john perkins & steven hiat - bir ekonomik tetikcinin itiraflari 3

8/19/2019 John Perkins & Steven Hiat - Bir Ekonomik Tetikcinin Itiraflari 3
http://slidepdf.com/reader/full/john-perkins-steven-hiat-bir-ekonomik-tetikcinin-itiraflari-3 1/550
Steven Hiatt
Yayn No: 048
1. Cep Boy Bask, Ocak 2010 2. Cep Boy Bask, Mart 2010
3. Cep Boy Bask, Ekim 2010
ISBN: 978-975-6006-49-8
Yayn Yönetmeni
www.aprilyayincilik.com
[email protected]
BR EKONOMK TETKÇNN TRAFLARI 3 © 2008 A.P.R.I.L Yaynclk A GAME AS OLD AS EMPIRE © Berrett - Koehler Publishers Inc. San Francisco
Bu kitabn yayn haklar AKÇALI Telif Haklar Ajans aracl ile alnmtr.
Her türlü yaym hakk A.P.R.I.L Yaynclk'a aittir. Bu kitabn basksndan 5846 ve 2936 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Yasas Hükümleri gereince alnt yaplamaz, fotokopi yöntemiyle çoaltiamaz, resim, ekil, ema, grafik vb.ler Yaynevinin izni olmadan kopya edilemez.
i ç i n d e k i l e r
Giri: Ekonomik Tetikçiler Dünyasndan Yenitiraflar ve ifaatlar...................................................... 7
1 Küresel imparatorluk: Denetim A........................ 25
2 Para Satmak... Ve Bamllk: Borçlanma Tuza Nasl Kurulur?............................................... 59
3 Kirli Para: Offshore Bankacln Gizli Dünyasnn içinden.................................................. 77
4 BCCI’mn Çift Yanl Oyunu: Amerika Üzerinden Bankaclk/ slami Cihad Üzerinden Bankaclk..............................................131
5 Ucuz Cep Telefonunun nsan HayatBirimiyle Maliyeti.....................................................179
6 Afrika çin Yaanan Yeni Kapmada Paral Askerler Ön Saflarda...............................................221
7 Irak’n Petrol Rezervlerini Yamalamak................261
8 Dünya Bankas ve 100 Milyar Dolarlk Soru .........309 9 Filipinler, Dünya Bankas ve Dibe Vurma
Yar......................................................................... 345
DZN...............................................................................549
5
Giri:
Ekonomik Tetikç i ler Dünyasndan Yeni t i raf lar ve
faatlar
John Perkins, mparatorluk’un küreselleme söylemi gerisine sakl olan asl güdülerine yönelik ifaatlar kendi deneyimleriy le birletirerek yorumluyor.
John Perkins
John Perkins yakn zamanda bize kiisel bilincimizi ge niletmeyi ve yaammzda yer alan kurumlarn gerçek
yüzünü görmeyi öreten, bar ve refah için verdiimizmücadelenin ufkunun genilemesini salayan kitaplar yazd, çalmalar yapt. Birleik Devletler hizmet sektörü sanayinde baarl deiim yaratacak bir alternatif enerji irketi kurdu. 1971'den 1981’e kadar bir uluslararas da nmanlk firmas olan Chas. T. Main için çalt ve ba ekonomist, bölgesel planlama ve ekonomi yöneticilii
görevlerinde bulundu. Ama asl ii ekonomik tetikçilikti. Ekonomik tetikçi rolünü kimi baka unvanlar altnda giz ledi ve 11 Eylül 2001 olaylar onu yaamnn bu gölgeli ve gizli yann ortaya vurmaya ikna etti. Bu karar dorul tusunda ortaya çkan Bir Ekonomik Tetikçinin tiraflar balkl kitap 2004 ylnda Berrett-Koehler tarafndan ya ymland ve New York Times’in Çoksatanlar Listesi’nde yirmi be haftadan uzun süre kalarak tüm dünyada 500.000’den fazla satt.
7
olmasna ramen, günümüzdeki küreselleme süre- cinde yeni ve korkutucu bir boyuta ulamt.
Nereden mi biliyorum? Biliyorum, çünkü ben de bir ekonomik tetikçi idim.’
Yukardaki satrlar Bir Ekonomik Tetikçinin itiraflar
adl kitabmn açl paragrafnda mesleimi tarif etmek için yazmtm. Kitabn 2004 ylnn Kasm ay banda yaynlanmasndan bu yana ayn sözleri televizyonlarda, radyolarda ve katldm baka etkinliklerde defalarca duydum, çünkü sunucular çou kez o ifadeleri beni
takdim etmek için kulland. Ekonomik tetikçilere dairgerçekler hem A.B.D.’de, hem de baka ülkelerde insanlar sarst. Ve o insanlarn bazlar bana yazdklar- mn kendilerini daha iyi bir dünyann kurulmasn sa-
8
layacak hareketlere katlmaya ikna ettiini söyledi.
Bir Ekonomik Tetikçinin tiraflar ile birlikte yükselen toplumsal ilgi önceden tahmin edilmi bir sonuç deildi. O kitaptakileri yaynlamay denemeden önce cesaret
toplamam için uzun zaman gerekti. Ve o karar bir kez verince çalmalarm sarsntl bir balangç evresine girdi. 2003 ylnn sonlarna gelindiinde, dosyam bir- çok yayncy dolap geri dönmütü ve ben de kitab baslm halde görme umutlarm yitirmeye balam- tm. Bütün yaynclar (tam saysn söylemek gerekirse yirmi bei de) kitab ‘sürükleyici’, ‘merak yaratan’, ‘önemli ifaat’, ‘mutlaka anlatlmas gereken bir öykü’ gibi nitelendirmelerle deerlendirmelerine ramen basmay reddetmiti. Sonunda yayn menajerim ile birlikte kitabn ar irketokasi1 kart olduuna karar
verdik. Önde gelen yaynevlerinin bu konuda ar tem- kinli davrand, hatta belki de ticaret dünyasnn elitlerine fazlaca baml olduu sonucuna vardk.
Sonunda cesur bir yaync, BerrettKoehler kitaba sahip çkt. Itiraflar’m salad baar beni derin hayre- te sürükledi. Kitap ilk haftada Amazon.com.’un dör- düncü srasna yükseldi, ardndan tüm önemli çoksatan listelerinde haftalarca kald. Aradan on dört ay bile geçmeden yirmi dile çevrilip yaynland. Büyük bir Hollywood irketi film haklarn ald, Penguin/Plume ise küçük boy basks için sözleme yapt.
Tüm bu baarlara ramen çok önemli bir unsur hâ- lâ eksikti. Birleik Devletler medyasnn balca yayn organlar Itiraflar' ya da srf o kitap nedeniyle ekonomik
9
tetikçi, irketokrasi ve çakal sözcüklerinin üniversitelilerin konuma diline girmeye balad gerçeini tartmay reddediyordu. Ama New York Times ve dier gazeteler kitab çoksatanlar listesine sokmak zorunda kald, çün-
kü rakamlar (ileiki sayfalarda göreceiniz gibi ekono-mik tetikçiler tarafndan yaratlmadklar sürece) yalan söylemez. Yine de yaynlanmasnn üzerinden on be aya geçene kadar birçok yayn organ kitapla ilgili tantm yazs basmaktan kaçnd.
Neden?
Menajerim, yayncm, BerrettKoehler ve Pengu in/Plume’deki en deneyimli meslek insanlar, ailem, dostlarm ve ben... Bu sorunun gerçek yantn hiçbir zaman veremedik. Bildiimiz u ki, ülkece tannm birçok gazeteci balangçta kitapla ilgili bir eyler yaz-
mann ya da söylemenin kysnda duru almt. Benim- le ön söyleiler yaptlar, televizyon prodüktörleri gön- derip eimi ve beni yemee çkartarak görü aldlar. Ama sonunda hepsi yayn yapmaktan vazgeçti. Önde gelen bir televizyon irketi beni bir Bat Kys konferans
turnesine çkmam ve New York’a gidip tantm prog-ramlarna katlmam için ikna etti. Ve otelimin kapsn- da televizyon kanalnn gönderecei limuzini bekler- ken, stüdyo çalanlarndan biri arayp her eyin iptal edildiini haber verdi.
içinde yer aldklar medya organlarn savunmakla görevli kiiler ne zaman bu tür edimlere açklama ge- tirmek zorunda kalsa bir dizi sorunun arkasna saklanr: ‘Baka ekonomik tetikçiler de olduunu kantlayabilir
10
misiniz?’ ‘Anlatlanlara dair yazlan baka eyler var m?’ ‘Yüksek mevkilerde birileri bunlar dorulayacak ifaat- larda bulundu mu?’
Bu sorularn yant elbette ki ‘evet’. Kitabmda an-
lattm olaylarn hepsi baka yazarlar (hatta baka bir-çok önemli yazar) tarafndan ayrntlaryla tartmaya açlmtr. CIA’n ran’da Musaddk’a kar yapt darbe ve onun yerine geçirilen Büyük Pet ol’ün kuklas ah’n zulmü, Suudi Arabistan para aklama olay, Ekuador Bakan Jaime Roldos ile Panama Bakan
Omar Torrijos’un çakallar tarafndan düzenlenen sui- kastlarla öldürülmesi, Amazon’da petrol irketleriyle misyoner gruplar arasnda kurulan ilikiler... Bechtel, Halliburton ve Amerikan kapitalizminin baka tayc sütunlarnn uluslararas edimleri... Panama’nn pro- vokasyon olmakszn A.B.D. tarafndan igali ve Manuel Noriega’nn yakalanmas, Venezuela Bakan Hugo Chavez’e suikast giriimi... Kitapta yer alan bu ve ayn türden birçok olgu topluma açk organlarda zaten tart- lmaktadr ve bunlara dair kaytlara ulalabilir.
