Wydawnictwo Finansowe WIG-PRESS Gazeta Gietdy Parkiet

Warszawa 1999

Tytu oryginau Podrcznik: Technical Analysis of the Financial Markets Zbir zada: Study Guide for Technical Analysis of the Financial Markets Original English language edition published by New York Institute of Finance. Text Copyright 1999 by John J. Murphy. Study Guide Copyright 1999 by Prentice Hall. All Rights Reserved. Copyright for the Polish language edition 1995, 1999 by WIG-Press Copyright for the Polish translation by Wojciech Madej All Rights Reserved. Redakcja technicznaPawe Dbrowski

Korekta Lucyna Zbucka Projekt okadki Este Studio Graficzne

WIG-Press Warszawa 1999 tel.: (022) 844-2573 (022) 646-0986 faks: (022) 646-0988 e-mail: poczta@wig-press.com.plSkad: Alpha+ Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA w odzi

ISBN 83-87014-22-2

Spis treciO Autorze Wprowadzenie PodzikowaniaROZDZIA PIERWSZY:

XXVII XXIX XXXI 1 21 31 43

Filozofia analizy technicznejROZDZIA DRUGI:

Teoria Dowa Tworzenie wykreswROZDZIA CZWARTY: ROZDZIA TRZECI:

Podstawowe pojcia analizy trendu

ROZDZIA PITY:

Podstawowe formacje zapowiadajce odwrcenie trenduROZDZIA SZSTY:

87

Podstawowe formacje zapowiadajce kontynuacj trendu Wolumen i liczba otwartych kontraktw Wykresy dugoterminoweROZDZIA SMY: ROZDZIA SIDMY:

113 139 159

ROZDZIA DZIEWITY:

rednie kroczce

173 197 229 259 279 301 329

ROZDZIA DZIESITY:

Oscylatory i opinia wikszoci

Wykresy punktowo-symboliczneROZDZIA DWUNASTY:

ROZDZIA JEDENASTY:

wiece japoskie

Teoria EliottaROZDZIA CZTERNASTY:

ROZDZIA TRZYNASTY:

Cykle

ROZDZIA PITNASTY:

Komputery i systemy transakcyjne

ROZDZIA SZESNASTY:

Zasady zarzdzania pienidzmi i taktyka zawierania transakcji Rynki akcji a rynki terminowe. Analiza midzyrynkowa Wskaniki rynku akcjiROZDZIA DZIEWITNASTY: ROZDZIA OSIEMNASTY: ROZDZIA SIEDEMNASTY:

341

359 375 391 397 407

Lista najwaniejszych kwestiiDODATEK A:

Zaawansowane wskaniki techniczne

DODATEK B:

Profil rynku

DODATEK C:

Tworzenie systemu transakcyjnego Sownik Bibliografia ZBIR ZADA Jak korzysta ze zbioru zada? Analiza techniczna i teoria Dowa Tworzenie wykreswLEKCJA TRZECIA: LEKCJA DRUGA: LEKCJA PIERWSZA:

423 433 441 445 447 449 455 461 473 483 491

Podstawowe pojcia analizy trendu Formacje odwrcenia i kontynuacji trenduLEKCJA PITA:

LEKCJA CZWARTA:

rednie kroczce OscylatoryLEKCJA SIDMA:

LEKCJA SZSTA:

Wykresy punktowo-symboliczne i wiece japoskie Test podsumowujcy Skorowidz poj Skorowidz nazwisk 499 511 543 549

Szczegowy spis treciO AutorzeO wspautorach

XXVIIXXVII

Wprowadzenie PodzikowaniaROZDZIA PIERWSZY:

XXIX XXXI 1

Filozofia analizy technicznej

WPROWADZENIE................................................................ 1 FILOZOFIA, CZYLI UZASADNIENIE ANALIZY TECHNICZNEJ...................... 2 Rynek dyskontuje wszystko 2 Ceny podlegaj trendom 3 Historia si powtarza 3 ANALIZA TECHNICZNA CZY FUNDAMENTALNA?..............4 RODZAJ ANALIZY A MOMENT ZAWARCIA TRANSAKCJI.... 6 ELASTYCZNO I MOLIWOCI ADAPTACJI ANALIZY TECHNICZNEJ............................. 6 ZASTOSOWANIE ANALIZY TECHNICZNEJ DO BADANIA RNYCH RODZAJW RYNKW........... 7 ZASTOSOWANIE ANALIZY TECHNICZNEJ DO RNYCH WYMIARW CZASU...... 8 PROGNOZOWANIE GOSPODARCZE ................................... 9 ANALIZA TECHNICZNA CZY ANALIZA WYKRESW? 9 KRTKIE PORWNANIE ANALIZY TECHNICZNEJ RYNKW KAPITAOWYCH I TERMINOWYCH..............10 Oznaczanie cen 11 Ograniczony czas wanoci kontraktu terminowego 11 Mniejszy depozyt zabezpieczajcy 12 Ramy czasowe 12 Wiksze znaczenie momentu zawarcia transakcji 13 RNICE W ZNACZENIU INDEKSW I WSKANIKW RYNKOWYCH 13 Specyfika narzdzi technicznych 13

NIEKTRE ZARZUTY WOBEC ANALIZY TECHNICZNEJ................................. Samospeniajca si przepowiednia Czy mona wykorzystywa przeszo do przewidywania przyszoci? TEORIA BDZENIA LOSOWEGO...................................... UNIWERSALNE ZASADY

14 14 16 17 19

Teoria Dowa

ROZDZIA DRUGI:

WPROWADZENIE ............................................................... 21 PODSTAWOWE TEZY....................................................... 22 1. rednie giedowe dyskontuj wszystko 22 2. Trzy trendy rynkowe 23 3. Trzy fazy trendu gwnego 23 4. rednie rynkowe musz si nawzajem potwierdza 24 5. Wolumen jako potwierdzenie trendu 24 6. Trend jest kontynuowany, dopki nie pojawi si definitywne oznaki wiadczce o jego odwrceniu 26 CENY ZAMKNICIA I LINIE 27 KILKA ZARZUTW WOBEC TEORII DOWA ......................28 RYNEK AKCJI JAKO WSKANIK GOSPODARCZY 28 TEORIA DOWA NA RYNKACH TERMINOWYCH................ 28 Nowe sposoby stosowania rednich Dowa 29 PODSUMOWANIE................................................................ 29

21

Tworzenie wykresw

ROZDZIA TRZECI:

WPROWADZENIE.............................................................. 31 RODZAJE WYKRESW.....................................................31 WYKRESY WIECOWE...................................................32 SKALA ARYTMETYCZN A LOGARYTMICZNA ..................34 TWORZENIE WYKRESW SUPKOWYCH.......................37 WOLUMEN....................................................................... 37 LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTW...............................37 Wolumen ogem a wolumen czstkowy oraz liczba otwartych kontraktw 38 Podawanie wielkoci wolumenu i liczby otwartych kontraktw z jednodniowym opnieniem 39 Wielkoci wolumenu i liczby otwartych kontraktw z pojedynczych transakcji 39 WYKRESY SUPKOWE SPORZDZONE W UKADZIE TYGODNIOWYM I MIESICZNYM.........41 PODSUMOWANIE............................................................. 41

31

ROZDZIA CZWARTY:

Podstawowe pojcia analizy trendu

DEFINICJA TRENDU....................................................... 43 TRZY KIERUNKI TRENDU................................................ 44 TRZY STOPNIE TRENDU................................................... 46 LINIE WSPARCIA I OPORU................................................... 49 Poziomy wsparcia i oporu zamieniaj si rolami 51 Psychologia poziomw wsparcia i oporu 52 Przeamanie linii wsparcia i linii oporu 54 Znaczenie okrgych liczb jako poziomw wsparcia i oporu 56 LINIE TRENDU................................................................. 57 Wyznaczanie linii trendu 57 Wstpne i potwierdzone linie trendu 59 Jak posugiwa si lini trendu? 59 Jak oceni znaczenie linii trendu? 60 Linie trendu powinny uwzgldnia wszystkie ruchy cen 60 Jak traktowa nieznaczne przeamanie linii trendu? 61 Kiedy mona mwi o istotnym przeamaniu linii trendu? 63 W jaki sposb linia trendu zmienia swoj rol? 64 Sposoby pomiaru 64 ZASADA WACHLARZA ...................................................... 66 ZNACZENIE LICZBY TRZY................................................ 66 KT NACHYLENIA LINII TRENDU...................................... 68 Dostosowanie linii trendu 69 LINIA KANAU..................................................................... 70 PROPORCJE POMIDZY POSZCZEGLNYMI RUCHAMI CEN ............................ 76 LINIE TEMPA 78 WACHLARZE GANNA IFIBONACCIEGO 80 WEWNTRZNE LINIE TRENDU.......................................80 DNI ODWROTU 81 Tygodnie i miesice odwrotu 82 LUKI CENOWE 83 Trzy rodzaje luk 83 Luka startu 83 Luka ucieczki lub pomiarowa 84 Luka wyczerpania 85 Wyspa odwrotu 85 PODSUMOWANIE.........................................................86

43

ROZDZIA PITY:

Podstawowe formacje zapowiadajce odwrcenie trendu

WPROWADZENIE............................................................... 87 FORMACJE.......................................................................... 88 DWA RODZAJE FORMACJI: ZAPOWIADAJCE ODWRCENIE TRENDU ORAZ SYGNALIZUJCE JEGO KONTYNUACJ .......... 88 Uwarunkowania formacji zapowiadajcych odwrcenie trendu 89 Konieczno istnienia uprzedniego trendu 89 Przeamanie wanych linii trendu 89 Im wiksza formacja, tym wikszy jej potencja 90 Rnice pomidzy formacj odwrcenia trendu w hossie i w bessie 90 Wielko wolumenu jest bardziej istotna przy formowaniu si trendu wzrostowego 90 FORMACJE GOWY I RAMION.........................................91 Przerwanie linii szyi oznacza uksztatowanie si penej formacji 93 Ruch powrotny 94 Podsumowanie 94 ZNACZENIE WOLUMENU...............................................95 PROGNOZOWANIE DOCELOWEGO POZIOMU CEN ........ 95 Modyfikowanie prognoz dotyczcych poziomu cen 96 ODWRCONA FORMACJA GOWY I RAMION.................97 Nachylenie linii szyi 99 ZOONA FORMACJA GOWY I RAMION 99 Taktyka 99 Zaamanie si formacji gowy i ramion 100 Gowa i ramiona, jako formacja konsolidacji trendu 101 FORMACJE POTRJNEGO SZCZYTU I POTRJNEGO DNA................................... 101 PODWJNE SZCZYTY I PODWJNE DNA..................... 104 Metoda pomiaru 106 ODCHYLENIA OD MODELOWEJ FORMACJI.................. 106 Filtry 107 Naduywanie pojcia podwjnego szczytu" 108 Znaczenie czasu ksztatowania si formacji 109 SPODKI I FORMACJE V...................................................... 111 PODSUMOWANIE............................................................ 112

87

Podstawowe formacje zapowiadajce kontynuacj trendu

ROZDZIA SZSTY:

WPROWADZENIE............................................................ 113 TRJKTY........................................................................ 114 TRJKT SYMETRYCZNY............................................... 115 Ograniczony okres ksztatowania si trjkta 116 Znaczenie wielkoci wolumenu 117 Metoda pomiaru 118 TRJKT ZWYKUJCY....................................................... 119 Technika pomiaru 120 Trjkt zwykujcy jako formacja odwrcenia trendu spadkowego 120 TRJKT ZNIKUJCY ..................................................... 121 Trjkt znikujcy jako formacja odwrcenia trendu wzrostowego 121 Wolumen 122 Czynnik czasu 122 FORMACJ ROZSZERZAJCEGO SI (ODWRCONEGO) TRJKTA...................................... 123 FLAGI I CHORGIEWKI................................................ 124 Struktura flagi i chorgiewki 124 Metody pomiaru 126 Podsumowanie 127 FORMACJA KLINA............................................................. 128 Kliny jako formacje zapowiadajce odwrcenie trendu 128 FORMACJA PROSTOKTA................................................... 130 Znaczenie wolumenu 131 Moliwo wykorzystania waha cen 132 Inne podobiestwa i rnice 132 RUCH MIERZONY....................................................... 133 GOWA I RAMIONA JAKO FORMACJA ZAPOWIADAJCA KONTYNUACJ TRENDU ............... 133 POTWIERDZENIE I ROZBIENO............................. 136 PODSUMOWANIE............................................................ 137

113

Wolumen i liczba otwartych kontraktw

ROZDZIA SIDMY:

WPROWADZENIE......................................................... 139 WOLUMEN I LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTW JAKO WSKANIKI WTRNE............. 139 Wolumen 140 Liczba otwartych kontraktw na rynkach terminowych 140 Oglna zasada interpretacji wolumenu i liczby otwartych kontraktw 142

