne brigade (2. da lm atin ska i 6. crnogorska) i jed an udarn i ba ta ljon (1. bokeljsk i), a n jen štab su sačinjavali: R adom ir Babić, k o m andan t, Jagoš U skoković, politički kom esar, i N ovak Perućica, načelnik Š taba, a d je jstvovala je na p ro sto ru N ikšić - Bileća - T reb in je - Konavli - R isan - G rahovo .

,2<’ Š tab 3. korpusa N O V J je p redv iđao d a se na to područje upu te dvije brigade 27. istočnobosanske N O U divizije. M eđutim , čim je prim io ovo T itovo n aređen je Š tab korpusa je istog d an a (19. feb ru a ra ) zam olio V rhovni štab da se upućivanje brigada odloži do I . m arta uslijed toga što je u toku p artijsko savjetovanje i što divizija m ora da obezb ijed i po treb n e količine h rane za p o k re t. S tim se V rhovni štab složio.

127 Misli se na jedin ice 29. hercegovačke N O U divizije ko je su se tada nalazile raspo ređene na p ro sto ru A vtovac - B ileća.

128 T ito je don io od luku za upućivanje 2. p ro le te rsk e divizije na toplički te ren na p rijed log Š taba te divizije i se k re ta ra Pokra jin skog k om ite ta KPJ za S rbiju d r B lagoja N eškovića od 18. feb ru a ra 1944. M eđutim , od lazak div izije u pom enu tom pravcu od ložen je za o k o 15 dan a k ako bi se n jene jedin ice snabd je le m unicijom , p rikupile za fo rsiran je L im a i sačekale do lazak delegata V rhovnog štaba N O V i PO J (vid. str. 81).

,2*' V je ro v a tn o se misli na B ritansku vojnu m isiju , ko ja je na osnovu sporazum a izm eđu V rhovnog štaba NO V i PO J i šefa A ng lo -am eričk e vojne m isije. Ficroja M aklejna o d ređ en a da se nalazi pri G lavnom štabu N O V i P O Srbije (vid. s tr . 8 -9 ) .

1.1« p riređ ivač n ije m ogao da ustanovi kad je p o m en u ta »delegacija« stigla u Š tab U d arn e g rupe divizija N O V J.

131 Misli se na 16. vo jvođansku i 17. istočnobosansku N O U diviziju. (V iše o T itovim n aređen jim a za n jihovo upućivanje p rem a Srbiji, (vid. na str. 110, 243. i 251. i u 20. to m u .)

132 G en era l-m a jo r Pavle Ilić (V eljko) nije se u pu tio tada avionom za T oplicu , gdje je treb a lo d a se p rem a ovom T itovom n aređen ju spusti pad o b ran o m , p ošto se avion nije m ogao n a v rijem e da obezb ijed i, već je , za jed n o sa Š te rju A tanasovim (V ik tor G eo rg ijev ) i još n eko liko rukovodilaca, k ren u o 29. feb ru a ra 1944. iz D rv ara k U darno j grupi divizija N O V J. U Foču su prispjeli 15. m arta 1944, a su trad an su nastavili p u t za R udo da bi se priključili se k re ta ru P okra jin skog k o m ite ta KPJ za Srb iju d r B lagoju N eškoviću i kom an d an tu U d arn e grupe divizija M ilu tina M orači. (V iše o tom e vid. n a str. 81 .)

133 O v d je se misli na treću diviziju (po redu fo rm iran ja) u sastavu korpusa, a ne na fo rm acijsku b ro jčanu o znaku (im e) divizije. T ad a su se u sastavu 2. korpusa već nalazile 3. crnogorska i 29. hercegovačka divizija.

134 T a divizija je fo rm irana 24. feb ru a ra 1944. u Sandžaku . T ito jo j je d ao im e M. sanđžačka N O U divizija. U njen sastav su tada ušle .V p ro le terska (sanđžaćka). 4. sanđžačka N O U i 8. c rnogorska N O U brigada. U d rugo j polovini avgusta 1944. u n jen sastav je ušla novoform irana 5. sanđžačka N O U brigada, a izašla 8. c rnogorska u darna brigada, d o k je u aprilu 1945. u sastavu divizije fo rm irana A rtilje rijska brigada. Prilikom fo rm iran ja 37. sandžačke udarne divizija je im ala iko 23(X) boraca , u decem bru iste godine p o pun jena je borcim a iz S rbije i narasla na 9 000 boraca, a u m aju 1945. dostigla je 11 188. boraca.

,3S T a grupa je d o svog rasfo rm iran ja početkom 1945. zadržala isti naziv: P rim orska o p e ra tiv n a grupa.

NAPOMENE 3 0 5

,3<’ T ito ovd je misli na sanđžački, n ikšićko-podgorički, hercegovački i c rnogorsko-prim orsk i operativn i sek to r.

137 Š tab 2. korpusa N O V J pred ložio je 23. feb ru a ra 1944. d a u sastav nove 37. divizije u đ u 3. sanđžačka, p ro le terska , 4. sanđžačka u d arna i 8. crnogorska u d arna b rigada, d o k bi se P rim orska o pera tivna g rupa p refo rm ira la u diviziju kad se fo rm ira 1. bokeljska brigada. M eđutim , iako je 5. o k to b ra 1944. od G ru p e u darn ih bokeljskih bata ljona fo rm irana 1. bokeljska u d a rn a brigada. P rim orska o p era tivna g rupa ipak nije p refo rm irana u diviziju i po red toga što je tada u svom sastavu im ala četiri brigade: jad n u p ro le te rsk u (2. d a lm atin sku ) i tri u d arne (6. i 10. crnogorsku i 1. bokeljsku).

,3K R iječ je o grupi oficira i vo jn ika kraljevske jugoslovenske vojske na Bliskom istoku koji su 1. jan u a ra 1944. otkazali poslušnost svojoj V rhovnoj kom andi i izrazili sprem nosti da stupe u N O V J obav ještavajući o tom e i tam ošnje savezničke kom ande. P redstavn ik b ritanske am basade pri jugoslovenskoj kraljevskoj vladi u K airu Filip Brod je 9. m arta 1944. povodom objavljivanja T itovog p ro testa p rek o R ad io -s ta n ic e »S lobodna Jugoslavija« izvijestio m in istra spoljn ih poslova V elike B ritan ije A nton i Idna, nakon citiranja čitavog teksta p ro testa , slijedeće:

»Čini mi se d a se gornji p ro te s t tem elji na izv ješta ju rad ija iz M oskve o sadašnjim neprilikam a m eđu jugoslovenskim oružan im snagam a na S rednjem istoku koji navodi na pogrešno m išljenje. P rem a tom izv ješta ju p rek o 6 5 0 vo jn ika od 8(X) jugoslovenskih vo jn ika u K airu i p rek o 20 0 od 26 0 jugoslovenskih m orn ara u A leksandriji izrazilo je želju da se p rid ruži partizansko j vojsci. T e b ro jk e su, naravno, p o tp u n o netačne. P riča ko ju je da la M oskva dalje kaže da je o tp ad n ičk o osoblje u hapšeno naredbom jugoslovenske vlade i p oslano u koncen tracion i logor« . (D ušan B iber, Tito - Churchill (p rep iska). A rh iv Jugoslavije , B eograd i G lobus, Z ag reb 1981, str. 102.) T vrdn ja F ilipa B roda da je T ito b io naveden »na pogrešno m išljenje« ne odgovara činjenicam a. T itovo »m išljenje« po tv rd io je i V inston C erčil u svojoj ličnoj poruci od 1. aprila 1944. upućeno j A n ton i Idnu u ko jo j, po red osta log , piše: ». . . S igurno je d a se k raljeve šanse za dogovor s T itom sta lno um an ju ju i da u m eđuvrem enu izvjesnom b ro ju Jugoslovena u E g ip tu nije dozvoljeno da se priključe T itu . . .« (Is to , str. 119).

,3,> T a brigada je fo rm irana 10. fab ru a ra 1944. u selu P onikvam a kod Č ajniča od p reosta log ljudstva 1. šum adijske i 1. južnom oravske b rigade, ko je su u borbam a decem bra 1943. p re trp je le veom a teške gubitke. U šla je u sastav 2. p ro le te rsk e divizije. N a d an fo rm iran ja b rigada je im ala u s tro ju o k o 500 boraca , u o k to b ru iste godine p o pun jena je borcim a iz Srbije i tad a narasla na 1500 boraca.

l/v ršavajući ovaj T itov nalog. Pokrajinski kom itet KPJ /a Srhiju predložio jc ličnosti za c jelokupni rukovodeći k ad ar b rigade . Z a najuži kom andni d io Š taba p red ložen i su: za k o m an d an ta R adivo je Jovanović B radon ja , za zam jen ika k om andan ta N ikola L jubičić, za političkog kom esara Sava R ado jč ić F eđa, za načeln ika Š taba Miloš M anojlović i za zam jen ika političkog k om esara M irko M ilojković. T ito je ovaj prijed log usvojio.

140 R iječ je o P red ragu M arkoviću A lim piji, k o m andan tu 1. južnom oravske N O brigade. T ito ga je od red io na tu dužnost ne znajući da je on pog inuo ju riša jući na čelu svoje brigade 24 /25 . decem b ra 1943. na T um arskom b rd u , na p lanin i O zrenu u istočnoj Bosni.

141 S ovjetska vo jna m isija pošla je iz M oskve početkom jan u a ra 1944. i, p rek o Iran a , stigla u K airo , gdje se zadržala više od m jesec dana . Iz K aira se prebacila u Bari p očetkom feb rua ra , ali je n jeno prebacivan je u Jugoslaviju od lagano više p u ta zbog vrlo nepovoljn ih v rem ensk ih uslova (dubok snijeg , nev rijem e, ob lačnost i d r .) . S toga je M isija odlučila da p o le ti iz B arija s dvije jed rilice vučene avionim a tip a »dakota« (D C -3 ) i spustila se 23. feb ru a ra 1944. na M edeno polje kod B osanskog Petrovca. N a čelu m isije nalazio se v e te ran iz sta ljingradske b itke g en e ra l-la jtn an t N iko laj V asiljevič K ornjejev. Z am jen ik mu je bio g en era l-m a jo r A natolij Pctrovič G orškov . kasnije im enovan za šefa S ovjetske vojne m isije pri G lavnom štab u N O V i P O Srbije. P ored

3 0 6 NAPOMENE

njih, u sastavu M isije nalazio se jed an pukovnik , tri p o tpukovn ika , 6 m ajo ra , 2 p oručn ika i 8 p o tpo ručn ika i podoficira. N eki članovi M isije su bili dugogodišnji članovi SKP (b) i učesnici o k tobarske revolucije.

142 M isija se spustila s dvije jedrilice 23 feb ru a ra 1944. K od B osanskog P etrovca, a 24 . feb ru a ra je p risp jela u V rhovni štab N O V i P O J, koji se tada nalazio u D rvaru .

143 T ito ovd je misli na b ritan sk o O dje ljen je za vezu izm eđu savezničke V rhovne kom ande za Srednji istok i V rhovnog štaba N O V i P O J, tj. na m isiju »Typical«, ko ja se na čelu s k ap e tan o m Bilom S tjuartom spustila padobran im a 2 7 /2 8 . m aja 1943. kod sela N egobuđe na D urm ito ru .

'■« B ritanski brigadir Ficroj M aklejn (bio je i član b ritanskog Parlam enta), spustio se 18. sep tem b ra 1943. p adobranom kod B osanskog Petrovca i d ošao u Ja jce , gdje se tada nalazilo sjed ište V rhovnog štaba , kao šef A nglo-am eričke vo jne m isije pri vrhovnom štabu N O V i PO J (Vid. tom 16.)

145 S večanu večeru T ito je p rired io u čast dolaska V ojne m isije Sovjetskog Saveza. N a pozdravnu riječ m aršala T ita odgovorili su šefovi savezničkih vo jn ih misija K orn jejev i M aklejn.

G en era l- la jtn a n t K orn jejev je u svojoj zdravici zahvalio T itu na srdačnom p rijem u, p a po red osta log rekao : »Ja Vas pozdravljam kao najta len to v an ijeg o rgan iza to ra i rukovodioca N arodnooslobodilačke vojske hero jsk o g jugoslovenskog naroda. Jugoslovenski narod i njegova N arodnooslobod ilačka vojska Jugoslav ije im aće, uv jeren sam , veliki značaj za našu d a ljn u borbu« . (»N ova Jugoslavija« od 1. m arta 1944, str. 16 .)B rigadir M aklejn se u svojoj zdravici p rid ružio dobrodošlic i k o ju je T ito zaželeo g enera lu K orn jejevu i članovim a njegove vo jne m isije naglašavajući »da će slavni p rim je r Jugoslavije pobuditi osta le narode p o tlačene E v rope d a u stanu p ro tiv za jedn ičkog nep rija te lja i d a će gnusne snage fašizm a uskoro pasti zgažene snagom u jed in jen ih naroda« . (»N ova Jugoslavija« od 1. m arta 1944, str. 15).

,4(‘ T ito je ovim upozorio G lavni š tab N O V i P O H rvatske zbog toga što su neki njegovi rad iogram i im ali po više s to tin a šifrovanih g rupa.

147 T o je T itov odgovor na rad iogram G lavnog štab a N O V i P O H rvatske od21. feb ru a ra 1944. kojim je od V rhovnog štab a N O V i P O J tražen o o b jašn jen je u vezi s k rite rijum om za dostavljanje p rijed loga za unap ređ en ja sta rješ in a N O V J u više činova.

148 T ito je ovo upozoren je d ao Š tabu M ornarice N O V J pošto je obav iješten o iskrcavanju jedne o jačane čete 1. ba ta ljo n a 1. da lm atinske N O U brigade i njenom napadu noću 19/20. feb ru a ra 1944. na u tv rđenu n jem ačku p osadu u selu M ilnoj na ostrvu H v aru , kojom prilikom je če ta p re trp je la o sje tne gubitke.

I4*’ T ito je ovim usvojio p rijed log Š taba M ornarice N O V J od 22. feb ru a ra 1944.o postav ljan ju K azim ira R enčelja za načeln ika Š taba M ornarice N O V J.

• T o je T itov odgovor na radiogram Štaba M ornarico N O V J od 22. februara 1944. u kom e saopštava svo ju želju i m olbu d a se p rek o R ad io -stan ice »S lobodna Jugoslavija« popularišu m nogobro jn i prim jeri h e ro i/m a u o ružano j borbi protiv nep rija te lja , a tak o đ e »i više p rim jera dosljedne odanosti i požrtvovanosti pri izvršavanju zadataka« . (Zbornik NOR , tom II, knj. 12, dok .b r. 89, nap . 8 .)

151 S ek re ta r P okra jin skog k om ite ta KPJ za S rb iju d r B lagoje N ešković i politički k om esar G lavnog štaba N O V i PO Srbije M om čilo (M om a) M arković odgovorili su da je L jubinka M ilosavljević, član P okra jin skog k om ite ta K PJ za Srbiju , slabog zdrav lja i da jo j je p o treb an o d m o r, pa je stoga tam o pošla. Izgleda d a je ovo p itanje postav ljeno zbog toga što se L jubinka M ilosavljević 7. feb ru a ra 1944. javila jednim pism om iz K olašina (gd je se tad a nalazio Š tab 2. korpusa N O V J) C entralnom kom itetu K PJ, obav ještavajući ga o neslozi kod jed n o g d ije la članova PK KPJ za Srbiju.

NAPOMENE 3 0 7

,s2 P rva južnom oravska N O brigada bila je već rasfo rm irana i n jen o l judstvo je 10. feb ru a ra 1944. ušlo u sastav novoform irane 3. srpske N O U brigade (vid. nap. 139). Pošto je tri četvrtine ljudstva 3. srpske u darne brigade poticalo iz sastava 1. južnom oravske N O brigade, T ito je n a jverovatn ije zbog toga tako i nazvao 3. brigadu.

i " Politodjel 3. sandžačke p ro le terske brigade su tada sačinjavali: R atko Radović (rukovodilac Po litod je la) i članovi M ilan T reb ješan in , D ušan V ukićević i A leksandar (A co) N ikolić. O vaj Politodjel je bio zajednički za 3. sandžačku p ro letersku i 4. sandžačku N O U brigadu.

,S4 O rjensk i ba ta ljon fo rm iran je kao O rjensk i N O P odred sep tem b ra 1943. u V ipavskoj dolin i (u S loveniji) od in tern iran ih B okelja koji su poslije kap itu lac ije Italije 8. sep tem b ra 1943. pobjeg li iz logora u sjeverno j Italiji i prišli jed in icam a G lavnog štaba N O V i PO S lovenije. O d red se jed n o vrijem e nalazio u sastavu 19. slovenačke N O divizije, a zatim je p rek o H rvatske pošao ka Boki ko torsko j.

155 B. N ešković je odgovorio 2. m arta 1944. da je šifra prim ljena, ali da s njom nije d o b ijen a odgovarajuća knjiga, pa stoga šifra nije upotrebljiva.

•s'* O vo T itovo naređ en je je uslijed ilo poslije izv ješta ja Š taba M ornarice N O V J od 23. feb ru a ra 1944. u kom e je rečeno da se p rem a saopšten ju b ritansk ih oficira za vezu za p o treb e V rhovnog štaba N O V i P O J p rip rem a 15 b a te rija od p o 12 am eričkih topova i da su saveznički oficiri »neslužbeno predložili da se za poslugu ovih topova o tvori a rtilje rijska škola na Visu«. (A -V II, K.2072, reg.br. 8-8/2.) T ri d a n a kasn ije , 26. feb ru a ra , S tab M ornarice je javio V rhovnom štab u da na V isu im a p re k o 4 0 topova neiskorišćeno, je r za njih nem a obučen ih artiljeraca .

,S7 M ilo je M ilojević je b io član V o jne m isije N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za S rednji istok i tada se nalazio u B ariju . N jem u se, u vezi s ovim Titovim naređen jem , o b ra tio Š tab M ornarice N O V J, pa je on, pored ran ije upućenih 150 vo jn ika za a rtilje riju , 21. m arta poslao još 100 vojnika. U m eđuvrem enu je na Visu o tvo rena A rtilje rijska škola u kojo j je to ljudstvo p rip rem ljeno za artilje riju k roz dva kraća tečaja (tokom feb ruara i m arta), a zatim je nastavljen sistem atski rad sa znatno više slušalaca.

i« O dnosi se na ofanzivna d jejstva koja su 18. februara I ‘>44. počele izvoditi njem ačke snage i sastava 102. tu rkestanske i I SS. rezervne brdske divizije. Kl SS po licijskog puka i kvislinške fo rm acije p ro tiv jedin ica 9. korpusa N O V J k o je su bile p rešle na desnu obalu rijeke Soče. O tom e je G lavni š tab N O V i P O J, ističući da su n jem ačke snage, nastupajući iz Č edada, G orice i T o lm ina, odpočele ofanzivu u B eneškoj S loveniji i B rdim a. T ri dan a kasn ije (26. feb ru a ra ) G lavni š tab je izvijestio da neprija tel j nastavl ja svo ju ofanzivu i d a se već četiti dana vode teške bo rbe . U vezi s tim izvješta jim a je uslijedila ova T itova d irektiva .

,s<' T ito je za traž io ovaj izvještaj od G lavnog štaba N O V i PO S lovenije zbog toga što je b io redovno obav ještavan o vrlo teškim b o rbam a ko je je 14. slovenačka N O divizija sa svoje iri brigade ( I . slovenačka »Tone Tom šič«. 2 slovenačka »l jubo Šercer« i 13. slovenačka »M irko B račič«) vodila od 6. jan u a ra 1944. p rilikom p ro d o ra iz B ele k ra jine p rek o T uro p o lja , r ijeke Č azm e, K aln ika i r ije k e Sutle u Š ta jersku . D a bi sp riječila upad ove slovenačke divizije u Š ta je rsk u i rasp lam savanje n a ro d n o o slo b o d ilačke bo rb e na tom p ro sto ru , n jem ačka K om anda 18. vo jnog o k ruga angažovala je znatno jače snage od on ih ko je je im ala 14. divizija u svom sastavu (1025 b o raca i rukovodilaca). Jedin ice 14. slovenačke N O divizije bile su p rinuđene dva pu ta da m ijen ja ju p ravac nastupan ja i tri p u ta uzastopno da vode teške v išednevne bo rbe u okružen ju i za p robo j iz njega. N akon trećeg p ro b o ja , divizija je iz re jo n a Belih V oda22. feb ru a ra započela nastupan je odvojenim pravcim a: Š tab divizije i 1. ud arn a brigada » Io n e Tomšič« su pošli p reko Z aloke . Sm rekovea i Bele Peči na R am šak. a oda tle 20. feb ru a ra ponovo su k renuli ka G raško j G o ri; 2. u darna brigada »L jubo Šercer« je p rek o M oziskih p lan ina i do linam a B istre i Solčave, zatim p rek o L uča i G o rn jeg grada 29 , feb ru a ra izbila na p lan inu C icelj; 13. N O brigada »M irko Bračić« je p reko R am šaka, Sv. P rim oža i N ove Štifte 27. feb ru a ra izbila na p lan inu M eninu. I up ravo tih

3 0 8 NAPOMENE

dana kad je T ito za traž io izvještaj o 14. slovenačkoj N O diviziji, sve n jene jedin ice im ale su ukupno još sam o 4 40 boraca sposobnih za borbu .

I<’" K apetana S lobodana R adulovića, koji je b io nastavnik u O ficirskoj školi G lavnog štab a N O V i P O S lovenije, za traž io je G lavni š tab N O V i P O H rvatske 21. jan u a ra 1944. Njega je , s još tro jicom oficira, u p u tio G lavni š tab N O V i P O Slovenije po ovom T itovom naređen ju .

" ,l Š terju A tan aso v (pseudonim V ik to r G eorg ijev ) b io je član C en tra lnog kom iteta B ugarske radničke partije . O n je u jesen 1943. došao iz M oskve spustivši se padobranom na oslobođenju te r ito riju i p risustvovao je II zasijedan ju A V N O J-a . D a bi se oživ jela dejstva partizansk ih o d red a u B ugarskoj A tanasov se upu tio s genera l-m a jo - rom Pavlom Ilićem V eljkom 29. feb ruara 1944. iz D rvara k južno j Srbiji. Ilićeva grupa je u p ra tn ji 1. b a ta ljona 3. ličke b rigade išla p rek o p lan ine C incara d o Z anoglinskog polja, gdje ih je prihvatila jed n a dese tina iz V ukovsko N O P o dreda i odatle ih je d opra tila d o sela U zdola (kod P rozo ra), gdje su stigli 8. m arta . Iz U zdola su u pratn ji M ostarskog bataljona nastavili pu t za Foču i dalje za R udo, gdje su se priključili Š tabu U darne grupe divizija.

'" 2 Misli se na 2. p ro le te rsk u i 5. k rajišku N O U diviziju. O ne su po T itovom n aređen ju obrazovale U d arn u grupu divizija pod kom andom pukovn ika M ilu tina M orače, kom an d an ta 5. k ra jišk e divizije. Z ad a tak im je b io da d ejstvu ju p rem a Toplici. (V iše u vezi s tim vid. na str. 55 i nap. 122).

P ostupajući p o ovom T itovom naređen ju . G lavni štab N O V i P O H rvatske 3. m arta 1944. dostav io je tražene podatke . Iz njih se vidi da je 10. korpus N O V J (zagrebački) im ao 9 000 ljudi i da m ože m obilisati još 5(XX); d a 6. ko rpus N O V J im a13 000 ljudi i da m ože m obilisati još 6000 ; da 4. korpus N O V J ima 2 0 0 0 0 ljudi i da m ože m obilisati još 4 0 0 0 i d a 11. korpus N O V J im a 8 500 ljudi i d a m ože m obilisati još 5(XX) ljudi. (V id. Zbornik NOR, tom V , knj. 25, str. 600-602.)

11,4 T ito je ovu d irek tivu u vezi s raspodjelom ratnog m aterija la prim ljenog od Saveznika uputio kao odgovor na radiogram Štaba M ornarico N OVJ od 2S. januara 1944. koji glasi:

»P redstavn ik engl[eske] in tend an tu re m ajo r H am ilton Hil traži da uspostavi punu kon tro lu nad svim m aterija lom koji za nas dolazi iz Italije, p rem da dobijam o pošiljke jasno označene [što je] za partizane, odn[osno] za Savezfnike]. U kazali sm o na to da bi on to trebalo n ajp rije srediti u Italiji, m eđutim on osta je pri svom e. T im e bi se izm jenio dosadašnji način rada. Mi bismo mogli od njega tražiti sam o ono što je Visu po treb n o i što m ožem o dokazati da dostavljam o na kopno. M olim o d irek tive« . (A -V II, k. 2072, reg.br. 8-12/2.)

u,s P ostupajući po ovom T itovom naređ en ju . G lavni š tab N O V i P O H rvatske je 7. m arta 1944. izv ijestio d a je za 10. korpus N O V J p o treb n o 20, za 6. korpus N O V30 i za 4. korpus N O V J 20 to n a eksploziva i da bi se saobraćaj m ogao po dob ijan ju eksploziva paralisati za 10 d o 15 dana. Š tab 2. korpusa izvijestio je istog d a n a (3. m arta) da m u je p o treb n o 5 to n a eksploziva i d a bi nakon 15. dana p rip rem e tom količinom eksploziva saobraćaj bio paralisan m jesec dana. Š tab 3. korpusa N O V J dostav io je izvještaj 5. m arta 1944, izv ještavajući da je za rušenje p ruge S ara jevo -S lavonsk i B rod p o treb n o o k o 15 to n a eksploziva, da je p o treb n o d a im u rušen ju sadejstvu je jed n a vo jvođanska divizija i da akcija m ože početi »u roku od 15 d ana« . Izvještaj G lavnog štab a N O V i P O S lovenije p riređuvač nije uspio pronaći.

I<’1’ T o je T itov odgovor G lavnom štabu N O V i P O H rvatske koji se 29. feb ru a ra 1944. o b ra tio V rhovnom štabu N O V i PO J za o b jašn jen je u vezi s upućivanjem osoblja sa v d uhop lovne struke na školovanje u SSSR ističući da se u jed inicam a G lavnog štaba nala /i nekoliko kom andanata brigada i jedan kom andant k o rp u sa koji su v a /duhop lovne Struke.

"•7 l ito je dao ovo ob jašn jen je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske koji se 'l. m arta 1944 ob ra tio V rhovnom štabu N O V i POJ pitajući ga kako da postupi u pogledu

NAPOMENE 3 0 9

ustro javan ja Suda časti pri G lavnom štabu , pošto takva institucija nije bila p redv iđena posto jećom U redbom o sudovim a časti za oficire N O V i PO J.

I<,K O vaj nalog je T ito d ao štabu 2. korpusa N O V J u vezi s pitanjem toga štaba od 29. feb ru a ra 1944. hoće li av ija tičare i šofere slati na ljekarski p regled p rije nego što ih upu ti u Š tab 5. korpusa N O V J. Poslije ovog T itovog n aređen ja iz jed in ica 2. korpusa N O V J u p ućeno je 110 av ijatičara i šofera. O ni su p rek o H ercegovine 13. m arta p risp jeli do jedin ica K onjičkog N O P odreda , odak le su produžili za D rvar, a iz njega su se, p rek o V isa, prebacili u G rav inu (Ita lija ), gdje se nalazio sabirn i cen tar za av ijatičare o d ređ en e d a idu na školovanje u SSSR. O patle su 132 av ija tičara 22. avgusta 1944. došli u Bari i iste noći avionim a se p re b a c ili 'u SSSR, a p reosta lih 324 su neki dan kasnije b rodom pošli iz T a ran ta do Iran a / a odatle vozom za SSSR.

I'>'' O dnosi se na njem ačku 1. brdsku lovačku diviziju. O n a je počela p o k re t 13. feb ru a ra , a završila ga noću 23 /2 4 . m arta 1944. K retala se pravcem : K nin - B ihać - K ostajn ica - B anova Ja ruga - D aruvar - V irovitica. Im ala je zadatak d a sa ostalim njem ačkim jedin icam a uđe u M ađarsku zbog tam ošnje nestab ilne situacije i da osu je ti istupan je M ađarske iz. T ro jn o g p ak ta . Ti pok re ti su vršeni u okv iru n jem ačke operacije »M argaret« .

170 Misli se na radiogram G lavnog štaba N O V i P O V ojvodine ko ji je p rek o V rhovnog štaba N O V i PO J u pu tio 28. feb ru a ra 1944. Š tabu 6. k o rpusa N O V J obav ještavajući ga o v rem enu , talasno j dužini i pozivnom znaku za m eđusobno uspostavljanje radio-veze.

171 R iječ je o delegatim a za II kongres U jed in jen o g saveza antifašističke om lad ine Jugoslavije. B roj delegata od red io je C en traln i kom ite t K PJ. O n je u vezi s tim 24. feb ru a ra 1944. poslao radiogram Š tabu 2. korpusa N O V J s nalogom da se počnu prikup ljati delegati kod tog štab a iz C rn e G o re (4 0 d e legata), S rbije (30), M akedon ije (30), Sandžaka (1 5 ), K osova i M etoh ije (15 ), iz svake brigade N O V J ovih p o k ra jin a po tri delegata , kao i delegacije iz A lban ije , G rčk e i B ugarske. S u trad an (25. feb ru a ra ) u pu tio je rad iogram Š tabu 3. korpusa s nalogom da se kod njega prikupe delegati iz V ojvodine (30 ), iz istočne B osne (10), iz svake brigade N O V J na p rosto ru istočne B osne i V ojvod ine po tri delegata , a takođe da se kod tog štab a p rikupe i delegati iz Beograda i sjevernog d ijela Srbije.

172 C entraln i kom itet KPJ se nalazio tada u D rvaru , dok se C entraln i kom itet S K O J-a nalazio pri Š tabu 10. korpusa N O V J (»Z agrebačkog«), odak le je 14. m arta došao u G lavni š tab H rvatske , a su trad an nastavio pu t za D rvar. U vezi sa štam parijom CK S K O J-a u pu tio je 14. m arta 1944. Š tabu 10. k o rpusa slijedeći rad iogram : »Mi sm o otišli za B osnu. Vaše Pov jerenstvo je u Lici. P rek o njih od ržav a jte redovne veze s nam a. Š tam pariju svakako n as to jte p rek o Banije prebaciti k nam a. T ak o đ e papir. Ponovo oživite i više nego prije ra /v ijte priprem e /a kongres N aročito na neo slo b o đ enom [području]« . (A-VII, k. 119-1, reg.br. 4-2.)

173 T o je T itov odgovor na radiogram G lavnog š ta b a N O V i PO H rvatske od 3. m arta 1944. koji je upućen V rhovnom štabu N O V i PO J i glasi: »Englezi hoće da šalju svog telegrafistu u Bari radi bolesti. N a njegovo m jesto d ošao bi drugi, i to čim ode sn ijeg do šao bi avion na K rbavsko polje i p ren io te legrafistu i d o k u m en te - k ak o oni kažu. M olim o odgovorite . « (A-VII. k. 119/1. reg. br. 4/2.)

174 T ito je ovo ob jašn jen je upu tio d r G o jk u N ikolišu, šefu San ite tskog o dsjeka V rhovnog štab a N O V i P O J, koji se k ra jem feb ru a ra i početkom m arta 1944. nalazio na ob ilasku sanite tsk ih ustanova G lavnog štaba N O V i P O H rvatske , je r je N ikoliš u vezi s T itovom naredbom o stru k tu ri korpusne vojne ob lasti zatražio ob jašn jen je : da li treba fo rm irati jedan sanite tsk i odsjek u operativnom d ije lu štaba korpusa, a drugi sanite tsk i odsjek u korpusno j vo jno j oblasti.

1 * Postupajući po ovom T itovom naređen ju . G lavni š tab N O V i PO H rvatske izvijestio je 15. m arta 194-4. da je dr I.inzi R odžers (h iru rg . britanski m ajo r i član B ritanske vojne misije pri V rhovnom štabu N O V i P O J) pošao za D rvar, ali b e / i jednog h irurga iz H rvatske.

310 NAPOMENE

|7,‘ N avođenje av iona za n jihovo slije tanje na aero d ro m e noću ili dan ju za vrijem e oblačnosti. padav ina ili uopšte slabe vidljivosti obavljalo se ob ično pom oću rad io -stan ica . M eđutim , na aerod rom im a N O V J služba navođen ja i o bav ješ tavan ja u to vrijem e još nije bila razv ijena, pa je s lije tan je aviona pri slaboj vidljivosti na pošto jeće aerod rom e regulisano paljenjem signalnih vatri, ko je su postavljane po unaprijed ugovorenim znacim a.

177 Bugarski partizanski ba ta ljon »H risto B otev« . jačine o k o 80 boraca, form iran je 19. decem bra 1943. na južnim pad inam a p lanine Kož.ufa po zajedn ičko j odluci C en tra ln o g k o m ite ta K P M akedon ije i G lavnog štaba N O V i P O M akedonije . U njegov sastav su ušli bivši pripadnici granične posade karau le K onjsko (oni su 15. decem bra 1943. prišli ba ta ljo n u »Strašo Pinđžur« i 2. ba ta ljonu 3. operativne zone G lavnog štaba N O V i po M akedon ije) i još nekolicina bugarskih vojn ika koji su u ranijim borbam a bili prebjegli k m akedonskim jed in icam a N O V J. B ataljon je p riv rem eno ušao u sastav 2. m akedonske N O U brigade, ali je ubrzo stavljen pod n eposrednu kom andu G lavnog štaba N O V i PO M akedonije .

I7K O dnosi se na bata ljon »Stiv N aum ov«. Fo rm iran je po naredbi G lavnog štaba N O V i PO M akedonije 11. novem bra 1943. u Prespi od B itoljskog N O P odreda »G oce D elčev« i P respansko-ohrid skog N O P o dreda » D am jan G ruev« . O n i bataljon »H risto Botev« ob jed in jen i su 23. decem b ra 1943. po n aređen ju G lavnog štaba N O V i P O M akedon ije kao sam ostalna jedin ica pod nazivom G ru p a partizansk ih bata ljona i u takvom sastavu ostali sve do 26. feb ru a ra 1944. kada je bataljon »Stiv N aum ov« ušao u sastav 3. m akedonske N O brigade.

I7" G ru p a partizansk ih bata ljona (»Stiv N aum ov« i »H risto B otev«) s jednim d ijelom C en tra ln o g k om ite ta KP M akedonije i s G lavnim štabom N O V i PO M akedonije pošla je 31. jan u a ra 1944. iz Z borskog s južnih pad ina planine K ožufa i pod borbom i veom a nepovoljnim vrem enskim uslovim a i 24. feb ru a ra izbila na p lan inu K ozjak.

IKW R iječ je o 1. m akedonsko-kosovskoj udarno j brigadi i njenim dvanaesto - dnevnim borbam a (od 31. jan u ara do 11. feb ruara 1944) protiv v išestruko nadm oćnijih bugarskih okupacion ih p ješad ijsk ih i artiljerijsk ih pukova iz P rilepa i V elesa i graničnih jed in ica iz M režičkog prilikom n jenog p rodora s p lanine K ošufa u srednji d io M akedonije i povra tka natrag . T aj pohod je bio du g o ko 300 km . a bo rbe su vodene s krajnjim naprezanjem p rek o p laninskih m asiva u d ubokom snijegu, velikoj h ladnoći i nevrem enu.

1,41 O vim T ito odgovara na radiogram koji je Š tab 3. korpusa N O V J 6. m arta 1944. upu tio V rhovnom štab u N O V i P O J. koji glasi: »R eorganizacijom ko ju sm o vam predložili stvorićem o uslove za o slobođenje od vezivanja za ovaj te ren naše najbo lje XVII d iv |iz ije |. M olim o h itn o odgovorite« . (A VII. k. 40S/A. reg. br. I-IOO/H-I. str. 5X4.)

IK2 O dnosi se na p rijed log Š taba 3. korpusa N O V J od 4. m arta 1944. za reorgan izaciju jedin ica pod svojom kom andom i form iran je nove divizije, u čiji bi sastav ušle dvije u d arne brigade (17. m ajevička i 18. istočnobosanska h rvatska) i tri N O P o d red a (M ajevički. T rebavsko-posavsk i i T uzlansk i), od čijeg ljudstva bi se ubrzo m ogla fo rm irati jedna brigada s tim što bi od red i i dalje posto jali na terenu . Š tab korpusa je p rijed log za fo rm iran je divizije obrazložio po trebom da se iskoriste povoljni uslovi za m obilizaciju novih boraca na p rosto ru s jev ern o od linije D obo j T uzla Z vornik .

181 R iječ je o p rijed logu Š taba 3. korpusa N O V J od 4. m arta 1944. koji se odnosio na ličnosti ko je bi sačinjavale š tab novoform irane divizije.

,M4 M iloš Z ekić je d o tada b io kom andant 6. istočnobosanske udarne brigade. V ladim ir V lado Rolović b io je rukovodilac P o litod je la 17 istočnobosanske udarne divizije, a H usein K rupić nalazio se na službi pri Š tabu 17. istočnobosanske udarne divizije.

NAPOMENE 311

IMS O n je do tada b io zam jenik kom an d an ta 6. istočnobosanske udarne brigade.

IM" R iječ je o Sam ostalnom jugoslovenskom o d red u u SSSR-u. (V iše u vezi s njim vidi T itovu po ruku tom e O d red u u napom eni 75).

187 O vaj T itov nalog u vezi s članovim a N acionalnog kom ite ta oslobođen ja Jugoslavije i članovim a Predsjedn ištva A V N O J-a slijedio je kao odgovor na radiogram E dvarda K ardelja od 3. m arta 1944. koji glasi:

»Pošto je prelazak u H rvatsku postao m oguć, neki drugovi iz naše grupe misle da bi se g rupa vratila k vam a. Saopštite odm ah vaše m išljenje. A ko je to m oguće, poslali bism o pokre tn iji d eo u H vratsku . a starci bi ostali u S loveniji. Ja pu tu jem u H rvatsku . Bevc«. (A-IZD G SR Slovenije, f. 41/1.) U to v rijem e su se u sjed ištu G lavnog štab a N O V i PO Slovenije na K očevskom rogu. u re jo n u sela Č rm ošnjice, sa E dvardom K ardeljem nalazili: d r Ivan R ibar. M oša P ijade , R odo ljub Č olaković, V ladim ir Zečević. M arko V ujačić. T o d o r V ujasinović i R adon ja G olubović.

,MH T o je T itov odgovor na dva rad iogram a E d v ard a K ardelja. U prvom je K ardelj 3. feb ruara 1944. p red ložio T itu da se organ izu je p roslava 25. godišnjice s tvaran ja K P Jugoslavije. »Bilo bi p o treb n o ističe K ardelj - izvršiti izvesne prip rem e. D o b ro bi b ilo kod vas stvoriti kom isiju za prip rem u. Saopštite nam a zadatke. U H rvatsko j bi se m ogao odštam pati svečani bro j .P ro le te ra1«.

U d rugom rad iogram u K ardelj je 16. feb ru a ra u p itao da li je prim ljen radiogram u vezi s proslavom 25. godišnjice K P Jugoslavije, pa je nastavio:

»Predlažem o: 1. Jub ilarn i .P ro le te r ', 2. S pom enicu - zbornik o raznim prob lem im a u vezi sa ulogom P artije u sadašn jo j borbi. 3. Proglas C K . koji bi trebalo da bude gotov do kra ja m arta .« (A -IZ D G SR Slovenije. F. 41/1.)

|H‘‘ U vezi ovim Titovim naređen jem p ronađen i su odgovori sam o G lavnog štaba N O V i PO H rvatske i Š taba 2. korpusa N O V J. G lavni štab je 10. m arta 1944. izvijestio o lokaciji i k a rak teris tikam a aero d ro m a na K rbavskom polju i ae ro d ro m a na Bijelom polju kod K orenice (sada T itova K oren ica) i dao podatke o m jestim a za p rihvatan je m aterija la koji se spušta padobran im a za 4, 6, 8, 10. i 11. korpus N O V J i za13. p rim orsko-goransku N O diviziju. Š tab 2. korpusa je izvijestio 11. m arta 1944. da se osposobljava aerodrom kod B erana (sada Ivangrad), a da se m aterija l koji se spušta p adobran im a m ože prim iti na Č evu, R adovču, G ostilju , K opilju, N egobudu i G oliji.

I"° G lavni štab N O V i PO H rvatske je odgovorio 12. m arta 1944. da se u H rvatsko j nalazi n jem ačka 11. vazduhoplovna divizija s oko 370 aviona raznih tipova i da oni polijeću s tri aero d ro m a: Pleso, Jezdovac i C erklje.

O vo T itovo obav ješten je Š tabu 2. korpusa N O V J jeste odgovor na radiogram toga štaba od 8. m arta 1944. kojim se o b ra tio V rhovnom štabu N O V i PO J s m olbom da se poveća broj aviona s transportim a o ru ž ja , op rem e i nam irnica za njegove jedin ice.

11,2 U vezi s ovim Titovim upozorenjem A ndrija H ebrang , se k re ta r C entralnog kom iteta KP H rvatske, izvijestio je 12. feb ruara 1944. da se sva štam pa šalje redovno p reko G lavnog štaba N O V i PO H rvatske i da će ispitati »gdje zapin je« . ( A - V II . k. 119/1, f. reg. br. 4 -1 5 2 /2 .)

|,w O vo T itovo o d obren je uslijed ilo je u vezi s rad iogram om G lavnog štaba N O V i PO H rvatske od 7. m arta 1944. kojim se javlja V rhovnom štabu N O V i PO J da šef B ritanske vojne misije pri tom G lavnom štabu moli da se b ritanskim obav ješta jn im organim a om ogući da svoju poštu iz M ađarske. A ustrije i N jem ačke dostav ljaju u Z ag reb p rek o ilegalnih veza narodnooslobod ilačkog p o k re ta , a iz Z ag reba da je šalju u sjedište svoje vojne m isije.

11,4 O d k ra ja d ecem bra 1943. pa do ovog T itovog obav ješ ten ja zbili su se mnogi značajn i događaji počev od prep iske T ito - Čerčil, čestih političkih razgovora s brigadirom F icrojem M aklejnom od n jegovog p ovra tka 20. jan u a ra u V rhovni štab

312 NAPOMENE

N O V i PO J i vojnoplitičke aktivnosti V ojne m isije N O V i PO J pri savezničkoj V rhovnoj kom andi za Srednji istok, pa d o d o b ijan ja (p rek o G eorgi D im itrova 9. feb ruara) podrške rukovodstva Sovjetskog Saveza T itovim stavovim a (odnosno najkrupnijim O dlukam a D rugog zasjedan ja A V N O J-a) po p itan jim a odnosa A V N O J-a i N K O J-a p rem a kralju P e tru II, m onarh iji i izbjegličkoj jugoslovenskoj vladi i do iscrpnih razgovora vojnih i političkih sa šefom V ojne misije Sovjetskog Saveza pri V rhovnom štabu N O V i PO J g enera l-la jtna tom N ikolajem K ornjejevom prispjelim 24. februara , te postignutim sporazum im a za školovanje stručn ih kad rova za po treb e N O V J u b ritanskim vojnim bazam a i u S ovjetskom Savezu.

|,,s E d vard K ardelj i neko liko članova P redsjedn ištva A V N O J-a (T odor V ujasinović, E dvard K ocbek. V lado Z ečević. R odo ljub C olaković i R ad o n ja G olubo- vić) pošli su iz S lovenije ok o 20. m arta (tam o su još ostali d r Ivan R ibar. M oša P ijade. M arko V ujačić i još neko liko članova P redsjedn ištva) i, p rek o Z um b erk a i P okuplja.22. m arta prispjeli u sjed ište G lavnog štaba N O V i P O H rvatske. T u su se zadržali nekoliko dan a i potom krenuli za V rhovni štab N O V i P O J. koji se nalazio u D rvaru .

O vim T ito odgovara na zajednički rad iogram Š taba M ornarice N O V J i Š taba 26. N O divizije od 8. m arta 1944. kojim obav ještavaju V rhovni š tab N O V i PO J da je iz B arija p revezeno na Vis 1380 p rekom oraca , od ko jih sm a tra ju da je nužno za A rtiljerijsku oficirsku školu i popunu artiljerijsk ih jed in ica na Visu uzeti 600 ljudi, a za ostale su pitali da li d a ih uključe u posto jeće jedin ice na ostrvu ili da ih upu te na kopno. Ali kad je T ito kasnije dob io obav ješten je da svih 1380 p rekom oraca p ripadaju 3. p rekom orsko j N O brigadi i da će V o jn a misija N O V i PO J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Srednji istok uputiti d rugo ljudstvo za a rtilje riju na Visu. on je 19. m arta izm ijenio ovu svo ju od luku i nared io da 3. p rek o m o rsk a brigada ostane kom pletna (vid. s tr . 145).

I"7 U vezi s ovim Titovim naređen jem Š tab M ornarice N O V J je 13. m arta 1944. izv ijestio V rhovni štab N O V i PO J da m om en ta lno ne posto je povoljni uslovi za bezb jedno prebacivan je p o m en u to g ljudstva na kopno , pa će n jegovo prebacivanje na kopno uslijediti čim se ukažu povoljni uslovi.

,w T ito je upu tio ovu p o ruku S tano ju Sim iću. am basad o ru izbjegličke vlade K raljevine Jugoslavije u M oskvi, kad je saznao za sadržinu o tv o ren o g pism a ko je je Simić upu tio u redn iku m oskovskog lista »Pravda« 10. m arta 1944. U tom e pism u Simić je izbjegličkoj vladi p o dn io ostavku na svoj položaj i stav io se na raspolaganje N acionalnom kom itetu oslobođen ja Jugoslavije. Sim ić je. saglasno s ovom T itovom porukom , o stao na dužnosti am basadora u M oskvi sve do proljeća 1945. kada je u aprilu im enovan za jugoslovenskog am basadora u S jedin jenim A m eričkim D ržavam a.

Postupajući po ovoj T itovo j saglasnosti za prebacivan je Je v re ja u Ita liju . Z A V N O H je 27. m arta 1944. poslao slijedeći radiogram T itu : »D r G o tlib pred laže da se pu tem Saveznika zatraži in tervencija ženevskog C rvenog krsta kod N em aca radi p ropuštan ja k roz ok u p iran u te rito riju jevrejsk ih izbeglica do V isa«. (A-VII, k. 119/1, f.2. reg.br. 4/151.)

2011 T o je T itov odgovor na p itan je d r N ika M iljanića. p redsjedn ika Izvršnog odbora Z A V N O -a C rne G ore i B oke, ko je je on, p reko rad io -stan ice Š taba 2. korpusa N O V J, u p u tio 14. m arta 1944. F ra n u F rolu, pov je ren ik u za p ravosuđe N K O J-a . M iljanić je traž io od F ro la da odgovori na dopis Z A V N O -a C rne G o re i B oke od 16. novem bra 1943. kojim je traženo da se prijeki vojni sudovi zam ijene redovnim vojnim sudovim a. Š tab 2. korpusa N O V J nije prilikom prosljeđ ivanja M iljanovićevog radiogra- m a iznio svoje stanovište , p a je 15. m arta 1944. odgovorio T itu da p itan je ne postavlja Š tab korpusa , već d r N iko M iljanić.

201 P rem a nekim podacim a, R ičard V ejl B ob je b io p o činu m ajor. O n se nalazio u sastavu A ng lo-am eričke vo jne misije pri V rhovnom štabu N O V i PO J. Spustio se p adobranom 27. feb ruara 1944. na partizansku te rito riju i o stao je u V rhovnom štabu N O V i P O J d o 20. m arta 1944. K oristeći njegov od lazak , T ito je upu tio p o ru k u za p red sjed n ik a S jedin jenih A m eričkih D ržava F rank lina R uzvelta . V ejl

NAPOMENE 313

je napuštajući D rvar, s porukom o tp u to v ao za K airo , gdje je svojim pretpostav ljen im p red ao ovu T itovu po ru k u za R uzvelta.

21,2 T ito je b io iscrpno obav ješten o izvanrednom zalaganju am eričk ih oficira, a posebno m ajo ra Luisa H ju o ta i M aksa B ena u Bari ju , k ap e tan a H ansa T oftea , poručn ika R o b e rta -B o b a T om psona i drugih u M onopoliju , ko jim a p ripada zasluga što su pribav ljene i isporučene prve značajne količine ra tnog m ate rija la , san ite tsk e op rem e i nam irnica jedin icam a N O V J u m om en tu kada su u tom e ja k o oskudijevale . N a te am eričke oficire T ito je ovom prilikom m islio, iako su , in tervencijom britanskih p redstavn ika k rajem d ecem bra 1943, sko ro svi oni od jed n o m , po h itnom postupku , udaljeni iz. B arija i M onopolija . (Više u vezi s ovim vid u nap. 257. i 158. u 18. tom u.)

21,1 Franklin R uzvelt, p redsjedn ik S A D , nije na ovu T itovu po ruku odgovorio. S m atrao je da bi odgovor na nju u neku ruku značio i p riznanje narodnooslobodilačkog p okre ta . R uzvelt i v lada S A D , sm atra jući A tlan tsk u povelju kao osnovu za rješavanje svih p oslije ra tn ih p rob lem a, priznavali su kao legitim nog predstavn ika jugoslovenskih naroda jed ino kraljevsku jugoslovensku vladu u izbjeglištu , k o ja je tad a im ala svog ak red itovanog am basadora u V ašingtonu.

204 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju . G lavni š tab N O V i P O H rvatske o d red io je V inka Svoba (političkog kom esara 13. p rim orsko-goranske N O divizije) i o tom e obav ijestio 18. m arta 1944. V rhovni štab N O V i PO J.

2MS Misli se na A n tu R ukav inu , slušaoca T rećeg in tendan tskog ku rsa O ficirske škole V rhovnog štaba N O V i PO J. V rhovni š tab je kasnije odustao od nam jere da R ukavinu pošalje u Sovjetski Savez s V ojnom m isijom N O V J.

2°“ V rhovni š tab N O V i PO J je 1. aprila 1944. defin itivno od red io sastav V ojne misije N O V J ko ja će ići u Sovjetski Savez. Šef M isije je b io g en era l-la jtn an t V elim ir Terzić, a članovi g en era l-la jtn an t M ilovan D ilas. šef P ropagandnog odsjek a V rhovnog štaba N O V i PO J i član Politbiroa C en tra inog kom ite ta K PJ, pukovnik V elim ir S tojnić, politički kom esar 5. k o rpusa N O V J; pukovnik Mile Pavičić, kom an d an t 1. vazduhoplovne baze; pukovnik d r D ura M ešterović, šef Sanitetske vojne m isije u B ariju ; po tpukovnik S tanko D anilović, nastavnik In tendan tskog kursa O ficirske škole V rh o v nog štaba N O V i P O J; po tpukovnik V inko Švob, politički kom esar 13. p rim orsko-go ranske N O divizije; m ajo r Pavle Savić, na službi pri VŠ N O V i P O J, A ntun A ugustinčić, sku lp tor; poručn ik B ogdan Popović i po tporučn ik M arko P opović. oficiri u P ra tećem bata ljonu V rhovnog štaba N O V i PO J.

207 U vezi sa slanjem pasoša i lica k o ja ulaze u sastav V o jne m isije V rhovni štab je in tervenisao i 16. m arta 1944. naređu jući G lavnom štabu N O V i PO H rvatske da ih uputi do 22. m arta 1944, sm atrajući to vrlo hitnim .

2,m G lavni š tab N O V i PO H rvatske odgovorio je istog dan a (15. m arta) V rhovnom štabu N O V i PO J da se h rana iz S lavonije nije m ogla prebaciti na desnu obalu Save zbog prisustva jak ih neprija teljsk ih snaga na željezničkoj p ruzi, a dan kasnije , 16. m arta , p ren io je ovo T itovo naređen je Š tabu 6. korpusa N O V J i nared io mu da d irek tn o stupi u vezu s V rhovnim štabom N O V i PO J.

2"*’ U vezi sa slanjem soli i nam irn ica za p o treb e C en tra ln e bolnice i slanja pet vagona soli za jedinice N O V J i narod u zapadnoj Bosni, G lavni š ta b N O V i PO H rvatske odgovorio je 16. m arta 1944. V rhovnom štab u slijedeće: » H ran a za vaše bolnice p reb acu je se u M azin. Z a V k o rpus odobrili sm o 2000 kg soli, k o ju m ogu podići u ban ijskom području . U Maz.inu ste već preuzeli 1500 kg soli. Još vam m ožem o svega staviti na raspolaganje 1400 kg«. (A-VII, k. 119/1. reg.br. 4/2.)

2,0 T ito je pohvalio borački i starješinsk i sastav 4. k ra jiške u d arn e divizije 5. korpusa N O V J za uspješne borbe ko je su vodili u d rugo j polovini feb ru a ra i u prvoj polovini m arta 1944. na pom enutom sek to ru . T ada su njem ačkim i u sta ško -dom obran - skim jed in icam a nan ijeti teški gubici. N aročito oštre bo rbe su vođene od 4. d o 10. m arta .

314 NAPOMENE

2.1 Misli se na o ne pripadnike b ritansk ih vojnih m isija koji su se prijavili jedin icam a 2. korpusa N O V J nakon napuštan ja četn ičkih štabova D raže M ihailovića i njegove V rhovne kom ande. Njih je. po nalogu b ritanske vlade, sred inom decem bra1943. opozvala V rhovna saveznička kom anda za Srednji istok. Bilo ih je ukupno devet, m edu njim a i po tpukovnik D ejn T o jre l H adson (Bil H ad so n ). šef B ritanske vojne m isije kod D raže M ihailovića. E vakuisani su za K airo 1. aprila 1944. s ae ro d ro m a kod B orana (sada Ivangrad). (Višo o njim a vid. nap. 139. i 557. u tom u IK.)

212 Š tab 2. korpusa je 15. m arta 1944. rad iogram om jav io V rhovnom štabu N O V i P O J o britanskim oficirim a koji su napustili D ražu M ihailovića i u B eranam a čekali evakuac iju slijedeće:

»Englezi [koji su došli] od D raže im aju rad io -stan icu i izgleda da od ržav a ju vezu sa D ražom , je r avioni ko ji su dolazili unazad nekoliko dana bacili su po la m aterija la nam a. a po la na četn ičku te rito riju da lek o od B erana 25 km.

O ni su pohvatali veze sa četnicim a, sa sta ju se sa sum njivim e lem en tim a i kupe p rivatnu p oštu [da nose u inostranstvo |. O tk ak o su oni došli u B erane situacija se [politički] pogoršala na našu šte tu .

D a li da im oduzm em o rad io -stan icu i ogran ičim o k re tan je? O dgovorite h itno šta da p reduzm em o«. (A-VI1. k. 394. reg.br. 7-7/2.)

2.1 Z n ak e za raspoznavan je dostav io je V rhovni š tab N O V i PO J 12. m arta1944. Š tabu 2. korpusa N O V J. ali je u vezi s njim a Š tab korpusa 13. m arta poslao

slijedeći rad iogram V rhovnom štabu . »M ajor H a n te r je dob io druge znake. Javite kojim znacim a da se služim o. U red ite to s M aklejnom . Jav ite nam hitno« . (A -V ll. k. 394. reg.br. 7-5/2.) U vezi s tim je uslijed io ovaj T itov odgovor.

214 B orbe na Lim u počele su 6 /7 . m arta 1944. kada je 2. srpska p ro leterska brigada pokuša la da savlada o tp o r neprija teljev ih snaga kod R udog. a zatim su borbe nastavljene i 7 /8 . m arta . Svi pokušaji da se fo rsira rijek a na tom m jestu ostali su bezuspješni uslijed jak e o d b ran e n ep rija te lja , pa je ista b rigada pokušala da p red e Lim 9 /1 0 . m arta kod sela U stibara , blizu Rudog. ali takode bez uspjeha. T ek noću 14/15. m arta usp je la je I. k rajiška u darna b rigada 5. k ra jiške N O U divizije da fo rsira Lim kod sela Setihova i nastavila p ro d o r prem a selu R avanici, gdje je razbila R ogatičku i S rebren ičku četn ičku brigadu. T o je om ogućilo prebacivan je i ostalih b rigada 5. divizije. U sp jeh koji je postigla 5. divizija p rim orao je nep rija te lja da napusti R udo . š to je om ogućilo 2. p ro le tersko j diviziji da u toku 16. m arta prebaci sve svoje jedin ice p rek o m osta u R udom na desnu obalu Lima.

2,s T o su bili: V išegradska četn ička b rigada. D rinski četnički ko rpus i kvislinški 5. puk Srpskog dobrovo ljačkog korpusa (dalje: SD K ). U darna G rupa divizija NO V uspjela je u odlučnim borbam a vodenim 16. i 17. m arta kod sela B ijelog B rda i Š trbaca da porazi če tn ike i nedićevce i da ih odbaci u p ravcu V išegrada i D o b ru n a , dok je novoprisp jeli četnički o d red Pavla Đ urišića odbacila u pravcu R ače, gdje m u je p ritek ao u pom oć Z la tibo rsk i četn ički korpus.

2,'“ R iječ je o n jem ačkom 3. puku divizije »B randenburg« ko ji je za jed n o s četnicim a vodio borbe p ro tiv 2. p ro le terske divizije N O V J na sek to ru selo G o rn je Krče - p lanina G rad in a , ali bez uspjeha.

2,7 Saglasno ovom T itovom naređen ju . Š tab 2. korpusa je 16. m arta 1944. nared io Š tabu 37. sandžačke u d arn e divizije d a angažovanjem svih svojih snaga o lakša nastupanje U d arn e grupe div izija N O V J, pa je 37 divizija u v rijem e od 20. d o 27. m arta vodila veom a oštre borbe na p rosto ru Pljevlja - P rijepolje - P rijepolje - B rodarevo.

218 O vu pohvalu je T ito upu tio 14. slovenačkoj N O diviziji kad se upoznao s izvještajem G lavnog štaba N O V i P O S lovenije od 12. m arta 1944. U tom izv ješta ju opisan je bo rben i put divizije od S uhora iz B ele k ra jine p rek o M oslavine, Z agorja (h rvatskog i slovenačkog) i c ijele Š tajerske. P osebno se iztiču n jene bo rbe od 6. d o 26. feb ruara 1944. pro tiv v išestuko nadm oćnijeg n ep rija te lja (iz sastava n jem ačke 438. divizije za naročitu u p o treb u ) i pod izuzetno teškim vrem enskim i d rugim uslovim a.

NAPOMENE 315

D ivizija je sredinom m arta 1944. ušla u sastav Č e tv rte opera tivne /o n e N O V i PO Slovenije. (O to j diviziji se govori i u nap. 159.)

2,<' T o T itovo n aređ en je nije p ronađeno . M eđutim , posto je dva n aređ en ja Š taba 1. p ro le te rsk o g korpusa N O V J ko ja je d irek tn o u p u tio to j brigadi. Je d n o je od 16, a d rugo od 19. m arta 1944. N ajv jerovatn ije je da su u njim a sadržana i T itova n aređen ja , ko ja nisu p ron ađ en a . Iz n jih se vidi da je 3. k ra jiška (p ro le te rsk a ) brigada treb a lo da pođe na sek to r G lam oča bez jed n o g b ata ljona (ko ji su im ale da sm ijene jed in ice 5. korpusa N O V J na p rosto ru M rkon jić-G rada) i d a na se k to ru Šujica - L ivno - G lam oč ostvari sadejstvo s 3. ličkom (p ro le terskom ) brigadom 6. p ro le terske divizije »Nikola Tesla« (6, lička N O U divizija je 19. m arta 1944. p re im enovana u 6. ličku p ro le te rsk u N O diviziju »N ikola T esla« ), kao i da obezb ijed i ae ro d ro m na G lam očkom polju.

220 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju . Š tab 1. p ro le terske divizije N O V J izdao je 17. m arta 1944. n a ređ en je svojim po tčin jenim jedin icam a kojim je regulisano izvršenje postavljenih zadataka .

221 O vo je T itov odgovor na rad iogram (nem a d atum a) kojim sek re ta r P okra jin skog kom iteta K PJ za Srbiju d r B lagoje N ešković traži o d C en tra lnog , k o m ite ta K PJ da se regu lišu nadležnost i m eđusobni odnosi kom iteta K PJ za Srb ijui G lavnog štaba N O V i PO Srbije.

222 U darna grupa divizija N O V J imala je zad a tak da p rod re u Toplicu i Jablanicu , gdje je tada b ilo najjače žarište narodnooslobodilačke bo rb e u Srbiji. O n a je već bila prešla rijek u Lim i, stvarajući m ostobran na n jem u, p rod ira la u zahvatu kom unikacije Pribo j - V ard ište , vodeći veom a teške bo rbe p ro tiv udružen ih nep rija te l jevih snaga, ko je je vojnoupravn i ko m an d an t Jugo istoka general H ans G ustav F e lb e r odm ah angažovao. T o su bili n jem ački 4. puk » B randenburg« , N edićev 5. puk S D K , D ržavni četnici (Z la tibo rsk i i 2. m ileševski korpus, V išegradska, Ju rišna i P ribo jska brigada, združeni od red Pavla Đ urišića iz C rne G o re , P ribo jsk i o d red ), dijelovi bugarske 24. divizije i m uslim anska m ilicija. Istovrem eno je F elber p riv lačio nove, znatno jače, svoje snage, ko jim a će na rijeci Ib ru spriječiti dalji p ro d o r U d arn o j grupi div izija N O V J k jugoistočnoj Srbiji.

223 O dnosi se na 3. p rekom orsku N O brigadu N O V J. F o rm irana je u G ravini kod B arija (u Ita liji) 17. decem b ra 1943, a feb ru a ra 1944. im ala je četiri b a ta ljona s 1880 b o raca (1 1 2 0 Slovenaca, 4 5 0 H rvata , 150 Ita lijan a , 125 C rnogoraca, 15 S rba i 20 drugih n arodnosti). B rigada je 6. m arta 1944. p revezena savezničkim brodovim a na Vis. O d n jenog l judstva h tje li su štabovi M oranarice N O V J i 26. N O divizije d a izdvoje oko 6(X) b o raca i uključe u svoje artiljerisjke jed in ice (vid. nap. 196).

Š tab M ornarice N O V J postupio je po ovom T itovom n aređen ju u pogledu kom pletnosti 3. p rekom orske N O brigade, ali n ije uspio d a je prebaci na ko p n o uslijed toga što su N ijem ci čvrsto kontro lisali p riobalnu zonu. S toga ju je zadržao na Visu i uključio u sistem njegove o d b ran e .

224 U sastav 39. N O U divizije ušli su 13. i 15. k ra jiška udarna brigada i četiri partizanska N O P o dreda: U d arn i 5. korpus N O V J, Z m ijan jsk i, B anjalučki i Pljevaljski (kasnije p reim enovan u M rkonjićki). P rilikom fo rm iran ja divizija je im ala ok o 3400 boraca.

225 G lavni š tab N O V i P O H rvatske se 19. m arta 1944. o b ra tio V rhovnom štabu N O V i PO J ističući neophodnost h itne popu n e svoga Š taba, u kom e je jedna ličnost obav lja tri funkcije: načelnika Š taba, pom oćnika načeln ika Š tab a i šefa O pera tivnog odsjek a . Istov rem en o je za svoju p o p u n u i popu n u još nek ih štabova predložio o d ređ en o pom jeran je rukovodećih k ad rova kod nekih svo jih jedinica. M eđutim , T ito nije p rihvatio dostavljeni p rijed log , pa se ovim rad iogram om obra tio G lavnom štabu , a ovaj je predložio da se Pavle Jakšić. tadašnji kom andant I I korpusa N O V J postavi za načeln ika G lavnog štaba, s čim e se T ito saglasio.

22,1 T o p itanje o rep a trijac iji S lovenaca i H rav a ta ko je su fašističke vlasti za vrijem e d rugog sv je tskog ra ta prisilno m obilisale u ita lijansku vo jsku k ao svoje

316 NAPOMENE

državljane, nije rije šen o i po red ovog T itovog apela , već je razm atrano i n a sastanku T ita s V ilsonom u K azerti 10. avgusta 1944. kao i u razgovorim a ko je je T ito vodio s Č erčilom 12. i 13. avgusta 1944. u N apulju . (V iše o tom e vid. u to m u 2 2 .)

227 K od nekih o rgana n jem ačke K om ande Jugoistoka p osto ja le su ide je o stvaran ju federacije izm eđu S rb ije i C rne G o re pod zaštitom njem ačkog o k u p a to ra , kaoi o fo rm iran ju dije lova kvislinškog Srpskog dobrovo ljačkog korpusa u C rn o j G ori. M eđutim , n jem ačka V rhovna k o m anda o ružan ih snaga i H itler te p lanove n isu usvojili, pa se za razb ijan je jed in ica 2. korpusa N O V J u C rno j G ori i S andžaku pristup ilo form iran ju C rnogorskog dobrovoljačkog korpusa od posto jeć ih četn ičkih brigada iz C rne G o re i Sandžaka. O n će, pod kom andom četn ičkog k o m andan ta Pavla Đ urišića, za jedno s njem ačkim jed in icam a iz sastava 181. p ješad ijske divizije i s M uslim anskom milicijom »Fon K rem pler« . ukupne jačine o ko 500(1 ljudi, krajem m artu i početkom aprila 1944. p reduzeti niz m anjih ofanzivnih podu h v a ta .

228 O vo T itovo naređ en je uslijed ilo je čim se on upoznao s izv ješta jem Š taba 3. korpusa N O V J od 21. m arta 1944. da se borci ita lijansk ih partizansk ih brigada iz njegovog sastava bez borbe p re d a ju n ep rija te lju , pa stoga nam jerava da reo rgan izu je te italijanske jed in ice i d jelim ično ih razoruža. R iječ je bila o 2. brigadi »G aribald i« , je r su 3. b rigadu »G aribaldi« p o tp u n o rastro jile ustaše iz 1. s ta jaćeg d je la tn o g zdruga istočno od R ogatice. M eđutim , kad je dob io ovo T itovo n aređen je . Š tab 3. korpusa N O V J ne sam o što n ije razo ružao i rasform irao 2. i ta lijansku partizan sk u brigadu »G aribald i« nego je i od p reo sta lo g ljudstva p o tp u n o razv ijene 3. ita lijanske partizanske b rigade »G aribald i« fo rm irao italijanski partiznask i ba ta ljon , ko ji je , kao 5. ba ta ljon , ušao u sastav 6. istočnobosanske udarne b rigade 17. istočnobosanske N O U divizije.

22<’ Misli se na situaciju nastalu poslije n jem ačkih zim skih o p erac ija 1943 /1944 , kada su se u D alm aciji i obalskom zaleđu, tj. na opera tivnom p o dručju 8. korpusa N O V J, nalazile jak e njem ačke snage: 264. p ješad ijska , 118, lovačka, 369. leg ionarska »V ražja« i 373. leg ionarska d iv izija »T igar«, k ao i dije lovi 7. SS dobrovo ljačke b rdske d ivizije »Princ E ugen« , 1. p u k a »B randeburg« (nazvanog po isto im enoj diviziji) i 92. m otorizovanog grenad irskog puka.

230 D otadašn ji Š tab 26 . N O divizije sm ijen jen je zbog neum ješnog rukovođen ja jed in icam a, nem arnog odnosa prem a naređen jim a viših štabova (čak i op o n iran ja u izvršenju n aređ en ja vrhovnog kom an d an ta ), neprav ilnog (odbo jnog i po tejen jivačkog) odnosa p rem a britanskim jed in icam a ko je su pristizale na Vis, nedovoljne saradn je i surevnjivosti u odnosu na Š tab M ornarice N O V J, a p osto ja la je i znatna doza nejed instva m eđu članovim a Š taba divizije. P osebno je kod d o tadašn jeg k o m an d an ta divizije M aksim ilijana (M aksa) B aća b io naglašen šovinizam k ak o u o d nosu na kad rove koji nisu d alm atin skog p o rijek la tak o i u pogledu upućivanja ra tnog m a te rija la za jed in ice van sastava 8. korpusa , tj. za jedin ice ko je su bile pod neposrednom kom andom G lavnog štaba N O V i P O H rvatske i V rhovnog štaba N O V i P O J.

231 U Jugoslaviji se nisu nalazile 105, 189, i l i . laka p ješad ijska d iv izija, ali su se nalazile p rištapske jed in ice n jem ačkog 5. SS brdskog arm ijskog korpusa , k o je su sve nosile bro j »105« (105. SS izviđački ba ta ljon , 105. SS inžinjerski b a ta ljo n itd .), a takođe i 187. rezervna divizija. F orm acijsk i naziv za P rvu rusku dobrovo ljačku diviziju je bio: 1. kozačka konjička divizija, a bila je u sastavu n jem ačkog 69. arm ijskog korpusa za naročitu u p o treb u , dok je p un naziv za »P rinc E ugen« diviziju b io: 7. SS brdska dobrovo ljačka divizija »Princ E ugen« , a 13. SS bosanska je im ala form acijsk i naziv: 13. SS b rdska divizija »H anđžar« (fo rm irana je od kvislinga M uslim ana p re težn o iz istočne B osne i d ije la kvislinga albanske narodnosti s K osova i iz M etoh ije).

232 T i korpusi nisu se nalazili u Jugoslaviji (22 . i 68 . arm ijsk i korpus su se nalazili u G rčk o j).

233 P oslije stavljanja L ivanjskog i D uvanjskog N O P o d red a pod svo ju k om andu . Š tab 5. k o rp u sa N O V J od njih je fo rm irao jed an o d red i nazvao ga L ivanjsico-duvanjski N O P odred .

NAPOMENE 3 1 7

234 Id e ja o izgradnji aero d ro m a na V isu nastala je u jesen 1943. i u vezi s tim je21. novem bra te godine jed n a kom isija o d ređ en a od Š taba M ornarice N O V J izvršila pregled pogodnih teren a i o tom e podnijela izvještaj Š tabu M ornarice N O V J. N ekoliko m jeseci kasn ije (23. m arta 1944), po o d obren ju V rhovnog štaba, na Vis je došla i jedna saveznička tehn ička kom isija, specijalizovana za gradn ju pista za po lije tan je i spuštan je lovačkih aviona, o čem u je Š tab M ornarice N O V J obav ijestio V rhovni š ta b N O V i PO J24. m arta 1944. letje lište na V isu je po tom završeno k rajem aprila 1944.

235 D esan tn i p rep ad na ostrvo H var izveli su 1. i 4. ba ta ljon 1. da lm atinske udarne brigade 26. N O divizije 22. m arta 1944. u sadejstvu s britansk im 43. kom andom jačine o k o 44 0 kom andosa (vo jn ika i s ta rješ in a) iz sastava b ritanske 2. SS (Spccijal Service) brigade. Na H varu se kao posada nalazio ojačani bataljon iz 738. puka n jem ačke 118. lovačke divizije. B ritanski 43 . kom andose poslije bo rb e u re jo n u Jelse povukao s 8 zarob ljen ih N ijem aca na Vis uveče 23. m arta , do k su bata ljon i 1. da lm atinske u d arne b rigade nastavili dalje bo rb e i rastro javajuči razb ijene N ijem ce 26. m arta izbili d o sela B ogom olje, gdje je ostacim a njem ačke posade p risp je lo po jačan je s K orčule. Bataljoni su se zadržali na H varu do 31. m arta i s uspjehom izvršili m obilizaciju novih boraca , a tad a se sa zbjegom n aro d a povukli na Vis. U tim borbam a su 1. i 4. ba ta ljon 1. dalm atin ske udarne brigade, uz sopstvena 4 m rtva i 12 ran jen ih , nanijeli nep rija te lju gubitke od 35 m rtv ih i 131 zarobljenog.

23<’ R iječ je o N ijem cim a zarobljenim u toku izvođenja desan tn o g p rep ad a na ostrvo H var. T ito je ovakvu d irek tivu d ao da bi se o tklonili m ogući nesporazum i izm eđu jed in ica N O V J i savezničkih kom andosa prilikom izvođenja zajedničkih desan tn ih p rep ad a na p o jed in a ostrva.

237 O vim T ito odgovara Š tabu 2. korpusa N O V J koji je 23. m arta 1944. jav io da se na p ro sto ru selo Podi - T rebešin (u re jo n u H erceg-N ovog) nalazi 95 viših četničkih funkcionera s rad io-stan icom , d a izdaju od lom ke iz: četn ičkog lista »G las srpskih p lanina« i da jed n o g visokog p ro sjed o g funkcionera , ko ji nosi naočare , do b ro o b ezb jeđ u ju i nazivaju »čika M ita«. O vakva in form acija Š taba 2. ko rp u sa upućivala je na m oguću prisu tnost D raže M ihailovića. M eđutim , info rm acija je bila sasvim nep ro v je ren a , a i neb lagovrem ena. N aim e, ni u to v rijem e a ni ran ije , to lika g rupa četničkih funkcionera nije se nalazila u re jo n u H erceg-N ovog , a pom enu ti »čika M ita« bio je S tenli V ilijem B ejli, ran ije šef, a zatim politički sav jetn ik šefa B ritanske vo jne misije pri četn ičko j V rhovnoj kom andi O n je , odlazeći 5. jan u ra 1944. od D ragoljuba (D raže) M ihailovića iz se la S rednje R ijeke sa grupom od svega nekoliko b ritansk ih i am eričkih oficira išao četn ičkim vezam a i prisp io na se k to r H eroeg-N ovi - C av ta t, gdje je borav io n eko v rijem e i noću 14/15, feb ru a ra 1944. iz re jo n a Č ilipa pošao sa svojom grupom m oto rn im čam cem za Bari.

23H P e ta r Baćović, četn ički vojvoda, kom an d an t četn ičkog ko rp u sa u H ercegov ini. N jega, i m ajo ra V ojislava L ukačevića (četn ičkog k o m an d an ta za S andžak) poslao je D raža M ihailović d a se za jed n o s b ritanskim pukovnikom Stenlijem B ejlijem p rebace u inostranstvo . Im ali su zadatak da tam o razviju po litičku ak tivnost u korist četn ičkog p o k re ta i da budu D ražin i izaslanici prilikom v jenčan ja kralja P e tra II u L ondonu . O dolasku Baćovića u B ari saznao je V rhovni š tab N O V i P O J, pa je p rek o F icro ja M aklejna in terven isao da se B aćević k ao ra tn i zločinac liši slobode. B aćović je sam o priv rem eno zadržan u B ariju , ali n ije b io uhapšen , kako je b io in form isan V rhovni štab. O tišao je u K airo , a Lukačević je prisustvovao kraljevom V jenčanju .

