1

JMOHLOL TA BEHEL TA SNOPEL

BATS’IL K’OP2

BIHIL:

Aiya

Ts’ibayaLok’taya K’opona

K’opojan

2

Yo’ chibal k’op

Ja’ ini ts’ibaybil hun ya jmololintik ta sjunal snopel hun. Li’ ta ini hun ya jnoptik bin ut’il ya sp’oltesba te te’etik, ha’maletik sok nix te yantik ts’unub awaletik jich bit’il te ixim, te k’ax tulan sk’oblal ku’untik.

Ja’nax ya sk’an ka wil ta lek sok ya sk’an ka wich’bey skuentajil yu’un ka wil teme chikan te bin ja nopoj ta yu’til ja komunal, mauk teme bin snoptesojat te ah tat, ja nan, mauk teme ja mamuch.

Te nopteswanej ja wu’un ya sjok’oybat k’opetik, yantik welta ya ka wil, ya ka ts’ibay mauk teme ya ka pasbey slo’k’omba. Ja’ yu’un ya ka tun banti ya ka ts’ibay yan hun sutojibal jo’k’oyel k’op, tulan sk’oplal ya ka wa’iy te bintik ya yich alel yu’un jich ya ka nop ah, jich nix ya ka mulan snopel ta sjunal nopojibal.

SK’AXEMAL SB’EJLAL YU’UN JA NOPOJEL

E1

3

E2Ts’ibaya te sja k’ojibal te mu’k’al ja’k’oyeli:

¿Bin yu’un te ay yantik yilel sbonil te ixim?

4

5

Jak’a te jok’oyel;¿Bin yilel jpeht ixim?

Lok’taya jpeht ixim sok xchaplejal.Ts’ibaya sbijil.

E3

E4

K’ANAL BE

E5Lok’taya te nichimetik la ja tajlane. Ts’ibaya sbijil te xchaplejal la ja tajlan ta ilel.

K’opona ini cholbil k’op:

1. Snabeyel sba nichimetik (Chilón)

Sk’eluyel bin yilel sok bintik yich’oj te nichim.

Nahaltaya spisil te nichimetik ah wiloj, jich bit’il yantik yilel smuk’ul, sbonil sok stalel, ta banti sepajtik o naht’ik sok yantik xhan. Spisil te nichimetik sjelta pajal stalelik, jaxan ja lek ya jnabeytik sba bin yilel ta smelelil.

Ya xbat kiltik ta spisil te nichimetik, jich stalelik te bin util ya kalbeyex ah waiyik.

E6

6

Ta ye’tal banti ya xjach ta lok’el te snich, tey ay te yaxik ya’binal sbihilinej ts’utlejal, ja ini ya skanantay te snich, ya kiltik te ya spots najil yu’un k’alal ya xlok’ te snich. Te ya’binal ay ta ye’tal yu’un ya sjam sbah. ¿Ay bal ja wiloj bin ut’il ay te nichim k’alal ma to sjamoj sba ah?

K’alal ya sjam sbah te nichim ya xlok’tal te snich, ja’ ini ya skanantay te bin ay ta yutil te nichim, ja nix jich ay yantik yilel ta chajp te sbonil, yu’un ya yik’ talel cha’ox chajp bi’tal chambalametik jich bin ut’il: te xux, te cha’b te pehpen, sok yantik xhan yilel, te ya xkoltayot ta spuktiklanel te stanul snich.

Yo’tik ya xbah jnabeytik sba bintik ay ta yutil jun nichim: te me ka wokliy talek, ta yolil xhu’ kawil bit’il jun najt’il tsuj, haxan k’ax tut, sk’an ka wil ta wen lek, yu’un ka ta ta hilel te bin yich’oj, te sbihilinej sbelal ye’tal xch’ut, ta banti yajk’olal stihil xla’p’et stukel sbihilinej sni’ yetal xch’ujt, ta banti ya xhil spisil te stanul snich te ya xlaj ch’ay kohel, ta banti ye’tal k’ax muk’ pechel xhan ta banti ya jtatik te ye’tal xch’ut, te ya sk’ej sbak’.