139

INTERPRETACJA WOLUMENU DLA WSZYSTKICH RYNKW ........................................ 142 Wolumen jako potwierdzenie formacji 144 Wolumen wyprzedza cen 145 Wskanik wolumenu OBV 145 Alternatywy dla OBV 147 Inne ograniczenia w analizowaniu wolumenu na rynkach terminowych 149 INTERPRETACJA LICZBY OTWARTYCH KONTRAKTW NA RYNKACH TERMINOWYCH . 149 Inne sytuacje, w ktrych wana jest liczba otwartych kontraktw 152 PODSUMOWANIE............................................................. 153 KULMINACJA KUPNA I SPRZEDAY................................ 154 RAPORT O POZYCJACH ZAJMOWANYCH PRZEZ GRACZY.................................. 154 OBSERWOWANIE POSZCZEGLNYCH GRUP UCZESTNIKW RYNKU...................................... 155 POZYCJE GRUP UCZESTNIKW RYNKU.......................... 156 LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTW NA RYNKU OPCJI......................................................... 156 WSKANIK WOLUMEN SPRZEDAY/WOLUMEN KUPNA.............156 CZENIE WSKANIKW NASTROJU Z INNYMI NARZDZIAMI TECHNICZNYMI.............158 PODSUMOWANIE..................................................... 158

Wykresy dugoterminowe

ROZDZIA SMY:

WPROWADZENIE............................................................ 159 ZNACZENIE PERSPEKTYWY DUGOTERMINOWEJ .....160 KONSTRUOWANIE WYKRESW KONTYNUACYJNYCH ............................160 Inne sposoby konstruowania wykresw kontynuacyjnych 161 KONTRAKT BEZTERMINOWY.....................................161 TRENDY DUGOTERMINOWE PODWAAJ HIPOTEZ PRZYPADKOWYCH RUCHW CEN............162 FORMACJE NA WYKRESACH: ODWRCENIA TYGODNIOWE I MIESICZNE...........162 PRZEJCIE OD WYKRESW DUGOTERMINOWYCH DO KRTKOTERMINOWYCH...................................163 CZY NALEY KORYGOWA WYKRESY DUGOTERMINOWE O WSKANIK INFLACJI? ..... 163 WYKRESY DUGOTERMINOWE NIE NADAJ SI DO PODEJMOWANIA DECYZJI INWESTYCYJNYCH...... 165 PRZYKADY WYKRESW DUGOTERMINOWYCH...... 165

159

ROZDZIA DZIEWITY:

rednie kroczce

WPROWADZENIE......................................................... 173 REDNIA KROCZCA JAKO NIWELATOR ODCHYLE................................. 174 Jakich cen ma dotyczy rednia? 175 Prosta rednia kroczca 176 rednia waona 177 rednia wykadnicza 177 Posugiwanie si jedn redni kroczc 177 Sygnay pynce z dwch rednich 179 Stosowanie trzech rednich, czyli metoda potrjnego przecicia 181 Jak posugiwa si systemem rednich 4-, 9- i 18-dniowych? 181 KOPERTY.......................................................................183 WSTGI BOLLINGERA.....................................................183 WSTGI BOLLINGERA JAKO DOCELOWE POZIOMY CENOWE...............................183 SZEROKO WSTGI MIERZY ZMIENNO..................186 Centrowanie redniej 186 POWIZANIE REDNICH KROCZCYCH Z CYKLAMI - 186 WYKORZYSTANIE LICZB FIBONACCIEGO W REDNICH KROCZCYCH............ 187 STOSOWANIE REDNICH KROCZCYCH NA WYKRESACH DUGOTERMINOWYCH................... 187 Zalety i wady rednich kroczcych 188 rednie kroczce jako oscylatory 189 rednia kroczca stosowana do innych wskanikw 189 REGUA CZTERECH TYGODNI .....................................189 Regua czterech tygodni 190 Modyfikacje reguy czterech tygodni 191 Zmiana dugoci przedziaw czasowych 192 Powizanie reguy czterech tygodni z cyklami 192 OPTYMALIZOWA CZYNIE? .......................................... 193 PODSUMOWANIE........................................................... 195 ADAPTACYJNA REDNIA KROCZCA............................. 195 ALTERNATYWY DLA REDNICH KROCZCYCH............. 196

173

ROZDZIA DZIESITY:

Oscylatory i opinia wikszoci

WPROWADZENIE.........................................................197 STOSOWANIE OSCYLATORW W POCZENIU Z ANALIZ TRENDU 198 Interpretacja oscylatorw 198 Oglne zasady interpretacji 198 Trzy najwaniejsze zastosowania oscylatora 199

197

FORMACJE CENOWE........................................................ Analiza trendw i linie trendw WYKRESY PUNKTOWO-SYMBOLICZNE O TRZYKRATKOWYM ODWRCENIU........................ KONSTRUOWANIE WYKRESU O TRZYKRATKOWYM ODWRCENIU....................... Formacje WYTYCZANIE LINII TRENDW................................... Podstawowa linia wsparcia hossy i linia oporu bessy TECHNIKI POMIARU..................................................... TAKTYKA STOSOWANA PRZY ZAWIERANIU TRANSAKCJI.............................. Dostosowywanie linii obrony Co naley zrobi po przeduonym ruchu? KORZYCI PYNCE ZE STOSOWANIA WYKRESW PUNKTOWO-SYMBOLICZNYCH............ WSKANIKI TECHNICZNE........................................... WYKRESY PUNKTOWO-SYMBOLICZNE NA KOMPUTERZE...................................................... REDNIE KROCZCE NA WYKRESACH PUNKTOWO-SYMBOLICZNYCH............................... PODSUMOWANIE...........................................................ROZDZIA DWUNASTY:

239 239 240 240 243 244 244 248 248 249 249 250 250 254 254 257

wiece japoskie

WPROWADZENIE............................................................ 259 WYKRESY WIECOWE................................................ 259 PODSTAWOWE WIECE................................................. 261 ANALIZA FORMACJI WIECOWYCH............................ 262 Formacje odwrcenia trendu 263 Zasona ciemnej chmury 263 Formacja przenikania 264 Gwiazda wieczorna i gwiazda poranna 264 Formacje kontynuacji 265 Trjki hossy i bessy 266 Korzystanie z komputera 267 FILTROWANIE FORMACJI WIECOWYCH................... 267 PODSUMOWANIE........................................................... 268 FORMACJE WIECOWE..................................................... 269

259

Teoria Elliotta

ROZDZIA TRZYNASTY:

TO HISTORYCZNE....................................................... 279 PODSTAWOWE ZASADY TEORII ELLIOTTA................. 280 TEORIA ELLIOTTA A TEORIA DOWA.............................. 283

279

FALE KORYGUJCE........................................................... Zygzaki Fale paskie Trjkty REGUA ZMIENNOCI................................................. KANAY TRENDOWE.................................................... CZWARTA FALA JAKO OBSZAR WSPARCIA LICZBY FIBONACCIEGO JAKO PODSTAWA TEORII FAL..................................... PROPORCJE FIBONACCIEGO I ZALENOCI PROCENTOWE................................... Procentowe relacje pomidzy ruchami cen LICZBY FIBONACCIEGO I CZAS.................................... POCZENIE WSZYSTKICH TRZECH ASPEKTW TEORII FAL TEORIA ELLIOTTA NA RYNKACH TOWAROWYCH I NA RYNKACH AKCJI PODSUMOWANIE I WNIOSKI...................................... Teoria fal powinna by wykorzystywana w poczeniu z innymi narzdziami analizy technicznej LITERATURA PRZEDMIOTU............................................ROZDZIA CZTERNASTY:

283 283 285 288 290 290 292 293 293 294 295 296 298 299 300 300

Cykle

WPROWADZENIE........................................................... 301 CYKLE............................................................................... 302 Podstawowe pojcia dotyczce cykli 304 Zasady dotyczce cykli 306 Odchylenia i model cykli 309 KONCEPCJA CYKLU A METODY ANALIZOWANIA WYKRESW................. 310 CYKLE DOMINUJCE....................................................... 311 Klasyfikacja cykli 313 Fale Kondratiewa 314 CZENIE CYKLI O RNYCH DUGOCIACH............. 314 ZNACZENIE TRENDU...................................................... 315 Cykl 28-dniowy 315 LEWA I PRAWA TRANSLACJA........................................... 316 WYODRBNIANIE CYKLI............................................... 318 CYKLE SEZONOWE........................................................ 319 CYKLE NA RYNKU AKCJI.................................................... 325 STYCZNIOWY BAROMETR............................................ 325 CYKL PREZYDENCKI...................................................... 326 CZENIE ANALIZY CYKLI Z INNYMI NARZDZIAMI TECHNICZNYMI 326 ANALIZA SPEKTRALNA................................................... 326 KSIKI I PROGRAMY KOMPUTEROWE ........................ 327

301

ROZDZIA PITNASTY:

Komputery i systemy transakcyjne

WPROWADZENIE............................................................. 329 Programy komputerowe 330 Ruch kierunkowy i systemy paraboliczne Wellesa Wildera 330 Zbyt wiele dobrego naraz 330 NIECO O KOMPUTERZE .................................................. 330 GRUPOWANIE NARZDZI I WSKANIKW . 331 STOSOWANIE NARZDZI I WSKANIKW 331 SYSTEM PARABOLICZNY I RUCH KIERUNKOWY 332 System paraboliczny (SAR) 332 Ruch kierunkowy (DMI) i ADX 335 ZALETY I WADY SYSTEMW TRANSAKCYJNYCH 337 Zalety systemw mechanicznych 337 Wady systemw mechanicznych 337 Sygnay systemu jako element dyscypliny 338 Sygnay systemu jako ostrzeenia 339 POTRZEBNA POMOC EKSPERTA?....................................339 TESTOWANIE GOTOWYCH SYSTEMW LUB TWORZENIE WASNYCH 339 PODSUMOWANIE ................................................. 340

329

ROZDZIA SZESNASTY:

Zasady zarzdzania pienidzmi i taktyka zawierania transakcji

WPROWADZENIE .. 341 TRZY CZYNNIKI SUKCESU NA RYNKU ............................ 341 ZASADY ZARZDZANIA PIENIDZMI.......................... 342 Kilka wskazwek oglnych 343 Dywersyfikacja czy koncentracja? 344 Posugiwanie si liniami obrony 344 RELACJA ZYSKU DO RYZYKA........................................ 345 OPEROWANIE RNYMI JEDNOSTKAMI TRANSAKCYJNYMI.......................... 345 JAK POSTPOWA PO OKRESACH SUKCESW LUB NIEPOWODZE?.............................. 346 TAKTYKA ZAWIERANIA TRANSAKCJI............................. 347 Wykorzystywanie analizy technicznej w okrelaniu momentu zawarcia transakcji 347 Wybicie z formacji 347 Przeamanie linii trendu 348 Wykorzystywanie linii wsparcia i oporu 348 Wykorzystywanie relacji procentowych 348 Wykorzystywanie luk cenowych 349 czenie narzdzi technicznych 349

341

CZENIE WSKAZWEK TECHNICZNYCH I ZASAD ZARZDZANIA PIENIDZMI RODZAJE ZLECE WYKORZYSTYWANIE WYKRESW KRTKOTERMINOWYCH DZIENNE PUNKTY OSIOWE PODSUMOWANIE RYNEK AKCJI ALOKACJA RODKW ZARZDZANE RACHUNKI I FUNDUSZE POWIERNICZE PROFIL RYNKU

349 350 352 352 354 355 356 356 357

Rynki akcji a rynki terminowe. Analiza midzyrynkowa

ROZDZIA SIEDEMNASTY:

ANALIZA MIDZYRYNKOWA OBRT PROGRAMOWANY POWIZANIA POMIDZY OBLIGACJAMI I AKCJAMI POWIZANIA POMIDZY OBLIGACJAMI I TOWARAMI POWIZANIA MIDZY TOWARAMI I DOLAREM SEKTORY I BRANE NA RYNKU AKCJI DOLAR I DUE SPKI ANALIZA MIDZYRYNKOWA I FUNDUSZE POWIERNICZE ANALIZA SIY WZGLDNEJ SIA WZGLDNA I SEKTORY SIA WZGLDNA I AKCJE POSZCZEGLNYCH SPEK SYSTEMATYCZNA ANALIZA RYNKU SCENARIUSZ DEFLACYJNY KORELACJA MIDZYRYNKOWA ANALIZA MIDZYRYNKOWA I SIECI NEURONOWE PODSUMOWANIE

359360 360 361 362 362 365 365 367 367 368 369 370 371 371 372 3 72

Wskaniki rynku akcji

ROZDZIA OSIEMNASTY:

MIERZENIE SZEROKOCI RYNKU DANE PORWNYWANIE INDEKSW RYNKOWYCH WSKANIK WZROSTW I SPADKW (A/D LINE) DYWERGENCJA A/D A/D DZIENNY I TYGODNIOWY ODMIANY WSKANIKA A/D OSCYLATOR MCCLELLANA

375375 3 75 376 377 377 378 379 379

MCCLELLAN SUMMATION INDEX NOWE MAKSIMA I NOWE MINIMA WSKANIK NOWYCH MAKSIMW I NOWYCH MINIMW (NEW HIGH-NEW LOW INDEX) WOLUMEN WZROSTOWY I SPADKOWY WSKANIK ARMSA TRINITICK WYGADZANIE WSKANIKA ARMSA OTWARTY WSKANIK ARMSA WYKRESY EQUIVOLUME WYKRESY WIECOWE EQUIVOLUME PORWNYWANIE INDEKSW RYNKOWYCH PODSUMOWANIEROZDZIA DZIEWITNASTY:

