P OGRAM RAZVOJA TRiNE POLJOPRIVREDE (FARMA)

Program pomoi od amerikog i vedskog naroda

SWEDEN

..._ odraa aJU stajalita autora i ne moraju da odraavaju stajalita Amerike agencije za meunarodni rava . ade Kraljevine Svedske i Svedske meunarodne agencije za razvoj i saradnju

SAVREMENA TEHNOLOGIJA UZGOJA KULTIVARA JEDNOGODINJEG TIPA MALINE Praktin i prirunik za proizvoae na podruju Bosne i Hercegovine

Autori: mr Adnan Malievi, prof. dr Mirsad Kurtovi, BSc Haim Smajlovi Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu Tehnika obrada i priprema za tampu: Adnan Malievi Priprema i tampanje ove publikacije je podrana od strane Amerike agencije za

meunarodni razvoj (USAID) i vedske meunarodne agencije za razvoj i saradnju (Sida) putem projekta Program razvoja trine poljoprivrede (FARMA)

DA SE NE ZABORAVI . . . Kako bi ostali zabiljeeni, odnosno nezaboravljeni dogaaji od krucijalnog znaaja u razvoju produkcije jagodastog voa na podruju Bosne i Hercegovine, na samom poetku ove publikacije, umjesto predgovora, biljeimo sljedee: prvi put na podruje BiH kultivar 'Polka' jednogodinjeg tipa maline uveden je od strane projekta LAMP

(danas FARMA) tokom 2006 godine, kada su na sedam lokacija, u svrhu ogleda, irom zemlje zasnovane plantae;

prva publikacija za bosanskohercegovake proizvoae o savremenoj tehnologiji proizvodnje amerike visokobunaste borovnice pod naslovom 'Osnovni principi uzgoja visokobunaste borovnice' (autori

Kurtovi M. i Malievi A.) publikovana je od strane projekta LAMP (danas FARMA) u oktobru 2008 godine;

planska introdukcija novih vrsta, tipova i sorti jagodastog voa u 2010 godini provedena je od strane projekta FARMA i Poljoprivredno-prehrambenog fakulteta Sarajevo (PPF Sarajevo), te je formiran Intro centar sa preko pedeset razliitih kultivara maline, kupine, njihovih hibrida, ribizle, ogrozda i slino, sa

razliitim sistemima uzgoja istih; testiranje novih sorti i tipova biljaka jagode na podruju optine eli organizovano je od strane projekta

FARMA i PPF-a Sarajevo 2012 godine, gdje je po prvi put planski, u svrhu ogleda, uveden vierodni tip biljaka jagode;

zasnivanje parcela vierodnog tipa biljaka jagode na osam lokacija irom BiH provedeno je od strane projekta FARMA u saradnji sa PPF Sarajevo, te je period proizvodnje plodova ove kulture produen za dodatna dva mjeseca;

tehnika pomo u vidu teorijskih i praktinih edukacija od 2006 godine kroz projekat LAMP do danas putem projekta FARMA, zajedno sa grant sredstvima, bili su kljuni u razvoju savremene produkcije jagodastog voa u BiH.

U Sarajevu 01.10.2013. godine Autori

~--..

Bosna i Hercegovina posljednih godina sve vie postaje prepoznatljiva po proizvodnji maline, koja biljei obimnu ekspanziju na cjelokupnom podruju. U poreenju sa konvencionalnim konceptom, danas u tehnolokom smislu, produkcija maline u BiH ima apsolutno

drugaiju ekspresiju. Tradicionalno, u BiH se uglavnom organizovala proizvodnja maline iji su plodovi bili

iskljuivo namijenjeni industriji, odnosno tzv. 'dubokom zamrzavanju'. Vodea podruja prepoznatljiva po takvom obliku proizvodnje kroz tradiciju obuhvatala su optine Bratunac i Srebrenicu. Meutim, prije desetak godina takav oblik proizvodnje zaivio je i u podrujima izvan navedenih optina, odnosno formirane su nove regije sada prepoznatljive po produkciji maline. Jedno od novih podruja proizvodnje maline, meu prvim izvan tradicionalnih okvira, jeste eljezno Polje, koje prema raspoloivim podacima danas proizvodi skoro identiml