Birçok üstat benim ekonomik tahminlerin siyasi he-
deflere ulalmas için manipüle edildiine ve çarptl- dna, sözde yardm olgusunun yoksulluu azaltmaya yönelik fedakârca destekten ziyade büyük irketlerin bir kâr arac olduuna yönelik (kendi deyileriyle) ‘radikal suçlamalarm’ eletirmitir. Ne var ki, salkl ekonomi politikalar ve yardm anlayna kar giriilmi olan bu tecavüz kabilinden ihlaller birçok insan tarafndan gayet iyi belgelenmitir ve bunlarn arasnda Dünya Ban-
11
kas eski ba ekonomisti, Nobel Ekonomi Ödülü sahibi Joseph Stiglitz de vardr. Stiglitz Küreselleme ve Honut-
suzluklar balkl kitabnda öyle yazar:
[Tetikçilerinkini kastederek] Hazrlanan program-
lar iler gibi göstermek, rakamlar tutturmak için ekonomik tahminlerin ayardan geçirilmesi gerekir. Bu rakamlar kullananlarn çou sradan tahminler gibi olmadklarnn farkna varmaz. Söz konusu örnek- lerde yurtiçi milli hasla tahminleri sofistike bir ista-
tistik modeline ya da gerçekten ekonomiyi iyi bilen-lerin öngörülerine dayandrlmaz; IMF programlarnn bir parças olarak üzerinde önceden pazarlk yaplm rakamlardan öte deillerdir.2
Yandalar tarafndan savunulan küreselleme, sk
sk kendini ulusal elitlerin kurduu eski tür dikta-törlüklerin yerini alan yeni uluslararas fnans dikta- törlüü olarak gösterir. [....] Küreselleme milyonlarca insan için söylendii ekilde ilememitir. [__] O insanlar ilerinin yok olduunu ve yaamla- rnn daha netameli hale geldiini görmütür.3
Kitabmla ilgili olarak 2004 sonu ve 2005 banda yaptm ilk turnede ilginç bulduum ey, dinleyicile- rimden kimi zaman medyann önde gelen unsurlarnn da yönelttii sorular duymak oldu. Ancak bu tür yakla- mlarn dikkat çekecek ekilde azaldn 2006 ylnn
banda, kitabn küçük boy basksnn tantm için çk- tm turnede gördüm. Okurlarn bilgilenme ve ente- lektüel yaklam düzeyi bir yl içinde yükselmiti. Med- yann önde gelen unsurlarnn (yani hiç deilse büyük
12
bölümü ald reklamlar yoluyla beslenen büyük yayn organlarnn) irketokrasi ile ibirlii içinde olduuna yönelik (ve giuikçe büyüyen) bir üphe kendini gös- termeye balamt. zlediim deiimde Bir Ekonomik
Tetikçinin itiraflar nn da rol oynadn düünmek, bu konudaki aydnlanmada Joseph Stiglitz’in Küreselleme ve
Honutsuzluklar, David Korten’in irketler Dünyaya Hük-
mettii Zaman, Noam Chomsky’nin Hegemonya ya da
Hayatta Kalmak, Chalmes Johnson’un imparatorluun
Aclan ve Antonia Juhasz’n Bush Hedefi gibi kitaplarnve The Constant Gardner, Syriana, Hotel Ruanda, ood
Night, and Good Luck ve Munich gibi sinama yaptlarnn yannda yer aldn bilmek bana mutluluk veriyor. Amerikan kamuoyu yakn dönemde bir ifaatlar öleni yaad. Benim kitabmn sesi de kesinlikle o arada yok
olup gitmedi.
irketokrasinin ilk gerçek küresel imparatorluu ya- ratm olduuna, yerkürenin her tarafnda halklara daha önce görülmedik bir sefalet ve fakirlik bulatrd- na, Birleik Devletler’in üzerinde yükselen temelleri
ekillendiren kendi kaderini tayin etme hakk, adalet ve özgürlük ilkelerini sabote etmeyi baardna, II. Dünya Sava sonunda demokrasin in kurtarcs övgüsünü kazanm bir ülkeyi korkulan, uzak durulmak istenen ve nefret edilen bir unsura dönütürdüüne yönelik ezici kantlara ramen medyann belli bal, önde gelen organlar aleni olan görmezden gelmekte inat ediyor. Paral insanlar ve üst basamaklardaki yöneticileri memnun etme çabasyla birçok gazeteci srtn gerçee dö
13
nyor. Bu unsurlar benim yaynclarm kendilerine ulatndaysa hep ayn sorular tekrarlar: ‘Siperler nerede?’ ‘Onlar kazan kürekleri gösterebilir misiniz?’
‘Öykünüzü teyit edecek yansz aratrmaclar var m?’ Her ne kadar kantlar ortada ve aleniyse de, ben ve
yaynevini BerettKoehler bu tür sorulara kimsenin görmezden gelemeyecei, inkârda hâlâ direnenlerin bile tartamayaca netlikte bir yant verme karar aldk. Bir kitap, ekonomik tetikçiler dünyasn daha da derinlemesine ifa edecek, nasl çaltn anlatacak bir antoloji yaynlamaya karar verdik.
tiraflar da temelleri Souk Sava’ta atlm olan bir dünyadan, A.B.D.Sovyetler Birlii sürtümesinin yarat- t yan çatmalar ve dinamiklerden söz ediyordum.
Benim bu savan içindeki mevcudiyedm 1981’de, yani yaklak çeyrek yüzyl önce son buldu. O zamandan beri, özellikle de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli i’nin çöküünden bu yana mparatorluk’un dinamik- leri de deiti. Çin ile Avrupa’nn, çkarlar ulus ölçei-
ni çoktan am olan çokuluslu irkederin güdümünde-ki A.B.D. ile rekabet edecek konuma yaklamasyla dün- ya daha fazla kutba sahip, daha merkantil, yani ticaret eksenli bir yapya büründü. Artk Kuzey Amerika Ser- best Ticaret Anlamas [North American Free Trade Agreement (NAFTA)], Dünya Ticaret Örgütü [World
Trade Organization (WTO)] gibi çokuluslu kurumlar ve anlamalar, neoliberalizm gibi yeni yeni dile getiril- meye balanan ideolojiler ve yapsal ayar, artllk ilkesi gibi IMF tarafndan dayatlan kavramlar var. Ama bir
14
ey deimeden kald: Üçüncü Dünya halklar ac çek- meye devam ediyor ve gelecekleri 1980’lerin banda olduundan daha da belirsiz görünüyor.
Çeyrek yüzyl önce kendimi dünyann gelimekteolan kesimini Souk Sava koullar içinde denetimi altna almak için mücadele veren A.B.D. kapitalizminin çkarlar için çalan bir ekonomik tetikçi olarak görü- yordum. Bugün ekonomik tetikçi oyunu artk eskisin- den daha karmak, alad yolsuzluk ve yozluk daha
yaygn ve operasyonlar dünya ekonomi ve politikalar- nn temeline daha fazla yönelmi durumda. imdi daha fazla ekonomik tetikçi tipi var ve bunlarn üstlendii roller artk daha çeitli. Ekonomik güvenirliin ve say- gnln cilalanmasysa hâlâ anahtar konumdaki faktör, ama kullanlan hile ve dolaplar para aklama ve vergi kaçrmadan, ekonomik sava suçu saylabilecek görev atamalaryla milyonlarca insann canna mal olabilecek komplolara kadar uzanabiliyor. Bu bölümü izleyen sayfalar küresellemenin kara yüzünü ortaya serecek, aldatmaya ve sk sk iddete dayal bir sistemi ortaya
vuracak. Yüz milyonlarca dolarlk çalnt paray saklayan bir offshore banka görevlisi, Gana’nn eitim ve salk programlarn derinlemesine kesintilere uratan IMF danmanlar, Afrika’da petrol imtiyazlar arayan bir Çinli bürokrat, Nijerya’da Avrupal bir petrol irketi için savaan paral asker, Irak petrol yasasn yeniden kaleme alan bir danman ve Kongo’daki doal kaynaklara el koymak için sava lordlarn finanse eden üst düzey yöneticiler...
15
Bu tür öykülerin böyle bir kitapta bir araya derlen- mesi karsndaki asal güçlük bellidir: Ekonomik tetik- çilerin çou ileri konusunda konumann kendi yara-
rna olacan düünmez bile. Ve bunlarn bir bölümühâlâ sektörde görevlidir. Ayrlanlarn ciddi emekli ma- alarna, danmanlk ücretlerine balanmas ve eski iverenlerinden baka ek ödemeler almas skça rastla- nan bir durumdur. Dolaysyla, içerden bilgi szdranla- rn o tür yararlardan mahkum olacan (hatta baz
örneklerde daha da ciddi zarara urayacan) gayet iyi bilinir. Çoumuz durumumuzu eski yoldalarmza sadakat kisvesiyle onurlandrarak sürdürürüz. Arada srada birimiz (CIA azyla söylemek gerekirse ‘soua doru’) bir sçrama yapmaya niyetlenirse bilir ki, baz
çok güçlü odaklar çokuluslu irketlerin, küresel banka-larn, devletlerin savunma ve güvenlik kurulularnn, uluslararas oluumlarn ve elbette tüm bunlar çalr halde tutan küçük bir elit tabakann gücü elinde tutma- s için gereken kurumsal düzenlemelerini eksiksiz yapmtr.
Sradan yurtta aldatma görevi verilmi kimi insanlar son yllarda ilerini daha kurnazca ve hilekârca yapar hale geldi. Pentagon Belgeleri ve Beyaz Saray’dan çkan Watergate dinleme bantlar onlara bir eyleri yazmann ya da kaydetmenin suçlanmaya yol açabilecek ayrntla-
rn öretti. Enron, Arthur Andersen ve WorldComskandallar, CIA’ya yönelik son ‘olaanüstü icraat’ söy- lentileri, kitle imha silah aldatmacalar ve Ulusal Gü- venlik Servisi’nin sonuçta darmadan olmaya mahkum
16
ve ykma hizmet eden politikalar destekleme amacyla yapt dinlemeler... içeriden bilgi szdran bir CIA ajann misilleme olarak deifre eden devlet görevlileri- nin hiçbir ekilde cezalandrlmamas... Tüm bunlar
gerçekleri dile getirme eilimleri karsnda caydrc unsur olarak kullanlmtr: irketokratisiyi afie eden kii (kurunla olmasa bile) parasal silahlarla ve itibar sfrlanmasyla infaz edilir.
Daha az aleni olan caydrc unsurlar da insanlar
gerçekleri dile getirmekten alkoyar. Kiinin ruhunu toplumun derinlemesine incelemesine açmas, yani itiraf elenceli bir ey deildir. Ben itiraflar1dan önce baka kitaplar da yazdm ve bunlarn bei yaynland. Ama hiçbiri beni bir ekonomik tetikçi olarak yaptm ihlalleri ortaya vurmaya niyetlendiim zaman yaadm kayglarla yüzlemeye hazrlamad. Her ne kadar hepi- miz kendini yozlamam, zayf ya da ahlaken düük görme eiminden kaçan genel insan karakterinde olsak da, birer ekonomik tetikçi olarak hayatmz anlatmaya karar verdiimizde, o tanmlardan uzak durmak (im-
kânsz olmasa da) zordur. Bu ahsen benim için haya- tm boyunca üstlendiim en zor görevlerden biriydi. Bu türden kitaplara katkda bulunacak olacak kiilere itirafn, sonuçlar itibariyle azap kabilinden olduunu söy- lemem gerek. Ama o yola bir kez koyulduu zaman, insana ‘son’ gerçekten çok uzak geliyor.