379 381 381 383 383 383 385 385 385 357 387 388

Lista najwaniejszych kwestii

LISTA NAJWANIEJSZYCH KWESTII SPOSB KOORDYNACJI ANALIZY TECHNICZNEJ I FUNDAMENTALNEJ ANALITYK TECHNICZNY STOWARZYSZENIE ANALITYKW TECHNICZNYCH (MTA) OGLNOWIATOWY ZASIG ANALIZY TECHNICZNEJ RNE MIANA ANALIZY TECHNICZNEJ APROBATA REZERWY FEDERALNEJ PODSUMOWANIE

391391 393 393 394 394 395 396 396

DODATEK A:

Zaawansowane wskaniki techniczneWSKANIK POPYTU (DEMAND INDEX-DI) HERRICK PAYOFF INDEX (HPI) WSTGI STAR I KANAY KELTNERA WZR NA WSKANIK POPYTU (DEMAND INDEX-DI)

397397 399 401

404

DODATEK B:

Profil rynku

WPROWADZENIE GRAFICZNA PREZENTACJA PROFILU RYNKU STRUKTURA RYNKU ZASADY PROFILU RYNKU Zasady aukcji Cigle negocjacje Rwnowaga i nierwnowaga Ramy czasowe i zachowanie uczestnikw rynku

407407 410 410 412 412 412 412 413

Rne role graczy krtkoterminowych i inwestorw dugoterminowych Cena i warto ROZWJ ZAKRESU I FORMACJE PROFILU RYNKU ANALIZA DUGOTERMINOWEJ AKTYWNOCI RYNKU Wpyw na ksztatowanie si zakresu dziennego Wpyw dugoterminowy PODSUMOWANIE

414 414 415 416 416 419 420

Tworzenie systemu transakcyjnego

DODATEK C:

PICIOETAPOWY PLAN ETAP PIERWSZY: ZACZNIJ OD KONCEPCJI (POMYSU) Cechy dobrej koncepcji ETAP DRUGI: ZAMIANA KONCEPCJI NA ZESP OBIEKTYWNYCH REGU ETAP TRZECI: WIZUALNY SPRAWDZIAN NA WYKRESIE ETAP CZWARTY: FORMALNY TEST KOMPUTEROWY ETAP PITY: OCENA WYNIKW ZARZDZANIE PIENIDZMI PODSUMOWANIE

423424 424 424 426 426 426 429 429 430

Sownik Bibliografia ZBIR ZADA Jak korzysta ze zbioru zada? Analiza techniczna i teoria DowaMATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Testy wyboruLEKCJA PIERWSZA:

433 441 445 447 449449 449 449 450 450 450 451 453 453 454

Tworzenie wykresw

LEKCJA DRUGA:

MATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Testy wyboru

455455 455 455 456 456 456 457 460 460 460

LEKCJA TRZECIA:

Podstawowe pojcia analizy trenduMATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Testy wyboru

461461 461 461 462 462 462 464 471 471 472

LEKCJA CZWARTA:

Formacje odwrcenia i kontynuacji trenduMATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Uzupenij ponisze zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Uzupenienia Testy wyboru

473473 473 4 73 474 4 74 474 476 476 481 481 481 481

LEKCJA PITA:

rednie kroczce

MATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY

483483 483 483 484

ZADANIA Quiz Pocz w pary" Uzupenij ponisze zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Uzupenienia Testy wyboruLEKCJA SZSTA:

484 484 485 485 490 490 490 490

Oscylatory

MATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Uzupenij ponisze zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Uzupenienia Testy wyboru

491491 491 491 492 492 492 493 493 497 497 497 498

Wykresy punktowo-symboliczne i wiece japoskieMATERIA LEKCJI CELE LEKCJI GWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz Pocz w pary" Uzupenij ponisze zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz Pocz w pary" Uzupenienia Testy wyboru

LEKCJA SIDMA:

499499 499 499 500 500 500 502 502 509 509 509 509

Test podsumowujcy Skorowidz poj Skorowidz nazwisk

ARKUSZ ODPOWIEDZI

511538

543 549

Moim rodzicom, Timothy 'emu i Margaret oraz Patty, Clare i Banowi

O AutorzeJohn J. Murphy zajmuje si analiz techniczn od trzydziestu lat. By dyrektorem zespou Futures Technical Research i starszym doradc w Merrill Lynch. Przez siedem lat wsppracowa jako analityk z telewizj CNBC. Jest autorem trzech ksiek, w tym Analizy technicznej, poprzedniczki tej ksiki. Jego druga praca, Midzyrynkowa analiza techniczna, stworzya now dziedzin bada. W swojej trzeciej ksice, Visual Investor, Murphy stosuje analiz techniczn do badania rynku funduszy powierniczych. W 1996 roku John J. Murphy zaoy wraz z twrc oprogramowania Gregiem Morrisem firm MURPHYMORRIS, Inc., ktra zajmuje si tworzeniem interaktywnych programw edukacyjnych i oferuje inwestorom biece analizy. Ich adres internetowy to: www.murphymorris.com. John J. Murphy prowadzi take wasn firm konsultingow, JJM Technical Advisors, z siedzib w Oradell, New Jersey.

O wspautorachThomas E. Aspray (Dodatek A) jest prezesem APM Asset Management (PO.Box 15366, Little Rock, AR 72231, (501) 676-9241; e-mail: tea650@aol.com). Jego firma oferuje analizy rynku inwestorom indywidualnym i instytucjom. Thomas E. Aspray dziaa na rynkach od lat siedemdziesitych. Wiele jego pionierskich metod, ktre stosowa od lat osiemdziesitych, jest dzi wykorzystywanych przez innych profesjonalistw. Dennis C. Hynes (Dodatek B) jest dyrektorem i wspzaoycielem R.W. Pressprich & Co., Inc., firmy maklerskiej z Nowego Jorku. Jest take licencjonowanym doradc w zakresie rynkw terminowych (CTA) i ma stopie MBA w dziedzinie finansw uzyskany na uniwersytecie Houston.

XXVIII

ANALIZA TECHNICZNA

Greg Morris (rozdzia dwunasty) od dwudziestu lat tworzy systemy transakcyjne i wskaniki wykorzystywane w najpopularniejszych programach komputerowych do analizowania rynku. Jest autorem dwch ksiek o wykresach wiecowych (patrz rozdzia dwunasty). W sierpniu 1996 roku poczy siy z Johnem Murphym, by stworzy MURPHYMORRIS, Inc., firm zajmujc si tworzeniem programw edukacyjnych dla inwestorw, z siedzib w Dallas. Fred G. Schutzman (Dodatek C) jest prezesem i dyrektorem w Briarwood Capital Management, Inc, nowojorskiej firmie doradczej. Pracuje take w firmie Emcor Eurocurrency Management Corporation, gdzie odpowiada za dzia analizy technicznej i systemw transakcyjnych. Fred G. Schutzmann naley do stowarzyszenia Market Technicians Association i obecnie jest czonkiem jego zarzdu.

WprowadzeniePublikujc Analiz techniczn... w 1986 roku nie zdawaem sobie sprawy, e ksika ta wywoa taki oddwik w naszej brany. Wiele osb mwi o niej jako o biblii" analizy technicznej. Stowarzyszenie analitykw technicznych Market Technicians Association korzysta z niej jako z podstawowego rda do egzaminw dla analitykw rynku. Rezerwa Federalna cytuje j w swoich badaniach analizujcych warto podejcia technicznego. Analiza techniczna... zostaa te przeoona na osiem jzykw. Nie byem przygotowany na tak dugi ywot tej pracy na pkach ksigarskich. W dziesi lat po wydaniu sprzedawano jej tyle samo egzemplarzy rocznie, ile podczas dwch pierwszych lat. Jasne stao si jednak, e w ostatnim dziesicioleciu w analizie technicznej pojawio sporo nowego materiau, do czego sam si nieco przyczyniem. Moja druga ksika, Midzyrynkowa analiza techniczna (Wiley 1991, wyd. poi. WIG-Press 1998), pomoga stworzy now dziedzin analizy technicznej, dzi powszechnie znan i akceptowan. W pejzau analizy technicznej pojawiy si metody od dawna stosowane -jak wykresy wiecowe - i nowsze, jak profil rynku. Narzdzia te musiay oczywicie znale si w kadej ksice, ktra ma ambicje przedstawienia caociowego obrazu analizy technicznej. Zmienio si take nieco centrum moich zainteresowa. O ile dziesi lat temu gwnym przedmiotem mojej uwagi byy rynki terminowe, o tyle obecna praca w wikszym stopniu koncentruje si na rynku akcji. Mona powiedzie, e zatoczyem tym samym pene koo, bowiem swoj prac w tej brany rozpoczynaem jako analityk rynku akcji. By to rwnie jeden z efektw ubocznych mojej pracy dla telewizji CNBC przez siedem lat, gdzie wystpowaem jako analityk techniczny. Skupienie uwagi na tym, co robi og inwestorw, skonio mnie do napisania mojej trzeciej ksiki, The Visual Investor (Wiley, 1996). W tej pracy koncentruj si na wykorzystywaniu rnych narzdzi technicznych w okrelonych sektorach rynku, gwnie w sferze funduszy powierniczych, ktry stay si tak niezwykle popularne w latach dziewidziesitych.

XXX

ANALIZA TECHNICZNA

Wiele wskanikw technicznych, o ktrych pisaem dziesi lat temu, stosowanych niegdy przede wszystkim na rynkach terminowych, jest obecnie wykorzystywanych w analizach rynku akcji. Podobnie jak zasb wiedzy we wszelkich dziedzinach, zmieniaj si rwnie autorzy. Pewne rzeczy, ktre niegdy wydaway mi si bardzo wane, nie s ju dzi dla mnie tak istotne. Poniewa moja praca analityczna zacza obejmowa wszystkie rynki finansowe, take i nowe wydanie tej ksiki musiao odzwierciedla t ewolucj. Staraem si zachowa struktur pierwszego wydania i dlatego wiele rozdziaw jest takich samych. Zmieniona i uzupeniona zostaa jednak ich tre, nowy jest take materia ilustracyjny. Poniewa zasady analizy technicznej s uniwersalne, nie byo trudno rozszerzy zakres zainteresowa na wszystkie rynki finansowe, przede wszystkim za pojawia si tu duo nowego materiau dotyczcego rynku akcji. W wydaniu tym s cztery nowe rozdziay. Dwa rozdziay z poprzedniego wydania dotyczce wykresw punktowo-symbolicznych (jedenasty i dwunasty) zostay zczone w jeden. Nowy rozdzia dwunasty powicony jest wykresom wiecowym. Rozdzia siedemnasty to swego rodzaju wprowadzenie do mojej pracy o analizie midzyrynkowej. Rozdzia osiemnasty przedstawia wskaniki rynku akcji. Nowe s te dodatki zamieszczone na kocu ksiki. W dodatku B omawiany jest Profil Rynku. W innych prezentujemy bardziej zaawansowane wskaniki techniczne i wyjaniamy, jak stworzy system transakcyjny. W wydaniu tym jest take sowniczek. Do zmian w swojej ksice podchodziem z pewnym niepokojem. Wcale nie byem pewien, e przerabianie klasyki" jest dobrym pomysem. Mam jednak nadziej, e teraz praca ta jest jeszcze lepsza, bo nowe wydanie przygotowywaem jako bardziej dowiadczony i dojrzalszy autor i analityk. W caej ksice staraem si da wyraz szacunkowi, jaki zawsze miaem dla analizy technicznej i dla wielu utalentowanych analitykw, ktrzy j rozwijaj. Ich sukces i zaangaowanie zawsze byy dla mnie rdem otuchy i inspiracji. Mam nadziej, e udao mi si odda sprawiedliwo analizie technicznej i tym ludziom. John Murphy

PodzikowaniaOsob, ktrej nale si najwiksze podzikowania za drugie wydanie Analizy technicznej... jest Ellen Schneid Coleman z wydawnictwa Simon & Schuster. To ona przekonaa mnie, e przyszed czas na publikacj zmienionego i uzupenionego wydania tej pracy. Ciesz si, e wykazaa przy tym tyle uporu. Specjalne podzikowania chciabym zoy ludziom z Omega Research, ktrzy dostarczyli mi niezbdnego oprogramowania, a zwaszcza Gastonowi Sanchezowi, ktry musia powici wiele czasu na rozmowy telefoniczne ze mn. Swj wkad jako autorzy maj take eksperci: Tom Aspray, Dennis Hynes i Fred Schutzman. Wykresy udostpnili mi take analitycy Michael Burke, Stan Ehrlich, Jerry Toepke, Ken Tower i Nick Van Nice. Nowe ujcie rozdziau drugiego o teorii Dowa zostao przygotowane we wsppracy z Elyce Picciotti, analitykiem technicznym i konsultantem z New Orleans w Indianie. Na szczegln wzmiank zasuy Greg Morris. Napisa on rozdzia dwunasty i przygotowa wikszo materiau graficznego. Fred Dahl z Inkwell Publishing Services (Fishkill, NY), ktry kierowa produkcj pierwszego wydania, take i tym razem podj si tego przedsiwzicia. Wspaniale byo z nim znw wsppracowa.