Iz K aira su se B aćović i L ukačević vratili u B ari noseći sa sobom D raži M ihailoviću pozam ašnu novčanu pom oć. A li su im tu b ritanske vlasti oduzele sve vrijednosti u zlatu , do larim a i d ragocjenostim a, ostav lja jući im da D raži ponesu 25 m iliona u d inarim a . P rebacili su se 30. m aja 1944. britansk im avionom u P ran jane , a D raža M ihailović ih je upu tio na ran ije dužnosti. B aćovića je kralj P e ta r II unap rijed io u čin p o tpukovn ika , a D raža ga je postav io za če tn ičkog k o m an d an ta H ercegovine, B oke ko to rsk e i istočne B osne.

23'’ B ran k o Tacović je bio političk i kom esar 1. ba ta ljo n a 4. p ro le terske (crnogorske) brigade, a o na se nalazila u sastavu 2. p ro le te rsk e divizije i dejs tvova la je

3 1 8 NAPOMENE

u S rbiji, pa je politički kom esar 2. korpusa N O V J M ita r B akić pred ložio 29. m arta 1944, da se za političkog kom esara p om enu te brigade postavi M ilisav K oljenšić, tadašnji politički kom esar 4. ba ta ljona 5. c rnogorske u darne brigade. T ito se 31. m arta1944. s tim prijed logom složio.

240 T o je T itov odgovor na p rijed lo g Štaba 2. korpusa N O V J od 21. m arta1944.

241 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju , Š tab 2. korpusa N O V J pred ložio je 26. m arta 1944. d a se za zam jen ika političkog k om esara 9. crnogorske N O U brigade postavi P e jo R aičević, politički kom esar 1. ba ta ljona 5. crnogorske u d arn e brigade. C en traln i kom ite t K PJ složio se stim prijed logom 28. m arta 1944. i o tom e je obav ijestio Š tab 2. korpusa.

Sva ova postavljen ja su uslijedila u vezi s p redsto jećim form iran jem 9. crnogorske u d a rn e brigade. O n a je fo rm irana 1. aprila 1944. u selu D ragovića Polje (G orn ja M orača) od b o raca iz crnogorskih N O P odreda . T ad a je u s tro ju im ala 540 boraca i rukovodilaca. U šla je u sastav 3. crnogorske N O U divizije.

242 U prvoj polovini m arta 1944. brigadir F icroj M akle jn , šef A nglo-am eričke vojne m isije pri V rhovnom štab u N O V i P O J, p o instrukcijam a britanske vlade vodio je više razgovora s T itom i p rep o ru č io da se kralju P etru II odobri do lazak na oslobođenu te rito riju u Jugoslaviji, da tu form ira novu vladu pod T itovim p redsjedn ištvom , a o tpusti B ožidara Purića i n jegovu vladu uključujući i generala D ražu M ihailovića, m inistra vojske , m ornarice i vazduhoplovstva.

243 Kralj P e ta r II K arađorđev ić v jenčao se 20. m arta 1944. u jugoslovenskoj am basadi u L ondonu s grčkom princezom A leksandrom . Na v jenčan ju je k ao lični M ihailovićev p redstavn ik p risustvovao m ajo r V ojislav Lukačević.

244 U vezi s ovim T itovim nalogom E dvard K ardelj je 27. m arta 1944. izvijestio slijedeće: »B akarić i ja polazim o na pu t odm ah. O stali posle par dan a , je r još nisu stigli za nam a naši konji. Jav ite da li da dođe čitav nacfionalni] kom fitet] za jedno s (B ožidarem ) M agovcem i F ro lom [F ranom |. A k o nije nužno, bolje da svi o stan u do našeg d o laska k vam a«. (Zbornik N O R , tom II, knj. 12, str. 316 .) D an kasn ije , 28. m arta , K ardel j je izvijestio d a su uslijed m ećave putev i n ep rohodn i i d a će doći čim se v rijem e pro ljepša.

245 N a ovu T itovu p o ru k u je Z em aljsko antifašističko vijeće naro d n o g oslo b o đenja H rvatske (Z A V N O H ) odgovorilo 29. m arta 1944. da se za novac m ogu kupiti sam o ogran ičene količine hrane, te će za dvadesetak dana u G orskom ko ta ru , Lici i na K ordunu nastati veom a kritično stan je ako se na v rijem e ne upu te p o treb n e količine hrane. U brzo je (7. ap rila) Z A V N O H izvijestio N K O J da H rvatsko p rim o rje i G orsk i ko ta r m ogu izbjeći glad ak o im se dod ije li k red it od 5 m iliona lira , dok je , p rem a istom izvješta ju , za L iku i K ordun jed in o rješen je da se izvrši d irek tn a isporuka po treb n ih nam irnica.

24,1 P riređ ivaču nije pozn a to kada se T ito o b ra tio vladi S ovjetskog Saveza za taj zajam niti ko lika je novčana sum a bila obećana. Iz jednog rad iogram a koji je šef B ritanske vo jne m isije pri V rhovnom štab u N O V i P O J brigadir Ficroj M ak le jn upu tio5. aprila 1944. u K airo , vidi se d a ga je T ito obav ijestio da je p o dn io m olbu sovje tskoj vladi za zajam , ko ji bi se u p o trijeb io za civilno stanovništvo i da je tom prilikom postavio p itan je da li bi i b ritanska v lada bila u principu sp rem na d a odobri zajam u te svrhe. T aj M aklejnov rad iogram je britansk i o tp ravn ik poslova pri izbjegličkoj jugoslovenskoj vladi Filip B rod p roslijed io 7. aprila 1944. b ritanskom M inistarstvu inostran ih poslova , dod a ju ć i uz to svoj kom en tar da p itan je zajm a pok reće pitanje političkog p riznavan ja uko liko se ne m ože pravdati isključivo vojnim razlozim a, pa zaključuje d a se T ito , najv iše što m ože, trud i u svakoj m ogućoj prilici da b ritansku vladu n a tje ra d a donese po litičku od luku o priznanju N K O J-a . P itan je zajm a su, prem a T itovim in strukcijam a, pokrenu li p redstavn ik N K O J-a M ilovan Đ ilas i šef V ojne m isije N O V J u S S S R -u V elim ir T erzić 19. m aja 1944. prilikom p rijem a kod Josipa

NAPOMENE 319

V isarionoviča Staljina. O n je tom prilikom o d o b rio zajam od 10 m iliona d o la ra u valuti i zlatnim polugam a. (V iše u vezi s tim vid. u tom u 20 .)

247 »Slobodni dom « je b io o rgan o n o g d ije la Izvršnog o d b o ra H S S -a ko ji je p rišao narodnooslobod ilačkom p o k re tu . Njegov prvi b ro j na slobodno j te rito riji je izišao 15. ju la 1943. L ist je izlazio p e tnaestodnevno . O v d je je riječ o prvom b ro ju toga lista iz 1944. koji je izišao S. m arta . U njem u je ob jav ljen proglas o kom e ovdje T ito govori. T im proglasom se o b ra tilo 38 članova Izvršnog o d b o ra H SS-a svim pristalicam a stran k e , o suđu juć i izdajn ičku ulogu d r V lad im ira (V la tka) M ačeka i g rupe o kup ljene ok o njega (inž. A ugust K ošutić, d r Ivan P a m a r, d r Josip K ebersk i d r Ivan T orbar,! d r Ivan A n d res, d r B ariša Sm oljan, d r T o m o Jančiković). P roglas je C en tra ln i kom itet KP H rvatske, postupajući po ovom T itovom nalogu, o dštam pao u30 .000 p rim jerak a i o tom e 27. m arta 1944. poslao izvještaj C en tra lnom kom ite tu KP Jugoslavije.

248 R iječ je o kuririm a V rhovnog š ta b a N O V i P O J. koji su iz s jed iš ta G lavnog štaba H rv a tsk e pošli 22. m arta 1944.

249 T o lice je treb a lo d a rad i u obav ješ ta jn o j službi V rhovnog štaba N O V i P O J. U vezi s njim je se k re ta r C en tra lnog k om ite ta K P H rv a tsk e A n d rija H eb ran g odgovorio 28. m arta slijedeće: »Z a M arka: našli sm o čov jeka za tebe. O n se nalazi tam o od ak le je d ošao S tevo [Ivan K rajačić], M ože [iz Z ag reb a ] doći d o nas. ali d o tebe ne, je r to liko ne m ože odsustvovati. D a li bi ti m ogao posla ti nekoga d a ga instru ira? Javi šta misliš, d a ga znam o pozvati.« ( A-VZZ, k. 119/1, reg. br. 1-183/2.)

250 S ek re ta r C en tra ln o g k om ite ta K P H rv a tsk e A n d rija H eb ran g je , po ovlašćenju V rhovnog štab a N O V i P O J, ob jed in jav ao razm jen u zarob ljen ih N ijem aca za uhapšene ili za točene p ripadn ike narodnooslobod ilačkog p o k re ta , a stalni p regovarač u vezi s tom razm jenom tada je b io M arijan Stilinović. N jega je T ito pozvao da podnese izvještaj V rhovnom štabu i d a d ob ije in strukcije za dalji rad .

251 O dnosi se na časopis »N ova Jugoslav ija« , ko ji je u ređ ivala R edakcija »B orbe« , (M ilovan Đ ilas, R ad o v an Z ogović i M itra M itrović) Č asopis je p redstav ljao zvaničnu pub likaciju rukovodstva narodnooslobodilačkog p o k re ta po političkim i d ruštven im pitanjim a. Izlazio je p e tn aes to d n ev n o od 1. m arta d o 1. o k to b ra 1944. U k u p n o je izašlo 14 num eričk ih b ro jeva (nered o v n o ) u 7 svezaka. P rv ih 5 svezaka štam pano je u selu B usijam a (kod K ljuča), a d ruge dvije sveske štam p an e su u T ipografiji V rhovnog štab a N O V i PO J na Visu.

252 U vezi s ovim T itov im nalogom A n d rija H eb ran g je rad iogram om 5. aprila 1944. izvijestio: »O vdje sm o s pap irom pri k ra ju , za to N ovu Jugoslav iju ’ od 4. b ro ja m oram o štam pati u S loveniji. Sada nem am o m ogućnosti da pap ir iz S lovenije do prem im o ovam o«. (A-VII, k. 119/1, reg. br. 4 -2 .)

253 T ito ovd je im a u v idu bo rb e k o je je 2. vo jvođanska u d arn a b rigada 16. vo jvođanske N O U div izije vodila od 15. d o 18. m arta 1944. na p ro sto ru B rčko - Bijeljina p ro tiv n jem ačke 13. SS brdske divizije » H anđžar« . T o je bila novofo rm irana n jem ačka d iv izija ko ja je poslije završene o b u k e u F rancusko j i Š leziji p reb ačen a p rek o Srem a u s jevero istočnu B osnu. N aročito tešku b o rb u vodila je 2. vo jvođanska u d a rn a b rigada 18. m arta kod se la Z a b rđ a , supro tstav lja jući se nep rija te lju , ko ji je »činio nečuvena zverstva na osvo jenom teren u , uništavajući gde god stigne naše ljude i žene, kao i veći b ro j naših ran jen ik a , tj. sve o n e ko je su p ronašli, stre lja li su« . (Zbornik NOR, tom IV , knj. 23, s tr . 4 6 8 .)

254 O vim T ito o d g ovara Š tabu M ornarice N O V J, koji je 24. m arta 1944. rad iogram om izvijestio da b ritan sk a m ornarička ko m an d a m oli da jo j se p a ro b ro d »L jubljana« ustupi na 2 do 3 m jeseca za stanovan je u luci Bari.

255 P redsjedn ik b rita n sk e V inston Č erčil je to rek ao u svom govoru od ržanom u D onjem d o m u 22. feb ru a ra 1944.

3 2 0 NAPOMENE

25,1 U vezi s tom aktivnošću kom unista Jugoslavije od posebnog značaja su bili: Proglas CK K PJ od jan u ara 1937. upućen narod im a Jugoslavije o opasnosti od fašizm a i p o treb i stvaran ja N arodnog fron ta. Proglas CK KPJ od m arta 1938. upućen narod im a Jugoslavije povodom nasilnog prikl jučenja A ustrije T rećem R a jh u (vid. tom4, str. 3 0 -3 3 ) , R ezolucija C K KPJ od d ecem bra 1938. (vid. tom 4, str. 1 4 5 -1 5 2 ), P roglas C K K PJ od m arta 1939. povodom okupacije Č ehoslovačke (vid. tom 4 , str. 1 6 4 -1 6 7 ), Proglas C K KPJ od sep tem b ra 1939. povodom izbijanja d rugog sv je tskog ra ta , le tak C K K PJ povodom 1. m aja 1940 (vid. tom 5, str. 5 6 -6 0 ) , Saopšten je C K KPJ od 12. ju la 1940. povodom kap itu lac ije F rancuske (vid. tom 5, s tr . 1 1 6 -1 2 0 ), R ezolucija V zem aljske k onferencije K PJ od novem bra 1940 (vid. tom 6, str. 4 8 -6 9 ) , K om inikc CK KPJ br. 5. od janu ara 1941. o d irek tno j opasnosti narodim a Jugoslavije od n jem ačko-ita lijansk ih im perijalističk ih osvajača (vid. tom 6, str. 1 2 4 -1 2 6 ); Proglas CK K PJ od m arta 1941. povodom ulaska n jem ačkih tru p a u B ugarsku (vid. tom 6, str. 1 82 -1 8 5 ) i d r.

2,7 M inistar vojske i m ornarice K raljevine Jugoslavije arm ijsk i general M ilan N edić u^svom e re fe ra tu od 1. novem bra 1940. p red lagao je k nezu -nam jesn iku princu Pavlu K aradordev iću da K raljevina Jugoslavije pristupi T ro jn o m p ak tu , pa čak i po cijenu gubljenja jed n o g d ije la d ržavne terito rilje .

2SH P rem a izjavi A dolfa H itlera od 4. m aja 1941, N ijem ci su zarobili 6 298. oficira i 337 864 podoficira i vo jn ika srpske i slovenačke narodnosti. M eđutim , njem ačke o ružan e snage su, p rem a izv ješta ju K om ande pozad ine n jem ačke 2. a rm ije od6. m aja 1941, zarobile 4 376 oficira i 263 919 podoficira i vojn ika. Sm ješteni su bili u 6 zarobljeničkih logora.

2V* P od okriljem njem ačkih tru p a , u Z agrebu je S lavko K vatern ik , Pavelićev zam jenik , 10. aprila 1941. prog lasio N ezavisnu D ržavu H rv a tsk u , dok je M aček istog dana pozvao narod H rvatske da se pokori novoj vlasti, a p ripadn ike svoje HSS da da isk reno sa rad u ju s njom.

2('" E d v ard K ardelj je upućen u S loveniju , S re ten Ž u jov ić u Srb iju , V ladim ir Popović u H rvatsku , Svetozar V ukm anović u B osnu i H ercegovinu , M ilovan Đ ilas u C rnu G o ru , D rag an Pavlović u M akedoniju .

2,11 Ita lijansk i o k u p a to r je za gušenje u stanka u C rn o j G ori u pu tio pet svojih d ivizija: » P usteriju« , »T aro« , »V eneciju« , »K ačatori dele A lpi« i »Pulje« i a lbansku kvislinšku g rupu »Skenderbeg« , do k se u C rno j G ori već nalazila divizija »M esina«.

>- Valjevski N O P od red je S. avgusta o slobodio l.jig i 14/15. avgusta L ajkovac; Posavski N O P od red je 30. avgusta o slobodio U b ; V aljevski N O P od red je 30 /31 . avgusta oslobodio Stolice i s četničkim odred im a pod kom andom popa Vlade Zečevića i poručn ika R a tk a M artinovića, poslije tro d n ev n e bo rbe , 3. sep tem b ra K rupan j; M ačvanski N O P o d red je 4. sep tem b ra oslobod io L oznicu; U žički N O P od red ušao u U žičku Požegu 21, a U žice 24. sep tem b ra ; Č ačanski i K raljevački N O P odred su 29. sep tem b ra oslobodili G orn ji M ilanovac, a 1. o k to b ra Č ačak itd.

2<’3 T ito je napustio B eograd 16. sep tem bra 1941, 18. sep tem b ra stigao je na oslobođenu te rito riju u se lo R o b a je , kod V aljeva, a 21. se p tem b ra prisp io je u K rupanj, iz kojeg je istog dana nastavio put za Stolice. Tu se sastao s osta la tri člana G lavnog štaba N O P o d red a Jugoslavije A leksandrom R ankovićem , Ivanom M ilutinovićem i Ivom (L olom ) R ibarom , ko ji su se 18. sep tem bra iz B eograda uputili na s lobodnu terito riju . N ak o n d voned je ljnog boravka u selu T olisavcu kod K rupnja, T ito se s rukovodstvom N O P -a p rem jestio 15. o k to b ra u U žice (sada T itovo U žice).

2<’4 K ošta M ilovanović Pećanac, četnički vojvoda, po tp isao je sred inom avgusta1941. u selu P ločn iku (kod P rokup lja) s p redstavnicim a njem ačke kom ande sporazum o zajedn ičko j bo rb i njegovih če tn ika i N ijem aca pro tiv narodnooslobod ilačkog p okre ta . K asnije, kada je M ilan N edić o b razovao kvislinšku vladu k ra jem avgusta 1941, Pećanac je svoje odrede, stavio pod n jegovu kom andu .

NAPOMENE 321

2<’s Šabac su 21. se p tem b ra napali Podrinski N O P odred i dijelovi V aljev^kog i Posavskog N O P o d reda u sadejstvu s C erskim četničkim odredom pod kom andom D ragoslava R ačića. P ošto napad 21. sep tem bra nije uspio, četnici su se povukli, pa su partizani sam i produžili s bo rbom i uspjeli da p ro d ru d o cen tra g rada, ali su ih dijelovi novodovedene njem ačke 342. p ješad ijske divizije izbacili iz g rada 23. se p tem b ra 1941. (V id. tom 7, nap. 366.)

2M’ R iječ je o p rvoj velikoj neprija teljsko j ofanzivi koju su N ijem ci preduzeli u cilju razb ijan ja partizansk ih o d red a u zapadnoj S rbiji, Šum adiji i d ije lu P om orav lja , odnosno gušenja u stanka na oslobođenoj terito riji, k o ju je narod nazivao U žičkom R epublikom . O fanziva je izvođena u više e tap a i tra ja la je od 28. sep tem bra d o početka decem bra 1941. U njoj su bili angažovani: 113, i 342. p ješad ijska divizija, dije lovi 704. 714, 717 . i 718. p ješad ijske divizije, 125. o jačan i p ješad ijsk i puk, sedam kvislinških ustaško -dom obransk ih ba ta ljo n a , osam kvislinških N edićevih ^odreda i četnici D raže M ihailovića, uku p n o o k o 8 0 0 00 neprija teljsk ih vojn ika.

2<'7 V aljevski N O P o d red fo rm iran je 11. ju la 1941. od pet partizansk ih četa: K olubarske, R ađevske, Posavsko-tam navske, P odgorske i A zbukovačke. Početkom sep tem b ra u o d red u su bila tri bataljona s o k o 1 000 boraca, a već k ra jem sep tem bra b ro jno stan je o d red a je iznosilo oko 1 800 boraca

2.,H E ngleski k ap e tan D ju en T a jre l H adson zvani Bil, M arko oficir U prave za specijalne o pera tivne zad a tk e (Special O p era tio n es Executive — S O E ) iskrcao se 2 0 /2 1 . sep tem bra 1941. za jedno s m ajorim a jugoslovenske vojske Z aharijom O stojićem i M irkom I.alatovićcm i narednikom radio-telegrafistom Voljkom D ragiće- vićem , u blizini Petrovca na C rnogorsko prim orje . O va m ješov ita b ritansko- -jugoslovenska m isija im ala je zadatak da se poveže s pukovnikom D ražom M ihailovićem , ali je bila p rihvaćena od C rnogorsk ih p artizana i d o p raćen a u V rhovni š tab N O P o d red a Jugoslavije, u U žice, odak le je (bez D ragićevića) 25. o k to b ra 1941. o tišla u š tab D raže M ihailovića, koji se tada nalazio na R avnoj gori.

2.,‘' Je d n a delegacija D raže M ihailovića vodila je razgovore s M ilanom N edićem od 1. d o 5. sep tem b ra 1941. u B eogradu. T om prilikom je sk lopljen sporazum za zajedn ičku b o rb u pro tiv N O P -a . D o tog saznan ja se došlo kada su borci 1. šum adijskog N O P -a. D o tog saznanja se došlo kada su borci 1. šum adijskog N O P o d red a o k o 8. sep tem bra 1941. u se lu Belanovici uhvatili m ajo ra M arka O bujev ića, pom oćnika k o m andan ta kvislinške žandarm erije , kod koga su u cipeli našli p lan K om ande žandarm erije od 7. sep tem b ra 1941. za napad žandarm a i če tn ika na partizane.

270 T ito je v jero v a tn o doznao da je D raža M ihailović vodio p regovore 11. novem bra 1941. u selu D ivcim a (kod V aljeva) s predstavn icim a njem ačke okupacione K om ande Srbije radi sk lapan ja sporazum a o za jedn ičko j borbi p ro tiv partizana.

271 U žičku Požegu su 3. novem bra 1941. zauzeli d ijelovi C ačanskog i U žičkog N O P od red a .

272 K ap e tan M ilorad M itić, oficir za vezu M ihailovićevog štaba s V rhovnim štabom , došao je u U žice, u V rhovni štab , sred inom novem bra (na jv je ro v a tn ije 16. novem bra) i na njegovu m olbu , u ime M ihailovića, T ito je 16/17. novem bra 1941. nared io da se obustavi da lja bo rba p ro tiv četn ika dok tra ju razgovori delegacija V rhovnog štab a i D ražinog štaba oko sk lapan ja sporazum a.

273 T ito misli na razgovore ko je su 18. i 20. novem bra vodile u Č ačku , u Š tabu C ačanskog N O P o d red a delegacije V rhovnog štaba (A leksandar R anković , Ivo Lola R ibar i P e ta r S tam bolić) i D ražinog štaba (m ajori R adoslav Đ urić i M irko Lalatović). T om prilikom je postignut sporazum da se obustave sva neprija teljstva d o 12. časova21. novem bra 1941. i d a četnici »stvarno i odm ah stupe u bo rb u p ro tiv okupa to ra« . Bilo je d o g ovoreno da se ponovo sastanu delegacije oba ju štabova o k o konačnog u tvrđivanja p lana za p rek id neprija teljstava. U m eđuvrem enu je o tom pre thodnom sporazum u u užičkoj »B orbi« od 22. novem bra 1941. donesen k o m en tar u kom e je.

3 2 2 NAPOMENE

pored ostalog , rečeno da »mi kom unisti pozdravljam o ta j sporazum uko lik o je potp is tog ak ta od raz isk rene sprem nosti rukovodilaca vo jno-četn ičk ih o d red a za obustavl janje b ra toub ilačkog ra ta , iako se ta sp rem nost pokazala suviše kasno». N ebrigom četničkih p regovorača do novog sastan k a nije došlo , ali je M ihailović, istog dan a , 22 . novem bra, upu tio rad iogram kraljevskoj jugoslovensko j vladi u izbjeglištvu, k o ja se tad a nalazila u L ondonu , u ko jem je lansirao neistinu da je »uspeo d a p rek ine b ra toub ilačku b o rbu ko ju je izazvala d ruga stran a« . Čim je , pak , 25. novem bra svom silom nastavljena njem ačka ofanziva na oslobođenju te r ito riju , M ihailović je odm ah pogazio obaveze p rihvaćene sporazum om u Č ačku i odb io T itov zah tjev da se četnički o d red i angažu ju u odbran i o slobođene terito rije .

274 D o k su dijelovi 1. šum adijskog i Č ačanskog N O P o d red a sprječavali p ro d o r N ijem aca u G orn ji M ilanovac, četnici su noću 7. novem bra 1941. na p rev aru razoružali jednu če tu 3. ba ta ljona 1. šum adijskog N O P o dreda i neke d ijelove Č ačanskog N O P od red a , odveli ih u selo B rajiće, gdje su ih zlostavljali, a po tom ih p redali N ijem cim a u selu Slovcu kod V aljeva. S koro sve njih, a bilo ih je 200, N ijem ci su strije lja li 27. novem bra 1941. na b rdu K rušik više V aljeva. (I u Ljigu četnici su na pod m u k ao način razoružali 107 p artizana , a u K osjeriću su, početkom novem bra 1941, ubili i unakazili 9 p ripadn ika N O P -a , m eđu kojim a i dvije učiteljice — Je len u G m izović i M ilevu K osovac.)

275 T aj zločin su četnici izvršili sred inom novem bra 1941. i tom prilikom su ubili još i 16 ran jen ih partizana.

27'' Na Pljevlja je 1. decem bra 1941. napalo sedam bataljona C rnogorskog N O P o dreda za o peracije u Sandžaku (koji je bio jačine 3 690 boraca i rukovodilaca svrstanih u 9 bata ljo n a) i tri sandžačke partizanske čete , do k su dva b a ta ljona obezbed ivala napad. Ita lijansk i garnizon u tom gradu b io je najjači ita lijansk i garnizon u sjevernom dijelu C rne gore i u jugoistočnom dijelu Bosne, ali se u njem u nije nalazila kom pletna ita lijanska divizija, kao što su T ita izvijestili na jp re politički kom esar, a zatim i kom an d an t C rnogorskog N O P o d red a za o peracije u S andžaku koji su rukovodili bo rbom za Pljevlja i kojim se podatkom T ito ovd je služi. U stvari, taj garnizon su tada sačinjavali: Š tab ita lijanske divizije »P usterija« , d ije lov i 7. i 11. a lp inskog p ješad ijskog p uka i 5. a lp inskog artiljerijskog puka, 5. inž.injerski ba ta ljon i još nekoliko d rugih m anjih jed in ica — ukupne jačine o k o 2 000 vojn ika.

277 V je ro v a tn o je takvu p rocjenu ita lijanskih gub itaka T itu d ao tadašnji načelnik V rhovnog štaba A rso Jovanović, koji je rukovod io bo rbom na Pljevlja kao kom andan t C rnogorskog N O P o d red a za operacije u Sandžaku. U stvari, italijanski o k u p a to r je tom prilikom im ao 452 vo jn ika i sta rješina izbačenih iz s tro ja , računajući tu i gubitke ita lijansk ih jed in ica ko je su iz d rug ih garnizona pokušale da p rite k n u u pom oć pije val jskom garnizonu.

278 C rnogorsk i N O P o d red za o p eracije u Sandžaku je tom prilikom im ao 214 m rtvih i 2 7 0 ran jen ih boraca. N akon tog neusp je log nap ad a od red je rasfo rm iran , pa je o ko 700 b o raca osta lo u S andžaku (od toga je 320 ušlo u sastav 1. p ro le te rsk e N O U brigade), o k o 150 ih je ušlo u sastav C rnogorsko-sanđžačkog N O P o d red a , a ostali su vraćeni u svoje m atične jedin ice.

274 H an -P je sak je oslobođen 5. avgusta, V lasenica 10. avgusta, S reb ren ica 18. avgusta. R oga tica (poslije dese todnevn ih bo rb i) 23. o k to b ra 1941.

280 G erilsk i od red i ( tak o su u to v rijem e nazivani neki N O P odred i u Bosni) pod rukovodstvom Š taba G erilsk ih o d red a za srez B osansko G rah o v o i oko linu , praćeni sto tinam a n enao ružan ih sel jaka, oslobodili su 27. ju la 1941. D rv ar i B o sanko G rah o v o i uništili žandarm erijske stanice u O štre lju , Potocim a, G rkovcu i dr.

281 U stan ak na K ozari je počeo 30. ju la 1941. D a bi ugušile ustanak o kupatorsko-kv islinške snage prešle su u koncen tričan napad s p ro sto ra B osanski Novi, B osanska K osta jn ica, B osanska D ubica i P rijed o r i poslije p e todnevn ih žilavih borbi

NAPOMENE 3 2 3

odbacile u stan ike na K ozaru , do k su u P odkozarju , u cilju zastrašivanja stanovništva, izvršile m asovna ubistva, zlostavljanja , p ljačke i paljen je naselja.

282 N a K ordunu je ustanak počeo 28. ju la 1941. i za nekoliko d an a p roširio se na cijelo p o d ru č je sa sred ištem na P etrovo j gori. D a bi ugušili u stanak n aro d a K orduna ustaše su, uz pom oć ita lijanskog okupa to rsk o g puka » A leksandrija« , prešle u napad 23. o k to b ra 1941, ali bez u sp jeha . N ove napade na K o rdunu n ep rija te lj je p reduzim ao više p u ta u to k u 1942. angažujući da lek o veće snage, ali su se sve one m ahom završavale neusp jehom .

283 T ačan naziv jo j je b io 1. p ro le te rsk a narodnooslobodilačka u d arn a brigada. F o rm irana je 21. d ecem bra 1941. od 4. bata ljona reorgan izovan ih p artizansk ih o d red a iz S rb ije i 2 bata ljona iz rasfo rm iranog C rnogorskog N O P o d red a za operacije u Sandžaku. B rigada je kasn ije , uslijed popune iz razn ih k ra jeva zem lje, dobila opšte jugoslovensk i karak te r.

284 D v ije kolone su bile iz sastava ita lijanske alp inske divizije »P usterija« , a treća iz sastava četn ičkog V išegradskog od reda . N astupale su iz P ribo ja i V išegrada. Ita lijansku ko lonu iz P rib o ja p resreli su 22. decem bra i odbacili k P rib o ju d ijelovi 2. (crnogorskog) i 5. (šum adijskog) b ata ljona 1. p ro le te rsk e b rigade. T a j dan - 22. d ecem bar 1941, kada je 1. p ro le te rsk a brigada povela p rvu b o rb u , p raznu je se kao D an Jugoslovenske n arodne arm ije . O sta le dvije ko lone - ita lijanska i četn ička ko je su nastupale od V išegrada po ražen e su 23. d ecem bra 1941. kod sela G aočića.

285 T ito misli na sa rad n ju p artizan a i če tn ika u istočnoj B osni poslije po tp isivanja sporazum a 1. o k to b ra 1941. izm eđu G lavnog štaba N O P o d red a Bosne i H ercegovine, s jed n e stran e , i Š tab a vo jno-četn ičk ih o d red a za istočnu B osnu, s d ruge strane . N a osnovu sporazum a fo rm iran je zajednički š tab pod nazivom K om anda bosanskih vo jn ih i partizansk ih o d reda . U tu kom andu ispred partizanskog rukovodstva su ušli S re to zar V ukm anović T em po , R odol jub Č olaković i S lobodan P rinc ip Sel jo, dok su ispred četn ičke kom ande ušli m ajo r Jezdim ir D angić, k ap e tan Sergije M ihailović i P ero Đ ukanović, a m alo kasn ije i A ćim Babić.

28(1 D raža M ihailović n ije od o b rio sporazum o saradnji četn ika i p a rtizan a u istočnoj B osni, p a je ubrzo poslije n jegovog sk lapan ja došlo d o k ršen ja svega onog što je bilo dogovoreno . U vezi s tim je u V lasenici o d ržana 16. novem bra 1941. zajednička k onferencija p redstavn ika najviših partizansk ih i četn ičkih štabova (kom andi). K o n ferencija je o d ržan a na in icija tivu G lavnog štaba N O P o d red a B osne i H ercegovine. Pokušaj p artizansk ih p redstavn ika da se jednom zajedn ičkom rezolucijom prevaziđu nesuglasice n ije uspio. Č etn ici nisu h tjeli da p rihvate stav p artizanskog rukovodstva o ravnopravnosti M uslim ana i H rv a ta sa S rbim a, pa su zbog toga četnici idućeg dan a , 17. novem bra, održali svo ju k o nferenciju i na njoj izabrali tzv. Srpsku n a ro d n u up ravu oslobođenog d ije la istočne B osne, pozn a tiju pod im enom Priv rem ena up rava istočne B osne. T o je b io povod za raskid sporazum a. U sk o ro su o tpočela i o tvo rena neprija teljstva.

287 Ž andarm erijsk i m a jo r Jezdim ir D angić se po nalogu kvislinške vlade M ilana N edića stav io pod kom andu D raže M ihailovića. O n je po D ražinom ovlašćenju 16. avgusta do šao u istočnu B osnu da tam o organ izu je četn ičke jedin ice. P rve k o n tak te s njem ačkim okupacion im vlastim a im ao je još 25. avgusta 1941. u Z vorn iku , ali je dogovor o o ru žan o j sa radn ji če tn ika i N ijem aca p ro tiv p artizana postigao decem bra1941. S porazum ijevan je je nastavio i kasnije , p a je neko liko dana p red početak njem ačke ofanzive u istočno j B osni u pozorio svoje jed in ice da bi ma kakav o tp o r N ijem cim a b io š te ta n i uzaludan , a za v rijem e te n ep rija te ljske ofanzive sk lon io se s ostalim četn ičkim funkcionerim a u S rb iju , gdje je , na sa stanku 18. jan u a ra 1942, od lučeno da D angić p o đ e na razgovore s N ijem cim a. D o prvog sa stan k a izm eđu načeln ika njem ačkog O p era tiv n o g štab a opunom oćenog k o m an d an ta u Srbiji pu k o v n ika E rih a K eviša i m ajo ra D ang ića došlo je 30. jan u a ra 1942. u B ajino j Bašti. P o tom su razgovori s D angićem nastavljeni u najvećo j ta jnosti 31. jan u a ra 1942. u B eogradu , u ko jim a su učestvovali M ilan N edić i njem ački predstavn ici, m eđ u k o jim a i Feliks

3 2 4 NAPOMENE

B encler, opunom oćen ik n jem ačkog M inistarstva spo ljn ih poslova. D ogovor je postig nut, no iako ga je D angić ispunjavao, N ijem ci su ga aprila 1942. uhapsili i uputili u zarobljeništvo .

B oško T odorov ić do šao je iz S rbije u istočnu B osnu početkom se p tem b ra 1941. s jednom četn ičkom četom p o n aređen ju D raže M ihailovića da kao njegov o p u n o m o ćenik o rgan izu je četn ike u istočnoj Bosni i sjeverno j H ercegovini. T odorov ić je javno isticao neoph o d n o st sa radn je partizana i če tn ika u b o rb i pro tiv o k u p a to ra , a ta jn o se dogovarao s okupato rom za b o rb u pro tiv p artizana , p a je na n jegovu inicijativu 3. novem bra 1941. sk lopljen sporazum s Ita lijan im a u P ribo ju , a 11. novem bra se T odorov ić lično dogovorio s kom andan tom italijanskog 11. a lp inskog p u k a u V išegraduo vođen ju zajedn ičke bo rb e p ro tiv partizana .

28H D ru g a n ep rija te ljska ofanziva počela je u istočnoj B osni 15. ja n u a ra i tra ja la je do 7. feb ru a ra 1942. N jem ački o k u p a to r je za gušenje u stanka u istočnoj Bosni angažovao dv ije njem ačke divizije - 342. p ješad ijsku i 718. posadnu , jed an njem ački ba ta ljon iz 714. posadne divizije, jed an tenkovski ba ta ljo n , 13 d o m o bransk ih i ustaških b ata ljona , šest haubičkih b ata ljona i neke d ruge jedin ice. U čestvovao je i jed an italijanski alpinski bataljon .

289 T ad a su se sa V rhovnim štabom nalazili 4. ba ta ljon i po jedna če ta iz 2. i 5. bata ljona 1. p ro le terske N O U brigade. O n i su se p rebacili s R om an ije p re k o G lasinca i rijeke P rače na Jahorinu , gd je su stigli 18. jan u a ra 1942. uveče i tim e za jedno sa 6. bata ljona koji je tu p risp io 16. jan u a ra izbjegli ok ružen je ko je su im prip rem ale jed in ice n jem ačke 342. p ješad ijsk e i 718. posadne divizije.

290 T o je b io trodnevni m arš glavnine 1. p ro le te rsk e N O U brigade. O tp o čeo je25. jan u a ra 1942. iz sela G a jev a , kod O lova, p rek o p lan ine O zren a (sarajevskog). S arajevskog polja i p lan ine Igm ana, gdje se tem p era tu ra spuštala i na -32>, d o sela P resjen ice (kod T rnova). P osljedn ja e tap a (od sela K rem enša d o sela P resjen ice) bila je n a jteža i tra ja la je 18 časova. K asnije je nazvana igm anskim m aršem . U m aršu je učestvovalo o k o 730 bo raca , od ko jih su 160 bili teže prom rzli, tak o da su m nogim a po jed in i d ije lov i nogu m orali biti am putiran i, dok je o k o 100 boraca p rošlo s m anjim sm rzo tinam a.

291 Ita lijansk i garnizoni u Foči, G o ražd u i Č a jn iču postali su ugroženi uspješnim b orbam a R om an ijskog i K alinovičkog N O P o d red a u d rugo j polovini n ovem bra 1941, pa je K om an d a ita lijanske divizije »P usterija« , zap lašena žestokom b orbom k o ju je lično iskusila 1. i 2. decem b ra prilikom n apada C rnogorskog N O P o d red a za o peracije u Sandžaku na Pl jevi ja, povuk la početkom d ecem bra 1941. svoje garn izone iz Foče, G oražda i C a jn iča i p red a la ih četn icim a, s k o jim a je bila uspostavila saradn ju . M eđutim , p o nalogu V rhovnog štaba četn ike iz tih m jesta su p ro tje ra le partizanske jedin ice: iz F oče noću 19 /20 . jan u a ra 1942. ba ta ljon »V ojvoda M om čilo« D u rm ito rskog N O P o d red a , iz G o ražd a 27. jan u a ra 4. ba ta ljo n 1. p ro le terske N O U brigade i dijelovi D urm ito rsk o g N O P o d red a , a iz C a jn iča , tak o đ e 27. jan u a ra Pljevaljski partizanski ba ta ljo n C rnogorsko-sanđžačkog N O P od red a .

292 D ru g a srpska p ro le te rsk a brigada fo rm irana je 1. m arta 1942. u Č ajn iču od boraca iz p a rtizansk ih o d re d a koji su se poslije p rve nep rija te ljsk e ofanzive povukli iz S rbije p rek o S andžaka u jugo istočnu B osnu. Prvi i 4. ba ta ljon su bili sastavljeni od boraca U žičkog N O P o d red a , 2. ba ta ljon iz C ačanskog N O P o d red a , a 3. batal jon od 2. šum adijskog N O P odreda .

293 V rhovni š tab N arodnooslobod ilačke partizanske i dobrovo ljačke vojske Jugoslavije fo rm irao je tad a P ro le te rsk u o p era tiv n u u d a rn u g rupu od tri b a ta ljona 1. i čitave 2. p ro le te rsk e b rigade, k o ja je im ala zad a tak d a u jugo istočnoj Bosni i u velikom luku D rine razb ije četn ike, stvori čvrstu bazu za dalji razvoj u stan k a i obezb ijed i form iranje om lad insk ih p artizansk ih četa, k ao i če ta i ba ta ljo n a dobrovol jačkih jed in ica, da razvije političk i rad u m asam a i stvori uslove za stvaran je naro d n e vlasti k ao sigurne b rane kon trarevo luciji.

NAPOMENE 3 2 5

294 P ro le te rsk a o p era tiv n a u darna g rupa je u p e tnaestodnevn im borb am a, ko je su počele 4. m arta 1942, u snažnom nale tu razbila V išegradski, K rajišk i, R ogatički, S rebren ičk i, V lasenički i Z enički četnički o d red i oslobodila više m jesta , m eđ u kojim a i V lasenicu, S reb ren icu i B ra tunac .

24S R iječ o zauzim anju četn ičkog uporišta u zgradam a ergele u bo rikam a noću 7 /8 . m arta 1942. ko jom prilikom je zarob ljen 131 če tn ik za jed n o sa Š tabom R ogatičkog četn ičkog od red a . D io zarob ljen ih če tn ika stu p io je u dobrovo ljačke jed in ice, a ostali su pušten i kućam a, sem njih 20 , kojim a je suđeno . N eki od njih su strije ljani, m eđu kojim a četn ičke sta rješine poručnici Ž ivko Đ orđev ić i M ilorad B ulovan (B ulovan je kao delegat K om ande vojno-četn ičk ih o d red a u istočnoj Bosni 15. jan u a ra1942. p o tp isao sporazum u V išegradu s ita lijanskim oku p a to ro m o sa radn ji četn ika i o k u p a to ra u borbi pro tiv N O P -a).

2‘"' B lokadu Nikšića su sprovodili dijelovi N ikšićkog N O P o d red a i N O P od red a »Bijeli Pavle«.

2*’7 Pukovnik k raljevske jugoslovenske vojske B ajo Stanišić kada je o tpo čeo ustanak naroda C rn e G ore 13. ju la 1941. bio je član V rhovne kom ande gerilskih od reda /a C rnu G o ru i B oku , a potom vojni sav jetn ik u G lavnom štabu N O P o d red a za C rnu G o ru i B oku. Skrivajući se iza tih funkcija , p o ta jn o je rad io na razb ijan ju partizanskih jed in ica i organ izovan ju u njim a četn ičkih g rupa, da bi 1 I. feb ru a ra 1042. na Z boru u D onjim V asojcvićim a o tv o ren o ustao protiv N O P -a i tom prilikom pozvao prisu tne partizane da izraze lo jalnost o k u p a to ru pod poznatom četn ičkom parolom »Za spas naroda« . O d ljudstva ko je m u je prišlo fo rm irao je Pavkovićki nacionaln i bataljon i odm ah o tp o čeo b o rb u p ro tiv partizana.

-'•'K O dluka za izvođenje neprija teljske ofanzive donesena je 27. feb ruara 1942. u Rim u na sa stanku predstavn ika italijanske V rhovne kom ande i n jem ačke V rhovne kom ande o ružan ih snaga (V erm ah ta ), do k je opšti plan kao za jedn ičke njem ačko-ita lijansko ustaške o peracije razrađen na d v jem a k onferencijam a od ržan im u O patiji: prva je održana 2. i 3. m arta , a d ruga 14. m arta 1942. d inam ika izvođenja o p erac ije u detal je je razrađ en a na konferenciji vo jn ih p redstavn ika N jem ačke, Ita lije i kvislinške N D H , od ržanoj 28. m arta u L jubljani. O perac ija je trebalo d a počne 15. aprila 1942. na p rosto ru jugoistične Bosne (H a n -P ije sa k -V iše g ra d -G o ra ž d e ) s postepen im širenjem na sjever i zapad uz učešće jedne n jem ačke (718. p ješad ijske) i tri ita lijanske divizije (»P usterija« , »T aurinese« i »K ačatori dele A lpi«), kao i dese t u staško-dom obransk ih bata ljona i četn ičke fo rm acije iz C rne G o re , S andžaka, istočne B osne i hercegovine. M eđutim , iako dugo p rip rem an a , ta op erac ija niti je započela u p lan iran o v rijem e (15. april) niti je izvedena p redv iđen im koncen tričn im napad im a, n iti je izvedena o b jed in je nim zajedničkim snagam a pod kom andom njem ačkog g enera la B ad era , k ao što je bilo dogovoreno . N apro tiv , i N ijem ci i I ta lijan i izvodili su odvo jene op erac ije , svaki na svom okupacionom prosto ru : N ijem ci i ustaše sjev ern o od kom unikacije S ara jev o - V išegrad, a Ita lijan i i četn ici južno od te kom unikacije . T o n e jed instvo o lakšalo je V rhovnom štabu da m anevarskom odb ran o m i p ro tivuda rim a izbjegne b o rb e u ok ružen ju .

2'>l> O d p ravca K olašina napadala je ita lijanska divizija »V enecija« za jedno s četnicim a pod kom andom m ajora Đ o rđ ija Lašića, od pravca Podgorice i D anilovgrada napadali su dijelovi ita lijanske divizije »F erara« za jed n o s četn icim a pukovn ika B a ja Stanišića, a od p ravca C etin ja n apadala je ita lijanska d iv izija »T aro« , takođe sa Stanišićevim četn icim a, dok je od G acka i nevesinja napadala u pravcu Stoca italijanska divizija »K ačatori dele A lpi.«

300 U S arajevskom po lju se nalazila divizija »T aurinense« .

3(11 Iz P ljevalja u - p ravcu Č ajn iča i Foče n apadala je ita lijanska divizija»P usterija« , a iz S ara jeva prem a T rn o v u i K alinoviku ita lijanska divizija »T aurinense«.N ijem ačke snage su dcjstvovale sjeverno od kom unikacije S ara jevo -V išeg rad i nisuzalazile južn o od nje u ita lijansk i okupacion i p rosto r.

3 2 6 NAPOMENE

302 S R om an ije su nastupali u p ravcu R ogatice i G o ražd a dijelovi 737. p ješad ijskog p u k a n jem ačke 717. posadne divizije i tri o jačana ba ta ljo n a ustaške C rne legije.

31,3 U staška C rna legija o tpočela je borbu 31. m arta iz H an -P iješk a u pravcu V lasenice, ali jo j kasn ije general B ader nije dozvolio n ikakvu »sam oinicijativu«.

3114 T o je b io završe tak ita lijansko-četn ičke ofanzive u C rno j G o ri, H ercegovini i Sandžaku.

305 F orm iran je 4. crnogorske p ro le terske i 5. crnogorske p ro le te rsk e b rigade izvršeno je istovrem eno - 10. ju n a 1942. Č e tv rta crnogorska p ro le te rsk a b rigada je fo rm irana na Z elengori od dva b ata ljona Lovćenskog i po jed n o g ba ta ljo n a Z etskog , K om skog i D urm ito rskog N O P odreda . N a d an fo rm iran ja im ala je 5. ba ta ljona s ukupno 1 08 0 boraca i rukovodilaca. P e ta crnogorska p ro le te rsk a brigada je fo rm irana u južnom d ije lu P ivske župe od tri b a ta ljo n a N ikšićkog i jed n o g b a ta ljo n a Z etskog N O P odreda . Po završenom form iran ju je im ala ok o 1000 boraca.

T reća sanđžačka p ro le te rsk a N O U brigada je fo rm irana 5. ju n a 1942. od boraca P ljevaljskog i B jelopo ljskog N O P o d red a . Z la ta rskog b ata ljona i M ileševske čete. Pri form iran ju je im ala pet b a ta ljona s 958 boraca i rukovodilaca.

3,h. p r edv iđeno form iran je hercegovačke u darne brigade nije odm ah dovršeno , pa su p artizanske snage ko je su se ju n a 1942. povukle iz H ercegovine dejstvovale k ao H ercegovački N O P od red sve d o 10. avgusta 1942, kada je od n jega. M ostarskog b ata ljona i Igm anske čete K olinovičkog N O P o d red a fo rm irana u re jo n u sela Šujice kod K upresa 1. hercegovačka N O U b rigada (kasnije p re im enovana u 10. hercegovačku N O U brigadu). P rilikom form iran ja b rigada je im ala 3 b ata ljona sa 616 boraca i rukovodilaca.

307 O dnosi se na n jem ačku ofanzivu na K ozaru i P ro saru k o ju je o k u p a to r p reduzeo 10. ju n a 1942. p ro tiv 2. k ra jiškog N O P o d red a jačine 5 b a ta ljo n a s oko 3500 boraca. Cilj je b io da se unište snage narodnooslobodilačkog p o k re ta u ovom žarištu k rajiškog ustanka. Z a kozaračku o p erac iju angažovano je po n aredb i n jem ačkog k o m andan ta za Jugoistok 12 n jem ačkih p ješad ijsk ih , jed an tenkovsk i i jed an inženjerijsk i ba ta ljon , 2 artiljerijska div iziona (6 b a te rija ) 5 m ađarsk ih m on ito ra , razne policijske jed in ice , o k o ustaških i d o m obransk ih b ata ljona , ustaška m ilicija i četnici. Bile su to snage ukupne jačine oko 40 000 vojnika, svrstane u sastavu B orbene grupe »W estbosnien« (» Z ap ad n a B osna«). O perac ija je tra ja la , s m anjim prek id im a, do početka avgusta 1942. i u njoj su borci 2. k rajiškog N O P o d red a pokazali izvanrednu h rab rost; o k ružen i sa svih s trana , oni su fron talnom borbom pružali žestok o tp o r neprijatelju štiteći zb jeg od oko 80 000 ljudi i oko 500 ran jenika. P robo j iz okružen ja , spasavanje ran jen ika i o tvaran ja p u ta zb jegu n aroda 2. k rajišk i N O P od red je pokušao tek noću 3 /4 ju la 1942. M eđutim , p rob ilo se svega ok o 800 bo raca , d o k je o k u p a to r na najsuroviji način pobio p reko 500 ran jen ika i veliki bro j ljudi. O ko 50 000 ljudi (m eđu kojim a najviše žena, d jece i sta raca) od v eo u logore.

308 R iječ je o ofanzivi ita lijanskog o k u p a to ra ko ju je p reduzeo uz pom oć kvislinga 16. ju la 1942. u tzv. L jubljanskoj provinciji, tj u D olen jsko j i N o tran jsko j uz učešće tri a rm ijska k o rpusa s oko 70 00 0 vo jn ika p ro tiv 1. slovenačke u d arn e b rigade »Tone Tomšič« i 2 g rupe partizanskih o d reda (Treća i Peta), ukupne jačine oko 300(1 slovenačkih partizana . O fanziva se odv ija la u 12 o pera tivn ih ciklusa (e tap a ) i tra ja la je s kraćim prek id im a sve do 4. novem bra 1942, kada je okončana na G orjancim a. Italijanski o k u p a to r je u to k u »pročešljavanja« slobodne te rito rije sistem atsk i sp rovo- dio surove rep resa lije nad civilnim stanovništvom . Istov rem eno s ovim italijanskim operac ijam a, njem ački o k u p a to r je u G oren jsko j i Š ta jersko j p red u zeo takođe sinhronizovane ofanzivne o peracije uz učešće oko 20 000 vojnika. M eđutim , i pored velikih snaga ko je su oba o k u p a to ra angažovala u Sloveniji, ipak im nije pošlo za rukom da unište p artizanske jedin ice.

3,w T a j marš o dnosno pohod G ru p e p ro le tersk ih ud arn ih brigada, počeo je sa Z elengore 24. ju n a 1942. u pravcu zapadne Bosne na osnovu od luke d o n ije te na

NAPOMENE 3 2 7

sjednici C en tra ln o g k om ite ta K PJ 19. ju n a 1942. u šum i zvanoj V rbn ička čaira , iznad sela V rbn iče na Z elengori.

3,0 O dnosi se na d esnu ko lonu , u čijem su se sastavu nalazile 2. srpska p ro le terska i 4 crnogorska p ro le te rsk a b rigada. N jen pravac k re tan ja je bio: Z elengora (re jo n selo V rbn ica - selo G rand ić i) - K alinovik - p lan ina T reskav ica - K reševo - G ornji i D onji V akuf.

311 T ačan naziv jo j je bio: lijeva kolona. U njenom sastavu su se nalazile 1. p ro le te rsk a i 3. sanilžačka p ro le te rsk a b rigada. N jen pravac k re tan ja je b io: Z elen g o ra - K alinovik - p lan ina T reskav ica - p lan ina B jelašnica - K onjic - P rozor - L ivno - p lanina C incar. S ovom kolonom se k re tao T ito s V rhovnim štabom i d ije lom P o litb iroa C K K PJ.

312 T ito misli na fo rm iran je šest krajišk ih udarn ih b rigada , dv ije da lm atinske udarne brigade i četiri slovenačke u d arn e brigade. Sem ovih b rigada , d o polovine o k to b ra 1942. b ilo je fo rm irano jo š 16 p ro le tersk ih i udarn ih b rigada.

313 N arodnooslobod ilačka p artizanska i dobrovoljačka vo jska Jugoslav ije p re im enovana je 1. novem bra 1942. p o T itovo j naredb i u red o v n u N arodnooslobod ilačku vojsku Jugoslavije . T og istog d an a fo rm irane su i prve dvije divizije N O V J: 1. p ro le te rsk a u d a rn a i 2. p ro le te rsk a ud arn a , a u toku m jeseca (novem bra) još šest divizija N O V J (četiri u darne narodnooslobod ilačke i dvije narodno-oslo b o d ilačk e), kao i dva k o rpusa (jed an udarn i, na rodnooslobodilačk i, a drugi narodnooslobod ilačk i). U sastavu divizija bile su 4 p ro le te rsk e i 20 udarn ih b rigada, a van n jihovog sastava još 7 udarn ih brigada. O sim njih p o sto ja lo je i 35 N O P odreda: 12 u Srbiji, 7 u H rv a tsk o j, 6 u S loveniji, 6 u B osni i 4 u M akedoniji.

3,4 B ihać i oko lna uporišta n apalo je 2. novem bra 1942. osam udarn ih b rigada (pet krajiških i tri h rvatske) i oslobodile ga 4. novem bra 1942; Prn javor je 16. januara1943. oslobodila 1. p ro le te rsk a ud arn a brigada; K o to r-V aro š je 4 . decem b ra 1942. oslobodila 1. p ro le te rsk a u d arna b rigada; Teslić su 2. jan u a ra 1943. oslobodile 1. p ro le te rsk a i 3. krajiška u d arn a brigada.

315 S lobodna te rito rija je tada iznosila oko 45 00 0 k m 2.

3" ’ O d lu k u za četv rtu n ep rija te ljsku ofanzivu d o n io je H itle r još u o k to b ru1942, a 18. i 19. d ecem bra 1942, u H itlerovom G lavnom sta n u u R asten b u rg u (istočna P ruska), održan je sastanak kom e su prisustvovali m inistri spoljnih poslova Joakim R ib en tro p (N jem ačka) i G a leaco Ć ano (Ita lija ) i načelnici n jem ačke V rhovne kom ande oružan ih snaga (genera l-pukovn ik V ilhelm K ajte l) i ita lijanske V rhovne kom ande (m aršal Ugo K avalero). Na sastanku je od lučeno da se osiguraju južne obale E vrope i u toku zime p reduzm u zajedn ičke o p eracije za uništenje N arodnooslobod ilačke vojske Jugoslavije i »T itove države« k ak o su o k u p a to ri nazivali slo b o d n u te rito riju . Izvođenje operacije H itle r je pov jerio g en era l-p u k o v n ik u A lek san d eru L e ru , k o m an d an tu oružan ih snaga Jugo istoka i istov rem eno k o m an d an tu 12. arm ije . O vaj je zatim na dvodnevnom sastanku u R im u 3. i 4. jan u a ra 1943. razrad io p lan s ita lijansk im p redstavn icim a koji je šifrovano nazvan »V ajs«. K om anda nad jedin icam a ko je su neposred n o učestvovale u ovoj o peraciji p o v je ren a je generalu R udolfu L itersu , k o m an d an tu n jem ačkih tru p a u N ezavisnoj D ržav i H rv a tsk o j. B ilo je p redv iđeno da učestvu ju tri kom pletne i dvije n epo tpune n jem ačke divizije, tri p o tp u n e i jed n a n ap o tp u n a ita lijanska divizija, dva dom obranska druga (b rigada) i ok o 12 000 četn ika. Č e tv rta nep rija te ljska o fan /iv a . poznata u jugoslovensko j istoriografiji kao b itka na N eretvi odnosno bitka za ran je nike, počela je 20. jan u a ra 1943. i tra ja la do 24. m arta iste godine.

3,7 P rozor su oslobodile 17. feb ruara 1942. 5. crnogorska i 1. da lm atinska udarna brigada poslije dvodnevnih ogorčen ih bo rb i, kojom prilikom je zarob ljeno 280 ita lijanskih vo jn ika iz 3. ba ta ljona 259. p ješad ijskog puka ita lijanske divizije »M urđe« dok su ostali izginuli. P ored osta log , zap lijen jeno je dese t artiljerisk ih i m inobacačkih o ru đ a i p ješad ijsko nao ružan je o jačan o g ita lijanskog b ata ljona .

3 2 8 NAPOMENE

318 Jedin ice 2. p ro le te rsk e divizije su oslobodile Im otski 10. feb ru a ra 1943; D režn icu su oslobodile noću 16/17 feb ru a ra i iste noći uništile 1. ba ta ljon 260. p uka ita lijanske divizije »M urđe« (zarob ljeno je 286 ita lijansk ih vo jn ika, a osta li su izginuli) i došle do većeg ra tn o g p lijena. N akon toga su dvije b rigade 2. p ro le te rsk e divizije zadržane p rem a M ostaru , a n jena 4. c rnogorska p ro le te rsk a brigada razbila je u teškim dvodnevnim borbam a 1. bataljon 259. p ješad ijskog p u k a ita lijanske divizije »M urđe« , kojom prilikom je zarobila 164 italijanskih vojn ika, a zatim 22. feb ruara 1943. prinudila na p red a ju posadu Jablanice jačine o ko 800 vo jn ika i zadob ila veliki plijen.

319 Ivan-sed lo zauzelo je 1. p ro le te rsk a b rigada 17 /18 . feb ru a ra 1943. poslije teških dvadesetočasovnih borb i. M eđutim , n jem ačka B orbena grupa »A naker« n astu pajući p re k o T arč ina u p ravcu K onjica uz p odršku avijacije i tenkova, ponovo je ov ladala Ivan-sedlom 21. feb ru a ra 1942. U m eđuvrem enu su dva ta ta ljona 1. p ro le te rsk e b rigade napala 19/20. feb ru a ra 1943. nep rija te ljsku posad u u K onjicu jačine o k o 1500 italijansk ih vo jn ika , ustaša, d o m o b ran a i če tn ika , ali je nisu m ogla sav ladati.

3211 P rvi ešelon tešk ih ran jen ika i bolesnika , ko jih je tad a bilo ok o 3500 , k renuo je 19. feb ru a ra 1943. iz D uvanjskog polja u pravcu P rozorske kotline.

321 T e njem ačke snage se tad a nisu nalazile na širem p ro sto ru B ugojna, već n jem ačka 717. p ješad ijska divizija i zap ad n a ko lona 718. p ješad ijske divizije, tj. n jena B orbena g rupa »Fogl« (jačine jed n o g njem ačkog o jačanog p uka m ješovitog sastava, 5. ustaški zdrug i d ijelovi 202. tenkovskog b ata ljona). U to v rijem e je 369. divizija nastupala u pravcu U v n a , 36. divizija n ije bila u Jugoslaviji, a 114, k o ja je u v rijem e bitke na N eretv i im ala o znaku rednog b ro ja 714, zadržala se u dolini Save.

322 U vrijem e o p erac ije »Vajs« n jem ačka 118. divizija je im ala oznaku radnog b ro ja 718 (k ra jem 1943. je p re im enovana u 118. lovačku diviziju) i iz n jenog sastava je tada od S ara jeva p rek o T arč ina p rem a K onjicu nastupala istočna kolona, odnosno B orbena grupa »A nak er« , u čijem sastavu su se nalazili 750. puk (bez jed n o g bata ljona ,), dva dom ob ran sk a i jed an ustaški ba ta ljon i dvije b rdske bate rije .

323 T o su bili četnici iz C rne G o re , Sandžaka, H ercegovine i jugo istočne Bosne koje je D raža M ihailović uputio u d rugo j polovini feb ruara 1943. p rem a dolini N eretve pod kom andom m ajo ra Z ah a rija O sto jića .

324 R anjen ic i su bili p rikup ljen i u re jo n u sela Šćita i selim a Jakići, R um boci i R ipci u re jo n u P rozora.

325 R iječ je o n ep rek idno j devetočasovnoj borb i k o ju su 2. m arta 1943. vodili3. c rnogorska p ro le te rsk a brigada i d ijelovi 3. k rajiške u darne brigade na Vilića gum u (kod G o rn jeg V akufa). U bo rbam a prsa u p rsa razb ijen je i odbačen n jem ački 737. puk 717. div izije i tako sp riječen da u p ad n e u re jo n bolnica. M eđu 70 p ripadn ika N O V J izbačenih iz s tro ja u to j bo rb i, četvorica su posm rtn o proglašeni za naro d n e hero je Jugoslavije.

32<’ R iječ je o borbi k o ju je 7. ban ijska N O U divizija vodila 2. m arta u re jo n u G orn jeg V akufa, kada ju je nadm oćniji neprija telj odbacio prem a M akljenu i Vilića gum nu.

327 P e ta crnogorska u d arn a b rigada je , u sa dejstvu s dva b a ta ljona 10. hercegovačke udarne b rigade, noću 2 2 /2 3 . feb ru a ra napala posadu K onjica, ali su ovoj u n a jk ritičn ijem m om en tu pritek li u pom oć dije lovi n jem ačke B orbene grupe » A naker« , koji su p re th o d n o odbacili 1. p ro le te rsk u brigadu i prodrli p rek o Ivan-sedla. U obnovljenom napadu 5. crnogorske brigade, o jačane jednim bata ljonom 10. hercegovačke udarne i d ije lov im a 4. c rnogorske p ro le te rsk e b rig ad e , svom žestinom vođene su b o rb e od noći 2 4 /2 5 . d o zore 26. feb rua ra . T ito je 26. feb ru a ra obustav io dalje nap ad e na K onjic p o što su neprija teljsk im snagam a pristigle u pom oć nove tru p e i četnici D . M ihailovića. U tim b o rbam a je sam o 5. cnogorska u darna brigada im ala 208 boraca i rukovodilaca izbačenih iz s tro ja , a od poginulih su 5 posm rtn o proglašeni narodnim hero jim a Jugoslavije.

NAPOMENE 3 2 9

328 T e četiri naše divizije bile su 1. i 2. p ro le te rsk e i 3. i 7. u darna . N a njih su tada n apadale v išestuko nadm oćnije n ep rija te ljske snage: od K onjica k Jablanici B orbena g rupa »A naker« iz 718. n jem ačke divizije i četn ici; od G o rn jeg V akufa k P rozoru i Sćitu 717. divizija i B orbena grupa »Fogl« iz 718. n jem ačke divizije (u ko jo j je b io i 5. ustaški zdrug); od B osanskog G rahova, M liništa i Š ipova ka G lam oču , L ivnu i K upresu 7 SS dobrovoljačka b rdska lovačka divizija »Princ E u g en « , leg ionarska 369. p ješad ijska divizija »V ražja« i 3. b rd sk a d om obranska b rigada; ita lijansko četn ičke snage su nap ad a le uzvodno dolinom N eretve k Jablanici, četničke jed in ice D raže M ihailovića su napadale nizvodno dolinom N eretve ka K onjicu i O strošcu .

329 T ito ovd je misli na o d luku k o ju su 28. feb ru a ra don ije li V rhovni š tab N O V i PO J i P o litb iro C en tra ln o g kom iteta KPJ za p ro d o r p rek o N eretve u istočnu H ercegovinu, pri čem u bi p re th o d n o uslijedio p ro tivuda r kod G orn jeg V akufa radi o tk lan jan ja opasnosti p o C en tra ln u bolnicu s ranjenicim a, ko ja se nalazila razm ještena u selim a P rozorske kotline.

330 Z a prelazk u p ro tiv u d a r T ito je izdao zapovijest 3. m arta 1943. i istog dana G lavna op era tiv n a grupa divizija V rhovnog štaba N O V i P O J s 9 brigada (3 brigade su osta le u dolin i N ere tve), napadajući u tri k o lone , p rešla je u p ro tiv u d a r u p ravcu G orn jeg V akufa . U veom a žestokim b o rbam a vođenim d o 5. m arta jed in ice N O V J usp je le su da oslobode G orn ji V akuf i o dbace nep rija te lja p rem a B ugojnu. R anjen ic i su spaseni, a o d m ah po tom se počelo s prebacivanjem brigada p rem a N eretv i rad i p re laska na n jenu lijevu obalu.

331 N eretvu su 6 /7 m arta 1943. forsirala tri b a ta ljona 2. dalm atinske udarne i tri ba ta ljo n a 2. p ro le te rsk e brigade 2. p ro le terske divizije N O V J i na lijevoj obali uspostavili m ostob ran . T o je om ogućilo p ravljenje p ješačkog visećeg m osta kod sela Jab lan ice. N jega su 7. m arta 1943. sagradili Inžen jerijska četa V rhovnog štaba N O V i P O J i Inženjerski vod 7. ban ijske u d a rn e divizije. P reko n jega su se prebacili ranjenici i sk o ro sve jed in ice G lavne op era tiv n e g rupe divizija V rhovnog štab a N O V i P O J, osim3. u d arn e divizije, ko ja je na lijevu oba lu N eretve prešla gazom i p rek o im provizovanog pre laza na srušenom m ostu kod O strošca.

332 P rebacivan je ran jen ika p rek o izrađenog p ješačkog m osta kod sela Jab lan ice počelo je 8 /9 . m arta 1943; d o 15. m arta su bili p rebačen i svi ranjenici na lijevu obalu N ere tve i razm ješten i na p ro sto ru se la K rstac - D obrigošće na pad inam a p lanine Prenja .

333 G on jen je če tn ika D raže M ihailovića je uslijed ilo na osnovu T itove zapovijesti od 13. m arta 1943. Š tabu 2. p ro le te rsk e divizije da goni četn ike pravcem B orci - G lavatičevo - K alinovik. T reća u d arn a divizija dob ila je sličan zadatak , ali na pravcu D onje i G orn je Z im lje - N evesinjsko polje. Izvršavajući ove zadatke , 2. p ro le terska divizija (o jačan a) 1. p ro le terskom brigadom 1. p ro le te rsk e divizije) razbila je cen ta r četn ičke o d b ra n e u re jo n u Č ičeva, da bi 16. m arta zauzela G lavatičevo i tim e om ogućila3. u d arn o j diviziji d a razb ije četn ike na svom pravcu i oslobodi N evesinje 22. m arta1943. Is tov rem eno je 2. p ro le te rsk a divizija kod K alinovika vodila o d sudnu bo rb u — porazila četn ike (D raža M ihailovića je u posledn jem m o m en tu p o b jeg ao ), zatim oslobodila Kalinovik 23. m arta 1943. i produžile napredovan je prem a Drini.

334 Poslije izb ijanja 1. i 2. p ro le te rsk e div izije na r ije k u D rin u i njihovog neusp je log poku ša ja d a je iz p o k re ta fo rsira ju noću 2 8 /2 9 . m arta , T ito je 30. m arta n ared io da 2. p ro le te rsk a div izija fo rsira D rinu kod sela B roda i n ap ad n e Foču, a 1. p ro le tersko j diviziji da je fo rsira kod U stikoline i po tom sadejstvu je 2. p ro le tersko j diviziji u n ap ad u na Foču. D ru g a p ro le te rsk a divizija usp je la je da forsira D rin u 6 .aprila1943. kod se la K opilova i razb ije tam ošn ju četn ičku o d b ran u , a 1. p ro le te rsk a divizija fo rsirala je D rin u u to k u 8. i 9. ap rila kod U stiko line , gd je je razbila dva bata ljona italijanske divizije »T aurinense« i četn ičke, a kod Ifsara još dva bataljona d iv i/ije »T aurinense« i 12. aprila o slobodila Č ajniče.

335 O k o N evesinja su se vodile veom a oštre bo rbe: 4. crnogorska p ro le te rsk a i5. crnogorska u d arn a brigada su u če tvorodnevnim bo rb am a razbile četn ike i četiri

3 3 0 NAPOMENE

ba ta ljona iz ita lijanskih d iv izija »M urđe« , »M arke« i »B ergam o« i oslobodile N evesinje22. m arta 1943, ali ga je nep rija te l j pov ra tio 26. m arta . N ajzad , 11. aprila N evesinje je ponovo oslobodila o jačan a 9. d a lm atin ska u d arn a divizija; G ack o su oslobodile 2. aprila 1943. jed in ice 3. u d a rn e divizije o jačan e 4. crnogorskom p ro le te rsk o m brigadom2. p ro le te rsk e divizije, p o što su p re th o d n o razbile d ije love N evesin jskog četn ičkog korpusa dom obranske 6. p ješačke divizije, dok je u re jo n K olašina izbila 12. m aja 2. p ro le te rsk a divizija.

33<’ O d luka o p reduzim an ju pete nep rija te ljske ofanzive donesen a je u H itle ro - vom G lavnom stanu početkom m arta 1943. P otom je 31. m arta H itler o d o b rio p lan te o peracije , šifrovano nazvane »Švarc«, ko ji m u je p o dn io g enera l-pukovn ik A leksandar Ler. ko m an d an t o ružanih snaga na Jugoistoku . Cilj ofanzive je bio da se izvrši ok ružen je jed in ica N O V J ko je su se nalazile na širem p ro sto ru trom eđe S andžaka, C rne G o re i H ercegovine, a po tom pristupi njihovom uništavan ju , pošto se p re th o d n o , u spu tno , izvrši razoružavan je četn ika. O peracija je počela 15. m aja 1943. i tra ja la m jesec dana .

337 U peto j n ep rija te ljsko j ofanzivi, čije je izvođenje p o v je ren o generalu R udolfu L itersu , k o m an d an tu n jem ačkih trupa u H rv a tsk o j, angažovane su četiri po tpune i je d n a n epo tpuna n jem ačka divizija, dva bugarska puka, sedam ustaško -do - m obransk ih brigada (zdrugova) i tri po tpune i jed n a n ep o tp u n a ita lijanska divizija. U kupno je bilo oko 127 000 okupato rsk ih i kvislinških vojnika koji su poveli borbu p ro tiv 2 0 00 0 boraca N O V J, m edu ko jim a se nalazilo o k o 4 0 0 0 ran jen ik a i bolesnika.

338 Z b o g udal jenosti i d rugih sm etnji, na P rvo zasijedan je A ntifašističkog vijeća naro d n o g oslobođenja Jugoslavije nisu mogli d a d o đ u delegati iz M akedon ije i Slovenije.

339 O svobodilna fro n ta (O F ) S lovenije obrazovana je 27. aprila 1941.

340 Z em aljsko antifašističko vijeće n arodnog oslobođenja H rvatske (Z A V N O H ) konstitu isano je na P rvom zasijedan ju , ko je je počelo 13. ju n a 1943. u O točcu , a nastavljeno slijedećeg d an a u re jo n u Plitvičkih jezera.

341 K onstitu isanje Z em aljskog antifašističkog vijeća naro d n o g oslobođenja B osne i H ercegovine (Z A V N O B iH ) izvršeno je na Prvom zasijedan ju , održanom 27. novem bra 1943. u M rkon jić-G radu ; Z em aljsko antifašističko vijeće n aro d n o g o slo b o đen ja C rne G o re i B oke konstitu isano je na Prvom zasijedan ju od ržanom 15. i 16. novem bra 1943. u oslobođenom K olašinu, a konstitu isan je Z em aljskog antifašističkog vijeća n aro d n o g oslobođen ja S andžaka izvršeno je na P rvom zasijedan ju , održanom 20. novem bra 1943. u Pljevljima.

342 P rvobitn i naziv m u je b io G lavni narodnooslobodilačk i o d b o r Srbije . Izab ran je na delegatskom p rincipu 17. novem bra 1941. u o slobođenom U žicu. P re stao je d a rad i 29. novem bra iste godine uslijed p rve n ep rija te ljske ofanzive, kada su se članovi toga O d b o ra povukli iz U žica za jed n o s najvišim rukovodstvom n aro dnooslobo- dilačkog p o k re ta . U to k u tog povlačenja poginuo je p red sjed n ik G lavnog o d b o ra D rag o jlo D ud ić , a poginuli su i neki njegovi članovi, dok su nek i dobili nove dužnosti. Stoga je c je lokupna funkcija O d b o ra p rak tično svedena na rad njegovog sek re ta ra P e tra S tam bolića. U jesen 1942. obnovljen je G lavni narodnooslobod ilačk i o d b o r S rb ije , ali je tek u n ovem bru 1944, na V elikoj antifašističkoj narodnooslobod ilačko j skupštin i k o nstitu isana A ntifašistička skupština n arodnog o slobođen ja S rb ije (A SN O S). (V iše o to m e vid. u tom u 24 .)

343 Z b o g velike udaljenosti i nesigurnosti ilegalnih veza (kanala) nisu pošli delegati iz M akedon ije , a de leg irana su bila 4 2 v ijećnika. D o p o če tk a D ru g o g zasijedanja A V N O J-a rad io -vezom saopštena su im ena sam o za sedam d elegata , pa je njihove m an d a te V erifikacioni o d b o r A V N O J-a o snažio u njihovoj odsu tnosti. M eđutim , p rem a podacim a, na D rugom zasijedan ju A V N O J-a treb a lo je d a p risustvu je 268 d e leg a ta , a bilo ih je p risu tno 142, od ko jih su po jed inci donijeli ovlašćenje da

NAPOMENE 331

zastupaju p o jednog ili više de legata , koji uslijed nepovoljnog zdravstvenog s tan ja nisu mogli poći na zasi jedan je.

344 P redsjedn ištvo (Prezid ijum ) A V N O J-a im alo je p red sjed n ik a (d r Ivan R ibar), 5 p o tp red sjed n ik a (M oša P ijade), A ntun A ugustinčić, Josip Rus, M arko Vujačić i D im itar V lahov), 2 sek re ta ra (R odol jub C olaković i R adonja G olubović) i 56 članova, p a je T ito , očito , m islio sam o na članove P redsjedn ištva A V N O J-a , ali ne i na ostale gore pom enu te .

345 T ito je don io o d lu k u o im enovanju d r Jos ipa H rnčevića za šefa V ojnosud- skog o d sjek a V rhovnog štab a N O V i PO J, p o što je to m jesto osta lo u p ražn jeno poslije od laska pukovnika d r V lad im ira V eleb ita na dužnost šefa V o jn e m isije N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Srednji istok .