Engelleri ve o engelleri yenmenin potansiyel yararlarn BerrettKoehler’in gözüpek kurucu CEO’su ve itiraflar yaynlamaya karar veren kii olan Steve
17
Piersanti ile tarttk. Salayaca yararlarn mücadeleye deeceine karar vermemiz fazla zaman almad. Benim tiraflar m kamuoyuna yeterince güçlü bir mesaj vere- cekse, daha fazla sayda itirafn (ya da insanlarn aça
vurma gerei duyaca daha fazla öykünün) daha kala- balk insan gruplarna ulaaca ve onlar mpatorluk’un olmas gerektii demokratik cumhuriye- te döndürecek edimlere soyunmaya yönlendirecei düüncesi mantklyd. Amacmz Amerikan kamuoyu-
nu çocuklarmzn ve torunlarmzn (ve onlarn tüm ktalardaki kardelerinin) bizimle gurur duyaca bir gelecek yaratmamz gerektiine ikna etmekten baka ey deildi.
e elbette ki gazetecilere siperleri ve onlar kazan
kürekleri göstererek balamamz gerekiyordu. Ayrcabireysel katlmn ötesinde, konuya da objektif perspek- tiften bakt kabul edilecek insanlarn gerçekten iyi aratrmalarna dayanan analizlerine yer vermenin art olduunda karar kldk. Olaylar içinden izlemi kiilerle üçüncü kiilerin anlatmlarnn dengelenmesi en salam ve güvenilir yaklam olacakt. Uzun bir aratrma ve eleme döneminin sonunda Steve Piersanti, ben ve yaynevinin ekibi yazar/editör olarak Steven Hiatt’da karar kld. Steve profesyonel editördü, ama çok gerile- re dayanan bir aktivist geçmii de vard; önce Vietnam
Sava’na kar yaplan eylemlere katlm, sonra da öretmenler sendikasn örgütlemiti. Bunlara ilaveten yllar boyunca Stanford Aratrma Enstitüsü’nde çal- mt ki, bu kurulu dünyann her tarafnda çokuluslu
18
irketlere ve hükümet ajanslarna danmanlk hizmeti veren bir beyin grubuydu ve Bechtel, Bank of America ve tetikçiler dünyasnn baka büyük oyuncularyla yakn iliki içindeydi. Steve kuruluun içinde aratrma
raporlar üzerine çalmt ve o bölümü ‘korpoo tokrasinin kendi kendine konumas’ olarak tarif ediyordu.
Antolojiyi derleme süreci start alnca ben de bu konuda daha aktif davranmaya baladm, insanlar, ‘Baka
ekonomik tetikçiler de olduunu kandayabilir misiniz?’ ‘Anlatlanlara dair yazlan baka eyler var m?’ ‘Yüksek mevkilerde birileri bunlar dorulayacak ifaat- larda bulundu mu?’ türünden sorular yönelttii zaman hazrladmz kitaptan söz ettim. Böyle bir antoloji hazrlama kararnn doruluu, New York Times 19 ubat 2006’da Sunday Business bölümünde tiraflar'a. arlk veren kapsaml bir makale yaynlaynca teyit edilmi oldu. Anlald kadaryla gazetenin editörleri tiraflar'da anlattklarm aratrm ve kaynaklarndan aldklar bilgiler onlara tatminkâr gelmiti. Ve sanrm ki, bu
kitabn yazmna katlmay kabul eden baz yazar dostla- rmn kararnda da o makalenin etkisi olmutur.
Kitaba katkda bulunan kiiler çok geni bir ülkeler yelpazesinde yaanan, en alt düzeyden en tepelere kadar uzanan birçok olguyu yer yer yaandklar gündelik
halleriyle, yer yer de derinlemesine mali analizler yapa-rak gözler önüne serecek. Ve yazdklarnn hepsi de Amerikan demokrasi ve eidik anlayn çineyen bir mparatorluk’un nasl yükseldiini anlatacak:
19
• Steve Hiatt ‘Küresel mparatorluk’ balkl bölümde Birinci Dünya irketleri ve kuramlarnn küresel ekonomiyi egemenlik altnda tutmak için uygulad- ebeke denetimine deinecek ve sonraki bölüm-
lerin birer paragraflk özetini verecek.
• Cleveland Trust’ta çalmaya balayan ve çabucak uluslararas bankerliin ba döndürücü atmosferine transfer olan Sam Gvvynne, ‘Para Satmak ve Bam- llk’ balkl bölümde yerel elitlerin ve uluslararas
bankalarn ortaklaa kurup olgunlatrd yozlama kültürüne dair bizzat yaadklarn aktaracak.
• John Christensen ‘Kirli Para’da ngiltere’nin irin Kanal Adala’ndan biri olan, ama hzla bir vergi kaçrma cennetine dönüen Jersey’de oynanan
oyunlar önce offshoe bankalardan birinin içine giren, sonra yerel devletin danmanln üstlenen bir ekonomist olarak en çarpc yönleriyle gözler önüne serecek.
• BCCI. Ksaltlm adnn açlm Uluslararas Kredi
ve Ticaret Bankas olan bu kurulu için söylenecek çok ey var. Lucy Komisar, CIA’dan Medellin uyuturucu karteline, oradan Usama bin Ladin’e ve El Kaide’ye kadar her türlü müteriye sahip olan ve ta- rihin en büyük bankaclk skandalna imza atan ku- rumu ‘BCCCI’nn kili Oyunu’ balkl bölümde çarpc bir ekilde anlatyor.
• Kongo dünyann en yoksul ülkelerinden biri olmaya devam ediyor ve bilgisayarlarmz, cep telefonla- rmz, oyun konsollarmzla o sefalete, inanlmaz
derecede yüksek ölüm oranma sponsorluk edenler biziz. Kathleen Kern’e kulak verin: ‘Ucuz Cep Tele- fonunun nsan Hayat Birimiyle Maliyeti’
• Önümüzdeki on ylda Amerika’nn petrol gerek-
sinmesinin %30’unun Afrika’dan gelecei umulu- yor. Ama Amerikan ve ngiliz petrol irketleri en büyük rezervlerin bulunduu Nijer Deltas’nda Çin ile kyasya rekabete girimiken bu nasl mümkün olacak? Andrew Rowell ile James Marriott’un ken-
dini bu mücadelenin tam ortasnda bulan bir Britanyal paral askerle yaptklar söyleiden yola çka- rak yazd ‘Afrika için Yaanan Yeni Kapma’ balkl bölümde bu konuya dair ilginç gerçekler bula- caksnz.
• Ve elbette ki Irak. Bu yl (2009) Irak petrolleri iha-
lesi sonlanacak ve iin içinde hesaba pek az katlan (ya da tetikçilerin üstesinden gelmek için hâlâ ola- anüstü çaba gösterdii) unsurlar var. ‘Irak’n Pet- rol Rezervlerini Yamalamak’ balkl bölümde Greg Muttitt, iketokrasinin yüz yüze olduu, ama
gizledii sürpriz oyuncuyla yüz yüze konuuyor. • “Paray getirdiniz mi?” Dünya Bankas görevlisi
Steve Berkman, ülkesine gönderilen yardmn çanta içinde kendisine teslim edileceini sanan Liberyal memurun bu sorusu karsnda çok aryor. Son- raki yllarda 100 milyar dolarn o ekilde heba olduunu öreniyor ve ‘Dünya Bankas ve 100 Milyar Dolarlk Soru’ balkl bölümde buna dair çarpc örnekler veriyor.
21
• 1970’lerde Filipinler, Dünya Bankas’nn borçlan- ma temelli geliim ve modernleme modelinin ör- nei ve vitriniydi. Bunu nasl bir felaketin izlediini Ellen Augustine’nin kaleminden okuyabilirsiniz:
‘Filipinler, Dünya Bankas ve Dibe Vurma Yar’. • hracat kredilendirme kurulularnn tek bir ii
vardr: Kendi ülkelerinin irketlerini yoksul ülkeleri onlardan emtia ve hizmet almalarn kolaylatrarak zenginletirmek. Bruce Rich buna ‘Ykm hraç Et-
mek’ adn veriyor ve o ykm en çarpc örnekleriy-le anlatyor.
• G8 ülkelerinin maliye bakanlar Gleneagles toplan- ts öncesinde dünyann en yoksul ülkelerinin 40 milyar dolarlk borcunun silineceini açklad zaman ne düündük, neler hissettik? Birinci Dün ya’mn nihayet insafa geldii mi? Yoksullarn üstüne kitle ölümleri yaratabilecek iddette çöken sefaletin artk hafifleyeceini mi? James Henry’nin analizle- rini ve verdii rakamlar görüp, bunun hepimizi ap- tal yerine koymakla ayn anlama geldiini kavrad-
mzda ne düüneceiz acaba? ‘Borç Yükü Azalatma Serab’
• Tüm bunlara kar yapacak hiçbir eyimiz yok mu? Bu soruya da ‘Küresel Ayaklanma’ balkl yazsyla Antonia Juhasz yant veriyor ve önerilerini uygula-
yp uygulamamay sizin vicdannza brakyor. lerideki sayfalar elbette ki kendi ilgi alanlarnz
dorultusunda okuyacaksnz. Ama belki (ac çeken halklar için olmasa da) kendi geleceiniz için daha öte
22
bir eyler yapar ve o satrlar okurken çocuklarnz ve torunlarnz düünürsünüz. Sizden beklenen, Antonia Juhasz’n önerilerini hangi ölçekte olursa olsun izleye- rek gelecek nesillere daha iyi bir dünya braklmasna
katkda bulunmanz. irketokrasinin izledii politikalar nedeniyle dün-
yada her gün ortalama 24.000 insan açlktan ölmekte, çou çocuk olan baka onbinlerce kii kurtulmalar sadece maddi nedenlerle mümkün olmad için çeitli
hastalklara teslim olmakta. Dünya nüfusunun yardanfazlas günde 2 dolardan az gelirle hayata tutunmaya çalmakta.
Ve bizim ekonomik sistemimiz insan istismarnn, sömürünün, derebeyliin ve köle kullanmnn/tüketi- minin modern versiyonlarna dayal olarak ilemekte.