ROZDZIA PIERWSZY

Filozofia analizy technicznejWprowadzenieZanim zaczniemy prezentacj metod i narzdzi wykorzystywanych w analizie technicznej, musimy najpierw sprecyzowa, czym jest analiza techniczna, omwi lece u jej podstaw przesanki natury filozoficznej, wskaza kilka wyranych rnic dzielcych j od analizy fundamentalnej i w kocu podj niektre zarzuty czsto wysuwane przeciw analizie technicznej. Jestem gboko przekonany, e aby w peni doceni znaczenie analizy technicznej, naley najpierw zrozumie jej aspiracje oraz, co by moe waniejsze, filozofi, czyli racjonalne uzasadnienie, na jakim aspiracje te si opieraj. Zacznijmy od definicji. Analiza techniczna to badanie zachowa rynku, przede wszystkim przy uyciu wykresw, ktrego celem, jest przewidywanie przyszych trendw cenowych. Termin zachowanie rynku" dotyczy trzech podstawowych rde informacji, jakimi posuguje si analityk, to znaczy ceny, wolumenu oraz liczby otwartych kontraktw (liczba otwartych kontraktw wykorzystywana jest tylko na rynkach terminowych). Mwienie o zachowaniu cen" wydaje si nazbyt wskim ujciem, poniewa dla wikszoci analitykw badajcych rynki towarowe wolumen i otwarte kontrakty stanowi nieodczn cz analizy rynku. W dalszych czciach tej pracy bdziemy obu terminw uywa zamiennie, ale warto pamita o poczynionym tu zastrzeeniu.

2

ANALIZA TECHNICZNA

Filozofia, czyli uzasadnienie analizy technicznejAnaliza techniczna opiera si na trzech przesankach: 1. Rynek dyskontuje wszystko. 2. Ceny podlegaj trendom. 3. Historia si powtarza.

Rynek dyskontuje wszystkoTwierdzenie rynek dyskontuje wszystko" mona prawdopodobnie uzna za kamie wgielny analizy technicznej. Jeli nie uchwyci si i nie zaakceptuje znaczenia tej pierwszej przesanki, to rwnie wszystkie kolejne wynikajce z niej tezy nie bd miay wikszego sensu. Zwolennik analizy technicznej uwaa, e wszystkie czynniki, ktre mog oddziaywa na rynkow cen towaru w kontrakcie terminowym - fundamentalne, polityczne, psychologiczne bd jeszcze inne - znajduj pene odbicie w cenie tego towaru. Z zaoenia tego wynika zatem, e badanie zachowa cen jest podejciem cakowicie samowystarczalnym. Wprawdzie twierdzenie to moe wyda si aroganckim roszczeniem, ale jeli powici si nieco czasu na jego zrozumienie, trudno bdzie si z nim nie zgodzi. Ot teza ta sprowadza si w istocie do przekonania, e zachowania cen powinny odzwierciedla zmiany w relacji popytu i poday. Jeli popyt przewysza poda, ceny powinny rosn, a jeli poda bdzie wiksza od popytu, ceny powinny spada. Ten mechanizm stanowi podstaw wszelkich prognoz gospodarczych i fundamentalnych. Analityk odwraca t zaleno, dochodzc do wniosku, e skoro ceny rosn, to - niezalenie od przyczyn tego stanu rzeczy - popyt musi przewysza poda, a uwarunkowania fundamentalne musz sprzyja wzrostom cen. Jeli ceny spadaj, oznacza to, e poda przewysza popyt, a uwarunkowania fundamentalne sprzyjaj spadkom. By moe ta ostatnia uwaga dotyczca uwarunkowa fundamentalnych wydaje si zaskakujca w kontekcie prezentacji analizy technicznej, ale jeli tak, to niesusznie, albowiem przedmiotem bada analizy technicznej s porednio take i owe uwarunkowania. Wikszo przedstawicieli tego podejcia zgodziaby si zapewne, e przyczyn hossy lub bessy na danym rynku s wanie uwarunkowania gospodarcze, czyli czynniki poday i popytu. To nie wykresy same w sobie s przyczyn wzrostw lub spadkw cen. One jedynie odzwierciedlaj psychologi rynku byka lub niedwiedzia. Analitycy wykresw z zasady nie zajmuj si przyczynami spadkw lub wzrostw cen. We wczesnych fazach trendu cenowego lub w krytycznych momentach zwrotnych bardzo czsto nikt dokadnie nie wie, dlaczego rynek zachowuje si w pewien sposb. Wprawdzie

Filozofia analizy technicznej

3

podejcie analizy technicznej moe czasami wydawa si zbytnim uproszczeniem, ale logika leca u podstaw pierwszej przesanki, mwicej e rynek dyskontuje wszystko, staje si w miar zdobywania dowiadcze coraz bardziej przekonujca. Wynika std, e skoro wszystkie czynniki oddziaujce na cen rynkow znajduj w niej swoje odbicie, to badanie owej ceny jest podejciem samowystarczalnym. Dziki studiowaniu wykresw i ogromnej liczby wskanikw technicznych analityk dowiaduje si od rynku, jeli mona tak rzec, w ktr stron rynek w najprawdopodobniej pody. W analizie technicznej niekoniecznie idzie o to, aby przechytrzy rynek. Wszystkie jej narzdzia, omawiane w dalszych rozdziaach, su analitykowi wykresw jako pomoc w badaniu zachowa cen. Analityk wie, e istniej pewne przyczyny, dla ktrych ceny rosn lub spadaj, ale nie sdzi, by poznanie tych przyczyn byo niezbdne dla prognozowania rozwoju sytuacji na rynku.

Ceny podlegaj trendomPojcie trendu ma absolutnie podstawowe znaczenie w analizie technicznej. Jeli nie zaakceptuje si przesanki mwicej, e ceny podlegaj trendom, dalsza lektura tej ksiki nie ma sensu. Zasadniczym celem badania wykresw cen jest rozpoznanie trendw w ich wczesnych fazach, co pozwoli na dokonywanie transakcji zgodnie z kierunkiem owych trendw. Wikszo metod stosowanych w analizie technicznej z natury swojej przeznaczona jest do badania trendu, to znaczy do rozpoznawania i ledzenia trendw ju istniejcych (diagram 1.1). Uzupenieniem przesanki mwicej o istnieniu trendw cenowych jest twierdzenie, e trend wykazuje silniejsz tendencj do kontynuacji swego biegu w dotychczasowym kierunku anieli do jego zmiany. Jest to oczywicie adaptacja pierwszej zasady dynamiki Newtona. Inn postaci tego twierdzenia jest teza mwica, e istniejcy trend bdzie kontynuowa swj bieg, dopki nie nastpi jego odwrcenie. Jest to kolejne twierdzenie analizy technicznej, ktre wydaje si niemal bdnym koem. A jednak cae podejcie oparte na analizie trendu wie si z wykorzystywaniem istniejcego trendu, dopki nie pojawi si oznaki jego zmiany.

Historia si powtarzaAnaliza techniczna zachowa rynku w znacznej mierze wie si z badaniem ludzkiej psychiki. Formacje cenowe, znane ju od ponad stu lat, s na przykad odzwierciedleniem pewnych ksztatw, jakie pojawiaj si na wykresach, oznajmiajc o dominujcej na rynku psychologii hossy lub bessy. Poniewa formacje te sprawdziy si w przeszoci, zakada si, e znajd potwierdzenie rwnie i w przyszoci.

4

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 1.1 Przykad trendu wzrostowego. Analiza techniczna opiera si na zaoeniu mwicym, e rynki podlegaj trendom i e owe trendy wykazuj tendencj do utrzymywania si. Opieraj si one na badaniu psychiki ludzkiej, ktra raczej si nie zmienia. Zaoenie mwice, e historia si powtarza, mona przedstawi rwnie jako tez, wedug ktrej kluczem do zrozumienia przyszoci jest badanie przeszoci.

Analiza techniczna czy fundamentalna?Podczas gdy analiza techniczna koncentruje si na badaniu zachowa rynku, analiza fundamentalna zajmuje si gospodarczymi uwarunkowaniami popytu i poday, ktre s przyczyn wzrostw, spadkw lub stabilizacji cen. Przy podejciu fundamentalnym bada si wszystkie czynniki oddziaujce na cen danego towaru, w celu okrelenia jego rzeczywistej wartoci. Warto ta uzaleniona jest od prawa popytu i poday. Jeli rzeczywista warto danego towaru jest nisza od jego biecej ceny rynkowej, znaczy to, e towar w jest przewartociowany" i naley go sprzeda. Jeli cena towaru jest nisza od jego rzeczywistej wartoci, jest on niedowartociowany" i naley go kupi. W obu tych podejciach do prognozowania zachowa rynku usiuje si rozwiza ten sam problem, to znaczy okreli prawdopodobny

Filozofia analizy technicznej

5

kierunek ruchu cen, tyle e dokonuje si tego z odmiennej perspektywy. Zwolennik analizy fundamentalnej bada przyczyny zachowa rynku, natomiast zwolennik analizy technicznej - same skutki. Ten drugi uwaa, e wystarczy pozna owe skutki, a znajomo przyczyn czy uwarunkowa nie jest potrzebna. Przedstawiciel analizy fundamentalnej zawsze musi wiedzie dlaczego". Wikszo tych, ktrzy zawieraj transakcje na rynku, okrela siebie jako zwolennikw albo analizy technicznej, albo analizy fundamentalnej. W istocie rzeczy jednak czy ich bardzo wiele. Wikszo zwolennikw analizy fundamentalnej zna podstawowe narzdzia analizy wykresw, a wikszo zwolennikw analizy technicznej ma przynajmniej pobien wiedz na temat uwarunkowa fundamentalnych. (Wrd przedstawicieli analizy technicznej s oczywicie i puryci, ktrzy dokadaj wielu stara, by ich wizje nie zostay zmcone adnymi danymi fundamentalnymi). Problem polega na tym, e wykresy i uwarunkowania fundamentalne czsto sobie przecz. Zazwyczaj na pocztku istotnych ruchw cen sytuacja fundamentalna nie wyjania, dlaczego rynek zachowuje si w dany sposb. Wanie w takich krytycznych momentach te dwa podejcia rni si midzy sob najbardziej. Po pewnym czasie rezultaty ich analiz znw s podobne, ale czsto jest ju zbyt pno, by podj waciwe dziaania na rynku. Wytumaczeniem tych rozbienoci jest fakt, e ceny rynkowe wyprzedzaj wiedz fundamentaln. Inaczej mwic, cena rynkowa funkcjonuje jako wskanik uwarunkowa fundamentalnych, wyprzedzajc powszechn wiedz na ich temat. Podczas gdy znane uwarunkowania fundamentalne zostay ju zdyskontowane przez cen i tym samym s ju na rynku", ceny zaczynaj z kolei reagowa na nieznane jeszcze aspekty sytuacji fundamentalnej. Niektre z najbardziej dramatycznych okresw hossy i bessy zaczynay si od nieznanych lub w ogle niedostrzeganych zmian uwarunkowa fundamentalnych. Zanim zmiany te stay si oglnie znane, nowy trend nabra ju rozpdu. Zwolennik analizy technicznej z biegiem czasu ma coraz wiksze zaufanie do swoich moliwoci odczytywania wykresw i uczy si przyjmowa ze spokojem sytuacje, w ktrych rynek nie zachowuje si zgodnie z obiegowymi przekonaniami. Zaczyna te akceptowa fakt, e naley do mniejszoci, wiedzc, e powody, dla ktrych rynek zachowuje si w okrelony sposb, stan si w kocu powszechnie znane. Rzecz jednak w tym, i nie chce on czeka na to dodatkowe potwierdzenie. Akceptujc przesanki analizy technicznej mona zrozumie, dlaczego jej zwolennicy sdz, e ich podejcie jest lepsze od fundamentalnego. Jeli kto miaby wybra tylko jedno z nich, logika nakazywaaby wybr analizy technicznej, poniewa obejmuje ona, z natury rzeczy, podejcie fundamentalne. Skoro uwarunkowania fundamentalne znajduj odzwierciedlenie w cenie, to badanie ich staje si zbdne. Odczytywanie wykresw jest zatem swego rodzaju skrcon form

6

ANALIZA TECHNICZNA

analizy fundamentalnej. Odwrotne twierdzenie nie jest jednak prawdziwe. Analiza fundamentalna nie obejmuje badania zachowa cen rynkowych. Na rynkach finansowych moliwe jest zawieranie transakcji wycznie na podstawie analizy technicznej, ale naley wtpi, czy rol tak mogaby odegra sama analiza fundamentalna.

Rodzaj analizy a moment zawarcia transakcjiTa ostatnia uwaga stanie si bardziej zrozumiaa, jeli proces decyzyjny podzielimy na dwa odrbne etapy - analiz i wybr momentu dokonania transakcji (timing). Ze wzgldu na efekt dwigni na rynkach terminowych waciwe okrelenie momentu zawarcia transakcji ma decydujce znaczenie dla odniesienia sukcesu. Mona poprawnie rozpoznawa istniejcy trend, a mimo to traci pienidze. Poniewa wymagania dotyczce depozytw zabezpieczajcych s w transakcjach terminowych tak niewielkie (zazwyczaj poniej 10 procent), stosunkowo nieznaczny ruch cen w niewaciwym kierunku moe wypchn gracza z rynku i spowodowa utrat caego depozytu lub jego wikszoci. Na rynku akcji natomiast gracz, ktry stwierdza, e znalaz si po niewaciwej stronie rynku, moe po prostu nadal trzyma akcje w nadziei, e ich ceny w przyszoci wrc do dawnego poziomu. Ci, ktrzy dziaaj na rynkach terminowych, nie mog pozwoli sobie na taki luksus. Strategia kup i trzymaj" nie znajduje tu zastosowania. W pierwszej fazie, to znaczy podczas dokonywania analizy, mona wykorzystywa zarwno podejcie techniczne, jak i fundamentalne, ale jeli chodzi o okrelanie czasu zawarcia transakcji, momentw wejcia na rynek i wyjcia z niego, jest to kwestia niemal wycznie techniczna. A zatem biorc pod uwag kroki, jakie naley podj przed zawarciem transakcji, mona dostrzec, e stosowanie analizy technicznej staje si w pewnym momencie niezbdne, nawet jeli we wczeniejszych fazach posugiwalimy si analiz fundamentaln. Synchronizacja {timing) transakcji z rynkiem wana jest rwnie przy wyborze sektorw, grup spek i konkretnych akcji.