340 V rhovni k o m an d an t savezničkih snaga za Sredozem lje general H enri M a jtland V ilson je na ovu T itovu p o ru k u odgovorio , na jv jerovatn ije p očetkom aprila, s lijedećim rad iogram om : »Slažem se da je vrlo poželjna što sko rija razm jen a m išljenja s Vašim p redstavn ikom . Pozdrav io bih do lazak pukovnika V eleb ita , k o jeg sam , sjećam se, im ao zadovoljstvo da upoznam za v rijem e po sje te V aše m isije A leksandriji. Ž elio bih da brigad ir M aklejn ili n jegov predstavnik p ra ti pukovnika V eleb ita« . (PRO, Fond WO. reg. br. 202/362.)

347 O vo T itovo n aređen je za fo rm iran je 13. hercegovačke N O U brigade upućeno je Š tabu 29. hercegovačke u darne divizije p o kuririm a, pa je u Š tab divizije p risp jelo neko liko ned jelja nak o n pisanja. B rigada je fo rm irana 14. ju n a 1944. u selu Salkovoj Kuli od 4. b a ta ljo n a 11. hercegovačke N O U brigade i M ostarskog N O P odreda . K asn ije - 13. ju la 1944, u n jen sastav je uključen bata ljon »Savo Belović« iz Južnohercegovačkog N O P odreda . Prilikom fo rm iran ja brigada je u s tro ju im ala 360 boraca.

348 T o je T itov odgovor na p rijed log Š taba 29. hercegovačke N O U divizije da, po red p redv iđenog fo rm iran ja 13. brigade, radi n a fo rm iran ju jo š jed n e hercegovačke brigade. Saglasno ovom T itovom o d obren ju , Š tab divizije je 12. ju la 1944. izdao nared b u za form iran je O m lad inskog bata ljona , kom e je stavio u zad a tak da vrši m obilizaciju i p rip rem e za fo rm iran je om lad inske brigade. O n a je fo rm iran a 4. sep tem b ra 1944. i nazvana je 14. hercegovačka (om lad inska) N O U brigada.

34‘' Sprovodeći u d je lo ovu T itovu d irek tiv u . Š tab 29. hercegovačke N O U divizije je na svom opera tivnom p odručju 13. m a ja 1944. fo rm irao V o jn u ob last 29. hercegovačke N O U div izije , a u n jenom sastavu tri kom ande vojnih p o d ru č ja s više kom andn ih m jesta.

350 T u p ism enu p redstavku po tp isanu od Jove , k o ju je C en tra ln i kom ite t KP H rvatske p roslijed io p red sjed n ik u N K O J-a m aršalu T itu , priređivač n ije uspio da p ronađe. M eđutim , posto ji jed an radiogram u kom e je se k re ta r C e n tra ln o g kom ite ta K P H rv a tsk e A n d rija H e b ra n g 27. jan u a ra 1944. jav io C en tra lnom kom ite tu K PJ da je u Z A V N O H »stigao delegat Jugoslovenskog narodnooslobod ilačkog k o m ite ta za inostranstvo sa sjed ištem u Ž enev i« , da je ta j d e legat saopštio im ena članova toga k om ite ta , da se isti povezu ju s jugoslovenskom em igracijom i o k u p lja ju pristalice narodnooslobod ilačkog p o k re ta , da izdaju novine, revije i le tke na srpskohrvatskom i francuskom jeziku , d a vode kam panju p ro tiv kraljevske jugoslovenske vlade u izbjeglištvu i da traže od N K O J-a da im se pošalje » jedan d rug , ko ji govori francuski, kao rukovodilac« i poslije D rugog zasijedan ja A V N O J-a na raspo lagan je K om itetu i traže d a se p reb ace u dom ov inu i uvrste u N O V J. (Zbornik NOR, tom II, knj. 12, str. 412 , nap . 5.) Posto ji v jerovatnoća da je »Jove« u p ravo delegat p o m en u to g kom ite ta , m ada takvog im ena nem a m eđu članovim a K o m ite ta ko je je on naveo.

351 R iječ je o K om ite tu narodnog oslobođen ja Jugoslavije o snovanom p o če tkom avgusta 1943. u B ern u (u Švajcarsko j) na konferenciji p redstavn ika narodnooslo - bodilačkih o d b o ra jugoslovensk ih g rađana iz B e rn a i C iriha. T a j k o m ite t je ok to b ra 1944. na T itovu sugestiju p re im enovan u N arodnooslobodilačk i o d b o r za sjevernu

3 3 2 NAPOMENE

Ita liju i Švajcarsku. O d b o r je d o k ra ja 1944. u pu tio u Jugoslaviju , o d n o sn o u N O V i P O J, o ko 2 000 Jugoslovena i znatnu količinu h rane i san ite tskog m ate rija la i na taj način se u sp ješno sup ro tstav ljao kon trarevo lucionarn im snagam a u Švajcarskoj.

352 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju , rukovodilac Z astupn ištva N acionalnog k o m ite ta o slobođenja Jugoslavije u Ita liji, čije je sjed ište bilo u B ariju , pukovnik M ilen tije Popović zatražio je 6. aprila 1944. od deleg a ta C en tra ln o g kom ite ta K PJ pri O blasnom kom ite tu K P H rvatske za D alm aciju Svetislava S tefanovića Ć eće da se za rad io-telegrafsk i ku rs iz jed in ice M ornarice N O V J i 26. d a lm atin ske N O divizije pošalje 2 0 -3 0 slušalaca i neko liko in struk to ra . Bari je postao jed an od cen ta ra iz ko jeg su upućivani s tručno osposobljen i rad io-telegrafisti za p o treb e jed in ica N O V J, a posebno za jedin ice u istočnim krajev im a Jugoslavije.

353 P ostupajući po ovoj d irek tiv i. Š tab 2. k o rpusa N O V J upu tio je om ladinske delegacije iz K olašina u istočnu B osnu, gdje je trebalo da ih prihvati 27. N O U divizija3. korpusa N O V J i poveže s drugim jedin icam a N O V J n a njihovom p u tu za D rvar. D elegacije su pošle 4. ap rila , ali su uslijed n jem ačko-kvišlinških ofanzivnih dejstava u istočnoj B osni bile p rim o ran e d a se v rate u K olašin k ako bi ih Š tab 2. korpusa o rijen tisao nekim drugim pravcem .

354 Š tab 2. k o rpusa N O V J n ije odm ah jav io C en tra lnom k o m ite tu K PJ broj upućenih deleg a ta , pa je ovaj 10. aprila 1944. ponovo tražio d a Š tab ko rp u sa izvijesti o b ro ju d e leg a ta i o da tu m u n jihovog po laska za D rvar. O dgovorio je političk i kom esar 2. korpusa M ita r B akić 12. aprila da je iz K olašina 4. aprila pošlo 77 d e leg a ta i d a u taj bro j nisu u računati de legati iz H ercegovine i 2. da lm atinske N O U brigade , ko jim a je javljeno d a p ođu iz H ercegovine. M eđutim , dva d an a k asn ije - 14. aprila , B ak ić je javio C en tra lnom kom ite tu d a su se delegacije vratile u K olašin i da ček a ju upu tstvo V rhovnog štaba N O V i P O J kojim pravcem treb a d a pođu . U vezi s tim je T ito istog dan a , 14. aprila , poručio d a se delegacije h itno p ro b ija ju p re k o H ercegovine, pa su one 15. aprila pošle tim pravcem , ali o tom e B akić nije izvijestio , pa je 21 . aprila 1944. zatražen h itan odgovor od Š taba korpusa gdje se de legacije nalaze. O vaj je istog dana odgovorio d a su om lad inske delegacije pošle 19. aprila iz Š taba 29. hercegovačke N O U divizije pravcem G acko - G lavatičevo.

,<iS G lavni štab N O V i PO H rvatske je 2. aprila 1944. javio V rhovnom štabu NO V i PO J da je m jesto C rna Vlast kod V rhovina u kom e je do tada prim ao avionske isporuke ratnog m aterija la iz savezničke pom oći ugroženo od dijelova 4. ustaškog zdruga (b rigade), pa je p redložio da o rgan izu je dalji prijem m aterija la u rejonu K orenice. T ito je p rocijen io da to m jesto nije dovoljno bezb jedno , pa je um jesto K orenice od red io B jelo Polje.

3S<* G lavni š tab N O V i P O H rvatske je riječ »izvijestite« shvatio k ao m ogućnost da m ože pred ložiti i neko d ru g o m jesto , pa je odm ah (4. aprila) jav io V rhovnom štabu da za p rihvatan je avionskih pošiljki o d ređ u je H om oljačko polje. M eđutim , T ito je su trad an (5. ap rila) ponov io svoje n aređen je s oštrim upozoren jem .

357 Z ah tjev u za uključenje p redstavn ika N acionalnog k o m ite ta o slobođenja Jugoslavije u U pravu U jed in jen ih nacija za pom oć i obnovu (U N R U ) n ije udovoljeno. K asnije je (25 . sep tem b ra 1944) na insistiran je Save K osanovića, m inistra u Šubašićevoj vladi, o d ređ en a jed n a delegacija k raljevske jugoslovenske v lade za vođenje p regovora sa U nrom . D elegac ija je vodila dva m jeseca p regovore s generalnim d irek to rom U n re H erb e rto m L em anom . Z bog načina na koji je uslovljena dod je la pom oći. N acionaln i kom ite t o slobođenja Jugoslavije odb io je p red loženu U n rin u pom oć k ao pokušaj m iješan ja u u nu trašn je stvari nove Jugoslavije (vid. u tom u 23). T ek kada su predstavnici U n re korigovali svoje zah tjeve po tp isan je 23 . m arta 1945. sporazum izm eđu jed instvene jugoslovenske vlade i i U nre (vid. u tom u 27).

358 D r Josip S m odlaka je u vezi s ovim T itovim nalogom u to k u n aredn ih nekoliko d an a obav io sve lične p rip rem e za od lazak u K airo . M eđutim , tam o n ije otišao zato što su zvanični o rgan i V elike B ritan ije onem ogućavali bilo kakav k o n tak t

NAPOMENE 3 3 3

p redstavn ika narodnooslobodilačkog p o k re ta ko ji nem a isključivo vojni k a rak te r i prelazi okv ire savezničke V rhovne kom ande za Srednji istok (odnosno u to v rijem e savezničke V rhovne kom ande za S redozem lje). B ritanci su na ta j način nasto ja li d a sp riječe sve š to bi se m oglo p ro tum ačiti k ao bilo kakav znak po litičkog p riznanja N acionalnog k om ite ta o slobođen ja Jugoslavije.

3S" S ovjetsk i vazduhoplovni k ap e tan , p ilo t, A leksandar S ergejevič Šornjikov je noću 3 /4 . aprila 1944. p rebacio V ojnu m isiju N O V J o d ređ en u za SSSR s aerod rom a M edeno polje (kod B osanskog Petrovca) u B ari, odak le je 5. aprila (u ()9,20 časova) nastavio let za K airo , gdje je p rebacio M isiju na njenom pu tu za M oskvu. U pratn ji M isije iz B a rija do K aira b io je sovjetsk i g enera l-m a jo r Sudakov. Šornjikov se iz K aira vratio u B ari, gdje je b io na raspo lagan ju Sovjetske vo jne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J.

3"° Š tab 2. korpusa N O V J se 3. aprila 1944. rad iogram om o b ra tio V rhovnom štabu N O V i P O J p itajući ga da li m ože dozvoliti Š tabu ita lijanske partizanske divizije »G aribald i« (k o ja se nalazila u sastavu 2. korpusa N O V J) d a iz Ita lije d ođu u ita lijanske partizanske jedin ice pet Ijekara. U vezi s tim je uslijed ilo ovo T itovo odobren je .

3‘’' T ito je tražio d a saveznička avijacija b o m bardu je njem ački garnizon u Nikšiću zbog toga što je Š tab 2. k o rpusa N O V J u neko liko nav ra ta m olio da se bom b ard u je ta j garnizon nakon p ro d o ra jačih nep rija te ljsk ih snaga 2 8 /2 9 . m arta 1944. iz D an ilovgrada k tom m jestu . Saveznička avijacija je bom bardovala N ikšić 7. aprila 1944, ali su tom prilikom nan ijeti veći gubici stanovništvu i šte ta civilnim o b jek tim a nego njem ačkom garn izonu (srušeni su gim nazija, silos. D om »K osovke d jev o jk e« , više p rivatn ih kuća, poginulo je 178 građana, do k je na stran i nep rija te l ja bilo poginulih 20 njem ačkih i 11 ita lijanskih vojn ika, k ao i 50 četn ika, a srušene su k asarna i zgrada u ko jo j se nalazila njem ačka bolnica. U ponovljenom bom bardovan ju (s 15 savezničkih av iona) 8. ap rila poginuo je takođe izvjestan broj n jem ačkih i ita lijansk ih vo jn ika, ali je i N ikšić p re trp io vrlo teško razaran je .

3<>2 U d arn a grupa divizija pokušala je noću 30 /3 1 . m arta 1944. d a forsira rijeku Ibar na od sjek u B ela S tena - P usto Polje. M eđutim , to su onem ogućile jake o kup a to rsk e i kvislinške snage jačine ok o 14 bata ljona (o jačan ih artiljerijom , tenkovim a i sa dva ok lopna voza). N akon n eusp jeha 2. p ro le te rsk a divizija povukla se 31. m arta u re jo n D o b ro g D ola, M lanče i V rm baje , a 5. k ra jiška N O U divizija na p ro sto r V ionica - K otlovi - K ulizino. O ovom e je k ra tk o obav ješten je aprila 1944. upu tio V rhovnom štabu N O V i PO J njegov delegat pri Š tabu U d arn e grupe divizija Pavle Ilić V eljko slijedećim rad iogram om : »N ism o uspeli d a p ređ em o Ibar zbog ned o sta tk a m unicije i velike vode« . (Zbornik NOR, tom II, knj. 12, dok . br. 236 .)

N a T itovo insistiranje da se p o d ro b n ije izvijesti zašto se n ije m ogao prijeći Ibar, odgovorio je kom andan t U d arn e g rupe divizija M ilutin M orača 9. aprila slijedeće: »Im am o na pušku deset m etak a , na m itraljez sto tinu . M olim o d a nam odm ah R usi pošalju m uniciju« . (A -V II, k. 372, reg.br. 37-3/1.)

31,3 G lavni š tab N O V i P O H rvatske je u vezi s ovim T itovim naređen jem i njegovim naređen jem ko je je uslijed ilo 6. aprila (vid. s tr . 235) o rijen tisao glavninu 4. k orpusa N O V J za vođenje borb i u dolin i rijek e U ne.

3<’4 P ostupajući po ovom T itovom naređen ju . G lavni š tab N O V i P O H rvatske je 7. i 8. ap rila u p u tio odgovara juća naređ en ja Š tabu 8. korpusa N O V J. Poslije toga 19. d a lm atinska N O divizija i 6. lička p ro le te rsk a divizija »N ikola T esla« uspostavile su neposredan do d ir 10. aprila 1944, p a je 19. da lm atinska N O divizija napadala n ep rija te ljeva uporišta na kom unikacijam a K nin - S rb i G račac - O trić , a divizija »N ikola T esla« kom unikaciju D o b ro Selo - selo D on ja Suvaja.

3(>s O vaj T itov nalog uslijed io je u vezi s rad iogram om toga Z astupn ištva u kom e je tražen o od V rhovnog štaba N O V i P O J d a odred i kuda će se upu titi h iru rška ek ipa s b ritansk im m ajorom d r F osterom na čelu. M eđutim , ek ipa nije shodno ovom e nalogu u pućena na p lan inu M ajevicu je r je Š tab 3. k o rpusa 9. aprila 1944.

3 3 4 NAPOMENE

rad iogram om izvijestio V rhovni štab da je M ajevica posta la p rop rište snažn ih b o rben ih d ejstava , pa je pred ložio d a se h iru rška ek ipa spusti kod V lasenice.

3W> T o je izjava od 4. aprila 1944. u ko jo j je Politički kom ite t nacionalnog o slobođen ja G rčke p rihvatio ponudu N acionalnog k o m ite ta o slobođenja Jugoslavije za b o rbu p ro tiv za jedn ičkog fašističkog n ep rija te lja - n jem ačkih osvajača, i pozdravljajući h ero jsku b o rb u jugoslovensk ih naro d a , p red ložio razm jenu jugoslovenskih i grčkih predstavn ika.

3<’7 Postupajući p o ovom T itovom naređ en ju , G lavni š tab N O V i P O H rvatske je u dolin i U n e k o n cen trisao glavninu 4. korpusa N O V J. P o re d rušenja kom unikacija ko je je uslijed ilo noću 8 /9 . aprila i nastavljeno kasnije (željeznička p ru g a Sunja - K ostajnicu razorena je u dužini od 4 km. diverzije su izvršene na željezničkim prugam a B osanska K rupa - O strožac i Sisak - Sunja), jed in ice 4. korpusa izvršile su pritisak na O strožac , a od 9. ap rila vođene su tro d n ev n e bo rb e i za C azin.

3<’H O dnosi se na 6. ličku p ro le te rsk u diviziju »N ikola T esla« (k o ja je glavninom snaga n apadala na kom unikaciju L ap ac - Srb) i na 19. d a lm atin sku N O diviziju (ona je dejstvovala na kom unikacijam a K nin - S rb i G račac - se lo O trić), k ao i na 9. da lm atinsku N O diviziju, koja im je sadejstvovala (napadajući u pravcu K nina i C etinske doline).

S re ten Ž u jov ić se 25. m arta 1944. avionom p reb ac io s ae ro d ro m a M edeno polje (kod B osanskog P etrovca) u B ari. O datle je 3. aprila 1944. poslao V rhovnom štab u izvještaj u kom e, p o red ostalog , javlja: » [ . . . ] Mislim d a je m oguće očistiti o toke i ak tiv ira ti jed in ice , sta lno uznem iravati nep rija te lja na kopnu i bez sadejstva engleskih trupa , ko jih je na V isu p rek o 2000. ( . . . ] M olim da mi se dozvoli da odem na Vis, proučim sa d rugovim a na licu m esta situac iju i podnesem k o n k re tan p redlog . (A -V II, k. 2125, reg. br. 1-2/10.) T ito je prihvatio Ž ujovićev prijed log , ali priređ ivač nije p ronašo rad iog ram ko jim T ito da je svo ju saglasnost.

370 P lan nap ad a na južnodalm atin ske o to k e izrađen je nakon p rijem a ovog T itovog n a ređ en ja , d o k su d esan tne akcije o tpočele 2 0 /2 1 . aprila 1944. napadom na ostrvo M ljet. T om prilikom su se na to o strvo iskrcala dva b a ta ljona 11. dalm atinske N O brigade i jed an bata ljo n 1. d a lm atin ske u darne brigade 26. N O divizije. U dvodnevnim b o rb am a ove jed in ice su razbile d ije love 750. puka n jem ačke 118. lovačke divizije, a zatim su se noću 2 2 /2 3 . ap rila povukle na ostrvo L astovo. D an poslije desan ta na M ljet glavnina 26. da lm atinske N O divizije se iskrcala 2 1 /2 2 . aprila na ostrvo K orčulu . T u je u če tvorodnevnim oštrim bo rbam a razbila g lavninu n jem ačkog 750. puka zarobivši 45 9 n jem ačkih vo jn ika, do k je 297 bilo poginulih . Sopstveni gubici su iznosili 48. m rtvih i 184 ran jena borca. Poslije toga su se jedin ice 26. N O divizije 24 /2 5 . aprila povukle na Vis.

371 Šestog aprila 1944. ang lo-am eričke eskad rile s o k o 35 av iona bom bardovale su aerod rom Z alužan i kod B anje L uke i na n jem u uništile 27 , a ošte tile 2 0 n jem ačkih aviona. N ared n ih d an a je saveznička av ijacija dejstvovala u p riobalno j zoni Ja d ran a , a12. aprila je u 11 časova o k o 200 savezničkih aviona izvršilo snažan u d ar po okupato rsk im i kvislinškim garnizonim a i njihovim vojnim o b jek tim a i p o k om unikacijam a na p ro s to ru N ova G rad išk a - N ova K apela - B a trina - S lavonski B rod - B anja L uka i nan ijeli im zn a tn e gubitke. Istoga d an a (oko jed an čas kasn ije ) neko liko savezničkih eskad rila je napalo aerod rom B orongaj i te re tn u stan icu B orongaj kod Z agreba . T om prilikom un išteno je 18„ a o štećeno 8 n jem ačkih aviona, onesposob ljen je ae ro d ro m , razo ren o 11 željezničkih ko losjeka , un išteno 25 vagona, a m nogo više oštećeno. D an kasn ije , 13. aprila u 10,45 časova, 35 savezničkih av iona napalo je žel jeznički čvor u S lavonskom B rodu i pričin ilo m u znatna oštećen ja (pog inu la su i 42 N ijem ca). Istoga d an a je 37 savezničkih aviona b om bardovalo tvornicu cem en ta u K aštelim a, a 60 aviona napalo je O m iš, M akarsku i M etković. N ekoliko d an a kasnije uslijedili su snažni napad i savezničke avijacije na zem unski aerod rom (16. i 17 aprila) a B eograd je 16. aprila bom bard o v a lo p rek o 150 savezničkih aviona. B om bardovan ja su i kasn ije nastav ljena , pa je ovo upozoren je im alo tra jn u važnost.

NAPOMENE 3 3 5

172 »Ž ena u borbi« - o rgan A ntifašističke f ro n tf žena H rvatske. Prvi bro j je izašao ju n a 1943; izlazio je m jesečno, s p rek idom od d ecem b ra 1943. d o m arta 1944. Im ao je nep rek id n u num eraciju , pa je u aprilu 1944. izašao br. 7.

373 T ito misli na C rnogorce, M akedonce, M uslim ane, tj. i na osta le n arode koji žive u Jugoslaviji, a ne sam o na H rvate , S rbe i S lovence.

374 C en tra ln i kom ite t K P H rvatske je ovo T itovo upozoren je p rim io 10. aprila, a četiri d an a kasn ije su A n d rija H ebrang , M arko B elinić i d r P avle G reg o rić krenu li iz T opuskog za D rvar, gdje se tada T ito nalazio. P roširena sjednica Politb iroa C en tralnog kom iteta K PJ održana je u D rvaru 19. aprila. Prisustvovali su jo j: Jo sip B roz T ito , E dvard K ardelj, A leksandar R anković , Ivan M ilutinović, M ilovan Đ ilas, V ladim ir B akarić, A ndrija H ebrang , d r Pavle G regorić i M arko Belinić. U uvodnoj riječi T ito je na jp rije ob jasn io cilj održavan ja sastanka, ističući da su ga uslovili n ebudnost i po nekim važnim p itanjim a političko zastrašivanje najodgovorn ijih rukovodilaca C en tralnog kom iteta KP H rvatske. Z atim je iznio uglavnom one nepravilnosti ko je su bile svojstvene H ebrangu: velikohrvatsko nacionalističko sk re tan je , ko je se vidno ispoljava po mnogim p itanjim a u praktičnom radu; karak teris tične tendencije u sm jerene na slabljenje povezanosti H rvatske s Jugoslavijom kao državnom cjelinom ; po tcjen jivan je u ticaja KPJ na narodne m ase u H rvatsko j, a p recjenjivanje uloge i uticaja HSS; neprav ilno gledanje na politiku b ratstva i jed instva i sL N akon toga je trebalo da H ebrang podnese izvještajo organizacionom stan ju K P H rvatske i političkoj situaciji u H rv a tsk o j, ali je on to odbio , tražeći da takv izvještaj podnese M arko Belinić. N akon B elinićevog izvještaja i d iskusije , T ito je o štro ukorio H ebranga, a B eliniću i G regoriću naložio da poslije povra tka u H rvatsku sazovu sjedn icu C en tra ln o g k om ite ta i na dnevn i red stave sva pitanja o ko jim a se raspravljalo s tim d a se kritički ocijeni H eb ran g o v o d je lovan je i u jedno d a se istaknu po litika b ra tstva i jed instva naro d a H rv a tsk e i n jihovo akciono jed instvo u borb i p ro tiv u staša i fašističkih o k u p a to ra .

375 T ito je ovo n ared io stoga što je Š tab 2. k o rpusa N O V J 3. ap rila izvijestio da težište svo jih daljih de js tav a prenosi na te r ito riju C rn e G o re (sek to r D anilovgrad , Podgorica, C etin je , V irpazar) i B oke ko to rske . N akon p rijem a ovog T itovog naređen ja . Š tab 2. ko rpusa N O V J izvijestio je d an kasn ije , 8. aprila 1944, da sve jed in ice korpusa izvode ofanzivna dejstva.

37<’ T o je T itov odgovor na rad iogram Š taba 2. ko rpusa N O V J od 27. m arta 1944. kojim je V rhovni š tab o bav iješten d a je Š tab k o rpusa p rin u đ en da o rijen tiše jače snage na p ro sto r Podgorice - N ikšić - C e tin je - B o k a k o to rsk a , pa je u vezi s tim predložio da se neka divizija van sastava korpusa p rebaci na se k to r R u d o - P ribo j, k ako bi, u slučaju p o treb e , izvšile p rihvat U d a rn e g rupe divizija N O V J. T o je Š tab korpusa ponov io i u svojim izvješta jim a od 3. i 4. aprila . K ao što se vidi, T ito nije usvojio p rijed lo g d a se n ek a d ruga divizija van sastava 2. ko rp u sa N O V J o rijen tiše na p rosto r R u d o - P ribo j, već je zah tijevao da to bude o p e ra tiv n a g rupa iz njegovog sastava. U vezi s ovim T itovim naređen jem politički kom esar 2. ko rp u sa N O V J M itar Bakić (k o m an d an t se nalazio kod jedin ica na sek to ru Podgorice) o b av ijestio je 8. aprila V rhovni š tab N O V i PO J d a se na p ro sto ru S andžaka već nalazi 37. sanđžačka N O U divizija i da će se i tu po jačati dejstva.

377 Č im je dob io ovo T itovo upozoren je , G lavni štab N O V i P O H rvatske napustio je Plivački L jeskova:, a 13. aprila u ju tro uslijedili su bom bardovanje i m itraljiranje K orenice i P litvičkog Ljeskovca. T om prilikom je zasu ta m alim bom bam a i m itral jirana kuća u ko jo j je d o svog o d laska iz Plitvičkog L jeskovca borav io G lavni štab H rvatske.

378 O vo je T itov odgovor na p rijed lo g Š taba 2. ko rp u sa N O V J od 7. aprila 1944. da se ukine G lavni š tab N O V i P O za S andžak je r je i sam G lavni š tab to predložio .

37*’ V o jn a oblast 37. N O U divizije fo rm irana je ubrzo poslije ovog T itovog n aređen ja o uk idan ju G lavnog štaba N O V i P O za Sandžak. U njenom sastavu nalazile

3 3 6 NAPOMENE

su se tri k o m ande vojnih područja: pije val jskog, prijepo l jskog i novopazarskog , sa 17 kom andi m jesta .

380 V o jn a ob last 29. hercegovačke N O U divizije, k o ja je fo rm iran a 13. m aja 1944, tak o đ e je im ala tri kom ande vo jn ih pod ručja : trebin jskog, čapljinskog i m ostarskog , s 12 kom andi m jesta.

181 O dnosi se na izvještaj koji je Š tab 3. korpusa N O V J 8. m arta 1944. uputio V rhovnom štabu N O V i PO J o vo jno-po litičko j situaciji u istočnoj B osni za četiri p ro tek la m jeseca, do k se pom enuti m ate rija l na jv jerovatn ije odnosi na p rijed loge za p ro izvođenje i unap ređ en je oficira N O V J iz jed in ica 3. korpusa.

382 T ito misli na p renošen je težišta o p eracija u istočne k rajeve zem lje, a p rije svega u S rbiju , u vezi s čim e je Š tabu 3. korpusa N O V J 6. m arta 1944. nared io da jed n u od svojih divizija osposobi za izvršenje zada tak a van te rito rije istočne B osne (vid. str. 110). S tab 3. korpusa je povodom ovog novog T itovog n aređ en ja 9. aprila 1944. na jp rije izvijestio d a je n ep rija te lj p o jačao svo ju aktivnost u istočnoj B osni, a zatim se ob ra tio V rhovnom štab u da odred i v rijem e i p ravac dejstva te opera tivne g rupe k ako bi Š tab k o rpusa m ogao p red u ze ti odgovara juće m jere za n jenu p ravovrem enu prip rem u.

383 O vakvo T itovo reagovanje uslijed ilo je u vezi s izv ješta jem S anitetskog od sjek a 3. korpusa N O V J od 3. aprila 1944, u kom e je rečeno da su o d ukupno 3261 ran jen ika i bo lesn ika 1334 tifusari. N a ovo T itovo upozoren je odgovorio je Š tab 3. korpusa rad iogram om 9. aprila d a su ita lijanske jed in ice iz sastava p artizanske divizije »G aribald i« p ren ije le pjegavi tifus i da je ep idem ija tifusa zaustavljena, a 20. aprila je Š tab 3. ko rpusa izvijestio da broj tifusnih bolesn ika iznosi 534, a ne 1334, k ak o je p rvob itno javljeno. O b jasn io je da je greška nastala u rađ iog ram u 16. vo jvođanske N O U divizije, je r je , u m jesto 144, ko liko ih je stvarno bilo obo ljelo od tifusa u toj diviziji, jav ljeno Š tabu k o rpusa da ih im a 944.

384 U vezi s ovom T itovom p rim jedbom Š tab 3. ko rpusa je 9. ap rila izvijestio da su se bro j ran jen ih i bo lesn ih u računati k ak o oni iz vojvođansk ih jed in ica tak o i svi p reostali teški ranjenici i invalidi ko ji su se zadržali na te rito riji istočne B osne poslije pe te nep rija te ljske ofanzive (b itke na Sutjesci).

385 Š tab 3. k o rp u sa je 9. aprila izvijestio da m u nedosta je 6 Ijekara za brigade i 3 Ijekara i 3 h iru rga za divizijske bolnice.

38(’ T ito misli na dejs tv a jed in ica 6. korpusa N O V J (12. N O i 28. slavonske udarne divizije, Istočne i Z ap ad n e grupe N O P o d reda i 1. d iverzan tskog b ata ljona) koja su izvodile početkom jan u a ra 1944. sad jejstvu jući 5. korpusu N O V J prilikom napada na B anju L u k u i u feb ru a ru i m artu rušeći kom unikacije i n apadajući na onaj d io njem ačkih snaga ko ji je p rek o S lovenije od lazio u M ađarsku . T ak o su u feb ru a ru jedin ice 6. k o rpusa p u n a tri d an a onem ogućavale b ilo kakav saobraćaj nep rija te lja na željezničkoj p ruzi B eograd - Z agreb , a šest d a n a su spriječavale svaki saobraćaj na pruzi N ova K apela - P le tern ica , do k na pruzi V rpo lje - O sijek n isu dozvoljavale skoro n ikakav p ro m et. Z bog toga su N ijem ci m orali da o jačav a ju svo ja upo rišta u zahvatu glavnih kom unikacija , angažu jući pri tom i svoje snage ko je su dovodili s istočnog fro n ta radi odm o ra . A kada su i b o rbam a 4. i 5. aprila jed in ice 6. k o rpusa oslobodile Podravsku S latinu , N ijem ci su m orali da iz M ađarske u puću ju d ije love svoje 42. lovačke divizije da bi p ritek li u pom oć tam ošnjim kvislinškim snagam a.

387 S lobodan Penezić K rcun se poslije sm jenjivanja s dužnosti političkog kom esara 2. p ro le te rsk e divizije N O V J nalazio pri Š tabu U darne g rupe divizija N O V J. M eđutim , izgleda da o n tada nije o tišao na tu dužnost, već se kasn ije (početkom ju la 1944) p rebacio s novim članovim a G lavnog štaba N O V i P O S rbije s o strva V isa u jugoistočnu Srb iju , ali je tada od ređ en za šefa O zne G lavnog štab a N O V i P O Srbije.

388 O vo je T itov odgovor na radiogram d r B lagoja N eškovića, se k re ta ra Pokra jin skog k o m ite ta K PJ za S rbiju , ko ji je on 23. m arta 1944. nap isao , ali ga tek aprila 1944. dostav io C en tra lnom kom ite tu K PJ. T aj rad iogram glasi: »M ožem o li

NAPOMENE 3 3 7

prem ešta ti i reorganizovati posto jeće poiitod jele 2. i 5. divizije, kao i fo rm irati nove?« (Zbornik NOR, tom II, knj. 12 dok. br. 263, nap. 3.).

3IW D r B lagoje N ešković je b io predložio d a se M ilosav M ilosavljević k oop tira za člana P okra jin skog k o m ite ta KPJ za Srbiju.

390 R adovana G rkovića je C entraln i kom itet KPJ početkom m arta 1944. upu tio i/ D rvara za pokrajinsk i kom itet KPJ za Srbiju. Poslije dolaska u Sandžak i povezivanja s d r B lagojem N eškovićem i M om čilom M arkovićem , G rković je p o stao in struk to r P okra jin skog kom iteta K PJ za Srbiju za rad u vojsci.

VM O dnosi se na V ojnu m isiju N O V J koju je V rhovni štab N O V i PO J odred io da bude pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Sredozem lje (pri V ilsonovom štabu). M eđutim , rad io-stan icu B ritanci nisu dali, pa je o tom e zastupnik N acionalnog kom iteta o slobođenja Jugoslavije pukovnik M ilentije Popović obav ijestio V rhovni štab. Za šefa V ojne misije N O V J o d ređ en je gencra l-m a jo r V ladim ir V elebit. O n je s jednim dijelom M isije 17. aprila o tišao u K airo , gdje se zadržala većina članova M isije, a V elebit je , na Čerčilov poziv, o tišao 29. aprila 1944. u L ondon . Pošto m u britanske vlasti nisu dod ijelile rad io-stan icu , iz L o n dona (gdje je borav io m jesec d a n a ) održavao je radio-vezu s V rhovnim štabom N O V i PO J preko radio-stanice tam ošnje sovje tske am basade.

392 Š tab 2. korpusa je , postupa juć i p o ovom T itovom naređen ju , poslao V rhovnom štabu N O V i P O J 11. aprila 1944. p o d a tk e o bom bardovan ju N ikšića 7. i 8. aprila 1944 (vid. nap. 361).

3«>3 j e d o n i o ovu od luku im ajući u v idu teške bo rb e k o je je vodila U d arn a g rupa divizije N O V J (2. p ro le te rsk a i 5. k ra jiška N O U divizija) u jugozapadno j Srbiji, k ao i m ogućnost da je nadm oćniji neprija telj p rim o ra na povlačenje k dolin i rijek e Lim a. Š tab 2. korpusa je u d u h u T itovog n aređ en ja predv id io da n a jp rije sa 37. sanđžačkom N O U divizijom i dije lovim a 3. c rnogorske u darne divizije razb ije ofanzivu k o ju je u S andžaku p reduzelo oko 5000 N ijem aca, če tn ika i p ripadn ika m uslim anske m ilicije, a po tom da uputi dvije u d arn e brigade na sek to r P rijepo lje - R u d o radi o lakšanja situac ije U darn e g rupe divizija N O V J.

3"4 Š tab 2. korpusa N O V J izvjestio je 8. aprila V rhovni š tab d a je zbog p o jačane njem ačke i četn ičke aktivnosti u dolin i rijek e Z e te i n a sek to ru izm eđu D anilovgrada i C etin ja b io p rinuđen da na taj sek to r prebaci čitavu P rim orsku o pera tivnu g rupu (u njenom sastavu se tad a nalazila i 2. d a lm atin ska u d arn a b rigada) i za jed n o s dijelovim a 3. crnogorske u d arn e divizije da je angažuje u ofanzivnim dejstv im a na kom unikacije N ikšić -D anilovgrad i C e tin je -P o d g o rica . M eđutim , T ito je prilikom form iranja P rim orske o p era tivne grupe nared io da se o n a o rijen tiše k C rnogorskom prim orju , s tim što će n jena 2. d a lm atin ska ud arn a b rigada dejstvova ti na p rosto ru D ubrovnik - Konavli. pa je zbog toga uslijedilo ovo njegovo upozorenje.

3*»s j-jr B ia goje N ešković (M ihailo) nije se m ogao tad a prebaciti u Jab lan icu , pa se k re tao povrem en o sa Š tabom 2. p ro le te rsk e divizije, a p ov rem eno sa Š tabom U d arn e grupe divizije N O V J. O n se početkom ju n a , za jed n o s M om čilom (M om om ) M arkovićem (političkim kom esarom G lavnog štaba N O V i P O S rb ije), p rebacio na Vis, gdje je od C en tra lnog k om ite ta K PJ prim io d irek tive za dalji rad , a potom se s novoim enovanim članovim a G lavnog štaba N O V i P O Srbije spustio avionom noću 10/11. ju la 1944. na ae ro d ro m u re jo n u sela K osančić (jablanički srez).

39,1 T a j zadatak U d arn a grupa divizija N O V J nije usp je la da ostvari uslijed jak ih ok u p a to rsk ih (n jem ačkih i bugarskih), kvislinških (nedićevskih , a lbanskih fašista) i kolaboracion ističk ih (četn ičk ih) snaga ko je su po d kom andom N ijem aca spriječavale p renošen je težišta operacija ove g rupe u Srbiju .

3"7 K ada je T ito uputio ovo naređen je Š tabu U darne grupe divizija N O V J, n jene jed in ice (2. p ro le terska i 5. krajiška N O U divizija) vodile su borbe u rejonim a D ragačeva, U šća, K aone i Ivanjice p ro tiv jak ih okupato rsko -kv islin šk ih snaga, ko je su se sta ln o po jačavale.

3 3 8 NAPOMENE

31,8 T ito je takve m olbe usm eno saopštavao b rigad iru F icro ju M ak le jnu , šefu A nglo-am eričke vojne m isije pri V rhovnom štabu N O V i P O J. T ako , na p rim jer, prvi se k re ta r u b ritanskom M inistarstvu inostran ih poslova Filip B rod 8. aprila 1944. iz K aira rad iogram om javlja b ritanskom državnom se k re ta ru inostran ih poslova A nton i Idnu, p o red ostalog , slijedeće:

»Sire,Im am čast izvijestiti V as da je m aršal T ito zam olio brigadira M ak le jn a da sa

savezničkim vrhovnim kom andan tom osobno raspravi o ozbil jnim teškoćam a ko je su se pojavile zbog očajne nestašice h ran e u područjim a ko ja o k ru žu ju sadašnji partizanski glavni štab . B rigadir M aklejn je izjavio d a iz svojih v lastitih zapažanja m ože po tvrditi da je osim civilnog stanovništva i nekih 50 000 partizanskih vojnika ugroženo gladu. 2. Brigadir M aklejn poslao je izvještaj o toj situaciji d irek tn o Sir H. M ajtlandu V ilsonu. ističući d a je osim hum anih razloga od vitalne vo jnoopera tivne važnosti pružiti pom oć da bi p artizan i prebrod ili slijedeći m jesec, a do toga v rem ena popravila bi se lokalna situacija u vezi s hranom . O n pred laže da je po treb n o sto tin u avionskih tovara h rane i dodaje da m aršal T ito želi d a se h ran i dade p rio rite t isp red svih d rug ih m aterija la [ . . . ].« (V id .: D r D ušan B iber, Tito — Churchill, A rh iv Jugoslavije , B eograd i »G lobus« , Z ag reb 1981, str. 123.)

V ilson je odgovorio da se h ran a m ože isporučivati um jesto o ru ž ja i druge op rem e, ali pri tom e ne m ože biti n ikakvih do d a tn ih avionsk ih le tova m im o ran ije p lan iranog b ro ja . T ito nije b io zadovoljan ovakvim odgovorom , pa se stoga d irek tn o o b ra tio V instonu Č erčilu.

3W T ito je 30. m arta 1944. pred ložio generalu H en riju M ajtlan d u V ilsonu, vrhovnom k o m andan tu savezničkih snaga za S redozem lje, da prim i pri svom štabu V ojnu m isiju N O V J ko ju bi p redvod io g enera l-m ajo r d r V ladim ir V eleb it, s čim se V ilson istog d an a složio (vid. str. 214. i nap. 346).

400 B rigad ir Ficroj M aklejn o tp u to v ao je 29. ap rila 1944. za jedno s d r V ladim irom V elebitom za L ondon , gd je ih je Čerčil prim io 22. m aja 1944.

401 P u t T rno v o - K alinovik je d io kom unikacije S ara jev o - T rnovo - K alinovik Ulog - N evesin je - M ostar, ko ja bi za slučaj iskrcavanja savezničkih snaga na dalm atin sku obalu , što su N ijem ci tada očekivali, im ala p rv o raz red an o pera tivn i značaj. Stoga su na sek to ru K alinovik - T rn o v o angažovali zna tn e d ijelove 7. SS brdske dobrovoljačke divizije »Princ E ugen« pro tiv 27. istočnobosanske N O U divizije 3. korpusa N O V J, koja je bila u p o k re tu sa sek to ra P re v ila -Jab u k a u pravcu U m oljana i R ak itn ice i da lje k lijevoj obali gornjeg to k a N ere tve , vodeći pri tom e teške bo rbe pro tiv p o m en u tih njem ačkih snaga. O njenom zadatku i p ravcu k re tan ja N ijem ci su dekrip tovan jem rad iogram a Š taba 3. ko rpusa N O V J i V rhovnog štaba N O V i PO J u cijelosti saznali, pa su na taj se k to r uputili svoje jače snage d a bi koncentričnim napad im a od Sarajeva, G oražd a i N evesinja ovu diviziju N O V J uništili.

402 T ito je p rek o šefa A nglo-am eričke V ojne m isije pri vrhovnom štabu N O V i POJ F icro ja M aklejna b io inform isan da još ne p redsto ji n ep o sredno iskrcavanje Saveznika na istočni Jad ran , pa je upu tio ovakav nalog Š tabu 3. korpusa N O V J u vezi s dejstv im a na sek to rim a K alinovika i T rnova.

403 U vezi s tim je Š tab korpusa naredio Š tabu 16. divizije da do 28. aprila izvidi rijeku D rin u na odsjeku Z vorn ik - B ratunac, odred i na tom p ro sto ru najpogodn ija m jesta za p re lazak i prip rem i p o treb n a plovna sredstva za fo rsiranje rijeke.

404 P ostupajući p o ovom T itovom naređen ju . Š tab 3. korpusa N O V J od lučio je da to b udu 16. vo jvođanska i 17. istočnobosanska N O U divizija.

4ns U vezi s ovim Titovim naređen jem Štab 3. korpusa N O V J izvijestio je istog dana (11. ap rila ) V rhovni štab da se iz istočne Bosne u S rb iju n ajusp ješn ije m ože preći na o dsjeku Ja n ja - L jubovija i da su za forsiranje D rin e p o treb n i gum eni čam ci.

4<H’ U k az o od likovanjim a u N arodnooslobodilačko j vojsci don io je Josip B roz T ito u svo jstvu vrhovnog kom an d an ta N O V i PO J 15. avgusta 1943. T im ukazom su

NAPOMENE 3 3 9

ustanovljeni slijedeći o rden i: O rd en naro d n o g h e ro ja ; O rd en p artizanske zvijezde prvog reda, drugog reda, trećeg reda; O red en narodnog oslobođen ja ; O rd en za h rab ro st; M edalja za h rab ro st; O rd en b ra ts tv a i jed instva (vid. u 17. tom u).

4117 Prva od likovanja dodijelilo je P redsjedn ištvo A V N O J-a svojim U kazom od24. ju la 1944. na p rijed log m aršala T ita od 22. ju la 1944. Tom prilikom je O rdenom narodnog oslobođen ja od likovano 20 p ro le tersk ih i udarn ih b rigada N O V J. P rva, pak , odlikovanja po jedin im pripadnicim a N O V J dod ijelilo je P redsjedn ištvo A V N O J-a svojom O dlukom od 7. sep tem b ra 1944. T om O dlukom je na p rijed lo g vrhovnog k o m andan ta N O V i P O J m aršala Josipa B roza T ita od likovano O rd en o m partizanske zvijezde I red a 16 po tpukovn ika , pukovn ika , g enera l-m a jo ra i g en e ra l-la jtn a n ta JN A (vid.: Zbornik NOR, tom II, »B ilten V rhovnog štaba N O V J«, str. 4 3 3 -434 . i 4 8 0 -481).

‘*'m T akav zaključak je T ito don io na bazi izv ješta ja koji su 11. ap rila poslali V rhovnom Š tabu N O V i P O J kom andan t U d arn e g rupe divizija N O V J M ilu tin M orača i politički kom esar G lavnog štaba N O V i PO Srbije M om čilo M arković. S tvarni odnos snaga, pak . U darne grupe divizija i n ep rija te lja koji jo j se tada supro tstav ljao bio je i po bro jnosti, a naročito u pogledu n ao ružan ja , v išestruko veći u korist neprija te lja . U darno j grupi divizija tad a su se suprotstavljali: dva n jem ačka p uka (4. p u k iz divizije »Brandenburj!« i 3. policijski puk). (>9(>. m otorizovani bataljon n jem ačke fe ld /an d a rm e- rije , dijelovi tri bugarske p ješad ijske divizije (24 , 25. i 27), četiri nedićevska p ješad ijska puka (1, 1, 3. i 4. puk S rpskog dobrovoljačkog k o rpusa), ko laboracion ističke četničke snage (oko šest ko rpusa), kvislinška m uslim anska m ilicija iz Sandžaka i velikoalbanski fašisti iz Ibarske doline.

409 O vo je T itovo reagovanje na radiogram Š taba U d arn e grupe divizija N O V J u kom e je 11. aprila jav ljeno vrhovnom štabu d a će U d arn a g rupa, uko liko n ep rija te lju prisp iju nova p o jačan ja , m orati napustiti se k to r Ivanjica - Ibar - G olija . T ito v e riječi d a bi to povlačenje »za nas b ilo politički udarac« i zah tjev za » jedinstvo gledišta« imali su p rvo raz red an značaj. Njih su i štabovi ob iju divizija i š tab U d arn e grupe divizija, kao i rukovodeći l judi koji su se s tim štabovim a kretali (delegat V rhovnog štab a N O V i PO J Pavle llić, se k re ta r P okra jinskog kom iteta KPJ za Srbiju d r B lagoje N ešković, politički kom esar G lavnog štaba N O V i PO Srbije M om čilo M arković i d rugi) pravilno shvatili. Jed instven stav im je b io on o na šta je i T ito upozoravajući ih mislio, naim e d a bi naglo povlačenje U d arn e grupe divizije k C rnoj G ori 1) dem oraliza to rsk i d je lovalo i odgodilo proces rasplam savanja narodnooslobod ilačke bo rbe u Srbiji; 2) da bi to n ep rija te ljska p ropaganda prikazala kao izrazitu nem oć narodnooslobod ilačkog p o k re ta , s jedne stran e , i kao dok az neokrn jen e jačine o k u p a to ra , čvrstine kvislinga i nadm oćnosti kon trarevo lucionarn ih četn ičk ih snaga, s d ruge stran e ; 3) d a bi to povlačenje reakcionarn im krugovim a zapadn ih savezn ika davalo p o d strek a da is tra ju u pritiscim a na rukovodstvo narodnooslobodilačkog p o k re ta Jugoslavije i na p ružan ju podrške kralju P e tru II K arađorđev iću , uz tv rdn ju d a je srpski seljak za bo rb u p ro tiv n jem ačkog osvajača, ali ne p rihvata narodnooslobodilačk i p o k re t zbog rad ikaln ih p ro m je n a ko je on sobom nosi.

4,0 R iječ je o dijelovim a 24. bugarske p ješad ijske divizije. O njim a su 12. aprila 1944. u zajedn ičkom izv ješta ju javili V rhovnom štabu Pavle Ilić i d r B lagoje N ešković d a su iz U žica p risp jeli u Ivanjicu.

411 D eleg a t V rhovnog štab a N O V i P O J pri U d arn o j grupi divizija Pavle Ilić je u svom rađ iog ram u od 8. aprila 1944. jav io V rhovnom štab u da p o sto je realn i uslovi da se na Ib ru razb iju nep rija te ljske snage i izbaci iz sao b raća ja ibarska željeznička pruga. Izvještaj je u rad io -ce n tru V rhovnog š tab a v je ro v a tn o dešifrovan tek l2 . aprila i u vezi s njim je uslijed ila ova T ito v a sugestija. P ostupajući po n jo j, Š tab U d arn e g rupe divizija N O V J ponovo je o rijen tisao 2. p ro le te rsk u i 5. k ra jišku u d a rn u diviziju k rijeci Ib ru s nam jerom da je fo rsira ju izm eđu U šća i M ataruga. U b o rbam a vođenim od 13. do 19. aprila p o tisnu te su nep rija te ljske snage do dom in an tn ih položaja na lijevoj obali Ibra . T u je n ep rija te lj p rešao u odsu d n u o d b ran u i sp riječio U d arn o j grupi div izija d a forsira Ibar.

3 4 0 NAPOMENE

412 O vo je T itov odgovor G lavnom štabu N O V i P O H rvatske ko ji je 12. aprila 1944. jav io V rhovnom štabu d a je nep rija te lj izvršio p ro d o r od B ihaća u C azin uz pom oć av ijacije i tenkova, da jedinice 4. korpusa N O V J ko je su razbile 8. ustašku bo jnu (bata ljon ) u C azinu nastav lja ju p ritisak u dolini rijek e U ne (glavnina 7. ban ijske i 8. kordunaške N O U divizije i 2. brigada U nske opera tivne grupe N O V J), pa se u vezi s novonastalim stanjem o b ra tio V rhovnom štabu p itajući ga d o kada treb a da se n ap ad a ju kom unikacije u U nsko j dolini s obzirom na to d a je n ep rija te ljeva av ijacija vrlo aktivna i d a jedin ice trpe od nje velike gubitke.

411 T ito je ovakvo naređen je d ao stoga što je od lučio da 5. k o rpusu N O V J postavi zadatak da napadne neprija teljev garnizon u P rijed o ru , pa je treb a lo da jedinice4. korpusa N O V J sedejstvu ju tom e n ap ad u ugrožavajući B ihać i d iverzijom na unskoj pruzi.

414 R iječ je o jed in icam a m ađarske fašističke vojske ko je su, poslije ulaska njem ačkih trupa u M ađarsku , pod u ticajem on ih m ađarsk ih k rugova koji su bili povezani sa savezničkim obav ješta jn im službam a, im ale n am jeru da p reb jeg n u na oslobođenu terito riju u Jugoslaviji. T ito je ovim izašao u susret am eričkim predstavn ic ima. koji su se 12. aprila 1944, p rek o predstavn ika N K O J-a u Ita liji M ilen tija Popovića, obratili s p itan jem : »D a li bi T ito p rihvatio da m ađarske nao ružane čete uđu u H rvatsku« . (A-VII. k. 2125. reg.br. 1-4/10).

415 P redsjedn ik b ritanske vlade V inston Č erčil p rim io je na razgovor V ladim ira V eleb ita 22. m aja 1944. u L ondonu , ali ga nije p rim io kao p redsjedn ik v lade, već kao m inistar odbran e . Tom prilikom je Čerčil izrazio nadu da će se povećati pom oć N O V J, ali d a to zavisi od savezničkih operacija i av io transpo rtn ih m ogućnosti. P o red toga, Čerčil je upoznao V eleb ita s porukom ko ju je T itu upu tio 17. m aja 1944. u vezi s raspuštanjem Purićeve v lade i pri tom e je naglasio da će b ritanska vlada i dalje priznavati k raljevsku jugoslovensku vladu, ali da b ritanska v lada nem a nam jeru da pokuša d a nam etne jugoslovenskom n aro d u »bilo ko ji oblik vlade koji ne odgovara njegovim željam a«.

4,<’ T ito je ovo n ared io Š tabu 3. korpusa N O V J zbog toga što je taj štab 12. i 13. aprila 1944. u neko liko rad iogram a javljao V rhovnom štabu o b o rbam a ko je vodi protiv nep rija te lja , ali ne iden tifikujući toga n ep rija te lja . Poslije ovog T itovog naloga, S tab korpusa je istog d an a (14 . aprila) jav io V rhovnom štabu da se na p lanin i M ajevici, u S em beriji i Posavini vode bo rb e p ro tiv o k o 35 (XX) ljudi iz n jem ačke 13. SS brdske dobrovoljačke divizije »H anđžar« , u sta ško -dom obranskog 3. lovačkog zdruga (b rigade) i garnizonskih posada, da se na sek to ru T rn o v o - K alinovik vode bo rbe p ro tiv d ijelova n jem ačke 7. SS brdske dobrovoljačke divizije »Princ E ugen« , 2. ustaškog sta jaćeg d je la tnog zdruga (b rigade) i sa rajevskog garnizona.

4.7 T ito je postavio ovo pitanje Š tabu 3. ko rpusa stoga što je taj š tab 10. aprila 1944. jav io V rhovnom štabu da 16. vo jvođanska u darna divizija im a veliki bro j nenao ružan ih boraca , pa jo j je p o treb n o dodijeliti znatno naoružan je (1 5 0 0 pušaka sa 75 000 m etak a , 100 puškom itraljeza sa 65 000 m etak a , 5 tešk ih m itraljeza sa 15 (XX) m etaka , 8 sredn jih m inobacača sa 1 (XX) teških i lak ih m ina, 10 lakih m inobacača s 1500 m ina. 3 p ro tiv tenkovska topa s 300 pancirn ih i udarn ih g ranata , 1 (X) au to m ata s 10 (XX) m etaka i 1500 ručnih bom bi), a takođe i 3000 pari od ije la i obuće. »D odjeljivanjem navedene op rem e i o ružja divizija će biti sposobna za p redsto jeće zada tk e« , zaključio je Š tab korpusa svoj izv ještaj. N a ovo, p ak , d irek tn o T itovo p itan je Š tab korpusa je takođe 14. aprila odgovorio : »Što se tiče m orala i b o rbenosti, uvek sm o sprem ni za prelazak. X V I div[izija] naročito oskudeva u au tom atskom oružju , m uniciji, odeći i obući«. (Zbornik NOR. tom IV , knj. 24 , str. 499 .)

4.8 Š tab 3. korpusa je 11. aprila 1944. tražio od V rhovnog štaba da m u dostavi čam ce za fo rsiran je D rin e , a na ovo T itovo pitanje odgovorio je 14. ap rila slijedeće: »D rina je ja k o nadošla. S gum enim čam cim a bi nam bio o lakšan prelaz« . (Zbornik NOR. tom IV . knj. 24. str. 499 .)

NAPOMENE 3 4 1

4,‘, U to vrijem e je Š tab 3. korpusa o d ržavao d irek tn u rad io -vezu s G lavnim štabom N O V i P O V ojvod ine, pa se u vezi s ovim T itovim nalogom 14. aprila 1944. o b ra tio V rhovnom štabu p ita jući ga da li D an ilo Lekić m ože upo trijeb iti šifru G lavnog štaba za d irek tn u vezu s V rhovnim štabom . T ito je 15. aprila 1944. pozitivno odgovorio , pa je šifra G lavnog štaba d a ta i Lekiću.

420 O vim je T ito p rihvatio p rijed log Š taba 3. korpusa N O V J od 9. aprila da se b ritanski m ajo r d r Foster, h irurg , sa svojom hiruškom ekipom iz B arija p rebaci kod V lasenice. U vezi s tim govori se i u nap. 365.

421 O va T itova pohvala je uslijedila na p rijed log Štaba 1. p ro le terske divizije za uspješne bo rbe ko je su ove jedinice 1. p ro le te rsk e b rigade vodile od 3. d o 5. aprila 1944. na kom unikaciji Ja jce - M rkonjić-G rad pro tiv d ije lova njem ačke 7. SS brdske dobrovoljačke divizije »Princ E ugen«. T akođe je i Š tab 1. p ro le te rsk e divizije pohvalio B ata ljon »G aribald i« 1. p ro le te rsk e brigade, a p o sebno četiri ita lijanska borca iz ove jedinice, k ao i O m lad insku če tu 3. ba taljona.

422 T o je T itov odgovor na p rijed lo g Š taba 2. korpusa N O V J od 13. aprila 1944. da d ejstva svojih n eposredno potčin jen ih jedin ica usm jeri p ro tiv udruženih okupatorsko-kv islinšk ih i kolaboracion ističk ih snaga (njem ačkih , nedićevskih, a lbanskih fašista. M uslim anske m ilicije i četn ičk ih) ko je su 11. aprila 1944. počele nastupati iz S andžaka s ciljem da ov ladaju dolinom L im a i p rek o K olašina se spo je s n jem ačko- -četničkim snagam a ko je su nastupale od Podgorice.

423 Jed in ice 2. korpusa N O V J vodile su veom a teške bo rbe tokom čitave d ruge polovine aprila i u prvoj polovini m aja , tj. sve do k nisu stvorile m o stob ran na desnoj obali L im a i na Jadovn iku 20. m aja 1944. prihvatile U d arn u grupu divizija N O V J, ko ju su nadm oćnije nep rija te l jeve snage p rinud ile da se iz zapadne Srbije povuče k srednjem toku rijek e L im a

424 U vezi s ovim T itovim naređen jem Š tab 3. korpusa N O V J izvijestio je 16. aprila 1944. V rhovni š tab N O V i PO J d a 27. is točno-bosanska u d arn a divizija ne m ože sadejstvovati jed in icam a 2. k o rpusa na traženom pravcu, je r vodi bo rb e p ro tiv d ije lova n jem ačke 7. SS brdske dobrovo ljačke divizije »Princ E ugen « , ustaša u četn ika kod U m oljana i R ak itn ice i d a je o rijen tisana k selu B jelim iću. N a glavninu te divizije (i na M ostarski N O P o d red ) koncen trično su 19. aprila napali s p lan ine P ren ja , iz U loga, K alinovika, sela R ak itn ice i K onjica dijelovi D rinskog i N evesin jskog če tn ičkog korpusa i dom o b ran sk o g 2. b rdskog i 8. p o sadnog zdruga (b rigade) za jed n o s d ijelovim a njem ačke 369. leg ionarske divizije »V ražje« . U teškim bo rb am a divizija je usp je la da se p rek o p lan ine T reskavice p rob ije d o 22. aprila u M iljevinu (kod F oče), d o k se M O starsk i N O P od red p ro b io prem a p lanin i B jelašnici, ko jom prilikom se njegov Konjički ba ta ljo n osuo.

425 Misli se na 16 vo jvođansku i 17. istočnobosansku N O U diviziju. T reb a lo je da one o b razu ju o p era tivnu grupu, fo rs ira ju D rin u i d e js tv u ju u zapadno j Srbiji.

' 42,1 N aređ en je za povlačenje 16. i 36. vo jvođanske N O U divizije iz šireg re jo n a p lan ine M ajevice p rem a B irču izdao je Š tab 3. k o rpusa N O V J 13. aprila 1944. s ciljem da se izb jegne ok ružen je tih divizija od s tran e n jem ačke 13. SS brdske dobrovo ljačke divizije »H anđžar« i dom o b ran sk o g 3. lovačkog zdruga na p ro sto ru p lan ine Jelice.

427 O vo T itovo n aređen je je uslijed ilo u vezi s izv ještajem Š taba 3. korpusa N O V J od 14. ap rila 1944, u kom e se javlja V rhovnom štabu da su četn ički k apetan D ragoslav R ačić i m ajo r Z ah arije O sto jić prešli na lijevu obalu D rine kod V išegrada s oko 4 0 0 če tn ika i da p ro tiv njih i m ještansk ih če tn ika vode b o rbu u re jo n u sela Sokolovića d ijelovi 17. istočnobosanske udarne divizije. Z ad a tak , u d u h u ovoga T itovog naređ en ja , dobili su 15. m ajevička u darna brigada i R om anijsk i N O P odred . M eđutim , četnici su se, ne sačekavši njihov napad , razb ježali, ali su se p rikupili 17. aprila i za jedno s N ijem cim a napali brigadu na planini D evetaku . B orba je vođena cio

3 4 2 NAPOMENE

dan , nakon čega su N ijem ci i četnici odbačen i na njihove po lazne po ložaje , a b rigada je o tišla p rem a S rebrenici u sastav svoje 17. istočnobosanske u d arn e divizije.

428 Misli se na o fanzivna d ejstva ko ja je njem ački o k u p a to r uz p o d ršk u če tn ika i kvislinške m uslim anske m ilicije p red u zeo 11. aprila 1944. u S andžaku napadajući glavnim snagam a od B rodareva prem a B ijelom Polju i Šahovićim a, a d ijelom snaga od Pl jevalja p rem a Đ urđev ića T ari da bi ov ladao dolinom L im a, zauzeo K olašin i spo jio se sa snagam a ko je su o tpočele napad 14. aprila sa šireg p ro sto ra Podgorice.

42<' T o je T itov odgovor delegatu V rhovnog štaba N O V i P O J Pavlu Iliću i se k re ta ru P okra jin skog kom iteta K PJ za S rbiju d r B lagoju N eškoviću koji su se 14. aprila 1944. obratili V rhovnom štabu s p rijed logom da 37. sanđžačka u d a rn a divizija 2. korpusa N O V J oslobodi N ovu V aroš i S jenicu , a da d io snaga 3. k o rpusa N O V J d ejs tvu je pravcem V aljevo - U žice - Požega i 2. k ra jiška u d arn a b rigada pravcem R udo - U žice. T o sadejstvovan je je tražen o »da n ep rija te lj ne d o b ije u v rem enu i d a ne koncen triše nove snage« do k U d arn a g rupa divizija čeka d o tu r m unicije avio- - transpo rtom i p rip rem a novi pokušaj fo rsiran ja rijeke Ib ra i p robo j p rem a Jablanici.

430 R iječ je o opštem n apadu koji su preduzeli n jem ačka 13. SS brdska dobrovoljačka divizija »H andžar« 12. ap rila (s lin ije rijek a D rin a - B ijeljina - G ornji D ragaljevac - K oraj - Č elić - B rčko) i 3. dom obransk i lovački zdrug (b rigada) 13. aprila (iz T uzle) p ro tiv jed in ica 16. i 36. vo jvođanske N O U divizije i d ije lova 38. bosanske N O U divizije 3. k o rpusa N O V J. U isto v rijem e je 27. is točnobosanska u darna divizija 3. korpusa vodila teške b o rb e p rotiv n jem ačke 7. SS brdske dobrovoljačke d ivizije »Princ E ugen« i u sta ško -dom obransk ih snaga, ko je su 1. ap rila preduzele ofanzivna dejs tv a u cilju n jenog razb ijan ja u jugoistočnoj Bosni.

431 R iječ je o pism u ko je je V inston Č erčil 8. jan u a ra 1944. u pu tio T itu (ob jav ljeno je u Prilozima 18. tom a) i o T itovom pism u od 28. jan u a ra 1944. upućenom C erčilu (ob jav ljeno je u 18. tom u).

432 T ito je 9. feb ru a ra odgovorio Č erčilu i saopštio m u pod ko jim uslovim a bi bila m oguća saradn ja A V N O J-a s kraljem Petrom II K arađorđev ićem i šta bi kralj m orao p re th o d n o d a uradi (vid. str. 2 4 -2 6 ).

433 T o su bile: 4 , 5, 6, 7, 8, 9 , 10, 11, 12. i 13. dalm atin ska N O brigada. O ne su ušle u sastav četiri dalm atin ske divizije: 9. (da lm atin ske), 19. (sjevernodalm atin ske), 20. (sredn jodalm atin ske) i 26. (južnodalm atin ske) N O divizije. O d njih je fo rm iran 8. korpus N O V J.

434 Jed in ice N O V J napustile su Split 27. sep tem b ra 1943. pod pritiskom n jem ačke 7. SS b rdske dobrovoljačke divizije »Princ E ugen« (čije je b ro jn o stan je u to v rijem e iznosilo ok o 19 000 vo jn ika), n jem ačkog 92. m otorizovanog g renad irskog puka i 27. ustaške bo jne (bata ljona). U p rodoru od Sinja prem a Splitu, koji su branile I dalm atin ska u d arn a i 4 . d a lm atin ska (Splitska) N O brigada, nep rija te l j je u dvodnevnim bo rbam a im ao 176 poginulih i nestalih i 557 ran jen ih v o jn ika i sta rješina .

435 N jem ačke jed in ice su p rek o B osanskog G rah o v a sko ro bez o tp o ra 6. decem bra 1943. p rod rle u L ivno i unijele dezorgan izaciju u pozad inske jedin ice i ustanove 8. korpusa N O V J. T u su uspostavile svoje uporište ko je su sačinjavali dijelovi n jem ačke 114. lovačke divizije, dom obran i i četnici - ukup n e jačine o k o 3200 vojnika. N a n jega su dijelovi 1. p ro le terskog , 5. i naročito 8. korpusa N O V J više pu ta bezusp ješno napadali, (više o tom e vid. u tom u 18.)

43,1 D ijelov i n jem ačke 114. lovačke divizije su 3. ja n u a ra 1944, iznenada iz S inja napali na pozad inske d ije love 20. da lm atinske N O divizije u selu B iteliću (ubile13, zarobile 11 b o raca i zap lijen ile znatnu količinu naoružan ja i d ruge o p rem e), a 25. jan u ara su dijelovi njem ačke 1. b rdske divizije i 92. m otorizovanog pu k a , p rod irući iz Sinja, dezorganizovali o d b ran u 9. dalm atin ske brigade na p ro sto ru sela Z asioka , D ab ra , V učipolja i B itelića nanijevši jo j gubitke od 105 izbačenih iz s tro ja (1 0 poginulih , 14

NAPOMENE 3 4 3

ran jen ih i 81 nestalog) i rastro jivši jo j pozadinske d ijelove i zaplijenivši m aterija l i oprem u.

437 P rva dalm atinska N O U brigada fo rm irana je 6. spe tem b ra 1942. u selu D o b ro kod L ivna. U njen sastav su tada ušla 4 b ata ljona s oko 1000 boraca . U šla je u sastav 3. u d arn e divizije, gd je je osta la do sred ine juna 1943, zatim je kraće v rijem e bila pod neposrednom kom andom V rhovnog štaba , a od početka avgusta 1943. pod kom andom O pera tivnog štab a za D alm aciju , d a bi početkom sep tem bra 1943. ušla u sastav 9. da lm atinske N O divizije, a od 17. novem bra 1943. se nalazila pod kom andom štaba 26. d a lm atin ske N O divizije, d a bi u drugoj polovini jan u a ra 1944. i fo rm alno ušla u sastav te divizije.

43H »O m ladinska iskra« je počela da izlazi ju n a 1943. kao organ U jed in jenog saveza an tifašističke om lad ine Jugoslavije za D alm aciju , a od b ro ja 6 (feb ru ar - m art) 1944. izlazi kao o rgan U jed in jen o g saveza an tifašističke om lad ine H rvatske za D alm aciju . O d 1943. d o 1945. izašlo je ukupno 19 b ro jev a , num eracija je bila nep rek id n a (s tim što su bila dva d v o b ro ja - 2 /3 i 4 /5 ).

43v Ju re K aštelan i Ž ivojin (Z ivko) B ulat su bili u rednici »O m ladinske iskre«.

440 O blasni kom itet K PH za D alm aciju je p ostup io po ovom nalogu C en tra lnog ko m ite ta i o tom e 3. aprila 1944. rad iogram om javio C en tra lnom k om ite tu KPJ slijedeće:

»V aše pism o m nogo nam je pom oglo u uočavanju p rob lem a, slabosti i g rešaka naše organizacije . S vestrano sm o ga proučili i na osnovu njega razradili i konkretizovali c irku larno p ism o O b l[asnog | kom fiteta] i poslali partfijsk im ] o rg an izac ijam a] u vojsci i na terenu . Isto pism o uputili sm o na uvid C K KPJ i C K K P H «. (A -C K SK J, Fond C K K PJ, sig. H rv a tsk a 11/119.)

441 T ito je kasnije (? ) od lučio da se O blasni kom itet K PH za D alm aciju zadrži na Visu.

442 O vaj p rim jerak pism a je original i po tp isao ga je A leksandar R anković. N alazi se u istom arhivu i pod istim registarskim b ro jem kao i p rim jerak pism a koji se ob jav lju je . N a njem u nem a T itove zabilješke, pa stoga taj p rim jerak pism a u ovom tom u nije objav ljen , iako po arhivističkim prop isim a, fo rm alno , zbog po tp isa im a p rednost. Inače, njegova sad rž ina je p o tp u n o iden tična s tekstom koji se ovd je objav lju je .

443 R iječ je o izv ješta ju P o kra jin skog kom ite ta KPJ za C rnu G o ru i B oku od 1. jan u a ra 1944, koji ob u h v a ta period od dolaska jedin ica N O V J u C rnu G o ru poslije bitke na S utjesci do k ra ja 1943. U njem u je B lažo Jovanović, sek re ta r Pokra jin skog k o m ite ta K PJ za C rnu G o ru i B oku , izvijestio C en tra ln i kom ite t K PJ o o rganizacionom stan ju P artije i o političkoj i vojnoj situaciji u C rn o j G ori i Boki. D eta ljn ije je analiz irana situac ija u redovim a k o n trarevo lucije , a na p rvom m jestu če tn ika , kao o d raz likvidacije četn ičkog rukovodstva C rne G ore u m anastiru O strogu . U pogledu organ izacionog stan ja P artije izneti su podaci da se na p o d ru č ju C rne G o re nalazi 5 okružn ih , 11 sresk ih , 1 re jonsk i i 26 opštinskih k o m ite ta sa 167 ćelija, od ko jih 4 0 u pozadinskim vojnim jed in icam a. T ak o đ e je navedeno d a se na te ren u nalazi 829. članova K PJ, od ko jih 48 rad n ik a , 517 se ljaka i 264 in te lek tualaca . O d tog b ro ja su 158 žene, do k se na p od ručju B oke nalazi jed an okružni kom ite t sa 101 članom K PJ. P o red toga, u izv ješta ju sto ji da im a i 163 kand id a ta za članove K PJ, a da na te ren u posto je i 382 aktiva sa 2296 članova S K O J-a , kao i 8866 organ izovan ih om lad inaca u sastavu U jed in jen o g saveta A ntifašističke om lad ine C rne G o re i B oke , dok ih je neobuhvaćeno om ladinskom organizacijom 6532.

444 O dnosi se na Z ak ljučke p roširenog sastanka P okra jin skog k om ite ta K PJ za C rn u G o ru i B oku , od ržan o g 17. avgusta 1943. na planini Lukavici, u p risustvu 17 političkih i vo jn ih rukovod ilaca i p redstavn ika okružn ih k om ite ta za nikšićki i podgorički okrug . N a tom sav je tovan ju izvršena je analiza p a rtijsk e d je la tn o sti od k ra ja

3 4 4 NAPOMENE

proljeća 1942. do ljeta 1943, a razm atran a su tak o d e ak tu e ln a vo jna i politička p itan ja . Z ak ljučeno je da partijska organ izacija C rne G o re i B oke, p red ko jom sto je novi krupni zadaci, treb a da se još više učvrsti i podm lad i, a za o stvaren je tih zada tak a upućeni su na te ren R a d o je D akić, V eljko Z eković i A n d rija M ugoša.

44S C en tra ln i kom ite t KPJ poslao je 28. feb ru a ra 1944. pism o P okra jinskom k o m ite tu K PJ za C rnu G o ru i B oku. O bjav lju je se u Prilozima na s tr 2 9 0 -2 9 5 .

J'4" R iječ je o partijskom sav jetovan ju (p roširenom sastanku) Pokra jinskog kom ite ta K PJ za C rnu G o ru i B oku od 17. avgusta 1943.

447 Misli se na sastav P okra jin skog kom ite ta KPJ za C rnu G o ru i B oku d o ju n a1943.

448 U pism u C en tra ln o g k om ite ta KPJ od 28. feb ru a ra 1944. upućenom P okra jinskom k o m ite tu K PJ za C rnu G o ru i B oku ne govori se k o n k re tn o o Sandžaku , ali se zah tijeva da Pokra jinsk i kom itet KPJ za C rnu G o ru i B oku na osnovu o d lu k a II zasijedan ja A V N O J-a usm jerava p ropagandn i, politički i o rganizacioni rad . M eđutim , u d irek tiv i C en tra ln o g k om ite ta KPJ od 31. m arta 1944. upućenoj O blasnom k o m ite tu K PJ za Sandžak (ob jav lju je se u Prilozima na str. 3 2 4 -3 2 8 ) s kojom je upoznat i P okra jinsk i kom ite t KPJ za C rn u G o ru i B oku, govori se k o n k re tn o o S andžaku. P itanje Sandžaka je , pak , rije šen o defin itivno 25. m arta 1945, kada je Z em aljsko antifašističko vijeće naro d n o g oslobođen ja Sandžaka od lučilo da se šest srezova Sandžaka p rip o je federa lno j S rbiji, a p reosta la dva federa lno j C rno j G ori.

441' D obivši obav ješ ten je o tom e ko su se k re ta ri o k ružn ih k o m ite ta za N ikšić i B oku , C en tra ln i kom itet K PJ je rad iogram om v je ro v a tn o 22. feb ru a ra 1944. naložio se k re ta ru P o kra jin skog k o m ite ta K PJ za C rnu G o ru i B oku slijedeće:

»Prvo, d ruga B ožu L jum ovića treb a kao člana B iroa PK pozivati na sve sjednice rukovodstva. T im e će vaša veza sa V ijećem [Z A V N O C rn e G o re i B oke | biti no rm aln ija , a uticaj na njegov prav ilan rad čvršća. D rugarica S tana [Tom ašević] je takođe član vašeg B iroa. K ao če tv rtog člana P lenum a k o o p tira jte d ruga Sava B rkovića za N ikšić, a za B oku p ro n ađ ite lokalnog čov jeka — ev en tu a ln o rad n ik a Petrov ića [M atu], je r je V eliša [Leković] podbacio u dosadašn jem radu« . (A -V II, k. 396, reg. br. 3 -3 /1 .)