Buna bir son vermemiz gerek. Sizin bizlerle el ele vererek doru olan yapmanz gerek. Kavramaktan ka- çamayacamz bir gerçek var artk karmzda: Çocuk- larmz ve onlarn çocuklar ekonomik tetikçiler tarafndan yaratlm korkunç koullar deitirilmedikçe istikrarl, güvenli ve yaanabilir bir dünya miras almaya- cak.
Her santimi iddetle, sömürüyle, hayvan ve baka canl türlerinin yok edilmesiyle oluturulmu bu yolda gözlerimizi kapayp ilerlemeye devam m edeceiz?
Yoksa çocuklarmza miras brakmaktan gurur duyaca- mz bir dünya m yaratacaz?
Karar sizin.
Bizim.
SONNOTLAR
1 Birçok okurun o kitapla ilk kez tant ‘iketokrasi’ terimi, dünyann en büyük irketlerini, en güçlü devletlerini ve tari- hin gerçek anlamda küresel ilk imparatorluunu denetimi altnda tutan güçlü bir grup insan ifade eder.
2 Joseph E. Stiglitz, Globalization and Its Discontents, New York, Norton, 2003, sy. 232.
3 Ayn eser, sy. 247248.
24
Steven Hiatt günümüz küresel imparatorluunu ayakta tutan, tüm gezegene yaylm mali, siyasi ve askeri denetim ann ana hatlarn çiziyor.
Steven Hiatt
Steven Hiatt profesyonel editör ve yazardr, ama ayrca aktivist olarak da çok eskilere dayanan bir geçmii vardr; 1965 ylnda eit konutlamaya sahip kent yapsnn yasalat rlmas için Des Moines'de yaplan gösteri katld ilk eylem dir. Bunun ardndan yeralt basnnda editörlük yapm, Viet nam Sava kart harekette aktif olarak yer alm, ardndan ikili eitim yapan bir bölge üniversitesinde öretim görevlisi olarak çalmaya balam ve sendikaclk yapmtr. California’ya tandktan sonra Bechtel, Chevron, Bank of
America ve ekonomik tetikçiler dünyasnn dier oyunculary la sk skya ilintili olan ve çokuluslu irketlerle kimi devlet servislerine beyin takm ve danman olarak destek salayan
Stanford Aratrma Enstitüsü’nde uzun yllar çalmtr. Bu rada kamu-özel sektör ortakl, offshore çalmalar gibi standart neoliberal çözüm reçetelerini savunan Global Fortune 1000 irketlerine yönelik olarak yazlm aratrma raporlarnn editörlüünü yapmtr.
Stanford Aratrma Enstitüsü’nden 1987’de ayrlm ve o za mandan beri Verso, The Mew Press ve baka kimi yaynclar
için kitap hazrlam, editörlük yapm, Alexander Cockburn, Mike Davis, Lewis H. Lapham, Christian Parenti ve Rebecca Solnit gibi yazarlarla çalmtr. imdilerde profesyonel ya ynclarn San Francisco’da kurduu, kâr amac gütmeyen bir kooperatif olan Editcetera’nn bakanln yapmaktadr.
25
Mülkiyetin sonu gelmeyecek ekilde ylmay sürdürmesi, gücün de ayn ekilde toplanmaya devam et-
mesi temelinde mümkündür.
Hannah Arendt
George Walker Bush 2003 ylnn Haziran aymda, Irak’a Özgürlük Operasyonu’nun hemen öncesinde kendisine tezahürat yapan West Point Harp Okulu ö- rencilerine, “Görev tamamlanmtr!” duyurusunu yap-
tktan sonra, Amerika’nn bölgesel hrslar beslemedii-ni söylüyor, “mparatorluk kurma peinde deiliz,” diyordu. O arada Niall Ferguson ve Charles Kraut- hammer gibi neocon uzmanlar tarafndan yapmaya tevik edildii ey tam tamna ‘gayri resmi imparatorluk durumundan resmen imparatorluk olmaya geçi yapl-
masyd’ ki bu da Amerika’nn dünyadaki fiili rolünün kavranmas ve ‘siyasi küresellemenin emperyalizmin yeni ve daha k nitelendirmesi olduu gerçeinin ka- bulünden’1geçiyordu. Savaertesi tabir edilen dönem- den sonra, yani Berlin Duvar’nn 1989’da yklmasna
kadar olan süreç içinde ortaya çkan yeni düzen, yenibir Dünya mparatorluu’na uzanan döngünün tamam- land evreye ulam olabilir miydi?
Müttefiklerin 1945’te kazand, halklarn Atlantik
26
Bildirgesi’nde teyit edilen kendi kaderini tayin hakkn teslim eden zafer, sömürgeci imparatorluklarn sona erdiinin belirtisi gibiydi. Asya’nn, Afrika’nn, Ortado- u’nun sömürgeletirilmi halklar 19411942 yllarnda
Britanya, Fransa, Hollanda ordularnn yenilgiye ura- tldn görmütü ve Avrupa’nn emperyal güçlerinin egemenliklerini daha fazla dayatmak için gereksindikle- ri askeri ya da mali güçten artk yoksun olduunu bili- yordu. Dahas, en büyük iki güç olan Birleik Devletler ve Sovyetler Birlii resmen emperyalizm kart cephede yer alm gibi görünüyordu. Birleik Devletler uzunca zamandan beri, gelimekte olan ülkelerin resmi bamszln savunan bir ‘açk kap’ politikas izliyordu. Sov- yetler Birlii ise 1917’deki doumundan o yana emperyalizmin ortadan kaldrlacan dayatyordu ve önder-
liini yapt komünist hareket bunun sonucunda dün- yann sömürgeletirilmi kesimlerinde geni ilgi bulmu ve çekim yaratmt.
Ne var ki, Avrupa'nn sömürgeci güçleri edinimle- rini olabildiince uzun süre elde tutmaya çalacakt.
Britanya sonunda 1947’de Hindistan’dan çkt, ama bamszlklarn bahedene dek Kenya, Kbrs ve Mala ya’da bakaldran yurtseverlerle mücadeleyi sürdürdü. Fransa ise, emperyal gfeVe’sinden kalan krntlar ko- rumak amacyla Çin Hindi ve Cezayir’de girdii sava- lardan yenik çkt. Tarih dünyann her tarafnda bir kez daha belirgin ekilde halklarn kendi kaderlerini tayin hakkndan yana tekerrür ediyordu. Batl elitlerse bu süreci geri döndürmenin aknlkla kark telana
27
kaplmt. Yeni oluan Üçüncü Dünya ülkelerinin liderleri kendi balarna ie koyulma, ülkelerinin kaynaklarn ulusal sanayiler kurmak için kendi denetimleri altna alma eilimine mi yönelecekti? Yoksa (daha da
kötüsü) Sovyetler Blou ile ya da zaman geldiinde komünist partilere devrolmaya hazr milliyetçi kampan- yalarla m ittifaklar kuracaklard?
Bat Avrupallar için sömürü kaynaklarna ve pazarlara eriimin kayb, altndan kalklamayacak bir darbe
olacakt; zayflam ekonomileri II. Dünya Sava erte- sinde çok yava toparlanyordu ve yeniden yaplanma- nn maliyetini sömürgelerine yüklemeyi planlamlard. Birleik Devletler ise kendi hesabna, kolonyal bamszln Avrpal müttefiklerini zayflatmasndan ve Sovyet- ler Birlii’nin Avrupa’daki etkinliinin genilemesine yol açmasndan korkuyordu. A.B.D. i dünyasnn önde gelenlerinin endiesi de 1930’lara damgasn vuran türden bir sava sonras bunalm yaanmasyd ve bu nedenle kaynaklarn ve potansiyel yeni pazarlara ula- mn korunmas konusunda son derece uyanklard.
1950’lerde ran, Guatemala ve Msr’da yaananlar, Bat politikalarnda Üçüncü Dünya olarak anlmaya balayan yeni bir dönemeci belirliyordu. ran Babakan Mthammed Musaddk 1951 ylnda sonradan [British Petroleum (BP)] adn alacak olan Angloran Petrol
irketi tarafndan iletilen petrol sanayini ulusallatrd.Demokratik seçimle göreve gelmi (ve Time'nin 1951’de Yln Adam seçtii) bir milliyetçi olan Musaddk, ran
28
petrolünden gelen kârn %92’sinin AlOC’ye , yani varln uzun zamandan beri koruyan ve Britanya’nn ran üstündeki baskn konumunu belirleyen oluuma akma- sna kimsenin hayretle karlamad bir tavrla kar
çkt. Winston Churchill o srada babakanlnn ikinci dönemine henüz balamt ve Birleik Krallk’m maddi çkarlarn ve prestijini kendini yeni hissettirmeye balayan bir devlete kar korumakta kararlyd. ran’n petrol ihracatn engellemek için Basra Körfezi’nin abluka-
ya alnmasn emretti ve Birleik Devletler tarafndanran’a kar balatlan ticaret boykotuna katld. Daha dorudan bir eyleme girimek mümkün deildi, ama bir yandan da Kore Sava Birleik Devletler ile Britan- ya’nn dikkatini bir noktaya younlatrmt ki, bu da Sovyetler Birlii’nin ran’a müdahalesinin tehdit olu-
turabileceiydi. Daha incelikli bir yaklam gerektii anlalnca CIA, Kermit Roosevelt tarafndan yönetile- cek olan Ajax Operasyonu’nu hazrlad. Atlacak ilk adm Musaddk’n sahip olduu siyasi destein altn oymakt; CIA da bu dorultuda laik slami milliyetçile-
rin bölünmesini salayacak düzmece söylentiler yayma üstüne mesai vermeye balad. Sonunda ordu 1953 yl Austos’unda harekete geçti, Musaddk tutukland, yeni bir babakan atand, ah tekrar tahta getirildi ve petrol sanayi milliletirilmekten çkartld. Ama Birleik Dev- letler hemen yardmlarnn bedeli için dayatt: British Petroleum (BP) artk ran petrol havzalarna eriimini baz Amerikan irketleriyle paylamak zorundayd.
* AngloIranian Oil Company, (ç.n.)
29
ran’n siyasi, askeri ve mali yönlerden (üstelik çok az bir maliyetle) istenilen hale koyulmas plannn baary- la yürümesi Birleik Devletler askeri ve siyasi liderlerini keyiflendirmiti.