Ta sjoylejal sbelal ye’tal xch’ujt ay bayel stomlejal yuhnenal snuk’, ta yajk’olal yich’oj xchuylejal sbihilinej schijlejal sni’, ta banti ya sk’ej sk’anal stanul snich.

¿Ay bal ja nopoj jmeluk teme ta nichimetik ay yantsilel sok stat jich bit’il ta kristianoetik? jcholbat ja waiy te ay nix ah, te stat nichim jame te stomlejal yunenal snuk’ haxan te yantsilel jame te sbelal yetal xch’ujt, jich nix ya yak’ ta na’el te xhu ya x-alajik. Te stomlejal yunenal snuk’ ja stat te ya sp’oltesbey stanul, haxan te sbelal ye’tal xch’ut ja yantsilel, ya stsobey stanul, banti yax bejenbael, banti ya stasba sok sbak’ snich yu’un, ya x-alajin, jate sbak’ ts’unubil.

7

Jich bin ut’il la ja na’beyisba te xchaplejal te nichim, jich nix ya xhu’ ka tajbey stat sok yantsilel, tulan skoblal snopel te ay bayel ta chajp te nichimetik. Kiltik jay chajp:

a) Ts’akal nichim, ja banti te yi’ch’oj stat sok yantsilel ta junax nichim.

b) Chajpnax nichim, ja nichimetik te ay anax yichoj te stat mauk teme yantsilel. K’eluya ha wil te slokomba nichim yu’un ya xhu k’a nabey sbah ta lek ah.

Ta spisil ta chajp nichimetik te ka nabey sba, ja kax bayel te ts’akal nichimetik, ja ini ya yak’ ta nahel te jujun nichimetik ay yantsilel sok stat jich ya yak ta nahel te ay jtul snan sok stat.

Ts’akal nichim

Leja sok tula junuk nichim ta banti xhu ka wil te junax ayik te stat sok snan.

Te chajp nax nichimetik ja nax ay yu’unik jun sme’ winik jich ya sk’an ya yal te ja’nax xhu ya jtahtik’ te stat, mauk teme yantsilel, jich bi’t’il chikan ta slokomba.

Tat nichim Yantsilel nichim

Jich bit’il ay bayel ta chajp nichimetik, ja nix jich ya jtatik’

8

9

bayel ta chajp ha’maletik ja chikan bin ut’il ya yak te snich. Kiltik jay chajp:

a) Ts’akal ha’mal: te hamaletik te yichoj snan sok stat ta jteknax hamal; ja ini ya sk’an ya yal te ya sp’olteslan ts’akal nichimetik mauk teme chajp nax nichim ta jyom nax ha’mal.Jun snahojibal yu’un ini jchajp nax ha’mal ah te ch’um, ta banti ay stat nichim (ja te snich banti ya yich’ we’el) te yantsilel snich (ja te banti xlok’ tal te ch’umetik).

b) Chajpnax ha’mal: ja ha’maletik ta banti ka tajbey yantsilel mauk teme stat; ja ini, ja nax ya yak’ chajp snich teme yantsilel mauk teme stat. Jun snaojibal yu’un ini ha’mal ja te kaxlan ujchum, sok te ch’ib.

Jich bin ut’il ini ya xch’iy bayel ta chajp ha’maletik ja yu’un k’ax tulan sk’oblal yu’unik te snich.

Yo’tik ya kiltik binti ah te la nop, k’opona jaychap jo’k’oyel sok nix a’beya sujtib:

• Ts’ibaya sbihil te jay chajp bintik yichoj te nichim, cholbeya sk’oblal sok pasbeya slok’omba jujun xchaplejal.

Chaplejal nichim Cholbeyel skoblal Slok’omba

• Pasbeya slok’omba te tsak’al nichim.

• Ts’ibaya jay chajp te bin ka ts’un ta k’altik sok k’eluya bin yilel snich jujun chajp hamaletik.