4S,) T ito se u vezi s ličnom porukom ko ju je 5. feb ru a ra 1944. do b io od p red sjed n ik a b ritanske vlade V instona Č erčila o b ra tio rad iogram om G corgi D im itrovu , a p rek o njega i najvišem rukovodstvu Sovjetskog Saveza. O braćajući im se, T ito je im ao u vidu uv jeravan ja izražena u Č erčilovom pism u od 8. jan u a ra 1944, gdje Č erčil naglašava d a će u vezi s Jugoslavijom rad iti u na jtješn jem dogovoru sa S taljinom i R uzveltom . P ošto se Čerčil u poruci od 5. feb ru a ra založio da se uspostavi sa rad n ja rukovodstva N O P -a Jugoslavije s kraljem Petrom II K arađorđev ićem , T ito je s igurno želio da sazna da li i najv iše rukovodstvo SSSR -a d ije li takvo m išljenje. P riređivač nije uspio da p ro n ađ e taj rad iog ram , ali p re tpostav lja da ga je T ito upu tio 6. ili 7. feb ru a ra i da je u n jem u izložio stavove zasnovane na od lukam a D rugog zasijedanja A V N O J-a po p itan ju k ralja , m onarh ije i izbjegličke jugoslovenske vlade.

451 P rip rem e za od ržavan je II kongresa U jed in jen o g saveza antifašističke om lad ine Jugoslav ije izvodile su se in tenzivno od sred ine d ecem bra 1943. M eđutim , n jem ačke zim ske o peracije 1943/1944 . om ele su sazivanje kongresa u v rijem e kad je b io p lan iran , pa je o d ržan tek od 2. do 4. m aja 1944. u slobodnom D rvaru . Na kongresu je 2. m aja govorio T ito (vid. u tom u 20).

452 P risustvovalo m u je 816 izab ran ih deleg a ta iz cijele zem lje. N a I kongresu A ntifašističke om lad ine Jugoslavije , pak , održanom u B ihaću od 27. d o 29. decem b ra 1942, na kom e je stvoren U S A O J, bilo je p risu tno svega 365 delegata , od toga 123 iz vo jn ih jedin ica.

453 N a II kongresu U S A O J-a nisu bili prisu tn i pom enu ti delegati, sem d elegata om lad ine Ita lije , ali su II kongresu upućen i pozdravni telegram i sov je tske, b ritanske , grčke i bugarske om ladine.

NAPOMENE 3 4 5

454 B ro j delegata je kasnije izm ijenjen , pa je na II kongresu U S A O J-a učestvovalo 428 delegata s te ren a i 388 iz jed in ica N O V J.

455 C en tra ln i kom ite t SK O J-a se tada nalazio u H rvatsko j.

45'’ O dnosi se na izvještaj C e n tra lnog k om ite ta S K O J-a od 25. d ecem bra 1943.

457 T ek st po ruke je šef A nglo-am eričke vojne m isije prim io 28. feb ru a ra , ali je britanski am basador R alf S tivenson od lagao n jeno uručenje. Z bo g tog od lagan ja se M aklejn 7. m arta d irek tn o o b ra tio V instonu Čerčilu. D va dana kasn ije na loženo m u je iz L ondona da po ru k u p red a , što je M aklejn učinio istog d an a (9. m aja).

45H R iječi V instona Č erčila »da ublažite svoje zah tjeve« odnose se na sadržinu T itovog pism a upućenog Č erčilu 9. feb ru a ra 1944 (vid. str. 2 4 -2 6 ).

45,> Č erčilove sm jern ice u ovom sm islu je konkre tizovao A nton i Id n 9. m arta 1944. i saopštio ih F icro ju M ak le jnu su trad an , naglašavajući m u da bi u razgovorim a s T itom treb a lo postići slijedeće: 1. da kralj P e ta r II d o đ e u Jugoslaviju i u n joj fo rm ira svo ju novu vladu, s tim da ta vlada bude pod Titovim predsjedništvom i da se sastoji od N K O J-a , p roširenog d r Ivanom Subašićem , D ušanom Sim ovićem i njim a sličnim političarim a; 2. d a sastav te nove vlade bude prihvatljiv i za T ita i za kralja ; 3. tak o sporazum no form irana nova vlada p riznaće se za legitim nog nasljedn ika posto jeće Purićeve v lade; o na će biti p riv rem ena isključivo u tom sm islu da se ne p re jud ic ira buduća slobodna volja jugoslovenskih n aro d a da poslije završe tka ra ta od luče o ob liku vladavine; 4. kralj bi o b jav io p rok lam aciju istov rem eno s najavljivanjem stvaran ja te nove vlade. Sve je ovo M ak le jn izložio T itu . M eđutim , T ito je u postupcim a sam oga kralja nalazio čvrste razloge d a se o d u p re pritiscim a i o stan e na pozicijam a od luka D rugog zasijedan ja A V N O J-a .

4<’° N ije sasvim izvjesno o ko jem je te legram u riječ. M ožda se odnosi na onaj od 31. jan u a ra 1944 (ob jav ljen je u 18. tom u).

4<> 1 Zaključci su d o n ije ti na p roširenom sastanku P okra jin skog k o m ite ta K PJ za C rnu G o ru i B oku , održanom 17. avgusta 1943. U njim a se d a je analiza do tadašn je vojne i političke ak tivnosti u C rno j G o ri i B oki i u tv rđ u ju novi zadaci i obaveze. Zaključci su upućeni C en tra lnom kom ite tu KPJ za jedno s izvještajem Pokra jin skog k o m ite ta od 17. novem bra 1943, u kom e se uglavnom da je o rgan izaciono stan je K PJ u C rnoj G ori i B oki. (O d n io ih je Ivan M ilutinović odlazeći iz K olašina s crnogorskom delegacijom na D rugo zas ijedan je A V N O J-a .)

B lažo Jovanović Z e tin je napisao p ism o C en tra lnom k o m ite tu K P Jugoslavije u svojstvu se k re ta ra P o kra jin skog k o m ite ta KPJ za C rn u G o ru i B oku. U tom pism u je iznio političko stan je u C rn o j G ori, o rganizaciono stanje u P artiji i S K O J-u , s tan je u jed in icam a N O V J, naro d n o j vlasti i ostalim m asovnim antifašističkim organ izacijam a na terito riji C rne G o re i B oke. T o je viđenje P okra jin skog kom ite ta situacije u C rno j G ori poslije ponovnog do laska jed in ica N O V J u C rnu G o ru po završenoj p e to j n ep rija te ljskoj ofanzivi.

4''2 R iječ je o rađ iogram u koji je po T itovom uputstvu A leksandar R anković u ime C K K PJ 8. feb ru a ra 1944. u pu tio se k re ta ru P okra jin skog kom ite ta KPJ za C rnu G o ru i B oku Blažu Jovanoviću . O b jav ljen je u Prilozima na str . 2 7 6 -2 7 7 .

4<’3 T ad a su u K P Jugoslavije posto ja le slijedeće v asp itno -popravne p artijske m jere: sav jet, o p om ena, u k o r, strogi ukor p red isključenjem i isključenje iz članstva.

4<’4 V lada V elike B ritan ije izašla je u susret m olbi N acionalnog k o m ite ta o slobođenja Jugoslavije i z ab ran u dostavila U pravi B razilijanske nacionalne banke. U vezi s tim je v lada R epub like Brazila 16. aprila 1944. uvažila zah tjev N K O J-a i stavila em bargo na depozite zlata i novčanih vrijednosti koji su p ripadali N arodno j banci K raljevine Jugoslavije.

4,,s V lada V elike B ritan ije je dostavila zah tjev N K O J-a U pravi T urske nacionalne banke i ova je usvojila zah tjev . U vezi s tim je m inistar inostran ih poslova

3 4 6 NAPOMENE

T urske 29. m arta 1944. obav ijestio poslan ika kraljevske jugoslovenske vlade u A nkari da je na zah tjev N K O J-a stavljen em bargo na jugoslovensku im ovinu u T ursko j.

4,’(’ N acionalni kom ite t o slobođenja Jugoslavije upu tio je takođe 9. m arta 1944. jednu zab ran u U pravi B rasilijanske nacionalne b anke na depozit u valuti N arodne banke K raljevine Jugoslav ije , a d rugu zab ranu U prav i T u rske nacionalne b anke, » takođe na depozit N arodne banke K raljevine Jugoslavije« . U oba slučaja je tekst o brazložen ja identičan trećem i četvrtom pasusu zab rane upućene U prav i B razilijanske nacionalne banke na depozit u zlatu , p a se stoga ostali ne ob javlju ju .

4<>7 R iječ je o 4 00 p ilo ta , av io -m ehaničara i osta log stručnog osobl ja ko ji su se izjasnili za pristupan je narodnooslobodilačkom p o k re tu i zatražili od Saveznika d a im se om ogući p re lazak u N O V J.

41,8 R iječ je o T itovom pism u od 26. m arta 1944, kojim je odgovorio i na radiogram koji mu je V inston Č erčil upu tio 25. feb ru a ra 1944. i na p itan ja A nton i Idna. ko ja m u je 10. m arta 1944. postav io p rek o F icro ja M aklejna. T ito v o p ism o se ob jav lju je na str. 16 4 -1 6 5 , Čerčilov rad iogram na str. 2 8 8 -2 8 9 , a o sadržin i Idnovih p itan ja vid. u nap. 459.

4,,‘’ R iječ je o Ć erčilovoj poruci od 16. m arta 1944. upućenoj p rek o F ilipa B roda, b ritanskog p redstavn ika pri kraljevskoj jugoslovenskoj vladi u K airu . U njoj je Čerčil saopštio M aklejnu da se ne p rihvata T itova p o n u d a d a se kralj P e ta r II uključi u školsku eskad rilu N O V J i sk ren u o m u pažn ju da Idn n ije p red ložio da se o jača N K O J uključivanjem kraljevskih m in istara , već d a »kralj stvori novu v ladu u Jugoslaviji« .

470 Sve ove m ate rija le je u pu tio sek re ta r P okra jin skog k om ite ta K PJ za K osovo i M etoh iju Pavle Jovićević R ad e po kuririm a Š taba 2. korpusa N O V J iz K olašina, gdje je došao radi uspostavljanja čvršćih veza s C en tra ln im kom itetom K PJ i V rhovnim štabom N O V i P O J, je r su veze sa Svetozarom V ukm anovićem , opunom oćen ikom C en tra lnog kom ite ta KPJ i delegatom V rhovnog štab a N O V i P O J, bile neredovne, a veze p rek o Srbije nesigurne i spore.

R ezolucija o ko jo j je ovd je riječ d onesena je na VI proširenom savjetovanju Pokra jin skog kom iteta K PJ za K osovo i M etoh iju , kom e su, po red jed n o g d ije la članova O blasnog k o m ite ta , prisustvovali i članovi m jesnih kom ite ta . S av je tovan je je od ržano od 4. do 6. novem bra 1943. na planini Šari. T om prilikom je O blasn i kom itet KPJ za K osovo i M e to h iju p reim enovan u P okra jin sk i kom itet KPJ za K osovo u D ukađin . a form irana dva oblasna kom iteta - jedan za Kosovo, a drugi /a D ukađin .

Proglas je O blasni kom itet KPJ za K osovo i M etoh iju izdao 7. o k to b ra 1943.P rva konferencija N arodnooslobod ilačkog o d b o ra K osova i M e toh ije o d ržana je

od 31. d ecem bra 1943. d o 2. jan u a ra 1944. u selu B un ja ju , u Đ akovičko j M alesiji. T o je bila O snivačka konferencija , ko jo j je od 61 izabranog d e leg a ta prisustvovalo 49 (tro jica su bili Srbi, tro jica C rnogorci, a ostali A lbanci s K osova i iz M e to h ije ili iz A lban ije). Posl jednjeg d an a konferencije izabrano je P redsjedn ištvo N aro d n o o slo b o d ilačkog o d b o ra K osova i M etoh ije: p redsjed n ik M ehm ed H ođža, bivši p re fe k t iz Đ akovice; po tp redsjedn ic i Pavle Jovićević, se k re ta r P okra jin skog k om ite ta KPJ za Kosovo i M e toh iju , jed an oficir bivše a lbanske kraljevske vo jske zvani H u , i 5. članova, m eđu ko jim a Ali Šukrija i Dževdet D oda.

471 V o jno -po litičko rukovodstvo N O P -a na K osovu i M etohiji p rim ilo je u proljeće jed n u rad io-stan icu o d Š taba 2. k o rpusa N O V J, ali je ona bila m ale snage i nije se m ogla održavati d irek tn a rad io-veza s V rhovnim štabom N O V i P O J i C K K PJ, već se održavala re le jna veza posredstvom rad io -cen tra 2. korpusa N O V J.

472 Pokra jinsk i kom ite t KPJ za K osovo i D u k ađ in stvo ren je na VI p roširenom partijskom sav jetovan ju (vid. nap .). Poslije ovog u pozoren ja C e n tra lnog k om ite ta KPJ partijska o rganizacija KPJ K osova i M e toh ije vratila se ran ijo j organizacionoj stru k tu ri i nazivu O blasn i kom ite t K PJ za K osovo i M e toh iju i dva o k ružna k om ite ta (za Kosovo i za M etoh iju ).

NAPOMENE 3 4 7

473 R iječ je o pism u ko je je C en tra lnom k om ite tu K PJ u pu tio 2. feb ru a ra 1944. s e k re ta r C en tra ln o g k o m ite ta K P H rvatske A n d rija H ebrang . U pism u se deta ljn ije op isu ju p o jačan a aktivnost p redstavn ika M ačekovog krila H SS-a u svim krajev im a H rvatske i n jihovo nasto jan je da se povežu i s onim krilom H SS-a ko ji je prišao narodnooslobodilačkom p o k re tu u cilju razb ijan ja N O P -a . H eb ran g javlja i o teškoćam a u radu s Božidarom M agovcem , p redočava sm jenjivanje rukovodećeg po litičkog k ad ra u 6. korpusu N O V J i p red laže neke novine u o rgan izacionoj s truk tu ri K PJ, G lavnog štaba i traži razjašn jen je s tru k tu re štapske ćelije K P u jed in icam a N O V J.

474 Politički kom esar 6. korpusa N O V J je b io tada pukovnik V lado Jan ić C apo, a politički kom esari d iv izija po tpukovn ik M irko Bulović u 12. slovenskoj N O diviziji, p o tpukovn ik Č ed o G rb ić i u 28. slavonskoj N O U diviziji. M eđutim , i po red toga što je n jihovo sm jenjivanje (posebno Janića, člana KPJ od 1931) p red lagao A ndrija H eb ran g , se k re ta r C e n tra ln o g k om ite ta K P H rvatske , do toga nije došlo . N aprotiv , G lavni š tab N O V i P O H rvatske pohvalio je 12. aprila 1944. i Š tab 6. k o rpusa N O V J i njegove jed in ice na čelu s njihovim sta rješinam a /a uspjehe postignu te u borbam a tokom m arta i početkom aprila 1944.

475 R a n g političkih kom esara N arodnooslobodilačke vojske Jugoslavije od red io je T ito U redbom o zvanjim a političkih kom esara N arodn«x>slobodilačke vojske Jugoslavije od 22. aprila 1944 (vid. u tom u 20).

47<’ Misli se na rad iogram koji je T ito u im e C en tra ln o g k om ite ta KPJ upu tio 10. m arta 1944. C en tra lnom kom itetu K P H rvatske. T o je u stvari bio ponovljeni tekst rad iogram a C en tra ln o g k om ite ta KPJ od 10. novem bra 1943 (vid. u tom u 17. str. i u ovom tom u str. 120).

477 R iječ je o pism u C en tra ln o g kom iteta KPJ <xl K. feb ru a ra 1944 (vid. str 266 275).

47H Ti partijsk i in struk to ri pošli su u jedin ice K. korpusa N O V J I I. m arta 1944. u ovakvom rasporedu : za 9. dalm atin sku N O d iv i/iju : D o k o V ukičević, V lado K ovačević, B a jo D uranović i Sem jon K uharen k o ; za 19. d a lm atin sku N O diviziju: Ž ivko Ž ivković, N eda B ožinović, M ihailo Švabić i Z aga Jovanović; za 20. dalm atin sku N O diviziju: Spasen ija Babović C ana, S lavko Božović i B ranko Perović. Sem ovih 1 1 in s tru k to ra , o sta la dvo jica su n a jv jerovatn ije M ilutin Pavlović, član P okra jinskog kom ite ta S K O J-a za H rvatsku , koji je tada obilazio 9. d iv iziju , i Filip B ajković Fića, koji je rukovod io radom partijsk ih kurseva pri Š tabu 8. ko rpusa N O V J.

47') U stanov ljeno je da su za po jačan je po litod je la upućen i: u Politod je l 19. d a lm atin ske N O divizije Z d en k a Šegvić i B lažo Jovanović; u P o litod je l 20. divizije M arko P erović, a u Po litod je l 26. divizije 8. korpusa N O V J V anda N ovosel. Nije poznato ko je upućen za po jačan je P o litod je la 9. da lm atinske N O divizije.

4HO Misli se na n jem ačke zim ske o p eracije 1943 /1944 , ko je ie T ito nazvao šestom neprija teljskom ofanzivom . Ta dejstva su u Sandžaku počela 3. decem bra 1943. operacijom pod šifrom »K ugelblic«. (V iše o njoj vid. u tom u 18, n a p . .)

481 O dnosi se na M ilovana Pan ića, k o m an d an ta 5. ba ta ljo n a , V ojislava K ovaljskog, po litičkog k om esara 2. čete 2. b a ta ljona , i B ožu M ilića B jelicu , kom andira P ra teće če te 5. b a ta ljona — svi borci o d ustanič iđh dana 1941. Poslije b itke na Sutješci oni su se dem oralisali, izgubili v jeru u p o b jed u i m oralno posrnuli. P redali su se četn icim a, a ovi su im k ao uslov za p rijem u svoje redove i za po šted u života postavljali zadatak d a ub iju jed n o g od istaknutih rukovod ilaca N O P -a u Sandžaku. Z ad a tak koji su im postavili četnici oni su izvršili i ubili avgusta 1943. se k re ta ra O b lasnog k om ite ta K PJ za S andžak Jezd im ira Lovića.

482 Z b o g dužeg ilegalnog rad a u po jed in im p artijsk im o rgan izacijam a, i kod po jed in ih članova O b lasnog k om ite ta KPJ za Sandžak zavladali su odnosi m eđusobnog nezam jeran ja i pop u štan ja p artijske discipline, što se negativno od razilo na rad P artije .

3 4 8 NAPOMENE

T o je uočeno , pa je p red u ze t odlučan kurs na iskorjenjivanje svega toga, nakon čega su u O blasnom k o m ite tu ostali sam o V o jo Leković, se k re ta r, i K om nen C erović, član toga kom ite ta . D rag ica M ilićević i M ilo jko D ru lov ić su isključeni, a um jesto njih kooptiran i V elibor L jujić i D esa R aketić .

4H1 M ile R adosavljević je b io in struk to r O blasnog kom ite ta KPJ za Sandžak. O njegovim u to v rijem e nedozvoljenim odnosim a s d rugaricam a, a tak o d e i s ćerkom jednog če tn ika , zbog čega je ponovo isključen iz K PJ, C en tra ln i kom itet K PJ je saznao iz izv ješta ja O blasnog k om ite ta KPJ za S andžak od 5. feb ruara 1944. U tom izvještaju je p isalo i to da je R adosavljevića poslao C entraln i kom itet KPJ u S andžak. T am o ga je bio upu tio Š tab 2. korpusa N O V J. R adosavljević je kasnije , u p roljeće 1944, poginuo k ao bo rac u 4. c rnogorskoj p ro le tersko j brigadi.

484 T o je b ilo nap isano u jednom le tku koji je ob jav io Izvršni o d b o r Z em aljskog antifašističkog vijeća naro d n o g oslobođen ja C rne G o re i B oke. O tom e je O blasni kom ite t K PJ za Sandžak obav ijestio C en tra ln i kom ite t KPJ u svom izv ješta ju od 5. feb ru a ra 1944. Pisanje Z A V N O -a C rne G o re i B oke da će S andžak p redstav ljati s C rnom G o ro m jed n u federa ln u jed in icu buduće Jugoslavije izazvalo je nezadovoljstvo kod jed n o g dije la n aro d a Sandžaka, naročito kod m uslim anskog življa.

485 P okra jin sk i k o m ite t K PJ za C rn u G o ru i B oku nije b io za to d a se Sandžak prik ljučuje C rno j G ori. To je konstiitovano i u m eđusobnim razgovorim a O blasnog i P o kra jin skog k om ite ta , koji su vođeni u vezi s ovim pism om C e n tra lnog k o m ite ta , dok je Izvršni o d b o r Z A V N O -a C rne G o re i B oke u p u tio jed n o pism o Izvršnom odb o ru Z A V N O -a S andžaka, u kom e m u je naglasio da su posrijed i nesporazum i pogrešno obav ješten je .

48<‘ N a zasijedan ju Z A V N O -a S andžaka, održanom 25. m arta 1945. u N ovom P azaru , o d lučeno je da se srezovi p ribo jsk i, m ileševski, z latarski, sjen ičk i, deževski i štavički p rip o je federa lno j S rbiji, a da se pljevaljski i b jelopoljsk i srez p ripo je federa lno j C rn o j G ori.

487 Nota od 18. m arta 1944. n ije p ro n ađ en a , ali se u Prilozima ob jav lju je nota od 9. m arta 1944. P o m en u te no te su v jerovatno iste ili sasvim slične sadržine.

HRONOLOGIJ A

1944.

1. feb ru a r

feb ruar

4. feb ruar

T ito je d ošao u D rv ar 28. jan u a ra 1944. i sm jestio se u om anjo j kući blizu pećine, iz ko je se o k o 8 . feb ru a ra p rese lio u d rvenu b arak u sag rađenu na sam om ulazu pećine. O d sred ine aprila 1944. pov rem eno je boravio i na rezervnom kom andnom m jestu , sagrađenom u pećini kod vrela B astašice, a zatim se ponovo vraća u b arak u d rvarske pećine.

T ito je postavio zadatak G lavnom štab u N O V i P O H rvatske da se iz sa stava 6. korpusa N O V J p rip rem i jed n a divizija ko jom će n ep o sred n o raspolagati V rhovni š tab N O V i P O J, a d a se um jesto nje u sastavu korpusa fo rm ira nova divizija.

N aložio je Š tabu 2. korpusa N O V J da p rihvati kosovsko-m etoh ijske partizanske jedin ice u slučaju d a se ne m ogu održati na njihovom operativnom podru č ju i tražio obav ješten je zašto se ne javlja g rupa bugarskih rukovodilaca s B lagojem Ivanovim K o- stom na čelu.

P rim io je u D rv aru šefa A nglo-am eričke vo jne m isije pri V rhovnom štabu N O V i P O J b rigad ira F icro ja M ak le jn a i s njim razgovarao o odb ran i V isa, najglasivši da je u o d b ran u ukl jučio i u b o rbam a p rekaljenu 1. da lm atin sk u u d arnu b rigadu ; izrazio je zadovoljstvo zbog obećane p odrške b ritanske lovačke av ijacije i m ornaričkih jed in ica; rekao je M aklejnu da će kom andan t o toka bolje sarađ ivati sa savezničkim jed in icam a i da je odb ran a Visa so lidna. N apom enuo je da se zbog jake njem ačke b lokade obale dalja isporuka ra tn o g m ate rija la m ože dostavljati u unu trašn jost sam o avionim a, te na Vis treb a slati sam o ono lik o koliko je p o treb n o za posadu i narod , a višak da se stok ira u Italiji.

N ared io je glavnim štabovim a N O V i P O H rvatske i S lovenije i š tabovim a 1. p ro le terskog , 5. i 8. korpusa N O V J d a upu te borce za fo rm iran je Inžen jerijske b rigade V rhovnog štaba N O V i P O J.

N ared io je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske da uredi aerod rom na K rbavskom polju i od o b rio sporazum s k o m an d an tom kvislinške m uslim anske m ilicije u C azinskoj k rajin i H uskom M iljkovićem .

O bav ijes tio je C en tra ln i kom ite t K P H rvatske da je nadležnost toga C e n tra lnog kom iteta p roširen a na p rosto r lijeve obale U ne i upozorio ga da jo š nisu sazreli uslovi za fo rm iran je nacionalnog k om ite ta n arodnog oslobođen ja H rvatske.

U svo jstvu vrhovnog k o m an d an ta N O V i POJ pohvalio je 5. crnogorsku udarnu b rigadu za h rab ro st i izdržljivost u svim b o rb am a p ro tiv N ijem aca i za un išten je četn ičkog rukovodstva za C rnu G o ru , B oku i Sandžak.

3 5 2 HRONOLOGUA

5. feb ruar

O ko 6. feb ruara

U po zn ao se s po rukom p red sjed n ik a vlade V elike B ritan ije V instona Č erčila od 5. feb ru a ra 1944, n jenu sad rž inu istog dan a saopštio članovim a P redsjedn ištva A V N O J-a i N K O J-a koji su se tad a nalazili u S loveniji i za traž io od njih h itan odgovor. (O dgovorili su m u da se Č erčilu uputi negativan odgovor o m ogućnosti uspostavljanja m a kakve sa radn je s kral jem P etrom II K arađ o rd ev ićem .)

D ogovorio se sa šefom A nglo-am eričke vo jne m isije pri V rh o v nom štab u N O V i P O J o upućivanju jedne ang lo-am eričke vo jne m isije ko ja će biti pri G lavnom štab u N O V i P O Srbije .

S aopštio je Š tabu 2. korpusa da će p reduzeti m jere za eko n o m sk o rasterećen je te rito rije korpusa u po g led u ishrane ita lijansk ih p artizansk ih jed in ica i zatražio od Š taba korpusa d a m u dostavi p o d a tk e o neprija te lju .

D ao je d irek tivu svim štabovim a N O V J kod ko jih su se nalazile savezničke vo jne m isije d a savezničkim oficirim a om oguće d a p risustvu ju izvođenju b o rben ih de js tav a jedin ica N O V J.

O b av ijes tio je G lavn i š tab N O V i P O H rvatske d a će se 18. slovenačka N O divizija povući iz G o rsk o g ko ta ra i nared io da taj se k to r o bezb ijed i svojim jed in icam a.

Z a tra ž io je od se k re ta ra P okra jin sk o g k o m ite ta KPJ za Srb iju d r B lago ja N eškovića d a dostavi p o d a tk e o rukovodećim kadrov im a S rb ije , uk ljučujući i štabove 1. šum adijske i 1. južnom oravske N O brigade i d a izvijesti ko liko im a članova K PJ i S K O J-a u tim brigadam a.

U p o zo rio je Š tab 2. k o rpusa N O V J na p ro p u ste u vezi s dostav ljan jem p o d a tak a o n ep rija te lju i n a red io d a obav ješ ta jn e p u n k tove snab d ije rad io -stan icam a.

N ared io je Š tabu 3. k o rpusa N O V J d a razm otri m ogućnost razm ješta ja na p ro s to ru K alinovika i u istočnoj Bosni jed n o g d ije la ita lijanske p artizanske divizije »G aribald i« iz sastava 2. ko rp u sa N O V J zbog nepovoljne ekonom ske situacije na terito riji toga korpusa.

P rim io je u D rv a ru šefa A nglo-am eričke vo jne m isije pri V rhovnom štab u N O V i P O J b rigad ira F icro ja M ak le jna i vodio s njim razgovor. P rem a M aklejnovom izv ješta ju b ritanskom M inista rs tv u inostran ih poslova, T ito je tom prilikom p o k ren u o p itan je upućivanja u V rhovni š ta b N O V i P O J ang lo -am eričk ih ra tn ih d op isn ika; izrazio zahvalnost za p riznan je o d a to N O V J i za pom oć ko ja jo j se p ruža; naglasio da m u je »cilj d a om ogući svo jo j zem lji da p ostane jak a , u jed in jen a , d em o k ra tsk a i nezav isna« , d a »nem a nam jeru d a svo ju zem lju učini p riv jeskom SSSR -u ili d a jo j p okuša nam etn u ti sov je tsk i ekonom sk i sistem «.

Im ajući u vidu uv jeravan je V instona Č erčila izraženo u p ism u od 8. ja n u a ra 1944. da će Č erčil u vezi s Jugoslav ijom rad iti u na jtješn jem dogovoru sa S taljinom i R uzveltom i vodeći raču n a o o b av ješten jim a F icro ja M ak le jn a d a se b ritan sk a v lada po značajn im pitanjim a u vezi s Jugoslavijom kon su ltu je sa so v je tskom i am eričkom vladom , T ito se o k o 6. feb ru a ra rad iogram om o b ra tio G eorg i D im itrovu , a p re k o njega i najvišem rukovodstvu SSSR -a. T aj T itov rad iogram d o sada nije p ro n ađ en , ali se on v je ro v a tn o odnosio na p risp je lu p o ru k u V. Č erčila od 5. feb ru a ra 1944. u ko jo j se Č erčil zalaže d a se uspostavi sa rad n ja ru k o v o d

HRONOl.OGUA 3 5 3

7. feb ruar

8. feb ruar

9. feb ru a r

stva narodnooslobodilačkog p o k re ta s kraljem P etrom II K aradordev ićem , pa je T ito zam olio D im itrova da se, im ajući u vidu od luke D rugog zasijedan ja A V N O J-a , saopšti rukovodstvu n a rodnooslobodilačkog pokre ta Jugoslavije stav D im itrova i na jv išeg rukovodstva SSSR-a po p itanju odnosa A V N O J-a i N K O J-a , s jedne strane , i kralja P etra II, m onarh ije i izbjegličke jugoslo v enske vlade, s d ruge strane.

Saopštio je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske da se povećava broj č lanova A nglo-am eričke vojne m isije pri Š tabu 6. korpusa N O V J i da je odobrio sličnu m isiju pri Š tabu 10. k o rpusa N O V J.P rim io je u D rv aru šefa A nglo-am eričke vojne misije pri V rhovnom štabu N O V i PO J brigadira F icro ja M aklejna na n jegov zahtjev , M aklejn m u je tom prilikom uručio notu b ritanske vlade od 6. feb ruara 1944. kojorfi se T ito p ita da li bi bio voljan da uspostavi kon tak t s kraljem Petrom II K arađorđe- vićem.

Na tražen je G eorg i D im itrova upu tio m u je radiogram om sadržinu poruke do b ijen e 5. feb ru a ra 1944. od V instona Č erčila. T aj radiogram u jugoslovenskoj izvornoj gradi d o sada nije p ronađen .

O dobrio je G lavnom štabu N O V i P O S lovenije da 18. slovenačku N O diviziju upo trijeb i prem a svom planu.

P rem a T itovim uputstv im a u ime C en tra ln o g k o m ite ta KPJ o dgovoreno je se k re ta ru P okra jin skog k om ite ta K PJ za C rnu G o ru i Boku Blažu Jovanoviću u vezi s dostavljenim izvještajem i d a to m u uputstvo za dalji rad P okra jin skog kom iteta .

O b av ijestio je Š tab M ornarice N O V J da ga stavlja pod d irek tnu kom andu V rhovnog štaba N O V i PO J i da je o d o b rio E nglezim a da odvedu na saslušanje u Ita liju N ijem ce k o je su zarobile jedin ice 26. divizije i m ornarice N O V J, a zatim da ih ponovo vrate .

O dgovorio je na po ru k u ko ju m u je V inston Č erčil upu tio 5. feb ru a ra 1944.

U p oznao se s odgovorom G eorgi D im itrova kojim su D im itrov i rukovodstvo SSSR -a dali punu podršku A V N O J-u i N K O J-u po p itan ju kralja P e tra II, m onarh ije i jugoslovenske izbjegličke v lade.

O bav ijestio je G lavni š tab N O V i P O H rvatske kuda će uputiti tenk iste , av ijatičare i m o rnare , a kuda će upu titi spasene am eričke pilote.

O d o b rio je G lavnom štabu N O V i P O S lovenije da neposredno p rim a od Saveznika pon u đ en u op rem u , naložio da C entraln i kom itet K P S lovenije stupi u d irek tn u vezu s delegatim a D irekcije K P Ita lije za sjevernu Ita liju ; zatražio je da se dostavi izvještaj o postupku prem a šefu A nglo-am eričke vo jne misije pri tom G lavnom štab u i obav ijestio ko je će b ro jčane oznake imati s lovenačke prim orske divizije.

O bav ijestio je Š tab 3. korpusa N O V J o rasp o red u 5. krajiške udarne divizije i n a red io da jo j s p ro sto ra R ogatica - Sokolac sadejstv u ju jed in ice korpusa u napadu na kom unikacije ko je vode p rek o V išegrada.

3 5 4 HRONOLOGUA

U pozorio je Š tab 6. korpusa N O V J na velike ljudske gubitke i n ared io m u da ne n apada u tv rđene g radove, nego kom unikacije k o jim a se nep rija te lj služi.

10. feb ruar U svojstvu vrhovnog kom an d an ta N O V i PO J u p u tio je Jugoslo-venskom sam ostalnom o d redu u SSSR -u pozdrav u ime N O V i PO J i izrazio u v jerenost da će ta jed in ica d o sto jn o predstavljati N O V J, boreći se za slobodu svoje dom ovine na sovje tskoj terito riji.

P rim io je u D rv aru šefa A ng lo-am eričke vo jne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J F icro ja M aklejna. P rem a M aklejnovom izv ješta ju b ritanskom M inistarstvu inostran ih poslova i V instonu Č erčilu , T ito m u je p redao odgovor na Č erčilovu p o ru k u od 5. feb ru a ra i kao obrazložen je odgovora d o d ao da bi, ukoliko se kralj Pelar II oslobodio svojih sav je tn ika , uključujući i D ražu M ihailovića, poslao svoga p redstavn ika d a razgovara o budućoj saradnji uz uslov da narodi Jugoslavije slobodno odlučeo p itan ju m on arh ije nakon oslobođen ja zem lje. U pogledu kraljevog p o vra tka u zem lju rek ao je da bi to m oglo uslijediti sam o ako A V N O J opozove svo ju od luku i naglasio da je kralj svojim dugo tra jn im vezam a s D ražom M ihailovićem i izbjegličkim vladam a izgubio ugled u jugoslovenskim narodnim m asam a, pa bi bilo n erazum no požurivati njegov dolazak. Izn io je i T itovo sopstveno ub jeđen je da je kralj u rukam a loših sav je tn ika , pa se on ne m ože sm atra ti odgovornim za sve što je rečen o i u rađ en o u njegovo im e, ali im a stvari u ko jim a bi kralj m ogao pom oći narodnooslobod ilačkom p o k re tu , što , istina p rosječn i pripadnici toga p okre ta ne bi shvatili ali bi kasnije shvatili pod uslovom da kralj zauzm e prav ilan stav prem a narodnooslobod ilačkom p o k re tu. M aklejn u svom k o m en taru toga razgovora p red laže da se utiče na kralja Petra II da prihvati T itove stavove - iako oni ne nude n ikakvu garanciju za budućnost m onarh ije - je r p redstav ljaju jed in u šansu d a kral j ponovo zavlada, d o k ništa ne m ože dobiti ak o nastavi da se drži M ihailovića i Purićeve vlade.

II februar U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a upu tio in strukciju izvršnimo dborim a zem al jskih antifašističkih vijeća n aro d n o g oslobođen ja i izvršnim o dborim a oblasnih narodnooslobod ilačk ih o d bora da na o slobođeno j i neoslobođeno j te rito riji p ribave sta tističke pod a tk e eko n o m sk e i zdravstvene službe.N ared io je G lavnom štabu N O V i P O S lovenije da svoje izv ješta je dostavlja V rhovnom štab u N O V i P O J, koji će ih p renositi R ad io-stan ic i »S lobodna Jugoslavija« da ih objav lju je . Pohvalio je 5. d a lm atin sku N O brigadu i S jevernodalm atinsk i N O P od red za usp ješne bo rbe ko je su vodili u sjeverno j D alm aciji p ro tiv n jem ačke 1. brdske divizije.

12. feb ru a r D ozvolio je G lavnom štabu N O V i P O H rvatske da u svojejed in ice uključi S lovence koji su dezertira li iz fašističke italijanske vojske i predali se Saveznicim a i naložio da se savezničkim oficirim a d aje štam pa .

N ared io je Š tabu 2. korpusa N O V J da se d je la tn o st G lavnog štab a N O V i P O Sandžaka svede na d je lo k ru g k o rpusne vojne o b lasti, ali da V elim ir Jakić i dal je osta je na dužnosti kom an d an ta tog Š taba.

In sistirao je da R ad io -stan ica »S lobodna Jugoslavija« povede kam pan ju pro tiv p rinudne m obilizacije k o ju sprovodi M ilan

HRONOLOGUA 3 5 5

N edić u Srbiji i V ojvodini i d a razobličava njem ačka obećan ja da će inu pripo jiti istočnu Bosnu i C rnu G oru .

S k renuo je pažnju G lavnom štabu N O V i PO H rvatske na m ogućnost nove njem ačke ofanzive i n ared io da 19. da lm atinska N O divizija nastavi ak tivnost na sek to ru M azina.

N ared io je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske da jednom b rigadom dejstvu je prem a M artinom B rodu.

S aopštio je Š tabu M ornarice N O V J da dozvoljava savezničkim kom andam a u Italiji održavanje d irek tn e radio-veze s jed in icam a M ornarice N O V J ko je se nalaze na ostrv im a i oblaskom rubu i n a red io da se ne gom ila ra tn i m aterija l na Visu.

N ared io je Š tabu 2. korpusa N O V J d a 3. korpusu N O V J i 5. k rajiško j N O U diviziji uputi po jed n u ita lijansku partizansku brigadu i po jedan italijanski rad n i bataljon .

14. feb ru a r N ared io je Š tabu 3. korpusa N O V J da razvije ak tivnost nasek to ru V išegrad - S ara jevo , obav ijestio ga da će m u biti upućen d io ita lijansk ih partizansk ih snaga iz 2. korpusa N O V J i za traž io p rijed loge za u n apređen je oficira.

15. feb ru a r U pozorio je G lavni š tab N O V i P O H rvatske da o d obren je zaupućivanje b ritansk ih oficira (p rek o Jugoslavije u M ađarsku) m ože tražiti sam o šef A nglo-am eričke vojne misije pri V rhovnom štabu N O V i PO J.

17. feb ru a r D ostav io je A ntifašističkom vijeću naro d n o g oslobođenja Ju g o slavije skicu i opis državnog grba, p rem a kojim a P redsjedn ištvo A V N O J-a treba da donese o d luku o d ržavnom grbu nove Jugoslavije.

Z a traž io je od G lavnog štab a N O V i P O H rvatske izvještaj o m ogućnosti p rod iran ja k u rira od toga Š taba i naložio m u da u razm jen i traži Sim u M rđ u (sek re ta ra D ivizijskog k om ite ta K PJ 6. ličke N O U divizije) koga su Nijem ci zarobili.

D ao je instrukcije S ek re ta rija tu B iroa O blasnog k om ite ta K PH za D alm aciju da se još zadrži na V isu, da se čuva au to rite t d r Josipa S m odlake, da se zbjeg n aroda izdvoji u p o sebnu o rg an izaciju i d a m oraju po sto ja ti pa rtijsk e organizacije u jed in icam a i u stanovam a N O V J dislociranim u južno j Italiji.

O b av ijes tio je Š tab 2. korpusa N O V J da U d arn a g rupa divizija kreće ka S rbiji, a da će 3. ko rpus N O V J uputiti jed n u diviziju na sek to r K alinovika i nared io da se jedin ice 2. korpusa N O V J iz S andžaka povežu s tom divizijom i da Š tab korpusa izvijesti šta je p red u zeo u vezi s form iranjem Prim orske op era tiv n e g rupe i njenim dejstv im a.

N ared io je Š tabu 3. korpusa N O V J da uputi p redv iđene jedin ice na p ro sto r K alinovik - Foča - G oražde .

20. fab ru a r U p u tio je d irek tivu Š tabu 2. p ro le terske divizije i se k re ta ruP okra jinskog kom ite ta KPJ za Srb iju d r B lagoju N eškoviću o zajedničkom radu na stvaran ju novih jedin ica N O V i PO J u Srbiji i o b av ijes tio ih o upućivanju g enera l-m a jo ra Pavla Ilića d a im p om ogne u radu.

21. februar Izdao je dnevnu zapovijest povodom proslave 26-godišnjice fo rm iran ja C rvene arm ije .

3 5 6 HRONOLOGUA

23. feb ru a r

23. feb ru a r

24. feb ru a r

25. feb ru a r

29. februar

N ared io jc operativn im štabovim a N O V i POJ da u Š tab 5. korpusa N O V J upu te sve p ripadn ike N O V i PO J vazduhoplovne i tenkovske stru k e i vozače m o to rn ih vozila radi upućivanja u S ovjetsk i > Savez na školovanje i prijem odgovarajućih b o rben ih sredstava.

N ared io je G lavnom štabu N O V i P O S lovenije da izvještaje o bo rben im dejstv im a svojih jed in ica dostavlja V rhovnom štabu N O V i P O J kako bi ih ovaj objav ljivao p rek o R adio-stan ice »S lobodna Jugoslavija« .

D ao je Š tabu 2. korpusa N O V J globalnu fo rm acijsku stru k tu ru , prem a ko jo j će u dolin i rijeke L im a form irati jed n u diviziju , a na svom opera tivnom p rosto ru organ izovati četiri sam osta lna o p e ra tivna se k to ra i fo rm irati k o rpusnu vo jnu oblast.

U im e N O V J u p u tio je v rhovnom k o m andan tu C rvene arm ije m aršalu S taljinu pozdravni telegram povodom 26-godišnjice C rvene arm ije .

U p u tio je p rek o rad io-stan ice »S lobodna Jugoslavija« p ro test pro tiv p rogona oficira i vo jn ika K raljevske jugoslovenske vojske koji su u K airu i drugim m jestim a izrazili želju da stu p e u N O V J i da se bo re za oslobođen je svoje dom ovine.

Z atraž io je od Pokra jin skog ko m ite ta K PJ za Srb iju da dostavi p rijed log za Š tab 3. srpske udarne brigade, a za načeln ika G lavnog štaba N O V i P O S rb ije o d red io je P red raga M arkovića A lim piju .

O bav ijes tio je G eorg i D im itrova (odnosno V rhovnu kom andu C rvene a rm ije ) da je Sovjetska vojna m isija stigla u Bosanski P etrovac i da će 24. feb ru a ra p risp je ti u sjed ište V rhovnog štaba N O V i P O J.

Povodom do laska u V rhovni š tab N O V i PO J Sovjetske vojne m isije na čelu s gen era l-la jtn a to m N iko lajem V asiljevičem K o- rn je jevom p rired io je u D rvaru svečanu večeru za sve p ripadn ike savezničkih vo jn ih misija ak red itovan ih pri V rhovnom štabu N O V i P O J i o d ržao zdravicu.

N ared io je Š tabu M ornarice N O V J da ne izvodi d esan te na jako u tv rđena nep rija teh ev a uporišta i od o b rio p red lo žen o p o s ta vljenje načeln ika Š taba M ornarice N O V J, a za traž io d a se do stav lja ju izvještaji o bo rbam a radi obavljanja p rek o R ad io -sta - nice »S lobodna Jugoslav ija« .

U pozorio je se k re ta ra P okra jin skog k om ite ta KPJ za Srb iju d r B lagoja N eškovića da dostavi p o d a tk e o rukovodećem kadru Srbije i saglasio se da P o litod je l 5. k ra jiške udarne divizije ostane u 1. južnom oravsko j N O brigadi.

N aložio je Š tabu U d arn e grupe divizija N O V J i P okra jinskom k o m ite tu K PJ za S rb iju da U d arn a g rupa divizija N O V J ne kreće za S rb iju p rije do laska d e leg a ta V rhovnog štaba N O V i PO J g en era l-m a jo ra Pavla Ilića s grupom rukovodećih kad rova za Srb iju i jedn im članom S ovjetske vo jne m isije.

O b av ijes tio je G eorg i D im itrova da E n g le z iio š nisu dali nikakav ratn i m aterija l za bugarske partizan e i d a je S terju A tanasov (koji je izv jesno vrijem e borav io kod vrhovnog štab a) o tišao s d e legatom V rhovnog štaba N O V i P O J k južno j S rb iji, k uda su upućene i dvije divizije (U d arn a g rupa divizija N O V J).

HRONOLOGUA 3 5 7

3. m art

4. m art

5. m art

6. m art

7. m art

U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a za traž io je od izvršnih ob lasn ih i viših o rgana n aro d n e vlasti da izvijeste posto ji li m ogućnost p reh ra n e stanovništva d o nove žetve pod uslovom d a se od n jega ne uzim a za ish ranu vojske i koliki je b ro j onih k o jim a je nužna pom oć.

K rajem feb ru a ra nap isao je članak »Z načaj o d luka A V N O J-a za dalji razvoj naše b o rb e i stvaran je federa tivne d ržavne zajednice«i p re d a o ga R edakciji časopisa »N ova Jugoslavija« da ga ob jav i u svom prvom b ro ju .

U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a naložio je izvršnim i višim o rgan im a narodne vlasti da p rek o narodnooslobodilačk ih o d b o ra p rik u p e kon k re tn e p o d a tk e o okupatorsko-kv islinšk im zločinim a, d a izvrše popis stanovništva i s te k u uvid u eko n o m sk o stan je na svom terenu .

Z atraž io je od opera tivn ih štabova N O V J da izvijeste koliko im je eksploziva p o treb n o za p o tp u n o razaran je železničkih k o m u n ik acija na svom o pera tivnom p ro sto ru i ko liko bi dug o saob raćaj b io paralizovan ako u n apadu an gažu ju sve svoje jed in ice.

Z a traž io je od Š tab a M ornarice N O V J d a dostavi p o d a tk e ko je se količine ra tnog m a te rija la i nam irnice p rim ljenih od saveznika nalaze u bazam a na V isu i u B a riju i ko liko je takvog m aterija la p revezla jedin icam a N O V J d o o bale , a ko liko je raspodijelila svojim jed in icam a i 26. d a lm atin sko j N O diviziji.

N ared io je Š tabu 6. korpusa N O V J da ustanovi p ravac k re tan ja i num eraciju n jem ačkih snaga k o je su pošle iz K nina ka B ihaću.U p u tio je po ruku C en tra lnom k o m ite tu SK O J-a da iz H rvatske dode u D rvar.

N ared io je operativn im štabovim a N O V J da fo rm ira ju fo to -sekcije u korpusim a i b rigadam a sa zadatkom da sistem atsk i sn im aju znača jne događaje .O b av ijes tio je G eorg i D im itrova da će m u n ak n ad n o javiti na koji će se način m oći p rim ati av ionske isporuke m ate rija la za N O V J.

Javio je G eorg i D im itrovu o uspješnom zajedn ičkom nastupan ju bugarskog partizanskog b a ta ljona »H risto Botev« i jed in ica pod kom andom G lavnom štaba N O V i P O M akedonije .

U svo jio je p rijed log Š taba 3. korpusa za form iran je 38. istočno- bosanske udarne divizije i postav io njen Š tab, k ao i kom an d an ta6. istočnobosanske udarne brigade.O d vrhovnog k o m an d an ta C rvene đrm ije m aršala S taljina prim io je rad iogram kojim m u zahvalju je na čestitki povodom 26. godišnjice C rvene a rm ije i u ko jem S taljin ističe: »H ero jska bo rb a b ra tsk ih jugoslovenskih n aro d a i njegove slavne N a ro d n o o slobodilačke vojske p ro tiv n jem ačkih osvajača izaziva d u b o k e sim patije naroda Sovjetskog Saveza i služi kao p rim jer koji n a d a h n ju je sve po rob ljen e narode E vrope« . T ekst rad iog ram a T ito je d a o R edakciji časopisa »N ova Jugoslavija« da ga objavi u svom b ro ju 2. d o 1. m arta 1944.

U p u tio je p o ruku E d v ard u K ardelju da se s članovim a N K O J-a vrati u H rvatsku i naglasio da bi u posto jeć im uslovim a bilo politički nezgodno organ izovati p roslavu 25. godišnjice K PJ, pa nalaže da se obustave sve p rip rem e u vezi s tim.

3 5 8 HRONOLOGUA

8. m art

9. m art

O bav ijestio je G eorg i D im itrova d a su zbog sta ln ih sn ježn ih padav ina nepovoljni uslovi za p rim anje avionskih ispo ruka ra tn o g m aterija la za jedinice ko je se nalaze oko V rhovnog štab a N O V i P O J.

Postav io je zahtijev G lavnom štabu N O V i P O H rvatske da dostavi podatke i jačini njem ačkih vazduhoplovnih fo rm acija u H rvatsko j i o bazam a s ko jih operišu p ro tiv Savezn ika.

U im e N K O J-a upu tio je no tu (k o ju je po tp isao i Ivan M ilutinovič) b ritansko j vladi u ko jo j je iznio ob razložene čin jen ice na osnovi ko jih izbjeglička jugoslovenska v lada B ožidara Purića nem a pravnog osnova da raspolaže zlatn im , deviznim i novčanim depozitim a N arodne banke K taljevine Jugoslavije, navodeći po jed in ačn o njihove sum e i gdje se nalaze. U no ti se zatim moli britanska vlada da onem ogući vladi B ožidara Purića trošen je im ovine N aro d n e ban k e K raljevine Jugoslav ije i d a uputi priložene izvještaje N K O J-a ad resovane T ursko j nacionalnoj banci i B razilijanskoj nacionalnoj banci. Istov rem eno se o b a v je štava b ritanska vlada da je N K O J p reduzeo slične k o rak e i kod vlade S A D i SSSR-a.

U im e N K O J-a uputio je izvještaj (ko ji je po tp isao i Ivan M ilutinovič u svojstvu zam jen ika pov je ren ik a N K O J-a za finansije ) U pravi b razilijanske nacionalne banke u Rio de Ž aneiru , kojim je obav iještava da jugoslovenska izbjeglička vlada B ožidara Purića pokušava da iz te banke podigne depo n o v an o zlato N arodne b an k e K raljevine Jugoslavije i p renese ga u V ašington rad i zam jene za do lare . P ošto je o b razloženo da je to nezakon it p ostupak , saop šten o je U prav i p o m en u te banke da N K O J stavl ja zab ranu na označeni depozit i traži d a se nikom e i ni u kojem iznosu, bez p re th o d n o g o d obren ja N K O J-a ne izdaje pom enu ti depozit.

U im e N K O J-a upu tio je zab ran u (ko ju je po tp isao i Ivan M ilutinovič) U pravi T urske nacionalne banke na depo z it u valuti N arodne banke K raljevine Jugoslavije.

U im e N K O J-a stav io je d o znanja jugoslovenskoj izbjegličkoj vladi B ožidara Purića d a ona nem a pravnog osnova da uzim a depo n o v an o zlato N aro d n e ban k e K raljevine Jugoslavije iz B razilijanske nacionalne b an k e i d a ga prenosi u V ašing ton i troši.

U im e N K O J-a u pu tio je apel guverneru N aro d n e banke K raljevine Jugoslavije D obriv o ju L azareviću da se spriječi izb je gličkoj jugoslovenskoj vladi korišćenje zlatnih rezerv i dep o n o v a- nih u raznim b ankam a u inostranstvu .

N akon dogovora sa članovim a N K O J-a koji su se zatekli u D rv aru , po h itnom po stu p k u je , u svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a , do n io od luku o fo rm iran ju O d je ljen ja N aro d n e b an k e Jugoslavije na o slobođeno j te r ito riji kao nasljednika N aro d n e b an k e K ra lje vine Jugoslavije.

Prim io je u D rvaru šefa A nglo-am eričke vojne misije pri vrhovnom štabu N O V i PO J brigadira F icro ja M aklejna na njegovo tražen je . T om prilikom m u je M aklejn uručio ličnu p o ru k u V instona Č erčila od 25. feb ru a ra 1944.

Pohvalio je bugarski partizansk i ba ta ljon » H risto B otev« i m akedonsk i O h ridsko -p respansk i N O P o d red za de js tv a u v rije -

HRONOLOGUA 359

m e k ad je O d red b io p re fo rm iran u Sam ostaln i partizanski b a ta ljo n »Stiv N aum ov«.

U pu tio je p o ru k u pov je ren ik u N K O J-a za spoljne poslove d r Josipu Sm odlaki d a izda p u n om oćje po ručn ik u Z orislavu G o lu b u da m ože od S aveznika p rim ati m ate rija l ko ji je nam ijen jen za o bnovu slobodne te r ito rije Jugoslav ije (p rvenstveno sjem e za p ro ljećnu sje tvu i po ljop riv redn i a lat).

10. m art U po zo rio je cen tra ln i ko m ite t K P H rv a tsk e da ga sm atraodgovorn im zbog sa b o taže k o ju n ep o zn a ta lica u tom C en tra lnom k om ite tu sprovode i d a će p red u ze ti m je re u vezi s tim.

O bav ijes tio je G lavn i štab N O V i P O H rv a tsk e d a dozvoljava b ritansk im o bav ješ ta jn im organ im a iz sus jedn ih zem al ja d a svo ju p oštu ša lju p rek o posto jeć ih ilegalnih veza N O P -a Jugoslavije.

N ared io je D elegaciji N O V i P O J u B a riju da sta lnom stražom o bezb ijed i stan p ov jeren ika N K O J-a za spoljne poslove d r Josipa Sm odlake u K ocanu (južna I ta lija ), a S m odlaki sk ren u o pažnju da se n ikuda ne k reće bez o ru žan e p ra tn je . (S traža je p risp je la u K ocano 14. m arta , a s njom i lični sta ln i p ra tilac d r S m odlake).

12. m art T ito je s brigad irom F icro jom M ak le jnom , šefom A nglo-am eričkevo jne m isije pri V rhovnom štab u N O V i P O J, po tp isao p ro toko lo obuci p ilo ta i vazduhop lovno-tehn ičkog osob lja i o form iran ju jed n e lovačke i je d n e lo v ačko-bom barde rske eskad rile N O V J u sastavu b ritan sk o g vazduhoplovstva.

U pu tio je p o ru k u S tano ju Sim iću, am b asad o ru u M oskvi, povodom Sim ićeve o stavke i o tk aza da služi kraljevsko j jugoslovensko j vladi u izbjeglištvu i naložio m u da i d a lje ostane gdje jeste d o dalje o d lu k e N K O J-a .

U p u tio je p o ru k u M iodragu Loziću , vo jnom atašeu u M oskvi povodom njegove ostavke i o tkaza da služi kraljevsko j jugoslovenskoj vladi u izbjeglištvu , nalažući m u d a o stane gdje jes te d o d alje o d luke v rhovnog k o m an d an ta N O V i P O J.

13. m art P re k o G lavnog š ta b a N O V i P O H rv a tsk e nared io je Š tabu 4.k o rp u sa N O V J da povuče ispod u d a ra nep rija te ljsk e avijacije sve svoje snage s u nske kom un ikacije i d a s m anjim snagam a izvodi d iverzije na to j kom unikaciji.

Prim io je u D rvaru šefa A nglo -am eričke vojne misije pri v rhovnom štab u N O V i P O J b rigad ira F ic ro ja M ak le jn a na njegovo tražen je i vod io s njim razgovor u vezi s Č erčilovom porukom od25. feb rua ra . T om prilikom se M ak le jn in teresovao kad će dob iti T itov odgovor na tu Č erčilovu p o ru k u i saopštio T itu da je od A n to n i Id n a dob io in strukcije d a postavi p itan je do laska k ralja P e tra II u Jugoslav iju d a u n joj fo rm ira svo ju vladu p od T itovim p redsjedn ištvom , k o ja bi se sasto ja la od N K O J-a p roširenog D ušanom Sim ović i n jem u sličnim po litičarim a i ko ja bi bila kao p riv rem ena v lada p rizn a ta za legitim nu v ladu Jugoslavije . K oncizn u sadržinu T itov ih odgovora M ak le jn je istoga d a n a (13. m arta ) rad iog ram om u p u tio C erčilu.

U svjstvu p red sjed n ik a N K O J-a upozo rio je Izvršni o d b o r Z A V N O H -a da ne p ristupa fo rm iran ju n arodnog sudstva p rije nego što A V N O J donese načelne o d lu k e o n jem u i o d o b rio je p rebacivan je Je v re ja u Ita liju p rek o veza N O P -a .

3 6 0 HRONOLOGUA

15. m art U p u tio je p rek o am eričkog m ajo ra R ičarda (B oba) V ejla , koji jeo k o tri ned jelje borav io u D rv aru , a zatim k renuo za K airo , ličnu p o ru k u p red sjed n ik u S A D F rank linu R uzveltu .

O bav ijestio je G eorg j D im itrova d a će iz M akedon ije zatražiti sadržinu postignu tog sporazum a D rago ljuba (D raže) M ihailovića s B ugarim a i d a se p rip rem a prebacivan je V ojne m isije N O V J i p ilo ta u Sovjetski Savez.

N ared io je G lavnom štabu N O V i P O H rvatske da o rgan izu je p rebacivan je h rane iz S lavonije do jed in ica N O V J u sredn jo j B osni, gd je p rije ti g lad, kao i transportovan je p reh ram b en ih a rtik a la i soli za bolnice u B osanskoj krajini.

P ohvalio je 4. k ra jišku u d arn u diviziju za usp ješna d ejstva na se k to ru P rijed o r - L jubija.

16. m art O bav ijestio je G eorg i D im itrova da je o sposobljena p ista zaslije tan je av iona na M edenom polju .

N ared io je G lavnom štabu N O V i P O H rvatske d a oficire koji će ući u sastav V ojne misije N O V J p redv iđene za SSSR i njihove pasoše pošalje do 22. m arta u sjed ište V rhovnog štab a N O V i PO J (u D rvar).

N ared io je štab u 2. korpusa N O V J d a b ritansk im oficirim a za vezu opozvanim iz četn ičkih štabova zabran i održavan je rad io -veze i kon tak tiran je sa stanovništvom i obav ijestio Š tab ko rpusa o upućivanju O rjen sk o g bata ljona za B oku ko to rsk u , o im enovanju kom an d an ta 3. sandžačke p ro le te rsk e brigade* o situaciji kod U d arn e g rupe divizija N O V J.

Pohvalio je 14. slovenačku N O diviziju za junaštvo ispoljeno tokom n jem ačko-kvislinških ofanzivnih p o d u h v a ta p ro tiv nje na p ro sto ru Š tajerske.

Z am olio je G eorg i D im itrova d a isp ita m ogućnost dostavljanja ra tn o g m aterija la i op rem e U d arn o j grupi divizija N O V J da bi m ogla p ro d rije ti dub lje u Srbiji i iznio m išljenje da B ritanci ne isporučuju m aterija l tim divizijam a radi toga što o ne u Srbiji vode bo rb e ne sam o p ro tiv N ijem aca već i p ro tiv četn ika.

N ared io je operativn im štabovim a N O V J da se n a dob rovo ljno j bazi borci (posebno je za svaki o p era tivn i š tab o d red io ko liko boraca) i pošalju Š tabu 5 . korpusa N O V J radi upućivanja na školovanje za ra tn o vazduhoplovstvo N O V J u SSSR -u.

N arvdio je Š tabu I. p ro le terske divizije da se do kraja m arni n jena 1. p ro le te rsk a brigada p rebaci na se k to r M rkon jić-G rada, a13. p ro le te rsk a b rigada »R ade K ončar« na se k to r T ravn ik - Ja jce.

18. m art U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a T ito je u p u tio pism o (ko je jepotp isao i zam jen ik sek re ta ra za finansije N K O J-a Ivan M ilu tinović) u kom e o bav ješ tava U p rav u državne b lagajne u L ondonu da je N K O J opuno m o ćio d r R udo lfa B ićanića da zastupa in terese jugoslovenske N arodne banke i onem ogući izuzim anje n jenih depozita bez saglasnosti N K O J-a .

O bav ijes tio je se k re ta ra P o kra jin skog ko m ite ta KPJ za S rb iju o k o m pen tencijam a V rhovnog štab a N O V i P O J, P o kra jin skog kom iteta KPJ za Srbiju i G lavnog štaba N O V i PO S rbije u odnosu na U d arn u g rupu divizija N O V J.

HRONOLOGUA 3 6 1

19. m art O bavijestio je G eorgi D im itrova o načinu prihvata sovjetsk ihav iona na M edenom polju i G lam očkom polju.

O bav ijestio je G eorg i D im itrova šta treba dostaviti U d arn o j grupi d ivizija i dostav io koord inate m jesta gdje bi se to doturilo .

N ared io je Š tabu M ornarice N O V J da 3. p rek o m o rsk u N O b rigadu prikupi i da je kao kom p ak tn u jed in icu preveze d o obale.

O k o 19. m arta Prim io je u D rvaru šefa A nglo-am eričke vojne m isije brigad ira F icro ja M ak le jna . koji je tražio p rijem . Tom prilikom je M aklejn istakao Č erčilovu zelju da kralj Petar II dođe u Jugoslaviju , u njoj fo rm ira po tp u n o novu vladu s kojom bi bio i T ito povezan. N aglasio je da Č erčil im a pun o razum ijevanje za teškoće ko je se T itu nam eću u vezi s tim . ali i da se nada da će se ie teškoće o tk lon iti. O tom razgovoru M aklejn je 20. m arta rad iogram om izvijestio Č erčila.

20. m art Z am olio je G eorg i D im itrova d a se javi jugoslovenskim k o m ite tima u inostranstvu da za p rikupljeni novac kupe i upu te avione tipa »daglas« radi prebacivanja ran jen ika i do tu ran ja ra tn o g m a te rijala.

O b av ijes tio je G eorg i D im itrova da su se p ro tek le noći spustila na aerod rom kod Bosanskog Petrovca dva b ritan sk a i jedan sovjetsk i avion (s ratn im m aterija lom ), ali se u to k u noći koja dolazi ne m ogu prim ati avioni zbog lošeg vrem ena.

N ared io je glavnim štabovim a N O V i PO H rvatske i S lovenije da ubuduće ne rasp o ređ u ju oficire vojske K raljevine Jugoslavije i D om ob ran stv a N ezavisne D ržave H rvatske bez znanja i o d o b ren ja V rhovnog štaba N O V i PO J.

Izdao je nared b u o fo rm iran ju 39. k rajiške N O U divizije.

22. m art U ime N K O J-a upu tio je no tu britansko j vladi, u ko jo jobav ještava da se oko 40 000 Slovenaca i H rvata , prisilno m obilisanih nalazi u regularnim jed in icam a ita lijanske vojske i u italijanskini specijalnim radnim četam a na Sardiniji. Siciliji i drugim m jestim a Italije , koji pod kom andom fašističkih oficira, žive i rade kao roblje , pa zah tijeva da se udovolji njihovim m olbam a upućenim N K O J-u i V rhovnom štabu N O V i izvrši n jihova rep a trijac ija za Jugoslaviju .

O bavijestio je Š tab 2. korpusa N O V J da je U darna grupa divizija N O V J razbila u dolin i L im a nep rija te ljeve snage ko je su bile u sm jeren e u p ravcu S andžaka i Č rne G ore.

23. m art N ajstrože je zab ran jeno Š tabu 3. korpusa N O V J d a rasfo rm ira 2.ita lijansku partizansku brigadu »G aribald i« i nared io m u da joj d od je lju je zadatke ko je ona m ože izvršavati.

O d o b rio je S ek re ta rija tu O blasnog k o m ite ta K PH za D alm aciju da još ostane na V isu i naložio m u da pom ogne u radu novoim enovanom štabu 26. dalm atin ske N O divizije.

23. ili 24. U pu tio je p o ruku p o v jeren iku N K O J-a za spoljne poslove drm art Josipu Sm odlaki ko jom načelno usvaja ran iji Sm odlakin p rijed log

za o rganizovanje Z astupn ištva N K O J-a i naglašava d a će S m od laki uskoro dostaviti de ta ljn ija uputstva u vezi s tim Z astupn ištvom . P oru k a je rad iogram om p ren ije ta D elegaciji N O V i P O J u B ari, a D elegac ija ju je m arta uručila Sm odlaki.

3 6 2 H RONOLOG UA

26. mart

U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a napisao je Punomoćje kojim je ovlastio M ilentija Popovića da u ime N K O J-a rukovodi novo- uspostavljcnim Z astupništvom N K O J-a u Italiji, kom e je postavio zadatak da ob jed in i rad i stavi pod svoju nadležnost c je lokupnu političku ak tivnost svih posto jeć ih ustanova N O V J ko je su stac io nirano u Bariju. M onopoliju i d rugd je u Italiji, tom prilikom jo naložio Popoviću, da se o k rupnijim spoljnopolitičkim pitanjim a konsu ltu jc s d r V ladim irom V elebitom , koji ćc kao šef V ojne m isije N O V J hiti upućen pri savezničkoj V rhovnoj kom andi za S re dozem lje. a takodc i da se sav je tu je s pov jerenikom N K O J-a za spoljne poslove d r Josipom S m odlakom , koji im a s ta ln o sjed ište u K ocani kod M onopolija . P unom oćje jc 24. m arta upu tio p rek o člana Politb iroa CK KPJ S re ten a Ž ujovića , kom e je u vezi s ovim d a o usm ena uputstva šta će p reduzeti prilikom svog boravka na liječenju u B ariju . (Punom oćje d o sada nije p ro n ađ en o .)

Po članu Politb iroa CK KPJ i p o v jeren iku N K O J-a za saobraćaj S re tenu Ž ujov iću uputio je p ism enu po ruku pov jeren iku N K O J-a za spoljne poslove d r Josipu Sm odlaki u K ocani kod M onopolija . D o teksta po ruke priređivač nije uspio da do đ e , a p rem a Sm odlakinom pisanju u knjizi Partizanski dnevnik T ito je usvojio raniji S m odlakin p rijed log o osnivanju Z astupn ištva N K O J-a i nared io da »svi odsjeci naše d ržavne službe« u Italiji budu »pod rukovodstvom , te da to rukovodstvo povjerava d rugu M ilentiju Popoviću. koji dob iva pukovnički čin, te će tako biti i šef V ojne m isije« (čitaj: D elegacije N O V i P O J u B ariju ). Sm odlaka dalje piše da je T ito d ao Popoviću nalog da S m odlaku »stalno izvještava o toku poslova« i da se sa Sm odlakom sav je tu je ; da je tom prilikom T ito obav ijestio S m odlaku o svojoj glavnoj p re o k u paciji »postignuće priznanja N acionalnog k om ite ta« , dok nasupro t tom e V inston Cerčil nastoji da ga privoli na sa radn ju s kraljem Petrom II. »te da kralj dođe u Jugoslav iju« , pa je T ito u neprilici, je r m ora odbiti tu Č erčilovu želju, a nije m u m ilo što će tim e ozlovoljiti Č erčila ; da je T ito naložio Sm odlaki da bude sprem an da o tp u tu je »u inostranstvo u vezi s p riznanjem N acionalnog k o m ite ta , kad se pruži prva zgodna prilika za to « , d a je » tražio od Saveznika da se naši sunarodnjaci, bivši talijanski d ržavljani, koji su sad zadržani na Sardin iji, uvrste u našu vojsku« i da nem a izgleda d a se izdejstvuje kod Saveznika p rem ješta j zbjega iz Egipta u neki drugi zdraviji kraj.

Saopštio je š tabu 8. korpusa N O V J ko je partizanske jedin ice i vo jn o -te rito rija ln c kom ando ko je su do tada bilo u sastavu 8. korpusa p re tpočin java i uključuje u sastav 5. k o rpusa N O V J, naglašavajući da 8. korpus m ože i dalje im ati svoje baze na terito riji B osanske krajine.

U pozorio je Š tab M ornarice N O V J da je odav n o o d o b rio gradnju ae ro d ro m a na V isu i nared io da p rocjen i m ogućnost d ržan ja H vara i zauzim anja drugih o strva, pri čem u će p itan je ratn ih zarob ljen ika iz zajedn ičk ih borbi sa savezničkim kom andosim a sp razum no rješavati s K om andom savezničkih snaga na Visu.

N aredio je Š tabu 2. korpusa N O V J da napadno grupu četničkih funkcioncra koja jc o tk rivena u re jonu H erceg-N ovog i o b av ije stio ga da su savezničke vlasti na zah tjev V rhovnog štaba N O V i POJ uhapsile Petra Baćovića u Italiji.

U putio je odgovor p redsjedn ika britanske vlade V instonu Cerčilu na Čerčilovu poruku od 20. feb ruara 1944.

HRONOLOGUA 3 6 3

27. m art

O ko 28.

28. m art

Javio je E dvardu K ardelju da za jedno s V ladim irom Bakarićcm i ostalim članovim a N K O J-a dođe u D rvar.

Z a traž io je h itan izvještaj od Izvršnog o d b o ra Z A V N O H -a da li m ože dati 20 m iliona kuna i italijansk ih lira kao p rvu pom oć gladnim a u G orskom ko taru , Lici i na K ordunu , pod uslovom da taj novac Z A V N O H -u vrati N K O J čim dobije obećan i zajam od S ovjetskog Saveza.

N aložio je se k re ta ru C e n tra lnog kom ite ta KP H rvatske A ndriji H eb ran g u da se proglas onog d ije la Izvršnog o d b o ra H rvatske se ljačke stranke koji je prišao N O P -u um noži i rastu ri u što većem b ro ju p rim jerak a i zatražio da pregovarač s N ijem cim a o razm jen i zarob ljen ika najp rije dođe u V rhovni štab N O V i P O J i da se časopis »N ova Jugoslavija« odštam pa i za p o treb e S lovenije.

P ohvalio je borački i rukovodeći sastav 2. vo jvođanske udarne brigade za pokazanu h rab rost u bo rbam a ko je je o na vodila p očetkom d ruge polovine m arta 1944. p ro tiv n jem ačke 13. SS b rdske divizije »H anđžar« .

O bav ijestio je Š tab M ornarice N O V J da je njen kom andan t Josip Č ern i unap rijeđ en u čin pukovnika i da p arab ro d »Ljubljana« stavi na raspolaganje B ritanskoj m ornaričko j kom andi u B ariju .

Prim io je u D rvaru šefa A ng lo-am eričke vojne misije pri V rhovnom štabu N O V i PO J brigadira F icro ja M ak le jna i p redao m u svo ju po ru k u za V instona C erčila, u kojo j je odgovorio na Č erčilov radiogram od 25. feb ru a ra 1944. i na p rijedloge b ritanskog m inistra inostran ih poslova A ntoni Idna od 9. m arta 1944. M aklejn je rad iogram om pren io Č erčilu sad rž inu T itovog odgovora i u svom kom en taru d o d ao da je T ito od lučno odbio da dopusti pov ra tak kralja P etra II u zem lju, a p rijed log da kralj form ira vladu u Jugoslaviji nanosi B ritancim a očiglednu šte tu .

m arta Na m olbu američkoj} časopisa "F ree NVorld« (»S lobodan svijet« ') T ito je u d rugoj polovini m arta počeo da piše članak Horhu naroda porobljene Jugoslavije. Z avršio ga jc v jerovatno 28. m arta Č lanak jc objav ljen u junskom bro ju pom enu tog časopisa 1944

Z atraž io je od A n d rije H ebran g a da se o dm ah pošalje d r Josip H rnčev ić u D rvar radi raspo reda na dužnost šefa Sudskog odsjeka V rhovnog štaba N O V i PO J.

N a bazi zajedničkih stavova T ita i onih članova P o litb iroa CK KPJ koji su se k rajem m arta 1944. nalazili u D rv aru , M ilovan Đ ilas je po T itovom uputstvu napisao p ism o O blasnom kom itetu KPJ za K osovo i D ukađ in (M etoh iju ) k ao odgovor C en tra lnog kom ite ta K PJ na izvještaje koje m u je O blasni kom itet upu tio 31. jan u a ra 1944.

U D rv aru je prim io šefa A nglo-am eričke vo jne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J b rigadira F icro ja M ak le jna , koji mu je p red ao p o ruku glavnog kom an d an ta savezničkih snaga za S redozem lje g en era l-la jtn an ta Ira Ik era u ko jo j zahvalju je T itu i jed in icam a N O V J za spasavanje p ripadn ika savezničkih vazduho- p lovnih snaga koji su p adobran im a iskakali iz av iona oboren ih nad Jugoslavijom .

3 6 4 HRONOLOGUA

29. m art

30. m art

31. m art

1. april

2. april

2. ili 3. april

U p u tio je pism o p redsjedn iku U jed in jenog k om ite ta A m erik an a ca jugoslovenskog p o rijek la L u ju A dam iču u kom e izražava 7ahvalnost za podršku ko ju je K om itet pružio N O P -u .

U p u tio je ličnu p o ru k u vrhovnom k o m an d an tu savezničkih snaga za Sredozem lje generalu H enri M ajtlan d u V ilsonu, pred lažući m u p itanja o kojim a bi treb a lo razm ijen iti gledišta.

N ared io je V ojnoj m isiji N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Srednji istok da pukovnik M ile Pavičić bude sp rem an da se priključi V o jno j misiji N O V J ko ja ide u SSSR i d a V ita C vetković i N ikola Božović p o d u na liječenje u SSSR.

O d ao je p riznanje Š tabu i jed in icam a 29. hercegovačke N O U divizije za do tadašn ji njihov rad i d e js tva i d ao d irek tivu za fo rm iran je još dv ije hercegovačke brigade i divizijske vojne ob lasti, kao i za uk ljučenje cijele te rito rije H ercegovine u o p era tiv n u zonu 29. udarne divizije.

Po Titovom nalogu i uputstvu A leksandar R anković je napisao pism o C en tra lnog k om ite ta K PJ u kom e se osvrnuo na p rim ljena p ism a C e n tra lnog k o m ite ta K P H rvatske od 2. feb ru a ra i 19. m arta 1944. i d ao d irek tive za rad po organizacionim pitanjim a K PJ u štabovim a i jed in icam a N O V J.

N a osnovu zajedn ičk ih stavova T ita i onih članova P o litb iroa CK K PJ ko ji su se k rajem m arta 1944. nalazili u D rv aru A leksandar R anković je po T itovom nalogu nap isao p ism o C en tra ln o g k om ite ta K PJ u kom e su izn ije te oc jene do tad ašn jeg o rgan izacio nog, po litičkog i partijskog rad a u S andžaku i d a te d irek tive za dalji rad .