koliinu plodova industrijske maline kao nekada vodea regija Srebrenica-Bratunac. Meutim, sve navedeno jo uvijek nije znailo modernizaciju proizvodnje maline na podruju BiH, ve samo irenje tradicionalnog tehnolokog koncepta u svim segmentima. Kljuni preokret, odnosno potpuna transformacija, desili su se 2008. godine kada je po prvi put na podruje BiH u masovnu proizvodnju uvedena nova sorta maline pod imenom 'Polka'. Nije se samo radilo o novoj sorti, ve i ~ novom tipu maline, sa apsolutno razliitom tehnologijom

se govori o razvoju proizvodnje maline podruju BiH potrebno je razlikovati dva

npnnn prvi period obuhvata vremenski okvir 2008 godine za koji se slobodno moe rei je dominantno tradicionalan, dok se drugim

tra vrijeme nakon te godine, a koji ima nn~n11r1n savremene i intenzivne odlike

uzgoja u poreenju sa tradicionalnim sortimentom koji je podrazumjevao kultivar 'Willamette' (vilamet), dvogodinji tip maline. Istovremeno, zapoeo je i proces modernizacije sortimenta dvogodinjeg tipa maline, te u proizvodnju masovnije poinju da se uvode kultivari 'Meeker' (miker), 'Tulameen' (tulamin) i 'Glen Ample'. Pod tradicijom, ovdje, smatra se tehnoloki nivo u cjelokupnom lancu proizvodnje (od sadnice do ploda), a ne samo njena dugogodinja organizacija i praktikovanje u odreenom podruju. Sa intenziviranjem tehnolokog nivoa uzgoj maline masovno se poeo iriti u nova podruja, odnosno regije koje do tada nisu bile prepoznatljive po ovakvom obliku produkcije. Te nove regije, koje se danas posebno izdvajaju po proizvodnji maline za potronju u svjeem stanju, gdje dominira kultivar 'Polka', su sljedee:

Savremena proizvodnja maline je mozaik kockica, od kojih svaka mora biti postavljena na svoje mjesto. Kombinacija niza tehnolos'Kih rjeenja, poput sistema uzgoja, modela naslona, navodnjavanja, kontrole bolesti i tetoina, inkorporirana je u proizvodnju ove kulture. Sinhronizacija svih kockica u mozaiku, taan vremenski sklop istog, te;;nja za novim rjeenjima u cilju optimizacije, nisu nita drugo do put uspjeha date proi::vodnje

regija Buim - masovna proizvodnja zapoela je u jesen 2009. i proljee 2010. godine, a povrine pod istom danas zauzimaju oko 400 dunuma, sa procjenjenom proizvodnjom izmeu SOO i 600 t plodova od kojih se dio izveze u svjeem stanju, a ostatak kao zamrznuti. Nakon sortiranja svjei plodovi pakuju se u

plastine kutijice od 125 g, zatim u kartons u ambalau, te distribuiraju na trita Austrije i je ake. U ovoj regij i nalazi se jedini savre e i pogon u Bi namjenski

izgraen za postupanje sa p oda i a aline koji su

namijenjeni potronji u svjeem stanju. Ovo je i najvee podruje gdje se organizuje ovakva proizvodnja malineJ sa cjelokupnim lancem distribucije plodova adekvatnim vozilima do krajnjeg potroaa. Prinosi koji su evidentirani u produkciji kultivara 'Pelka' na ovom podruju iznose: I godina 700-1.000 kg, II godina 1.200-1.500 kg, III godina 1.500-2.000 kg. Planovi za budunost u ovoj regiji podrazumjevaju: nastavak irenja proizvodnje, uvoenje savremenog sortimenta, posebno kultivara koji proizvode krupnije i plodove svjetlijih nijansi crvene boje, te modernizaciju tehnologije uzgoja;