Elastyczno i moliwoci adaptacji analizy technicznejJedn z wielkich zalet analizy technicznej jest moliwo przystosowania jej do dowolnego rodzaju transakcji i wymiaru czasu. Nie ma takich dziedzin transakcji na rynku kapitaowym lub terminowym, w ktrych zasady analizy technicznej nie znalazyby zastosowania. Analityk wykresw moe z atwoci ledzi sytuacj na dowolnej liczbie rynkw, czego na og nie da si powiedzie o tych, ktrzy

Filozofia analizy technicznej

7

stosuj wycznie analiz fundamentaln. Maj oni do czynienia z ogromn liczb danych, w zwizku z czym specjalizuj si zazwyczaj w rynku jednego towaru lub pewnej grupy towarw, takich jak zboa lub metale. Nie jest to rnica bez znaczenia. Rynki przeywaj rozmaite okresy - aktywnoci i upienia, fazy wyranych trendw i braku trendw. Stosujc analiz techniczn, mona skupi sw uwag i rodki na tych rynkach, gdzie trendy s widoczne, nie zaprztajc sobie gowy pozostaymi. Analityk wykresw moe zatem przerzuci swoj uwag i kapita, wykorzystujc charakterystyczn dla rynkw zmienno sytuacji. Rozmaite rynki przeywaj w rnych okresach swoje gorce chwile, czyli silne trendy. Zazwyczaj po takich okresach wyranych trendw sytuacja si uspokaja, natomiast na innych rynkach zaczyna si dzia co interesujcego. Dokonujc transakcji na podstawie analizy technicznej mona swobodnie wybiera pole do swoich dziaa. Stosowanie analizy fundamentalnej i z koniecznoci specjalizowanie si tylko w jednej grupie towarw nie pozwala na zachowanie takiej elastycznoci. Nawet gdyby mona byo wwczas zmienia grupy towarw, to z pewnoci byoby to o wiele trudniejsze ni w przypadku posugiwania si analiz wykresw. Kolejn przewag analizy technicznej jest to, e daje ona szerokie spojrzenie". ledzc sytuacj na wszystkich rynkach, mona zyska doskona orientacj co do ich oglnego zachowania, unikajc zarazem wskiego spojrzenia" narzucanego przez analiz tylko jednej grupy rynkw. Ponadto, ze wzgldu na powizania gospodarcze pomidzy wieloma rynkami, ktre reaguj na podobne czynniki ekonomiczne, zachowanie cen na jednym rynku moe stanowi cenn wskazwk odnonie do przyszego rozwoju wydarze na innych rynkach.

Zastosowanie analizy technicznej do badania rnych rodzajw rynkwZasady analizy wykresw znajduj zastosowanie zarwno w przypadku rynkw kapitaowych, jak i terminowych. W istocie rzeczy podejcie to pierwotnie wykorzystywane byo dla analizy rynku akcji, a dopiero pniej przystosowano je do badania rynkw terminowych. Wraz z pomylnym wprowadzeniem terminowego indeksu akcji granica dzielca te dwa rodzaje rynkw zacza bardzo szybko zanika. Wykresy i zasady analizy technicznej stosuje si rwnie do badania midzynarodowych rynkw kapitaowych (diagram 1.2). Terminowe rynki finansowe, w tym rynki stp procentowych i rynki walutowe, stay si w ostatnich dziesicioleciach niezwykle popularne, okazujc si doskonaym przedmiotem bada dla analizy technicznej.

8

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 1.2 Japoski rynek akcji dobrze poddaje si analizie wykresw, podobnit jak wikszo rynkw akcji na caym wiecie.

Zasady analizy technicznej odgrywaj te pewn rol w transakcjach dotyczcych opcji, a take w transakcjach zabezpieczajcych(hedge).

Zastosowanie analizy technicznej do rnych wymiarw czasuKolejn zalet analizy wykresw jest moliwo stosowania jej do rnych wymiarw czasu. Te same zasady zachowuj wano niezalenie od tego, czy gra si na niewielkich wahaniach cen w cigu dnia (transakcje dzienne), czy te inwestuje zgodnie ze redniookresowym trendem. Analiza techniczna sprawdza si rwnie w perspektywie dugoterminowej, co czsto jest niedoceniane. Pojawiajca si tu i wdzie opinia, e analiza techniczna przydaje si jedynie do badania krtkich okresw, jest po prostu nieprawdziwa. Niektrzy sugeruj, e badajc dusze okresy, naley posugiwa si analiz fundamentaln, pozostawiajc wskanikom technicznym jedynie trendy krtkoterminowe w celu ustalenia samego momentu zawarcia transakcji. Zastosowanie analizy technicznej okazao si jednak niezwykle uyteczne rwnie w przypadku prognoz dugofalowych opartych na wykresach dugoterminowych obejmujcych wiele lat.

Filozofia analizy technicznej

9

Dogbne zrozumienie zasad analizy technicznej prezentowanych w tej ksice pozwoli ich uytkownikowi stosowa je w bardzo elastyczny sposb zarwno jeli chodzi o rodzaj rynku, jak i wymiar czasu.

Prognozowanie gospodarczeAnaliza techniczna moe te odgrywa istotn rol w prognozowaniu gospodarczym. Na przykad kierunek cen towarw mwi nam co o kierunku inflacji. Jest to rwnie wskazwka informujca o sile lub saboci gospodarki. Rosnce ceny towarw s zwykle oznak gospodarczej siy i wzrostu presji inflacyjnej. Spadek cen towarw jest zwykle ostrzeeniem, e wraz z inflacj zwalnia gospodarka. Trend stp procentowych zaley od trendu na rynkach towarowych. A zatem wykresy takich rynkw jak zoto i ropa naftowa, a take obligacje skarbowe, mog nam wiele powiedzie o kondycji gospodarki i oczekiwaniach dotyczcych inflacji. Trendy na terminowych rynkach dolara amerykaskiego i innych walut take s wczesnymi sygnaami siy lub saboci gospodarki oglnowiatowej. Jeszcze bardziej znamienne jest to, e trendy na tych rynkach zaznaczaj si na dugo, zanim zostan odzwierciedlone w tradycyjnych wskanikach gospodarczych, ktre sporzdza si na bazie miesicznej lub kwartalnej, i ktre informuj nas o tym, co ju si zdarzyo. Indeks giedowy S&P 500 od dawna uchodzi oficjalnie za wyprzedzajcy wskanik gospodarczy. W ksice Leading Indicators for the 1990s autorstwa Moore'a, jednego z najwybitniejszych ekspertw w dziedzinie cyklu koniunkturalnego, znale mona przekonujce argumenty na temat znaczenia trendw na rynkach towarw, obligacji i akcji jako istotnych wskanikw gospodarczych. Wszystkie trzy rynki mona bada, stosujc analiz techniczn. Temat ten omwimy w rozdziale siedemnastym.

Analiza techniczna czy analiza wykresw?Istnieje kilka nazw, jakimi okrela si podejcie techniczne: analiza wykresw, analiza techniczna, analiza rynku. Do niedawna wszystkie te okrelenia znaczyy dokadnie to samo, ale wraz z postpujc specjalizacj w tej dziedzinie pojawia si konieczno dokonania pewnych rozrnie i bardziej precyzyjnego definiowania owych terminw. Poniewa praktycznie caa analiza techniczna do ostatniego dziesiciolecia opieraa si na wykorzystywaniu wykresw,

10

ANALIZA TECHNICZNA

terminy analiza techniczna" i analiza wykresw" oznaczay to samo. Dzisiaj sprawa wyglda nieco inaczej. Caa dziedzina podejcia technicznego coraz wyraniej dzieli si na dwa obszary: tradycyjn analiz wykresw oraz analiz opart na wykorzystaniu statystyki i komputera. Wielu przedstawicieli podejcia technicznego czy wprawdzie w swej praktyce obie te metody, ale podobnie jak przypadku zwolennikw analizy technicznej i fundamentalnej, mona ich zalicza do jednej lub drugiej kategorii. Niezalenie od tego, czy w tradycyjnej analizie wykresw wykorzystuje si technik komputerow, podstawowym narzdziem pracy pozostaj wykresy, a wszystko inne ma znaczenie drugorzdne. Analiza wykresw z koniecznoci obciona jest pewn doz subiektywizmu. Sukces zaley tu przede wszystkim od kunsztu analityka. Okrelenie sztuka analizowania wykresw" uywane jest wanie dlatego, e podejcie to jest w duym stopniu pewn sztuk". Analiza statystyczna lub ilociowa oznacza natomiast prb kwantyfikacji, testowania i optymalizacji na gruncie tego subiektywnego podejcia w celu stworzenia takiego systemu dokonywania transakcji, ktry dziki odpowiednim programom komputerowym bdzie w automatyczny sposb generowa sygnay kupna i sprzeday. Systemy te mog by mniej lub bardziej zoone, ale u ich podstaw ley intencja ograniczenia lub cakowitego wyeliminowania z procesu zawierania transakcji ludzkiego czynnika subiektywnego i nadanie temu procesowi bardziej naukowego" charakteru. Mona wwczas nawet nie korzysta z wykresw, ale jeli przedmiotem badania jest sam ruch cen, to nadal mamy do czynienia z podejciem technicznym". Take i przedstawicieli tej grupy mona podzieli na tych, ktrzy wol podejcie mechaniczne oparte na automatycznych sygnaach oraz tych, ktrzy wykorzystuj technik komputerow do tworzenia coraz doskonalszych wskanikw technicznych. Ci ostatni zachowuj kontrol zarwno nad interpretacj wskanikw, jak i nad procesem podejmowania decyzji. Poszukujc rnic pomidzy analiz wykresw oraz analiz statystyczn, mona rwnie powiedzie, e wszyscy analitycy wykresw s przedstawicielami analizy technicznej, ale nie wszyscy przedstawiciele analizy technicznej s analitykami wykresw. Wprawdzie terminy te stosowa bd zamiennie, ale naley pamita, e analiza wykresw jest tylko czci caej dziedziny teorii technicznej.

Krtkie porwnanie analizy technicznej rynkw kapitaowych i terminowychCzsto zadaje si pytanie: czy analiza techniczna stosowana do transakcji terminowych jest taka sama jak w wypadku rynkw kapitaowych?

Filozofia analizy technicznej

11

Filozofia analizy technicznej 11 Odpowied brzmi zarazem tak i nie". Podstawowe zasady s te same, ale wystpuj te pewne istotne rnice. Zasady analizy technicznej zostay po raz pierwszy zastosowane w odniesieniu do rynkw akcji (kapitaowych) i dopiero pniej adaptowane do potrzeb rynkw terminowych. Wikszo podstawowych narzdzi, jak na przykad wykresy supkowe oraz wykresy punktowo-symboliczne (typu kko i krzyyk"), formacje cenowe, wielko wolumenu, linie trendu, rednie kroczce i oscylatory, wykorzystuje si zarwno na rynkach kapitaowych, jak i na terminowych. Zaznajomienie si z tymi pojciami na przykadzie jednego rodzaju rynku pozwala bez trudu stosowa je rwnie na drugim. Istniej jednak pewne rnice zwizane nie tyle z samymi narzdziami, co z odmienn natur tych dwch rynkw.

Oznaczanie cenOznaczanie cen na rynkach terminowych jest o wiele bardziej skomplikowane ni na rynku kapitaowym. Ceny poszczeglnych towarw podawane s w rnych jednostkach. Na przykad ceny na rynku zboowym podawane s w centach za buszel, ceny ywca w centach za funt, zota i srebra w dolarach za uncj, a stopy procentowe w punktach bazowych. Chcc zawiera tu transakcje, naley pozna szczegy dotyczce kontraktw specyficznych dla kadego rynku: jednostki, w jakich podawane s ceny towarw, minimalne i maksymalne wzrosty cen oraz faktyczn warto tych wzrostw.

Ograniczony czas wanoci kontraktu terminowegoW przeciwiestwie do akcji kontrakty terminowe maj wyznaczone daty, po ktrych wygasaj, jak na przykad obligacje o okrelonym terminie realizacji. Typowy kontrakt terminowy obowizuje przez okoo ptora roku, po czym traci wano. A zatem w obrocie znajduje si zawsze szereg kontraktw terminowych na ten sam towar wygasajcych w rnych miesicach. W zwizku z tym naley si orientowa, ktre kontrakty mog sta si przedmiotem transakcji, a ktrych naley unika (zostanie to wyjanione w dalszej czci tej ksiki). W wyniku tych ogranicze w czasie powstaj pewne problemy z prognozowaniem dugoterminowym. Stwarza to sta konieczno uzyskiwania nowych wykresw, niewiele jest bowiem poytku z wykresw ukazujcych wygase kontrakty. Potrzebne s nowe wykresy wraz ze specyficznymi dla nich nowymi wskanikami. Na skutek tej cigej rotacji znacznie trudniej jest w kadej chwili dysponowa aktualnym zestawem wykresw. Rwnie dla uytkownikw komputerw oznacza to wikszy wysiek i wydatki, poniewa musz oni w miar wygasania kolejnych kontraktw stale aktualizowa swoje dane.