Z a traž io je od C en tra ln o g k om ite ta K P H rvatske po tp u n iju inform aciju u vezi s dostavljenim izvješta jem p redstavn ika n ep o znato g k o m ite ta naro d n o g o slobođen ja u inostranstvu .

D ao je upu tstvo Z astupn ištvu N K O J-a u Italiji da posto jeć i rad io-telegrafsk i kurs proširi na 100 slušalaca.

O b av ijes tio je Š tab 2. korpusa N O V J gdje će i kako prim ati ra tn i m aterija l od Sovjetskog Saveza. Slična obav ješ ten ja upu tio je istoga d an a G lavnom štabu N O V i P O H rvatske i Š tabu 3. korpusa N O V J.

Postav io je zadatak Š tabu 2. korpusa N O V J d a obezb jed i p rebacivan je om lad insk ih delegacija za D rugi kongres U S A O J-a iz C rne G o re , S andžaka, K osova i M e toh ije , S rbije i H ercegovinei naglasio d a svi oni treb a obavezno d a budu 25. aprila u D rvaru .

N ared io je Š tabu 5. korpusa N O V J d a održava vezu sa 1. p ro le terskom brigadom u M rkonjić-gradu i d a od b ije sve napade n ep rija te lja koji su u p ravcu B osanskog Petrovca usm jeren i b ilo s ko je strane .

P rim io je u D rvaru šefa A ng lo-am eričke vojne m isije pri V rhovnom štabu N O V i P O J brigad ira F icro ja M ak le jna i pred ložio m u, ukoliko se s tim složi b ritanska v lada, da jed an vazduhoplovni oficir N O V J i M ak le jn po sje te savezničku G lavnu kom andu vazduhoplovnih snaga za S redozem lje rad i dogovora o zajedn ičk im o p eracijam a na obalskom p ro sto ru istočnog Ja d ran a , p rebacivan ju ra tn o g m ate rija la jed in icam a N O V J i o drugim važnim vojnim pitanjim a. M ak le jn se u vezi s ovim T itovim

HRONOLOGUA 3 6 5

3. april

5. april

6. april

prijed lozim a 3. aprila rad iogram om o b ra tio V instonu Č erčilu , a ovaj je 8. aprila odgovorio da se u p o tpunosti slaže d a se prihvate T itovi p rijedlozi i naložio da se postupi po njim a.

U pu tio je obav ješten je D ržavnoj b lagajn i V elike B ritan ije d a je d r R udolf Bićanić, v iceguverner N arodne banke K raljevine Jugoslavije , ovlašćen da u inostranstvu predstav lja N K O J po ekonom skim i finansijsk im p itanjim a od in teresa p o dem ok ra tsk u federa tivnu Jugoslaviju .

U pu tio je po ruku pov jeren iku N K O J-a za spoljne poslove dr Josipu Sm odlaki u ko jo j mu javlja da p red u /im a k o rake da mu om ogući neslužbeni put u K airo radi p regovora s H erbertom L em anom , generaln im d irek to rom U prave U jed in jen ih nacija za pom oć i obnovu.

N aložio je Z astupn ištvu N K O J-a u Italiji da sovjetsk im avionom kojim p ilo tira A leksandar Sergejevič Š ornjikov pošalje što više pro tiv tenkovsk ih m ina i p ro tiv tenkovsk ih bacača »pijat« .

S aopštio je Š tabu 2. korpusa N O V J da odob rav a dolazak ita lijansk ih Ijekara u partizansku diviziju »G aribald i« i da je od S aveznika tražen o da b o m bardu ju Nikšić.

Z a traž io je ob jašn jen je od Š taba U d arn e grupe div izija N O V J zašto divizije nisu p rešle Ibar i n ared io da na se k to ru Ivanjica A rilje - U žice stvori čvrstu osnovicu za nastupan je u unutrašnjost Srbije.

N ared io je G lavnom štabu N O V i P O H rvatske da svojim jed in icam a iz B anije odm ah izvrši pritisak p rem a B ihaću, da p rikupi 19. da lm atinsku N O diviziju na p rosto ru Bruvno - M azin radi zajedn ičkog d ejstva sa 6 . ličkom p ro leterskom divizijom »Nikola T esla« i d a postavi signale za p rijem m aterija la na ae ro d ro m u u B jelom polju .

V odio je razgovor sa šefom A nglo-am eričke vo jne m isije pri V rhovnom štabu N O V i PO J brigadirom F icrojem M aklejnom i saopštio m u da je zam olio vladu Sovjetskog Saveza za zajam koji bi se u p o trijeb io za civilno stanovništvo , pa je postav io p itanje da li bi b ritanska v lada bila u principu sp rem na da odobri zajam u istu svrhu . M aklejn je istoga dan a sadržinu razgovora upu tio rad iogram om b ritanskom M inistarstvu inostran ih poslova.

U p u tio je p o ruku Političkom kom ite tu oslobođen ja G rčke izražavajući sp rem nost za sa radn ju k ak o u ra tu tak o i poslije njegovog završe tka .

N ared io je G lavnom štabu N O V i PO H rvatske da težište d e js tava jedin ica 4. korpusa N O V J usm jeri na kom unikacije u dolin i r ije k e U ne.

N ared io je Š tabu 26. dalm atinske N O divizije d a se članom V rhovnog štaba N O V i PO J S re tenom Ž ujov ićem , koji dolazi na Vis, izradi p lan d e js tav a i što p rije o tpočne napade na njem ačke snage ko je su zaposjele ostrva.

U svojstvu vrhovnog k o m andan ta N O V i P O J upozorio je stanovn ištvo na n eoslobođeno j terito riji da od d an a upozoren ja p a dalje počinje sve jače savezničko b om bardovan je nep rija te lja , pa poziva stanovništvo da odm ah napusti naseljena m jesta u ko jim a N ijem ci, u staše i četnici im aju svoje baze, a radnici da napuste sva p reduzeća i fab rike , a n aročito željezničke pruge.

3 6 6 HRONOLOGUA

7. april

8. april

9. april

10. april

11. april

U svojstvu p red sjed n ik a N K O J-a sazvao je sjedn icu N K O J-a na ko jo j je podnio izvještaj o radu N K O J-a i o političkoj situaciji.

U pu tio je oštru zam jerk u se k re ta ru C en tra lnog k om ite ta KP H rvatske A ndriji H eb ran g u zbog njegovog naglašenog velikohr- vatskog nacionalističkog sk re tan ja i za traž io da H eb ran g M arko B elinić i Pavle G reg o rić odm ah dođu na razgovor u sjed ište CK KPJ (u D rvar).

N ared io je Š tabu 2. korpusa N O V J da na svim sek to rim a p ređ e u ofanzivu, s tim da jed n u o p era tivnu grupu zadrži na p rosto ru Z la ta r - P riboj - R u d o i d a prim orskom sek to ru posveti veću pažnju .

N ared io je G lavnom štabu N O V i P O H rvatske da prijed loge za unap ređ en je oficira dostavlja p ism eno i upozorio ga da bude na op rezu , je r su N ijem ci izdali n aređen je da se bom b ard u je G lavni š tab H rvatske koid P litvičkog Ljeskovca.

Saglasio se s p rijed logom Š taba 2. korpusa N O V J o ukidanju G lavnog štaba N O V i P O S andžaka i n a red ir da se um jesto njega organ izu je divizijska vo jna vlast na cijeloj terito riji Sandžaka.

U pozorio je Š tab 3. k o rpusa N O V J na zabrin javajući bro j i stanje ran jen ik a i tifuskih bolesn ika u korpusu i nared io da se h itno spriječi širenje bo lesti i da se razm otri m ogućnost ostvarenja ran ije d a te d irek tive o upućivanju jedne u darne g rupe divizija u zapadnu Srbiju.

Pohvalio je borački i rukovodeći sastav 6. k o rpusa N O V J za usp ješno izvršene op erac ije p ro tiv n jem ačkih i m ađarsk ih o k u p a tora.U pu tio je po ru k u se k re ta ru Pokra jin skog k om ite ta K PJ za Srbiju d r B lago ju N eškoviću d a se ne vrše izm jene u po litod je lim a U d arn e grupe divizija, niti zam jena kadrova b ez odobren ja C e n tra lnog k om ite ta KPJ.

O b av ijestio je Z astupn ištvo N K O J-a u Ita liji da su avijatičari pro izvedeni u oficirske činove i naložio da se obezb ijed i još jedna jača rad io-stan ica za V o jnu m isiju N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Sredozem lje.

Z atraž io jc izvještaj od Š taba 2. korpusa N O V J o rezultatim a savezničkog b om bardovan ja N ikšića i n a red io d a na p rosto ru P ribo j - R udo zadrži jače snage, a 2. dalm atin sku u d a rn u brigadu da iz re jo n a D anilovog G rad a o rijen tiše ka p riobalnom pojasu .

N ared io je Š tabu U d arn e g rupe divizija N O V J da izvidi m ogućnost za p rebacivan je d r B lago ja N eškovića u Jab lan icu i da izvođenjem akcija obm an e nep rija te lja k ao da nastupa ka Šum adiji, a zatim izvrši svoj glavni zadatak - p ro d o r na p ro sto r Jab lan ica - T oplica.U p u tio je ličnu p o ru k u p red sjed n ik u b ritanske v lade V instonu Č erčilu u ko jo j je zahvalio na povećanim ispo rukam a ra tn o g m ate rija la jed in icam a N O V J i zam olio Č erčila da se za p re n o šenje m aterija la dod ije li zn a tn o veći b ro j tran sp o rtn ih aviona i da pozove k sebi u L o ndon b rigad ira F icro ja M ak le jna , koji bi mu lično izložio posto jeće stan je i p o tp u n ije ga obav ijestio o p rob lem im a koji su bili p red m et nedavne p rep iske.

U p u tio je d irek tivu Š tabu 3. korpusa N O V J o upo treb i 27. istočnobosanske u d arn e divizije na p rosto ru K alinovik - T rnovo i

HRONOLOGUA 3 6 7

12. april

13. april

14. april

15. april

zatražio d a korpus ispita m ogućnost iznenadnog p ro d o ra dviju njegovih divizija p rek o D rine u Srbiju .

Izdao je d irek tivu Š tabu U d arn e grupe divizija N O V J ko jom je zab ran io dub lje p rod iran je u S rb iju zbog tam ošnjih jak ih n e p r ija teljskih snaga i n a red io da divizije d e js tvu ju na p ro sto ru K aone i gornjeg to k a rijeke S tudenice, ispitujući m ogućnost d a bez većih žrtava p ro d ru p rek o Ibra.

O bav ijes tio je Š tab 2. k o rpusa N O V J da su njegove jedin ice uvršćene u prvi p lan za dostav ljan je h ran e i up itao k o ja m jesta treba bom bardovati, s tim da to bud u značajni vojni o b jek ti

P rek o G lavnog štaba N O V i P O H rvatske nared io je Š tabu 4. korpusa N O V J d a povuče glavninu snaga ispod u d a ra n jem ačke avijacije tak o daleko od B ihaća i unske željezničke p ruge da m ogu s jedn im d o dva k ra tk a m arša ponovo stići d o njih.

O b av ijestio je zastupnika N K O J-a u Italiji pukovnika M ilen tija Popovića da odobrava ulazak m ađarskih jedin ica na jugo slo vensku terito riju pod uslovom da se bore protiv N ijem aca i da Saveznici da ju za to izvjesne garancije.

P reko zastupn ika N K O J-a u Ita liji pukovnika M ilen tija Popovića upu tio je p o ru k u šefu V o jn e m isije N O V J pri V rhovnoj kom andi savezničkih snaga za Sredozem lje genera l-m a jo ru d r V ladim iru V eleb itu da se ne upušta s E nglezim a ni u kakve razgovore u vezi s kraljem Petrom II K arađorđev ićem i u tom sm islu je V eleb itu d ao odgovara juće instrukcije.

Z atraž io je od Štaba 3 korpusa N O V J da dostavi k o nkre tne p o d a tk e o nep rija te lju i da d irek tn o odgovori jesu li divizije sp rem ne za p redsto jeć i p ro d o r u S rb iju , a Š tab 16. vo jvođanske udarne divizije da se d irek tn o poveže radio-vezom s V rhovnim štabom N O V i PO J i da se h iru rška ek ipa d r F o rs te r raspored i tam o gdje je na jpo treb n ija .

Pohvalio je borački i rukovodeći sastav triju b a ta ljona 1. p ro le te rsk e divizije za uspješne bo rb e vođene od 3. d o 5. aprila1944. na sek to ru Ja jce-M rk o n jić -G rad .

P reko šefa V ojne m isije N O V J pri V rhovnoj kom andi savezn ičkih snaga za Sredozem lje d r V lad im ira V eleb ita u p u tio je dva p ism a pov je ren ik u N K O J-a za spol jne poslove d r Jos ipu S m od laki. N jihova sadržina je nepozn a ta p riređ ivaču , a Sm odlaka je u svo jo j knjizi Partizanski dnevnik u vezi s tim pism im a napisao: »U jed n o m su sa d ržana razna p ism a na inostrane vlade i banke ko jim a im se, u vezi sa jugoslovenskim zlatom položenim u in ostranstvu , sa opću je da je d r R udolf Bićanić, p o tp red sjed n ik N aro d n e banke, im enovan punom oćnikom N acionalnog k o m ite ta Jugoslav ije za novčane i financijske poslove. U drugom pism u mi M aršal T ito da je upu te u pog ledu shodnosti izjava po balkansko j konfederaciji i o našem razgran ičen ju s Ita lijom i odgovara mi na razna d ruga p itan ja (o postav ljan ju nadzorn ika p rekooceanske plov idbe, o slanju englesk ih i am eričk ih nov inara u Jugoslav iju , o zarobljenim poljskim vojn icim a)« .

Složio se sa Š tabom 2. k o rpusa N O V J da težište de js tav a bude u S andžaku i nared io m u d a se k o rpus održi na svom opera tivnom p rosto ru .

36<X HRONOLOGUA

Jav io je Š tabu 3. korpusa N O V J da su N ijem ci o tpočeli ofanzivu u Sandžaku i ukazao kakva im je nam jera i up itao Š tab korpusa m ože li 27. istočnobosanskom N O U divizijom sadejstvovati jed in icam a 2. k o rpusa N O V J u S andžaku i gdje bi 16. i 36. vo jvođanska N O U divizija m ogle prim iti isporuke ra tn o g m a te r ijala.

Saopštio je Š tabu 3. korpusa N O V J d a genera l-m a jo r D an ilo L ekić m ože koristiti šifru G lavnog štab a N O U i P O V ojvodine za radio-vezi s V rhovnim štabom N O V i P O J i n ared io Š tabu k o rpusa da razbije četn ičku grupu pod kom andom Z ah arije O sto jića na lijevoj obali D rine.

O b av ijes tio je Š tab U darn e divizije N O V J da ne računa na sade jstv o 2. korpusa N O V J zbog neprija teljske ofanzive većih razm jera na taj ko rpus i da se vrše p rip rem e d ijelova 3. korpusa za upad u S rbiju .

P redveče 15. ap rila , d ao je na log o rganizacionom se k re ta ru CK K PJ A lek san d ru R ankoviću d a odgovori na prisp jele izvještaje se k re ta ra P okra jin skog k om ite ta K PJ za Srb iju d r B lagoja N eškovića i naglasi m u da ni P okra jinsk i kom ite t ni P olitodje l nisu nadležni da d a ju ocjene o vojn ičkoj sposobnosti jed in ica i da se ne m iješa ju u vo jno -o p era tiv n i sek to r rada. N akon toga je pošao na rezervno kom andno m jesto , ko je se nalazilo u pećini kod B astaškog vrela. O datle je o d ržavao kurirsku i te lefonsku vezu sa sjed ištem V rhovnog š ta b a N O V i PO J u D rvaru .

t

BIOGRAFSKE BELEŠKE REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA SKRAĆENICE POPIS ILUSTRACIJA

BIOGRAFSKE BELEŠKE*

Adamič Luj (1 8 9 8 -1 9 5 1 ) , am erički književnik i publicista slovenačkog p o re kla, osnivač i prvi p redsjedn ik U druženog odbora am eričkih Jugoslovena. T ri razreda gim nazije završio je u L jubljani, zatim se iselio u A m eriku (1913). Kao dobrovoljac u am eričko j vojsci, borio se u F rancuskoji 1 sv jetskom ratu . Prve radove ob jav io je u »G lasu naroda« , čiji je bio stalni d o p isnik od 1915. do 1918. Poslije I svjetskog rata nastanio se u K aliforniji, gdje je živjeo do 1930. G odine 1926. ob jav io je prijevod C ankarevog d jela »Sluga Je rn e j i n jegovo pravo« i od tada je živjeo isključivo od književnog rada. Z a vrijem e II sv je tskog ra ta sav svoj d ruštveni rad p o svetio je oslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije i sve njegove publikacije im ale su za cilj da pobude am erički narod i vladu da pom ognu tu borbu. P o krenuo je dva svoja sopstvena b iltena. B orio se p ro tiv separa tističk ih težnja izvjesnih ju goslovenskih em igranata . Z bog svog a k tivnog političkog rada ubijen je u svom stanu pod neobjašnjivim okolnostim a dok je p rip rem ao knjigu o novoj Jugoslaviji i njenim državnicim a - 189, 364 Andres dr Ivan (1 8 8 3 - ), advokat; Pravni i Filozofski fakultet završio u Z agrebu ; kao narodni poslanik na listi HSS 1935. i 1938; m inistar za trgovinu i industriju (1 9 3 9 -1 9 4 1 ); m inistar i u vladi generala D. Sim ovića - 319 Atanasov Šterju (V ik to r G eorg ijev) (1 9 0 2 -1 9 6 7 ) , bugarski vojni i partijsk i funkcioner, g en era l-la jtn an t i istoričar. Č lan B K P od 1923. B oravio u S o v je tskom Savezu s kraćim prek id im a od 1925. do 1943. Jed n o vrijem e radio u K om intern i. U česnik je španskog g ra đ a n skog rata . Poslije II svjetskog rata bio na raznim vojnim dužnostim a u bugarskoj vojsci. Č lan CK B K P od 1941, do 1961.

* Biografske beleške sačinila: Ljiljana Matić.

N apisao nekoliko istoriografskih radova -78,. 81, 304, 308 , 356

Augustinčić Antun (1 9 0 0 -1 9 7 9 ) , p ro fe sor A kadem ije likovnih um jetnosti u Z a grebu i član JA Z U . S aradnik N O P -a od1941. a na slobodnu terito riju prešao u jesen 1943. Č lan Z A V N O H -a ; na D ru gom zasijedan ju A V N O J-a izabran za po tp redsjedn ika . A u to r je m noštva vajar- skih d jela . M eđu njima se ističu spom enički radovi i kom pozicije: »Spom enik C rveno j arm iji« kod B atine skele na D u navu, »N ošenje ran jen ika« , »Spom enik m aršalu T itu« u K um rovcu, »K onjanička figura« u N ju jorku , »Seljačka buna« i »M atija G ubec« u G orn jo j S tubici i drugi- 313, 331

Babić Aćim, (1 8 9 3 -1 9 4 5 ) , trgovac, u prvom svjetskom ratu borio se kao d o brovoljac u Srbiji. Istaknuti pripadnik Z em ljoradn ičke stranke. U ljeto 1941. u oblasti H an-P ijeska i V lasenice form ira četnički odred . Jezd im ir D angić ga je im enovao za četn ičkog vojvodu i za zam jen ika k om andan ta bosanskih četn ika. Zarob ljen i od narodnog suda osuđen na sm rt - 323Babić Radomir (1 9 0 9 - ), studen t i službenik. Č lan KPJ od 1933; u N O R od1941. Bio je kom andan t o d red a »Bijeli Pavle«. Z etskog N O P O , politički kom esar5. p ro leterske crnogorske brigade i 3. divizije, kom andan t 2. p ro le terske divizije , P rim orske opera tivne grupe i 5. divizije. Poslije rata bio je kom andan t korpusa, načelnik R atne škole VV A i dr. N arodni heroj G enera l po tpukovnik JN A - 304Babović Spascnija Cana (1 9 0 7 -1 9 7 7 ) , tekstilna radnica. M lada p ristupa radn ičkom pokre tu , član SK O J-a od 1927. a KPJ od 1928. O d 1928. do 1937. na raznim dužnostim a: član MK K PJ za B eograd, član O K KPJ u K ragujevcu. A ktivno radila na stvaran ju N arodnog

3 7 2 BIOGRAFSKE BELESKE

fron ta (1 9 3 5 -1 9 3 7 ). Više pu ta hapšena i m učena, a 1937. Sud za zaštitu države osudio ju je na 2 rodine robije . Iz zatvora izašla 1939. i izabrana za člana PK K PJ za Srbiju . Na V zem aljskoj konferenciji KPJ izabrana za člana CK K PJ. Jed an je od o rgan iza to ra ustanka u Srbiji; bila je član V ojne kom isije PK K PJ za S rbiju , pa partijsk i radnik u vojnim jed in icam a; 1942. pom oćnik je političkog kom esara 2. p ro le terske brigade. Prvi je p redsjedn ik A ntifašističkog fronta žena Jugoslavije. Na Prvom zasjedan ju A V N O J-a izab rana za člana P redsjedništva . Poslije o slo bođenja bila je poslanik Savezne skupštine i Skupštine S rbije, m inistar u vladi S rbije i vladi Jugoslavije, pa član Izvršnog veća Srbije i S IV -a; /član Saveznog odbora SSR N J, član Predsjedn ištva S U B N O R J, IK CK SK Srbije , član CK SK J i član Saveta federacije. N arodni hero j - 347

Baće Maksimilijan Maks (M ilić) (1914). K ao gim nazijalac uključuje se u napredn i radnički po k re t, član K PJ od 1934. H ap - šen i progan jan . U španskom građanskom ratu učestvovao od 1937. do 1939; po padu Španske R epublike bio u loguru u F rancusko j, a 1940. vratio se u zem lju. U N O R -u je bio zam jenik k o m andan ta 4. opera tivne zone H rvatske, kom andan t g rupe N O P O D alm acije , kom andan t d ivizije, načelnik štaba korpusa i dr. Poslije rata pom oćnik m inistra unu trašnjih poslo va F N R J, m inistar u vladi F N R J, am b asad o r, član CK SK H , genera l-po tpukovn ik u rezervi. G odine 1972. isključen iz SKJ i penzionisan . Nosilac »Partizanske sp o m enice 1941«. N arodn i hero j - 144, 152, 244, 316

Baćović Petar, advokat, rezervni oficir vojske K raljevine Jugoslavije. Po nalogu p redsjedn ika kvislinške vlade Srbije M ilana N edića stupio u četnički p o k re t D raže M ihailovića u kom e se istakao kao jedan od najvećih poborn ika borbe pro tiv narodno-oslobodilačkog p o k re ta . A prila1942. došao u istočnu Bosnu. Bio na raznim vojnim dužnostim a, a od avgusta1942, do aprila 1945. kom andan t O p e ra tivnih jedin ica istočne Bosne i H ercegovine. Poznati saradn ik o k u p a to ra . Sa svojim jed in icam a učestvovao je u mnogim b o rbam a protiv partizana. M aja 1945. ubile su ga ustaše - 157, 317, 362

Bader Paul. Bio je austrijsk i oficir. Poslije p risajed in jen ja A ustrije N jem ačkoj stupio

je u njem ačku vojsku i dob io čin generala artiljerije . U ljeto 1941. postavljen je za k om andan ta »Više kom ande 65 za n a ro čitu upotrebu« u Srbiji, a od decem bra1941, za kom andujućeg genera la i k o m andan ta u Srbiji. Na ovoj dužnosti ostao je do avgusta 1943. kad je postao k o m andan t 21. arm ijskog korpusa* Incrjato r i izvršilac m asovnih zločina u Srbiji - 325,326

Badurina Beris/av (1924) kao sredn joško lac stup io je u N O R 1941. Član KPJ postao je 1942. U toku rata bio je politički kom esar Splitskog N O P odreda ,4. dalm atinske brigade i na političkim dužnostim a u diviziji i korpusu . Poslije ra ta bio je politički k om esar brigade, u rednik lista »N arodna arm ija« , vojni izaslanik u G rčko j i na dužnostim a u G enera lš tab u JN A i D S N O , a od 1970. u SSIP, šef K abineta P redsjedn ika R epub like i dr. G en e ra l-m a jo r u rezervi - 201

Bajković Filip Fićo (1910). D o 1941. radio je kao advokatski prip ravn ik i učestvovao u naprednom studen tskom p o kretu . Č lan je K PJ od 1932. K ao član rejonskog kom ite ta KPJ u B eogradu z a tvaran je 1936. i 1939. U toku ra ta bio je član S reskog k om ite ta K PJ B ar, S reskog i O K kom iteta K PJ C etin je , zam jenik k o m esara čete, b a ta ljona , rukovodilac politod je la , rukovodilac partijsk ih kurseva pri O bK KPJ za D alm aciju i rukovodilac O zne za Jugoslaviju u V ojvodini. Poslije rata p o tp redsjedn ik vlade C rne G ore , član IK CK SK C rne G o re , p redsjedn ik NS SR C rne G o re , član S IV -a i S avjeta F ederacije . N arodn i hero j - 347

Bakarić dr Vladimir (1 9 1 2 -1 9 8 3 ) , p rav nik. A ktivan u revolucionarnom p okre tu od 1932, član K PJ od 1933. Z bog revo lu cionarnog rada policija ga više pu ta hapsila i p rogan ja la . Bio izabran za se k re ta ra o rganizacije SK O J na Z agrebačkom sveučilištu 1935, a m aja 1937. postao član A gitp ropa C K K PH . Č lan CK K PH od1940. U N O R -u istaknu ti o rgan iza to r i rukovodilac oslobodilačke bo rbe; bio p o litički kom esar GŠ H rvatske, vijećnik Z A V N O H -a i A V N O J-a ; 1944. izabran za se k re ta ra CK K PH . Poslije o slobođenja p redsjedn ik vlade H rvatske (1 9 4 5 -1 9 5 3 ); od 1953. p redsjedn ik S ab o ra; član CK KPJ od 1948; na VI kogresu K PJ izabran za člana Izvršnog kom iteta CK SK J; bio p redsjedn ik CK SK H ; član

BIOGRAFSKE BELESKE 3 7 3

P redsjedn ištva CK SKJ i P redsjedništva S F R J; član Sav jeta F ederac ije , N arodni hero j - 285, 293, 318, 335 , 363

Bakić Mitar (1 9 0 8 —1960), d ip lom irao p rava; politički radnik . P ripadao n ap red nom om ladinskom p o k re tu ; član K PJ od 1932. G odine 1936. postao je član C entralnog odbora Jed instvene radničke p a rtije Jugoslavije. O d 1939. bio o p u n o m oćenik CK K PJ za partijsko-po litičk i rad u jugoslavenskoj vojsci, a potom član V ojne kom isije CK K PJ. U čestvovao u organizovanju ustanka u C rn o j G ori, a zatim radio u V rhovnom štabu ; član G lavnog N O O Srbije (1941). O d aprila1942. politički kom esar G lavnog štaba za C rnu G o ru , pa politički kom esar 4. p ro le terske brigade, 2. p ro le te rsk e divizije i 2. udarnog korpusa. Juna 1944. im enovan za se k re ta ra N acionalnog kom iteta oslo bođenja Jugoslavije; od k ra ja 1945. bio generaln i se k re ta r vlade F N R J. O d 1949. do 1960. se k re ta r K oord inacionog kom iteta vlade Jugoslavije, se k re ta r Savezne skupštine i dr. B iran je za člana CK SK C rne G o re , Saveznog o d bora SSR N J i CK SK J. G en era l-p o tp u k o v n ik JN A - 172, 262, 318, 332, 335

Barkiridžis, p redsjedn ik N acionalnog ko m iteta o slobođenja G rčke - 210

Basta Milan (1921), đak gim nazije. Član SK O J-a od 1939, a KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio politički kom esar bataljona u 3. ličkoj p ro le te rsk o j brigadi i 51. vo jvođanskoj diviziji i rukovodilac P o litod je la 20. dalm atinske divizije. P o slije rata završio je VV A JN A . O bavljao je odgovorne političke dužnosti u G lavnoj političkoj upravi JN A . Bio je šef katedre u vo jnoj političkoj školi JN A i Višoj vo jno j akadem iji. Po p restan k u aktivne službe u JN A (19 5 9 ) bio je d irek to r R adio-Jugoslav ije (em isije za inostranstvo), zatim u cen tra lnom vijeću Saveza sind ikata Jugoslavije i član S avjeta R e p u blike H rvatske. N apisao je više knjiga: »R at poslije ra ta« , »A gonija i slom N D H « i dr. G en e ra l-m a jo r u rezervi - 201Bejti Sten/i Vitijam Bi! (Baily Stenly W illiam Bili) (1 8 9 9 -1 9 7 4 ) , inženjer, ge- neralštabn i pukovnik b ritanske vojske. D o II sv je tskog rata (1 9 2 8 -1 9 4 1 ) član uprave rudnika T repča . R adio u S O E u B eogradu , K airu i S A D , a od ljeta 1940,

nalazio se na čelu ove službe u Jugoslaviji kao specijalista za p itanje ove zem lje. Šef b ritanske vojne misije u štabu D. M ihailovića od 25. decem bra 1942. do 28. novem bra 1943, kada je tu dužnost p re u zeo general A rm strong . U sastavu b r ita n ske vojne misije ostao do 15. februara1944, kada je napustio Jugoslaviju - 317

Belinić Marko (1911). Č lan K PJ od 1934, a od 1936. do 1941. se k re ta r M K K PH za Z ag reb i funkcioner u U R SSJ. U česnik N O R -a od 1941. U toku N O R -a bio politički k om esar 2. opera tivne zone, član P olitb iroa CK K PH , vijećnik A V N O J-a i Z A V N O H -a od 1943. do 1945. Poslije rata bio poslanik P riv rem ene narodne skupštine D FJ i N arodne skupštine FN R J (1 9 4 5 -1 9 5 3 ) , se k re ta r N F H rvatske, p redsjedn ik R O S U B N O R -a H rvatske, član CK SK J, p redsjedn ik S indikalnog vijeća S R H , član V ijeća SSJ. Č lan je Sav jeta SR H rvatske. N arodn i hero j - 215, 335, 366

Benc/er Fe/iks (B enzler Felix), do aprilskog rata 1941. savjetn ik u N jem ačkom poslanstvu u B eogradu , a poslije o k u p ac ije Jugoslavije opunom oćenik M inistarstva spoljnih poslova pri vojnoupravnom k o m andan tu u Srbiji - 324

Beno Maks, am erički oficir. Bio je član am eričke g rupe koja je za jedno sa p a r tizanskom misijom u B ariju organizovala tran sjad ran sk u snabdevačku ru tu za upućivanje ratnog i san ite tskog m a te rija la, h rane i odeće jedin icam a N O V J - 313

Biber Dušan, naučni sav jetn ik u Institu tu za zgodovino delavskega g ibanja, L jub ljana A u to r stud ije Nacizam in Nemci v Jugoslaviji - 305, 338

Bičanić dr Rudo/f ( 1 9 0 5 -1 9 6 8 ), funkcioner H SS-a i »G ospodarske sloge«. Kao p ripadnik U R O (ko ja je bila pod uticajem SD S) uhapšen 1932. i osuđen na 3 godine zatvora. G odine 1937. i 1938. izdavao ilegalni bilten »Politički vjesnik«. Z a v rijem e okupacije radio je u adm in istraciji izbegličke vlade u L ondonu , o d a kle je upućivao apele za jed instvo h rv a tskog i srpskog naroda. Poslije o slobođen ja načeln ika O d je ljen ja za spoljnu trgo vinu u M inistarstvu inostranih poslova Priv rem ene vlade D FJ odnosno vlade FN R J, zatim p ro feso r na zagrebačkom Pravnom faku lte tu - 202, 271, 360, 365, 367

3 7 4 BIOGRAFSKE BELEŠKE

BUjanović Vojis/av Vojo (1 9 1 4 -1 9 7 2 ). Č lan KPJ postao na Z agrebačkom sveučilištu 1934, gdje je bio se k re ta r K om iteta T ehničkog faku lte ta , se k re ta r partijskog Sveučilišnog kom iteta i član B iroa MK K PH Z agreb . Jed an je od o rgan izato ra ustanka na C etin ju , se k re ta r Sreskog ko m iteta a potom i O K K PJ za C etin je, zam jenik po litkom esara L ovćenskog PO i član PK KPJ za C rnu G oru . Poslije rata bio je član IK CK K P C rne G ore , m inistar u vladi C rne G o re , p o tp red sjed nik N arodne skupštine C rne G o re , član S IV -a , republički i savezni poslanik. R e zervni gen era l-m a jo r JN A . N arodni heroj- 249

Biočić A nte (1913). D o II sv je tskog rata bio inženjerski poručn ik Jugoslovenske vojske. U česnik N O R -a od februara , a član KPJ od aprila 1943. U N O R -u bio kom andan t b a ta ljona , načelnik Š taba 9.19. i 26. divizije, načelnik Š taba 8. k o rp u sa i zam jenik načeln ika O pera tivnog o d jeljen ja 4. arm ije . Poslije rata je bio načelnik Š taba tenkovske arm ije , na štab- nim dužnostim a u D SN O i načelnik kated re inženjerija V V A JN A . G enera l- m ajo r u rezervi - 144

Bjelica MiHć Božo (1 9 1 5 -1 9 5 1 ) , m ornarički podoficir vojske K raljevine Jugoslavije. Bio je član K PJ i zam jen ik kom and ira 2. čete 3. p ro le terske (sandžačke) brigade. Poslije bitke na Sutjesci d ezertirao u četn ike - 347

Blagojević MHan (1 9 0 5 -1 9 4 1 ) , m etalski radnik . Prišao radničkom pokre tu kao m lad radnik. U pućen na školovanje u SSSR 1935. a o tuda 1937. u Španiju , gdje u borbi stiče čin poručn ika. Jed an od organ iza to ra ustanka u Srbiji 1941; ko m andant 1. šum adijskog partizanskog o d red a ; ubijen od če tn ika 28. ok tob ra . N arodni hero j - 173

Bošković Momir (19 1 3 ), pekarsk i ra d nik. Č lan K PJ od 1940. i član O K KPJ za Sandžak. U N O R od 1941: politički kom esar G lavnog štaba N O P O za S andžak, zam jenik po litičkog kom esara 3. p ro le terske sandžačke brigade i 37. u d a rne sandžačke divizije. Poslije rata bio je p redsjedn ik M V SSJ za B eograd , član CK SKS za B eograd i CK SKS, p redsjedn ik S U B N O R B eograda, savezni i republički poslanik - 282

Božanić Andrija Stevo (1 9 0 6 ), zem ljoradnik i ribar (iz Kom iže na V isu). G od. 1925. uključuje se u rad nap red n e om ladine, a od 1928. je član K PJ. O d 1932. do 1935. bio je na robiji u srem skom itro - vačkoj tam nici. O d avgusta 1940. član PK K PH za D alm aciju . U N O P -u od 1941; učestvuje na organizovanju partizanskih od red a u Dalmaciiii. Bio je član Š taba IV opera tivne zone, Š taba 8. korpusa i p o m oćnik kom esara istog k o rpusa , član O blasnog N O O za D alm aciju i vijećnik A V N O J-a i Z A V N O H -a . Poslije o slo b o đen ja bio je član CK K P H , zatim na vojnim i partijsko-po litičk im dužnostim a u JR M i u Političkoj upravi JN A . Penzio- nisan 1961. N arodni hero j — 303

Božinović Neda (1917), u revo lucionarnom p o k re tu učestvuje kao stu d en t prava na B eogradskom univerzite tu od 1936, gdje p osta je i član K PJ; radila je u U družen ju studen tk in ja , u SPD , Z a d ru ž noj om ladini Jugoslavije, ilegalnoj p a r tijskoj štam pariji. O d 1941. učestvuje u N O P -u u C rno j G o ri; član je S reskog i O kružnog k om ite ta P artije za Nikšić, zam jenik kom esara III nikšićkog b a ta ljo na, rukovodilac P o litod je la u I p ro le te rskoj diviziji. Poslije oslobođen ja se k re ta r MK KPJ za B eograd ; b irana je za saveznog poslan ika i obavljala d ruge političke dužnosti - 347

Božović Božo (1 9 1 1 ), službenik . Kao učenik sredn je škole uključio se u revlu- c ionarni radnički pok re t. U čestvovao u raznim akcijam a koje je P artija o rganizo- vala, a član KPJ od 1941. A ktivno učestvuje u p rip rem am a ustanka u svom e m jestu . Istakao se već u prvim borbam a. Bio kom and ir čete u C rnogorskom N O PO za vrijem e operacije u Sandžaku i u 1. p ro le tersko j brigadi, k o m andan t b a ta ljo na, zam jen ik k om andan ta i kom andan t 1. p ro le terske brigade, kom an d an t 26. (d a lm atinske) divizije N O V J. Poslije rata kom andan t arm ije , načelnik U prave u SSN O i na dužnosti u G en era lš tab u JN A . G enera l-pukovn ik JN A u penziji. N aro d ni hero j - 144

Božović Nikola ( - 1 9 5 0 ) , dopisnik »Politike« iz L jubovije. Č lan KPJ postao prije rata. U N O R od 1941. Bio k om andir čete u R ađevskom bataljonu Valjev- skog N O P O , kom andant m jesta u L jubo- viji 1941. i borac P ra tećeg bata ljona

BIOGRAFSKE BELEŠKE 3 7 5

Vrhovnog štaba N O V J. Prihvatio R ezo luciju IB - 192, 364

Božović Radomir (1915), bankarski činovnik. Član KPJ i učesnik N O R -a od1941. U toku rata bio kom andir voda u Piperskom N O P O , kom andir čete u bataljonu »18. oktobar« i kom andir voda u1. proleterskoj brigadi. N ovem bra 1942. po odluci VŠ N O V J upućen u Sloveniju - zamjenik kom andanta i kom andan t b a taljona Tomšičeve brigade, kom andant 12. slovenačke brigade, zamjenik k o m an dan ta i načelnik štaba 15. slovenačke divizije, pomoćnik načelnika štaba 7. ko r pusa i operativni oficir GŠ Slovenije. Poslije rata u JN A - kom andan t divizije, korpusa i armije . G en era l -m a jo r u penziji. Narodni heroj - 180.

Božović Savo (1908), službenik. Član KPJ od 1936, a u N O B -u od 1941. U ratu je bio član Politodjela 6. is točnobosanske brigade i v.d. rukovodioca Politodjela 17. is točnobosanske divizije. Krajem1944. upućen je za načelnika Personalnog odeljenja Saveznog ministarstva za poljoprivredu - 48.

Božović Stavko (1 9 2 1 -1 9 4 5 ) , m aturant gimnazije. Član SK O J-a od 1938, a KPJ od 1942. U N O R -u od 1941. U ratu je bio zamjenik kom esara čete i član Politodjela 1. proleterske brigade, parti jski instruktor CK KPJ u 19. dalmatinskoj diviziji i rukovodilac Politodje la 26. d a l matinske divizije. Poginuo je nekoliko dana prije završetka rata - 347

'Brajović (Spasoja) Petar (1915). D o II svjetskog rata bio podoficir JV. Učesnik N O R -a od 1941. Član KPJ od 1942. U toku N O R -a poslije 13-to julskog us tanka, kom andir voda, kom andir Brđavičkog gerilskog odreda , kom andir partizanske i udarne čete u bataljonu »Bijeli Pavle«; u4. proleterskoj brigadi bio je kom andir voda i čete. Po odluci VŠ N O V J novem bra 1942. upućen s grupom kom andanata u Sloveniju gdje je bio kom andant b a taljona i načelnik štaba brigade »Matija G ubec« , kmdt. ar ti ljerijske brigade, na čelnik štaba pa kmdt. 18. divizije, komdt. opera tivnog štaba 4. i 9. brigade, načelnik štaba 4. operativne zone Slovenije. Poslije rata bio je načelnik štaba divizije, kmdt. artiljeri je armije i korpusa i drugo. G en e ra l -m a jo r JN A u penziji. Objavio je više publicističkih radova s tem am a iz

N O R -a . Nosilac »Partizanske spomenice 1941« - 180.

Brkić Dušan (1 9 1 3 -1 9 6 5 ) , pravnik. Član KPJ od 1939. Učesnik N O R -a od 1941. U toku N O R -a je bio politički kom esar 1. slovenskog korpusa, član O blasnog kom iteta KPH za Slavoniju, član Izvršnog odbora Z A V N O H -a i vijećnik II i III zasijedanja A V N O J -a , odnosno Privremene narodne skupštine DFJ. Poslije rata je bio ministar pravosuđa i po tp red s jed nik vlade N R Hrvatske, poslanik N arodne skupštine F N R J (1 9 4 5 -1 9 4 9 ) , član i o r ganizacioni sekre ta r CK KPH i član CK KPJ. Prihvatio Rezoluci ju IB. Z bog n e prija teljske d jelatnosti je osuđen - 281

Brković Savo 1 9 0 0 - ). Član KPJ od1924. O d 1927. s tudirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. O d 1932. bio je na raznim partijskim dužnostima: član i se k re tar PK KPJ za Crnu G oru , Boku, Sandžak, Kosovo i Metohiju . U N O R od 1941: politički kom esar bataljona 5. c rn o gorske brigade, rukovodilac Politodje la i . krajiške brigade i na parti jiskim dužnostima u Crnoj Gori. Poslije rata bio je član IK CK SK Crne G ore i predsjednik Republičkog vijeća N arodne skupštine Crne G o re i dr. Član je Saveta Federacije. Narodni heroj - 249, 344

Broćić Radenko (1922), Đ ak gimnazije. Član SK O J-a od 1938, a KPJ od 1941. U N O R -u od 1941. kao član SK KPJ Dragačevo i O K S K O J-a Čačak, zatim je bio zamjenik kom esara čete u 2. p ro le te r skoj brigadi, član Politodje la 2. krajiške,17. majevičke i 27. is točnobosanske divizije. O d 1944. član je O K KPJ Čačak i sekre ta r PK S K O J-a za Srbiju. Poslije oslobođenja bio je predsjednik CK N a rodne omladine Srbije, član CK SKS, savezni i republički poslanik u više saziva, republički sek re ta r za informacije i r epu blički sekre ta r za socija lna pitanja i k o munalne poslove. Član Savjeta SR Srbije- 48

Brod Filip (Broad Philip), britanski d ip lo mata na službi kod ministra-rezidenta pri Vrhovnoj savezničkoj kom andi za S redozemlje i njegov politički predstavnik za Balkan - 305, 318, 338, 346

Bubalo Marina Milena (Mileva; 1920). Prije rata završila srednju stručnu školu. U radničkom pokre tu je od maja 1938; član je S tranke radnog naroda i Crvene


pomoći za Dalmaciju. Ć lan KPJ i PK SK O J-a od 1940. Bila je delegat sko jevske organizacije za Dalmaciju na VI zemaljskoj konferenci ji SK O J-a u Z a g re bu (1940) i pokrajinskoj konferenciji KPJ za Dalmaciju (1940). O d novem bra 1941. do maja 1943. bila je u zatvoru u Trogirui Splitu. Z am ijen jena je maja 1943. za jednu gfupu italijanskih oficira. Poslije toga radila je kao partijski instruktor u Omišu , gdje je bila član Pokra jinskog N O O i O b K KPH za Dalmaciju. O k tob ra1944, po odluci CK KPJ, prelazi na partijsko-poli tički rad u Beogradu gdje radi u G radskom komitetu , CK KPS, S U B N O R -u Srbije i Jugoslavije, Saveznom sekretari ja tu za narodno zdravlje i socija lnu politiku - 303

Bulat Živojin Živko (1921), kao m a tu rant gimnazi je postao je član KPJ. U N O R -u od 1941. U ratu je bio komesar čete, bataljona, član O b K SK O J-a za Dalmaciju , kom esar 14. dalmatinske br igade i 19. dalmatinske divizije. Jedan je od osnivača i prvi urednik »Omladinske iskre«, o rgana oblasnog U S A O H za D a lmaciju. Poslije rata bio je na raznim par tijskim i društvenim funkcijama u SSIP i funkcioner u apara tu CK SK O J - 247, 343

Bulovan MHorad ( - 1 9 4 2 ) . p o ručnik vojske Kraljevine Jugoslavije, k o m andant četničkog 2. udarnog odreda »Dušan Savić«. Ubijen je u partizanskoj akciji likvidacije četničkog štaba na Bori- kama marta 1942. godine - 325

Bulović Mirko (1921), kao gimnazi jalac stupio je u N O R 1941. Član KPJ postao je 1942. U toku rata bio je politički kom esar bataljona, od reda , divizije. Poslije rata bio je vojni izaslanik JN A u S A D i Velikoj Britaniji te načelnik uprave u Genera lš tabu JN A . G enera l-po tpukovnik u rezervi - 347

Cerović Komnen (1916), s tudent. U n a prednom studen tskom pokre tu je od1934, a član KPJ od 1939. Hapšen i proganjan više puta . U toku rata bio je sekre ta r Sreskog kom ite ta KPH Pljevlja, politički kom esar bataljona, zamjenik p o litičkog kom esara GŠ Sandžaka i član O K KPJ za Sandžak. Poslije rata bio je ministar u vladi N R Crne G o re , član CK SK Crne G ore i član Glavnog odbora N arodnog fronta Crne G ore . Poslije II

plenuma CK SKJ (1954) isključen je iz SKJ zbog podržavanja političkih stavova Milovana Đilasa. Narodni heroj - 282,348

Cvetković Dragiša ( 1 8 9 3 -1 9 6 9 ) , narodni poslanik i ministar u vladi V. Vukičevića1928, M. Stojadinovića 1935-1939 , predsjednik vlade 1 9 3 9-1941 . Potpisao u Beču 25. marta 1941, pakt o pr istupanju Jugoslavije silama Osovine. O boren , za jedno s vladom, 27. marta 1941; u em igraciji od 1944 - 167

Cvetković Vita (1 9 0 9 -1 9 8 1 ) , do II svje tskog rata stolarski majstor. Član KPJ od1940. Učesnik N O R -a od 1941. Ustanič- kih dana 1941. bio je sek re ta r O K KPJ za Donje Pomoravlje. U toku N O R -a bio borac, vojni i partijski rukovodilac u 2. šumadijskom N O P O , 3 (šumadijskog) b a tal jona 2. pro leterske brigade, Centralne bolnice i u Sanitetskom odsjeku VŠ N O V J. Biran je za vijećnika A V N O J -a i A SN O S-a . Poslije rata biran za narodnog poslanika u više saziva. Duže vrijeme bio u Službi državne bezbijednosti u činu pukovnika i zvanju višeg savjetnika. O b javio je nekoliko knjiga sjećanja iz N O R - -A. Član Saveta SR Srbije. Nosilac » P a r tizanske spomenice 1941« - 192, 364

Čerči! Vinston (Churchill Winston, 1874-1965) , jedan od najvećih britanskih državnika i političara; pripadnik K onzervativne stranke. Završ io V ojnu akadem iju 1897; više puta bio ministar (od 1908. do 1939); predsjednik vlade od maja1940. do 1945. i od 1951. do 1955. U doba ok tobarske socijalističke revolucije jedan od zagovornika i organizatora intervenci je protiv Sovjetske Rusije. Kao pobornik tradicionalne britanske politike ravnoteže snaga na Kontinentu , još 1936. zahtijevao je energičnu akciju protiv nacističke agresije. O d t renutka fašističkog napada na Sovjetski Savez zalagao se za stvaranje antihitlerovske koalicije - 25, 159, 225, 233, 242, 252, 258, 269, 272, 297, 305, 31 1, 319. 337, 338, 340, 342, 3 4 4 -3 4 6 , 3 5 2 -3 5 4 , 358, 359, 3 6 1 -3 6 3 , 365, 366

Černi Josip (1903). D o II svjetskog rata kapetan korvete M ornarice JV. Učesnik N O R -a 1941. Član KPJ od 1943. Od novembra 1941. do sep tem bra 1943. ilegalno radi za NOP. U sastavu N O V J od sep tem bra 1943. Bio je na dužnostima u

BIOGRAFSKE BELF.SKE 3 7 7

Štabu Primorske operativne zone Slovenije i kom andant Mornarice N O V J, o d n o sno JR M . Poslije rata je bio kom andant JR M , pomoćnik načelnika Genera lš taba , kom andan t eskadre JR M , načelnik M ornaričko-tehničkog instituta - 363

»Čika Mita« v. Bejli Spenser Vilijem Bil

Čolaković Rodoljub ( 1 9 0 0 -1 9 8 3 . ) , Član KPJ od 1919. Pripadao organizacij i C rvena pravda, koja je 1921. u Delnicama izvršila a tenta t na ministra Milorada Dra- škovića, pa je zbog učešća u a tenta tu osuđen na 12 godina robije . Po izdržanoj kazni emigrirao u Beč; u Moskvi je završio M eđunarodnu lenjinsku školu. Po zadacima Par tije radio u Francuskoj, Če- hoslovačkoj i Spaniji do 1939. Na savjetovanju u Moskvi 1936. kooptiran u rukovodstvo KPJ i na toj dužnosti ostao do 1938. U N O R -u član Glavnog štaba za Srbiju, politički kom esar G lavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu, član PK KPJ za BiH, vjećnik na Prvom i D rugom zasjedanju A V N O J -a , vijećnik Z A V N O B iH - -a, sekre ta r Predsjedništva A V N O J -a . U vladi DFJ ministar, pa prvi predsjednik vlade BiH. O d 1948. bio član CK SKJ, CK SK BiH, Savezne vlade, a potom član i potpredsjednik SIV-a i dr. O bjav io više književnih i istoriografsko-publicis tičkih djela. Narodni heroj. - 311, 312, 323, 331

Ćano Galeaco (Ciano Galeazzo,1 9 0 3-1944) , grof, jedan od glavnih saradnika i zet Benita Musolinija, ministar spoljnih poslova fašističke Italije od 1936. do 1943. Poslije kapitulacije Italije ne stao iz Rima i potom iz Njemačke sproveden u zatvor u Veronu , gdje je osuđen i stri jel jan za vrijeme Musolinijeve m ar io netske vlade nakon njemačke okupacije u sjevernoj Italiji - 327

Dakić Radoje Brko (1 9 1 1 -1 9 4 6 ) , radnik. H apšen i proganjan više puta . U radničkom pokretu od tridesetih godina, a član KPJ od 1934. Sekre tar MK KPJ Beograd (1939) i organizator više akci ja b eograd skih radnika i s tudenata. U N O R -u od 1941; član i sekre ta r PK KPJ za Crnu G oru , Boku i Sandžak, politički komesar2. udarnog korpusa N O V J. Poslije rata sek re ta r Stindikata Jugoslavije. Narodni heroj - 249, 344

Dangić Jezdimir (1 8 9 8 -1 9 4 7 ) , žandarm e- rijski oficir. U ljeto 1941. stavlja se na

raspolaganje generalu Milanu Nediću, predsjedniku kvislinške srpske vlade, koji ga šalje u istočnu Bosnu da om eta i guši narodni ustanak. Is tovremeno uspostavlja kontakt s Dražom Mihailovićem koji ga imenuje za kom andanta četničkih odreda u istočnoj Bosni; učestvovao u p regovorima s predstavnicima partizanskih od reda i delegatima VŠ POJ o zajedničkoj borbi protiv okupa tora . Sve sporazum e je p r e kršio i postao otvoreni suradnik o k u p a to ra. M ada je sklopio sporazum s p r ipadn icima n jemačke obavješ tajne službe za borbu protiv partizanskih odreda , G e s ta po ga aprila 1942. hapsi i odvodi u zarobljeništvo. Po povratku u zemlju (izručen od sovjetskih vlasti) vojni sud u Sarajevu ga je za zločine protiv naroda i države počinjene 1941. i 1942. osudio na smrt - 175 -1 7 7 , 323, 324

Dani/ović Riste Stanko (1901), rezervni potpukovnik JN A . Prije rata je apsolvirao Višu trgovačku školu u Beču i Z ag rebu i završio Pravni fakultet u Beogradu, pa se zaposlio kao bankarski službenik. U N O R -u je od 1941; bio je na raznim intendantskim dužnostima: šef E k o n o m skog odsjeka Glavnog štaba za Crnu G oru , Boku i Sandžak, in tendant u 4. proleterskoj (crnogorskoj) brigadi, 2. pro leterskoj diviziji i u 1. pro leterskom udarnom korpusu N O V J , član V ojne misije N O V J u Moskvi i u Rimu. Poslije rata je p reveden u rezervu i imenovan za upravnika Državne h ipotekarne banke u Beogradu, a potom i za genera lnog d i rek tora iste ustanove - 313

Dapčević Peko ( 1 9 1 3 - ). U radnički pokre t stupio kao gimnazijalac, a član je KPJ od 1933. G odine 1936. i 1937. bio član O K KPJ za Cetinje. U španskom ratu bio k om andan t batal jona (u činu poručnika). Poslije poraza Republike 1939. zatočen u logoru u Francuskoj; sljedeće godine pobjegao u Austr i ju , a 1941 došao u Jugoslaviju. U N O R -u od 1941; kom andant Lovćenskog odreda , zatim Glavnog štaba za C rnu G oru , 4. proleterske crnogorske brigade, 2. divizije, 2. udarnog korpusa, 1. armijske grupe,1. armije ; član A V N O J -a i C A S N O -a . Poslije rata zamjenik , zatim načelnik G e neralštaba JN A , član SIV-a, am basador, po tpredsjednik Skupšt ine Jugoslavije; Član CK SKJ. G enera l-pukovnik JN A. Odlikovan je O rdenom s lobode i O r d e

3 7 8 BIOGRAFSKE BKI.ESKE

nom narodnog heroja. Član Savjeta F e d e racije - 19, 239Devčić Ivica (Voja O balac; 1920-1943), radnik. O d juna 1941. sek re ta r je Rejon- skog komiteta SK O J-a na Čukarici, a zatim član Mjesnog komiteta SK O J-a i istaknuti ilegalac. O d m arta 1943. radio na formiranju SK O J-a u Šumadiji , N O P odred im a, 1. batal jonu i 1. šumadijskoj brigadi. O d jula 1943. član PK SK O J-a za Srbiju. Poginuo 4. decem bra 1943. u Prijepolju - 295

Dimitrov Georgi (D jeda Ivan)1 8 8 2-1949) , revolucionar bugarskog i m eđunarodnog radničkog pokre ta . Član S D P Bugarske od 1902. O d 1906. sek re tar je Nacionalnog sindikalnog saveza Bugarske i rukovodi mnogim radničkim akcijama. Član CK SD P (tijesni socijalisti) od 1909. Zalagao se za saradnju balkanskih socija ldemokratskih partija i za s tvaranje Balkanske socijalističke federacije. Borac protiv bugarske osvajačke politike u balkanskim ratovima i prvom svjetskom ratu. Jedan je od osnivača Bugarske komunist ičke partije i o rganizator sep tem barskog ustanka u Bugarskoj (1923). Na III kongresu Kl (1921) izabran u Izvršni komitet. Po emigriranju radio u Kl i BKF. U Njemačkoj uhapšen 1933. i na procesu u Lajpcigu uspješno branio komunistički pokret . Iz Njemačke p ro t je ran u SSSR 1934. Na VII kongresu Kl dao jedan od najznačajnijih referata. O d 1935. do 1943 bio j e generalni sekre ta r Kl. Organ izato r Otečestvenog fronta Bugarske i o tpora fašizmu u njoj. Od 1945. do 1948. bio je predsjednik vlade i generalni s ek re ta r KP Bugarske - 64 , 66, 81, 102, 103, 107, 108, 110, 121,126, 130, 133, 134, 138, 141, 142, 251, 297, 312, 344, 352, 353, 3 5 6 -3 5 8 , 360, 361Doda Dževdet (1 9 0 6 -1 9 4 5 ) , učitelj. Prije rata emigr irao u Albaniju. U N O P -u i član KPJ od 1941. Učesnik je sastanka p redstavnika KPJ i K PA ok tob ra 1941. u Vitomirici. Aprila 1943. uhapšen i in terniran u logor u Albaniji, odakle je poslije kapitulacije Italije pob jegao u partizane i postao kom andant 1. kosmetskog batal jona. Aprila 1944. interniran je u M authau- zen, gdje je ubijen dan prije oslobođenja logora. Narodni heroj — 346Dragićević Ve/jko (1 9 1 1 -1 9 4 4 ) . podoficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U se p tem

bru 1941. s britanskom misijom (koja je upućena u štab D. Mihailovića) kapetana Hadsona i majora Ostojića i Lalatovića došao u Jugoslaviju. Kao pristalica NOB napustio misiju u Užicu i priključio se par tizanima. Postao radio-telegraf ista VŠ N O V i POJ. Kao m ajo r poginuo prilikom njemačkog desanta na D rvar 25. maja1944 - 321

Drapšin Petar (Pe tar Ilić; 1914-1945) , s tudent. Član KPJ od 1937. Učestvovao u španskom građanskom ratu od 1937. do 1939. gdje je postao oficir. Po slomu Republike interniran u logor u Francu skoj. P reko partijskih veza došao u Z a greb, a odatle upućen u Hercegovinu, gdje je bio jedan od organizatora ustanka. U N O R : kom andant Operativnog štaba N O P odreda za Hercegovinu, zatim2. operativne zone Hrvatske, 12. divizije,6. i 8. korpusa i 4. armije . G enera l- -potpukovnik JN A . Narodni heroj - 220

Drenovac Borislav Bora [924], đak. Član SK O J od 1938, A KPJ od 1941. U NOB od 1941. kao sekre tar M K SKOJ i član MK KPJ za Beograd. O d 1942. član je PK SKOJ za Srbiju i radi kao instruktor, na organizovanju i stvaranju 1. šumadij- skog odreda i 2. šumadijske [21. srpske] udarne brigade. Poslije oslobođenja n a čelnik odjeljenja za kulturu Uprave za p ropagandu CK SKJ i kandidat za člana CK SK Srbije; p rofesor na univerzitetu u Kaliforniji i st ručnjak Ujedinjenih nacija za uporednu lingvistiku - 295

Drljević Savo (1912), prije rata bio p r i vatni činovnik. U N O R -u i član KPJ od 1941. Bio je kom andant Bjelopoljskog, pa Komskog N O P odreda , kom andant bataljona 4. proleterske brigade, k o m an dant 4. udarne i 2. proleterske da lm atin ske br igade, načelnik Štaba 2. proleterske divizije, načelnik GŠ Srbije, 1. p ro le te r skog korpusa i 1. armije . Krajem rata bio kom andan t G rupe divizija na Kosmetu. Poslije rata bio kom andant pozadine JN A , načelnik Uprave artiljer ije, načelnik Š taba 1. armije i zamjenik načelnika V VA. G enera l-pukovnik JN A u penziji. Narodni heroj - 76

Dru/ović MHojko (1923), kao đak učiteljske škole postao je član KPJ. U N O R -u od 1941. U ratu je bio zamjenik političkog kom esara bataljona, politički k o m e sar brigade, sekre ta r SK KPJ za zlatarski i


pribojski srez, sekre tar O bK SK O J za Sandžak i član Politodje la 37. divizije. Poslije rata završio je Pravni fakultet, te radio kao sekre ta r UK SK Beogradskog univerzi teta i G radskog komiteta SK B eograda; predsjednik Ideološke komisije IK CK SK Srbije i član CK SK Srbije, izvršni sek re ta r CK SKJ i član CK SKJ; d irek tor lista »Politika«, am basador SFRJ u Kini i SSSR-u. - 283, 348

Dubajić Simo (1923), đak gimnazije. Član SK O J od 1940, a u KPJ od 1942. U N O R od 1941. U ratu je bio: kom andant bataljona, brigade u Bukovačkom odredu , kom andan t Sjevernodalmatinskog par t i zanskog odreda , kom andan t grupe buko- vačkih batal jona, kom andan t XVI d a lm a tinske brigade i operativni oficir VIII k o r pusa. Poslije rata bio ie pomoćnik načelnika opera tivnog odjel jenja za ter i tori ja lnu službu štaba 1. tenkovske armije , načelnik opera tivnog odjeljenja Š taba I. tenkovske armije i načelnik IV odjel jenja III vojne oblas ti 1950. p reveden u rezrvu u činu potpukovnika - 37

Dudić Dragoj/o (1 8 8 7 -1 9 4 1 ) , zem ljo radnik; član KPJ od 1920. Jedan od o rgan izatora N O B u zapadnoj Srbiji; formirao Kolubarsku četu i postao njen politički kom esar a kasnije i kom andan t Valjev- skog N O P O ; novem bra 1941. izabran za predsjednika Glavnog N O O Srbije. Poginuo istog mjeseca. Narodni heroj - 330

Đilas Milovan (Đ ido) ( 1 9 1 1 - ), studirao filozofiju i pravo. Kao član KPJ uhapšen 1933. i osuđen na 3 godine robije. Po izlasku s robije bio član MK KPJ B eograda i PK KPJ za Srbiju. Na V konferenciji KPJ izabran za člana Politbiroa CK KPJ. U N O R -u član Vrhovnog štaba. O d 1945. do 1954. ministar i član Politbiroa (IK) CK SKJ i predsjednik Skupštine SFRJ. U 1953. godini objavio niz č lanaka revizio- nističke i anarhist ičko-liberalističke sa- držine suprotstavljajući se politici SKJ. Na p lenum u C K SKJ 1954. isključen iz CK, a potom i iz SKJ. Zbog nepr i ja tel jskog rada 1957. godine osuđen na 9 godina robije ; lišen funkcija i odlikovanja i penzionisan. Postao antikomunist i n e prijatelj socijalitičke Jugoslavije. O bjavio u inostranstvu više knjiga i napisa antiju- goslovenskog i an tikomunist ičkog sadržaja - 277, 313, 318, 319, 320, 335, 363

Đordević Ljubica (1922). D o II svjetskog ra ta đak učiteljske škole. Član KPJ i učesnik N O R -a od 1941. U N O R -u bila partijski radnik i član Politodje la u Kra- gujevačkom N O P O , 1. p roleterskoj, 3. krajiškoj, 1. i 5. vo jvođanskoj brigadi i36. vojvođanskoj diviziji. Poslije rata obavljala je razne d ruštvene i političke dužnosti u Kragujevcu, B eogradu i Srbiji. Vanredni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu. Nosilac »Part izanske spom en ice 1941« - 48

Đordević Ž ivko ( - 1942), poručnik vo jske Kraljevine Jugoslavije. Starješina u štabu Rogatičkog četničkog odreda. U b ijen u partizanskoj akciji likvidacije če tničkog štaba 7/8 marta 1942 - 325

Đukanović B/ažo ( 1 8 8 3 -1 9 4 3 ) . D o rata pukovnik JV u penziji i ban Zetske banovine. O d marta 1942. do ok tobra1943. bio je na čelu ujedinjenih kontrare- volucionarnih snaga u C rno j Gori - glav- nokom andujući »nacionalnih jedinica« i neposredni sa radnik ital ijanskog o k u p a to ra. Polovinom o k tob ra 1943. zarobljen u M anastiru Ostrogu od boraca 5. p ro le te r ske (crnogorske) brigade i osuđen na smrt s trijel janjem - 9, 294

Đukanović Pero (1892). U I svjetskom ratu bio austro-ugarski vojnik, a po z a ro bljavanju u Rusiji pristupio Srpskom d o brovoljačkom korpusu u Odesi. U među- ra tnom per iodu bavio se zemljoradnjom i građevinskim radovima. Organizovao o t por ustaškom teroru nad srpskim življem na teritoriji istočne Bosne avgusta 1941, kada je imenovan za k o m andan ta Srebre- ničkog ustaničkog odreda . Pristupio N O P -u 1943, kada je izabran za vijećnika Z A V N O B iH - a i A V N O J -a . U sastavu 3. korpusa zadužen za zbrinjavanje ranjenika u istočnoj Bosni; bio je i predsjednik N F za istočnu Bosnu. Poslije rata je bio predsjednik O kružnog N O O u Tuzli, p o slanik Privremene narodne skupštine DFJ i Ustavotvorne skupštine FN R J. Nakon penzionisanja nastavio da živi u Bratuncu i rodnom selu Kravici - 323

Đuranović Bajo (1920), kao student p r a va postao je član S K O J -a 1938, a KPJ 1941. U N O R -u od 1941. kao član politodjela divizije, partijski instruktor C K KPJ i politički kom esar brigade. Poslije rata je politički kom esar divizije, predsjednik vojnog suda , vojni tužilac


JN A i dr . Završ io je Pravni fakultet i V V A JN A . G en e ra lm a jo r u rezervi - 347

Duriš Rados/av ( 1 9 0 6 - ), major vojske Kraljevine Jugoslavije; bio četnički k o m andant do maja 1944, kada je napustio Dražu Mihailovića i pristupio N O P -u - 321Đurišić Pavle (1 9 0 7 -1 9 4 5 ) , oficir vojske Kraljevine Jugoslavije; četnički k o m an dant. U decem bru 1941. od Draže M iha ilovića dobio zvanje vojvode i imenovan za kom andan ta Limskih četničkih odreda , zamjenik kom andanta . Nedićevog d o b ro voljačkog korpusa, kom andant četničke kom ande C rne G o re , Boke i Starog Rasa. Njegove jedinice su učestvovale u više krupnih poduhvata (samostalno i za jedno s o k upa to rom ) protiv N O V J i izvršile brojne zločine nad rodoljubima i p r ip ad nicima N O P -a i genocid nad m uslim anskim življem u Sandžaku i istočnoj Bosni. Ubile su ga ustaše u Gradiški aprila 1945.- 177, 3 1 4 , -3 1 6

Džons VUjem (Jones Villiam; (1895— -1 9 6 9 ) , kanadski major, učesnik, heroj i invalid I svjetskog rata (ostao bez oka i s ukrućenom nogom). U II sv je tskom ratu dobrovoljac britanskih vojnih snaga, pripadnik R A F -a i britanske G la v ne kom ande za Srednji istok. Član savezničke misije za vezu s N O V J koja se padobran im a spustila 18/19. maja 1943. na Krbavsko polje. Rat je završio na tlu Jugoslavije. Svoja sjećanja na boravak s partizanima objavio je 1946. u knjizi »Twelve months with T i to ’s Partisans« »Dvanaest mjeseci s Titovim par t izanima«. Nosilac je O rdena jugoslovenske zastave sa zlatnim vijencem - 28, 298

Felber Hans Gustav, general pješadije , njemačkih vojnoupravni kom andan t J u goistoka i okupacioni kom andant u Srbiji (1 9 4 3 -1 9 4 4 ) , kom andant Armijske grupe »Srbija« i is tovremeno vojnoupravni k o mandant Jugois toka (1944), kom andant7. armije (1945) - 315

Filipović Sulejman ( 1 8 9 6 -1 9 7 2 ) . Prije rata oficir Jugoslovenske vojske. D o o k tobra 1943. održavao povrem ene k o n tak te sa predstavnicima N O P, kada je s većom g rupom dom obransk ih oficira i podoficira stupio u N O V J. Izabran za vijećnika II zas ijedanja A V N O J-a . Bio je član N K O J povjerenik za šume i rude i član Predsjedniš tva Z A V N O B iH . Poslije

ra ta bio je ministar u prvoj vladi DFJ, potrepdsjednik vlade i Prezidijuma N a rodne skupštine N R BiH, član Saveznog odbora SSRNJ i Glavnog o dbora SSRN BiH. G enera l m ajor J N A -2 8 5

Forster, lekar i rukovodilac britanske hirurške ekipe — 208, 219, 333, 341, 367.Fotić Konstantin (1 8 9 1 -1 9 6 6 ) , d ip lom ata. Predstavljao je Kraljevinu Jugoslaviju u Društvu naroda , a od 1934. stalno je bio na službi u inostranstvu. U toku II svjetskog ra ta, poslanik i am basador Kraljevine Jugoslavije u Vašingtonu. R a zriješen dužnosti juna 1944. K ao am basad o r aktivno radio na pom aganju D. M ihailovića i razbijanju N O P -a . Posebno se istakao u radu nacionalističke grupe oko lista »Srbobran«, koja je djelovala medu srpskim iseljenicima u S A D na liniji četničkog pokre ta . Jula 1946, u odsustvu, osuđen na 20 godina robije — 263

Frot Frane (1899) Studije prava završio u Zagrebu. O d 1920. p r ipadao Hrvatskoj seljačkoj stranci. Učesnik N O R -a od1943. U toku N O R -a biran za vijećnika i člana Predsjedništva Z A V N O H - a i A V N O J-a , član N K O J -a u ko jem je bio po \Je ren ik za pravosuđe, potpredsjednik JN O F -a i po tpredsjedn ik IO HSS. Poslije ra ta je bio ministar pravosuđa vlade FN R J, zastupnik Sabora Hrvatske i poslanik Savezne narodne skupštine 1945-1953 , član G O SSRN Hrvatske i C O SSRNJ. Penzionisan 1957 - 312,318Gizdić Drago (1 9 1 2 -1 9 8 3 ) , U međurat- nom periodu majstor-mehaničar . Učesnik radničkog pokre ta u Dalmaciji; član KPJ od 1930. Učesnik N O R -a od 1941. U toku N O R -a je bio komesar Kašte lansko- trog irskog N O P odreda , sekre tar Kotarskog komiteta K P H za Solin i Trogir, član O blasnog komiteta KPH za Dalmaciju , član O blasnog N O O - a za Dalmaciju , član Z A V N O H - a i vijećnik II i III zasijedanja A V N O J -a , odnosno Priv remene narodne skupštine DFJ. Poslije rata je bio predsjednik G O Saveza sindikata Hrvatske, član G O SSRN Hrvatske, član CK K PH , narodni poslanik Sabora N R Hrvatske i Savezne narodne skupštine, generalni d i rek to r udružene industr ije cem enta » D a lm aci ja -cem en t« . A u to r je više tekstova iz istorije radničkog pokreta Dalmacije i N O B -a . - 303

BIOGRAFSKE BELE$KF. 381

Glišić Miloš (1 9 1 0 -1 9 4 6 ) , kapetan vojske Kraljevine Jugoslavije. Bio je načelnik štaba Požeškog četničkog odreda 1941. O suđen na smrt kao ratni zločinac - 173

Gmizović-Subić Jelena (7 -1 9 4 1 ) , učiteljica iz Seče Reke kod Kosjerića. Ubili je četnici početkom novembra 1941. u Kos- jeriću - 322

Golub Zorislav - 359.