Polis pozundaki imparatorluun bu dolayl yönte- mi uygulayaca ikinci zemin Guatemala’da dodu. Bakan Jacobo Arbenz 1952 yl Mays aynda bir toprak reformu program ilan etti. Program en büyüü Boston merkezli United Fruit Company olan arazi sahiplerinin
mülkiyetindeki tarm yaplmayan alanlarn milliletir- mesini içeriyordu. Abraham Lincoln’ün 1862 tarihli Çiftçilik Yasas ’ndan esinlenen Arbenz, köylüleri ve yerel tarm içilerini bamsz küçük çiftçiler haline koymay amaçlamt. Ama anlald kadaryla,
Lincoln’ün idealleri Eisenhoower yönetimi, özellikle de ayn zamanda United Fruit Company yönetim kurulu üyelii yapan CIA direktörü Alan Dulles için fazla radikal kaçyordu.
Kermit Roosewelt, CIA’nn Opeation PBSuccess*
plann dinlerken Alan Dulles’in verdii tepkiyi öyletarif ediyor: ‘nsan alarma geçirecek kadar heyecanl ve istekliydi. Gözleri parlyor, keyifle mrldanan dev bir kediye benziyordu. Sadece duyduklarndan memnun olmad, bir taraftan da kendi planlarm yapt açkça belliydi.’2 Arbenz 1954 Haziran’nda bir askeri darbeyle
devrildi ve köylü destekçilerinden 15.000’i öldürüldü. Örtülü yöntemlerin ran ve Guatemala’ya müdaha-
* PB: Presidential Board, Success: Baar, (ç.n.)
30
lede baarl olmasnn hemen ardndan, 1956’daki Süvey Krizi eski tarz dorudan müdahalelerin tehlike- lerini gösterdi. Msr Babakan Cemal Abdül Nasr 1956 Temmuz’unda Süvey Kanal’nm milliletirildiini
duyurdu ki, Kanal o sra Avrupal yatrmclarn elindeki en önemli ulusal kaynakt ve Nasr da bu kaynan salayaca geliri evkle planlad Asuan Baraj’nn yapm giderlerinde kullanmay amaçlyordu. Ama planlar birçok dümannn harekete geçmesine neden oldu: Eski sömürgeci güç ve irketleri Kanal’n iletmesini elinde tutan Britanya, 1954’ten beri savat Cezayirli ayaklanmaclar Nasr tarafndan desteklenen Fransa ve Filistinlileri destekleyen panArap milliyetçilerle hesap- lama frsat kollayan srail. Böylece srail 29 Ekim 1956 tarihinde Msr’ igal etti, Britanya ile Fransa da Msr
direniine ramen kanal bölgesini ald. Bu dorudan askeri müdahale Birleik Devletler açsndan bir sorun dourdu. Eisenhoower yönetimi o srada Sovyetler Bir lii’nin reformcu mre Nagy’yi devirmek amaçl Maca- ristan müdahalesiyle urayordu. Birleik Devletler, Kruçev’in o yln balarnda yaplan 20. Parti Kongre si’nde Stalin’in iledii suçlar ortaya vurmasyla prestiji ciddi ekilde sarslan komünizme duyulan ilginin Maca- ristan kriziyle daha da zayflayacan umuyordu. Ne var ki Süvey Krizi, Birleik Devletler’in konumunu zedele- miti. Bu kez verilen tepki daha yaratc oldu: Britanya
çekilmeye zorland, operasyon çöktü; bu da eski sömür-geci güçlerin zayflnn altn çizdi, sömürgecilik kar- t süreci hzlandrd ve Birleik Devletler’in Üçüncü Dünya’daki prestijini arttrd.
31
Birleik Devletler o zamandan balayarak Üçüncü Dünya’nn Birlemi Milletler salonlarna düzinelerle akm eden, bamszln yeni kazanm ülkelerini etki altnda tutmak için Sovyetler Birlii ile rekabet etmek zorunda kalacakt.
Sömürgelikten kurtulma hareketleriyle mutlak denetim kavram Souk Sava srasnda kar karya
Afrika ve Asya’nn bamszln yeni kazanan ül-kelerinin çou, eker, kahve, kauçuk, kalay, bakr, muz, kakao, çay, jüt, pirinç ve pamuk gibi maddelerin balca üreticileri olarak Latin Amerika’nn yannda yerini ald. Bunlarn çou Birinci Dünya irketleri ya da yerel mülk sahipleri tarafndan gelitirilmi zirai ürünler ya da yine
Birinci Dünya irketleri tarafndan çkartlan madenler açsndan zengindi. Her iki kategorideki mamuller de Avrupa ve Amerikan irketlerinin üstünlüü altndaki pazarlarda, özellikle de New York ve Londra borsala rnda satlyor, Avrupa ya da Kuzey Amerika’daki fabri-
kalarda ileniyordu. Üçüncü Dünya liderleri uluslarnn sorumlulukla-
rn üstlenmeye balarken, ekonomik az gelimilik sorununu da daha etkili ekilde ele almaya yöneldi. Çabalar dönem içinde Amerika’da ve Avrupa’da yaygn olan düünülerden etkilenerek devlet güdümlü gelitirme modelleri üstünde younlat. Sömürge anlamn- da bamllktan çkmaya çabalayan ülkelerin hükümet- leri tipik olarak ekonomik planlama ve düzenleme ko- nularna yönelmiti ve Ganal Kwame Nkrumah, Hintli
32
Jawaharlal Nehru, Senegalli Léopold Senghor gibi Av- rupa’da eitim görmü, sosyalist ve sosyaldemokrat programlardan etkilenmi yeni liderlere sahipti. Dahas, bu yeni devletler ekonomik yaamlarn geliimin ban
çekme kapasitesine sahip ulusal giriimci snf olmadan balatyordu.
Çou ülke almamas gereken ekilde birer Büyük Proje’ye younlamt ki, bunlarn arasnda Gana’nn 1960’larda dünyann en büyük yapay gölünü olutura-
cak Volta Irma Projesi ve ülkenin boksit kaynaklarnkullanacak alüminyum tasfiye ocaklar kurmak da vard. Ve çou ülke yerel üretim kapasitesini artrp Avrupa ve Kuzey Amerika’dan gelen pahal ithal mallarn yerini alacak üretimi tevik etmek için ithalat yasaklar uygulu- yordu. Ancak bunlar ve baka snai projeler, bankalar-
dan, ihracat kredilendirme kuramlarndan ya da Dünya Bankas gibi uluslararas gelime kurulularndan alna- cak çok büyük borçlar gerektiriyordu.
Batl elitler bir kez daha sorunla yüzlemiti: Üçüncü Dünya kaynaklarna ve pazarlarna eriimi nasl
sürdüreceklerdi? Ülkelerin bamszlk eilimi Bat’ya bir yandan imparatorluun çkarlarn korurken, bir yandan da dorudan hükmetmenin (yönetimden, poli- tikadan ve ekonomiden sorumlu olmaktan kaynakla- nan) yüklerini srtndan atma frsat veriyordu aslnda. Ama kimi ciddi tehlikeleri de beraberinde getiriyordu; Asya, Afrika ve Latin Amerika uluslar kendi ekonomi- lerinin efendisi olabilir, bu unsuru kendi ilerlemelerini en üst düzeye tayacak ekilde gelitirebilirdi. Ve en
33
fazla göze çarpanlar örnek vermek gerekirse, ortada Küba ve Vietnam gibi alternatif modeller de vard. Ne de olsa, imparatorluun tavr Latin Amerika’dan petrol ya da kahve, Afrika’dan bakr ya da kakao ithal etmekle snrl deildi; bu mallar Bat için en avantajl fiyatlarla almay, eski sömürgelerin eski egemenlerine sistemin içine yerlemi yeni bir bamllk oluturmasn amaçl- yordu. ster dorudan hükümranlk eklinde olsun, ister dolayl etki eklinde gerçekletirilsin, imparatorlu-
un temelindeki mesele ülkeleri kendi yararlar için deneüemek deildi. Mesele yabanc topraklar ve üstle- rinde yaayan halklar metropoller ya da hiç deilse onlara hakim çevrelerin çkar dorultusunda istismar etmek sömürmekti.
Bir noktaya gelindiinde, kar seçenek (ClaudineMartin’in 1971’de John Perkins’e açklad ve Bir Eko-
nomik Tetikçinin tiraflar'nda kamuoyuna sunulduu gibi) Bat’nn stratejisinin aleni temel eleman haline dönütü. Birleik Devletler ve müttefikleri saysz türde geliim projesi için kredi salamakta Sovyet blouyla
rekabet ediyordu. Bu yük neden srtlanmasn ve o borç- lar o ülkeleri Bat’nn politik ve ekonomik denetim ann içine çekmekte kullanlmasmd ki? Söz konusu ülkeler John Perkins gibi ekonomik tetikçiler tarafndan modernleme ve refah vadeden ar büyük, atafat-
l projelere yönelik büyük borçlarn altna girmeye,hatta borçlanma temelli ekonomik geliim kuramlarna çekilebilirdi. Bunun da ötesinde, yüzer durumdaki bü- yük rakamlar politik izleyicileri, müttefikleri ve geni
34
aile yaplarna refah getirme talebinin dourduu bask altndaki Üçüncü Dünya elitlerinin yandaln kazan- makta yararl olabilirdi. Yozlama olaslklar göründü- ü kadaryla sonsuzdu ve bir yandan Bat ile ilikileri
olan liderleri açk düürme frsatlar salarken, bir yandan da onlar daha radikal ve çok daha tehlikeli olabilecek yollara kendi balarna yönelmekten caydracakt.