12

ANALIZA TECHNICZNA

Mniejszy depozyt zabezpieczajcyJest to prawdopodobnie najbardziej istotna rnica dzielca rynki terminowe od kapitaowych. Wszystkie transakcje terminowe zabezpieczane s depozytami, ktrych wysoko wynosi zwykle poniej 10 procent wartoci kontraktu. Rezultatem tych niskich wymaga dotyczcych depozytw jest niezwykle silny efekt dwigni. Stosunkowo niewielkie ruchy cen w gr lub w d maj ogromny wpyw na rezultaty caej transakcji. Wanie dlatego na rynkach terminowych mona bardzo szybko wiele zarobi lub wiele straci. Poniewa wykada si tu jako depozyt jedynie 10 procent wartoci kontraktu, 10-procentowy ruch cen w gr lub w d oznacza podwojenie wkadu lub jego utrat. Mona zawrze transakcj zaraz po niadaniu i jeszcze przed obiadem pozna jej ostateczne rezultaty. Potgowanie przez efekt dwigni skutkw nawet niewielkich ruchw rynkowych sprawia wraenie, e rynki terminowe podlegaj wikszym wahaniom cen, ni jest w istocie. Pamitajmy te, e kiedy kto mwi, e straci wszystko" na rynku terminowym, to z pocztku wyoy on jedynie 10 procent. Czynnik dwigni powoduje, e wyznaczenie momentu zawarcia transakcji na rynkach terminowych staje si jeszcze bardziej istotne ni w przypadku rynku kapitaowego. Jest to przedsiwzicie o wiele trudniejsze i bardziej stresujce ni sama analiza rynku. Gwnie z tego powodu znajomo analizy technicznej jest niezbdnym warunkiem odniesienia sukcesu na rynkach terminowych.

Ramy czasoweZe wzgldu na czynnik dwigni i konieczno uwanego ledzenia zajmowanych pozycji ramy czasowe w przypadku zawierania transakcji na rynku towarowym s si rzeczy o wiele wsze. Analitycy rynku kapitaowego wicej uwagi zwracaj na dusze okresy, przyjmujc horyzont czasu, ktry w przypadku transakcji terminowej moe by abstrakcj. Przedmiotem ich zainteresowania moe by na przykad sytuacja na rynku za trzy lub za sze miesicy, natomiast ci, ktrzy dokonuj transakcji terminowych chc wiedzie, jakie bd ceny w nastpnym tygodniu, nazajutrz, a nawet tego samego dnia po poudniu. Dlatego wanie konieczne stao si tu wypracowanie wskanikw krtkookresowych, ktre w analizach rynkw kapitaowych mog wcale nie wystpowa. Jednym z przykadw jest rednia kroczca; najczciej wykorzystywane rednie na rynkach akcji obejmuj 50 i 200 dni. Na rynkach towarowych wikszo rednich kroczcych dotyczy okresw krtszych ni 40 dni. Czsto spotykanym poczeniem rednich s tu rednie z 4, 9 i 18 dni.

Filozofia analizy technicznej

13

Wiksze znaczenie momentu zawarcia transakcjiUstalenie momentu zawarcia transakcji ma absolutnie decydujce znaczenie na rynkach terminowych. Samo rozpoznanie kierunku ruchu cen nie wystarczy tu do odniesienia sukcesu. Pomyka o jeden dzie, czy nawet o kilka minut, przy wyznaczaniu momentu wejcia na rynek moe przesdzi o niepowodzeniu. Niedobrze jest znajdowa si po niewaciwej stronie rynku i traci pienidze, ale traci je, kiedy jest si po waciwej stronie, to jeden z najbardziej przygnbiajcych i denerwujcych aspektw transakcji terminowych. Nie trzeba dodawa, e wyznaczenie momentu zawarcia transakcji jest domen niemal wycznie analizy technicznej, bowiem warunki fundamentalne rzadko zmieniaj si z dnia na dzie.

Rnice w znaczeniu indeksw i wskanikw rynkowychAnaliza techniczna rynku akcji opiera si w duej mierze na badaniu takich indeksw giedowych jak rednia przemysowa Dow-Jones czy S&P 500. Powszechnie stosuje si te wskaniki techniczne mierzce si caego rynku, jak linia A/D czy nowe maksima i nowe minima. Wprawdzie rynki towarowe mona bada, posugujc si takimi indeksami jak Commodity Research Bureau Futures Price Index, ale nie zwraca si tu tak wielkiej uwagi na zachowanie rynku jako caoci. Analiza gied towarowych skupia si raczej na zachowaniach poszczeglnych rynkw. Wskaniki techniczne mierzce oglne trendy na rynkach towarowych nie s powszechnie stosowane. Skoro aktywnych rynkw towarowych jest zaledwie okoo 20, nie ma takiej potrzeby.

Specyfika narzdzi technicznychWprawdzie wikszo narzdzi analizy technicznej stworzonych pierwotnie dla rynkw kapitaowych stosowana jest na rynkach towarowych, ale nie s one wykorzystywane w ten sam sposb. Formacje cenowe na rynkach terminowych czsto nie przybieraj tak regularnych ksztatw jak na rynkach akcji. Uczestnicy rynkw terminowych w wikszym stopniu stosuj wskaniki krtkoterminowe, ktre daj bardziej precyzyjne sygnay. Ta i inne rnice bd jeszcze omawiane w pniejszych rozdziaach. Pomidzy rynkami kapitaowymi i terminowymi istnieje jeszcze jedna zasadnicza rnica. W analizie technicznej rynku akcji przywizuje si znacznie wiksz wag do wskanikw nastroju i przepywu

14

ANALIZA TECHNICZNA

kapitaw. Wskaniki nastroju su do obserwacji zachowa rnych grup inwestorw, takich jak posiadacze niepenych pakietw akcji (odd-lotters), fundusze powiernicze czy specjalici z parkietu". Ogromne znaczenie przywizywane do tych wskanikw, obrazujcych optymistyczne lub pesymistyczne nastroje panujce na rynku, wypywa z zaoenia, wedle ktrego wikszo uczestnikw rynku jest zazwyczaj w bdzie. Analiza przepywu kapitaw wskazuje na stan gotwki posiadanej przez na przykad fundusze powiernicze lub wielkie instytucje finansowe. W tym przypadku podstaw analizy jest zaoenie, w myl ktrego im wicej zgromadzono gotwki, tym wiksza jest potencjalna sia nabywcza, ktra moe zosta skierowana na rynek. Analiza techniczna stosowana w odniesieniu do rynkw terminowych jest analiz cen w o wiele czystszej postaci. Wprawdzie teoria nakazujca przyjmowa punkt widzenia przeciwny do pogldu wikszoci jest tu w pewnym stopniu wykorzystywana, ale znacznie wiksz wag przykada si do podstawowej analizy trendu i stosowania tradycyjnych wskanikw technicznych.

Niektre zarzuty wobec analizy technicznejWe wszystkich dyskusjach toczonych wok analizy technicznej pojawia si zwykle kilka tych samych kwestii. Jedn z nich jest problem samospeniajcej si przepowiedni. Inne wysuwane zastrzeenie dotyczy tego, czy dotychczasowe kursy mog by wykorzystywane do prognozowania przyszego kierunku cen. Krytyk analizy technicznej powiada wwczas zwykle: Wykresy pokazuj nam, jak rynek zachowywa si do tej pory, ale nie mog wskaza, dokd zmierza". Pomimy tu na razie narzucajc si odpowied, e wykresy nie powiedz niczego, jeli nie umie si ich czyta. Zwolennicy teorii bdzenia losowego (random walk theory) kwestionuj z kolei istnienie trendw, powtpiewajc by jakakolwiek technika prognozowania ruchw cen moga by lepsza od prostej strategii kup i trzymaj". Zarzuty te wymagaj od nas odpowiedzi.

Samospeniajca si przepowiedniaZarzut mwicy, e analiza techniczna funkcjonuje jako samospeniajca si przepowiednia, nabra znaczenia gwnie na skutek tego, e jest niemal bezustannie wysuwany. Jest to oczywicie pewien problem, ale o wiele mniej istotny, ni si czsto wydaje. Zacznijmy moe od przywoania cytatu, w ktrym mwi si o niekorzystnych aspektach posugiwania si formacjami cenowymi:

Filozofia analizy technicznej

15

a. W ostatnich latach ukazao si wiele publikacji na temat wykorzystywania formacji cenowych. Wielu graczy i inwestorw zaznajomio si z nimi i czsto podejmuje dziaania sugerowane przez te formacje. A zatem mamy do czynienia z , bowiem fale zakupw lub sprzeday powstaj jako reakcja na formacje zapowiadajce hoss lub bess... b. Formacje widoczne na wykresach s tworem niemal cakowicie subiektywnym. Nikomu nie udao si jeszcze podda ich matematycznej kwantyfikacji. Tak naprawd istniej one wycznie w umyle tego, kto je widzi..." (Teweles i in.). Zarzuty te przecz sobie nawzajem, za punkt b) podwaa w istocie prawdziwo tezy podstawowej zawartej w punkcie a). Jeli formacje s tworem cakowicie subiektywnym" i istniej... wycznie w umyle tego, kto je widzi", to trudno sobie wyobrazi, w jaki sposb kady mgby dostrzec to samo w tym samym czasie, co stanowi podstaw samospeniajcej si przepowiedni. Nie da si utrzyma obu tych zarzutw jednoczenie. Nie mona z jednej strony zarzuca analizie wykresw, e jest tak oczywista, e wszyscy naraz postpuj tak samo (powodujc spenienie si prognozy pyncej z formacji), z drugiej za - krytykowa j za nadmierny subiektywizm. Analiza wykresw jest faktycznie rzecz bardzo subiektywn. Czytanie wykresw jest pewn sztuk. (By moe sowo umiejtno" byoby tu bardziej stosowne). Ksztaty na wykresach rzadko bywaj tak klarowne, by wszyscy analitycy zgodni byli co do ich interpretacji. Zawsze wystpuj tu wtpliwoci i rozbienoci zda. Jak zobaczymy w tej ksice, jest wiele rnych metod uprawiania analizy technicznej, ktre czsto pozostaj ze sob w niezgodzie. Nawet jeli wikszo analitykw zgadza si ze sob co do prognozy zachowa rynku, to niekoniecznie musz oni wchodzi na rynek w tym samym czasie i w ten sam sposb. Niektrzy bd si starali wyprzedzi sygna pyncy z wykresu i wej na rynek bardzo wczenie. Inni dokonaj sprzeday lub kupna z chwil wybicia si cen z okrelonej formacji. Jeszcze inni zaczekaj na ruch powrotny nastpujcy po wybiciu. Niektrzy gracze s agresywni, inni za ostroni. Jedni skadaj zlecenia po kursie dnia, inni z limitami cen. Niektrzy inwestuj dugoterminowo, inni dokonuj transakcji, wykorzystujc wahania cen w cigu dnia. A zatem moliwo, e wszyscy ci, ktrzy posuguj si analiz techniczn, bd jednoczenie postpowa w ten sam sposb, jest w istocie rzeczy do abstrakcyjna. Nawet gdyby istnia tu powany problem, to naturaln kolej rzeczy doszoby do skorygowania go. Inaczej mwic, analitycy i gracze uzalenialiby swe decyzje od wykresw do chwili, w ktrej ich zgodne dziaania zaczyby wypacza obraz rynku. Gdyby zdali sobie wwczas spraw, co si dzieje, przestaliby korzysta z wykresw lub dostosowaliby odpowiednio do sytuacji swoj taktyk gry. Staraliby si na przykad wyprzedza dziaania wikszoci bd czeka na bardziej wiarygodne potwierdzenie. A zatem nawet gdyby samospeniajca si

16

ANALIZA TECHNICZNA

przepowiednia staa si powanym problemem, sytuacja uregulowaaby si sama. Naley pamita, e hossa i bessa pojawiaj si i utrzymuj tylko wwczas, gdy uzasadnia je prawo popytu i poday. Gracze stosujcy analiz techniczn nie mogliby sami wywoa swoimi zleceniami powaniejszego ruchu cen. Gdyby tak byo, wszyscy analitycy techniczni bardzo szybko staliby si bogaci. O wiele powaniejszym problemem ni dziaania wynikajce z analizy wykresw jest coraz powszechniejsze wykorzystywanie skomputeryzowanych systemw transakcyjnych, jakimi posuguj si wielcy inwestorzy instytucjonalni. Systemy te z natury swojej opieraj si na analizie trendu, to znaczy zostay zaprogramowane tak, by rozpoznawa gwne trendy i dokonywa zgodnie z nimi transakcji. Wraz z gwatownym upowszechnianiem si w ostatnim dziesicioleciu profesjonalnego zarzdzania pienidzmi na rynkach terminowych i pojawieniem si coraz liczniejszych ogromnych funduszy publicznych i prywatnych, ktre posuguj si na og wanie takimi systemami, dochodzi do sytuacji, w ktrej bardzo silnie skoncentrowane rodki pienine kierowane s ladem bardzo niewielu istniejcych trendw. Poniewa wiat rynkw terminowych jest wci jeszcze do niewielki, wzrasta moliwo znieksztacania krtkookresowych trendw w wyniku presji ze strony tych systemw. Mimo wszystko, nawet jeli zakcenia takie si pojawiaj, maj na og charakter krtkookresowy i nie wywouj powaniejszych ruchw cen. Nawet i w tym przypadku potencjalny problem silnie skoncentrowanych rodkw lokowanych w taki sam sposb zgodnie ze wskazaniami systemw technicznych zostaby zapewne skorygowany, bowiem sytuacja ta stanowiaby si rzeczy bodziec do zmiany taktyki. Kwestia samospeniajcej si przepowiedni wysuwana jest na og jako zarzut pod adresem analizy wykresw, cho by moe naleaoby raczej doszukiwa si tu komplementu. Przecie kada metoda prognozowania, ktra zdobywa tak popularno, e pozwala zmienia bieg wydarze, powinna uchodzi za wietn. Moemy si jedynie domyla, dlaczego zarzuty tego rodzaju rzadko podnoszone s przeciw analizie fundamentalnej.