Golubović Radonja (1905). U međura t- nom per iodu advokatski pripravnik i advokat u B eranam a [Ivangrad] i Baru, kada je postao i član KPJ. Učesnik N O R -a od 1941. U toku N O R -a je bio član Sreskog N O O -a u Beranam a, učesnik I zasijedanja Z A V N O -a Crne G ore i Sandžaka, sekre tar II i III zasijedanja A V N O J-a . Poslije rata je bio ministar u vladi N R Crne G o re , narodni poslanik Ustavotvorne skupštine i Vijeća naroda N arodne skupštine F N R J prvog saziva i am basador F N R J u N R Rumuniji . Kao am basador u Bukureš tu izjasnio se za Revoluciju IB i ostao da živi u emigraciji. Kao emigrant aktivan u antijugosloven- skoj kampanji. Uređivao list informbirov- ske emigracije »Za socijalističku Jugoslaviju« u Sovjetskom Savezu - 117, 285, 311, 312, 331

Goranin Pavle (Ilija) (1 9 1 5 -1 9 4 4 ) , p rav nik. Član KPJ od 1936. Zbog svoje revolucionarne aktivnosti hapšen je i p ro ganjan. Bio sekre ta r M K KPJ za S a ra je vo, član PK SK O J-a i CK SK O J-a . U N O R od 1941. Bio je politički kom esar 3. romanijske čete, Romanijskog N O P O , R om anijskog bataljona, 1(15) Majevičke brigade i kom esar 27. divizije. Narodni heroj - 48. 301, 302

Gorškov Anatolij Petrovič (1908), borac Crvene armije od 1930. Z a vrijeme velikog o tadžbinskog ra ta Sovjetskog Saveza 1941-1945 . bio je kom andant Tulskog radničkog puka, zamjenik načelnika štaba Brjanskog partizanskog odreda , načelnik Opera tivne grupe partizanskih odreda Orlovske oblasti, delegat C entra lnog i Beloruskog štaba partizanskih odreda pri Beloruskom frontu. O d februara 1944. zamjenik načelnika Vojne misije SSSR pri Vrhovnom štabu N O V i POJ. O d jula 1944. do kaja godine šef Sovjetske vojne misije pri GS N O V i PO Srbije. O d 1945. do 1957. na raznim dužnostima. O d

1957. je u ostavci. G en e ra l -m a jo r je Sovjetske armije od 1.943 - 133, 305

Got/ib dr Hinko (G ot t lieb Hinko) , advokat i publicista iz Z agrebe . Č lan Z em al j skog odbora Crvenog križa Hrvatske, obrazovanog 18. m aja 1944. u Topuskom- 121, 312

Grbić Čedo Kedacije (1921), student. Član SK O J-a od 1937, a KPJ od 1941. U N O B -u je od 1941. kao politički komesar 1. slavonske brigade i 28. slavonske divizije, član O bK KPH i sek re ta r O bK SK O J-a za Slavoniju. Poslije oslobođenja (do 1953) u JN A , a zatim na raznim društvenim i političkim funkcijama: član CK SK Hrvatske, po tpredsjedn ik Sabora SR Hrvatske i član Predsjedništva H rv a t ske. Narodni heroj - 347

Gregorić dr Pavle Paja ( 1 8 9 2 - ), Ijekar. Učesnik u ok tobarsko j revolucij i, član R K P(b) od 1920, a KPJ od 1921. U h a p šen 1932. i osuđen na 2 godine strogog zatvora, ali mu je u toku izdržavanja robije kazna povećana za još 2 godine zbog učešća u martovskim dem onstrac i ja ma osuđen ika-kom un is ta . Po izlasku s robije nastavlja rad, te 1937. posta je član CK KPH. R ukovodi u Z agrebu slanjem dobrovoljaca u Španiju. Hapšen 1938. i u decem bru 1939. Iz lepoglavskog koncentracionog logora izašao u m artu 1940. Organ izato r ustanka u Moslavini i Slavoniji 1941. U toku N O R -a na raznim dužnostima, a poslije oslobođenja bio je : član vlade N R -H rv a t s k e , predsjednik Savjeta za narodno zdravlje vlade FN R J , po tpredsjednik Savezne narodne skupštine, am basador u Rimu, član C K SKJ doVIII kongresa - 215, 335, 366

Grković Radovan ( 1 9 1 3 -1 9 7 4 ) , završio Pravni fakultet u Beogradu. Kao student hapšen i proganjan zbog političke d je la t nosti. Član KPJ i učesnik N O B -a od1941. Bio politički kom esar batal jona. član politodjela 1. kraj iške brigade i zamjenik političkog kom esara Pra tećeg bataljona Vrhovnog štaba N O V i POJ. Poslije rata bio sek re ta r O kružnog kom iteta KPJ u Č ačku , instruktor CK KP Srbije, ministar u vladi SR Srbije, se k re tar Izvršnog vijeća N arodne skupštine Srbije i član CK SKS. Više puta biran za poslanika Savezne skupštine i Republičkog vijeća Skupštine SR Srbije. Narodni heroj - 221, 337


Hadson Djuen Bi! (H udson D uane Bili), rudarski inženjer , m ajor britanske vojske. U Jugoslaviju došao 1936. i do 1940. radio u podrinjskim rudnicima. U S O E stupio 1940. i iste godine, zbog pokušaja podm etan ja eksploziva pod talijanski brod u splitskoj luci, p ro t je ran iz Jugoslavije. U Jugoslaviju ponovo došao 20. sep tem bra 1941. za jedno s majorima La- latovićem i Ostojićem u vojnoobavješ ta j- noj misiji kod D raže Mihailovića. U Mihailovićevom štabu bio do 1944. Imao je izvjesnih neslaganja sa D. Mihailo- vićem. Početkom 1944. došao u Š tab 2. korpusa N O V J i sa slobodne partizanske ter itorije (marta 1944) upućen u Britaniju - 173, 292, 314, 321

Hadžimurtezić Halil (1916), užarski r a d nik. O d rane mladosti pr ipadao je n a p rednom omladinskom pokretu . Jedan je od prvih boraca Z la ta rskog partizanskog odreda. U KPJ pr imljen je početkom1942. U ratu je bio kom andan t 1. ba ta l jo na 3. proleterske (sandžačke) br igade, a zatim i k om andan t te iste brigade. Poslije oslobođenja nalazio se na odgovornim funkcijama u JN A . Bio je član Savjeta SRS, član Političkog aktiva CK SRS i dr. G en e ra l -m a jo r u rezervi. Narodni heroj - 131

Hamilton Hi! p redstavnik engleske in tendan ture - 308

Hanter A ntoni (H u n te r A nthony) . U toku II svjetskog rata kapetan , pa m ajor britanske vojske sa službom u Glavnoj komandi za Srednji istok. Član Britanske vojne misije pri GŠ N O V i PO Hrvatske, koja se padobran im a spustila noću 18/19. maja 1943. na Krbavsko polje u Lici. Jugoslovensko tlo napustio početkom d e cembra 1943. Poginuo juna 1944. prilikom iskrcavanja savezničkih snaga u N o r mandiju - 131, 314

Hebrang Andrija ( 1 8 9 9 -1 9 4 8 ) , n a m je štenik. R adničkom pokre tu pristupio s re d inom dvadesetih godina; član MK KPJ u Zagrebu od 1927. U hapšen 1929. i o su đen na 12 godina robije . Izašao je s robije 1941. U N O R na odgovornim političkim dužnostima u Hrvatskoj. U hapšen kao ilegalac marta 1942, a 22. sep tem bra iste godine razmijenjen za zarobljene fašiste. U zatvoru podlegao neprijatelju i p r ihvatio suradnju s ustašama (što se nije odm ah doznalo) . Po izlasku iz zatvora bio

sekre ta r CK KPH (do 1944), a kasnije ministar u vladi FN R J. U vri jeme napada Kominforma i Staljina na KPJ i socijalist ičku Jugoslaviju (1948) aktivno i organizovano djelovao protiv zemlje i Partije zbog čega je uhapšen. U zatvoru izvršio samoubis tvo - 215, 280, 319, 331, 335, 347, 363, 366.

Heniker Džon, britanski m a jo r i član Bri tanske vojne misije pri Vrhovnom štabu N O V i POJ. 5. februara 1944. upućen je, u svojstvu predstavnika ove misije, u GŠ N O V i PO J Srbije i pri njemu ostao sve do oslobođenja Beograda- 10, 294.

Hitler A do lf ( 1 8 8 9-1945) , njemački nacistički d ik tator, vođa N SN R P, kancelar Trećeg R a jha od 1933. d o 1945; jedan od najvećih zločinaca u novijoj istoriji. Kao eksponent revanšističko-militarist ičkih krugova Njemačke, pokušao da izvrši državni prevra t (ok tobra 1923). Napisao je knjigu Mein Kum pf u kojoj je izložio program nacizma i svoje rasističke poglede. Zahvaljujući podršci krupne buržoazije, junkera i si tnoburžoaskih e lem enata ,1933. postao kancelar Njemačke, potom zaveo najsuroviju vladavinu. Jedan je od tvoraca »Osovine R im -B e r l in « , »A ntiko- m in ternapakta« i »Trojnog pakta« . Pod njegovim vodstvom Njemačka je vodila osvajački rat (1 9 3 9 -1 9 4 5 ) u kome je izgubilo živote oko 50 miliona ljudi - 168, 186, 300, 302, 320, 327, 330

Hjuot Luis (Lewis H out) , m ajor u vojsci S A D , predstavnik američkog U reda za s trateške službe (Office of S tra tegic Services). Samoinicijativno i bez znanja Britanske kom ande u Italiji, o rganizovao i poslao 17. ok tob ra 1944. jedinicama N O V J na Visu veću količinu hrane, o d jeće i obuće, sanite tskog materija la, b en zina, oružja i municije - 313

Hodža Mehmed (1908). Prije rata završio osam razreda gimnazije. U N O B od 1941. na Kosmetu i u Albaniji. O d 1943. do kapitulacije Italije u italijanskim logorima. Poslije rata poslanik Republičkog vijeća Narodne skupštine N R Srbije, član Izvršnog vijeća N R Srbije, član Predsjed ništva Glavnog o dbora SSRN Srbije -346

Hrnčević dr Josip (1901), d o k to r pravnih nauka. Član KPJ postao je 1933. Jedan je od organizatora N O B -a u Hrvatskom


zagorju i M eđum urju . U ratu je bio član O K K PH za V aražd in-Ć akovec , zam je nik poli tkomesara Fruškogorskog odreda , član O b K KPH za Sloveniju, predsjednik Vijeća Višeg vojnog suda, načelnik V ojno-sudskog odjeljenja pri VŠ N O V i POJ. Poslije oslobođenja bio je sudija V rhovnog suda i p redsjednik Ustavnog suda SR Hrvatske. Bio je član CK SKH i C K SKJ. Član je Savjeta Federacije - 188, 331, 363

Hu - 346.

Huška v. Miljković Huška

Idn Entoni (Eden A n th o n y ) (1 8 9 7 -1 9 7 7 ) , britanski političar i državnik. Z a vrijeme prvog svjetskog ra ta bio generalštabni oficir. Političku d je la tnost počinje 1923. kada je na listi konzervativne stranke izabran za člana Par lam enta , čiji je ćlan do 1957. Veliku Britaniju predstavljao u Društvu naroda 1931. i 1935. Lord čuvar pečata 1934 -1 9 3 5 ; od 1935. do 1938. ministar inostranih poslova. Zbog svog kritičkog odnosa prem a politici p o p u štanja koju je prem a Njemačkoj vodio Č em berlen , demisionirao je, da bi se na položaj ministra inostranih poslova vratio u Čerčilovoj vladi 1940. Na tom položaju ostao je do 1945. Po treći put postao je ministar inostranih poslova 1951. kada je Čerčil napustio predsjednički položaj on je preuzeo njegovu dužnost (19 5 5 -1 9 5 7 ) . Jedan je od glavnih izazivača suecke krize u jesen 1956, zbog čega je kasnije morao da podnese ostavku i povuče se s političke scene - 269, 305, 345, 346, 359, 363

Iker Ajra Klerins (E a k e r Ira Clarence 1896), pilot. Jedan od pionira američke vojne avijacije. Prvi je p reduzeo 1936. t ranskontinentalni avionski let. Bio je kom andan t 8. bom barderske vazduhoplovne kom ande i 15. američke vazduhoplovne armije . O d januara 1944. je vrhovni saveznički vazduhoplovni ko m an dant na Sredozemlju, a po tom kom andant strategijskih vazduhoplovnih »naga u Evropi. O d aprila 1945. do juna 1947. je zamjenik vrhovnog k o m andan ta am eričkih vazduhoplovnih snaga. Penzionisan je1947. u činu genera l- la j tnan ta , a zatim je prešao na rad u vazduhoplovnu industr iju SA D - 278, 363

Hić Pavle (Veljko) ( 1 9 1 0 -1 9 6 4 ) , oficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u od 1941, a član KPJ od 1942. U ratu je

bio zamjenik kom andan ta 6. batal jona 1. prole terske brigade, načelnik Štaba 2. proleterske brigade, pom oćnik načelnika VŠ, vršilac dužnosti k o m andan ta 8. k o r pusa, delegat pr i GŠ N O V i P O Srbije, načelnik GS M akedoni je i načelnik štaba5. armije . Poslije rata bio načelnik Štaba armije , kom andant Inženjerije JN A i k o m andan t graničnih jedinica JN A. G enera l-pukovnik JN A . - 57 , 78, 81, 229, 304, 308, 333, 339, 342, 355, 356Ivanov Blagoj Košta ( 1 8 9 8 -1 9 5 1 ) . b u garski partijski i državni funkcioner; genera l- la jtnant bugarske vojske . Član B K P od 1919. Učesnik septembarskog ustanka 1923. Emigrant u Sovjetskom Savezu 1925-1935 . i 1 9 4 0 -1 9 4 3 ; učesnik španskog građanskog rata. Posredstvom VŠ N O V J vrat io se 1944. u Bugarsku. Od sep tem bra 1944. zauzimao visoke vojne, državne i partijske funkcije u N R Bugarskoj - 64, 351

Jakić Velimir (1 9 1 1 -1 9 4 6 ) , inženjer šu marstva. Ćlan KPJ od 1939. Član, pa sek re ta r SK KPJ za pljevaljski srez; član O blasnog komiteta KPJ za Sandžak. U N O R -u : kom andant Pljevaljskog N O P O , politički kom esar GŠ Sandžaka, politički kom esar i kom andant 3. p roleterske br igade i kom andant GŠ Sandžaka i dr. U m ro kao pukovnik JN A . N arodni heroj- 39, 77 , 354Jakimov Pavel Nikitovič (\910-1968). Do 1941. radio u civilnom vazduhoplovstvu SSSR-a, a izbijanjem rata o dm ah je o t i šao na front. Z a jed n o sa sovjetskom vojnom misijom februara 1944. spustio se na M edeno Polje. O k o tri mjeseca b o ra vio je sa borcima N O V J. U av ionu koji je 4. juna 1944. pole t jeo sa Kupreškog polja za Bari, sa rukovodstvom N O PJ, Jakimov je bio član posade. Juna 1944. proglašen je za heroja SSSR-a, a Predsjedništvo A V N O J -a sep tem bra 1944. proglasilo ga je narodnim herojem Jugoslavije. Poslije II svjetskog ra ta radio je u civilnom vazduhoplovstvu SSSR-a - 133

Jakša Dalibor (Maljčiki, (1902), u revolucionarnom pokre tu učestvuje poslije prvog svjetskog rata; od 1925. do 1928 slušalac je K U N M Z -a u Moskvi; po odlasku u Dalmaciju sek re ta r M K Partije za Split; predavač je na partijskim kursevima; u N O P -u učestvuje od 1941. Poslije rata radi u službi državne bezbjednosti- 11


Jakšič Pavle ( 1 9 1 3 - ). Završ io Filozofski fakultet u Beogradu, a Visoku školu za op t iku u Parizu. Č lan KPJ i u N O R od 1941. Bio je k om andan t N O P »Jovan Kursula«, 4. batal jona 1. pro leterske br igade, 7. divizije (baniiske) , 11. korpusa, načelnik GŠ N O V i P O Hrvatske i načelnik štaba Četvrte armije JA . Poslije rata bio je kom andant armije i armijske o b la sti i načelnik uprave G enera lš taba JN A i dr . Biran je za republičkog saveznog poslanika. G enera l-pukovnik JN A , N a rodni heroj - 315

Jančiković dr Toma, advokat . Član vodstva HSS i narodni poslanik od decem bra1938. Pripadao Ijevom krilu HSS. O d stvaranja N D H do prelaska u Italiju 28. ok tobra 1943. živeo u Crikvenici. Radio na konsolidovanju djela rukovodstva HSS koji se nije vezao za ustaše. Djelimično kolaborirao s I talijanima. P re laskom u L ondon bio G u v ern e r Narodne banke Jugoslavije u Šubašićevoj vladi, a povratkom u zemlju i vijećnik III zas je danju A V N O J -a (1945). O suđen u Z a grebu 1947. U m ro na izdržavanju kazne -8, 293, 319

Janić Vladimir Vlado (1904). D o II sv je tskog ra ta radio kao m ašinbravar u željezničkoj radionici u Sisku. Član KPJ od1931. Član O K KPJ za Sisak i Baniju postao je 1933, a njegov sekre ta r 1935. Z a člana CK KPH izabran je 1937, a u CK KPJ 1940. Učesnik je N O R -a od 1941. Form irao je prvi par tizanski odred u Hrvatskoj juna 1941. U toku N O R -a je bio kom andan t Sisačkog partizanskog odreda , član O blasnog komiteta KPH Slavoniju, politički kom esar 12. slavonske brigade, 28. divizije i 6. korpusa. Poslije rata nalazio se na dužnostima političkog kom esara K N O J-a i načelnika Personalne uprave JN A . Bio je član C K KPJ, poslanik Savezne narodne skupštine, član G O SSRN Hrvatske, član C O S U B N O R -a Jugoslavije. G enera l-pukovnik JN A u penziji i član Savjeta Federacije. Narodni heroj - 347

Jevtić Predrag Dragan (1 9 1 4 -1 9 4 3 ) , pravnik. N aprednom radničkom pokretu pristupio je kao studen t Pravnog fakulteta u Beogradu. Član SK O J od 1933, a KPJ od 1941. U N O B od 1941 - kom andan t Trnavskog batal jona u Čačanskom NO- PO, k om andan t sek tora partizanskih od reda na R udniku, k om andan t Č ačan-

skog batal jona 2. pro leterske brigade, a od jula 1942. i kom andant ove jedinice. Novem bra 1942. upućen je u Sloveniju - zamjenik kom andanta udarne brigade »Matija G ubec* , kom andan t udarne br igade »Ivan Cankar« i k om andan t divizije. Poginuo 30. jula 1943. nedaleko od Tre- bnja od neprijatel jske artiljerije. Narodni heroj - 180

Joksimović Savo (1 9 1 3 -1 9 8 0 ) . Prije rata s tudent na Pravnom fakultetu u Beogradu i učesnik studentskih dem ons trac ija u decem bru 1939. Član KPJ postao je1935. U N O B -u je od 1941. Bio je politički kom esar Komskog N O P O , se kre ta r O K KPJ za Berane, Kolašin i Andrijevicu i član PK KPJ za C rnu Goru. Poslije oslobođenja bio je ministar p ravo suđa, ministar unutrašnjih poslova Crne G ore , načelnik uprave D SN O . Bio je član CK SK C rne G ore . G enera l-pukovnik JN A . N arodni heroj - 249

Josipović Srboljub Srba (1909), zemljoradnik. Č lan KPJ od 1938. Uoči ra ta bio je član O K KPJ za beogradski okrug. U N O R -u od 1941. kao zamjenik k o m a n dan ta Posavskog N O P O , član PK KPJ za Srbiju, član Politodje la 1. proleterske brigade i kom esar 24. divizije N O V J. Od decem bra 1944. u građanskoj službi: p o slanik Skupštine Srbije i Skupštine Ju g o slavije u više saziva; član IV Srbije i CK SK Srbije. Č lan Savjeta Federacije - 76, 295

Jovanović Arso (1 9 0 7 -1 9 4 8 ) , oficir vo jske Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u od1941. član Glavnog štaba N O P O za Crnu G oru , k om andan t C rnogorskog N O P O za operacije u Sandžaku, od decem bra 1941. do kraja rata načelnik Vrhovnog štaba odnosno G enera lš taba JA . O d 1946. do 1948. u SSSR-u završio vojnu akadem iju »Vorošilov«; po povra tku u zemlju (1948) načelnik Više vojne akadem ije ; general-pukovnik JN A . Prihvatio R ezo luciju IB, postao neprijatelj socijalističke Jugoslavije; poginuo na granici pri p o k u šaju bjekstva iz zemlje, avgusta 1948. - 180, 322

Jovanović Blažo (1919), zemljoradnik. Uoči rata kandidat za člana SK O J. U N O R od 1941, a u KPJ od 1942. U ratu je bio: s ek re ta r SK O J u 1. proleterskoj brigadi i član Pol itodje la 19. dalmatinske divizije. Poslije rata bio član Politodje la


divizije K N O J za Beograd i u Upravi državne bezbjednosti - 347

Jovanović Blažo Zetin; . ( 1 9 0 7 -1 9 7 6 ) , pravnik, Č lan KPJ od 1924; sek re ta r O K KPJ u Varažd inu od 1931. do 1934, od tada se k re ta r PK S K O J-a , član Biroa i sekre ta r PK KPJ za C rnu G o ru , Boku, Sandžlak i Kosovo i M e tohiju . Je dan od organiza tora i rukovodilaca ustanka u Crno j G ori , član Glavnog štaba za Crnu G oru , k o m a n d a n t Z e tskog N O P O , član Z A V N O C iB , Č A S N O i A V N O J -a . O d ok tob ra 1942. do m aja 1943. na radu u KP Alban i je kao delegat C K KPJ. Poslije ra ta predsjedn ik vlade, zatim Skupštine C rne G o re , sek re ta r C K SK C G , član IK CK SKJ. N arodn i heroj - 249 , 259, 260, 343, 345, 353

Jovanović dr Dragoljub ( 1 8 9 5 -1 9 7 7 ) , p rofesor univerziteta i polit ičar. U Z e mljoradničkoj stranci p r ipadao njenom lijevom krilu. Pod d ik ta tu rom pr ipadao opoziciji. Iako je surađivao s KPJ u okviru N aro d n e fronte, dob io učešće u narodnooslobodilačkom p okre tu i N O R - -u. Posli je ra ta sa svojim pristalicama pristupio JN O F -u , ali je 1947. isključen zbog neprijateljskog djelovanja i osuđen na višegodišnji zatvor - 168

Jovanović Radivoje Bradonja ( 1 9 1 8 - ), oficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u od 1941. kada posta je i član KPJ; bio kom an d an t Užičkog N O P O ; k o m a n dan t G ru p e N O P O zapadne Srbije i član Vrhovnog štaba; k om andan t G lavnog š ta ba Srbije; za tim k om andan t korpusa N O V J . O d 1946. d o 1948. u SSSR-u završio Artiljerijsku akadem iju »Djeržin- ski«. D o 1959. na dužnostim a u JN A (načelnik U prave u D S N O , kom andan t korpusa i dr). Po izlasku iz J N A član Izvršnog vijeća SR Srbije, član C K SK i poslanik. G od ine 1972. isključen iz SKJ i penzionisan. N arodni heroj - 305

Jovanović Svetolik (1 9 2 4 -1 9 4 4 ) , sredn jo školac. Aktivni j e učesnik tr inaestojul- skog ustanka. Č lan K PJ je od 1942. N ovem bra 1942. od ređen je za pratioca Milovana Saranovića na njegovom putu u Sloveniju gdje je bio k om andan t 2. b a taljona i zamjenik k om andan ta brigade »Ivan C a n k a r« , k om andan t 1. batal jona i zamjenik kom andan ta 18. bazoviške br igade i zamjenik k om andan ta G radn ikove

brigade. Poginuo je za puškomitral jezom 20. decem bra 1944. u Dobrov i pri G o - renjskoj Vasi. - 180.

Jovanović Zagorka Zaga (1920). Završila ekonom ski fakultet. Č lan KPJ od 1940, učesnik N O R -a , od 1941. Poslije o s lobođenja bila i član G radskog kom ite ta SKS Beograda i s ek re ta r Opštinskog komiteta SKS B eograda i se k re ta r O pštinskog k o miteta SKS opštine V oždovac u B e ogra du. D irek to r Z av o d a za geološka istraživanja u B e ogradu i p redsjednik U pravnog o dbora Republičkog fonda za naučni rad. Bavi se publicist ikom - 347

Jovanović Zdravko ( 1 9 0 9 -1 9 4 3 ) , podoficir Jugoslovenske vojske. Č lan KPJ od1936. U N O R -u kom an d an t Valjevskog N O P O od 25. juna 1941. Učesnik savetovanja u Stolicama. D o novem bra 1942. nalazio se u Jahorinskom dobrovoljačkom o dredu kao partijski instruktor, a zatim bio kom and ir čete u sastavu Beogradskog bataljona 1. pro le terske brigade. O d kraja1942. do pogibije nalazio se u Sloveniji— načelnik štaba 2. (notranjske) zone u Sloveniji. Poginuo 3. februara 1943. kod Grosuplja. N arodni heroj - 180.

Jove - 196.

Jovićević Milo (1907) zemljoradnik. P rip adao je naprednom radničkom pokretu . Č lan KPJ od 1939, a učesnik N O B -a od1941. najpri je kao organiza tor ustanka u svom kraju, a zatim na raznim političkim dužnostima (bio je politički k om esar Brigade i divizije). Poslije ra ta rukovodilac personalne službe Predsjedniš tva vlade DFJ, sek re ta r C en tra lnog od b o ra N a ro d nog fronta Jugoslavije, republički ministar prosvjete i predsjedn ik Savjeta za prosvje tu N R C rne G o re , p redsjednik Sreskog i O pštinskog N O Cetinje. Biran za člana C K SK C rne G o re i za republičkog poslanika. P redsjednik savezne komisije za v jerska pitanja. Nosilac je »Par t izanske spomenice 1941« - 77

Jovićević Pavle (1910), metalski radnik. G od . 1933. postao je član KPJ. Bio sek re ta r M K KPJ u Peči. O d 1939. član Oblasnog kom ite ta KPJ za Kosmet. Više pu ta hapšen i sta lno proganjan zbog revolucionarnog rada. Jedan od organizatora ustanka na Kosovu. R ad io na stvaranju i jačanju organizacije KPJ u Prištini, Gnji lanu, Uroševcu, Prizrenu i drugim mjestima. Bio zamjenik političkog k o m e


sara G lavnog štaba za Kosovo i M etohiju ; od aprila 1943. do povratka Miladina Popovića iz Albanije obavljao dužnost političkog sekre tara Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i M etohiju , a zatim bio član Biroa Oblasnog komiteta. Na osn ivačkoj konferenciji N O O Kosova i M e to hije krajem 1943. izabran za po tp red s jed nika. Poslije ra ta predsjednik Oblasnog N O A K M O , poslanik Savezne skupštine u Skupštini Srbije, član Biroa Oblasnog komiteta SKJ za Kosovo i CK SK Srbije. Potpukovnik JN A u rezervi. Narodni h e roj - 273, 291, 346

Jurinčić Niko (1914), radnik. Član S K O J- a od 1933, a KPJ od 1937. Z bog revolucionarne aktivnost i više puta zatvaran i osuđivan. Radio na pripremi ustanka u Bosanskoj krajini. U N O B -u bio politički kom esar 2. krajiške i 5. kozarske brigade i 39. divizije i član Oblasnog komiteta KP za Bosansku krajinu. Poslije ra ta je, pored ostalog, bio sekre tar O K KPJ za Bosansku krajinu, ministar u vladi BiH i po tpredsjednik Skupštine BiH. Bio je član IK i CK SK BiH i CK SKJ. Biran za poslanika Republičke i Savezne skupštine u više saziva - 145

Jurjević A nte Baja (1915), metalski r ad nik. Član S K O J-a od 1934, a KPJ od 1939. U N O R -u od 1941. U ratu je bio član M K KPH Split, politički sek re ta r O K KPH za srednju Dalmaciju i organizacioni sekre ta r O b K KPH za Dalmaciju. Poslije oslobođenja zamjenik ministra industrije Hrvatske, generalni d irek tor Direkcije Južnih brodogradiliš ta i generalni d irek tor Brodogradiliš ta »Split«. Bio je član IV Hrvatske i CK SKJ. Član je Savjeta Federacije . N arodni heroj - 303

Kajte! Vilhelm (1 8 8 2 -1 9 4 6 ) , feldmaršal nacističke Njemačke. O d 1938. do 1945. načelnik Štaba Vrhovne kom ande Ver- mahta i jedan od najodanijih Hitlerovih saradnika, lično odgovoran za mnoga zverstva počinjena od njemačkih t rupa u toku II svjetskog rata. Potpisnik akta o bezuslovnoj kapitulaciji Njemačke 8. m aja 1945. M eđunarodn i vojni sud u Nirn- bergu proglasio ga je ratnim zločincem i osudio na smrt vješanjem - 327

Kanački Svetis/av Rista (1 9 1 1 -1 9 4 4 ) , metalski radnik. Učestvovao u sindikalnom pokre tu Beograda i španskom g ra đanskom ratu. O k to b ra 1941. vratio se u

Beograd i radio u Tehnici PK KPJ za Srbiju, a od m arta 1944. bio rukovodi lac punkta u Beogradu. Posle njegovog h a p šenja jula 1944. provaljeno više punktova i uhapšeno 20 lica koja su bila povezana sa punktom kojim je rukovodio. Specijalna policija ga je mučila i ubrzo ubila - 295

Karadordević Aleksandra, grčka princeza žena kralja Petra II Karađorđevića - 318

Karadordević Pavle (1 8 9 3 -1 9 7 3 ) , knez- namjesnik u Jugoslaviji od 1934. do1941. uz čiji je pristanak vlada Cvetković- Maček potpisala ugovor o pristupanju Jugoslavije silama Osovine. Z bačen 27. marta 1941 - 167, 320

Karadordević Petar II ( 1 9 2 3 -1 9 7 0 ) , sin kralja A leksandra , na presto stupio 27. marta 1941. poslije vojnog puča grupe vazduhoplovnih oficira, s genera lom Si- movićem na čelu, koji su odstranili k n e za namjesnika Pavla Karađorđevića. P o slije napada Njemačke na Jugoslaviju 15. aprila bježi iz zemlje u L ondon. Tokom drugog svjetskog rata aktivno podržava pokre t Draže Mihailovića, koga januara1942. imenuje za »ministra vojske, m ornarice i vazduhoplovstva«. Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije na II zasjedanju, 29. XI 1943, zabranjuje Petru Karađorđeviću povratak u zemlju, s tim da pitanje kralja i monarhije riješi narod sopstvenom voljom po oslobođenju cijele zemlje. Konačno rješenje pitanja monarhije donijela je Ustavotvorna sk u p ština 29. XI 1945. na osnovu koje se u ime svih naroda Jugoslavije ukida m o n ar hija u Jugoslaviji, a P e ta r II sa dinasti jom lišava svih prava koja su n jemu i dinastiji pripadala - 25, 159, 184, 241, 251, 252, 258, 269, 272, 297, 312, 317, 318, 339, 342, 3 4 4 -3 4 6 , 3 5 2 -3 5 4 , 359, 3 6 1 -3 6 3 , 367

Karaičić Nedeljko Neda (1912), stolarski radnik. Član KPJ od 1938. Uoči rata član je MK KPJ i O K KPJ Čačak i O K KPJ Valjevo. O d m aja 1941. sek re ta r O K KPJ za kruševački okrug i jedan od o rganizatora ustanka u tom kraju. U N O B -u od novembra 1941. u Rasinskom par t izanskom odredu na dužnosti političkog ko mesara. G od . 1942. postao je član PK KPJ za Srbiju i na toj dužnosti ostao do ljeta 1944. Poslije oslobođenja bio je na raznim dužnostima u Sindikatu SR Srbije,


N arodnoj skupštini N R Srbije i CK SKS -295

Kardelj Edvard (Bevc, Krištof) (1 9 1 0 -1 9 7 9 ) . Revolucionarnom pokretu prišao kao đak učiteljske škole; član S K O J-a od 1926, član KPJ i član PK S K O J-a za Sloveniju od 1928, a 1929. njegov sekretar . D o 1932. bio dva puta hapšen i odležao dvije godine na robiji. O d 1932. radio na obnavljanju parti jskih organizacija u Sloveniji, a od novembra1934. do početka 1937. bio u SSSR-u; pohađao je aspiranturu na MLŠ, a istovrem eno bio predavač na kursevima u istoj školi i na K U N M Z -u ; poslije je po odluci C K KPJ upućen u Sloveniju kao instruktor CK KPJ. O d m aja 1938. član Privremenog rukovodstva KPJ, odnosno Politbiroa CK KPJ. O d tada do smrti kao jedan od najbližih saradnika Josipa Broza Tita, u N O R -u i poslije rata, na najvišim društveno-političkim funkcijama u zemlji. Napisao je niz studija i rasprava iz druš- tveno-polit ičke i ekonom ske p rob lem atike. Narodni heroj i Junak socijalističkog rada - 109, 1 1 7 ,2 8 5 ,2 9 3 , 2 9 5 , 2 9 7 , 2 9 8 ,311, 312, 318, 363

Kaštelan dr Jure (1919), književnik. U N O B -u od 1942. kao novinar, politički i kulturni radnik. Urednik je »Omladinske iskre«. Posle oslobođenja bio je u re d a k ciji »Vjesnika«, a zatim referent za kulturna pitanja, pri Agitp ropu CK KPH. Profesor je na Filozofskom fakultetu u Z agrebu i dopisni član J A Z U . Piše p je sme, eseje i rasprave o piscima, prevodi s i tal ijanskog, francuskog, španskog i ru skog jezika - 247, 343

Kavalero Ugo (Cavallero Ugo; 1880— 1943), italijanski maršal. O d d e cem bra 1940. načelnik G enera lš taba i kom andan t ital ijanske vojske u Albaniji. U aprilskom ratu 1941. kom andovao 9. pješadijskom armijom koja je Jugoslaviju napala iz Albanije . U toku ra ta znatno angažovan na suzbijanju N O P-a . U če stvovao u donošenju odluke i pripremi bitke na Neretvi (1943). Smijenjen sa svih vojnih funkcija februara 1943 - 327

Keviš Erih (Kevvisch Erich), generalštabni pukovnik, načelnik O perat ivnog š taba Više kom ande LXV u Srbiji do marta 1942, a zatim načelnik O pera t ivnog štaba n j e mačkog oponum oćenog kom andan ta u Srbiji. U m ro jula 1942 - 323

KiHbarda Milo (1 9 1 3 -1 9 8 3 ) , službenik. Član KPJ od 1941. U N O R -u kom esar bataljona, kom andan t bataljona u Lov- ćenskom odredu , zamjenik k o m andan ta bataljona u 5. pro le terskoj brigadi. U Sloveniji od kraja 1942. do oslobođenja - načelnik štaba 14. divizije, k om andan t 4. operativne zone Slovenije, zamjenik k o m andanta 7. korpusa, pomoćnik načelnika GŠ Slovenije i v. d. načelnika GŠ Slovenije. Poslije rata k om andan t divizije, vojnog područja , načelnik uprave u D SN O . Završio V V A JN A . G enera l- pukovnik JN A u penziji. N arodni heroj - 180.

Kladarin Dragica (1914), učiteljica. Član KPJ od 1942, a u N O R -u od 1941. u sandžačkom N O P odredu , po tom je bila kom esar brigade lakih ranjenika, član SK KPJ Pljevlja, s ek re ta r SK Priboj i član O K za Sandžak. Poslije oslobođenja bila je član O K KPJ Niš. Po prelasku u Beograd radila je u rejonskim kom ite t ima; bila je načelnik Kadrovske komisije u Ministarstvu za prosvjetu i kulturu - 283, 348

Knežević Rade (1906), oficir Jugoslovenske vojske. U N O B -u od 1941, a u KPJ od 1943. U ratu je bio kom and ir čete i zamjenik k o m andan ta udarnog bataljona u Nikšićkom N O P O , pomoćnik načelnika štaba 5. crnogorske brigade, operativni oficir GŠ za Crnu G oru , načelnik štaba 37 sandžačke udarne divizije i načelnik štaba Kom ande zarobljenika - 77

Kocbek Edvard ( 1 9 0 4 - ), p rofesor i književnik. Učesnik N O R -a od 1941. Prišao N O R -u u Sloveniji kao kršćanski socijalista. Bio je član i po tpredsjednik IO O F , vijećnik A V N O J -a i povjerenik za prosvjetu u N K O J. Poslije ra ta je bio savezni ministar , po tpredsjedn ik Prezidi- juma Skupštine Slovenije, republički i savezni poslanik; bavi se književnim ra dom (pjesnik, p r ipovedač i prevodilac) - 285, 312

Kolundžić Antun (1905), kapetan I klase u vojsci Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u od 1943. Č lan KPJ od 1944. U ratu bio načelnik štaba 2. kraj iške brigade, 36. vojvođanske divizije i GŠ N O V I PO Vojvodine, načelnik Operat ivnog o d je ljenja VŠ, odnosno G enera lš taba JA . Poslije rata bio načelnik štaba armije , na dužnosti u GŠ JN A , načelnik R a tne škole


VV A JN A , načelnik Katedre strategije. G ene ra l-m a jo r u penziji - 47, 301

Koljenšić Milisav (1 9 1 2 -1 9 6 3 ) . Prije II svjetskog rata apsolvent prava. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio politički komesar bataljona, politički k o mesar 9. crnogorske brigade i na dužnosti u Ozni. Poslije rata bio je načelnik odjeljenja KOS-a u armiji, načelnik Školskog centra bezbjednosti i dr . Završ io VV A JN A . G en e ra l -m a jo r JN A - 318

Korać Dušan (1920), metalski radnik u Vojno-tehničkim zavodima u Kragujevcu, gdje je 1937. primljen u SKOJ, a 1940. u KPJ. U N O P -u od avgusta 1941, kom esar 1. čete, zatim 1. bataljona Kragujevačkog N O P odreda, zamjenik polit ičkog k o m e sara i politički komesar 1. proleterske udarne brigade, u čijim je mnogim akcijama učestvovao. Aprila 1944 postavljen za političkog komesara 26. divizije. Poslije rata bio je politički kom esar Tenkovske armije , kom esar 3. armije , komesar 2. vojne oblasti, kom esar JR V i P V O , k o mandant 1. proleterske divizije, k o m a n dant vojnog područja , načelnik štaba a r mije, načelnik III uprave i Uprave k o p n e ne vojske , pomoćnik načelnika G e n e ra l štaba JN A i glavni inspektor Glavne inspekcije JN A , član Komisije CK SKJ za opštenarodnu odbranu i Komiteta K onferencije SKJ u JN A . Aktivan društveno- politički radnik. Predsjednik je Saveznog odbora. Udruženja rezervnih vojnih s ta rješina Jugoslavije. G enera l-pukovnik JNA. Narodni heroj - 144

Komjejev. Nikolaj Vasiljevič (1 9 0 0 -1 9 7 6 ) , genera l- la jtnant Sovjetske armije . Ćlan KPSS od 1918. Od februara 1944. do marta 1945. bio šef Sovjetske vojne misije pri GŠ N O V i POJ. Poslije rata na dužnosti u Ministarstvu narodne odbrane SSSR-a, a zatim nastavnik na Akadem iji G enera lš taba . Odlikovan je visokim jugoslovenskim odlikovanjima - 73, 305, 306, 312, 356

Kosanović Sava ( 1 8 9 4 -1 9 5 6 ) , političar, pravni fakultet završio u Budimpešti . P rije II svjetskog rata bio sekre ta r S am osta lne dem okra tske s tranke i narodni poslanik; u p redra tno j političkoj aktivnosti isticao se stavom protiv vo jno-monarhi- stičke d ik ta tu re ; u vladi od 27. marta 1941. bio ministar snabdijevanja. Po o k u paciji emigrirao i pridružio se akciji za

riznanje N O P -a ; 1944. ušao u vladu I. ubašića, a od 7. marta 1945. bio ministar

informacija; bio am basador u S A D i član Savezne vlade; poslije ustavne reforme 1953, član SIV-a - 332.

Kosorić Pero (1 9 1 8 -1 9 6 9 ) , s tudent p ra va. U napredni radnički pokre t uključio se 1937, a član KPJ od 1941. U N O R -u od 1941: kom andir grupe na Romaniji i zamjenik kom andan ta kalino- vičkog i Jahorinskog N O P O , član O p e r a tivnog štaba za istočnu Bosnu, zamjenik kom andanta 6. proleterske istočnobosanske brigade, k om andan t 1. majevič- ke brigade, kom andant 27. divizije, pa 3. korpusa N O V J. Poslije rata završio vojnu akadem iju »Voroši lov«; kom andan t ko r pusa, načelnik štaba armije , kom andant 1. armije , pomoćnik saveznog sekretara za narodnu odbranu . Član CK SKJ. G e- neral-pukovnik JN A . N arodni heroj - 219

Kosovac Mileva (7 -1 9 4 1 ) , učiteljica iz T ao ra kod Kosjerića, predra tn i član KPJ; od sep tem bra 1941. U Crnogorskoj par t i zanskoj četi. Ubili je četnici u Kosjeriću početkom novembra 1941 - 322

KostadinovićMilorad Neša (1920), svršeni maturant . Član skojevskog aktiva od1939, a KPJ od 1942. Poslije okupacije kao aktivista SK O J-a uključio se u ilegalnu omladinsku četu i učestvovao u akcijama oko pr ipremanja i organizovanja Le- skovačkog N O P odreda. Bio je politički delegat i partijski kandidat; zamjenik političkog komesara obnovljenog lesko- vačkog odreda i 1. južnom oravske brigade. Kao predstavnik omladine Srbije bio je delegat na omladinskoj konferenci ji u Drvaru. Učestvovao je u borbam a prilikom njemačkog desanta na Drvar. Poslije povratka iz Bosne bio je zamjenik ko m esara 13. srpske br igade, a zatim član O K KPJ za Jablanicu - 295

Košutić inž. August (1 8 8 3 -1 9 6 4 ) , jedan od prvaka HSS-a; ministar u vladi Pašić — Radić 1825; poslije 6. januara 1929. u emigraciji , odakle je sarađivao s d r V. Mačekom. U zemlju se vratio početkom 1937. Potpredsjednik HSS-a i pristalica desne struje u toj stranci; napadao ko m u niste. U ljeto 1943. ponudio izvjesne uslove i saradnju s N O P -om u Hrvatskoj, ali su ti uslovi odbijeni kao nerealni. S ep tem bra 1944. izišao iz Z agreba na


oslobođenu teritoriju N O P -a u vrijeme Pavelićevih razračunavanja s kolebljivim ustašama i prozapadnim aktivnim prvacima HSS-a - 319

Kovačević Vlado (1918), s tudent prava. Č lan SK O J-a od 1938, a KPJ od 1941. U N O R -u od 1941. U ratu je bio komesar bataljona, rukovodilac politodjela brigade, zamjenik političkog kom esara brigade, instruktor CK KPJ divizije, načelnik Službe bezbjednosti u armiji . Poslije rata bio na raznim dužnostima u JN A , po m o ćnik d irektora Insituta za m eđunarodni radnički pokre t i dr. - 347

Kovaljski Vojislav (1921), kao g imnazijalac stupio je u N O R 1941. Č lan KPJ postao je 1942. U ratu je bio politički kom esar 2. čete 2. (pljevaljskog) batal jona 3. proleterske (sandžačke) brigade. D ezert irao 11. juna 1943. s Vučeva i p redao se četnicima. Emigrirao u Kanadu- 347

Krajačić Ivan Stevo ( 1 9 0 6 - ). radnik. Mlad se uključio u radnički pokre t; više puta hapšen zbog revolucionarnog rada. Primljen u KPJ 1933. Bio član MK KPJ za Zagreb , a 1935. kooptiran u PK KPJ za Hrvatsku. Um jes to na školovanje u SSSR, ot išao 1937. u Španiju , gdje se borio u 13. internacionalnoj brigadi. Po povratku u Jugoslaviju uključio se u partijski rad u Zagrebu. U N O R -u od 1941; bio član Predsjedništva A V N O J-a i član Predsjedništva Z A V N O H - a , o rgan izacioni sekre ta r CK KPH (1944). Poslije oslobođenja ministar unutrašnjih poslova u vladi N R H i predsjednik Sabora SRH. Član je savjeta federacije. Narodni heroj- 319

Kmjević dr Juraj (1895), jedan od istaknutih prvaka HSS-a ; poslije šesto januar- ske d ik tature 1929. napustio zemlju (uglavnom boravio u Londonu , Parizu i Ženev i) i iz emigracije se vratio 1939, kada posta je senator i generalni sekre tar HSS-a . Ušao u vladu D. Simovića, s kojom je emigrirao poslije 6. aprila 1941. Bio je član jugoslovenske vlade u em ig ra ciji na čelu s d r Ivanom Šubašićem. Sada živi u L ondonu - 8

Krstić Slobodan Uča (1921), učitelj. Pred rat p r ipadao naprednom omladinskom pokretu . Član KPJ i u N O R -u od 1941. Sek re ta r je sreskog rukovodstva KPJ za

srez kačerski od druge polovine 1942, a član O K KPJ za Kragujevac od decem bra iste godine. U 1. šumadijskoj, a potom 3. srpskoj brigadi od njihovog formiranja. Radio u GS N O V i PO Srbije, a potom do 1952. u Ozni. Prešao u dip lomatsku službu, pa u Privrednu kom oru , gdje je penzionisan 1966 - 295

Krstulović Vicko ( 1 9 0 5 - ), radnik; član KPJ od 1922; član PK SKOJ za Dalmaciju od 1924, a od 1929. njegov s ek re ta r u za tvoru bio 4 godine. O d 1936. je član, a od 1939 sekre tar PK KPH za Dalmaciju Član CK KPH i C K KPJ od1940. Jedan od organizatora ustanka u Dalmaciji; kom andant štaba IV o p era t iv ne zone Hrvatske i 9. dalmatinske divizije ; vijećnik Z A V N O H - a i A V N O J -a . Poslije oslobođenja bio je na mnogim odgovornim političkim i državnim d u ž n o stima. Član Savjeta Federacije. Narodni heroj - 152, 303

Krupić Husein, artiljerijski oficir Jugos lo venske vojske. Bio u dom obranstvu do ok tobra 1943. kada je sa većom grupom dom obransk ih oficira i podoficira na čelu sa Sule jm anom Filipovićem prišao N OVJ. Posebno se istakao u odbrani tek os lobođene Tuzle koju su ugrozile njemačke i kvislinške jedinice. N ajpre je bio pri Štabu 17. N O U divizije, a od 10. marta 1944. načelnik je Š taba 38. divizije. - 106, 219, 310

Kruščić Stanojka (1 9 2 0 -1 9 4 6 ) , službenik. Član KPJ od 1940, a u N O R -u od 1941. U ratu je bila desetar brigade, zamjenik komesara čete, rukovodilac S K O J-a u 4. pro leterskoj (crnogorskoj) brigadi. S red inom 1943. upućena je na partijsko-poli- tički rad u Politodjel 17. istočnobosanske divizije. O d 1945. radi kao omladinski rukovodilac divizije i član Divizijskog komiteta 24. (srpske) divizije - 48

Kuharenko Semjon, parti jski instruktor 9. dalmatinske divizije - 347

Kukoč Ivan - Ivica (1918) D o II sv je tskog rata brodski mašinist. Č lan KPJ od 1935. Učesnik N O R -a od 1941. Do avgusta 1942. nalazio se u Splitu na part i jskom radu u PK S K O J-a za D a lm a ciju. U N O V J od avgusta 1942. na dužnosti političkog komesara 4. o pera t iv ne zone, 9. divizije i 8. korpusa. Poslije rata (do kraja ok tobra 1949) na raznim partijskim i vojnim dužnostima u Splitu,


Z agrebu i Beogradu. O d 1849. ponovo u JN A ; bio načelnik Uprave vojne industrije, pomoćnik državnog sekretara za na rodnu odbranu. Biran za člana K onferen cije SKJ u JN A i delegata Saveznog vijeća Savezne narodne skupštine. G e n e ral-pukovnik JN A u rezervi - 303

Kvaternik Stavko ( 1 8 7 8 -1 9 4 7 ) . Kao astrougarski oficir učestvovao u prvom svjetskom ratu. Bio je oficir vojske Kraljevine Jugoslavije do 1921. kada je demobilisan. Pristupio ustaškom pokre tu i postao jedan od najistaknutijih organ izatora i vođa u pokretu . Proglasioje tzv. N D H (10. aprila 1941) i u ustaškoj vladi bio ministar dom obranstva i zapovjednik oružane snage (imao zvanje doglavnika, vojskovođe i ustaškog krilnika). Januara1943. razriješen dužnosti; 1945. izručen od saveznika. Kao ratni zločinac osuđen na smrt - 320

Lakić Marko (1920-1945) , srednjoškolac. Uoči rata rukovodi, kao kandidat za člana KPJ, skojevskom organizacijom na Ce- tinju, gdje je učio učiteljsku školu. Član KPJ i u N O B -u od 1941. Z a vrijeme rata bio je kom esar čete N O P odreda »Bijeli Pavle« i zamjenik kom esara bataljona u 4. proleterskoj (crnogorskoj) brigadi. Od avgusta 1943. do pogibije bio je u vojvođanskim jedinicama na raznim dužnostima: rukovodilac Politodje la 36. vojvođanske divizije, šef Personalnog odsjeka Štaba 12. vojvođanskog korpusa, načelnik Personalnog odjeljenja GŠ za Vojvodinu i 3. armije . Poginuo je 8. februara 1945. na Sremskom frontu - 48

Lalatović Mirko ( 1 9 0 4 -1 9 4 5 ) , genera lš tabu m ajor vojske Kraljevine Jugoslavije. Sa vojnoobavješ ta jnom misijom br i tanskog kapetana H adsona došao je se p tem bra 1941, za jedno sa m ajo rom Ostojićem, u Jugoslaviju, u Štab D. Mihailovića, gdje je obavljao dužnost načelnika 2. odsjeka. O pera tivnog odjel jenja četničke Vrhovne kom ande. Maja 1945. ustaše ga ubile u Jasenovcu - 321

Lampredi Aldo Gvido (A ldo G uido Lam- predi; 1 8 9 9-1974) , stolar. Učesnik socijalističkog pokreta i član KP Italije od njenog osnivanja. Z bog revolucionarne d jelatnosti i učešća u antifašističkom ilegalnom pokre tu osuđen 1926. na deset

odina robije. Po izdržanoj kazni otišao u paniju gdje je bio instruktor u In te rn a

cionalnim brigadama. Poslije kapitulacije Italije, organizator je partizanske borbe, član GŠ Garibaldijevih brigada, politički i vojni instruktor za Friuli i član ustaničkog Tri jumvirata za Veneciju. Bio je n e p o sredni sa radnik Luiđi Longa i za vreme rata obavljao vojne i političke funkcije od posebne važnosti. Poslije ra ta radio u Direkciji KPJ Italije; član CK KP Italije i se k re ta r C entra lne kontro lne komisije KP Italije - 298

Lašić Đordije ( 1 9 0 6 -1 9 4 4 ) , general- -štabni m ajor vojske Kraljevine Jugos lavije; jedan od najistaknutijih četničkih vođa u Crnoj Gori. Još u julskom ustanku istupio kao neprijatel j, a u sep tem bru 1941. u Lijevoj Rijeci formirao četničku organizaciju »Gvozdena ruka«; od kraja 1941. do pogibije u Podgoric i (pri likom bom bardovan ja od savezničke avijacije) maja 1944. kom andan t četnika Crne G o re i kom andant tzv. istočnog fronta. V e o ma aktivno se bor io protiv N O P -a i surađivao s okupator im a - 325

Lazarević Dobrivoje, guverner N arodne banke Kraljevine Jugoslavije. - 358

Lekić Danilo ( 1 9 1 3 - ). Diplomirao na Filozofskom fakultetu u Skoplju. U napredni radnički pokre t uključio se kao s tudent; član KPJ od 1935. U španskom građanskom ratu vršio je odgovorne funkcije - zamjenik k om andan ta Baze Interbrigada, politički kom esar čete i b a taljona i vršilac dužnosti političkog k o m e sara 15. brigade. Ima vidnu ulogu u političko-partijskom radu m eđu Jugoslo- venima u koncentracionim logorima u Francuskoj. U N O R -u - politički k o m e sar Mačvanskog N O P O , k om andan t 1. pro le terske brigade, kom andan t 16. (vo jvođanske) divizije i 12 korpusa N O V J. Poslije rata kom andant 4. armije , glavni inspektor JN A , pomoćnik saveznog se kretara za inostrane poslove, predsjednik Komisi je Predsjedništva C K SKJ za n a rodnu o dbranu i dr. G enera l-pukovnik . Narodni heroj - 234, 238, 341, 369

Lekić Olga (1914), m aturan t gimnazije. Član KPJ od 1935. Uoči ra ta bila je član SK KPJ Cetinje. U N O B -u od 1941. u 4. p ro leterskoj (crnogorskoj) brigadi; od1943. referent sanite ta u 17. istočno- -bosanskoj brigadi, član Politodje la 6. istočnobosanske brigade, 27. is točnobosanske divizije i u sanite tu GŠ N O V i

BIOGRAFSKE-: BEI.F.SKK 391

PO J Srbije. Pred kraj rata bila je komesar u Centra lno j upravi za dječje dom ove u Banatu - 48

Leković Veliša (1905), radnik. Član KPJ od 1929. i organizacioni sekre ta r MK KPJ Bar. U N O R -u od 1941. kao k o m e sar bataljona u Lovćenskom N O P odredu i u 4. proleterskoj (crnogorskoj) brigadi; član Politodje la 2. dalmatinske brigade, sek re ta r O K KPJ za Boku. Prihvatio Rezoluciju IB, te pobjegao u Albaniju, gdje je proveo nekoliko godina u zatvoru, a po tom se vratio u zemlju - 249, 344

Leković Voja ( 1 9 1 2 - ), privatni namještenik . Član KPJ od 1939; ranije aktivan u naprednom pokretu. U N O R -u od 1941; jedan od organizatora ustanka u Sandžaku, politički kom esar G lavnog š ta ba N O P O Sandžaka, zamjenik polit ičkog kom esara 3. proleterske (sandžačke) br igade, sek re ta r Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, Vijećnik A V N O J -a a na II zas jedanju izabran za člana P redsjedništva A V N O J-a . Poslije rata član CK SKS, član CK SKJ, potpredsjednik Skupšt ine Srbije. Član Savjeta Federacije Narodni heroj. - 348

Leman Herbert [Lehm an Herber t] ( 1 8 7 8 -1 9 6 3 ) , bio je jedan od vodećih ličnosti D em okra tske stranke, guverner Njujorka i sena tor S A D . Z bog velikog ugleda koji je uživao u Sjedinjenim D rž a vama i kod saveznika, izabran je 1943. godine za prvog direktora U N R R A [A d ministracija U jedinjenih nacija za pomoć i obnovu] - 204, 332, 365

Leone Frančesko (Francesco Leone; 1900), novinar . O d 1916. učestvovao u omladinskom socijalističkom pokretu. Član KP Italije od njenog osnivanja [1921]. Glavni i odgovorni urednik nedeljnika »II Bolscevico di Novara« i »La Voće della gioventu« u Milanu. Po zadatku Partije bio u Sovjetskom Savezu i pohađao Vojnu akadem iju »M. V. Frun- ze«, a od 1936. učesnik je španskog građanskog rata. N akon kapitulacije I talije bio je o rganiza tor i rukovodilac p a r t i zanske borbe u Toskani. Poslije rata bio sek re ta r Federacije KP Italije za Verčeli , poslanik U stavotvorne skupštine i član CK KP Italije - 298

Ler Aleksander (Lo r A leksander ; 1 8 8 5 -1947) , genera l-pukovnik njemačke vojske. D o m arta 1938. austrijski oficir, a

od tada oficir njemačke vojske. U toku II svjetskog rata kao kom andant 4. vazduhoplovne armije , 12. armije i G rupe armija »E«, ratovao u Poljskoj, Jugoslaviji, SSSR-u i Grčkoj. Organ iza to r vazduš- nog napada na Beograd 6. aprila 1941. i operacije »Vajs I i II«. O d septem bra1944. rukovodi povlačenjem trupa iz G rčke ; u zimu 1944/1945. kom anduje n jemačkim sremsko-bosanskim frontom. Z arobljen maja 1945. Osuđen od Vojnog suda u Beogradu i stri jel jan 1947 - 327, 330

Liters Rudolf (Liiters Rudolf;1883-1946) , njemački general . D o 1932. potpukovnik , od 1932. do 1935. pukovnik, a od tada genera l-major . U II sv je tskom ratu kom andan t 223. pješadijske divizije. O d novembra 1942. kom andant njemačkih trupa u Hrvatskoj i neposredni kom andant njemačkih trupa u bitkama na Neretvi i Sutjesci. O d avgusta do oktobra1943. k om andan t brdskog korpusa. N o vembra 1943. p rekom andovan na dužnost u G ru p u armija »Jug« - 327, 330

Lović Jezdimir (1 9 1 9 -1 9 4 3 ) , trgovački pomoćnik. Član KPJ od 1940. Jedan od organizatora ustanka u Sjenici 1941. U toku N O R -a bio zamjenik političkog k o mesara čete, politički kom esar zlatarskog bataljona, zamjenik političkog komesara3. proleterske sandžačke brigade. N a ro d ni heroj - 347

Lozić Miodrag (1 8 9 8 -1 9 8 3 ) , prije rata aktivni vazduhoplovni pukovnik vojske Kraljevine Jugoslavije. Učesnik u puču od 27. marta 1941, bio je načelnik Štaba Kraljevskog ratnog vazduhoplovstva. Izbjegao je na Srednji istok, pa je jedno vrijeme vršio funkciju načelnika Vrhovne kom ande u emigraciji , a zatim je određen za vojnog izaslanika kraljevske jugoslovenske vlade u Sovjetskom Savezu, gdje se u martu 1944. deklarisao za narodnoo- slobodilački pokre t za jedno s jugoslovenskim am basadorom Stanojem Simićem. Zatim je bio načelnik Vazduhoplovnog odjeljenja Glavnog štaba Srbije, pa načelnik štaba Vazduhoplovstva N O V J. Poslije rata je bio pomoćnik šefa Vojne misije u Njemačkoj. Solidarisao se s Rezolucijom Informbiroa i lišen čina pukovnika JA - 120, 359

Lukačević Vojislav (1 9 0 8 -1 9 4 5 ) , privatni činovnik i rezervni kapetan vojske Kralje


vine Jugoslavije. Četničkom pokre tu D. Mihailovića pristupio u ljeto 1941. Ko- m andovao je četničkim vojnim form aci jama u Sandžaku i Crno j Gori . U toku1943. kom andovao je od redom i b r igadom u toku bitke na Neretvi . O d ljeta1943. bio je specijalni izaslanik D. M iha ilovića u Crnoj Gori, a u proljeće 1944. u Kairu i Londonu. Po povra tku u zemlju odvoji se od D. Mihailovića. D ecem bra1944. britanska jedinica (ka kojoj je došao na pregovore u Bile ću) predala ga Štabu 29. hercegovačke divizije. Avgusta1945. u Beogradu Viši vojni sud osudio ga je kao ratnog zločinca na smrt str ije ljanjem - 317, 318

Ljubičić Nikola (1916). Završ io srednju poljoprivrednu školu 1936. Član KPJ od 1941; učestvovao u organizovanju us tanka u užičkom kraju. U toku N O R bio kom andan t bataljona (u 1. i 2. p ro le te r skoj brigadi), kom andan t 3. srpske brigade i načelnik štaba 2. pro leterske divizije. Poslije oslobođenja završio najviše vojne škole u našoj zemlji i obavljao vojne dužnosti (kom andant Korpusa graničnih jedinica 1. armijske oblasti, savezni se kre ta r za narodnu odbranu) , poslanik Savezne skupštine u više saziva. O d VIII kongresa SKJ [1964] član CK SKJ, a odIX kongres (1969) član Predsjedništva SKJ odnosno Predsjedništva CK SKJ, Predsjednik Predsjedništva SR Srbije, član Predsjedništva SFRJ - 706, 305

Ljujić Velibor (1914), pravnik. Član KPJ od 1940. Bio je sekre ta r SK KPJ Prije- polje i član Oblasnog komiteta S K O J-a za Sandžak. U N O R -u je od 1941. U ra tu je bio sekre ta r SK KPJ Prijepolje, član O blasnog komiteta KPJ za Sandžak i politički kom esar 37. divizije. Poslije rata radio je kao sekre ta r Narodne skupštine N RS, ministar u vladi N R Srbije, član Izvršnog veća Srbije i dr. Biran je za člana CK SK Srbije i za republičkog i saveznog poslanika u više saziva. R ezerv ni pukovnik JN A - 348

Maček dr Vladimir Vlatko (1 8 7 9 -1 9 6 4 ) , pravnik i polit ičar; predsjednik HSS. N o silac liste Bloka narodnog sporazum a, odnosno U O na par lam entarn im izborima 1935. i 1938. Po tpredsjedn ik vlade u avgustu 1939. i krajem te godine osniva koncentracione logore za antifašiste. Bio po tpredsjednik u vladi D. Simovića; kad je proglašena N D H , kao vođa HSS p o

zvao je hrvatski narod da se pokori novoj vlasti. U maju 1945. odlazi iz zemlje; do 1946. živo u Parizu, a poslije u S A D - 8, 167, 275, 293, 319, 320

Magovac Božidar, publicist. D o II sv je tskog rata pr ipadao Hrvatskoj seljačkoj stranci; bio je član Glavnog odbora ove stranke i narodni poslanik u N arodnoj skupštini Kraljevine Jugoslavije. P ro m je nom polit ike dijela HSS prem a N O P -u , poslije sep tem bra 1943. počeo da sarađu- je s N O P-om . Biran je za vijećnika i člana Predsjedništva Z A V N O H - a , vijećnika A V N O J -a i člana N K O J-a ; bio je i član10 HSS. Poslije rata odstupio od saradnje s narodnofrontovskom politikom. Zbog opozicionog stava osuđen na kaznu za tvo ra . U m ro na izdržavanju kazne - 318,347

Maklejn Ficroj (Fitzroy M aklean ; 1911), diplomata, političar i brigadni general . Školovao se u E ston-koledžu, a studije završio na Univerzitetu u Kembridžu. D o11 svjetskog rata bio sek re ta r britanskih am basada u Parizu i Moskvi. Po izbijanju II svjetskog rata napušta diplomatsku službu i prijavljuje se u vojnu jedinicu. Kao kom andos učestvuje u mnogim akcijam a na Bliskom istoku i Grčkoj. Polovinom 1943. godine Vinston Čerčil ga određuje za šefa britanske vojne misije i l ičnog predstavnika pri VŠ N O V i POJ. U ovoj misiji ostao je od 17. IX 1943. do 13.III 1945. Poslije rata objavio je m e moare koji su u Jugoslaviji prevedeni 1953. pod naslovom »Zla tni d rum , p i je sak O ri jen ta , rat na Balkanu«. - 27, 50, 72, 73, 191 225, 242, 253, 266, 2 6 9 ,2 7 2 , 294, 297, 304, 306, 311, 318, 331, 338, 345, 346, 351, 353, 354, 358, 359, 361, 3 6 3 -3 6 6

Maksimović Milić ( 1 9 2 3 -1 9 4 3 ) , đak g imnazije. Član KPJ od 1941. U ratu je bio zamjenik političkog kom esara 2. čete (zlatiborske) 2. pro le terske br igade, član Poli todje la 6. pro leterske istočnobosan- ske brigade i rukovodilac Politodje la 6. proleterske istočnobosanske brigade i ru kovodilac Politodje la 16. musl imanske brigade. Poginuo je na Spreči 1943. - 48

Mandžić Pašaga Murat (1 9 0 7 -1 9 7 5 ) , s to larski radnik. O d 1929. član KPJ, a od1932. sek re ta r MK KPJ u Tuzli; d e c e m bra 1932. uhapšen i osuđen na 4 godine robije. O d 1938. je član PK KPJ za BiH i

BIOGRAFSKE BELESKE 393

sek re ta r Komiteta za Tuzlansku oblast. U N O R -u od 1941: politički kom esar O zrenskog N O P O i 1. p roleterskog istoč- nobosanskog bataljona, član Biroa PK KPJ za istočnu Bosnu, član GŠ N O V i PO BiH; vijećnik Z A V N O B iH -a i A V N O J - -a. Poslije oslobođenja , između ostalog, bio član IK CK SK BiH, CK SKJ (do 1972) i član Savjeta SKJ i penzionisan. N arodni heroj - 36, 48 , 302

Manoj/ović Miloš (Milan) ( 1 9 1 4 -1 9 5 1 ) , narednik vojske Kraljevine Jugoslavije. Poslije aprilskog rata (1941) vratio se u svoje rodno mesto Pusta Reka, povezao s part i jskom organizaci jom i učestvovao u pr ip rem am a i organizovanju N O B -a . U Leskovački N O P odred došao je 8. avgusta 1941. i bio njegov prvi kom andant . Poslije napada na Prokuplje izdvojio se s grupom Jablaničana iz sastava Leskovač- kog N O P odreda te učestvovao u formiranju Jablaničkog part izanskog odreda , čiji je postao prvi kom andant . U toku rata bio je kom andan t Jablaničko- -pasjačkog odreda , zamjenik kom andanta 1. južnom oravskog od reda i 1. ju žn o m o ravske (3. srpske) brigade, i načelnik štaba 2. proleterske divizije - 303

Marjanović Aleksandar Leko (1 9 1 2 -1 9 4 4 ) , s tudent Pravnog fakul teta u Beogradu. Član KPJ od 1939, a u N O R od 1941. U ratu je bio kom andir Kraljevskog gerilskog i Andrijevačko-beranske čete Komskog bataljona i kom esar 3. čete1. bataljona 1. pro leterske brigade. N o vembra 1942. upućen je u Sloveniju - kom andan t bataljona u G ubčevoj i Can- karjevoj brigadi, zamjenik političkog k o m esara Cankarjeve brigade i 15. divizije, kom andan t brigade »Franc Levstvik« i podoficirske škole 7. korpusa. Poginuo 5. jula 1944 - 180

Marković Moma Ćora (1912). Član KPJ od 1933. D o rata član UK KPJ B eograd skog univerzi teta, član O K KPJ u B eogradu i Kragujevcu i član PK KPJ za Srbiju i rukovodilac Vojne komisije PK KPJ za Srbiju. Jedan je od organizatora ustanka u Srbiji. U toku N O R -a bio je član PK KPJ za Srbiju, politički kom esar GŠ N O V Srbije, vijećnik Prvog i Drugog zas i jedanja A V N O J -a , delegat i poslanik AS- -N O S-A . Poslije rata nalazio se na državnim i partijskim dužnostima. Biran je za člana CK KPJ-SKJ od V do VIII kongresa i za poslanika Republičke i Savezne

skupštine. Član Predsedništava CK SKJ.- 295, 306, 337, 339

Marković Predrag (Alimpije 1 91 0 -1 9 4 3 ) , kapetan vojske Kraljevine Jugoslavije. Kao simpatizer KPJ prihvatio se položaja kom andanta če tničkog odreda formiranog u istočnoj Srbiji od Srba iz Bosne (»I. samostalni dobrovoljački o dred«). Po dolasku u istočnu Bosnu, marta 1942, prišao sa odredom part izanima. Bio načelnik štaba 6. istočnobosanske brigade. Poginuo 24 /25 . XII 1943. na T um arskom brdu na planini O zrenu u Istočnoj Bosni - 65, 305, 356

Martinović Milan, ministar u kraljevskoj jugoslovenskoj vladi, član Hrvatske seljačke stranke i jugoslovenski am b asa d o r u Kairu - 8.

Martinović Ra tko ( 1 9 1 6 - ), poručnik vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u od 1941, a član KPJ od 1942. Bio je načelnik štaba Valjevskog N O P O , k o mandant 2. krajiške brigade, načelnik štaba 5. divizije N O V J i načelnik Glavnog štaba Srbije. Poslije rata pomoćnik k o m andanta armije , nas tavnik Više vojne akadem ije i dr. G enera l-po tpukovnik JN A u penziji - 170, 320

Medenica Đuro (1913), prije II svjetskog rata s tudent prava. Član KPJ od 1934. Z b o g revolucionarnog rada osuđen 1937. na godinu dana zatvora. Jedan je od organizatora ustanka 1941. u kolašin- skom srezu. U ratu je bio politički ko m esar Komskog N O P odreda , bataljona u 4. crnogorskoj proleterskoj brigadi, rukovodilac Pol itodje la 27. divizije, politički kom esar 51. divizije i Opera tivnog štaba za Kosovo i Metohiju i dr. Poslije rata pomoćnik ministra Savezne vlade, Javni pravobranilac FNRJ, d irek to r Uprave ca rina FN R J , zamjenik predsjednika Saveznog savjeta za pravosuđe, sudija Ustanog suda SFRJ. Rezervni pukovnik JN A - 48

Mešterović dr Đura ( 1 9 0 8 - ). Ijekar, genera l-pukovnik JN A u penziji. U če stvovao u španskom građanskom ratu od1937. do 1939. Po slomu Republike bio u koncentrac ionom logoru u Francuskoj. Član KPJ od 1938. u N O R -u Ijekar Valjevskog; pa Posavskog N O P odreda, upravnik vojen bolnice u Žabljaku, upravnik bolnice u Foči, šef hirurške ekipe 1. proleterske divizije, referent sa niteta 3. korpusa N O V J, šef Ijekarske


misije VŠ u Italiji, član V ojne misije u SSSR-u, šef odsjeka u Sanitetskom o d jeljenju VŠ (Genera l štaba). Poslije rata zamjenik, pa načelnik Sanitetske uprave JN A , predsjednik Crvenog krsta Jugos lavije. Genera l-pukovnik J N A u rezervi - 313

Mićunović Veljko ( 1 9 1 6 - ), s tudent p r a va. N aprednom omladinskom pokretu pristupio kao srednjoškolac, a član KPJ je od 1934. Istaknuti aktivist s tudentskog pokre ta na Beogradskom univerzitetu. U 1940/41. radio kao partijski instruktor u Pomoravlju. U N O R -u od 1941; politički kom esar Lovćenskog N O P O , član PK KPJ za Crnu G oru , Boku i Sandžak; rukovodilac Pol itodje la 2. pro leterske br igade. Poslije rata ministar unutrašnj ih poslova vlade Crne G ore i ambasador, predsjednik O dbora za spoljnu politiku Savezne skupštine, član Predsjedništva SFRJ, član CK SKJ i dr. Narodni heroj. Član Savjeta Federacije - 249

Mihailović Dragoljub Draža (1 8 9 3 -1 9 4 6 ) , vođa kolaboracionist ičkog četničkog pokre ta u Jugoslaviji od 1941. do 1945. D o rata generalštabni pukovnik vojske Kraljevine Jugoslavije, vojni izaslanik u Sofiji i Pragu. Maja 1941. počeo da stvara četničke odrede. Njegov pokret ima izrazito nacionalis tički, šovinistički, velikosrpski i antikomunist ički karakter . U cilju slamanja N O P -a u Jugoslaviji i očuvanja m onarhije , uspostavlja saradnju i sklapa sporazume s o kupa to rom i kvislinzima. Četničke vojne formaacije vodile su borbu protiv N O P -a od jeseni 1941. do maja 1945. Mihailović je uživao p o moć i podršku određenih krugova z a p a d nih saveznika naročito do 1943. Bio je ministar izbjegličke vlade, načelnik štaba Vrhovne kom ande vojske Kraljevine J u goslavije i kom andan t tzv. Jugoslovenske vojske u otadžbini; jula 1942. unapređen je u čin armijskog generala . Uhvaćen1946, i na javnom procesu u Beogradu kao ratni zločinac i izdajnik osuđen na sm rt - 25, 83, 86, 114, 124, 126, 132, 157, 159, 170 -175 , 1 8 0 -1 8 6 , 189, 238,251, 252, 258, 269, 270, 272, 275, 300. 314, 317, 3 2 1 -3 2 4 , 328, 329, 354, 360

Mihajlović Sergije (1 9 1 1 -1 9 4 2 ) , K apetan vojske Kraljevine Jugoslavije. Pripadnik četničke organizacije D raže Mihailovića. Z a jed n o s Todorovićem i Dangićem

1941. i 1942. organizovao i objedin javao četničke akcije u jugoistočnoj Bosni p ro tivno N O P O J . Kao organizator i k o m a n dan t četničke jedinice, učestvovao 1941. i početkom 1942. u pregovorima s italijanskim okupa tor im a u G oraždu za borbu protiv N O P O J - 323

Mihić Ljubica (1922), učiteljica. Član KPJ od 1940. U N O R -u od 1941. na raznim političkim dužnostima. Poslije rata obavljala niz odgovornih dužnosti u G radskom narodnom odboru Beograda i Saveznom odboru SSRNJ, gdje je bila sekre ta r Ideološke komisije Saveznog o d bora Birana za poslanika Republičkog vijeća Skupštine SR Srbije. Je dno vrijeme radila kao savjetnik u K abinetu P reds jed nika Republike i bila predsjednik Komisije za m eđunarodne odnose Republičke konferencije SSRN Srbije. Nosilac »Part izanske spomenice 1941« - 201

Mijović Arsenije (1 9 1 9 -1 9 4 4 ) , do II svjetskog rata s tudent P ravnog fakulteta u Beogradu. Član KPJ od 1938. Učesnik N O R -a od 1941. Jedan od organizatora ustanka u svom kraju G olubovcim a kod Podgorice. U toku N O R -a je bio borac, zamjenik kom esara čete i bataljona 5. c rnogorske proleterske brigade. O d 1943. prelazi u vojvođanske brigade: bio je član Politodje la 2. i 16. vojvođanske divizije. Poginuo kod Rum e novembra 1944. na položaju političkog kom esara 2. vo jvođanske brigade. Nosilac »Partizanske sp o menice 1941« - 48

Milićević Dragica, v. Kladarin Dragica

MHojević MHoje (1912), vojni službenik. U N O B -u i KPJ od 1941. U ratu je bio zamjenik kom andan ta Beogradskog b a tal jona 1. pro leterske brigade, zamjenik i kom andan t 1. proleterske brigade, za m je nik k o m andan ta 1. pro leterske divizije, član Vojne misije pri Savezničkoj koman di za bliski istok i kom andan t 21. divizije. Poslije rata je kom andant grada B e o g ra da, korpusa, armije i dr. Bio predsjednik C entra lnog odbora ratnih vojnih invalida F N R J , član Centra lnog odbora SSRNJ, Glavnog odbora SSRNJ, G e n e ra l -p u k o v nik JN A u rezervi, N arodni heroj - 7 9 , 140

MHojković Mirko (1918), radnik. Prije rata učestvovao u naprednom radničkom pokretu . S ek re ta r je OK S K O J-a i OK KPJ za Kragujevac. Član KPJ je od 1939,

BIOGRAFSKE BEl.ESKE 395

a u N O B -u je od 1941. Z a vreme ra ta bio je zadužen za rad SK O J-a pri O b K za Sandžak, član Pol itodjela 3. proleterske (sandžačke) brigade i 2. dalmatinske br igade i zamjenik političkog kom esara 3. srpske N O U brigade. Poslije rata o b a vljao j< razne društveno-političke d u žn o sti u Sindikatu SR Srbije i CK SK Srbije. Bio je glavni urednik R adio-B eograda i zamjenik d irektora »Politike«. Bavio se i književnim radom. Napisao je više hroni- ka, putopisa , pripovjedaka i rom ana - 305

Milosavljević Ljubinka (1917), studirala na Beogradskom univerzitetu. Član S K O J-a od 1935, a član KPJ od 1936. Do II svjetskog rata i u toku 1941. sekre ta r PK SK O J-a za Srbiju, zatim član Poli todjela 2. proleterske brigade, član PK KPJ za Srbiju i član CK SKOJ-a . Poslije rata sekre ta r CK KPJ Svetozarevo (Jagodina), član CK KPS, član Revizione komisije SKJ. Bila vijećnik III zasijedanja A V N O J-a , poslanik A SN O S-a , N arodne skupštine SRS i Narodne skupštine FN R J do 1955, kada je penzionisana - 76, 306

Milosavljević Milosav ( 1 9 1 1 - ), z a natlija. Član KPJ od 1934. Bio je član MK KPJ u Čačku, sekre tar OK KPJ užičkog, a zatim valjevskog okruga. U N O R -u od 1941; politički kom esar Valjevskog, Rogatičkog, Drinskog i Sje- vernohercegovačkog N O P O i 2. p ro le te r ske divizije, a vršio je i dužnost političkog kom esara GŠ N O V i P O Srbije i dr. bio je vjećnik A V N O J-a . Poslije rata o b a vljao odgovorne dužnosti u CK SKS, Sindikatu Srbije i Vojvodine. Član Sav je ta Federacije. N arodni heroj - 76, 221,337

Mi/ovanović Pećanac Košta (1 8 7 9 -1 9 4 4 ) , četnički vojvoda iz I svjetskog rata i rezervni kapetan JV. U m edura tnom p e riodu je bio predsjednik G O Udruženja srpskih četnika u Kraljevini Jugoslaviji. Poslije aprilskog rata 1941. organizovao je četnički pokre t uglavnom u južnim krajevima Srbije, u oko trideset odreda. O tvo renu saradnju s Nijemcima počeo je nakon postignutog sporazum a sa Gesta- po-om u Arandelovcu 27. avgusta 1941. Krajem 1942. njegovi odredi su prešli pod kom andu D. Mihailovića. Likvidiran je 11. maja 1944. od četnika iz Deligrad- skog korpusa po nalogu D. Mihailovića - 171, 185, 320

Milutinović Ivan (Milutin) (1 9 0 1 -1 9 4 4 ) . Završio studije prava. Član KPJ od 1923. Kao student rukovodio Udruženjem marksis ta na Beogradskom univerzitetu. God. 1928. osuđen na 6 mjeseci , 1929. na 6 godina, a 1934. na još 2 godine robije. T okom 1940. postao član CK KPJ. O d kraja 1939. do m aja 1940. nalazio se u koncentracionom logoru u Bileći. Na V zemaljskoj konferenciji izabran za člana Politbiroa CK KPJ. Is taknuti je o rganizator narodnog ustanka. Član Vrhovnog štaba od 1941, k o m a n dant Glavnog štaba za C rnu G oru , de le gat Vrhovnog štaba i CK KPJ u Crnoj gori. Organ iza to r narodne vlasti; vjećnik A V N O J -a i član njegovog Predsjedništva; od II zasijedanja A V N O J -a član N K O J- a; genera l- la jtnant N O V J. Poginuo ne- srećnim slučajem na D unavu kod B e o g ra da 23. ok tob ra 1944. Narodni heroj. - 264, 265, 271, 285, 287, 335, 345, 358, 360

Milutinović Vuk a lica Đedo ( 1 9 1 9 - ), srednjoškolac. Č lan SK O J od 1935, a KPJ od 1937. U N O B od 1941. U ratu je bio: kom esar čete, bataljona, sekre ta r O K KPJ Podgorica, član PK KPJ za Crnu G oru i politički kom esar G rupe brigada. Poslije ra ta nalazio se na odgovornim vojnim i političkim dužnostima - 249

Miljanić dr Niko (1 8 9 2 -1 9 5 7 ) , hirurg, profesor univerziteta. Završio Medicinski fakultet u Parizu. U I svjetskom ratu učestvovao kao dobrovoljac. Jedan od osnivača Medicinskog fakulteta u B eogradu. Član Francuske hirurške akademije . U N O R -u od 1942. Bio član A V N O J -a i prvi predsjednik C A S N O -a . Poslije II svjetskog rata posvetio se Ijekarskom pozivu na Medicinskom fakultetu u B e o gradu. O bjav io veći broj naučnih radova- 312

MUjković Huška ( - 1 9 4 4 ) , sezonski radnik iz Velike Kladuše. O d 1935. s im patizer KPJ, a ubrzo i njen član. Juna 1941. učestvovao u p r ip rem am a oružanog ustanka na Kordunu , odakle se ubrzo vratio i prišao dom obran im a . Poslije tri mjeseca ponovo je u redovima N O P. OK KPH za Karlovac uputio ga je na agita- c iono-propagandni rad u Cazinsku kra jinu. Krajem 1942. postavljen za k o m a n danta mjesta u V. Kladuši i za sekre tara MK. U toku 4. neprijateljske ofanzive ponovo je dezer t irao , izdržao kaznu, a


zatim je upućen na Kordun odakle se ponovo vratio u V. Kladušu i povezao s nepri ja tel jem; polovinom 1943. formirao Muslimansku miliciju i postao njen ko m andant. Krajem 1943. prešao na stranu N O V J sa svojim jedinicama koje su ušle u sastav Unske operativne grupe N O V čiji je postao kom andant. U maju 1944. ubijen od agenata njemačko-ustaške obav ješ ta jne službe - 7, 293, 351

MUjković Mita (1919), prije rata s tudent prava i učesnik s tudentskog pokre ta u Beogradu. Z bog ilegalne aktivnosti za tvaran i osuđivan. Član KPJ od 1938, a u N O P -u od 1941. U ratu je bio sekre tar O K S K O J-a i član Biroa O K KPJ za Kosovo i M etohiju , politički kom esar Kosovsko-metohijskog N O P O i 1. makedonsko-kosovske brigade. Poslije oslobođenja ministar u vladi NRS, d irek tor »Politike«, am basador, član O K SKJ za Kosovo i M etoh iju i član CK SK Srbije - 277

Minderović Čedomir ( 1 9 1 2 -1 9 6 6 ) , književnik. Revolucionarno orijentisan od rane mladosti. Počeo da objavljuje 1928. P ripadao grupi tzv. socijalne li terature. Učesnik N O R -a i član KPJ od 1941. U toku N O R -a bio komesar bataljona P o savskog N O P O , član Pol itodjela 2. p ro le terske i 16. musl imanske brigade, 27. divizije i na radu u P ropagandnom o d jeljenju VŠ N O V J. Poslije rata član Agit- propa CK KPJ Srbije, urednik »Književnosti« i »Književnih novina«, načelnik u Ministarstvu prosvijete Srbije, sekre tar Saveza književnika Jugoslavije i savetnik u državnom sekre tar i ja tu za inostrane poslove. Nosilac »Partizanske spomenice 1941« - 48

Marašević Đoko (1985), oficir vojske Kraljevine Jugoslavije i učestvovao u b o rbama na Solunskom frontu. U N O P od 1941, a član KPJ od 1943. U ratu je bio: vojni savjetnik u partizanskim štabovima, kom andan t GŠ za Crnu G oru (2. udarni korpus) , kom andan t korpusne vojne oblasti od februara 1944. do kraja rata. Iz rata je izašao u činu general-majora. Poslije rata bio je: kom andant In ten d an t ske oficirske škole, zamjenik kom andanta pozadine JN A i načelnik Vojnog okruga Beograd. Prihvatio rezoluciju IB - 46

Mišić Aleksandar (1941), major, vojske Kraljevine Jugoslavije. Bio u štabu Draže

Mihailovića. U decem bru 1941. Nijemci ga zarobili na Ravnoj Gori i strijeljali - 170, 172.