Borçlarn imesi ve... Patlama: Yapsal Düzenleme Programlan
1973’teki Yom Kippur Sava ve Araplarn bunu izleyen petrol ambargosu 19741976 yllarnda yaanacak olan stagflasyona yol açt ve sava sonras yükseliin sonunu belirledi. Bunun sonuçlarndan biri önde gelen Birinci Dünya bankalarnn OPEC ülkeleri tarafndan istif edilmi petrodolarlarh yaratt aktife boulmas yönünde oldu. O milyarlar banka hesaplarnda ylma- ya devam etseydi (ki rakam 1973’ten 1981’e kadar 450 milyar dolar bulmutu) bunun sonucu dünya para likiditesinin kurumas, petrol fiyatlarnn roket hzyla yükselmesinden doan piyasa durgunluu eilimini
artrmak yönünde olacakt. Ne yaplmas gerekiyordu? Uluslararas para sistemi 1930 çöküünden beri en kötü kriziyle kar karyayd. Çözüm petrodolarlarn geli- mekteki ülkelere borç olarak yeniden dolama çkartl masmdayd. Örnein Brezilya çelik üretim tesisleri, devasa barajlar, otoyollar, demiryolu hatlar, nükleer santraller içeren eksiksiz bir projeler pakeü için 100 milyar dolar borç ald.3
35
Ekonomik Tetikçi: Net Görüntü içinde Saklanmak
Küresel imparatorluun çkarlarna hizmet edenler bir- çok farkl rol oynayabilir. John Perkins’in ortaya koyuuy la, ‘Ekipteki her kii bir unvana sahiptir: Mali analizci,
sosyolog, ekonomist, v.s. [....] Ancak bu unvanlarn hiç- biri kiinin kendi tarznca bir ekonomik tetikçi olduunu ortaya vurmaz. Bir Londra bankas tüm personelini say- gn üniversitelerden diplomalar olan, insann ancak Kent’de ya da Wall Street’te görmeyi umaca marka giysiler kuanm insanlarn oluturduu bir offshore
ube açar. Ancak bu kiilerin gündelik ii zimmete geçi-rilmi fonlar gizlemek, uyuturucu satlarndan gelen paralan aklamak ve çokuluslu irkeüe e vergi kaçrmakta yardm etmektir. Bunlar ekonomik tetikçidir. Bir IMF ekibi çok gereksinilen (ve karl eitim bütçelerinde kesinti yapmak, ekonomilerini Kuzey Amerikal ve Avru- palI ihracatçlarn tapon mallarnn akna açmak olan) ilave borç paketiyle silahlanm halde bir Afrika baken- tine gider. Bunlar da ekonomik tetikçidir. Bir danmanlk firmas Badat’n Birleik Devletler ordusunun korumas altndaki Yeil Bölge’sinde iyeri kurar, Irak peüol rezervlerinin yamalanmasna zemin hazrlayacak yeni yasalarn çkartlmasn salar. Bunu yapanlar da ekono-
mik tetikçidir. Ekonomik tetikçi yöntemleri yasal (hatta devlet ve yetkili kuramlarla dayatlan) yöntemlerden eksiksiz bir yasa katalogundaki balklarn hepsini ihlal eden gri bölgele- re kadar uzanr. Bunlardan yararlananlar hesap sorula- mayacak, knanamayacak kadar güçlü insanlar, Birinci
Dünya anapara çevreleri içine yuvalanm elitlerle onlarn Üçüncü Di'nya’daki müterileri, dünyay istedii dorultuda düzenleyerek çalanlardr. Ve o dünya yurt- talarn insanlarn (özellikle de bu gezegen üzerindeki milyarlarca sradan insann) deil dolar oluturur.______
36
Sam Gwynne bu kitabn ‘Para Satmak ve Baml- lk balkl bölümünde Üçüncü Dünya’y borçlandr- madaki ikinlik eiliminin önce Meksika’nn, ardndan öteki Üçüncü Dünya ülkelerinin ödeme programlarn
tutturamayacan beyan etmesiyle 1982 Austos’unda nasl bir patlama noktasna geldiini adm adm anlatacak. O gelimeyi üstü örtülen bir dizi temerrüt, yeniden düzenleme, borç yuvarlamalar, yeni borçlanmalar, ödeme plan ve programlar izledi; hepsine yönelik açk- lamalarda da amacn borçlu ülkenin yeniden ayaklar-
nn üstünde dorulmas olduu belirtildi. Öte yandan, bu programlarn sonucu reklam yaplan hedeflerin tam tersi yönünde olacakt; James S. Henry’nin bu kitabn ‘Borç Yükü Hafifletme Serab’ balkl bölümünde açklad gibi, Üçüncü Dünya borçlar 1973’te 130 milyar dolara, 1982’de 612 milyar dolara, 2006’da 3.2 trilyon dolara çkt.
1970’lede yaanan krizin bir baka sonucu da, sü- regelen ortodoks ekonomi yaklamnn yerine (yani Keynes tarz devlet güdümlü ya da yönlendirilili ekonomik geliimin) laissezfaire* yönelimli kavramlarn
yaygn ekilde yeniden yerletirilmesi dorultusunda bir eilim balatmasyd (ki bu programlar Kuzey Amerika dnda genellikle neoliberalizm olarak anlyordu). Bun- larn sancaktarlm Birleik Devletler’de Ronald Reagan, Britanya’da Magaret Tatcher yapyordu ve neoliberal modelin uluslararas yaptrm gücü de Ulus-
lararas Para Fonu [International Money Foundery
* Laissez faire, iaissez passer: (Fr.) Braknz yapsnlar, braknz geçsinler. Laissez faire economy: Serbest piyasa ekonom isi. (ç.n.)
37
(IMF)] ve Dünya Bankas’ne teslim edilmiti. Günü- müzde hâlâ düzinelerce ülkenin ekonomisi IMF’nin Yapsal Düzenleme Programlar [Structral Adjustment Progams (SAP)] altnda çalr ve pek az öylesi bir
himayeye ramen (ya da srf o nedenle) IMF/Dünya Bankas tedavisi sayesinde mali salna ve bamszl- na kavumutur.
Denetim a
Üçüncü Dünya borçlarnn yllk ödemeleri 375
milyar dolar gerektirir ki, bu rakam ayn ülkelerin aldd yardmn yirmi katdr. Nüfusunun yars günde iki dolardan az parayla geçinen Güney Küre’nin varlkl Kuzey’in desteiyle ayakta kald bu sisteme ‘Marshall Plan Tepmesi’ denmitir.4
Baarsz olmu bir sistem nasl olur da varln ko-
ruyabilir? Üçüncü Dünya ülkelerini aln ve kurtulmalar son
derece güç, gitgide daha kapsaml ve karmak bir hal alan ve (John Perkins’in MAIN’e yönelik tariflerinde olduu üzere) son derece yaygn mali, askeri ve siyasi
denetime sahip olan bir aa yerletirin. Sonraki sayfadayer alan ema bu a denetimini oluturan para ve güç akm gösteriyor. Anapara azgelimi ülkelere borç ve baka fnans ekilleri halinde akyor, ama (yine John Perkins’in vurgulad gibi) bunun bir bedeli var: Bor- cun salad boucu hakimiyet Birinci Dünya hükü-
metlerine, kuramlarna ve ticari kurulularna Üçüncü Dünya ülkelerinin ekonomileri üstünde kontrol sal- yor. Okuduunuz bölümün devamnda IMF ve Dünya Bankas tarafndan vaaz edilen serbest ticaret proga
38
mmn ana hatlar çizilecek, bu güç ilikilerinin merke- zinde aslnda çürümenin ve istismarn yatt gösterile- cek, yaptrmlarn hükmeden konumunda olann yeter- li bulduu zamana dek nerelere kadar uzanabilecei
irdelenecek.Piyasa: Varlklya sübvansiyon, yoksula serbest ticaret
Küresel imparatorluk kendine bir slogan belirlese, bu mutlaka Serbest Ticaret olurdu. IMF ve Dünya Ban- kas, yardmlarnn karlnda gelimekte olan borç-
landrlm ülkelere (d almsatm vergilerini, ihracat teviklerini, para ve ithalat denetim programlarn kap- sayan) devlet güdümlü geliim politikalarn terk etme- leri için bastrr. Bunlarn yerine koyulacak onaylanm model, kimi endüstri dallarn gelitirmek için borç- lanma yoluna gidilerek oluturulacak ihracat güdümlü ekonomik büyümedir. Örnein hafif sanayiyi ihracat ileme bölgelerine çekmek bir yöntemdir ki, Nike gibi firmalar bu politikalardan en büyük yarar salayanlar- dr. Dünya Ticaret Örgütü’ne üyelik de IMF’nin serbest ticaret Ortodoksluuna sk skya uyumu gerektirir.
Cambidgeli ekonomist HaJoon Chang’m da be-lirttii gibi iin ironik yan, Birinci Dünya ülkelerinin korumac iç ve d ticaret vergilerini, sübvansiyonlar ve denetimi silah olarak kullanarak kendi ekonomilerini geleneksel tarm temelinden kentsel sanayi temeline kaydrm olmasndadr. Örnein Britanya 1850’lerde
serbest ticaretin mükemmel örneklerinden biri kabul edilirken, ondan önce (Hindistan ve Bat Hint Adala r’ndan sömürü yoluyla topladklarnn yan sra) en üst düzey yönergeli sanayi politikalar izlerdi.
39
Üçüncü Dünya ülkelerine yönelik d yardm, yatrm ve geliim kredisi miktarlar, borç ödemesi taksitleri, tahsisli mallar ve hizmetler, çalnan fonlar ve anapara ak karsnda cüceleir. Yoksul ülkelerden Bat'ya 1970'lerin ortalarndan bu yana en az 5 trilyon dolar
akmtr ve bu meblan büyük bölümü offshore hesaplardadr. Bu arada IMF’nin yapsal düzenleme programlar birçok ülkede ekonomik ve toplumsal gelimeyi bomaktadr.