10

Hamal Binti nichimil

• ¿Bin ut’il kata ta ilel teme yantsilel sok teme stat nichim?

K’opona ini ts’ibabil hun:

2. ¿Bin ut’il ya sp’oltesba te hamaletik? (Chilón)

Te hamaletik k’ax pi’jik, ya snaik bin ut’il ya sp’oltesbaik ta stuk’elik, jteb ma’ pajal bin ut’il ya jp’oltes jbajtik ta banti ya xtuhunot ant’s sok winik, ha nax yu’un te hamaletik ya jtatik ta nichimetik. Jich bin ut’il laj kiltikix, tey ta nichim xhu ya jtatik te yantsilel sok te stat ta jyomnax, ta yantik hamaletik ya jtatik te spitlanej sba, ta banti stat nichim tey ya xlok te stanul haxan te yantsilel nichim ja banti ya xlok te yetal xchujt te banti ya xlok stsumbal.

¿Ya bal ka na banti ya xlok’talel te sbak’sok te sit?

Yu’un ya xlok’ tal ah te sit sok te sbak’, tulan sk’oblal te ya sta sba te stanul snich sok te sbak’ snich, ¿haxan bin ut’il ya sta sbahik? Te nichimetik k’ax p’ijik stukel, la slebehik sbelal bin ut’il ya snopik talel te bital chambalametik te ya xwijlik, jich bin ut’il, te chab’etik, pehpenetik, sok yantik xhan bital jwilel chambalametik. Yu’un ya xnojpajik talel ah, te nichimetik la spasik t’ujbil sbonil; hay tsajik, k’anik, sak, sok butsantik sbah yik sok nix tey ta yutil ay stut ya’lel te k’ax chi’.

Ha yu’un te chab’etik ya xlok’ik ta slehel te ya’lel nichim, ha yu’un ya kiltik te ya xwilik’ ta yahk’olal, k’alal nok’ol yuch’belik te yalel, nokol nix stijtin belik cohel te stanul te ay ta sme’

E7

11

nichim, ah yu’un ya k’iltik te ay bin k’an lap’ajtik ta yok te bi’tal chab’etik, k’alal te jun nichim ya xlaj yu’chbelik ya’lel, ya xcha’ lok’ik bahel ta wilel ta slehel yan nichim yu’un ya xcha’ yu’chbeik ya’lel, tey ah me ine k’alal ya xk’ot ya slijlin kojel te stanul yan nichim yichoj bahel, tey lap’ajtik ya xhil tey ta stihil ye’ te sbelal yetal xchut.

Ha me in stanul te lap’al ya xhil ya sjam sba, yu’un ya slok és te bin sk’ejoj ta yutil yu’un yich skuxlejal te sbak’ snich, tey abi ya sjam sbeh yu’un ya sta sbah sok te yantsilel nichim yu’un ya syom sbahik, te sbeh k’ax jay stukel , haxan bit’il xhu ya xk’ax te ma’ch’a ya yabey skuxlejal, k’alal ya sta sbah sok te yantsilel nichim ya yots sbahik sok te bin yichojik ta jujun cha’p, tey abi ya x-ach ta lokel te sit sok te sbak’nichim.

K’un ta k’un ya xjelon te snich yu’un ya xhu ya slok talel ta yutil te sbak, sok yijik, tey abi xhu tse’el k’otantik ya xbah jtultik jun turisna, mansana, alaxax, ch’umate’, ajan sok yantik xhan sit te’etik te ka nabeyik sbah.

Yu’un k’a nabey sbah ta lek ah, ila jawil te slok’omba te ya ka’bat kotik.

Jak’a ja sjohk’oyel yu’un ka na’ teme la ja wich’bey sk’oblal te bin la ja k’opon:

• ¿Bin ya sk’an yu’un ya yak’sit ah?

• ¿Banti ya xlok’ talel te sit? Tsi’baya bin ut’il.

• ¿Bin ut’il ya spuk sba te stanul tat nichim yu’un ya xk’oht ta banti stihil te yantsilel nichim? Pasa jun slok’omba.