Mišić Živojin (1 8 5 5 -1 9 2 1 ) , vojvoda u srpskoj vojsci, istaknuti kom andant srpske vojske u balkanskim ratovima i I svjetskom ratu - 170

Mitić MHorad, kapetan vojske Kraljevine Jugoslavije i oficir u četničkom štabu D. Mihailovića. u jesen 1941. D. Mihailović ga je delegirao u Vrhovni štab N O P O J kao svog oficira za vezu - N ovem bra1943. u ime Draže Mihailovića vodio u Beogradu pregovore s Nijemcima o sa ra dnji - 172, 174, 321

Mitrović Mitra (1912) završila Filozofski fakultet u Beogradu. Član KPJ od 1933; član PK KPJ za Srbiju. U N O R -u od 1941: član Politodje la 1. proleterske brigade, član redakcije »Borbe«, član C e n tralnog odbora A F Ž -a , vijećnik A V N O J-a . Poslije ra ta ministar u vladi Srbije; d i rek to r Saveznog zavoda za p ro u čavanje školskih i prosvjetnih pitanja. Bila član CK SKS i CK SK. - 319

Mitrović Stefan ( 1 9 0 9 - ), u revoluc ionarnom pokre tu učestvuje od 1931. kao student Beogradskog univerziteta. Član PK S K O J-a za Srbiju i član CK SK O J-a . Zbog revolucionarnog rada više puta hapšen a 1937. osuđen na 3 godine robije. U N O R -u na partijsko-poli tičkim dužnostima, a od 1943. kom esar divizije, korpusa, i načelnik Propagandnog odjeljenja G enera lš taba . Poslije ra ta na radu u Upravi za p ropagandu i agitaciju CK KPJ. Z bog prihvatanja Rezoluci je IB1948. isključen iz Par tije - 48, 302

Morača Milutin (1914), pravnik. U revolucionarnom pokre tu od 1935. Član KPJ od 1936. God. 1939. izabran je za člana O K KPJ za s jevernu Bačku u Subotici. U N O B -u od 1941. Jedan od organizatora ustanka u Drvaru. Bio je kom andant bataljona »Sloboda«, zamjenik k o m an dan ta 5. krajiškog odreda , kom andan t 5. divizije. U operacijam a u proljeće 1944. u Srbiji kom andovao je 2. i 5. divizijom, a u završnim operacijam a JA bio je načelnik Štaba 1. armije . Poslije rata je bio k o m andant armijske oblasti, zamjenik n a čelnika G enera lš taba JN A , član SIV-a, član CK SK BiH, član SK SSRNJ i predsjednik Udruženja rezervnih vojnih starješina. Narodni heroj - 29, 46, 78,

BIOGRAFSKE BF.I.ESKF 3 9 7

131, 137, 149, 229, 303, 304, 308, 333, 339

Mordin Ivan Crni (1 9 1 1 -1 9 4 4 ) , o b u ća r ski radnik, član KPJ od 1934. Više puta zatvaran i podvrgavan policijskim to r tu ra ma zbog revolucionarnog rada. U ratu je jedan od organizatora ustanka na Pelješcu, sekre ta r MK KPH za Pelješac, OK K PH za Dubrovnik , O K KPH za južnu Dalmaciju , član O kružnog i Oblasnog N O O za Dalmaciju i vijećnik Z A V N O H -a . Poginuo je 18. februara 1944. kod Stona prilikom bjekstva od Nijemaca koji su ga sprovodili u za tvor u Dubrovnik , narodni heroj - 303

Mrda Simo (1917), obućarski radnik. U N O R -u i član KPJ od 1941. U ratu je bio politički kom esar bataljona »Stojan Ma- tić«, zamjenik političkog kom esara 1. i 2. brigade 6. ličke divizije, politički komesar 35. divizije i 1. hrvatske divizije narodne odbrane (K N O J) , Poslije rata radio je kao politički kom esar divizije. Rezervni pukovnik JN A - 52, 302, 303, 355

Mugoša Andrija (1910), Član KPJ od1933, član PK KPJ za Crnu G oru , Boku i Sandžak od 1938, a u toku 1939-1940 . član M K KPJ u Podgorici, od kraja 1940. do 27. marta 1941. nalazi se u vojnom koncentracionom logoru u Sm eđerevskoj Palanci. U N O R -u od 1941. na političkim i vojnim dužnostima. Po os lobođenju vrši odgovorne partijske i državne funkcije. Narodni heroj - 344

Mur Piter (M oore Peter), pukovnik; šef Britanske vojne misije pri Glavnom štabu N O V i PO Slovenije - 28

Musolini Benito (Musolini Benito) (1 8 8 3 -1 9 4 5 ) , italijanski fašistički d ik ta tor, organizator i vođa fašizma. Je d an od o rganizatora italijanskog iredentizma. G odine 1919. formirao fašističke odrede za borbu protiv revolucionarnog pokreta Italije. 1922. izveo marš na Rim i postao predsjednik vlade. G od ine 1925. zaveo fašističku dik ta turu . Spoljnu politiku usmjerio na osvajanja u Evropi i Africi i na borbu protiv progresa u svijetu, pod njegovim rukovodstvom fašistička Italija je vodila rat za osvajanje Etiopije ( 1 9 3 5 -1 9 3 6 ) , intervenisala u Španiji u korist F ranka i učestvovala u II svjetskom ratu kao član koalicije fašističkih država. Po padu fašizma (1943) u sjevernoj Italiji, koju su okupirali Nijemci, bio šef

Ital ijanske Socijalne Republike. Uhvati li ga italijanski partizani i ubili 28. aprila1945 - 168, 169, 243

Nad Košta ( 1 9 1 1 - ), radnik i podoficir vojske Kraljevine Jugoslavije, u n a prednom radničkom pokre tu učestvuje od rane mladosti. Proganjan i hapšen više puta , a 1933. osuđen na 2 godine robije. Po odluci KPJ otišao u Španiju. U špan- skoj republikanskoj vojsci bio kom andant Balkanskog bataljona. Član KPJ od 1937. O d 1939. u koncentracionom logoru u Francuskoj. U N O R -u jedan od organ izatora ustanka na Kordunu , član Glavnog štaba BiH, kom andan t O pera t ivnog štaba za Bosansku krajinu, kom andan t 1. b o sanskog, pa 3. korpusa N O V J ; k o m a n dant G lavnog štaba Vojvodine i k o m an dant 3. armije JA . Poslije ra ta kom andant armije , k om andan t vojne oblasti, p o m o ćnik saveznog sekre tara za narodnu o d b ra nu, poslanik Skupšt ine Srbije i Skupšt ine Jugoslavije, član CK SKS i CK SKJ. predsjednik S U B N O R J . N arodni heroj. G enera l-a rm ije JN A - 46, 55, 219, 239,294

Nedeljković Radisav Raja( 1 9 1 1 - ). Aktivista srednjoškolskog i s tudentskog naprednog pokre ta . Član KPJ od 1937, a od 1940. član O K KPJ za Kragujevac. U N O R -u od 1941. Bio je kom andan t Kragujevačkog N O P O i 3. batal jona 1. proleterske brigade, rukovodilac Politodje la 5. proleterske i 4. k ra j iške brigade, politički kom esar 23. divizije i 14. korpusa. Poslije rata bio je generalni sekre ta r vlade N R Srbije, s ek re ta r O b la snog komiteta KPJ za Kragujevac, p r e d sjednik Oblasnog N O za Kragujevac, član SIV-a, član CK SKS i CK SKJ, republički i savezni poslanik i dr. Član je Savjeta federacije. Narodni heroj - 221

Nedić Milan ( 1 8 7 7 -1 9 4 6 ) , oficir srpske vojske, a potom u vojsci Kraljevine Ju g o slavije armijski general , kom andan t a rm ije, načelnik Glavnog generalštaba , ministar vojske i mornarice. Kao ministar podržao snagu Hit lerove Njemačke i u n o sio defetizam u JV. O tvo reno se stavio u službu n jemačkih okupa to ra i od 29. avgusta 1941. predsjednik kvislinške srpske vlade. Z a cijelo vr ijeme rata borio se protiv N O P -a . Njegove vojne jedinice počinile su bro jne zločine. Uhvaćen i kao kvisling i ratni zločinac p redat sudu; u za tvoru u B eogradu izvršio samoubis tvo

3 9 8 BIOGRAFSKE BEt.ESKI

4. februara 1946 - 40, 83, 84, 86, 124, 149, 168, 172, 173, 185, 275, 320, 321, 323, 354

Nešković dr Blagoje Mihailo ( 1 9 0 7 - ), Ijekar. U naprednom s tu dentskom pokre tu učestvuje od 1927; član KPJ od 1936. Dobrovoljac u špan- skom građanskom ratu u redovima špan- ske republikanske vojske. Po povratku u Jugoslaviju (1940) uključio se u parti jski rad. U N O R -u od 1941. Sekre ta r PK KPJ za Srbiju i član CK KPJ, a od Osnivačkog kongresa KPS (m aja 1945) do 1948. sekre ta r CK KPS i predsjednik vlade N R Srbije, 1948-1962 . bio potpredsjednik vlade F N R J i član PB CK KPJ. Poslije isključenja iz SKJ (1952) zbog kolebljivog stava u odnosu na partijsku liniju, posvetio se Ijekarskom pozivu i naučnom radu u O nkološkom institutu u Beogradu. P ro fesor univerziteta - 57, 78, 221, 224, 304, 306, 307, 315, 336, 337, 339, 342, 352, 355, 356, 366, 369.

Niko/ić Aleksa Aca (1919), student. Član S K O J-a od 1937, a KPJ od 1942. U N O R -u od 1941. U ratu je bio: rukovodilac SK O J-a u četi, bataljonu i brigadi u 4. proleterskoj (crnogorskoj) . O d 1943. član je Politodje la 3. proleterske (sandžačke) brigade, a po tom i 37. sandžačke divizije. Od 1943. pomoćnik je političkog k o m e sara arti ljeri jskog korpusa 3. srpske divizije - 307

Niko/iš dr Gojko (1911), ljekar. Član KPJ od 1935. Medicinski fakultet završio u Beogradu 1936. U španskom g rađ an skom ratu ljekar u II interbrigadi u činu poručnika. U zemlju se vratio 1940. Učesnik N O R -a od 1941. Bio je u Kralje- vačkom N O P O , šef sanite tske službe pri VŠ N O V i POJ, vijećnik A V N O J -a i Z A V N O H -a . Poslije rata je načelnik S a nitetske uprave u JN A , načelnik Vojno- -medicinske akadem ije i am basador FN R J u Indiji (1953 /54 .) Napisao je više radova iz oblas ti vojne medicine i m e moarsku knjigu Korijen, stablo, pavetina. Redovni je član S A N U . Narodni heroj. G enera l-pukovnik JN A u penziji - 101, 309

Nimani Džavid (1919). Prije rata završio učiteljsku školu u Elbasanu i kao učitelj sudje lovao u naprednom omladinskom pokretu u Albaniji. U Jugoslaviju došao 1941. i stupio u N OB . O tad a je član KPJ.

U ratu je bio sek re ta r MK KPJ u Prizre- nu, član O bK KPJ. Oblasnog N O O i Opera tivnog štaba N O V i POJ za Kosovo i Metohiju. Nakon oslobođenja bio je predsjednik IV Kosova i Metohije , p r e d sjednik Pokrajinskog odbora SSRN, p o t predsjednik Skupštine SR Srbije i Savezne skupštine. Član je CK SKS i CK SKJ. Predsjednik je Predsjedništva SA P K osovo - 274

Nojbaher Herman (N eubacher H erm an) , opunom oćenik Ministarstva spoljnih p o slova Trećeg R ajha za Jugoistok; prije rata je bio jedno vrijeme predsjednik Bečke opštine; Saveznici su ga uhapsili novem bra 1945. i izručili jugoslovenskim vlastima, koje su ga potom osudile na višegodišnju robiju. Poslije izdržane kazne, jedno » . 'jem e je bio savjetnik e t io p skog cara - 300

Novosel Vanda (1915), u revolucionarnom pokretu učestvuje kao studentkinja na Zagrebačkom sveučilištu. Član SKOJ- -a od 1933, a član KPJ od 1935. Aktivno radi u studentskoj, odnosno omladinskoj sekciji Ž enskog pokre ta , u uredništvima časopisa »Mlada žena« i »Ženski svijet«; 1941. je član Inicijativnog odbora A F Z za Hrvatsku. U ok tobru 1941. uhapšena od ustaša i po izlasku iz zatvora (1942. na osnovu razm jene) posta je član Sekre ta ri ja ta C O A F Z . Poslije oslobođenja bavi se publicističkim i drugim društvenim radom- 347

Olujević Marko, po tpukovnik vojske Kraljevine Jugoslavije, pomoćnik k o m an dan ta Nedićeve žandarm erije . Kada je zarobljen od strane partizana Valjevskog N O P sep tem bra 1941. godine, kod njega je nađen plan zajedničkih oružanih d e j stava Nedićevih odreda i odreda Draže Mihailovića protiv partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji. Streljan je odlukom p a r tizanskog suda 1941. godine - 321

Oreščanin Bogdan (1 9 1 7 -1 9 7 7 ) , prije ra ta apsolvirao prava. U napredni pokret uključio se još kao đak, a član KPJ od 1941. Jedan je od organizatora ustanka u svom kraju; bio je kom andir 1. par t izanskog odreda »Perna«, potom operat ivni oficir Kordunaškog odreda , kom andant 2. kordunaškog odreda , kom andant 5. h r vatske brigade, načelnik Štaba 4. korpusa N O V J , pomoćnik načelnika Glavnog š ta ba Hrvatske, kom andan t 4. korpusa

BI(XiRAFSKK BEt.KSKK 3 9 9

N O V J, a pred kraj rata na dužnosti u G enera lš tabu JA . Poslije rata načelnik Uprave u G enera lš tabu , pomoćnik saveznog sekre tara za narodnu odbranu , a m b a sador, predsjednik O d b o ra za narodnu odbranu Vijeća naroda SNS i dr. Napisao je više radova iz oblasti vojne nauke. G enera l-pukovnik JN A . Narodni heroj -127, 146

Ostojić Zaharije ( 1 9 0 7 -1 9 4 5 ) , general- štabni m ajor vojske Kraljevine Jugoslavije. Sa misijom britanskog kapetana Had- sona došao je sep tem bra 194 i . za jedno sa majorom Lalatovićem u Jugoslaviju i p r i ključio se D. Mihailoviću. Bio je šef Opera t ivnog odjeljenja četničke Vrhovne kom ande i kom andant Istaknutog dijela Vrhovne četničke kom ande za Bosnu, Hercegovinu, Dalmaciju, Liku i Crnu G oru . M arta 1945, odvojivši se od Draže Mihailovića, pokušao da se sa ostacima četničkih jedinica probije iz Bosne do britanskih snaga. Maja 1945. za jedno s P. Đurišićem razoružan od ustaša i ubijen u logoru u Gradiški - 238, 321, 328, 341, 369

Panić Milovan (1917), seoski najamnik. Bio je član KPJ i kom andir 2. čete 5 (pljevaljskog) batal jona 3. proleterske (sandžačke) brigade. Poslije bitke na Sut- jesci dezert irao u četnike - 347

Papić Boro - član politodjela XX divizije N O V J i u štabu VIII korpusa - 201

Parmač Stanko ( 1 9 1 3 -1 9 8 2 ) , učitelj. Član KPJ i učesnik N O R -a od 1941. U toku N O R -a je bio kom esar čete, o p e ra tivni oficir bataljona »M arko Orešković«, politički kom esar II operativne zone N O V i PO Hrvatske, zamjenik k o m an dan ta 1. dalmatinske brigade, načelnik Štaba 28. divizije i kom andant 19. divizije. Poslije rata bio zamjenik kom andanta JR M , načelnik Štaba JR M i d irek tor PIK »Neretva« u O puzenu. Isključen iz SKJ 1975. Kontraadm ira l JN A . Narodni heroj- 144

Pavelić dr A nte (1 8 8 9 -1 9 5 9 ) , vođa fašističkog ustaškog pokre ta , poglavnik tzv. Nezavisne Države Hrvatske, kvisling i ratni zločinac. G od ine 1928. osnovao klerofašistički pokre t (Hrvatski ustaški pokre t) , koji je djelovao kao ultradesni- čarska teroristička organizacija. U zemlji 1939. osnovao ustaški cen ta r u Zagrebu. D esetog aprila 1941. uz pomoć Nijemaca

stvorena je N D H , a sedam dana kasnije Pavelić je obrazovao ustašku vladu. S tvorio je o ružane snage, apara t državne i policijske vlasti i ustaške organizaci je. Po ugledu na nacizam i fašizam, zaveo fašistički režim, čiji je cilj bio istrebljenje komunista i svih rodoljuba , uništenje Srba, Jevreja , R om a i u okviru napora nacizma i fašizma borba protiv progresa i dem okrat i je u svijetu. Po njegovom nalogu represivni organi i o ružane snage N D H ubile su stotine hiljada ljudi. Poslije bjekstva iz Jugoslavije, živio pod zaštitom reakcionarnih krugova i um ro u Madridu- 83, 84, 124, 168, 186, 275, 320

Pavičić Mile ( 1 8 9 9 -1 9 4 8 ) , oficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R -u k o m a n dir čete, nas tavnik Oficirske škole V rhovnog štaba, referent za vojne vlasti u pozadini , zatim za vojno vazduhoplovstvo VŠ, vojni inspektor štaba 1. bosanskog korpusa, kom andant 1. vazduhoplovne baze N O V J , član Vojne misije VŠ u SSSR-u. Poslije rata gene ra l-m a jo r i z a m jenik kom andanta Vazduhoplovstva JA . - 192, 313, 364

Pav/ović Dragoslav ( 1 9 0 8 -1 9 4 2 ) , s tu dent. Član KPJ od 1936. U hapšen 1937. i osuđen na 2 godine robije , koju je izdržao u Mariboru . Krajem 1939. postao sekre ta r PO , a ubrzo potom sek re ta r C O C rvene pomoći (kasnije N arodna pomoć). Učesnik je V zemaljske konferencije KPJ, na kojoj je podnio referat o Narodnoj pomoći . U N O R -u od 1941: instruktor CK KPJ u Makedonij i , politički komesar Kragujevačkog N O P O , poginuo 21. j a nuara 1942. na Pjenovcu kod Han- -Pijeska kao politički kom esar 5. batal jona 1. proleterske brigade. Narodni heroj- 320

Pavlović Milutin Mića ( 1 9 1 3 - ) , oficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O B od sep tem bra 1943, a u KPJ od decembra iste godine. U ratu je bio: kom andir čete, načelnik štaba 6. da lmatinske brigade, šef operativnog odsjeka 8. da lmatinskog ko r pusa i pomoćnik načelnika GŠ Hrvatske. Poslije rata bio je: načelnik Operativnog odsjeka i kom andan t bataljona. Penzioni- san 1956. u činu pukovnika JN A - 347

Penezić Slobodan Krcun ( 1 9 1 8 -1 9 6 4 ) , politički radnik, rezervni genera l-po tpukovnik JN A ; kao student Poljoprivrednog fakulteta aktivno učestvovao u n ap red

4 0 0 b i o g r a f s k i - : b i:i.i:$ k i

nom s tudentskom pokretu ; član KPJ od 1939; od 1940. član PK SK O J-a za Srb iju; 1941. izabran za člana Okružnog komiteta za Užice, gdje od juna 1941. učestvuje u p r ip rem am a oružanog ustanka; bio rukovodilac pol itodjela 2. p ro le terske brigade, kom esar te brigade i politički kom esar 2. proleterske divizije. Poslije oslobođenja Beograda 1944. n a čelnik O Z N -e za Srbiju; 1946-1953 . ministar unutrašnjih poslova vlade Srbije; od 1053. član Saveznog Izvršnog vijeća SR Srbije; član CK SK Srbije i CK SKJ. Narodni heroj - 221, 336

Pernar dr Ivan ( 1 8 8 9 -? ) , jedan od prvaka HSS-a , pristalica desne struje, isticao se u borbi protiv komunista; u h a p šen u Z agrebu početkom septem bra 1944. od strane ustaša kao prozapadno orijentisan; bio je u uskoj vezi s d r J. Kmjevićem u L ondonu - 319

Perović Bogdan (1907), pravnik. D o rata je bio sudija Sreskog suda u Krivoj Palanci. U N O R -u je od 1941, a član KPJ je od 1942. U ratu je bio zamjenik kom esara čete u 4. proleterskoj (c rnogorskoj) brigadi i član Politodje la 8. banijske divizije. O d polovine 1943. borio se u vojvođanskim jedinicama, u kojima je bio član politodjela br igade i rukovodilac politodjela divizije, a zatim je radio u Ozni u Beogradu. O d 1948. pa do penzionisanja bio je zamjenik saveznog ja v nog tužioca - 48

Perović Branko (1 9 1 4 - ) , student. Član KPJ od 1938. U N O R -u ; član M K KPJ za Šavnički srez; zamjenik političkog k o m e sara bataljona u Durm ito rskom N O P O ; rukovodilac Politodje la brigade i divizije; politički kom esar divizije KNOJ. Poslije rata politički kom esar divizije i dr. G ene - ral-potpukovnik JN A . - 347

Perović Marko (1912), pravnik. Član KPJ postao 1936; bio je član MK Vršac. U N O B -u je od 1941. U ratu je bio k o m e sar čete i batal jona, instruktor CK za organizaciju narodne vlasti i pozadinskih vojnih ustanova u Bosanskoj krajini, d e legat V rhovnog štaba za područje Kozare, član O K KPJ za Ja jce, član Poli todje la 20. dalmatinske divizije, pomoćnik načelnika Personalnog odjeljenja baze N O V J u Bariju i kadrovski rukovodilac 2. udarnog (crnogorskog) korpusa. Poslije rata bio je d irek tor Saveznog sekre tar i ja ta za cijene.

opunom oćeni ministar u SSIP-u i sekre tar Nacionalne komisije SFRJ u M e đ u n a ro d noj organizaciji rada - 347

Perović Puniša (1 9 1 1 -? ) , apsolvent p r a va. Član KPJ od 1933. Bio je aktivan učesnik u revolucionarnom studentskom pokretu . Član UK KPJ u Beogradu. Više puta hapšen i osuđivan zbog revolucionarne djelatnosti; s ek re ta r M K KPJ za Danilovgrad. U N O R od 1941; član OK KPJ za istočnu Hercegovinu, sekre ta r OK KPJ u Foči, rukovodilac Politodje la 5, 4, i2. proleterske brigade, rukovodilac Agit- propa i član PK KPJ za Crnu Goru. Poslije rata član Vlade N R Crne G ore , d irek tor Više političke škole »Đ uro Đ a- ković«, pomoćnik ministra prosvjete u vladi FN R J, d irek tor Instituta za izučavanje radničkog pokre ta , član CK SKJ; savezni poslanik. Č lan je Savjeta F ede ra cije. Narodni heroj - 249

Perović Tomaš (1913), s tudent arh i tek tu re. Član SK O J-a od 1933, a KPJ od1935. U N O B -u od 1941. Tokom rata bio je zamjenik komesara čete u 5. p ro le te r skoj (crnogorskoj) brigadi, član agitpropa oblasnih komiteta KPJ za Bosansku kra jinu i istočnu Bosnu, član politodjela istoč- nobosanskih jedinica i pomoćnik načelnika P ropagandnog odjeljenja Vrhovnog štaba N O V i POJ. Poslije ra ta načelnik u Ministars tvu finansija, d i rek to r Jugoslo- venskog centra za naučnu i tehničku dokum entac i ju i savjetnik SIV-a. - 48

Perućica Novak (1910) prije rata završio trgovačku školu u Bileći. U aprilskom ratu (1941) bio je ađu tan t 2. planinskog batal jona na K aravankam a. Učesnik N O B -a od 1941. U toku N O R -a bio načelnik Štaba V crnogorske brigade, pomoćnik načelnika Štaba 2. udarnog korpusa i kom andant 5. srpske brigade. Poslije rata načelnik štaba u komandi veza JN A i načelnik Štaba 5. armije. Pukovnik. Prihvatio rezoluciju IB 1948 -304

Petričević Olga, v. Lekić Olga

Petrović Ma to (1912), radnik. Član SK O J-a od 1930, a KPJ od 1935. Član je MK KPJ u Kotoru, a od 1938. rukovodi UR S za Boku kotorsku. U ratu je bio politički kom esar 1. bokeljske brigade, član O K KPJ za Boku, predsjednik S re skog N O O Boka i organizacioni sekre tar Sreskog komiteta , vijećnik C A S N O -a .


Poslije rata bio je generalni d irek tor Elektro-privrede Crne G ore , ministar u vladi Crne G ore , po tpredsjednik Prezidi- jum a Skupšt ine Crne G ore - 344

Pijade Moša (Čika Janko , Janko , Šiki) (1 8 9 0 -1 9 5 7 ) . Studirao sl ikarstvo u Min- henu i Parizu; od 1910. bavio se nov inarstvom. Član KPJ od 1920. Poslije zabrane KPJ 1921. postao član njenog IO. Radio na Stvaranju Nezavisnih radničkih sindikata. Bio delegat na II konferenciji BKF 1922. Jedan je od osnivača N R P J 1923. Zbog organizovanja ilegalne š tamparije i publikovanja organa KPJ »Komunista«.1925. osuđen na 20 godina robije , koja mu je smanjena na 12 godina. U Srem- skoj Mitrovici zbog političkog rada 1934. osuđen na još 2 godine robije. M an d a to r CK KPJ, jedan od glavnih organizatora i predavača komunist ičkog univerzi teta u s remskomitrovačkoj kaznioni. Sa R. Čo- lakovićem na robiji preveo Marksov »K apital«. Po izlasku s robije bio zatvoren u bilećkom logoru. Na V zemaljskoj konferenciji izabran za člana CK KPJ. U N O R -u od 1941; radio na organizovanju ustanka u Crno j Gori; u Vrhovnom štabu rukovodio radom vojnih vlasti u pozadini ; vijećnik A V N O J-a na Prvom zasjedanju; od Drugog zasjedanja po tpredsjednik Predsjedništva A V N O J-a . Poslije rata bio po tpredsjedn ik Prezidijuma Savezne skupštine; potpredsjednik SIV -a, p r e d sjednik Savezne narodne skupštine; član PB odnosno IK CK SKJ. Napisao je više radova. Narodni heroj i Junak socijalističkog rada - 311, 312, 331

Pire France Franjo ( 1 8 9 9 -1 9 5 4 ) . U a u s trougarskoj vojsci završio oficirsku šk o lu, a u Jugoslovenskoj vojsci pilotsku školu. Imao je čin pukovnika. Z a N O P radio od 1941 kao pukovnik R Z N D H , a u N O V J od ok tob ra 1943. U ratu je bio načelnik Odjeljenja za vazduhoplovstvo Vrhovnog štaba N O V i PO J i kom andan t Vazduhoplovstva jugoslovenske armije . Poslije rata je kom andant V azduhoplovstva JN A i am basador F N R J u Argentini. G enera l -m ajo r avijacije. - 266, 267

Popivoda Pero (1 9 1 6 -1 9 7 9 ) , vojni č inovnik Mornarice Kraljevine Jugoslavije. Član KPJ i u N O R -u od 1941. Bio kom andir gerilskog odreda , zamjenik k o m andanta bataljona i in tendant VŠ. Od kraja 1942. do ok tobra 1944. bio u Sloveniji — načelnik štaba br igade »Tone

Tomšić«, k om andan t 2. opera tivno zone Slovenije, načelnik štaba 14. divizije, k o mandant 15. divizije i v.d. kom andan ta 7. korpusa. Z bog nediscipline smijenjen je s ove dužnosti i isključen iz KPJ po odluci CK KP Slovenije i upućen na raspoloženje Vrhovnom štabu N O V i POJ. Poslije rata radio u Jugoslovenskom ra tnom vazduhoplovstvu; 1948. dobio čin genera l-majora . Prihvatio Rezoluciji IB, emigrirao 1948. i od tada do smrti bavio se neprijatel jskim radom protiv SFRJ - 180.

Popović Bogdan Boćo (1926), zem ljo radnik. U N O R -u i član SK O J-a od 1941; član KPJ od 1942; u N O R -u borac Kraljevačkog bataljona u Kraljevačkom N O P odredu »Jovan Kursula«, borac i kurir u Štabu 1. proleterske brigade; završio je Pilotsku lovačku školu u SSSR- u 1944, kad se vratio u zemlju i raspo re đen na kom andne dužnosti u V a zd u h o plovstvu N O V J (JA). Poslije rata je bio kom andant lovačkog puka, na kojoj d u ž nosti je i penzionisan u činu pukovnika JN A . - 313

Popović Krsto, oficir vojske kraljevine Crne Gore . Bio jedan od vođa Crnogorske federalis tičke stranke, stavio se u službu okupatora , koji su mu dali čin generala, postao kom andan t kvinslinških »nacionalističkih« trupa u staroj Crno j Gori. Kao odm etnik ubijen poslije rata - 261

Popović Marko (1970), zemljoradnik. U ratu je bio borac u 1. proleterskoj brigadi, zamjenik k o m andan ta mjesta [Foča], k o mandir kurira pri VS N O V i PO J i član Vojne misije N O V J. M a jo r JN A u rezervi- 313

Popović MHadin (1 9 1 0 -1 9 4 5 ) , student. Član SK O J-a od 1933. a KPJ od 1934. Bio je istaknuti o rganizator političkih akcija na Kosovu, sekre ta r O blasnog k o miteta KPJ za Kosovo i Metohiju , član PK KPJ za C rnu G oru , Boku, Sandžak, Kosovo i M etohiju. Učesnik je V konferencije KPJ. Bio je istaknuti organiza tor N O R na Kosovu. O d ok tobra 1941, do septem bra 1944. radio je kao delegat CK KPJ pri KP Albanije, od tada je bio ponovo sek re ta r Oblasnog komiteta. U b ijen od izdajnika 13. marta 1945. u Prištini. Narodni heroj - 276

Popović Milentije ( 1 9 1 3 -1 9 7 1 ) . Završ io tehnički fakultet u Beogradu, član SKOJ-a

4 0 2 BIOGRAFSKE BEI.ESKE

od 1934. a član KPJ od 1939; partijski instruktor PK KPJ za Srbiju u Beogradu i, kra tko vrijeme, sekre ta r MK KPJ za Beograd. U N O R -u od 1941; rukovodilac politodjela 4. proleterske crnogorske brigade, politički kom esar Oficirske škole pri VS, vijećnik A V N O J -a , poslanik A SN O S-a . Poslije rata poslanik Privremene narodne skupštine DFJ; ministar u vladi Srbije i u saveznoj vladi; član CK SKJ; generalni sekre ta r SSRNJ; p reds jed nik Savezne skupštine - 197, 232, 233,332, 337, 340, 362, 367

Popović Svetozar Sveta (1901 - 1 9 4 4 ) , n o vinar. Č lan KPJ od 1925. Bio je jedan od osnivača »Žive revije« na Beogradskom univerzi tetu, tehnički urednik »Ošišanog ježa« i glavni urednik NIN-a . Učesnik je španskog građanskog rata. Iz logora u Francuskoj, u kome je bio kao i mnogi borci republikanske španske vojske, uspio je da se prebaci u Jugoslaviju početkom1943. Uključuje se u N O V J i postaje politički kom esar 1. šumadijske br igade, a kasnije načelnik Glavnog štaba N O V i POJ za Srbiju. Poginuo je od avionske bom be 6. maja 1944. na Đ akovom k am enu. N arodni heroj - 295

Popović Vladimir Vlado ( 1 9 1 4 -1 9 7 2 ) . s tudent. U radnički pokre t stupio 1929; član KPJ od 1932. Bio sek re ta r MK KPJ u Beogradu. Hapšen i proganjan. Kao predstavnik beogradskog univerziteta učestvovao na Svetskoj konferenciji s tu d enata komunista i socijalista i na Svetskoj konferenciji studenata . U španskom građanskom ratu dobio čin kape tana i najviše odl ikovanje. Po povratku iz Špa- nije član PK SK O J-a za Srbiju, instruktor CK KPJ. Na V zemaljskoj konferenci ji izabran za kandidata za člana C K KPJ. U N O R -u od 1941; delegat CK KPJ u Hrvatskoj, sek re ta r O pera t ivnog štaba; politički komesar, pa kom andan t 3. ko r pusa N O V J , potom predstavnik N K O J-a u Bugarskoj. Poslije rata am basador, član SIV-a, generalni sekre ta r P redsjednika Republike; član CK SKJ. Narodni heroj - 320

Popović Vojin ( 1 9 1 3 -1 9 6 2 ) , s tuden t p r a va. član KPJ od 1937. Z bog revolucionarnog rada više puta hapšen. U N O R od 1941. U ratu je bio politički kom esar Južnohercegovačkog bataljona, zatim zamjenik političkog kom esara i zamjenik

k om andanta 10. hercegovačke br igade i politički kom esar 26. pa 23. divizije. Polsije rata je politički kom esar garde JN A , pomoćnik kom andanta armije , k o m andant divizije i područja . G enera l- m ajor JN A - 144

Potočnik Franc obavješ tajn i oficir Š taba M ornarice N O V J - 104

Primorac R udolf (1 9 0 4 -1 9 7 9 ) . Prije II svjetskog ra ta oficir Jugoslovenske vo jske. Učesnik N O R -a od 1941. Član KPJ od 1943. U toku N O R -a je bio instruktor u 4. operativnoj zoni, načelnik Štaba 1. dalmatinske brigade, načelnik Štaba 3. divizije, načelnik Štaba 2. korpusa, načelnik GŠ N O V i PO Srbije, pomoćnik načelnika VŠ N O V J i šef V ojne misije u SSSR-u. Poslije rata je bio pomoćnik načelnika G enera lš taba JN A , glavni inspek tor JN A i kom andan t Graničnih jed i nica Jugoslavije. G enera l-pukovnik JN A . Narodni heroj - 77

Princip Slobodan Seljo ( 1 9 1 4 -1 9 4 2 ) , s tu dent. Bio predsjednik Udruženja bosansko-hercegovačkih studenata »Petar Ko- čić« i jedan od istaknutih komunista na Beogradskom univerzitetu. Hapšen i p ro ganjan. Bio je jedan od organizatora ustanka u BiH; kom andan t Oblasnog štaba Sarajevske oblasti i član GŠ N O P O BiH; k om andan t Opera t ivnog štaba N O P i DV za istočnu Bosnu. U m ro od tifusa u Šćepan-polju sredinom maja 1942. N a rodni heroj - 323

Purić dr Božidar (1 8 9 1 -1 9 8 1 ) , d ip lom ata. U aprilskom ratu 1941 emigrirao u inostranstvo. D o početka avgusta 1943. najprije poslanik, a zatim am basador kraljevine Jugoslavije u Londonu. P re d sjednik vlade Kraljevine Jugoslavije u e m igraciji od 10. avgusta 1943. do 10. juna1944. Na suđenju Draži Mihailoviću ( ju n - ju l 1946) osuđen je u odsustvu na 16 godina robije - 119, 120, 159, 241,252, 2 6 3 -2 6 5 , 269, 287, 318, 340, 354, 358

Račić Dragoslav ( 1 9 0 5 -1 9 4 5 ) , kapetan I klase vojske Kraljevine Jugoslavije. Kao kom andant če tničkog Cerskog od reda u zapadnoj Srbiji 1941. učestvovao za jedno s partizanskim jedinicama u borbam a protiv okupa tora . Početkom novem bra stupa u o tvorenu borbu protiv N O P -a i sa svojim jedinicama, kao kom andant o d r e da, kom andan t grupe korpusa i k o m a n


dant 4. grupe jurišnih korpusa vodio borbe protiv part izana u Srbiji i istočnoj Bosni. Ubijen kao odm etnik 1945 - 171, 177, 321, 341

RadojičićSava Feda ( 1 9 1 5 - ), radnik. Učesnik u radničkom pokre tu do rata. Č lan KPJ od 1939. U N O R -u od 1941: bio je politički kom esar 3. bataljona 1. proleterske brigade, 1. šumadijske brigade i 3. srpske N O U brigade. Poslije rata radio u U DB -i. Član Savjeta Republike SR Srbije. Pukovnik JN A u penziji - 76,305

Radosavljević Mile ( -1 9 4 4 ) , instruktor Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. P o ginuo u proleče 1944 - 283, 348

Radović Ra tko (1916), prije rata s tudent prava. Član KPJ od 1940. Učesnik N O R - a od 1941. U toku N O R -a je bio član rukovodstva ustanka sreza danilovgrad- skog, sekre ta r O K KPJ za podgorički okrug, rukovodilac Politodje la 3. p ro leterske (sandžačke) brigade i 37. divizije i pomoćnik političkog komesara 48. divizije. Poslije ra ta je bio politički komesar V M A , politički kom esar divizije, sudija i predsjednik V ojnog suda u Beogradu. Završio je Pravni fakultet u Beogradu. G en e ra l -m a jo r JN A u penziji - 282, 307

Radulović MHorad Mišo (1919), student. Član SK O J-a od 1937, a KPJ od 1940. U N O R -u od 1941, kao omladinski rukovodilac bataljona, a zatim kom esar batal jna5. proleterske (crnogorske) brigade. Od avgusta 1943. bio je u vojvođanskim jedinicama na slijedećim dužnostima: član Pol itodjela 2. vojvođanske brigade, član Pol itodjela 36. vojvođanske divizije i p o litički kom esar 3. i 6. vojvođanske brigade. Poslije ra ta bio je politički kom esar divizije, pomoćnik kom andanta korpusa i vojnog područja , d i rek tor N IP »Narodna armija«. G e n era l -m a jo r u rezervi - 48 , 308

Radulović Slobodan nastavnik u oficirskoj školi G lavnog štaba N O V i POJ Slovenije - 80, 308

RaičevićPejo (1913), pravnik. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio za m je nik političkog kom esara 9. crnogorske NOIJ brigade, politički kom esar 1. b a taljona 5. crnogorske udarne brigade. Poslije rata bio je sudija Vrhovnog vo jnog suda. G en e ra l -m a jo r u rezervi - 318

Raketić Desanka Desa (1915), učiteljica. Član KPJ i u N O B -u od 1941. U toku rata bila je član SK KPJ za Sandžak, zamjenik polit ičkog kom esara čete i se kretar SK O J-a u Mileševskom bataljonu3. proleterske (sandžačke) brigade, član O bK KPJ za Sandžak i s ek re ta r Oblasnog o dbora A F Ž za Sandžak. Poslije o s lobođenja radila je u Predsjedništvu savezne vlade i u školi; bila je predsjednik Sindikata prosvjetnih radnika za grad i srez Beograd i član Sindikata prosvjetnih ra d nika SR Srbije - 348

Ranković Aleksandar (M arko Leka; 1909-1983). Član, SK O J od 1927, a KPJ od 1928; iste godine posta je i sek re ta r PK SKOJ za Srbiju; 1929. osuđen na šest godina robije ; član i sek re ta r PK KPJ za Srbiju od 1937; član Privremenog ru k o vodstva KPJ od maja 1938. (kasnijeg CK KPJ). Na V konferenci ji KPJ (1940) izabran za člana Politbiroa CK KPJ. U N O R od 1941; član VŠ N O V i POJ, član Predsjedništva A V N O J -a . Odlikovan O rdenom narodnog hero ja i Junaka socijalističkog rada. Poslije ra ta bio ministar unutrašnjih poslova i ‘p o tp re d sjednik savezne vlade odnosno SIV; od 1963. do 1966. po tpredsjednik R e p u blike, član IK CK SKJ. Z b o g b irokratsko- -dogmatskog suprotstavljanja razvitku socijalističkog samoupravljanja i politici nacionalne ravnopravnosti i z loupotrebe svojih pozicija u Službi državne bezbjednosti na IV plenum C K SKJ (jula 1966) lišen funkcija, a na sjednici CK SK Srbije ( septembra iste godine) isključen iz SKJ i penzionisan - 48 , 150, 243, 302,319, 320, 321, 335, 343, 345, 364, 369

Raos A nte (1921). Prije rata završio srednju poljoprivrednu školu. Član KPJ i u N O B -u od 1941. Z a vrijeme rata bio je član: O K K PH za M akarsku i član PK S K O J-a za Hrvatsku. Poslije rata član je O blasnog komiteta K PH za Rijeku, p o slanik u Saveznoj narodnoj skupštini, generalni d irek to r Glavnog zadružnog sa veza Hrvatske, zatim Zajednice jugoslovenske e lektroprivrede, sek re ta r S ek re ta ri jata Izvršnog komiteta CK SK H i dr. - 303

Reberski dr Josip, zagrebački advokat; jedan od vođa desne struje u HSS u periodu između dva rata; bio je u uskoj vezi s d r J. Kmjevićem u Londonu. U hapšen u Zagrebu poče tkom sep tem bra


1944. od strane ustaša kao prozapadno orijentisan - 319

Renče/j Kazimir (1905), prije rata je bio aktivni pomorski oficir (kapetan korvete), u aprilskom ratu 1941. kom andant tor- piljarke. U N O R -u od januara 1944; bio je na službi u Bazi Mornarice N O V J u Monopoli ju , zatim kom andan t 2. p o m o rskog obalskog sektora, a od aprila 1945. na službi u G lavnom štabu Slovenije. Poslije rata je bio na raznim dužnostima u Jugoslovenskoj ratnoj mornarici . Član KPJ je od 1951. Penzionisan je 1960. u činu pukovnika JN A - 75, 306

Ribar dr Ivan (1 8 8 1 -1 9 6 8 ) , advokat i političar. Jedan od osnivača Hrvatske dem okra tske stranke. O d 1919. aktivan učesnik u političkom životu u Jugoslaviji i branilac dem okratsk ih sloboda u okviru D em okra tske stranke, u kojoj vrši funkciju po tpredsjedn ika . U vrijeme diktature pr ipada li jevom krilu ove stranke. Pris talica N arodnog fronta. U N O R -u od 1941. vijećnik A V N O J -a . Poslije rata p reds jed nik Privremene narodne skupštine, a od1945. do 1953. predsjednik Prezidijuma Narodne skupštine - 168, 184, 297, 311,320, 331

Ribar Ivo Lola (Fišer, Lola , Lolo) (1 9 1 6 -1 9 4 3 ) , s tudent. 1935. postao član S K O J-a , a 1936. član KPJ. U 1935. i1936. učestvovao u više akcija i borbi s tudenata Beograda protiv režima. Kao predstavnik jugoslavenske omladine učestvovao na M e đunarodno j omladinskoj konferenciji za mir u Brislu (1936) i na Svjetskom omladinskom kongresu za mir u Ženevi (1936). O d Titovog dolaska na čelo KPJ 1937. rukovodi Centra lnom izvršnom omladinskom komisijom pri CK KPJ. Bio je sekre ta r CK SKOJ-a (1 9 3 9 -1 9 4 3 ) . Na V konferenciji KPJ izabran je za člana CK KPJ, a 1943, za člana PB CK KPJ. U hapšen decem bra 1939, a od januara do aprila 1940. bio u logoru u Bileći. U N O R -u od 1941 član VS N O V i PO J. Na I kongresu U S A O J -a (decem bra 1942) izabran za njegovog predsjednika. Poginuo je kao šef Vojne misije VŠ N O V i PO J pri Savezničkoj komandi za Srednji istok na Glam očkom polju 24. novem bra 1943. Narodni heroj- 321

Ribentrop Joahim fon (R ibbentrop , Joac- him von, 18 9 3 -1 9 4 6 ) , n jemački am b asa

do r u Londonu od 1936. do 1938; ministar spoljnih poslova nacističke Njemačke od 1938. do 1945. Osuđen od N im ber- škog suda kao ratni zločinac i obješen - 327

Ribnikar Vladislav (Direktor) (1 9 0 0 -1 9 5 5 ) . novinar i politički radnik. O d 1924. d irek tor lista »Politika«; velikim dijelom njegova je zasluga što se »Politika« od sredine tridesetih godina sve izrazitije antifašistički orijentisala. Član KPJ od 1941; u N O B -u član P redsjedništva A V N O J-A : jedan od osnivača agencije Tanjug i njen prvi direktor. Poslije oslobođenja savezni ministar, predsjednik Komiteta za nauku itd. - 285

Rodžers Linzi (Rogers Lindzi). ljekar. Bio je član Britanske vojne misije pri G lavnom štabu N O V i PO Slovenije i štabu 7. udarnog korpusa N O V J i ujedno šef britanske vojne bolnice - 101, 309

Rolović Vladimir ( 1 9 1 6 -1 9 7 1 ) , student, član SKOJ od 1935. a KPJ od 1936. Prije rata biran za sekre tara sreskog komiteta KPJ u Baru, a 1940, izabran u PK KPJ za Crnu Goru . Zbog revolucionarne d je la t nosti hapšen 1935. i 1938. Učesnik NO P od 1941. Bio je o rganiza tor ustanka u rodnom kraju. K om esar 1. čete 1. lovćen- skog bataljona, rukovodilac politodjela 1. dalmatinske. 15. majevičke a potom i 17. is točnobosanske divizije. Z a političkog komesara 38. divizije imenovan je 1944. Posle rata radio u O ZN -i . Bio član vlade Crne G ore , pomoćnik sekre tara za inostrane poslove, am basador SFRJ u N o r veškoj, Ja panu i Švedskoj. U Štokholmu,7. aprila 1971. smrtno ranjen od grupe ustaških teroris ta. Rezervni general- m ajo r JN A . Narodni heroj - 4 8 , 106, 310

Rukavina Ante (1917). Prije rata s tudirao na Poljoprivrednom fakultetu u Z a grebu i učestvovao u naprednom studen tskom pokretu . U N O B od 1941. Poslije oslobođenja u Ministarstvu narodne o d brane , a zatim u d ip lomatskoj službi - 313.

Rupnik Leon (1 8 8 0 -1 9 4 6 ) , general vojske Kraljevine Jugoslavije. Po okupaciji zemlje stavio se na raspolaganje talijanskoj vojnoj komandi; postao ljubljanski župan i organizator kvislinške civilne uprave. Poslije kapitulacije Italije stavlja se u službu Nijemaca. O rganiza tor kvislinške vojne formacije Slovensko d o m o

HIOGRAFSKE HfiLESKH 4 0 5

branstvo. Kao ratni zločinac osuđen na smrt - 24, 186Rus Josip Joža (A ndre j ; 1 8 9 3-1973) , Do II svjetskog rata sudija Apelacionog suda u Ljubljani. Veom a angažovan u soko lskoj organizacij i u Sloveniji. Kao p re d stavnik dem okra tskog krila ove organizacije učestvovao na osnivačkom sastanku O svobodilne fronte. Biran za člana IO O F. Februara 1942. prešao u ilegalnost, a u maju na s lobodnu teritoriju. Bio vjećnikI zasijedanja vijećnik i po tpredsjedn ik II zas ijedanja A V N O J-a . Poslije rata p o t predsjednik Ustavotvorene skupštine (1945), po tpredsjednik Prezidijuma N a rodne skupštine F N R J (1 9 4 6 -1 9 5 3 ) , predsjednik Republičkog vijeća Narodne skupštine N R Slovenije ( 1 9 5 4 -1 9 5 8 ) i predsjednik D T V »Partizan«. - 331

Ruzvelt Frank/in Delano (Franklin Dela- no Roosevelt; 1 8 8 2-1945) , američki političar i državnik. Z a p redsjednika SA D biran uzastopno četiri puta (1 9 3 2 -1 9 4 5 )- 124, 297, 312, 344, 352

Savić dr Pavle (1909) profesor univerziteta. O d 1935. do 1939. u Parizu (zajedno s Irenom Žolio-Kiri i drugim fizičarima) uspješno radio na značajn im naučnim istraživanjima. Član KPJ od 1934. U N O R -u od 1941: na radu u Vrhovnom štabu, vijećnik A V N O J -a , (p o tp red s jed nik na zasijedanju); član Vojne misije VŠ u Moskvi, Poslije ra ta ministar u vladi Srbije, d i rek tor Inst ituta za nuklearne nauke, potpredsjednik Savezne komisije za nuklearnu energiju. O bjav io više naučnih radova; počasni d o k to r Beogradskog univerziteta, član više naučnih društava i akadem ija ; predsjednik S A N U . Dobitnik nagrade A V N O J -a i medalje Lomonosov. Član Savjeta Federacije - 313Seku/ić Nikola (N IN O B U N K O ) (1911), pravnik. Član KPJ od 1931, a u N O R -u od 1941. Z bog revolucionarne djelatnosti u dva m aha hapšen i osuđivan. U ratu je bio član MK KPH Šibenik, član ObK K PH za Dalmaciju i načelnik Ozne za Dalmaciju. Poslije oslobođenja radio je kao ministar i po tpredsjedn ik u vladi N R H , po tpredsjednik Sabora N R H , predsjednik Prosv je tno-ku ltu rnog vijeća Savezne skupštine, predsjednik ustavnog suda S R H , član IK CK S K H , CK SKJ i p redsjednik Ustavnog suda Jugoslavije. Član je Savjeta Federacije. Narodni heroj- 303

Selbi B. J. (Selby B. J.), pukovnik avijacije, oficir za vezu britanskog Kraljevskog vazduhoplovstva (R A F -a ) prvi V rhovnom štabu N O V i POJ - 266, 267

Sernec Dušan ( 1 8 8 2 -1 9 5 2 ) , univerzite tski profesor i političar. D o 1922. bio d ik rek to r električnih centrala u Sloveniji, a od tada profesor e lek tro tehn ike na Tehničkom fakultetu u Ljubljani. Politički opredijeljen za SLS, čiji je bio i poslanik. Bio je ministar građevina, ban Dravske banovine, ministar ruda i šuma i ponovo ministar građevina. Kao disident SLS, poslije aprilskog rata 1941. prišao O F i bio član njenog Vrhovnog p lenuma. U ljeto 1943. prešao na os lobođenu ter i tor iju. Na Z boru u Kočevju izabran za člana SNOS-a i vijećnika A V N O J -a . Z a po v je renika za finansije N K O J-a imenovan 3 0 .XI 1943, a za člana Kraljevskog nam- jesništva 2. III 1945. Na ovoj funkciji ostao je do proglašenja Republike - 264

Simić Stanoje ( 1 8 9 3 -1 9 7 0 ) , d ip lom ata i političar. Diplomirao prava. Imeđu dva svjetska rata diplomatski činovnik. Izbje- gliška vlada Kraljevine Jugoslavije 1942. imenovala ga je za am basadora u SSSR-u. God. 1944. podnio je ostavku na taj položaj i stavio se na raspolaganje ru k o vodstvu N O P -a Jugoslavije. U N O R -u je bio predsjednik narodnog fronta Srbije. Poslije rata am basador Jugoslavije u SA D , ministar inostranih poslova, zatim ministar bez portfelja u vladi FN R J. - 119, 312, 359

Simović Dušan (1 8 8 2 -1 9 6 2 ) , armijski g e neral vojske Kraljevine Jugoslavije. 27. marta 1941. stavio se na čelo grupe oficira koja je oborila vladu Cve tković - Maček i obrazovala novu vladu. Z a vrije me aprilskog rata bio načelnik Štaba Vrhovne kom ande i bio na čelu em ig ran tske vlade (do januara 1942). G odine1944. izjasnio se za sporazum Tito-Šuba- šić. Poslije rata vratio se u zemlju - 167, 269, 367

Smodlaka Josip ( 1 8 6 9 -1 9 5 6 ) , polit ičar; advokat iz Splita. O d 1901. poslanik u D almatinskom saboru; oštro je kritikovao austri jsku upravu u Dalmaciji; u N a ro d nom vijeću u Zagrebu zalagao se za ujedinjenje Države Slovenaca, H rvata i Srba s Kraljevinom Srbijom. Potkra j 1939. postao je senator. U N O P pristupa 1941. u Splitu; biran je za vijećnika


A V N O J -a i Z A V N O H - a ; bio je p ov je re nik za inostrane poslove N K O J-a , zatim, ministar i u d iplomatskoj službi - 53, 204, 303, 332, 355, 361, 362, 365, 367

Smo/jan dr Bariša ( 1 8 8 8 - ), advokat i političar; najprije pr ipadao Hrvatskoj težačkoj stranci u BiH ( rođen je u M os ta ru, a u sudskoj službi bio u Konjicu i Pri jedoru) ; 1923, prilazi HSS-u, na čijoj je listi od tada biran više puta za n a ro d nog poslanika. U vr ijeme šesto januarskog režima bio interniran. Ministar u vladi Cvetković - Maček. Poslije okupacije (od aprila 1941) djelovao na Mačekovoj liniji u Zagrebu . U hapšen od strane pave- lićevaca početkom sep tem bra 1944 - 319

Sofijanić Ratko (1 9 1 5 -1 9 6 8 ) , radnik. U ' N O R i član KPJ je od 1941. Bio je kom andan t bataljona u Užičkom N O P O i kom andan t 2. proleterske brigade, 24. a zatim 22. divizije. Na 11 zasijedanju A V N O J-a izabran je za vijećnika. Poslije rata bio je kom andan t korpusa, armije i g ra ničnih jedinica Jugoslavije, Bio je poslanik Savezne skupštine. Genera l-pukovnik JN A N arodni heroj - 76, 295

Staljin. Josif Visarionovič (1 8 7 9 -1 9 5 3 ) , sovjetski državnik, političar, generalisi- mus. Član R S D R P od 1898; po njenom rascepu prilazi boljševicima. Više puta hapšen i proganjan. O d 1917. član PB RS D R P i vojnog rukovodstva revolucije. U Lenjinovoj vladi kom esar za nacionalna pitanja. O d 1922. do 1952. generalni s ek re ta r SKP(b); od 1925. član Izvršnog komiteta Kl. O d 1941. do 1953. p redsjednik sovjetske vlade i vrhovni k o m an dan t oružanih snaga SSSR-a. Uzeo svu vlast u svoje ruke, stvorio kult sopstvene ličnosti. Postao je glavni nosilac dogm ati zma i odstupanja od marksizma. Inicija tor kampanje IB protiv socijalističke Jugos lavije i SKJ. Na XX kongresu KPSS kriti- kovana je njegova politika - 58, 61, 62, 72 , 108, 297, 319, 344, 352, 356, 357

Stamatović Jovan (1921), abadžijski r ad nik. Član KPJ od 1940. U N O R -u od1941. U ratu je bio: zamjenik političkog kom esara 1. čete, 1. bataljona, zamjenik političkog kom esara 2. pro leterske brigade, član divizijskog komiteta 2. p ro le te r ske divizije, član O K KPJ za Užice, kom esar kom ande i s ek re ta r Izvršnog N O O užičkog područja. Poslije rata bio je na raznim partijskim i društvenim

funkcijama u Užicu, Požegi i B eogradu -295Stambolić Petar ( 1 9 1 2 - ), inženjer agronomije ; član SK O J-a od 1933, a član KPJ od 1935. Jedan od istaknutih o rgan izatora i rukovodilaca s tudentskog p o k re ta. Bio je član Univerzitetskog komiteta KPJ u Beogradu; instruktor PK KPJ za Srbiju; učesnik V zemaljske konferencije KPJ. Hapšen i proganjan. U N O R -u jedan od organizatora ustanka u Srbiji, sekre ta r G lavnog N O O Srbije, član Glavnog štaba Srbije. U 1942. radi u PK KPJ za BiH i u Sremu. U 1943. član PK KPJ za Srbiju, a 1944. kom andant Glavnog štaba Srbije, po tom izabran za sekre tara A SN O S-a. Na Drugom zasijedanju A V N O J-a izabran za člana Predsjedništva. Poslije rata ministar u vladi Srbije i vladi Jugoslavije, p reds jed nik vlade Srbije i Skupšt ine Srbije, p r e d sjednik SIV -a i Skupšt ine Jugoslavije, sekre ta r CK SK Srbije, član IK o d n o sno Predsjedništva CK SKJ i član P re d sjedništva SFRJ član je Savjeta Federacije, narodni heroj - 295, 321, 330 Stamenković Dragi ( 1 9 2 0 - ), završio trgovačku školu. Član KPJ od 1937, 1939. sekre ta r je partijske organizacije tekstilaca na Karaburm i, a 1940. član PK SK O J-a za Srbiju. U N O R -u član PK S K O J-a , partijski rukovodilac odreda , u Povjereništvu PK za južnu Srbiju; se k re tar PK S K O J-a za Srbiju i dr. Poslije rata član CK KP Srbije i organizacioni se k re tar, sek re ta r Oblasnog komiteta za B e o grad , ministar u vladi Srbije, predsjednik Sindikata, predsjednik Izvršnog vijeća Srbije, član CK SKJ, poslanik. Narodni heroj - 295

Stanimirović Ljubica (1920), student. U N O R -u od 1941. Bila pomoćnik komesara II vojvođanske brigade i član političkog odjeljenja XVI vojvođanske divizije. Po oslobođenju na mnogim političkim d u ž nostima, između ostalog načelnik Personalnog odjeljenja Predsjedništva vlade N R Srbije - 48

Stanišić Bajo (1 8 9 1 -1 9 4 3 ) , pukovnik vojske Kraljevine Jugoslavije. Učestvovao u ustanku u Crnoj Gori jula 1941. kao savjetodavni član Privremene kom ande nacionalnooslobodilačkih trupa. Februara1942. stupio u saradnju s italijanskim okupatorskim vlastima, organizovao če t ničke jedinice za borbu protiv part izana i


bio jedan od najistaknutijih kvislinga i protivnika N O P-a . Poginuo u borbi p ro tiv partizana 18. ok tobra 1943 - 9, 177, 294, 325

Stefanović Svetislav ( 1 9 1 0 -1 9 8 0 ) . Član S K O J-a od 1927, a član KPJ od 1928. U SSSR-u od 1930. do 1933. gdje je završio K U N M Z . 1934. nalazio se kao instruktor CK KPJ u Z agrebu gdje je bio uhapšen i osuđen na 4 godine robije. Po izlasku sa robije sekre ta r PO Narodne pomoći za Srbiju. U N O R -u 1941: instruktor PK KPJ za Srbiju, instruktor CK KPJ u Crnoj Gori, Sandžaku i Dalmaciji , pomoćnik političkog komesara Durm ito rskog N O PO, plitički kom esar Hercegovačkog N O P odreda. U O Z N -i od 1944. O d l ik o van O rdenom narodnog heroja. Poslije rata bio je zamjenik ministra unutrašnjih poslova FN R J, savezni sek re ta r za un u trašnje poslove, član SIV-a, član CK SKJ. Zbog z loupotrebe položaja u Službi državne bezbjednosti , na IV plenum u CK SKJ (jula 1966), razriješen svih političkih funkcija, isključen iz CK SKJ i penzionisan. - 303, 332

StiHnović Marijan (Srećko Šunjevarić);1 9 0 4-1959) . Član SK O J-a od 1920. član KPJ od 1924. R adio u tehnici CK SK O J-a i bio njegov instruktor. U hapšen jula1929. i osuđen na 3 godine robije. Poslije izlaska s robije nastavlja ak tivno da d je lu je u zagrebačkoj partijskoj organizacij i. Postaje glavni tehničar - rukovodilac tehnike CK u zemlji. Ponovo uhapšen novembra 1933. i osuđen na 10 godina robije . Avgusta 1941. pobjegao iz srem- skomitrovačke tamnice i priključio se fruškogorskim partizanima. Obavljao dužnosti u apara tu . Bio je vijećnik Z A V - N O H -a i A V N O J -a . Poslije rata glavni urednik »B orbe« , predsjednik Komiteta za škole i nauku FN R J, am b asad o r u NR M ađarskoj i Argentini - 319

Šornikov Aleksandar Sergejevič (1912), prije II svjetskog ra ta radio je u sov je tskom civilnom vazduhoplovstvu. Od1941. nalazio se u vojnim vazduhoplov- nim jedin icama SSSR-a. Feb ruara 1944. Šorn ikov je bio pilot i kape tan aviona koji je p rebacio sovjetsku vojnu misiju u Jugoslaviju, a takođe je prebacio Tita i njegove sa radnike 4. juna 1944. s Kupre- škog polja u Bari. U kazom Prezidijuma Vrhovnog sovje ta SSSR-a juna 1944. proglašen je za jedno sa članovima posade

za narodnog heroja SSSR-a. P redsjedništvo A V N O J -a na Visu sep tem bra 1944. proglasilo ga je za narodnog hero ja Ju g o slavije. Poslije ra ta radio je u civilnom vazduhoplovstvu SSSR-a - 205, 208, 212,333, 365

Šorović Danilo ( 1 9 1 5 -) , učitelj. Član KPJ od 1933, a u N O R od 1941. U tr inaesto- ju lskom ustanku pao je u ruke okupatora , a 1. marta 1942. sa grupom crnogorskih komunista zamijenjen je za italijanske zarobljenike. Potom je bio zamjenik k o m andanta part izanskog bataljona, k o m an dant i zamjenik k om andan ta udarnog bataljona Lovćenskog N O P O i kom andir čete i kom andan t batal jona u 4. p ro le te r skoj [crnogorskoj] brigadi. Novembra1942. upućen je u Sloveniju — zamjenik kom andanta brigade »Ivan C ankar« , n a čelnik štaba Dolomitskog N O P odreda, kom andant G radn ikove brigade, šef o p e rat ivnog odsjeka 3. operativne zone, šef operativnog odsjeka štaba 9. korpusa i pomoćnik načelnika Opera t ivnog o d jel jenja GS Slovenije. O d septem bra1944. bio načelnik štaba 46. srpske divizije , a zatim načelnik štaba operativnog štaba i V ojne uprave za Kosmet i k o m an dant 52. (kosm etske) divizije. Poslije rata do 1948. bio je na službi u JN A . Prihvatio Rezoluciju IB - 180.

Šubašić dr Ivan (1 8 9 2 -1 9 5 5 ) , advokat i političar. Bio pristalica HSS. Z a bana Banovine Hrvatske imenovan 1939. p o slije sporazum a Cvetkov ić -M aček ; aprila1941. odbio zahtjeve za puštanjem na slobodu pohapšenih komunista . Pred u lazak Nijemaca pob jegao za jedno sa članovima vlade u emigraciju. Predsjednik izbjegličke vlade od juna 1944; u tom svojstvu sklopio s maršalom Titom dva sporazuma (16. juna i 2. novembra 1944), na osnovu kojih je u novoj jed in stvenoj pr ivrem enoj vladi, formiranoj 7. marta 1945, postavljen za ministra inostranih poslova. Z bog neslaganja s političkim kursom u zemlji podnio ostavku pred izbore za Ustavo tvornu skupštinu (1945)- 345

Šukrija A li (1919). Prije II svjetskog rata student medicine. Č lan KPJ od 1939. i član O b K KPJ za Kosovo i Metohiju . Jedan je od o rganizatora ustanka na Kosovu. U toku rata bio je sekre ta r MK KPJ u Kosovskoj Mitrovici i politički kom esar Š taba operativne zone za K oso

4 0 8 BIOGRAFSKE BELESKF

vo. Poslije oslobođenja član je vlade N R Srbije, predsjednik IV A P Kosova i M e tohije, član SIV-a, Centralnog odbora S U B N O R -a , CK SK Srbije, generalni sekre ta r SSRNJ. Član je CK i IK P re d sjedništva SKJ. M a jo r JN A u rezervi -346

Švabić Mihai/o ( 1 9 1 9 - ), grafički radnik. Član KPJ od 1938; zbog revolucionarnog rada osuđen na godinu dana zatvora. U N O R -u od 1941: politički kom esar čete i batal jona u 1. i 2. p ro le te r skoj brigadi; član CK SK O J-a i C O U S A O J-a . Poslije rata član CK SK O J-a , CK SKS i CK SKJ, potpredsjednik Izvršnog vijeća SR Srbije, am basador, F R J u Poljskoj. Član je Savjeta Federacije - 257, 347

Švob Vinko (1 9 1 5 -1 9 8 4 ) , klesarski (ka- m enorezački) radnik. Član KPJ od 1934. Z bog revolucionarne d jelatnosti p ro ganjan i hapšen. U N O R -u od 1941. Jedan od organizatora ustanka u G o r skom kotaru , Hrvatskom pr imorju i Lici. Z a vrijeme rata bio, pored ostalog, i pomoćnik šefa Vojne misije N O V J -a U Moskvi (1944. i 1945). Poslije rata ško lovao se u Sovjetskom Savezu. Po povratku u zemlju 1945. nalazio se na raznim političkim i pozadinskim dužnostima (p o moćnik načelnika Političke uprave JA , kom andant pozadine u Jugoslovenskoj mornarici i dr.). Penzionisan je 1960. u činu pukovnika JN A - 313

Tacović Branko (1920). Prije II svjetskog rata bio je đak gimnazije. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio komesar brigade, a poslije rata radio je u organima Državne bezbjednosti . Izvjesno vrijeme bio je načelnik odjeljenja u GŠ JN A . Završio je V V A i JN A . G en e ra l -m a jo r u rezervi - 158, 317

Tanasković Rajko ( 1 9 1 7 - ), oficir Jugoslovenske vojske . Član KPJ i u N O R od 1941. U ratu je bio kom andir čete Čačanskog N O P O , zamjenik kom andan ta bataljona 2. pro leterske brigade. N o v e m bra 1942. upućen u Sloveniju — načelnik štaba G upčeve br igade, k om andan t Can- karjeve brigade, kom andant 15. divizije, kom andan t 7. korpusa i načelnik O p e r a tivnog odjeljenja GŠ Slovenije. Krajem1944. došao u GŠ N O V i P O Srbije, a zatim bio kom andan t 25. srpske divizije. Poslije rata bio načelnik štaba armije .

načelnik uprave u GŠ JN A , načelnik VV A JN A , k om andan t š taba N O SR Srbije. Napisao je više članaka i rasprava iz oblasti vojne strategije i o N O R . D o k to r je vojno-is tori jsk ih nauka. G e n e ral-pukovnik JN A . - 180.