regija Visoko - masovna produkcija zapoela je 2009 godine, a prema procjeni povrine pod istom danas obuhvataju 130 dunuma, sa proizvodnjom od oko 150 t plodova koji se plasiraju na domae trite i za izvoz u Italiju, Njemaku i Austriju kao svjei (upakovani u PVC ambalau od 250 g), te zamrznuti (u pakovanjima od 1 kg i 2,5 kg). Postignuti prinosi kultivara 'Pelka' u ovoj regiji iznose: I godina 700 kg, II godina 1.200 kg, te III godina 2.000 kg. Pogoni za pothladu, vozila za distribuciju, takoe, su odlika ove regije, kao i slijeenje standarda GlobaiGap. U budunosti planira se poveanje proizvodnih povrina;

regija Prozor - produkcija u masovnijem obimu zapoela je 2011. godine, a za istu vezana je i ona koja se organizuje na podruju optine Konjic. Danas, povrine pod ovom kulturom iznose 130 dunuma (Prozor 100 i Konjic 30), sa ukupnom proizvodnjom od oko 100 t, od ega se polovina plasira u svjeem, a ostat-ak u zamrznutom stanju na trita Njemake, Austrije i Slovenije. Takoe, i u ostalim podrujima BiH organizuje se produkcija maline kultivara 'Pelka', ali u daleko manjem obimu u poreenju sa navedenim regijama. Generalno, postoji ogromna zainteresovanost farmera u pogledu irenja proizvodnje ovog tipa maline na cjelokupnom podruju BiH, prvenstveno zahvaljujui lokalnim kompanijama

koje organizuju zagarantovan otkup svih proizvedenih koliina, ali i mogunosti zamrzavanja plodova, kao i ne postojanju rizika od izmrzavanja biljaka tokom zime. Prema tome, danas se na podruju BiH organizuje masovna proizvodnja kultivara maline iji su plodovi uglavnom namijenjeni za industriju, kao i isti sorte 'Polka' oji se prvenstveno koriste za potronju u svjeem stanju, mada se mogu i zamrzavati. Organizacija proizvodnje aline kultivara 'Polka' na podruju BiH znaila je sljedee:

produenje sezone berbe plodova- u tradicionalnom konceptu proizvodnje duina sezone rodnosti aline iznosila je mjesec dana, a danas ista obuhvata sljedei vremenski okvir: prva polovina juna, juli,

sep e bar i obino polovina oktobra, to zavisi od momenta pojave intenzivnih mrazeva u jesen, pristup novom tritu - prodaja plodova u svjeem stanju sa cjelokupnim lancem distribucije, jednostavnija tehnologija proizvodnje - agro- i pomotehnike mjere, bolja ekonomska isplativost - prodaja svjeih plodova obezbjeuje vee cijene za farmera u otkupu,

s jedne strane, a sa druge trokovi produkcije mnogo su manji, u odnosu na iste kod dvogodinjeg tipa. Duina sezone rodnosti jednogodinjeg tipa maline varira u zavisnosti od mjesta proizvodnje i vremenskih prilika tokom odreene vegetacije. Generalno, na podruju BiH poetkom berbe plodova kultivara 'Polka' smatra se period krajem sedmog ili poetkom osmog mjeseca (zadnjih sedam dana sedmog/prvih deset dana osmog mjeseca). Berba traje sve do momenta pojave prvih intenzivnih mrazeva (uobiajeno poetak-polovina oktobra), to u uslovima BiH zauzima period od skoro tri mjeseca. Meutim, sezona berbe za kultivar 'Polka' ima odreene specifinosti u okviru navedene sezone. Tokom iste postoje odreeni prekidi, odnosno razlike u

koliini ubranih plodova, te se moe rei da se berba odvija u nekoliko faza ili ciklusa tokom sezone. Dakle, od poetka berba traje 3-4 sedmice u kontinuitetu sa najveom koliinom plodova, nakon ega dolazi do perioda smanjenja proizvodnje od desetak dana, vrijeme koje je potrebno za formiranje novih plodova. Nakon toga

zapoinje drugi ciklus intenzivne berbe u kojoj je koliina ubranih plodova za oko 40-50% manja u poreenju sa prvom, a i plodovi su sitniji. Takoe, ukoliko vremenske prilike dozvole nastupit e jo jedna faza berbe, sa identinim karakteristikama spram prethodne. Generalno, kultivari jednogodinjeg tipa maline bolje rastu tokom relativno prohladnog i suhog vremena, s obzirom da takvi uslovi smanjuju pojavu bolesti izdanaka i