12

13

K’opona ini ts’ibabil hun:

3. Te sp’oltesel sbah te ixim

Yotik te laj noptikix bin ut’il ya sp’oltesba te hamaletik, ya xbajt nabeytik skoblal te ixim.

Te jpeht ixim k’un ta k’un ya xch’ij, ha to teme jajch ta yijubel ya xjach ta jelonel; ya xjach ta lilijel, sok nix ya xjach’ta lok’el sji’ul, tey banti ya xjach ta lok’el sit, te bi’tal ji’etik te ya xlok’ ha te sbak’ixim, jich ya kaltik te ji’ ha te’ yantsilel ixim.

Te ji’, ya xjach ta lok’el sts’uk, jujun st’uk’ achem tal ta banti sbak’ ixim, ja yu’un te jujun sts’uk ah pij sit ixim. Tey ya jnatik ah te jujun stanul ixim.

Haxan ¿Bin util ya xkax te stanul ixim ta sjial?

K’alal ya xjach ta lok’el te sji’al ha nix ich’ ya x_ach’ ta lok’el te sts’uke jich ek te sliliyel sni ya spuk ta ik’ te ji’ ya sjam sba yu’un ya yichbey te stanul ixim, k’alal ta sbak’ ixim, te banti ya spas sbah te sit ixim.

Te stanul te nahil ya xk’ot ta jujun sts’uk’, ah ya spas te sit ixim.

Teme ay ho’winik ta li’k stsuk’ ah nix jich ya xju’ ya spas sba ho’winik ta p’ij sit.

¿Bin ut’il ya spuk sbah te stanul?

Jtek ixim ma xju’ te ja nix ya yich te stanul, ah yu’un ya sk’anbey stanul yan ixim, jich yu’un ta bayuk jwok ayinel ya ts’unik ta ho’ ho’eb ta p’ij sit ixim, yu’un ich’ ya xju’ ya sjeltiklambey

E8

14

sbaik te stanul. Hokoyal te ik’ te stanul ixim ya xju’ yaxwil bal ta namal yu’un ich’ ya sp’oltesba te ha te ixim.

K’opona sok pas ah te binti ya sk’ambat:

• Yotik ini ts’ibaya te jay cha’p binti yich’oj te ixim sok binti stuk.

• Pasa jun slok’omba banti ka wak’ ta ilel bin ut’il ya spo’lesba te ixim.

• ¿Bin yu’un te ay iximetik te namajtik yiloj sbah sit?

• ¿Te ixim mach’a ya xkoltayot yu’un ya xju’ ya sk’ases te stanul ta yan ixim?.

15

K’opona ini ts’ibaybil hun:

4. Te jkuxlejal sok te tsuk’ ji’

K’alal tut ach’ixona bayel ya xbenon ta k’altik sok te jchuchu’ yu’un ya jmulan yixtalanel te tsuk’ ji’. K’alal ya x’och ta a’tel ta k’altik te jchuchu’, ho’on ya jlok’eslambey te sts’uk’ ji’, yu’un ya jtu’umbey ta sjol te jmunekae, la stah sk’ajk’alel te jchuchu’ laj yilon ta yixtalanel te sts’uk ji’ laj yuton. Haxan ma’ba laj xchu’jun, ju jun welta te k’alal ya xbon ta k’altik ya kixtalan te stsuk’ ixim.

Jun k’ajk’al la jok’oybey te jchuchu’, bin yu’un te ma xyabon jbutsbey te sts’uk’ ixim, xchi la yalbon te me ka lok’esbey te stsuk’ ji’ te jch’ix ixim ma’ba ya yak’ sit, haxan te ho’on ma’ba laj ki’ch bey sk’oblal bin yu’un.

Tey ah meine te jchuchu’ laj yalbon te slilijel sok te sts’uk’ ji’ kax tulan sk’oblal ta jpet ixim.

E9

Ahiya te sjok’oyel jnophteswanej ah wu’un sok jak’ ah.

Ahiya te sjok’oyel jnophteswanej ah wu’un sok jak’ ah.