Terzić Velimir ( 1 9 0 8 -1 9 8 3 ) , kapetan vojske Kraljevine Jugoslavje, završio Višu školu Vojne akadem ije . U N O R -u i član KPJ od 1941: kom andan t Bjelopoljskog N O -P O , načelnik GŠ Crne G ore , za m je nik kom andan ta 5. c rnogo/ske p ro le te r ske brigade, načelnik štaba 4. operativne zone Hrvatske; zamjenik načelnika VŠ. Poslije rata kom andan t armije , glavi inspek tor JN A , načelnik Više vojne ak a d e mije i Vojnoistori jskog instituta i dr. G enera l-pukovnik JN A u penziji. N ap isao više radova iz oblasti istorije i vojne nauke. - 127, 313, 318

Tito Josip Broz (Stari, Valter)

Todorović Boško ( 1 9 0 5 -1 9 4 2 ) , general- š tabni m ajor vojske Kraljevine Jugoslavije. M eđu prvima 1941. godine prišao četničkom pokre tu D raže Mihailovića, koji ga imenuje za k o m andan ta istočne Bosne i Hercegovine. Kao četnički d e le gat u jesen 1941. vodio pregovore s delegatima GŠ N O P O za Bosnu i H e rc e govinu o zajedničkoj borbi protiv o k u p a tora. Is tovremeno je sklopio sporazum s tali janskim o kupa to rom o borbi protiv N O P-a . Prvi hercegovačko-crnogorski udarni bataljon zarobio ga je februara1942. u Kifinu Selu (kod Nevesinja) i za počinjene zločine protiv naroda sud ga je osudio na smrt - 175, 176

Todorović Vojo ( 1 9 1 4 - ), revolucionarnom pokretu pristupio na Z ag reb a č kom sveučilištu. Č lan S K O J-a od 1933. a član KPJ od 1934. O d 1937 do 1939. učesnik u španskom nacionalnooslobodi- lačkom ratu, gdje je borac u bataljonu »Đ uro Đaković«. U julu 1941. prebacio se p reko Njemačke u Jugoslaviju i zatim upućen u Bosansku krajinu. U N O R -u na raznim vojnim dužnostima od k o m an d an ta bataljona do kom andan ta divizije. N a kon oslobođenja u JN A na odgovornim dužnostima. G enera l-pukovnik . Član Savjeta federacije. N arodni heroj - 145, 158

Tofti Hans, američki oficir za vezu, pr ipadnik specijalne službe OSS (Office of S tra tegic Service) za operacije iza nepr i jateljskih linija. U pućen je kao pojačanje

BIOGRAFSKE BELE&KE 4 0 9

američkim oficirima H juo tu i T omsonu, koji su za jedno sa partizanskom misijom u Bari ju organizovali transjadransku snabdevačku rutu za pošiljke ratnog i sanite tskog materija la, hrane i odeće jed inicama N O V J - 313

Tomašević Arnesen Stana (1 9 2 2 -1 9 8 3 ) , učiteljica. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bila član MK KPJ za Cetinje, politički kom esar bataljona, rukovodilac SK O J-a u brigadi, sekre ta r PK S K O J-a i član PK KPJ za Crnu G oru , vijećnik C A S N O -a , član CK S K O J-a- i Sekre ta ri jata Centralnog odbora U S A O J-a . Poslije rata sekre ta r Ideološke komisije CK SKJ, am basador, predsjednik O d b o ra za spoljnu politiku Vijeća naroda, delegat i predsjednik Saveznog vijeća Skupšt ine S FRJ - 199, 343

Tomson Robert (Thom son Robe rt), novinar, poručnik američke vojske. Radio je u O dseku za Jugoslaviju savezničkog Ureda za specijalne operacije sa sjedištem u Kairu. N akon kapitulacije Italije dolazi u Bari gdje sa Luisom H juo tom organizuje savezničku pom oć Jugoslaviji. Zahva l ju jući njima i partizanskoj misiji koja se po tom zadatku nalazila u Bariju, uspostavljena je t ransjadranska snabdevačka ruta kojom su jedinicama N O V J stizali ratni materija l, hrana, odeća i sanite tske p o trepštine - 313

Torbar dr Ivan ( 1 8 8 9 - ), političar, jedan od istaknutih pristalica HSS-a. P o slije prvog svjetskog rata advokat u Z a grebu; biran za narodnog poslanika 1935. i 1938; od avgusta 1939. ministar pošta i telegrafa u vladi Cvetković-M aček. Jedan od bliskih Mačekovih saradnika, Uhapšen od strane Pavelića u Z agrebu početkom sep tem bra 1944 - 319

Trebješanin MHan (1 9 1 7 -1 9 5 1 ) , student. Član SK O J od 1937, a KPJ od 1940. Bio aktivista u naprednom s tudentskom p o kretu. U N O B od 1941. na sledećim dužnostima: kom andant kom ande mjesta, zamjenik kom esara čete u 4. proleterskoj [crnogorskoj] brigadi, i P ra tećem bataljonu štaba 2. korpusa. Sa ove dužnosti upućen u Sandžak gdje je bio član politodjela 3. pro le terske [sandžačke] brigade i 37. sandžačke udarne divizije. Poslije rata radio u činu po tpukovnika u U D B -i za Srbiju - 307

Trikić Savo (1915), stolarski radnik. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio politički komesar, kom andan t bataljona u3. krajiškoj proleterskoj brigadi, z a m je nik kom andanta i k om andan t 6. istočno- bosanske proleterske brigade. Poslije rata bio je kom andant divizije K N O J , načelnik štaba korpusa, k om andan t vojnog područja , inspektor u G lavnoj inspekciji. Završio je VV A JN A . G enera l-po tpu - kovnik JN A u rezervi - 106

Uskoković Jagoš, ( 1 9 1 1 - ), radnik. Član KPJ od 1934. U N O R -u od 1941: organizacioni sekre tar O K KPJ Podgori- ca, zamjenik političkog kom esara Crno- gorsko-sandžačkog N O P O organizacioni sekre tar PK KPJ za Crnu G o ru i Boku, pomoćnik polit ičkog kom esara 5. p ro le terske brigade, politički kom esar Prim orske operativne grupe; načelnik Personalnog odjelenja K N O J-a . Poslije rata na radu u Glavnoj političkoj upravi JN A , pomoćnik kom andanta armije za pozadinu, kom andant korpusa - 304

Vajks Maksimilijan (Weich Maximilian von), feldmaršal, kom andan t 2. njemačke armije - 300

Vasić Dragiša (1 8 8 5 -1 9 4 5 ) , književnik, advokat i akademik. Bio po tpredsjedn ik Srpskog književnog kluba. U ljeto 1941. dolazi u štab D. Mihailovića. Sm atran je za zamjenika D. Mihailovića i njegovog nasljednika u slučaju njegove pogibije. Učestvovao u pregovorima Tito-M ihailo- vić u S truganiku i Brajićima 1941. Po dolasku Stevana Moljevića u štab D. Mihailovića njegova uloga političkog i ideološkog vode opada. G od . 1943. pasivizirao se i izvjesno vrijeme nalazio se u Gruži. Na kongresu u selu Ba izabran je za člana Izvršnog odbora tzv. Centralnog nacionalnog komiteta, u kojem je bio predsjednik pravnog i zakonodavnog o d bora. Bio je urednik izdanja »Ravna gora«. S D. Mihailovićem se povukao iz Srbije u Bosnu. Bio je u grupi k o m a n d a nata koja je napustila D. Mihailovića. Ubijen od strane ustaša u Jasenovcu aprila 1945. - 170

Vasiljević Prvoslav (1911), pravnik. Član KPJ od 1937. Učesnik N O R -a 1941. U toku rata nalazio se na raznim vojnim i političkim dužnostima u 1. proleterskoj brigadi i 1. diviziji. N ovem bra 1942. postavljen je za ratnog dopisnika » B o r


be«, a u jesen 1943. za komesara Prve vazduhoplovne baze VŠ N O V J. Poslije rata bio je glavni i odgovorni urednik »Politike« i Tanjuga, d irek tor Radio- Beograda, predsjednik Saveza advokat- skih komora Jugoslavije i generalni d irektor Jugoslovenske zajednice PTT (1 9 5 7 -1 9 7 7 ) . - 222

Vejl Ričard Bob član Anglo-američke vojne misije pri Vrhovnom štabu N O V i POJ. Spustio se padobranom 27. februara1944. na partizansku ter itoriju i ostao je u Vrhovnom štabu do 20. marta 1944. kada je o tpu tovao za Kairo noseći poruku druga Tita za Franklina Ruzvelta - 124,312, 360

Velebit Vladimir Vlatko ( 1 9 0 7 - ). Završ io je Pravni fakultet u Z agrebu1931, a dok tor irao 1933. Član KPJ od 1939. U N O R od 1941. Bio je ilegalni politički radnik u Z agrebu , načelnik Voj- nosudskog odjeljenja pri VŠ i šef Vojne misije u V. Britaniji. Poslije rata bio je pomoćnik ministra za inostrane poslove FN R J, am basador, državni podsek re ta r u DSIP, izvršni sek re ta r Evropske e k o n o m ske komisije UN i dr. - 191, 233, 303, 331, 337, 338, 340, 362, 367

Vežić Martin Emil ( 1 9 1 3 -1 9 4 4 ) , pekar . U radničkom pokre tu Sarajeva od 1935. Član KPJ od 1938. Krajem 1941. stupio u N O B i postao kom andant par tizanske grupe mjesta Brist. Kada je 1942. formirana Biokovska četa postao član Rejon- skog komiteta za Gradac . Zatim član OK KPH za M akarsku, sek re ta r O K K PH za Biokovo-Neretvu, član O b K KPH za D a lmaciju. Bio je rukovodilac O zne za D a l maciju i član Z A V N O H - a do pogibije avgusta 1944. na ostrvu Visu - 303

Vidaković Ante ( -1 9 4 4 ) , potpukovnik. Nalazio se pri štabu 2. krajiške brigade. Poginuo 2. januara 1944. u selu Žunovi od nepr ijateljske avijacije - 47, 301

Vidović Žarko ( 1 9 1 3 - ), artiljerijski potporučnik vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R od 1941. a član KPJ od 1942. U ratu je bio kom andant 1. pljevaljskog batal jona i Pljevaljskog N O P O , pa Bjelo- poljskog N O P O , zatim kom andant b a taljona, načelnik Štaba i kom andan t 3. sandžačke brigade, na kraju kom andant37. (sandžačke) i l i . (krajiške) divizije. Poslije rata bio je kom andan t P A O JN A , načelnik Uprave artiljerije JN A i dr.

Narodni heroj. G enera l-po tpukovnik JN A u penzij i - 77

Vilson Henri Mejtlend (H enry Mait- land Wilson; 188 1 -1 9 6 4 ) , britanski feld- maršal; učesnik burskog, I i II svjetskog rata. U toku II svjetskog ra ta bio ko m an dan t britanskih snaga u Africi [1 939-1941] , kom andant korpusa u toku oprecija u G rčko j [1941], kom andant britanskih snaga na Sredozemlju [1942-1944] . O d 1944. do 1947. šef Britanske vojne misije u Vašingtonu - 191, 225, 230, 241, 158, 316, 331, 337, 338, 364

Vlahov Dimitar ( 1 8 7 8 -1 9 5 3 ) , politički radnik i publicist; jedan od osnivača N arodne federativne part i je poslije Huri- je ta u Turskoj i narodni poslanik makedonije u mladoturskom par lam entu ; učestvovao u osnivanju V M R O (ujedinjene) 1924. Učesnik Sveslovenskog kongresa u Moskvi 1941. Poslije oslobođenja Ju g o slavije predsjednik N O F M akedonije i po tpredsjednik prezidijuma Narodne skupštine F N R J - 331

Vlahović Stevan (1907), oficir vojske Kraljevine Jugoslavije. U N O R je stupio sep tem bra 1943. godine. U toku rata bio je kom andant arti ljer ijske oficirske škole Glavnog štaba Hrvatske, šef Artiljer ijskog odsjeka i k om andan t prve artiljer ijske oficirske škole Glavnog štaba H rva t ske. Član SKJ postao je januara 1945. godine. Posle rata nalazio se na dužnosti Načelnika opera tivnog obavješ ta jnog odjeljenja K om ande artiljer ije M inistarstva narodne odbrane. Penzionisan je 1953. godine u činu pukovnika - 146

Vlahović Velimir Veljko (1 9 1 4 -1 9 7 5 ) . U napredni srednjoškolski p ok re t uključio se u Podgorici i Beogradu ; bio je jedan od istaknutih skojevskih rukovodilaca na Univerzitetu u Beogradu, u SKOJ je primljen 1933, a u KPJ 1935. Januara1937. ot išao je iz Praga u Španiju i kao borac republikanske vojske teško je ranjen. O d 1939. je član CK SK O J-a i predstavnik SK O J-a i KOI. Jedan je od organizatora radio-stanice »Slobodna J u goslavija« u Moskvi (u novem bru 1941). U Jugoslaviju se vratio krajem 1944. Poslije oslobođenja bio je zamjenik ministra inostranih poslova, d irek tor lista »Borba«, član IK (i Predsjedniš tva) CK SKJ, SO SSRNJ, SO S U B N O R J , posla


nik, član Savjeta Federacije. Narodni heroj - 107

Vojvodić Todor Đedo (1 9 1 5 -1 9 7 2 ) . PredII svjetski rat student Pravnog fakul teta u Beogradu. Član KPJ od 1938. D o aprilskog ra ta bio je član MK KPJ u Đakovici. Učesnik N O R -a od 1941. Jedan je od organizatora ustanka u rodnim Konjusima i Andrijevici u Crnoj Gori. U toku N O R -a je bio komesar Beransko-andri je- vičkog bataljona, sekre tar Sreskog kom iteta KPJ u Andrijevici, član Okružnog komiteta KPJ u Kolašinu, rukovodilac Personalnog odjeljenja GS Srbije i 2. armije N O V J. Poslije rata je bio sekre tar Kontrolne komisije CK KPJ, član CK KP Crne G o re , član Izvršnog vijeća N R Crne G ore , poslanik Republičke skupštine Crne G o re i Savezne skupštine - 158

Vujičić Marko (18 8 9 -1 9 7 4 ) . Član Izvršnog odbora Zemljoradničke s tranke; n a rodni poslanik i senator. Učestvovao u julskom ustanku u Crnoj Gori. Novembra1943. izabran za člana O d b o ra za saziv skupštine Z A V N O -a Crne Gore i Boke. Na Drugom zasjedanju A V N O J -a izabran za jednog od potpredsjednika. Poslije rata bio potpredsjednik Prezidijuma N a rodne skupštine FNRJ - 311, 312, 331

Vujasinović Todor Toša ( 1 9 0 4 - ), student. Kao omladinac pristupio nap red nom omladinskom pokretu , član KPJ od 1930; od 1934, bio član PK KPJ za Srbiju. Z bog revolucionarnog rada više puta hapšen i bio na robiji u Sremskoj Mitrovici i u koncentracionom logoru u Bileći. U N O R od 1941: bio jedan od organizatora ustanka u istočnoj Bosni, kom andan t Ozrenskog N O P O član O p e rativnog štaba za istočnu Bosnu, zamjenik kom andan ta 1. bosanskog korpusa N O V i POJ, vijećnik A V N O J-a i Z A V N O -B iH - a i povjerenik N KOJ. poslije rata bio ministar u vladi FN R J, član vlade, o d n o sno IV N R BiH; član CK SKJ i CK SK BiH; poslanik Savezne skupštine. Član Savjeta Federacije - 285, 311, 312

Vujović Petar (1914), pravnik. D o rata radio kao sudijski pripravnik O kružnog suda u Banjaluci. Pripadao je naprednom studentskom pokretu na Beogradskom univerzitetu. Član KPJ i u N O R -u od 1941. U ratu je bio rukovodilac tehnike CK KPJ Danilovgrada, zamjenik polit ičkog komesara čete u 4. proleterskoj

(crnogorskoj) brigadi, član Politodje la 3. vojvođanske brigade i 36. vojvođanske divizije, šef O ds jeka za kulturno-prosvjetni rad u Propagandnom odjeljenju V rhovnog štaba N O V i POJ. Poslije rata nalazio se na odgovornim dužnostima u Radio- B eogradu i SSIP-u - 48

Vukićević Dušan (1921). Studije prava upisao 1939. na Pravnom fakultetu u Beogradu. Učesnik N O R -a i član KPJ od 1941. U toku N O R -a je bio politički komesar čete u Pješivačkom batal jonu, Nikšićkom N O P odredu i 5. proleterskoj crnogorskoj brigadi, član Politodje la 3. proleterske sandžačke brigade i 37. N O U divizije. O k to b ra 1944. prelazi na rad u O Z N -u (Kasnije: U D B -a ) , gdje je ostao, vršeći razne dužnosti, do novembra 1953. Od tada do penzionisanja (1982) radio je u SSIP (DSIP) , gdje je obavljao diplo- m atsko-konzularne poslove: bio je se k re tar am basade SFRJ u Atini, otpravnik poslova u Jem enskoj Arapsko j Republici i N D R Jem en i D R Somali ji i am basador u NR Mongoliji - 201, 307

Vukićević Đoko (1914), zemljoradnik. Član KPJ od 1933. U N O R -u od 1941. Bio politički kom esar bataljona 1. p ro le terske brigade, vršilac dužnosti polit ičkog komesara 3. pom orskog obalskog sektora, pomoćnik političkog komesara 5. krajiške udarne divizije i dr. Poslije rata bio politički kom esar divizije i dr. Završ io je Višu partijsku školu »Đura Đaković« i V V A JN A . G en e ra l -m a jo r u penziji. N a rodni heroj - 201, 347

Vukmanović Svetozar (Tempo) ( 1 9 1 2 - ), pravnik. Član SK O J-a od1932, a član KPJ od 1933; od 1935. profesionalni revolucionar. Hapšen i p ro ganjan. Član MK KPJ Beograd od 1928. a PK KPJ za Srbiju od 1939. O d 1940. kandidat za člana CK KPJ. Jedno vrijeme bio instruktor CK, a dosta dugo radio u partijskoj tehnici CK KPJ. U N O R -u od 1941: delegat CK KPJ i VŠ u BiH, kom andan t GŠ BiH, član VŠ; delegat CK KPJ i VŠ u M akedonij i i Kosovu. Jedan od organizatora saradnje između kom un ističkih partija Albanije , Grčke i Bugarske i KPJ. Poslije rata bio načelnik Glavne političke uprave JN A , Pomoćnik ministra narodne odbrane , ministar u saveznoj vladi, po tpredsjednik SIV-a, predsjednik C V SSJ, član CK i IK CK SKJ; član Saveznog odbora SSRNJ, poslanik S k u p


štine Jugoslavije. Član Savjeta Federacije. Narodni heroj. - 81, 274, 291, 292, 320, 323, 346

Zečević Vladimir Vlada (1 9 0 3 -1 9 7 0 ) , sveštenik. U N O R -u od 1941, a član KPJ od 1942. Bio je član VŠ, vijećnik A V N O J-a i član Izvršnog odbora na I zas jedanju, a član N K O J-a na II zasjedanju A V N O J-a . Poslije rata ministar u n u t ra šnjih poslova; ministar savezne vlade; predsjednik Saveznog vijeća Savezne n a rodne skupštine, član SIV -a, član SO S U B N O R J - 170, 285, 311, 312, 320

Zekić Miloš (1915). Prije II svjetskog rata činovnik. Član KPJ od 1940, a u N O R -u od 1941. U ratu je bio zamjenik kom andan ta i kom andant Birčanskog N O P O , kom andant 1. fruškogorskog b a tal jona, kom andant 6. istočnobosanske brigade i kom andant 38. i 27. divizije. Poslije rata kom andant divizije, vojni izaslanik JN A u Rumuniji , zamjenik n a čelnika Personalne uprave JN A , k o m an dant grada Beograda, završio je VVA JN A . G enera l-po tpukovnik JN A u penziji. Narodni heroj - 106, 310

Zeković Veljko (1906), pravnik i učesnik naprednog studentskog pokre ta na B e o gradskom univerzitetu, član KPJ od 1934, a u N O B -u od 1941. U ratu je bio pomoćnik političkog kom esara odreda , sekre ta r OK KPJ i član Politbiroa PK KPJ za Crnu G oru , član IO i sekre tar C A S N O -a . Poslije oslobođenja bio je ministar u vladi N R C rne G ore i u saveznoj vladi, načelnik U prave za k ad ro ve CK KPJ, po tpredsjednik SIV-a. Bio je član CK SK C rne G ore i CK SKJ. Član je Savjeta Federacije, narodni heroj - 344

Zogović Radovan ( 1 9 0 7 - ), književnik i prevodilac. Završio Filozofski fakultet. Pripadao grupi tzv. socijalnih pjesnika. Član KPJ od 1934. Aktivno učestvovao u revolucionarnom, radničkom p o kretu, posebno u po lem ikam a na književnoj ljevici. U N O R -u od 1941. Bio je član Politodje la 4. proleterske crnogorske br igade, član redakcije »Borbe« i bavio se organizovanjem ideološko-političkog ra da. Poslije rata bio je član A gitpropa CK KPJ i kandidat za člana CK KPJ. U vrijeme pritiska IB na Jugoslaviju izolo- vao se od borbe KPJ protiv staljinizma. Bavi se književnim radom ; član C A N U -319

Zorić Milan (1912), metalski radnik, član URS. zbog revolucionarnog rada hapšen i proganjan. Član KPJ je od 1939, a u N O B -u je od 1941. U ratu je bio politički kom esar odreda i bataljona, kom andant bataljona, zamjenik kom andanta brigade i divizije i kom andant divizije. Poslije oslo bođenja bio je na raznim dužnostima u JN A : kom andan t 1. proleterske divizije, načelnik štaba oblasti, kom andant ko rp u sa. Završio je Vojnu akadem iju »M.B.Frunze« u Moskvi i VV A JN A. Objavio je više knjiga i č lanaka o N O B -u . G enera l-po tpukovnik u rezervi, narodni heroj - 145

Žanko dr Miloš ( 1 9 1 5 - ), pravnik. Član SK O J-a od 1934, a KPJ od 1941. U N O R -u od 1941. U prvo vrijeme bio je ilegalni partijski radnik u Splitu: urednik lista »Naš izvještaj«, zatim član Štaba 4. operativne zone, potpredsjednik i se k re tar N O O za Dalmaciju i član Biroa O K KPH za Dalmaciju, vijećnik A V N O J-a i Z A V N O H -a . Poslije rata bio je republički i savezni ministar i poslanik; p o tp redsjednik Sabora N R H i Savezne skupštine; član CK SKH i dr. - 303

Živković Živko (1912), zemljoradnik. Član KPJ od 1935. Z bog revolucionarnog rada 1936. osuđen od O kružnog suda u Beranam a na 12 godina robije , od kojih je 5 godina izdržao u Skoplju i Mariboru, a revizijom procesa, decem bra 1940. p u šten na slobodu, u N O R -u od 1941. Bio je rukovodilac Pol itodjela 4. i 1. krajiške brigade, politički kom esar 20 (srednjodal- matinske) i 22 (srpske) divizije i dr. Poslije rata politički kom esar divizije, pomoćnik kom andan ta za pozadinu k o r pusa i dr. Završ io je V V A i kurs operati- ke na R a tno j školi JN A . narodni heroj -347

Žujović Sreten (Crni Švarc) (1 8 9 9 -1 9 7 6 ) , namještenik. U radničkom pokretu od 1921; član KPJ od 1924, a od1926, sek re ta r RK KPJ u B eogradu i sek re ta r SB O T IČ -a . Više puta hapšen; od1933. do 1935. nalazio se u emigracij i i na školovanju u SSSR. Od 1935. instruktor CK KPJ, a od avgusta 1936. do početka 1938. član Politbiroa CK KPJ. Na V konferenciji KPJ izabran u CK KPJ. U N O R od 1941: kom andant GŠ za Srbiju, član VŠ N O V i POJ, vijećnik A V N O J , član N K O J i Privremene vlade DFJ. Poslije rata ministar u vladi F N R J ;


generalpukovnik. G odine 1948. solidarisao se s Rezolucijom Informbiroa, zbog čega je bio isključen iz CK KPJ i Par tije. Kasnije, na osnovu njegovog političkog držanja, ponovo primljen u SKJ - 172, 213, 320, 334, 362, 365

ISPRA VKAU tomu 12 Sabranih djela na strani 321 objavljena je biografska beleška Brajović Vida Petra , a trebalo je da stoji sledeća biografska beleška:

Brajović (Spasoja) Petar (1915). D o II svjetskog rata bio podoficir JV. Učesnik N O R -a od 1941. Član KPJ od 1942. U toku N O R -a , poslije 13-to julskog us tanka, kom andir voda, kom andir Brđavičkog gerilskog odreda, kom andir partizanske i

udarne čete u bataljonu »Bijeli Pavle«: u4. pro le terskoj brigadi bio je kom andir voda i čete. Po odluci VŠ N O V J no v em bra 1942. upućen s grupom kom andana ta u Sloveniju gdje je bio kom andan t b a taljona i načelnik štaba brigade »Matija G ubec« , kmdt. artiljerijske brigade, n a čelnik štaba pa kmdt. 18. divizije, komdt. opera tivnog štaba 4. i 9. brigade, načelnik štaba 4. operativne zone Slovenije. Poslije rata bio je načelnik štaba divizije, kmdt. ar ti ljerije armije i korpusa i drugo. G en e ra l -m a jo r JN A u penziji. O bjavio je više publicističkih radova s tem am a iz N O R -a . Nosilac »Partizanske spomenice 1941«. -U tom u 13. na strani 327 pogrešno je navedeno Brajović Đ urov Petar , a trebalo je Brajović Spasoja Petar . (Red.)

REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA

A FR IK A - 118A L B A N U A - 254, 275, 309, 346 A L EK SA N D R U A - 305, 331 A L Ž IR - 225A M E R IK A - v. S JE D IN JE N E A M E R IČ K E D R Ž A V EA N D R U E V IC A - 292 A N K A R A - 264, 271, 346 ------- 207, 365A U ST R U A - 153, 166, 311, 320 A V T O V A C - 304

BA JIN A BA STA - 323BAN U A - 180, 208, 309, 365BA N O V A JA R U G A - 309BA N JA LU K A - 42. 52, 180, 200, 334, 336B A R I - 8, 95, 142, 191, 205, 233, 301, 303, 305, 307,309. 312, 313, 315, 319, 332, 333, 336, 341, 357, 359,361, 362, 363BA TA ŠIC A - 351B A TA SK O V R E LO - 369BA TR IN A - 334BELA K R A JIN A - 307, 314BELA PE Ć - 307BELA STEN A - 333B E L A N O V IC A - 321B E L A SlC A - 103B E LE V O D E (kod Velenja) - 307BEN ESK A SL O V E N IJA - 147, 307B E O G R A D - 84, 167, 169, 170, 294, 295, 309. 320,321, 323, 334, 336B E R A N E - v. IV A N G R A DBERN - 300, 331B IH A Ć - 42, 97, 180, 184, 208, 211, 231, 301, 309,327, 340, 344, 357, 365, 367B U EL A (na M ajevici) - 301B U E L O B R D O (kod Rudog) - 314B U E L O PO L JE - 342B U E U IN A - 227, 319, 342B ILE Ć A - 294, 304B IR A Č - 237, 341BISTR A (rijeka) - 307BISTR A (planina) - 292B ITELIĆ - 342B ITO V N JA - 182 iB JELA ŠN IC A - 179, 193, 327, 341BJEL IM IĆ I - 341B JE L O P O L JE (kod Titove Korenice) - 203, 311,332, 265BLISKI ISTOK - 305 B O G O M O L JE - 317 B O G O V IĆ I (kod Pala) - 29B O K A K O TO RSK A - 84, 131, 194, 249, 294, 307,317, 335, 342, 345, 351 , 360BO R C I (kod Konjica) - 329B O R IK A - 177, 325B O R O N G A J - 334BOSAN SKA D U B IC A - 322BO SAN SKA K O STA JN ICA - 180, 322BOSAN SKA K R A JIN A - 154, 174, 175, 179, 180,256, 360, 362

BOSANSKA KRUPA - 334 BOSANSKI NOVI - 211, 322 BOSANSKI PETROVAC - 66, 110, 121, 126, 130, 142, 180, 200, 301, 305, 306. 333. 334, 356, 361, 364 BOSANSKO GRAHOVO - 42, 44, 301, 302, 322,329, 342BOSNA I HERCEGOVINA - 18. 19, 40, 48, 84, 86, 98,168, 170, 175, 181, 183, 185, 186, 193, 199, 254, 255, 291, 292, 296, 298, 300, 302, 305, 309, 313, 316.317, 319, 320, 322-328, 332, 336, 338, 341, 342, 352, 355, 360, 364 BRADINA - 179 BRAČ - 303BRAJIĆI (kod G. Milanovca) - 172, 322BRATUNAC - 325, 338BRAZIL - 345BRČKO - 319, 342BREZOVICE (kod Vardiita) - 139BRDA - 307BROD (kod Foče) - 329BRODAREVO - 314, 342BRUVNO - 208, 365BUGARSKA - 308, 309, 320BUGOJNO - 179, 181, 182, 292, 328BUKOVI - 174BUKOVICA - 300, 346BUNJAJ - 346BUSUE (kod Ključa) - 319

CAVTAT - 317 CAZIN - 334, 340 CAZ1NSKA KRAJINA - 293, 351 CENTRALNA BOSNA - V. BOSNA I HERCEGOVINA CER - 171 C ER K U E - 311 CETINSKA DOLINA - 334 CETINJE - 169, 249. 325, 335, 337 C1CELJ - 307 CINCAR - 308, 327 CIRIH — 300 331CRNA GORA - 40, 76, 84-86, 98, 149, 160, 170, 174, 177, 178, 180, 181, 183, 185, 199, 254-256. 259, 284, 291, 294-296, 300-302, 309, 315 316, 320, 322, 325, 326, 330, 335, 339, 343-345, 348, 351, 355, 361, 364 CRNA TRAVA - 292 CRNA VLAST - 293, 332CRNOGORSKO PRIMORJE - 18, 60, 295, 321, 337 CRNOOKO - 292 CVJETKOVIĆI - 42

ČAĆAK - 169, 172-174, 320-322 ĆA G U N - 299ĆAJNiĆE - 55, 176-178, 305, 324, 325. 329ČAZMA - 307ČEDAD - 307ČEHOSLOVAĆKA - 320ČELEBIĆI (kod Foče) - 236, 237ĆELIĆ - 342ČEMERNO - 178ĆEVO - 311

416 REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA

ĆIĆ E V O - 329 Č R M O ŠN JIC E - 311 Ć ILIPI - 317

D A BA R (kod Sinja) - 342D A LM A C IJA - 18. 37. 42. 45. 85. 147. 178-181, 183.194. 243-247. 295, 296. 300. 316, 343. 354. 355D A N ILO V G R A D - 223. 294, 325. 333. 335. 337, 366D A R U V A R - 309D EV ETA K - 177. 341D E Ž A N O V A C - 299DIVCI (kod Valjeva) - 321DO BO J - 42, 181, 310DO BR I D O (kod Ivanjice) - 333D O B R IG O SC E - 329D O B R O (kod Livna) - 343D O B R O SEL O - 333D O BR U N - 314DO LEN JSK A - 326D O N JA SU V A JA (kod D. Lapca) - 333 D O N JE Z IE M U E - 329 D O N JI LA PA C - 301. 334 DO NJI VA SO JEV IĆI - v. VA SO JEV IĆ!DO NJI V A K U F - 182. 327D R A G A Ć E V O - 337D R A G O V IĆ A PO LJE - 318D R EŽN IC A (kod M ostara) - 181, 328, 170D R IN A - 171. 173. 174. 177. 183. 185. 234. 324. 329,338. 340-342, 367. 368D R V A R - 2-12. 14-24. 26-39. 41-50 . 52-57. 59. 61 -6 6 , 71 -82 . 88 -1 2 3 . 126, 146, 148— 158, 160— 165. 175. 187. 188, 190-192, 195, 197-224, 226-239 , 243. 249, 265, 268, 277. 281. 284, 297, 299,301, 302. 304. 306. 308. 309, 312, 313, 322, 332. 335. 337. 344. 351-354 . 3 56-360 , 3 6 3 -368 D U BR O V N IK - 195. 296, 337 D U K A Đ IN - v. M E TO H IJA D U N A V - 299 D U R M IT O R - 178. 306 DU V A N JSK O PO L JE - 328 D U V N O - 154. 179

ĐA K O V ICA - 291. 346 Đ A K O V IĆ K A M A LE SU A - 292. 346 Đ U R Đ E V IĆ A T A R A - 342

E G IP A T - 267, 305, 362 ELK A TA D B A - 303 EL SA T - 303EN G LESK A - v. V ELIK A B R IT A N U A EV R O PA - 58. 62. 72. 73. 124, 225, 306, 327, 357

FO ČA - 29. 55. 56, 176, 178. 236. 237, 299, 301. 304, 308. 324. 325, 329. 341. 355 FO JN IC A - 179 FRA N C U SK A - 167. 319

G A C K O - 178, 183, 325. 329, 332 G A JE V I - 324G A O Ć IĆ I (kod G oražda) - 323 G L A M O Č - 136, 138. 154. 244, 315; 329 G L A M O C K O PO L JE - 126. 315. 361 G LA SIN A C - 176. 324 G L A V A T lC E V O - 182, 329. 332 G LIN A - 180. 296 G N JIL A N E - 291 G O L U A - 178, 311. 339 G O R A N SK O - 178G O R A Ž D E - 55. 56. 176. 177, 324 -3 2 6 . 338, 355G O R EN JSK A - 326G O R IC A - 307G O R JA N C I - 326G O R N JA K RČA - 314G O R N JA M O R A Ć A - 318G O R N JE Z U E M L JE - 329G O R N JI D R A G A U E V A C 342

GORNJI GRAD - 307GORNJI MILANOVAC - 169, 172, 174, 320. 321 GORNJI VAKUF - 179, 182, 327-329 GORSKI KOTAR - 16. 162. 295. 318, 352, 363 GOSPIĆ - 42, 180 G OSTU JE - 311GRAČAC (u Lici) - 300, 333, 334GRADINA - 314GRAHOVO - 177, 194, 294. 304GRANDIĆI (kod Foče) - 327GRAŠKA GORA - 307GRAVINA - 309, 315GRĆKA - 180, 183, 210, 254, 294, 309, 316GRKOVCI - 322GRMEĆ - 181

HAN-PUESAK - 175. 322, 325, 326 HERCEG-NOVI - 317, 362 HERCEGOVINA - v. BOSNA 1 HERCEGOVINA HOM OUSKO P O IJE - 332HRVATSKA - 26, 85. 109, 112, 122, 147, 168, 170, 175. 179. 185. 186, 215, 244, 255, 275, 293, 294, 300, 302. 307, 309, 3 1 1. 320. 327. 330, 335, 340, 345, 347,351. 357, 358HRVATSKO PRIMORJE - 147. 318 HRVATSKO ZAGORJE - 298, 314 HVAR - 156, 296, 306, 317. 362

IBAR - 207, 229, 303, 315, 333. 339, 342. 365. 367IBARSKA DOLINA - 339IFSAR - 329IGMAN - 176, 179, 324IMOTSKI - 42, 181, 328IRAN - 305, 309ISTOČNA BOSNA - v. BOSNA I HERCEGOVINA ISTOČNA HERCEGOVINA - v. BOSNA I HERCEGOVINAISTOČNA MAKEDONIJA - v. MAKEDONIJA ISTOČNA PRUSKA - v. PRUSKA ISTOČNA SRBIJA - v. SRBUA ISTOČNI JADRAN - v. JADRAN ISTRA - 147. 299ITALUA - 24. 34. 45. 59. 118. 122. 147. 148. 157.197. 208. 212, 222, 232, 233, 243. 297. 298, 303.307-309, 312. 315. 325. 327, 340, 344, 351, 353, 355.359, 361, 362. 364. 365, 367IVAN-SEDLO - 181. 328INVANGRAD - 198. 311, 314IVANJICA - 174, 207, 337, 339. 365

JABLANICA (kod Mostara) - 181. 182. 328. 329 JABLANICA (predeo u Srbiji) - 224, 291. 303, 315,337, 342, 366JABUKA (kod Fo6e) - 338 JABUKOVIK - 292, 295 JADAR - 171 JADOVNIK - 341JADRAN - 55. 294, 300. 301. 303. 364 JAHORINA - 5, 176, 177. 298, 299. 324 JAJCE - 52. 136. 179. 184. 200, 235. 306. 341. 360. 367JANJA (kod Bijeljine) - 338 JAKLIĆI - 328 JELSA - 317 JEZERO (kod Jajca) - 52 JEŽDOVEC - 311JUGOISTOČNA BOSNA - v. BOSNA i HERCEGOVINAJUGOISTOČNA SRBIJA - v. SRBIJA JUGOSLAVIJA - 10, 25, 58, 61, 63, 73. 80, 83. 85-88, 108, 119, 120, 124, 147, 166-171, 180, 183-187. 189. 210, 214, 215, 225, 241, 251, 254, 258, 259. 263. 265. 267. 269. 271. 275. 280. 287. 291. 297. 302. 303. 305, 306, 308, 320. 328, 332. 335. 340, 344. 346. 348. 352. 254, 359, 361, 363. 365, 367 JUGOZAPADNA SRBIJA - v. SRBIJA JUŽNA DALMACIJA - v. DALMACIJA

REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA 4 1 7

JUŽNA ITALUA - v. ITALIJA JUŽNA MORA VA - 303 JUŽNA SRBUA - v. SRBIJA

KAIRO - 8, 25. 50. 63. 204. 208. 251. 252, 298. 305. 313, 314. 317. 318. 332. 333. 337. 338, 346, 356. 360. 365KALINOVIK - 5. 19. 29. 55. 56. 177. 179. 183. 193. 194, 227. 298. 299. 301, 325. 327. 329. 338. 341. 352. 355, 366KALNA (kod Crne Trave) - 292 KALNIK - 307KAMENICA (kod Čačka) - 174 KAONA - 337, 367 KARLOVAC - 180 KAROVINJO - 222 KAŠTELA - 334 KAZERTA - 316 KISTANJE - 300 KLJUČ - 319KNIN - 42, 97. 180. 309. 334. 357KOCANO - 303. 359. 362KOČANE - 292KOČEVJE - 16. 295KOČEVSKI ROG - 297. 31 1KOLAŠIN - 177, 178. 183. 249. 306. 330. 332. 341.345. 346KOM1ŽA - 302KONAVLI - 194, 304, 337K O N JIC - 179. 181, 182. 186. 193. 195.327-329.341KONJSKO (kod Đevđelije) - 310KOPILOVO - 329K O PIU E - 311KOPRIVNICA - 296KORAJ - 342KORČULA - 296, 303. 317, 334KORDUN - 162, 175, 179. 180. 318. 322. 363KORENICA - v. TITOVA KORENICAKOSANČIČ - 337KOSJERIČ - 172, 173, 322KOSMET - v. KOSOVOKOSOVO - 4. 199, 254. 291. 303, 309. 316. 346. 364 KOSOVSKA MITROVICA - v. TITOVA MITRO- VICAKOSTAJNICA - 231, 309. 334 KOTLOVI (kod Raške) - 333 KOTOR-VAROŠ - 179. 327 KOZARA - 175. 177-179. 322. 323. 326 KOZJAK - 103. 310 KOŽUF - 103. 310KRAJINA - v. BOSANSKA KRAJINAK RAJO VA - 299KRALJEVO - 171. 173. 174KRBAVSKO POLJE - 293. 309. 311. 351KREMEŠ - 324KREMNA - 173KREŠEVO - 179, 327KRSTAC (na Prenju) - 329KRUPANJ - 169-172. 174. 320KRUSlK — 322KULA (kod Slavonske Požege) - 299 KULIZINO - 333 KUPRES - 326. 329

LAJ KOVAČ - 169. 320 LAPAC - v. Donji Lapac LASTOVO - 334LIKA - 85. 86. 162. 175. 179-181. 203. 256. 300. 309.318. 363LIM - 60. 131. 149. 292. 304. 314. 315. 337. 341. 356. 361LIVNO - 136. 154. 179. 180, 244. 315. 327. 342. 343 LONDON - 147. 202. 225. 258. 263. 264. 269. 271. 286. 317. 318. 322. 337. 338. 345. 360. 366 LOZNICA - 169. 171. 174. 320 LUČE (kod Mozirja) - 307 LUDBREG - 296

LU K A V ICA - 343

U I G - 169. 320. 322 L JU B U A - 129. 360 L JU B U A N A - 16. 295. 325 LJU B LJA N SK A PR O V IN C IJA - 326 U U B O V U A - 227. 337

M AČVA - 169. 171M A Đ A RSK A - 153. 299. 301. 302. 309. 311. 336. 340. 355 M A G LIČ - 178M A JE V IC A - 208. 219. 301. 333. 334. 340. 341 M A K A RSK A - 334M A K E D O N IJA - 26. 64. 81. 85. 126. 180. 185. 250.254. 292. 302. 309. 310. 320. 327. 330 . 360M A K U E N - 182. 328M A N FR E D O N U A - 303M A R TIN B R O D - 42. 44. 301. 355M A T A R U G E (kod Kraljeva) - 339M A ZIN - 42. 128. 208. 313. 355. 365M A E D E N O PO LJE - 126. 130. 133. 138. 142. 305.333. 334. 360. 361M EN IN A - 307M ETK O V IČ - 195. 334M E T O H IJA - 273. 292. 346M ILNA (na Hvaru) - 306M IL JE V IN A - 341M IO N ICA (kod Valjeva) - 174M LAN ČA - 333M LIN IŠTE (M LIN IŠTA) - 329M LJET - 296. 334M O D R IČ A - 36M O N O PO LI - 303. 313. 362M OSKVA - 107. 119. 120. 166. 305. 308. 312. 333. 359M OSLAVIN A - 314M O STA R - 42. 96. 181. 182. 193. 195. 328. 338 M O T A JIC A - 21. 128. 296 M O ZIR S K E PLA N IN E - 307 M R EŽ IČ K O - 310M R K O N JIČ -G R A D - 136. 179. 181. 200. 235. 315. 330. 341. 360. 364. 367 M R K O P A U - 295

N A PU LJ - 316N E R E T V A - 180-183. 327 -3 2 9 . 338 N E V ESIN JE - 178. 183. 193. 329. 330. 338 N EVESIN JSK O PO LJE - 329 N E ZA V ISN A D R Ž A V A HR V A TSK A - v H R V A T S K ANIKŠIČ - 60. 177. 178. 206. 223. 249. 294. 304. 325.333. 335. 337. 344. 365 NIŠ - 134N O TRA N JSK A - 326 N O VA G R A D IŠK A - 334 N O VA KA PELA - 334. 336 N O VA ŠTIFTA - 307 NOVA V A RO Š - 175. 177 NOVI P A Z A R - 348 NOVSKA - 292

N JE G O V U Đ A - 306. 311 N JEM A ČK A - 3 1 1. 325. 327 N JU JO R K - 166

OB A LJ - 193. 194O B R E N O V A C - 169. 295O B R O V A C - 300O G U L IN - 295O L O V O - 324OM IŠ - 334O P A T U A - 325O SU EK - 336O ŠT R O G - 294. 343O S T R O Ž A C (kod Konjica) - 329O S T R O Ž A C (kod Cazina) - 334

4 1 8 REGISTAR G.nCK'.RAFSKIH N A /IV A

O S T R E U - 322 O T O Č A C - 330O T R IĆ (kod Gračca u Lici) - 333. 334 O V Ć E PO LJE - 303 O Z R E N (kod D oboja) - 305 O Z R E N (kod Sarajeva) - 324

PA L E - 56PA R A Ć IN - 292PEC K A (kod Valjeva) - 174PEĆ - 291P E U E S A C - 303PET R O V A G O R A - 175, 323PET R O V A C (kod Budve) -PET R O V A C - v. BOSANSKI PET R O V A CPET R O V O P O LJE - 139PEV K O TO N - 310PIVSKA Ž U PA - 326PIVSK E PLA N IN E - 178PLA ĆK O V ICA - 103PLA VA - 291PLESO - 311PLE TER N IC A - 336PLITV IČKA JE Z E R A - 330PLITVIČKI U E S K O V A C - 217, 335. 366PLO ČN IK (kod Prokuplja) - 320PLJEV LJA - 12. 175. 177. 178. 237. 314. 322. 324.325. 330. 342,PO BU EN KA M EN - 292 PO CER IN A - 171 PO D G O R IC A - v. T fT O G RA D PO D I (kod Herceg-Novog) - 317 P O D K O Z A R JE - 323 PO D RA V SK A SLA TIN A - 336 PO K U P LJE - 312 PO M O R A V LJE - 321 PON1KVE (kod Ćajnića) - 295 PO PIN A - v. VELIK A POP1NA PO R E Č (kod Slavonske Požege) - 299 PO SA V IN A - 169, 340 PO TOCI (kod D rvara) - 322 P O Ž E G A - v. U Ž IČ K A P O Ž E G A PR A Č A — 324PRANJAN1 (kod G om jeg M ilanovca) - 317PR EK A JA - 110PR EN J - 182, 329, 341PR ESJEN ICA - 324PR ESPA - 310P R EŠEV O - 291PR EV ILA - 338PR IB O J - 216, 223, 315. 322. 324. 335. 366 P R IJE D O R - 42. 129, 179, 340, 360 P R U E P O U E - 131. 134. 177. 295. 314. 337 PR IL E P - 310PR IM O R JE - v. SL O V EN A Ć K O PR IM O R JEPRIŠTIN A - 291PR IZR E N - 291PRKOS - 296PR N JA V O R - 179P R O K U P U E - 320PR O ŠA RA - 326P R O Z O R - 179. 181. 182. 308. 327. 328 PR O Z O R SK A KO TLIN A - 328 PRUSK A - 327 PU STO PO LJE - 333

RA ČA (kod Priboja) - 314 R A D O V Ć E - 3 1 1 RA D U SA - 182RAK1TNICA (kod Trnova) - 338. 341RA M A - 179. 181RAM SAK - 307RA SIN JA - 296R A STEN BU RG - 327RAVAN1CA (kod Rudog) - 314RA V N A G O R A - 170. 172-174. 321

RENOVICA - 47 RIM - 327RIO DE ŽANEIRO - 263-265. 271, 358RIPCI - 328RISAN - 294, 304ROBAJE (kod Valjeva) - 320ROGATICA - 29. 175-178. 316. 322. 326, 353ROMANIJA - 175-178, 324. 326ROVINJ - 299RUDO - 175. 216. 223. 304. 308. 314, 335, 337, 366 RUMBOCI - 328

SAJKOVIĆ - 154 SALKOVA KULA - 331SANDŽAK - 39, 56, 77, 86. 149, 174, 175, 178, 180, 181, 199. 218, 236, 254, 255, 283, 284, 291, 294-296,301. 302. 304, 309, 316. 317. 322. 323, 325, 326, 328.330. 335, 337, 339. 341, 342. 347, 348. 351. 355, 361. 364, 367, 368SARAJEVO - 47, 56, 176, 178-182, 308, 325. 328.338. 355SARAJEVSKO POLJE - 56. 176, 178, 324. 325 SARDINUA - 147, 148, 461. 362 SAVA - 128, 181. 300. 313, 328 SAVEZ SOVJETSKIH SOCIJALISTIČKIH REPUBLIKA - 32, 58, 59, 61, 62. 72, 73, 107, 108. 126, 127, 135, 161, 162, 167-169, 186, 192, 264, 294, 297, 299, 308, 309, 311-313, 318, 333, 344, 352-355, 357, 358, 360, 363, 364 SEMBERUA - 340 SET1HOVO - 314 SICILIJA - 147, 148, 361 SINAJSKA PUSTINJA - 303 SINJ - 180, 342 SINJAJEVINA - 177, 178 SISAK - 211. 334SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE - 72. 73. 117. 120, 124, 141, 189, 264, 294, 312, 313, 358 SJENICA - 342SJEVERNA AFRIKA - v. AFRIKA SJEVERNA DALMACIJA - v DALMACIJA SJEVERNA HERCEGOVINA - v HERCEGOVINA SJEVERNA ITALIJA - v. ITALUA SJEVERNI JADRAN - v. JADRAN SKOPSKA CRNA GORA - 291 SLAVONIJA - 183. 291. 301, 313, 360 SLAVONSKI BROD - 308. 334 SLOVAC - 322SLOVENAĆKO PRIMORJE - 104, 147, 298 SLOVENIJA - 26, 85, 104, 117, 132, 168, 170, 175, 177-180. 183-185 , 215, 255 , 264, 293-295 , 298,302, 307. 311, 312, 319, 320, 326, 327, 330, 336,352. 363SLUNJ - 180, 181 SMREKOVEC - 307 SOČA - 307SOKOLAC - (kod Sarajeva) - 29. 353 SOKOLOVIĆI (kod Rudog) - 341 SOKOLSKE PLANINE - 171 SOLČAVA - 307SOVJETSKI SAVEZ - v SAVEZ SOVJETSKIH SOCIJALISTIČKIH REPUBLIKA SPLIT - 244, 293, 342 SRB - 301, 333SRBU A - 8, 25, 40, 57, 76, 81. 85, 86. 134. 169, 172,174-178, 180, 183, 185, 199, 207, 215. 227. 229, 239,250, 254, 255, 258, 275, 291, 300. 302-305. 308, 309,315, 316, 318, 320, 321, 323, 324. 327. 336-338. 341.344. 346, 348, 352, 355, 356, 360, 364-368SREBRENICA - 175, 177, 322, 325SREDNJA BOSNA - V. BOSNA I HERCEGOVINASREDNJA RUEKA - 317SREDNJI ISTOK - 305SREDOZEMLJE 278SREM - 301, 319STAUINGRAD - v. VOLGOGRAD

REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA 4 1 9

STAMBOLClC - 175STOLAC - 325STOLICE - 169, 170, 320STRUGANIK - 170STUDEN1CA - 367SUČEVIĆI - 301SUHOR (kod Kočevja) - 314SUNJA - 231, 334SUTJESKA - 178, 336, 342, 347SUTLA - 307SV. PRIMOŽ - 307

ŠABAC - 171, 321 ŠAHOVIĆI - 342 ŠAR-PLANINA - 291, 346 ŠĆIT - 328 ŠIBENIK - 297 ŠIPOVO - 329 ŠLEZUA - 319 ŠOLTA - 296ŠTAJERSKA - 298, 307, 314, 326, 360 ŠTRPCI - 314 ŠUJICA - 315, 326 ŠUMADUA - 224, 295, 321, 366 ŠVAJCARSKA - 41, 196, 300, 331, 332

TARANTO 309 TARClN - 179, 328 TE RAZLI E - 169 TESLIĆ - 179, 327 T1ĆEVO - 53 TIKVEŠ - 292 TIŠKOVAC - 42TTTOGRAD - 60. 169, 178, 249, 325, 337, 342 TITOVA KORENICA - 203, 311, 332, 335 TITOVA MITRO VICA - 291 TITOVO UŽICE - 139, 169, 170, 172, 173, 207, 320, 321, 330, 339, 342, 365,TJENT1ŠTE - 178, 179 TOLISAVAC - 320 TOLMIN - 307TOMISLAVGRAD - v. DUVNOTOPLICA - 57, 224, 295, 303, 304, 308, 315, 366TOPUSKO - 335TRAVNIK - 136, 360TREBEŠINJ - 317TREBINJE - 296, 304TREPCA - 276. 291TRES KA VICA - 179, 193, 327, 341TRNOVO - 56, 178, 227, 324, 325, 338, 340, 366TROPOJA - 291TRUBAR - 42TULUMBAT - 303TUMARSKO BRDO - 305TUROPOLJE - 307TURSKA - 346TUZLA - 299, 310, 342

UB - 169, 320 UGAR - 136ULOG - 56. 194, 338, 341UMOLJANI - 338, 341UNA - 8, 128, 333, 334, 340, 351, 365UNSKA DOLINA - 211, 340UROŠEVAC - 291USTIBAR - 314USTIKOLINA - 329

UŠĆE (kod Kraljeva) - 337, 339 UVAC - 149, 174 UZDOL - 308UŽICE - v. TITOVO UŽICEUŽ1ĆKA POŽEGA - 169, 172-174, 320, 321. 342

VAU EV O - L7I -174, 320 - 322, 342VARDIŠTE - 315VAREŠ - 176VASOJEV1ĆI - 177, 325VAŠINGTON - 263 - 265, 271, 313, 358VELEBIT - 300VELES - 310VELIKA BRITANIJA - 26, 72, 73, 272 293, 294,305, 332, 345, 352, 365VELIKA POPINA - 301VILUS1 (Kod Grahova) - 294VIONICA - 333VIPAVSKA DOLINA - 307VIROVITICA - 309VIRPA7AR —VIS - 45, 50, 91. 95, 104, 118, 152, 156, 213, 230, 247, 302, 302, 307, 309, 312, 315 - 317. 319. 334, 336. 337, 343, 351, 355, 361, 362 VIS (grad) - 302VIŠEGRAD - 47, 176, 227, 314, 323, 325, 341. 353. 255VJEŠTICA-GORA - 296VLASENICA - 175-177, 322, 323. 325, 326, 334, 341 VOJVODINA - 40, 85, 88, 168, 186, 255, 284, 302, 109 355VOLGOGRAD - 299 VOLUJAK - 178 VRANJE - 295 VRBAS - 136, 180, 181 VRBNICA (na Zclengori) 327 VRBNIĆKA CAIRA - 327 VRHOVINE (Kod Otočca) - 332 VRMBAJE - 333 VRPOLJE - 336 VUĆIPO UE (kod Sinja) - 342

ZABRĐE (kod Bijeljine) - 319 ZABREŽJE - 292 ZAGORJE - 80. 314ZAGREB - 8. 27. 84. 293. 297. 311, 319, 320, 334ZALOKA - 307ZALUŽANI - 334ZANOGLINSKO POLJE - 308ZAPADNA BOSNA - v. BOSNA I HERCEGOVINAZAPADNA EVROPA - v. EVROPAZAPADNA SRBUA - v. SRBUAZASIOK - 342ZA VLAKA - 171ZBORSKO - v. PEVKOTONZELENGORA - 326, 327ZETA - 337ZLATAR - 216, 366ZLAT1BOR - 134, 174ZVORNIK - 175, 176, 227, 309, 323. 338

ŽA B U AK - 198 ŽENEVA - 293, 331 ŽIROVAC - 128 ŽUMBERAK - 312 ŽUNOVI - 301

SKRAĆENICE

A - CK SKJ — Arhiv Centra lnog kom ite ta Saveza komunista JugoslavijeA - IZ D G — Arhiv Instituta za zgodovino delavskega gibanjaA - VII — Arhiv Vojnoistori jskog institutaA FŽ — Antifašistički front ženaA SN O S — Antifašistička skupština narodnog oslobođenja SrbijeA V N O J — Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja JugoslavijeBiH — Bosna i HercegovinaCK — Centra ln i komitetGŠ — Glavni štabHSS — H rvatska seljačka strankaIB — InformbiroJV — Jugoslovenska vojskaK N O J — K orpus narodne odbrane JugoslavijeKP — Komunist ička part i jaKPH — Komunist ička par t i ja HrvatskeKPJ — Komunist ička part i ja JugoslavijeMK — M jesni komitetNackom — Nacionalni kom ite t oslobođenja JugoslavijeN D H — Nezavisna država HrvatskaN K O J — Nacionalni komitet oslobođenja JugoslavijeN O — N arodnooslobodilački (a)N O O — N arodnooslobodilački od b o rN O P — N arodnooslobodilački pokre tN O R — N arodnooslobodilačka borbaN O U — N arodnooslobodilačka udarnaN O V i PO J — Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odred i JugoslavijeN O V J — N arodnooslobodilačka vojska JugoslavijeO F — O svobodilna frontaO K — Okružn i komitetO b K — Oblasni komitet0 . S. S. — Office of Stra tegic Service (ITred za s trategijske službe)O Z N A — Odjeljenje za zaštitu narodaPijat — Projector lnfantry A n t i-T ank (pješadijski pro tiv tenkovski ručni

bacač)PK — Pokrajinski komitetP R O — Public Record Office (Britanski državni arhiv)R A F — Royal A i r Force (Kraljevsko vazduhoplovstvo)S A D — Sjedin jene američke državeSD K — Srpski dobrovoljački korpusSK O J — Savez komunističke omladine JugoslavijeSKP (b) — Svesavezna komunist ička part i ja (boljševika)S O E — Special O pera t iones Executive [U prava za specijalne operativne

zadatke]SR — Socijalistička republikaSS — Schutzs taffeln (Specijalni o d red njem ačke nacističke par t i je )

4 2 2 SKKAĆI NK I

SSSR — Savez sovjetskih socijalističkih republikaTanjug — Telegrafska agencija nove JugoslavijeU nra — United Nations Relief rehabilita tion Administrat ion (U prava U je

dinjenih nacija za pom oć i obnovu)U S A O J — Ujedin jeni savez antifašističke omladine JugoslavijeV KJV — V rhovna kom anda jugoslovenske vojskeVKSS — V rhovna kom anda savezničkih snagaVŠ — Vrhovni štabV V A — Viša vojna akadem ijaVVS K A — Voenno-vozdušnie sily Krasnoj armii (R a tn o vazduhoplovstvo C rve

ne armije)W O — W ar Office (Ministarstvo vojske)Z A V N O B iH — Zem aljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i H erc e

govineZ A V N O H — Zem aljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske

P O P IS I L U S T R A C I J A

Tito se zahvaljuje sovje tskom genera lu Nikolaju K ornejevu na poklonjenom autom atu . D rvar. 24. februar 1944.

Josip l i ro / l ito u ra /govoru sa šefom Sovjetske vojne misije pri VŠ genera l- la jtnan tom Nikolajom Kornejevom. Drvar. 24. februar 1944.

l ito pred pećinom kod Drvara sa (slijeva nadesno) Mijalkom Todorovićem, Pavlom ilićem. Kočom Popovićem. Nikolom Prijom. F ebruar 1944.

Josip Broz Tito pred pećinom kod Drvara . Kraj februara 1944.

Diplomatski pasoš m ajora Pavla Savića s Titovim potpisom izdat u Drvaru 27. marta1944.

Tito u Drvaru, početak marta 1944.

l i to sa suradnicima pred pećinom kod Drvara (slijeva nadesno) Arso Jovanović. S re ten Zujović. Vladimir Bakarić i Milovan Dilas. Mart 1944.

Josip Broz sa Saharovim. sek re ta rom Sovjetske vojne misije. Vladislavom Ribnikarom. Aleksandrom Rankovićem. Mijalkom Todorovićem i Arsom Jovanovićem. Drvar, kraj marta 1944.

Tito. Milovan Dilas i Vladislav Ribnikar pred pećinom kod Drvara . Kraj m arta 1944.

Josip Broz i Slavko Rodić u Drvaru. Početak aprila 1944.

Tito pred pećinom kod Drvara . Početak aprila 1944.

Ručak sa Slavkom Rodicom. Drvar, sredina aprila 1944.

Naredba Josipa Broza od 6. februara 1944. upućena operativnim štabovima NOVJ.

Titov radiogram od 12. februara 1944. upućen Radio-stanici »Slobodna Jugoslavija«.

Titova naredba od 19. februara 1944. operativnim štabovima NOVJ.

Titov radiogram CK KP Hrvatske primljen 10. marta 1944. u GŠ N O V i PO Hrvatske.

Početni dio Titovog radiograma Edvard u Kardelju. primljen 12. marta 1944. u GŠ N O V i PO Hrvatske.

Titov radiogram Štabu 3. korpusa N O V J. primljen 23. marta 1944.

Pismo Josipa Broza Vinstonu Čerčilu od 26. marta 1944.

Titov radiogram Andriji Hebrangu . primljen 7. aprila 1944. u GŠ N O V i PO Hrvatsko.

Radiogram Josipa Broza Tita Milentiji Popoviću, primljen 14. aprila 1944. u Zastupništvu N K O J u Italiji.

SADRŽAJ

[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 1. februar 1944. 3Drugom korpusu [NOVJ], 1. februar 1944. 4[Štabu III korpusa N O V J] , 1. februar 1944. 5[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 3. februar 1944. 6[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 4. februar 1944. 7C fentralnom] K[omite tu KP Hrvatske], 4. februar 1944. 8[Pohvala 5. crnogorskoj N O U brigadi], [4] februar 1944. 9Glavnom štabu N O V i PO Srbije, 5. februar 1944. 10[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 5. februa r 1944. 11D rugom korpusu [N O V J] , 5. februar 1944. 12Hrvatska, VI i VIII korpus, [6. februar 1944] 13[Opera tivnim štabovima N O V J], 6. februar 1944. 15[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 6. februa r 1944. 16[Sekretaru PK KPJ za Srbiju] , [6] februar 1944. 17D rugom korpusu [N O V J] , 6. februar 1944. 18[Štabu 3. korpusa N O V J], 6. februar 1944. 19[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 7. februar 1944. 20[Štabu VI korpusa N O V J] , 7. februar 1944. , 21[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 8. februar 1944. 22[Glavnom štabu N O V i PO Slovenije], 8. februar 1944. 23[Štabu Mornarice N O V J] , 8. februar 1944. 24[Vinstonu Čerčilu, predsjedn iku britanske vlade], 9. februar 1944. 25[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 9. februar 1944. 27[Glavnom štabu N O V i P O Slovenije], 9. februa r 1944. 28[Štabu III korpusa N O V J], 9. februar 1944. 29[Štabu VI korpusa N O V J], 9. februar 1944. 30[Štabu Mornarice N O V J], 10. februar 1944. 31 [Borcima, kom andir im a i kom andant im a Samostalnog od reda u SSSR-u], [10]februar 1944. 32Izvršnim odborima Z A V N O , 11. februar 1944. 33[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 11. februa r 1944. 34[Glavnom štabu N O V i P O Slovenije], 11. februa r 1944. 35[Štabu III korpusa N O V J], 11. februar 1944. 36 [Pohvala Petoj da lm atinskoj N O brigadi i S jevernodalm atinskom N O P odredu],[11] februar 1944. 37[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 12. februa r 1944. 38

PREDGOVOR VII

[Štabu] II korpusfa N OVJ], 12. februar 1944. 39[Za Radio-stanicu] »Slob[odna] Jugoslavija« , 12. februar 1944. 40[Centralnom komitetu K P Hrvatske], 13. februar 1944. 41[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 13. februar 1944. 42[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 13. februar 1944. 43[Glavnom štabu NO i PO Hrvatske] , 13. februar 1944. 44[Štabu Mornarice N O V J], 13. februar 1944. 45II korpusu [NOVJ] , 13. februar 1943. 46[Štabu III korpusa N O V J] , 14. februar 1944. 47[Štabu III korpusa N O V J], 14. februar 1944. 48[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 15. februar 1944. 49[Štabu Mornarice N O V J], 15. februar 1944. 50Antifašističkom vijeću narodnog oslobođenja Jugoslavije, 17. februar 1944. 51[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 17. februar 1944. 52 [Sekretari ja tu Biroa O blasnog komiteta KP Hrvatske za Dalmaciju]. 17. februar1944. 53Š t a b u . . . , 19. februar 1944. 54[Štabu] II korpusa [NOVJ], 19. februar 1944. 55Štabu III korpusa N O V J , 19. februar 1944. 56[Štabu 2. proleterske divizije NO V J], 20. februar 1944. 57D nevna zapovjest povodom 26-godišnjice Crvene A rm ije , 21. februar 1944. 58[Operativnim štabovima N O V i POJ], 21. februar 1944. 59[Štabu] II korpusa [NOVJ], 21. februar 1944. 60Vrhovnom kom andan tu Crvene armije maršalu Staljinu, [22. februar 1944] 61 [Protes t protiv proganjanja jugoslovenskih oficira i vojnika u Kairu], [22]februar 1944. 63Ivanu [Georgi Dimitrovu] 64[Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju], 22. februar 1944. 65Z a Ivana [Georgi Dimitrova], 23. februar 1944. 66 [Naredba o strukturi korpusne vojne oblasti i o zadacima njenih o rgana i službi],23. februar 1944. 67 [Pozdravni govor na svečanoj večeri povodom dolaska Sovjetske vojne misije uVrhovni štab N O V i POJ], [24. februar 1944] 72 [Odgovor na zdravice šefova Sovjetske i Britanske vojne misije na svečanojvečeri održanoj u Drvaru , 24. februara 1944] 73[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 24. februar 1944. 74[Štabu Mornarice N O V J], 24. februar 1944. 75Z a Mihaila [dr Blagoja Neškovića], 25. februar 1944. 76[Štabu] II korpusfa N O V J], 25. februar 1944. 77Z a [Milutina] Moraču i Mihaila [dr Blagoja Neškovića], 25. februar 1944. 78[Štabu Mornarice N O V J], 27. februar 1944. 79[Glavnom štabu N O V i PO Slovenije], 28. februar 1944. 80Ivanu [Georgi Dimitrovu], 29. februar 1944. 81Narodnooslobodilačkom odboru i[stočne] Bosne, 29. februa r 1944. 82 Značaj od luka A V N O J -a za dalji razvoj naše borbe i stvaranje federativnedržavne zajednice, [Kraj februara 1944] 83

4 2 5

4 2 6

Izvršnom odboru Z A V N O fA ] Crne G ore i Boke, 2. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 2. mart 1944.[Štabu M ornarice N O V J], 2. mart 1944.Izvršnom odboru Z A V N O H - a , 3. mart 1944.[Opera tivnim štabovima NOVJ], 3. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 3. mart 1944.[Štabu M ornarice N O V J], 3. mart 1944.[Štabu II korpusa N O V J], 3. mart 1944.[Štabu VI korpusa N O V J] , 3. marta 1944.C[entralnom] K[omite tu] omladine [SKOJ-a] 4. mart 1944.[Opera tivnim štabovima N O V J], 4. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 4. m art 1944.[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske], 4. mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu]. 5. mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu], 6. mart 1944.[Štabu M ornarice N O V J], 6. mart 1944.[Štabu III korpusa N O V J], 6. mart 1944.[Štabu III korpusa NO V J], 6. mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu] za Velimira Vlahovića, 7. mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu]. 7. mart 1944.Z a Bevca [Edvarda Kardelja], 7. m art 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu], 8. m ar t 1944.[Opera tivnim štabovima N OVJ], 8. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 8. mart 1944.[Štabu] II korpus[a N O V J], 9. mart 1944.[Pohvala bataljonu »H r is to Botev« i O hridsko-prespanskom N O P odredu], [9] m art 1944.[Centralnom komitetu K P Hrvatske] , 10. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i P O Hrvatske] , 10. mart 1944.Z a Bevca [Edvarda Kardelja], 12. mart 1944.[Štabu M ornarice N O V J], 12. mart 1944.Jugoslovenskom am basadoru u Moskvi [Stanoju Simiću], 12. mart 1944. Vojnom atašeu u Moskvi genera lš tabnom potpukovniku Miodragu Laziću. 12. mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu], 14. mart 1944.Izvršnom odboru Z A V N O H - a , 14. mart 1944.[Štabu] II korpus[a N O V J], 14. mart 1944.G ospodin Franklin Roosvelt predsjednik Sjedinjenih Američkih država.15 mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu], 15. mart 1944.[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske][Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 15. mart 1944.[Pohvala Če tvr to j krajiškoj diviziji], [15] mart 1944.Ivanu [Georgi Dimitrovu], 16. m art 1944.[Štabu] II korpusfa N O V J], 16. mart 1944.[Pohvala Če trnaes to j N O diviziji NO V J], [16] mart 1944.

8990919293949596979899

100101102103104105106107108109110111112113

114115116117118119

120121122123

124126127128129130131132

[Georgi Dimitrovu Ivanu], 17. mart 1944. 133Ivanu [Georgi Dimitrovu], 17. mart 1944. 134[Opera tivnim štabovima NO V J], 17. mart 1944. 135[Štabu 1. proleterske divizije NO V J], 17. mart 1944. 136[Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju], 18. mart 1944. 137[Georgi Dimitrovu], 19. mart 1944. 138Ivanu [Georgi Dimitrovuf, 19. mart 1944. 139[Štabu Mornarice NO V J], 19. mart 1944. 140Ivanu [Georgi Dimitrovu], 20. mart 1944. 141Ivanu [Georgi Dimitrovu], 20. mart 1944. 142[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 20. mart 1944. 143N aredba Vrhovnog štaba N O V i PO J, 20. mart 1944. 144N aredba Vrhovnog štaba N O V i POJ. 20. mart 1944. 145[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 21. mart 1944. 146Vladi Njegovog Veličanstva, 22. mart 1944. 147[Štabu] II korpus[a NO V J], 22. mart 1944. 149[Opera tivnim štabovima NOVJ], 23. mart 1944. 150[Štabu III korpusa N O V J], 23. mart 1944. 151Z a Vicka [Krstulovića], 23. mart 1944. 152[Operativnim štabovima N OVJ], 24. mart 1944. 153[Štabu VIII korpusa NO V J], 24. mart 1944. 154[Operativnim štabovima NO V J], 25. mart 1944. 155[Štabu Mornarice NOVJ], 25. mart 1944. 156Drugom korpusu, 25. mart 1944. 157[Štabu] II korpusja NO V J], 25. mart 1944. 158 Predsjednik vlade Njegovog Veličanstva gospodin Winston Churchill, 26. mart1944. 159Bevcu [Edvardu Kardelju], 26. mart 1944. 161Z a Z A V N O H , 26. mart 1944. 162Andrij i [Hebrangu], 26. mart 1944. 163[Pohvala Drugoj vojvođanskoj brigadi], [26] mart 1944. 164[Štabu M ornarice NO V J], 27. mart 1944. 165Borba naroda porobljene Jugoslavije, [28. mart 1944.] 166Z a A ndr i ju Hebranga, sekre tara CK KP Hrvatske , 28. mart 1944. 188 Predsjedniku Ujedinjenog komiteta A m erikanaca jugoslovenskog porijeklaLuju Adam iču, [29. mart 1944.] 189[Tito genera lu Vilsonu], 30. m art 1944. 191 Vojnoj misiji pri Vrhovnoj kom andi savezničkih snaga za Srednji istok. 30. mart1944. 192Štabu XX IX divizije, 30. mart 1944. 193[Centralnom komitetu KP Hrvatske], 1. april 1944. 196[Zastupništvu N K O J-a u Italiji], 1. april 1944. 197[Štabu] II korpusfa NO V J], 2. april 1944. 198[Štabu] II korpusja N OVJ], 2. april 1944. 199[Štabu V korpusa NO V J], 2. april 1944. 200Štabu XX divizije N O V J , 2. april 1944. 201

4 2 7

4 2 8

Trezoru Velike Britanije, 3. april 1944. 202[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 4. april 1944. 203 D r [Josipu] Smodlaki, povjereniku za spoljne poslove, N K O J -a 4. april 1944. 204[Zastupništvu N K O J-a u Bariju], 4. april 1944. 205[Štabu II korpusa NOVJ], 4. april 1944. 206[Štabu U darne grupe divizija N O V J], [4. april 1944] 207[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 5. april 1944. 208[Zastupništvu N K O J-a u Italiji], 5. april 1944. 209Političkom komitetu oslobođenja G rčke , 6. april 1944. 210[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 6. april 1944. 211[Zastupništvu N K O J-a u Italiji], 6. april 1944. 212[Štabu 26. N O divizije NOVJ], 6. april 1944. 213[Upozorenje stanovništvu na okupirano j teritoriji], [6] april 1944. 214Z a A ndri ju [Hebranga], sekre ta ra CK KP Hrvatske, 7. april 1944. 215[Štabu II korpusa NO V J], 7. april 1944. 216[Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske], 8. april 1944. 217[Štabu II korpusa NOVJ], 8. april 1944. 218[Štabu III korpusa NO V J], 8. april 1944. 219[Pohvala VI korpusu N O V J], 9. april 1944. 220 Z a Mihaila [dr Blagoja Neškovića, sekre tara PK KPJ za Srbiju] , 10. april 1944. 221[Zastupništvu N K O J-a u Italiji], 10. april 1944. 222[Štabu II korpusa NO V J], 10. april 1944. 223[Štabu U darne grupe divizija NO V J], 10. april 1944. 224 Predsjedniku [britanske] vlade [Vinstonu Čerčilu] od Maršala Tita, 11. april1944. 225[Štabu III korpusa N OVJ], 11. april 1944. 227[Glavnim štabovima i štabovima korpusa NOVJ], 12. april 1944. 228 Z a Moraču [kom andanta U darne grupe divizija N O V J] i generala Ilića,[delegata Vrhovnog štaba N O V i POJ], 12. april 1944. 229[Štabu Mornarice NO V J], 12. april 1944. 230 [Glavnom štabu N O V i PO Hrvatske za štab IV korpusa NO V J], 13. april 1944. 231Milentiju [Popoviću, zastupniku N K O J -a u Italiji], 13. april 1944. 232Milentiju [Popoviću, zas tupniku N K O J -a u Italiji], 14. april 1944. 233[Štabu III korpusa NO V J], 14. april 1944. 234[Pohvala jedinicama 1. proleterske brigade], 14. april 1944. 235[Štabu II korpusa NOVJ], 15. april 1944. 236[Štabu III korpusa NO V J], 15. april 1944. 237[Štabu III korpusa NO V J], 15. april 1944. 238[Štabu U darne grupe divizija NO V J], 15. april 1944. 239

P R IL O Z I 240

Ministar P redsjednik maršalu Titu, 5. februar 1944. lično i najtajnije 241O blasnom komitetu K PH za Dalmaciju, 8. februar 1944. 243 Štabu II korpusa [NOVJ] za Blaža [Jovanovića, sekre tara PK KPJ za Crnu G orui Boku], 8. februar 1944. 249[Josipu Brozu Titu], [9. februa r 1944.] 251

G fospodinu Ralfu Skra jnu] Stivensonu, am basadoru Njegovog Veličanstva pri jugoslovenskoj vladi u Kairu, 10. februa r 1944. 252 Centra lnom komitetu S K O J-a , 15. februar 1944. 254 Ministar P redsjednik Maršalu Titu, 25. februar 1944. 258 Pokra jinskom komitetu KPJ za Crnu G o ru i Boku, 28. februar 1944. 259 Vladi Njegovog Veličanstva, 9. m art 1944. 263 Upravi Brazilijanske nacionalne banke, 9. m art 1944. 265 Pro tokol sastanka održanog 12. marta 1944. god. u V rhovnom štabu n a ro d n o o slobodilačke vojske i partizanskih od reda Jugoslavije. 12. mart 1944. 266 Predsjedn iku vlade [Vinstonu Čerčilu] od brigadira M akle jna , 13. mart 1944. 269 U pravi državne blagajne, 18. m art 1944. 271 Ministru Predsjedniku [Vinstonu Čerčilu] od brigadira Makle jna , 27. mart [1944] 272 Oblasnom komitetu Komunističke partije Jugoslavije za Kosovo i D ukađin , 28. mart 1944. 273 Poruka Maršalu Titu od genera l la j tnan ta Ira Eaker-a , 28. mart 1944. 278 Cen tra lnom komitetu Komunist ičke part i je Hrvatske, 31. mart 1944. 279 Oblasnom komitetu Komunističke part i je Jugoslavije za Sandžak, 31. mart1944. 282 Zapisnik sjednice Nacionalnog kom ite ta oslobođenja Jugoslavije održane dana6. aprila 1944. 285 Vladi Njegovog Veličanstva ^ 286

N A P O M E N E 289H R O N O L O G I J A 349B I O G R A F S K E B E L E Š K E 371R E G I S T A R G E O G R A F S K I H N A Z IV A 415S K R A Ć E N I C E 421PO PIS I L U S T R A C IJ A 423

4 2 9

NIRO »KOMUNIST« — Izdavački centar »Komunist«, Beograd Izdavačko-knjižarsko poduzeće »Naprijed«, Zagreb Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd

J O SIP B R O Z T IT O S A B R A N A D J E L A

Tom 19

Recenzenti Milovan Dželebdžić mr Jovan Vujošević

Registri Ljiljana Matić

Prevodilac Ljubinka Ribar

Izbor fotografija Pavle Lj urno vic

Likovno rješenje korica Jovan Lukić

Grafička oprema Vladana Mrkonja Miloš Majstorović

Korektor Zvezdana Đurić

ŠtampaBeogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, Bulevar vojvode Mišića br. 17

Tiraž 10.000Izišlo iz štampe oktobra 1984.

josip broz tito - sabrana djela

Documents