Küresel Kuzey G8 Ülkeleri - Çokuluslu irketler - Dünya Bankas - IMF
Az Gel i mi Ülkelere Akan Parann Birinci Dünya’ya Geri Ak Fonlar Yollar
• iirilmi projeler için verilen • Kontratlar, borç ödemeleri ve iirilmi
borçlar projelerden alnan bedeller • Yapsal düzenleme borçlar • Hileli ihaleler • Geliim kredileri • Anapara kaç • Silah ‘yardmlar’ • Offshore hesaplara yatrlan paralarn • ihracat kredilendirme kurumlan komisyonlar
araclyla salanan fonlar • Manipüle edilen emtia piyasalar • Offshore operasyonlar • Zimmete geçirilip offshore hesaplara
aktarlan fonlar
Yardm, Kredi ve Yatrm Sala Uygulama ma Koullar • Hileli seçimler • Kaynak gelitirme imtiyazlar • Rüvetler • Paylam sözlemelerinde tek • Askeriyeye ve güvenlik kurumlarna
yanl yararllk szmalar • Yerel elitlerle ‘ortaklk’ • Yerel para biriminin, faiz oranlarnn • Kamu hizmetlerinin özelletiril manipüle edilmesi
mesi • Yerel etnik sürtümelerin manipüle • Gümrük tarifelerinin tek yanl edilmesi
indirimi • ibirliine yanamayan liderlerin • Gereksiz savunma ve güvenlik öldürülmesi
gücü oluturulmas • Yerel milislerin, güvenlik güçlerinin
• Özel irket projelerinin gerçekle kullanlmastirilmesi için kamu yatrm • IMF bütçe denetimleri
• Askeri müdahale
40
Dünyann en yüksek gümrük vergilerinin çektii duvarlarn gerisinde gelien Birleik Devletler ekonomisi için Bakan Grant 1870’lerde öyle diyordu: ‘200 yl içinde, korumadan çktnda, Amerika da serbest tica-
reti kabul edecektir.’ Birleik Devletler gümrük vergileri II. Dünya Sava’ndan sonra kayda deer oranda indi- rilmedi. Sava ertesi dönemde en baarl gelime gös terten ekonomiler Dou Asya’nn ‘kaplan’ ekonomileri olan Japonya, Kore, Çin ve Tayvan’mkilerdi ve elbette
ki ihracat güdümlü gelimelere younlamlard. Amabir yandan da, devletin filizlenmesi istedii sanayi dalla- rndaki yerli mallarla rekabet edebilecek her eyin ithali yasakt. Örnein günümüzün Dünya Bankas ekiplerin- den biri 1957’de Toyota’nn Japonya dnda sata çk- tn görse, irkete hiç zahmete girmemesini tavsiye
eder, yaptklar otomobilin dünya piyasasnda rekabet ans olmadn, Bat Avupal oto üreticilerinin daha iyi araçlar yapp daha ucuza sattn söyleyebilirdi. Dayatacaklar reçete üphesiz Japonya’nn oyuncak ve hazr giyim imalatlarndaki göreceli avantajna sk sk-
ya sarlmas yönünde olacakt. Toyota bu tür tavsiyeleritutmad ve günümüzde dünyann en baarl otomobil üreticisi oldu. Yani genelinde bakldnda Birinci Dün- ya, Üçüncü Dünya ülkelerinin ie yarayaca kantlan- m tek ekonomik geliim stratejisini kullanmasn ya- saklayarak ‘merdiveni ayann altndan itmi’ oldu.5
Serbest ticaret terimi Adam Smith’in pazar anlayn önerir: Birbirine denk olanlar sattaki mallar üstüne sk pazarla girer ve her iki tarafn da gereksinmeleri
41
dorultusunda uzlar, böylece genel refah yükseltir. Ama bu sadece görüntüde böyle olur, aslnda farkl gerçekleir ve görüntüler kesinlikle yanl kan oluturur. Pazarda kar karya gelenler Birinci ve Üçüncü
Dünya unsurlar deildir ve doan etkileimin sonuçlar her iki tarafn çkarlarn da tatmin edecek bir uzlam olmaktan uzaktr. Örnein Gana 2002 ylnda IMF tarafndan ithal gda maddeleri üstündeki gümrük vergilerini kaldrmaya zorland. Sonuç, Avrupa Birlii ülkele- rinden gelerek yerel çiftçilerin can damarn tkayan bir ithal gda akn yönünde oldu. Anlalan IMF’nin ekonomik tetikçisi AB’nin kendi kütlesel tarm sübvansi- yonlarnn kaldrlmasn salamay unutmutu. AB’den çok büyük miktarlarda ithal edilen dondurulmu parça tavuun ülkedeki fiyat yerel üretimin fiyatnn üçte
birine dütü.6 Zambia ise 140 kadar firmadan oluan yerel hazr
giyim sanayini korumaya yönelik gümrük vergilerini kaldrmaya zorland. Ülkeye ucuz ve kalitesiz tekstil ürünleri doluunca, sekizi hariç tüm firmalar kapand.7
Zambia’nm hazr giyim üreticileri uluslararas ticareteyönelecek kadar güçlü ve kapsaml olsayd bile, AB’ye ve öteki gelimi ülkelere ihracat yapmalarn engelle- yecek gümrük tarifeleriyle karlaacaklard. Ve Zambia gibi ülkelerden kendilerini serbest ticarete adamalar beklenirken, Birinci Dünya ülkeleri ihracatçlarn ihra-
cat kedilendirme kurumlaryla ve Buce Rich’in bu kitabn ‘Ykm hraç Etmek’ balkl bölümünde açkla- d gibi Üçüncü Dünya ekonomileri ve çevre koullar
42
üzerinde sk sk afetlere neden olacak ekilde destekler.
Zaman zaman muhafazakârlarn kullanmay yele- dii deyile ‘istenmedik sonuçlar’ olarak nitelendirilebi- lecek ters etkiler domaktadr. IMF’nin 1990’larn banda Peru’da uygulad yapsal ayarlama program uyarnca hububat ithalatna getirilen gümrük indirimi sonucunda çiftçisi ylda 40 milyar dolarlk destek alan Birleik Devletler’den ülkeye tahl ak oldu. Perulu çiftçilerin büyük bölümü bununla rekabet edecek du-
rumda deildi, o nedenle de kokain üretiminin ana maddesi olan koka ekmeye balad.8
Tüm bunlar olurken, Üçüncü Dünya ülkelerinin kahve ve kakaodan pirinç, eker ve pamua kadar olan tüm geleneksel ihracat ürünlerine ald fiyatlar sürekli
düü halindeydi. hracatlarnn mukayeseli deeri de dümütü; örnein 1975’te yeni bir traktörün fiyat 8 metreküp Afrika kahvesine edeerken, 1990’da ayn traktör 40 metreküp kahve ediyordu.9 Ancak bu ülkeler için daha yüksek deerli, daha karmak üretimlere
yönelmek güçtü, çünkü kapitalleri, pazar eriimleri veyeterli eitimden geçmi igüçleri yoktu. Aslnda IMF programlarnn çou salk ve eitim giderlerinde ciddi kesintiler gerektiriyor, bu da asl igücünü oluturacak, düük eitim düzeyine ve pek az teknolojik yetenee sahip kitlenin niteliini ve kapasitesini gelitirmeyi zor-
latryordu. Gana gibi kimi ülkelerde okula devam eden çocuklarn okul yama gelmi olanlara oran hzla düüyordu, çünkü IMF sürekli bütçe kesintileri dayatyordu.10
43
Tekel: Denk olmayanlarn oyun alan
Birinci Dünya elitleri piyasalar domine ve manipü le etmek için bir taraftan sürekli olarak serbest ticaret
kavramnn içinde barndrd büyülere bavururken,bir yandan da piyasann ilave kas gücünü kullanr. Dü- ünsel Mülkiyet Haklarna Ticaret lintili Yaklamlar [TradeRelated Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS)] diye andklar ve geni ölçekli muhalefete ramen 1994’teki Uruguay Görümeleri’nde zorlayarak
geçirdikleri yaklam üstünde srar etmilerdir. TRIPS patentlerin ve dier zihinsel mülkiyet tekellerinin Üçüncü Dünya üreticilerinin kazançl pazarlara açlma- sn engeller, bu yolla onlar emtia üretimi düzeyinde kslp kalm halde tutar.
Birleik Devletler bu stratejinin bir parças olarak tohumlarn, insan hücrelerinin ve mikroorganizmalarn ‘özdein patenti alnabilir bileikleri’ olarak kabul edilmesini dayatt. Birinci Dünya’mn ticari oluumlar TRIPS maddelerini Küresel Güney’i yerel ileme ünite- leri ve baka patente balanabilir genetik kaynaklar olarak yararlanmak için kulland, üst düzeyde üretim ve sat haklar elde etti ki, bu yaygn olarak biopirasi olarak anlacak bir durumdu.11 Özellikle sra d, hatta sapkn bir örnekte Teksas merkezli bir irket olan RiceTec, Hindistan’n basmati pirinci için orijinal pirinç
türü yaratt iddiasyla patent talebinde bulundu ve
* . . . . . . . . . . .
Biyolojik hrszlk, korsanlk. irketlerin bir yöreye özgü bitkile- ri yasad olarak toplanmas ve kendi kullanmlarna yönelik ekilde patent altna almas, (ç.n.)
44
ald. Orijinlerine sahip çklan pirinç aslnda çalar boyunca doal yetitirme yöntemleriyle Hintli ve Pakis- tanlI çiftçiler tarafndan gelitirilmiti.
Borç: Ruhu dükkâna rehin brakmak
Üçüncü Dünya ülkelerini denetim altnda tutan ey borçtur. Yardm, borçlarn yeniden programlandrlma s ve borç yaplandrmaya baml olarak (ve gerçek anlamdaki gelimeyi mecburen bir tarafa brakarak) ayakta duran bu ülkeler, ekonomilerini batan yaplan-
drmaya ve yasalarn IMF ile Dünya Bankas’nn daya- taca koullara uyacak ekilde yeniden yapmaya zorla- nr. Çünkü Birleik Devletler gibi dünyann para rezervlerini denetimleri altnda tutmazlar ve kendi hedefleri- nin peinde finans krizleri yaamadan fazla uzun süre
koamazlar. After the New Economy’nin yazar DougHenwood öyle diyor:
‘Birleik Devletler sradan bir ülke olsa, yapsal ayarlamann en birincil aday olurdu. Kendi serve- timizin çok ötesinde bir yaam sürüyoruz, muazzam ve gittikçe daha da büyüyen d borçlarmz var, devasa bir bütçe açna sahibiz ve hükümetler bu konuda bir eyler yapmaya en ufak ilgi göstermiyor. Birleik Devletler eer sradan bir ülke olsayd, IMF kapmzda belirir ve ekonomik durgunluk yaratmamz, d hesaplar dengelememizi, daha az tü-
ketmemizi, daha fazla yatrm ve tasarruf yapmam- z isterdi bizden. Ama Birleik Devletler bildiimiz Birleik Devletler olduundan böyle bir ey elbette ki gerçeklemeyecek. O reçete bizim için iyi deilse
45
bakalar için nasl oluyor da o kadar ifa verici kabul ediliyor?’1"
Yozlama, borç ve gizlilik
Yolsuzluk her zaman gücün beslemesi olmu, onun oda hizmetçiliini yapmtr; hem kâr, hem denetim mekanizmas olarak çalr ve dikkati gerçek güç sarmal- larndan baka yöne çeker. Banda olduu Zaire’ye gönderilen yardm parasnn en az yarsn çalm olan
Mobutu Sese Seko gibi yolsuzlua bulam kiiler ge-reksiz, kötü planlanm ya da yapay olarak iirilmi projeler için ülkesinin yurttalar tarafndan ödenecek borçlar almay sever.13 Ve Dünya Bankas ile IMF (mü- fettilerinin parann çalnmakta olduu uyarlarna ramen) Zaire’ye borç vermeye devam etmekten mutlu-
luk duymutur. Mobutu’nn Souk Sava srasnda Washington tarafndan yaplan Afrika projelerini des- teklemesinde bu evkin elbette katks vardr, ama o zaman çalman paralarn dönüp dolap Birinci Dünya bankalarna gitmesi de ayr bir faktördür. Steve
Berkman bu kitabn ‘Dünya Bankas ve 100 Milyar Do- larlk Soru’ balkl bölümünde, yukarda sözü edilen tezgâhlarn gelime fonlarnn yolsuzlua bulam elitlerin cebine gidecek ekilde nasl kurulduunu iin içinden gelen birinin azndan anlatacak.