E10

E12

E11Jak’ ah ¿Bin wan ya xk’ot tapasel sok te ya’lel sok te sbonil?

16

K’opona ini ts’ibabil hun:

5. Biti’l wan spas yatel te jsitike (Chilón)

¿Ja wok’liyehbal spasel ya’tel te jsitik? ¿bit’il wan ya kiltik te k’inal? Te namey te ants-winiketik las skuyik te jsitik ya xtijl sk’ahkalel. Manchuknix ma jichuk, jk’eltik bit’il spas te ya’tel te jsitik.

Jokoyal kajk’al xju’ ya kiltik k’inal, ja’ te ska’hkalel welta ya xbejen ta spahmal bajlumilal, k’alal te sakal k’inal xk’oht ta bajlumilal ya xchiknah bintik ay te jamal kinal, tonetik, witsetik sok te ants-winiketike, k’alal te jpis ton ya xtajot ta sakal kinal ya xlok’ snohk’otal, bayuk banti ya spuk’sba tey abi jtahtik ta ilel.

Tey abi ban ya xj’ach te yatel te jsitik, k’alal te sakal k’inal ya staj te ton, sok te witsetike, ya xlok’ slok’om, ja te slok’ome ya x-och ta sch’uhlel jsitik, ja te sch’uhlel jsitik tut ijk sepelik sok ay ta yohlil sbak’ jsitik, sch’ulel jsitike ya xmuk’ub ja te me ya kiltik ijk’al k’inale, xtutub te me ya kiltik sakal k’inale.

Te sch’uhlel jsitike ja stuk, tey ya x-och’a te sakal k’inal, tey abi ya xu ya kiltik te bilukbin ay ta bajlumilale, te bin ya kiltike ya x-och bajel ta sch’uhlel jsitik ya stajk’ohel jch’ihnamtik tey abi ya xk’ajtaj ta tut slok’omba jich jn’atik bin a te jk’eltik ta ilele.

E13

17

K’opona ini ts’ibaybil hun:

6. ¿Banti ya xlaj lok talel sbo’nil spisil te bintik ay?

Ya jna’tikix bin u’til ya xtun te jsitik, ja yu’un nok’ol wan ja jok’oy bel abah ¿Banti ya xlaj lok sbonil spisil te bintik ay? ¿bin yu’un yax te te’, bin yu’un ijk’ bus bus te tonetik? ¿bin yu’un ijk’ te lum? ¿bin yu’un k’an te ixim?

Ja’ nix jich jnahojtikix te k’ahk’al ya yak’ tal sk’ixnal sok nix ek te sjats yu’un ya saku’btes spisil bintik ay ta ba’lumilal. K’alal te k’ahk’al ya xjul sja’ts ta bintik ay, ya stsak ts’in sok ta ajnutik ya yak’ lok’el, ta patil te sjats ya xlok’ ya x_och ta jsitik, yu’un ya xhu jna’beytik sbah, ja me biluk ine te laj stsakbey sjats te k’ahk’ale.

Teme hul te sjats k’ahk’al ta jtek’ te, te te’e ya stsakbey te sjats sok ta ajnutik ya xcha’ lok’es, patil ya x_och ta jsitik jich ya xhu jnabeytik sba bin yilel jtek’ te’, te jpis ton, Jun sakil hun, te binti ts’ibabil, jich bin u’til nok’olat ta sk’oponel yotik.

E14

Teme lajix ja k’oponbel, jak’lana ja in sjok’oyeli:

• ¿Machatik wan skoltayotik ta yilel te biluketike?

• ¿Banti wan ya x-och te sakal kinal ta jsitike?

• ¿Bit’il wan ka wilan te biluketike te me ay bajt jate luse ta ja lumale?

18

K’alal te sjats te k’ahk’al ya xk’ot ta jpis ton, te ton ya xk’ixna ta skaj te ya yich’ ilel jxu’t te sjats k’ahk’al, tey abi te yan sjats k’ahk’al ya xlok tey ah ta tone.