lia, to doprinosi postizanju proizvodnog potencijala biljaka. Kod ovog tipa maline prohladno vrijeme ini da se povea slatkoa ploda i intenzivira boja pokoice istog. Takve vremenske prilike smanjuju pojavu teta koje su izazvane oegotinama od sunca, spoljanja toplota je smanjena, to za rezultat ima vre plodove sa produenim rokom trajanja nakon berbe. Ono to je posebna odlika proizvodnje maline kultivara 'Polka' j este da i u sluaju proljetne sadnje, bez obzira na tip sadnog materijala, berba zapoinje krajem ljeta, to dodatno doprinosi ekonomskoj isplativosti ovakvog oblika produkcije (na primjer prinos od 700 kg u I godini sa prosjenom cijenom od 3,50 KM obezbjeuje iznos od 2.450,00 KM, to je i vie od uloenog).

Sezone sazrijevanja plodova kultivara 'Po/ka' jednogodinjeg tipa maline: u okviru Oglednog poligona PPF-a Sarajevo na Butmiru- flida za period 2010-2013 godina; na lokalitetu Niic'ka visoravan za sezonu 2013.; u regijama proizvodnje (Buim,

Visoko i Prozor) za sezone 2012. i 2013.; te standardnih kultivara dvogodinjeg tipa maline u okviru Oglednog poligona na Butmiru za period 2012-2013 godina

maj l juni juli l avgust l septembar oktobar ll, 2, 3 - 31 ll s lO lS 20 25 30 ll 4 7 8 ll lS 19 23 27 31

.1111111 . 1 l OGLEDNI POLIGON BUTMIR -kultivar 'Polka'

lli l l

Rizici u proizvodnji kultivara maline 'Polka' daleko su manji u poreenju sa onim iji su plodovi namijenjeni za industriju, i mogu se potpuno elminisati slijeenjem savremenih principa, odnosno adekvatnim tehnolokim nivoom. Najei rizici su : sua - neophodno adekvatno navodnjavanje, oegotine na biljkama i plodovima od sunca- potrebno instalirati adekvatan pokrov/ mree za zasjenjivanje, masovnija pojava tetoina, posebno stjenica - zahtijeva adekvatan monitoring i redovnu kontrolu. Manja koliina ubranih plodova u ciklusima berbe tokom duge sezone rodnosti ovog tipa maline prua mogunost da farmer sam provede realizaciju na tritu. Tehnologija proizvodnje plodova maline za industriju predstavljena je u okviru sadraja velikog broja razliitih publikacija, i bh farmeri dosta dobro praktikuju principe iste. Sada se nametnula potreba za ovim materijalom koji e farmerima biti vodilja kod uzgoja maline iji su plodovi iskljuivo namijenjeni potronji u svjeem stanju, a to podrazumjeva potpuno razliitu tehnologiju. U okviru istog, a u cilju lakeg razumjevanja tretirane Rroblematike, date su osnovne odlike proizvodnje maline za industriju kroz ematski prikaz (str. 7), te ista nee biti detaljnije razmatrana. Ovaj praktini prirunik predstavlja nastavak serije publikovanja strune literature za proiZvoae voa ije je finasiranje obezbjeeno od strane projekta FARMA. Isti je organizovan u nekoliko poglavlja koja sadrajno nisu klasina, ve redoslijedom predstavljaju sve ono to je bitno za datu proizvodnju. Ovo je jedinstveno tivo u kojem se na osnovu iskustva daju praktina rjeenja kada je u pitanju proizvodnja plodova maline za potronju u svjeem stanju (jednogodinji tip maline). Na samom poetku predstavljen je ciklus rasta i razvoja kako bi se razumjeli tipovi maline, odnosno, osnova prema kojoj su razvijene pojedinane agro- i pomotehnike operacije u proizvodnji. U nastavku razmatraju se sve agro- i pomotehnike radnje i njihova uloga u tehnolokom nivou proizvodnje, te mogunosti u pogledu pronalaska optimalnih rjeenja u uzgoju kultivara ovog tipa maline. Na kraju ovog materijala predstavljene su sezone rodnosti za neke od novointrodukovanih kultivara jednogodinjeg tipa maline. U komercijalnoj proizvodnji najzastupljenije su maline crvene boje ploda, a iste su porijeklom od dvije preovladavajue vrste, od kojih jedna rasprostranjeno raste u Evropi (evropska crvena malina- Rubus idaeus var. vu/agtus), a druga uobiajena u Sjevernoj Americi (amerika crvena malina - R. idaeus var. strigosus). Najbolji kultivari maline crvene boje ploda nastali su ukrtanjem upravo ove dvije izvorne vrste. U okviru malina crvene boje ploda razlikuju se svijetlije i tamnije nijanse, a iste mogu pripadati jedno ili dvogodinjem tipu, te imati trnovite ili bestrne priraste. Maline crne boje ploda pripadaju vrsti Rubus occidentalis projeklom iz Sjeverne Amerike. Okus i miris ploda, kao i vrstoa, vie su naglaeni u poreenju sa crvenim. Maline purpurne boje ploda