Czy mona wykorzystywa przeszo do przewidywania przyszoci?Inny czsto wysuwany zarzut wie si z powtpiewaniem w moliwo przewidywania przyszej sytuacji rynku na podstawie danych z jego przeszoci. To zadziwiajce, e krytycy analizy technicznej tak czsto stawiaj t kwesti, zwaywszy na fakt, e kada znana metoda prognozowania, od prognoz pogody po analiz fundamentaln, opiera si cakowicie na danych z przeszoci. A jakimi innymi danymi mona by si tu posuy?

Filozofia analizy technicznej

17

W statystyce wystpuje rozrnienie pomidzy statystyk opisow i indukcyjn. Statystyka opisowa odnosi si do graficznej prezentacji danych, na przykad takich jak ceny widoczne na wykresie supkowym. Statystyka indukcyjna wie si z uoglnieniem, prognozami i ekstrapolacjami wynikajcymi z tych danych. A zatem sam wykres cenowy zalicza si do statystyki opisowej, a dokonywana na jego podstawie analiza do statystyki indukcyjnej. W jednym z opracowa na temat statystyki czytamy: Pierwszy krok w prognozowaniu przyszej sytuacji gospodarczej polega na gromadzeniu danych z przeszoci" (Freund i Williams). Analiza wykresw jest po prostu pewn form analizy szeregw czasowych, opart, jak kada analiza tego rodzaju, na badaniu przeszoci. Przysze zdarzenia moemy przewidywa jedynie poprzez projekcj danych z przeszoci. A zatem mona twierdzi, e wykorzystywanie w analizie technicznej danych z przeszoci w celu prognozowania przyszych zdarze ugruntowane jest w pojciach statystycznych. Jeli ktokolwiek chciaby powanie kwestionowa ten aspekt analizy technicznej, musiaby podway rwnie zasadno kadej innej formy prognozowania opartej na danych z przeszoci, w tym analiz gospodarcz i fundamentaln.

Teoria bdzenia losowegoWedug teorii bdzenia losowego, stworzonej i podtrzymywanej w krgach akademickich, zmiany cen nie podlegaj adnemu prawu serii, za dane z przeszoci nie mog by wiarygodnym wskanikiem przyszego rozwoju sytuacji na rynku. Mwic krtko, ruchy cen s przypadkowe i nieprzewidywalne. Podstaw teorii jest hipoteza mwica o efektywnoci rynku, zgodnie z ktr ceny oscyluj na zasadzie przypadku wok rzeczywistej wartoci danego towaru czy akcji. Najlepsza strategia polega po prostu na tym, by kupi i trzyma", a nie na tym, aby dy do wygrania" z rynkiem. Wprawdzie nie ma raczej wtpliwoci co do tego, e pewne elementy przypadkowoci istniej na wszystkich rynkach, ale pogld, e wszystkie ruchy cen s przypadkowe jest po prostu niezgodny z rzeczywistoci. Akurat w tej dziedzinie obserwacja empiryczna i praktyczne dowiadczenia okazuj si bardziej uyteczne ni wyszukane metody statystyczne, ktre zdolne s, jak si wydaje, udowodni wszystko, czego zayczy sobie ich uytkownik, a zarazem nie potrafi niczego wykluczy. Warto zapamita, e przypadkowo mona zdefiniowa tylko w sensie negatywnym jako niemono wykrycia regularnych formacji w ruchach cen. To, e wielu naukowcw nie zdoao stwierdzi wystpowania tych formacji, nie jest jednak dowodem, e one nie istniej.

18

ANALIZA TECHNICZNA

Akademicki spr na temat tego, czy istniej trendy rynkowe, nie interesuje zbytnio przecitnych analitykw czy graczy majcych do czynienia z rzeczywistym wiatem, w ktrym trendy rynkowe s wyranie widoczne. Gdyby kto mia co do tego jakie wtpliwoci, wystarczy rzut oka na rne wykresy (wybrane choby przypadkowo), by znale dowd istnienia trendw w postaci graficznej. W jaki sposb zwolennicy teorii przypadkowych ruchw cen wyjani utrzymywanie si tych trendw, jeli ruchy cen s seri niezalenych zdarze, czyli to, co wydarzyo si poprzedniego dnia czy tydzie wczeniej, nie ma adnego wpywu na to, co wydarzy si dzi lub nazajutrz? Jak wytumaczy fakt, e wiele systemw analizy i zawierania transakcji zakadajcych istnienie trendu przynosi realne zyski? W jaki sposb strategia kup i trzymaj" mogaby przynie powodzenie na rynkach terminowych, gdzie moment zawarcia transakcji odgrywa tak istotn rol? Czy w trakcie bessy utrzymywano by cay czas dugie pozycje? Skd uczestnicy rynku w ogle wiedzieliby o rnicy midzy rynkiem byka i niedwiedzia, gdyby ceny byy nieprzewidywalne i nie podlegay adnym trendom? Jak w ogle mogaby istnie bessa, ktra oznacza przecie istnienie pewnego trendu? (Patrz diagram 1.3). Wydaje si wtpliwe, czy dowody statystyczne definitywnie potwierdz kiedykolwiek lub obal t teori. Koncepcja, wedle ktrej zachowania rynku s przypadkowe, jest w kadym razie cakowicie odrzucana przez wszystkich analitykw. Gdyby ruchami cen faktycznie rzdzi przypadek, nie sprawdzaaby si adna metoda prognostyczna. Hipoteza mwica o efektywnoci rynku wcale nie przeczy analizie technicznej, lecz w istocie bardzo bliska jest zaoeniu, wedug ktrego rynek dyskontuje wszystko. W krgach akademickich sdzi si jednak, e skoro rynek szybko dyskontuje wszystkie informacje, nie ma sposobu, by te informacje wykorzysta. Podstaw prognozowania technicznego jest wspomniane ju zaoenie, e istotne informacje rynkowe zostaj zdyskontowane w cenach rynkowych na dugo przedtem, zanim stan si powszechnie znane. Naukowcy mimowolnie potwierdzili w ten sposb konieczno uwanego obserwowania ruchw cen i daremno prb osignicia zyskw na podstawie informacji fundamentalnych, przynajmniej w krtkim okresie. Na koniec mona rwnie zauway, e kady proces wydaje si przypadkowy i nieprzewidywalny, jeli nie rozumie si zasad lecych u jego podstaw. Wydruk elektrokardiogramu moe si wydawa laikowi zbiorem przypadkowych zygzakw, ale dla lekarza wszystkie najdrobniejsze nawet fale tego wykresu maj istotne znaczenie i z pewnoci nie s przypadkowe. Zachowania cen na rynkach terminowych mog si wydawa przypadkowe tym, ktrzy nie powicili dostatecznie duo czasu na badanie regu, ktre rzdz tymi zachowaniami. Zudne wraenie przypadkowoci stopniowo znika w miar nabywania umiejtnoci czytania wykresw. Mam nadziej, e tak wanie bdzie rwnie dziki lekturze kolejnych rozdziaw tej ksiki.

Filozofia analizy technicznej

19

Diagram 1.3 Zwolennik teorii bdzenia losowego musiaby si sporo natrudzi, aby przekona posiadacza zota, e nie ma tu adnego trendu. Jest jednak pewna nadzieja dla wiata akademickiego. Na czoowych uniwersytetach amerykaskich rozpoczto badania nad tak zwan behawioraln teori finansw, w ktrej przyjmuje si wzajemn zaleno psychologii i struktury cen. To wanie jest podstawowym zaoeniem analizy technicznej.

Uniwersalne zasadyKiedy dwanacie lat temu ukazao si poprzednie wydanie tej ksiki, wiele omawianych w niej narzdzi technicznych stosowanych byo gwnie na rynkach terminowych. W ostatnim dziesicioleciu jednak narzdzia te znalazy szerokie zastosowanie take na rynkach akcji. Zasady techniczne prezentowane w tej pracy mona wykorzystywa do badania wszelkich rynkw, nawet funduszy powierniczych. Du popularno w ostatnich latach zdobyo take inwestowanie sektorowe, przede wszystkim za porednictwem opcji na indeksy i funduszy powierniczych. W dalszej czci ksiki ukaemy, w jaki sposb dziki zastosowaniu odpowiednich narzdzi technicznych mona stwierdzi, ktre sektory warte s zainteresowania inwestorw.

ROZDZIA DRUGI

Teoria DowaWprowadzenieW 1882 roku Charles Dow i Edward Jones zaoyli firm Dow Jones & Company. Wikszo analitykw technicznych i badaczy rynku zgodnych jest, e dzisiejsza analiza techniczna w duej mierze wywodzi si z teorii przedstawionych przez Dowa w kocu ubiegego stulecia. Swoje koncepcje Dow opublikowa w cyklu artykuw zamieszczonych w The Wall Street Journal. Teoria Dowa pozostaje wci kamieniem wgielnym analizy technicznej, mimo e era technologii komputerowej przyniosa wiele nowszych i rzekomo lepszych wskanikw. Trzeciego lipca 1884 roku Dow przedstawi pierwsz ze rednich rynkowych, ktra obejmowaa ceny zamknicia akcji jedenastu firm, w tym dziewiciu firm kolejowych i dwch produkcyjnych. Wedug Dowa te jedenacie firm stanowio dobr wskazwk dotyczc kondycji gospodarczej kraju. W roku 1897 Dow uzna, e kondycj t jeszcze lepiej reprezentowa bd dwa indeksy i stworzy obejmujc akcje dwunastu przedsibiorstw redni przemysow oraz redni dla dwudziestu firm kolejowych. W 1928 roku rednia przemysowa obejmowaa ju trzydzieci firm i tyle pozostao do dzisiaj. W roku 1929 wydawcy The Wall Street Journal doczyli redni dla przedsibiorstw uytecznoci publicznej. W setn rocznic pierwszej publikacji Dowa, w 1984 roku, stowarzyszenie Market Technician Association ofiarowao srebrny puchar organizacji Dow Jones & Co., uzasadniajc to stwierdzeniem, e nagroda jest wyrazem uznania dla trwaego wkadu, jaki Charles Dow wnis w dziedzin analizy inwestycyjnej. Stworzony przeze indeks bdcy dzi jednym z najwaniejszych wskanikw

22

ANALIZA TECHNICZNA

aktywnoci rynku kapitaowego pozostaje po 80 latach od mierci swego twrcy podstawowym narzdziem dla analitykw rynku". Dow nigdy nie opublikowa, niestety, adnej ksiki na temat swojej teorii, ktr wyoy w serii artykuw zamieszczonych w The Wall Street Journal. Dopiero po mierci Dowa (1902) artykuy te zostay przedrukowane w 1903 roku przez S.A. Nelsona w pracy The ABC of Stock Speculation. Wanie w tej pracy po raz pierwszy uyty zosta termin teoria Dowa". We wprowadzeniu do niej Richard Russell porwnuje wkad Dowa w teori rynku kapitaowego z wkadem Freuda w psychiatri. Bardziej usystematyzowan posta nada tym koncepcjom William Peter Hamilton, wsppracownik i nastpca Dowa w The Wall Street Journal, publikujc w 1922 roku prac The Stock Market. Kolejnym rozwiniciem tej teorii bya ksika Dow Theory wydana w 1932 roku, ktrej autorem by Robert Rhea (New York, Barron's). Wprawdzie Dow stworzy swoj teori dla rednich rynku kapitaowego (przemysowej i kolejowej), ale wikszo jej poj mona z powodzeniem zastosowa rwnie do innych rednich rynkowych. W rozdziale tym omwimy sze podstawowych zasad teorii Dowa i pokaemy, w jaki sposb wi si one z dzisiejsz analiz techniczn.

Podstawowe tezy 1. rednie giedowe dyskontuj wszystkoSuma i tendencje transakcji zawieranych na giedzie nowojorskiej reprezentuj sum caej wiedzy Wall Street o przeszoci, bliskiej i odlegej, wykorzystywanej do dyskontowania przyszoci. Nie ma potrzeby dodawania do rednich, jak robi to niektrzy statystycy, obszernych kompilacji danych z rynkw towarowych, rozlicze midzybankowych, handlu krajowego i zagranicznego czy jeszcze czego innego. Wall Street uwzgldnia wszystkie te rzeczy. (Hamilton, s. 40-41). Brzmi to znajomo, nieprawda? Koncepcja, wedle ktrej rynki odzwierciedlaj kady poznawalny czynnik oddziaujcy na poda i popyt, to oczywicie jedna z podstawowych przesanek teorii technicznej wspomniana w rozdziale pierwszym. Teoria ta stosuje si do rednich rynkowych, ale take wszystkich poszczeglnych rynkw. Uwzgldnia ona nawet ingerencje Boe" w postaci trzsie ziemi i innych klsk ywioowych. Wprawdzie wydarzenia takie nie mog by przewidziane przez rynek, ale s one szybko dyskontowane przez ceny.