Te tone pajal sok ho’otik, k’alal ya xtek’lotik ta sjats k’ahk’al, ya xk’ixnajotik ta skaj te ya kichbetik hilel jxhut’ te sjats k’ahk’al. Te yip ya xlok’ tale jxhut xha nix yip ah ya xbat, ah me yip ine ya xo’ch ta jsitik.

Te sjats te k’ahk’al k’ax bayel yip sok sak ta ilel, teme ya jlo’k’esbeytik jxutuk’ te yip, ya xjelon te sbohnil ma ja’uk xha nix ya kiltik te sak’, ha ya kiltikix, te jpis ton ijk’ bus bus, yax, tsaj, k’an, ijk’ mauk teme jich bin u’til te sbonil xojob.

K’alal jtek’ te’ ya slok’esbey te sja’ts k’ak’al, yax ya kiltik, teme jpis ton, ik’ bus bus ya kiltik, yantik yilel sbonil ya kiltik te bin tik ay, te skaj te yantik yilel hu’emik ah.

Te binti ya sk’an snophtesotik ah ta spisil ini, ah te sbonil te spisil bintik ay ta ba’lumilal jich bin u’til ah k’u ah pak’, te stsotsel sjol ah mololab, ta lem ta sakal sjats k’ak’al. Ya xjelon sbo’nil k’alal ya xhul ta balumilal sok ta patil k’alal ya xbat ta bintik ay. Ya kiltik spisil te sbonil yichoj sakal sja’ts k’ak’al ta xojob.

Jak’ ah te jok’oyel talemik:

• K’alal ak’abal ah ma xhu ya kilbeytik sbonil te bintik ay ¿Bin yu’un ya xk’ot ta pasel ini?

• ¿Bin yilel sbo’nil te sjats k’ahk’al?

• ¿Bin u’til xhu ya kilbeytik spisil sbo’nil te sjats k’ahk’al?

19

YAXAL BEIBALJak’a te jok’oyel:¿Bin yu’un te ya jts’untik te ixim?

¿Bin ya sk’an ya yal te ini k’op?Ts’unel:

E19

E20

E16

E18

E15

E17

Ahiybeya sjok’oyel te jnophteswanej ah wu’un sok jak’ ah.

Lok’taya te ts’ibaybil hun, sok abeya sujtib.

Bonah te xojobal sok ts’ibaybeya sbil.

Jak’a: ¿Bin ya xk’ot ta pasel k’alal ya sut sba te diskoje?

20

K’opona ini cholbil k’op:

7. Te sk’oblalul su’tetalel sit ixim (Chilón)

Ya xchol te namey jmetatik ta namey k’inal, ta ini lum k’inaletik k’ax tulan winal ta skaj te hal maba laj yak’ ha’al ja’ yu’un maba laj sts’un te yawalik, k’alal ya sts’unik te ixim maba ya xlaj kol ta skaj te sk’uxul k’ajk’al, te ants winiketik laj yil tulan swokolik. K’ax bayel k’ajk’al te ma’laj yak ha’al, jich k’un ta k’un laj te swe’el yuche’lic te sk’ejojik. Bayel mach’a laj cha’y yo’tan ta beh, jich we’el u’chelil yu’unik ja nax k’ejbil yu’un te alnich’an yu’un jich ma’xlajik ta wi’nal.

Jich te ixim jach ta lajel sts’umbal ta skaj te k’ejbil ixim laj swe’belik, jich te ants winiketik ma sna’ix bin ya spasik, tey ah me ine tal ta sjolik te ja lek ya xbath sk’ambeik ha’al te ajaw ta witsetik, yu’un jich ya staj swe’el yuch’elik ah, i’ch jach yak ha’al. Haxan tey ah me ine mayukix yu’unik te sit ixim, i’ch a’ch smel yotanik.