nastale su ukrtanjem i tih Plodovi su generalno sitniji, u odnosu na iste kod crvenih, izdanci su dui, sa veoma crvene i eme boje ploda, gdje

izraeni~ tr~o~im~. U por~en~u sa ~ali~ama .:r:vene boje P.l.oda ist~ imaju drug_~ij~ osobine eme dominiraju. Po morfoloske 1 b1oloske osob1ne, 1 zahtjevaJU razhCitu tehnologiJU uzgoJa, dok su nJihOVI naini rasta ubrajaju se izmeu izdanci manje izdrljivi na hladnoi. Proizvodnja crne maline jo uvijek je daleko iza one crvene i crne, ali su u poredenju crvene boje ploda, uglavnom zbog neadekvatnih prinosa i kvaliteta ploda. sa emom produktivnije i

imaju dosta krupnije i sonije plodove. Uglavnom pripadaju

dvogodinjem tipu sa trnovitim Maline ute boje ploda, takoe poznate i kao zlatne ili amber, su recesivni mutanti crvene maline bez boje. Dakle, one su ista vrsta kao i crvene, a samo se razlikuju u boji ploda. One, takoe, mogu pripadati jedno ili dvogodinjem tipu. ili bestmim izdancima

Plodovi maline crne, purpurne i ute boje ploda esto mogu postii premijum cijenu na tritu u po reenju sa klasinim crvenim, ali koliine koje se prodaju generalno su male. Kao grupa, ove tzv. specijalne maline, nisu primile adekvatnu panju u pogledu perspektivnosti od strane oplemenjivaa biljaka, kao crvene maline, te su prinosi njihovih kultivara generalno nii u poredenju sa onim crvene boje ploda. Proizvoai plodova maline za potronju u svjeem stanju trebaju planirati da se i ove kulture uvedu u proizvodnju, posebno u sluaju direktnog plasmana krajnjim potroaima, te nakon to steknu iskustva u pogledu uzgoja i trita budu spremni za period kada ovakvi plodovi dobiju znaajniju ulogu. Kulti vari maline crne, ute i purpurne boje na podruje_ BiH put su u1~edeni 2009. godine zahvaljujui aktivnostima PPF Sarajevo i projekta FARMA

05:\:0V:\"E ODLIKE PROIZVODNJE DOVOGODINJEG TIPA MALINE (plodcni prYenstveno namijenjeni industriji)

~e z ...... Vl ocv o :::J l9

Kalendarski predstavljen ciklus proizvodnje kultivara dvogodinjeg tipa maline na podruju BiH sa na::naenim agro- i pomotehnikim operacijama u okviru intenzivne tehnologije uzgoja

mart l april l maj juni juli avg. sep. l okt. l nov. l dec. l

ajvei broj bh proizvoaa maline nove plantae iste sadi u jesen koristei sadni materijal kategorije 'zreli izdanak golih ila', s obzirom na dostupnost istih od domaih rasadnika i povoljnije cijene. Za podizanje plantaa najee se koriste kreditni aranmQfli

......