Daha genel planda, ‘borç/kapital uçu döngüsü’denen ey birçok borçlanma komitesinin ilgisini çek- mitir. Sag Harbor Grubu ‘en büyük borçlular tarafndan fonlarn en az yarsnn genellikle alndklar yl, hatta bazen ayn ay içinde arka kapdan çkt’ kansna
46
lerinde açlan gizli hesaplarn Üçüncü Dünya elitlerine çaldklar, zimmetlerine geçirdikleri ya da komisyon, rüvet, uyuturucu dolam gibi yollardan elde ettikleri paralar saklamakta nasl yardm ettiini ortaya serecek.
Ayn offshore kurumlar Birinci Dünya ticari kuru-
lularnn ve eliüerinin kârlarn vergilendirmeden kaçrmasn, çkan faturay ödenmek üzere sradan halk tabakalarna brakmasn salar. Luxembourg’un bankaclk gizlilii yasalarnn korumas altnda çalan The Bank of Credit and Commerce International, 13 milyar dolarn kaybolduu (daha doru deyile çalnd) dünyann en büyük bankaclk düzenbazlna kararak offshore bankaclk frsatlarn yepyeni uçlara tamtr. Lucy Komisar daha ileriki bölümlerde ‘BCCI’nn Çifte Oyunu: Amerika Üzerinden Bankaclk, Cihad Üzerin- den Bankaclk’ balkl yazsnda hükümetlerin ya da
düzenleyici otoritelerin bu olay oluken neden baka taraflara baktn açklayacak. Bunun nedeni ksaca, BCCI’nn geni bir grup güçlü oyuncunun, CIA ve etkili Demokrat ve Cumhuriyetçi Kongre üyelerinden, Medellin uyuturucu karteli ve (sonradan anlaldna göre) El Kaide’ye kadar birçok kii ve unsurun bankac-
lk gereksinmelerini karlamasyd.
47
derleme sistemine zengin frsatlar sunar. Dünya Banka s’mn eski ba ekonomistlerinden Joseph Stiglitz’e göre ‘kendilerinden ülkelerinin su ve elektrik irketlerini satmalar istenen ulusal liderler [....] sviçre bankala-
rndaki hesaplara yatacak komisyonlara göz diker [....] karlarna çkan frsatn ölçeini kavradklar zaman gözleri irileir ve devletin elindeki sanayilerin satlmas- na yönelik muhalefet susturulur.’13
Uygulama Yöntemi: Denek ve Ucundaki Havuç
Popülist amaçlar güden, hedefleri arasnda ülkenin kaynaklarn denetim altnda tutma ve bunlardan kâr salamak da bulunan liderler olamaz m? Farz edin ki, yozlatrma tuzaklarna dümeyen ya da Birinci Dünya tarz üst düzey yaamn çekiciliine kaplmayan bilileri
çkt. Ekonomik tetikçinin oyun plan istekli ya da istemd ibiTiini salayacak komple bir frsatlar me- nüsünü kapsar.
Böl ve yönet yöntemi elbette ki hem fatihler, hem de tehdit altndaki yerel elitler için tarih boyunca sk sk
bavurulan bir strateji olmutur. Siyasi süreçleri insanla-rn güven ya da inancn sarsarak hrpalamak da ülke- nin dik bal liderlerini dizginlemenin bir yoludur. A.B.D. ve öteki güçler, yönetim yaplar, askeriye, i dünyas, medya, akademik çevreler ve sendikalardaki önemli kiilerle iliki kurmakta yarar bulur. Sessizce
yaplan kimi toplantlardan sonra fonlarn kimi grupla- ra aktarlmas, ardndan da ibirliine yanamayan ül- kede siyasi gerilimin yükselmeye balamas çok olasdr. Hükümet birden destekçilerinden gelen direnile kar-
48
lar, siyasi muhalefet daha keskinleir ve sertleir. Med- ya alarm durumunu yükseltir. Gerilim artar ve ekonomi uzmanlar i riski deerlendirmelerini farkl düzeye tar; para Miami’ye ya da Londra’ya ya da sviçre’ye
gitmek üzere ülkeyi terk etmeye balar, yatrmlar erte- lenir, geçici içi çkartmalar isizlii körükler. Eer hükümet mesaj alp gidiat düzeltirse k belirir; para geri dönmeye, destek birden tekrar olas görülmeye balar. Ama eer hükümet frtnadan çkmak için bir
hamle yapmaya çabalarsa, karsnda uramas gere-ken, daha fazla kaba güç içeren stratejiler bulur ki, bunlar liderlere düzenlenen suikastlardan askeri darbeye, hatta iç savaa kadar uzanabilir.
Venezuela bu konuda kitaplara geçecek bir örnek- tir. Birleik Devletler hükümetinin Demokrasi çin Ulu- sal Ba Fonu [National Endowment for Democracy (NED)] 2002 ylnda halkç bakan Hugo Chavez’e kar gürültülü bir kampanya yürütülmesinde katkda bulunmak amacyla i dünyasndan, medyadan, sendika- lardan birçok kiiye yaklak 1 milyon dolar mali yardm
yapt, bunun sonuçlar sonraki aylarda Chavez aleyhine kalklan (ve baarsz olan) askeri darbeye kadar uzand. Örnein NED, Amerika yanls güçlü bir iada- m olan Pedro Carmona’y baa getirmeyi amaçlayan askeri darbe baarya ulasa eitim bakan olmas plan- lanan Leonardo Carvajal tarafndan yönetilen Eitim Kongresi’ne 55.000 dolar vermiti.10
Bunlarn yan sra, özel ya da yar resmi silahl güç- lerin kullanm da yaygndr. Andrew Rowell ile James
49
Marriott Nijerya petrolleri üstünde younlaan ilgiyi hem Çin, hem de Bat yönünden inceledi. lerki bölüm- lerde yer alan ‘Afrika çin Yaanan Yeni Kapmada Paral Askerler On Saflarda’ balkl yazda bir ‘çakal’
operasyonunu ve Shell Oil’il güvenlik ajanlarnn Nijer Irma petrol gelirlerinin ülke halkna ulamamasn salamaktaki rolünü okuyacaksnz.
Bir ülkedeki etnik ya da din kaynakl ayrlklar kul- lanma stratejisi sk sk baarya ular. Örnein A.B.D.
1979 ylnda Afganistan’n kadnlar eitme programoluturarak çizgiyi at düünülen sosyalist hükümeti- ne kar mücadele veren slami köktencilik yanls mü- cahitlere destek salamaktan mutluluk duymutu ve Usama bin Ladin de bu operasyonda CIA’ya yardm etmek üzere Pakistan habealma servisinden derlenmi
bir Suudi slamcs idi.17 Kathleen Kern ‘nsan Hayat Birimiyle Maliyet’ balkl yazsnda Dou Kongo ve Ruanda’da emik bölünmenin batl çokuluslu irketler tarafndan coltan18 ve öteki doal kaynaklara eriim salanabilmesi için, üstelik dört milyon insann hayat
pahasna nasl istismar edildiini gayet iyi anlatr. A.B.D. ise Nikaragua’da ülkenin Atlantik kysnda yaayan Miskitu halkn Sandinista yönetiminin aleyhine çevirmek için etnik ve dinsel ayrlklar kullanmtr:19
Ve terörizm her ne kadar toplum karsnda yerilse
de, sk sk yararl olur. 1981 yl Aralk aynda bir Nika-ragua Aeonica jeti Mexico City havaalan pistinde ha- vaya uçtu.20 Yolcular, henüz uçaa alnmadklar için 1976 Ekim’inde Karayipler üzerinde patlayarak düen
50
ve yetmi üç yolcuyla mürettebatn ölümüyle sonuçla- nan 455 numaral Cubana uçuundakilerden daha ans- lyd. Daha sonra bombalamalar planlayp gerçekle- tirme suçlamasyla Venezuela’da yarg karsna çkar-
lan Kübal sürgün Luis Posada Carriles, A.B.D. hükü-meti tarafndan finanse edilen Kübal Amerikallar Ulusal Vakf’ndan bu saldrlar için 200.000 dolar ald- n itiraf etti.21
ibirliine yanamayan ya da hrsl Üçüncü Dünya ülkesi liderlerini elimine etmek, ayn zamanda direni göstermeyi düünebilecek baka ülke bakan ya da ba- bakanlarna uygulamal ders veren bir yöntemdir. John Perkins, Panama Bakan Omar Torrijos ve Ekuador Bakan Jaime Roldös’un 1981’de alaa edilmesiyle sonuçlanan sürecin geri planndaki öyküyü anlatr.22
Ama benzer akbeti paylaan liderlerin adlar uzunca bir liste oluturur: Patrice Lumumba, Kongo 1960; Eduardo Mondlane, Mozambik 1969; Amilcar Cabral, GineBissau 1973; Bapsikopos Oscar Romero, San Sal- vador 1980; Benigno Aquino, Filipinler 1983; Mehdi
Ben Barka, Cezayir 1965. Bir Güney Afrika güvenlikservisi ajan olan Craig Williamson’un kariyeri bu tür hedefi belirlenmi cinayetlere karan tipik çakallarnki gibi ekillenmitir. Bu kii Afrika Ulusal Kongresi parti- sinin eylemcisi ve önderi olan Ruth First’in 1892’de postayla gönderilen bir bomba kullanlarak öldürülme-
sinden sorumludur ve baka çok sayda rk ayrm kart eylemciye kar giriilen saldrya karmtr.23
Askeri darbeler muhalefet gösteren liderleri elimi-
51
Dorudan müdahale en zor durumlar için saklanr,
ama rejim deiimi için her zaman olas bir yöntemdir. Vietnam Sava’ndan alnan ders, bir dönem için bu yöntemin Birinci Dünya gücünü yerletirmek için kul- lanlabilecek en az arzu edilir seçenek olarak saklanma- sn salamtr, ama Sovyet blounun çöküü ve ileri
teknoloji silahlarn geliimiyle tekrar öne çkmtr.Souk Sava sonras dönemde A.B.D. askeri/stratejik kuramclar yaygn izleme teknolojilerini, ordularn a merkezli kumandasn ve denetimini de salayan sözde askeri devrimle

john perkins & steven hiat - bir ekonomik tetikcinin itiraflari 3

Documents