Tey jach sno’pik bin xhu ya spasik yu’un ya sujtal ja te sit ixim, te bin la spasik lok’ik ta ak’ot ta sna’ xanich’, tey abi laj yilik lok talel jun xanich’ skuchoj lok’el tal muk’ul sit ixim. K’alal laj yilik laj slajk’inik te xanich’ ta scambeyel te sit ixim yu’un ji’ch ya xcha yich’ tsu’nel. jich sujt’alel te ixim, ja yu’un ta k’ak’al ini, k’alal ya jtek’tik te sna xanich ya xahchik ta lok’el.

E22

E21 Pasbeya slok’omba te cholbil k’op banti la ja mulan. ¿Binti ya yak’ ta na’el te cholbil k’op?

21

E23Okliya te lok’ombahiletik sok jak’ah ¿Bin ut’il te teocintle’e la stah smuk’ul te jch’ix ixim?

Hoko’yal te xaniche’tik ay kiximtik ta ini k’ajk’al, jich ay jwe’el kuch’eltik yu’un jku’xlejaltik ta ini k’ajk’al.

22

K’opona ini ts’ibaybil hun::

8. Sk’uxultayel ixim

¿Ja na’oh banti talem te ixim?

Te ixim ay smamuch, koltal ta ak, te p’ijil winiketik la jyotsesbey sbihil teocintle, jich talem te ixim. ¿Mach’awan la sna’ te ya yi’ch we’el jame in ake?

Te namey jme’tatik la stajik te teocintlee, la yokliyik, te la sna’ik stojol te lek ta we’el tey me ine la stsajik te banti mu’k’ik sit te ixim.

Jun k’ajk’al lujba ta lum te sit teocintle, tey ch’ij yan teocinktlee. Ja’ch stsajik te banti niwak sit, te welta ya xmuk’ubik, ya xkuch yu’un xchamel ixim, sok wen lekik sit ya yak’.

Bayel k’ax ja’bil yu’un lek la stsabeyik te sit teocintlee, jich jach sts’unik bik’tal iximetik, yu’un lek stsumbal ya stabeyik ha te iximetike, jich jahch jna’beytik sbah te iximetik.

Jokolyal te me’il tatiletik ay ta balumilal te ixim. Manchuk nix ma’ kanantayot te teocintle, ta ini k’ajk’al ma’yuk ixim yu’un we’el kuch’eltik (waj, mats’).

E24

23

E25Pasbeya slo’k’ol te cha’ chix ixim.¿Bin yu’un tulan sk’oblal ya yich’ tsajel sok k’uxultayel te ixim?

E26¿Bin wan yilel te kuxlejalil k’alal ma to ayuk k’altik ah? ¿Binti wan ya swe’ te swinkilel lum?

Jak’a ini jok’oyeletik:

• ¿Banti lok’tal te ixim te yo’tik ya jwe’tik?

• ¿Binti yilel stalel yi’choj te teocintlee k’alal ya sts’ajot?

24

K’opona ini ts’ibaybil hun:

9. ¿Bin yu’un te bayel ta chajp bin ya jts’untik ta yut jk’altik?

Ay la jtul winik sbihilinej Marian, ja ini jtatik mu’k’ix skolel stukel, bayel ya smulan a’tel ta k’altik, sjunal skuxlejal la ya’telin ah ini a’telil.

Jun k’ajk’al k’ojt ta u’latayel yu’un jtul kaxlan winik, ja ini kaxlan winik sna’oj te’buk’ bin u’til yi’ch ts’unel te k’altik.

Haxan ya sk’an ya sna’bey sbah bayel xan, ja yu’un bayel johk’oyel laj ya’bey te jtatik Jmarian, te bin tulan sk’oblal la sjo’koy ja ¿Bin u’til ya xu’ ya xkol te chenek’, ixim, sok te ch’um ta jsep nax k’inal? Te jtatik och ta ts’e’ej, tey abi la stoy sk’ab ta ya’kel ta ilel bin u’t’il te ixim ya sch’iy, tey abi lajyal xhan te chenek’ ya sjoybah ta ste’el ixim, ta slajibal laj yal yu’un te ch’um ya sliman sbah ta lum, jich te ts’unubiletik ay jujun yawilik.