Teoria Dowa

23 23

2. Trzy trendy rynkowe

Teoria Dowa

Zanim powiemy, w jaki sposb zachowuj si trendy, musimy wyjani, co Dow uwaa za trend. Dow zdefiniowa trend wzrostowy jako sytuacj, w ktrej kolejne szczyty i doki ksztatuj si na coraz wyszym poziomie. Trend spadkowy to sytuacja odwrotna, w ktrej kolejne szczyty i doki formuj si na coraz niszym poziomie. Definicja ta przetrwaa prb czasu i wci jest punktem wyjcia do wszelkich analiz trendu. Dow uwaa, e prawa dziaania i reakcji wystpuj na rynkach tak samo jak w przyrodzie. Pisa: Historia dotychczasowych transakcji pokazuje, e w wielu przypadkach kiedy akcje osigaj szczyt, dochodzi do agodnego spadku, a nastpnie powrotu do dawnej wysokoci. Jeli po takim ruchu cena znw si cofnie, to prawdopodobnie nastpi jej dalszy spadek" (Nelson, s. 43). Dow wyodrbni trzy kategorie trendu, gwny, wtrny i krtkookresowy, i porwna je do ruchw morza. Trend gwny porwnany zosta do przypyww i odpyww morza, trend wtrny do fal skadajcych si na przypywy i odpywy, a trend krtkookresowy do zmarszczek tworzcych si na falach. Mierzc zasig kolejnych fal na play, mona okreli kierunek ruchu morza; jeli kada kolejna fala wdziera si dalej w gb ldu ni poprzednia, znaczy to, e trwa przypyw. Dopiero kiedy fale zaczynaj si cofa, mona si zorientowa, e zacz si odpyw. Gwne trendy na rynkach mog - zdaniem Dowa - trwa ponad rok, a nawet kilkanacie lat. Trend wtrny, czyli redniookresowy, stanowi korekt trendu gwnego i na og trwa od trzech tygodni do trzech miesicy. Korekty te znosz zwykle od jednej trzeciej do dwch trzecich poprzedniego ruchu cen, a czsto jego poow, czyli 50 procent. Trendy krtkookresowe trwaj zwykle niespena trzy tygodnie i stanowi krtkie korekty trendu wtrnego. Podczas bardziej szczegowej prezentacji pojcia trendu w rozdziale czwartym bdziemy posugiwa si niemal t sam terminologi, jak rwnie podobnymi parametrami procentowymi.

3. Trzy fazy trendu gwnegoDow skupia swoj uwag na trendach gwnych, ktre jego zdaniem przebiegay zwykle w trzech odrbnych fazach. Pierwsza z nich, zwana faz akumulacji, polega na kupowaniu akcji przez najbardziej wytrawnych inwestorw, kiedy wszystkie ze" wiadomoci zostaj ju zdyskontowane przez rynek. Faza druga, w ktrej zaczyna uczestniczy wikszo inwestorw, opierajcych swe decyzje na technicznej analizie trendu, przebiega pod znakiem szybkich wzrostw cen i napywania coraz lepszych wiadomoci gospodarczych. Trzeci i ostatni faz zwan dystrybucj cechuje masowy udzia inwestorw,

24

ANALIZA TECHNICZNA

optymistyczne publikacje w prasie, doskonae wiadomoci o sytuacji gospodarczej oraz nasilenie dziaa spekulacyjnych. Wanie podczas tej fazy ci inwestorzy, ktrzy zaczli akumulowa" akcje blisko rynkowego dna, kiedy nikt nie chcia kupowa, zaczynaj sprzedawa, kiedy wydaje si z kolei, e nikt jeszcze nie pozbywa si akcji. Podzia gwnego trendu wzrostowego na trzy odrbne fazy znany jest rwnie z teorii Elliotta, dla ktrego inspiracj bya wspomniana ju praca Dow Theory. On take wyrnia trzy podstawowe ruchy cen w gr podczas hossy. W rozdziale trzynastym zwrcimy uwag na to podobiestwo pomidzy trzema fazami hossy z teorii Dowa a piciofalow sekwencj Elliotta.

4. rednie rynkowe musz si nawzajem potwierdzaDow odwoywa si do redniej przemysowej i redniej kolejowej (transportowej). Zakada, e kady istotny sygna zapowiadajcy hoss lub bess musi zosta potwierdzony przez wskazania obu tych rednich. Obie rednie musz przebi si ponad ostatni szczyt z poprzedniego trendu wtrnego, aby mona byo mwi o pocztku hossy. Dow nie sdzi, e sygnay te musz wystpi rwnoczenie, ale stwierdzi, e im bliej siebie s w czasie, tym lepiej. Kiedy rednie daj rozbiene sygnay, naley zakada, e dotychczasowy trend bdzie kontynuowany. Teoria Elliotta rni si w tym punkcie o tyle, e wymaga sygnau tylko od jednej redniej. O zasadzie potwierdzenia i dywergencji znacznie wicej powiemy w rozdziale szstym powiconym formacjom kontynuacji trendu (patrz diagramy 2.1 i 2.2).

5. Wolumen jako potwierdzenie trenduDow traktowa wolumen jako wtrny cho istotny czynnik potwierdzajcy sygnay pojawiajce si na wykresach. Ujmujc rzecz prociej, wolumen powinien wzrasta w kierunku gwnego trendu. Jeli gwny trend ma charakter wzrostowy, wolumen powinien zwiksza si wraz ze zwyk cen i zmniejsza si podczas spadkw. W trendzie spadkowym na odwrt - wolumen powinien wzrasta podczas zniek i zmniejsza si podczas zwyek cen. Naley jednak podkreli, e wolumen mia dla Dowa znaczenie wtrne. Rzeczywiste sygnay kupna i sprzeday w teorii Dowa oparte s wycznie na cenach zamknicia. W rozdziale sidmym omwimy kwesti wolumenu znacznie obszerniej, ale jak zobaczymy, take i w tym przypadku zasady pozostaj te same. Nawet bardziej wyrafinowane wskaniki wolumenu wykorzystywane s w celu rozpoznania kierunku jego wzrostw. Informacje te s pniej porwnywane z zachowaniem cen, aby sprawdzi, czy wszystkie dane potwierdzaj si nawzajem.

Teoria Dowa

25

Diagram 2.1 Dugoterminowa perspektywa teorii Dowa. Jeli trend byka ma by kontynuowany, obie rednie, przemysowa i transportowa, musz rosn.

Diagram 2.2 Przykady dwch potwierdze w teorii Dowa. Na pocztku 1997 roku (punkt 1) rednia transportowa potwierdzia wczeniejsze wybicie redniej przemysowej. W maju (punkt 2) rednia przemysowa potwierdzia nowy szczyt uksztatowany przez redni transportow.

26

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 2.3a Ruch zaamany. Zwyka do punktu C nie zdoaa przekroczy szczytu A, po czym ceny przeamay poziom doka B, dajc sygna sprzeday w punkcie S. Diagram 2.3b Zwrmy uwag, e przed spadkami do punktu B zwyka signa do punktu C pooonego wyej ni poprzedni wierzchoek A. Niektrzy zwolennicy teorii Dowa uznaliby za sygna sprzeday punkt S1, natomiast inni zaczekaliby do uksztatowania si kolejnego niszego wierzchoka oznaczonego punktem E i spadkw poniej poziomu doka D, przyjmujc punkt S2 za sygna dalszych zniek.

6. Trend jest kontynuowany, dopki nie pojawi si definitywne oznaki wiadczce o jego odwrceniuTeza ta, o ktrej wspomnielimy w rozdziale pierwszym, jest jedn z podstawowych zasad wspczesnej analizy trendu. Jest to odniesienie do rynku prawa fizyki, ktre mwi, e obiekt w ruchu (w tym przypadku trend) wykazuje tendencj do kontynuacji swego ruchu w dotychczasowym kierunku, jeli nie zmieni tego jakie zewntrzne czynniki. Poziomy wsparcia i oporu, formacje cenowe, linie trendu i rednie kroczce to niektre z szeregu dostpnych narzdzi technicznych, ktre pomagaj w nieatwym zadaniu okrelenia, kiedy moe si dokonywa zmiana trendu. Niektre wskaniki mog dawa jeszcze wczeniejsze sygnay mwice o osabieniu impetu cechujcego trend. Zwykle jednak szans s wiksze na to, e trend bdzie kontynuowany. Najtrudniejsze zadanie, przed jakim staje uytkownik teorii Dowa, a take kady, kto posuguje si analiz trendu, polega na rozrnieniu pomidzy zwyk korekt w istniejcym trendzie a pierwsz fal nowego trendu biegncego w przeciwnym kierunku. Wrd uytkownikw tej teorii istnieje rozbieno opinii co do momentu, w ktrym pojawia si sygna odwrcenia trendu. Diagramy 2.3a-b ukazuj dwa rne scenariusze rozwoju sytuacji. Na pierwszym z nich widzimy, e zwyka do punktu C nie zdoaa przekroczy poziomu szczytu A, po czym nastpi spadek poniej punktu B. W tym przypadku pojawiy si po dwa opadajce szczyty

Teoria Dowa

27

Diagram 24a Sygnaem kupna jest przekroczenie poziomu punktu B (punkt B1). Diagram 2.4b Sygnay kupna pojawiaj si w punktach Bl i B2.

i doki dajc wyrany sygna sprzeday w punkcie przeamania poziomu doka B, czyli w punkcie S. Formacj tak nazywa si czasem ruchem zaamanym. Na diagramie 2.3b widzimy, e poprzedzajca spadek do punktu B zwyka do punktu C przekroczya poziom wierzchoka A. Wprawdzie przeamanie linii wsparcia nastpio w punkcie S1, ale niektrzy analitycy nie uznaliby tego za wiarygodny sygna sprzeday. Powodem tego jest fakt, e uksztatoway si w tym momencie tylko opadajce doki i nie ma jeszcze opadajcych szczytw. A zatem zaczekaliby oni do uformowania si wierzchoka E poniej poziomu C, uznajc za sygna sprzeday punkt S2, kiedy widoczne s ju zarwno opadajce doki, jak i opadajce szczyty. Sytuacja przedstawiona na diagramie 2.3a jest znacznie sabsz formacj ni ta z diagramu 2.3b. Na diagramach 2.4a-b widzimy ten sam scenariusz wydarze, tyle e jest to odwrcenie trendu spadkowego.

Ceny zamknicia i linieDow przywizywa wag wycznie do cen zamknicia. Aby sygna by wiarygodny, rednie musiay zamyka si powyej lub poniej poprzedniego szczytu bd doka. Przeamanie tych poziomw w cigu dnia nie miao dla Dowa znaczenia. Ruch cen wewntrz horyzontalnie biegncej wstgi wyznaczajcej zakres waha kursw Dow nazywa lini. Takie boczne trendy wystpuj czsto jako fazy korekty okrelane zazwyczaj mianem konsolidacji. Mog one stanowi rwnie ostatni faz trendu wzrostowego lub spadkowego. Odwoujc si do bardziej wspczesnego terminu, moglibymy okreli takie formacje jako prostokty".

28

ANALIZA TECHNICZNA

Kilka zarzutw wobec teorii DowaPomimo i teoria Dowa przez wiele lat pozwalaa dobrze rozpoznawa gwne trendy wzrostowe i spadkowe, wysuwa si przeciw niej pewne zarzuty. Najczstszym jest chyba stwierdzenie, e sygnay pynce z tej teorii s spnione. Sygna kupna pojawia si tu zwykle w drugiej fazie trendu wzrostowego, po przekroczeniu poziomu poprzedniego szczytu, w zwizku z czym stosujc teori Dowa, traci si, przecitnie rzecz biorc, 20-25 procent caego ruchu. Przy okazji mona zauway, e mniej wicej w tym samym punkcie trend zaczyna by rozpoznawany i wykorzystywany przez wikszo systemw technicznych opierajcych si na analizie trendu. Odpowiadajc na ten zarzut, naley przypomnie, e teoria Dowa nigdy nie miaa zapowiada trendw. Jej celem byo sygnalizowanie pojawienia si rynku byka lub niedwiedzia i wykorzystanie rodkowej czci istotnych ruchw. Dostpne dane wiadcz o tym, e z zadania tego wywizywaa si cakiem niele. Wspomniany ju artyku zamieszczony w Barrons przytacza dane statystyczne wykazujce, e w latach 1920-1975 sygnay pynce z teorii Dowa wychwyciy na podstawie redniej przemysowej i transportowej 68 procent istotnych ruchw oraz 67 procent takich ruchw na podstawie S&P 500 Composite Index.

Rynek akcji jako wskanik gospodarczyDow nigdy nie mia zamiaru wykorzystywa swej teorii do prognozowania kierunku, w jakim pody rynek. W jego przekonaniu prawdziwa warto teorii polegaa na moliwoci wykorzystania tendencji rynkowych jako barometru oglnej sytuacji gospodarczej. Moemy jedynie podziwia dalekowzroczno Dowa, ktry oprcz stworzenia