Te kerem la sna’ ta lek bin ah te k’altik, sok bin u’til ya xch’ij ta jsep nax slumil, sok sts’unel bayel ta chajp ts’unubiletik, jich bin u’til; ixim, chenek’, ch’um, mayil sok te i’ch.

Yo’tik ini suta’ te johk’oyeletik:

• ¿Bintik yilel ta chajp ts’unubil yaka taj ta sk’al ja mojlol ta ayinel?

• ¿Bin stuk te bayel ta chajp ts’unubiletik ya jts’untik ta jk’altik?

E27

25

E28Okliya te slok’olil sok bonah.

• Pasbeya slok’olil sk’al teja mojlol ta ayinel.

26

K’opona ini ts’ibaybil hun:

10. Te chilchilmut ta sk’al San Juan K’ankuk

Ta slumal k’ankuk te ants’etik sok winiketik ya x-a’tejik ta k’altik. Spisil ya sts’unik ixim, chene’k, ch’um, mayil, pij sok yantik xan ts’unubiletik, ya ts’unik sok te ixim. Haxan ah ini ts’unubiletik ma’ spisiluk ya yi’ch ts’unel ta yut k’altik, ay nax ja ya sts’unik te ixim mau’k teme ixim sok chene’k.

Hun k’ajk’al k’ojt uts’ chilchilmut te la swe’ik spisil ta jtek’ixim, chenek’ sok spisil te bin ay ta yutil k’altik. Spisil te swinkilel lum la smel yo’tanik yu’un ma’yukix bin ya swe’ik, ta skaj te chilchilmut la swe’ spisil.

Ay yantik xhan swinkilel lum te ja’ nax sts’unojik ixim sok chenek’. Ha’nix jich ay yantik te sts’unojik bayel ta chajp ts’unubil jich bit’il ixim, ch’um, mayil sok pij jich yu’un ma’ lajik

E32

E31 ¿Bin yilel te iximetik ya sts’unik ta ja lumal?

E29

E30

Ahiybeya sk’op te jnopteswanej ja wu’un sok jak’ ah.

Ahiybeya sk’op te jnopteswanej ja wu’un sok jak’ ah.

27

ta wi’nal, yu’un ja’ la swe’ik binti ma’ la swe’ te chilchilmut. Jich te ma’chatik ha’nax la sts’unik te ixim sok chene’k tsakotik ta chamel sok cha’oxthul chamik ta w’inal.

Patil te swinkilel lum la sna’ik te lek ta we’el te chilchilmut, ach sts’akik ta jahy, yu’un jich xju’ sts’ak’belik ah, ya yak’ik ta jun mu’k’ul oxom sok la swohik ta samet. Jich ah ini kristianohetik la stahik bin ya swe’ ik yu’un jich ma’ xchamik ta wi’nal.

La ja k’oponix te skuxlejal chilchilmut ta sk’al San Juan K’ankuk, yo’tik ini ja’k’ah te jo’k’oyeletik.

• Ak’ah ta na’el ¿Bin xu’ kapas yu’un ma’ xlajat ta wi’nal te me ya xcha’tal ta ya’chil te chilchilmutetik ta swe’el spisil k’altik?

E33

E34

Ts’ibaya te kuxlejalil te cholbotat ja wa’iy.

Lok’taya te ts’ibabil hun te la tsaje sok abeya sujtib.

E35

Ts’ibaya te sja k’ojibal te muk’ul jojk’oyele:

¿Bin yu’un te ay yantik yilel sbonil te ixim?

28

Paslanwajetik ta yan k’op:Orlando García GuzmánAdolfo Morales HernándezMiguel Pérez Estrada

Fermín J. Vásquez GutiérrezDiana D. Morales Hernández

Esta Guía fue hecha con fines exclusivamente didácticos para que los niños del sistema educativo CONAFE puedan tener material didáctico en su lengua materna y, de preferencia, en su variante lingüística. Fue elaborado con jóvenes hablantes de tseltal miembros del sistema CONAFE. Constituye una primera versión y por lo tanto, está sujeto a mejoras y modificaciones que se integrarán en la siguiente versión.