Takoe, odreeni broj proizvoaa sadnju maline obavlja u proljee. Bez obzira na momenat sadnje, prve godine nakon iste, za sadmce kategorije 'zreli izdanak golih ila' slijede identine agro i pomotehnike operacije. Iako je ovaj tip sadnog materijala zahtjevniji u pogledu agro- i pomotehnikih operacija, kontejnerske sadnice kao savremenije tehnoloko rjeenje, jo uvijek se masovnije ne koris te prilikom organizovanja proizvodnje maline za industrijsku potronju. Sistem naslona razlikuje se od podruja do podruja gdje se organizuje proizvodnja, sa ili bez poprenih preaga razliite izvedbe i dimenzija. Sistem za navodnjavanje tipa kap po kap posljednjih godina postaje standard i u ovoj proizvodnji. Zatita i ubrenje uglavnom se baziraju na orjentacionim programima koje svojim kooperantima dostavljaju otkupljivai, kao i preporuena zatitna sredstva, te ubriva. Sistem integralne proizvodnje se ne implementira u produkciji ovog tipa maline. Prve godine nakon sadnje dvogodinji tip maline emituje samo vegetativni rast, dok za postizanje pune rodnosti zahtjeva period od tri godine. Takoe, adekvatnim proizvodnim vijekom ovog tipa maline smatra se period od 8-12 godina rodnosti, s obzirom da nakon istog dolazi do masovnijeg razvoja virusnih bolesti unutar biljaka, to ograniava njihov razvoj i tako direktno smanjuje prinos i kvalitet ploda. Meutim, na podruju BiH postoje i starije plantae ovog tipa maline.

z o

~

Z -~ ro

z-o ...... -

0

i_~ eg tipa maline je te kratka se::ona plodonoenja (period od m I!SI!c dana, u :::avisnosh na juna dD polO

Poznavanje morfolokih i biolokih osobina biljaka maline, odnosno njihovog rasta i razvoja, veoma je vano za razumjevanje i Morfoloki, usavravanje svih agro i pomotehnikih mjera, s obzirom da je spram plod maline istih definisana cjelokupna tehnologija uzgoja ove vrste. Agrotehnike je zbirni, mjere, u agronomskoj struci, podrazumjevaju obradu zemljita, sastoji se~~ ubrenje, navodnjavanje, monitoring i kontrolu tetnih organizama, g;oz~ova zlzl"h dok se pod pomotehnikim smatra rezidba, odgajanje prirasta za ~ ~~z,;ta ~a 1 datu formu uzgojnog oblika ili sistem uzgoja, te kontrolu rasta. Svaka ~;d;~z ko 'i biiJ'ka maline ima svoJ proizvodni potenciJ'al, a realizaciJa istog upravo P ' 1 se nazivaju zavisi od navedenih mjera koje su poput mozaika ukomponovane kotunice. u tehnologiju uzgoja, odnosno ciklus produkcije. Takoe, sistemi Pojedinane uzgoja razlikuju se ne samo izmeu razliitih vrsta, ve i tipova kotunice dre maline. Prema tome, polazna osnova za razumjevanje cjelokupnog se zajedno ciklusa proizvodnje, odnosno tehnolokog nivoa kombinacije agro- zahvaljujui i pomotehnikih mjera, i kod maline, sadrana je u sagledavanju dlaicama koje karakteristika spram kojih se iste svrstavaju u pojedine tipove. ih povezuju u

cjelinu, a koja Maline i kupine u okviru grupe jagodasto voe uglavnom su predstavljene zajedno, iako su mnogo vie razliite nego sline, morfoloki i proizvodno. Meutim, samo jedna razlika izmeu te dvije vrste je univerzalna, dok preostale, koje se vrlo esto u literaturi naglaavaju, ostaju dosta nedefinisane. Jedina univerzalna razlika

izmeu maline i kupine je u zrelom plodu nakon berbe. Kod maline dio cvijeta (cvjetna loa) koji povezuje plod sa biljkom i kotunice u jednu cjelinu, esto imenovan kao 'sr ploda', nakon berbe ostaje na biljci, odnosno odvaja se od kotunica, dok se kod kupine isti uklanja sa plodom koji nakon berbe u sebi ne sadri upljinu kao plod maline. Boja ploda ne predstavlja univerzalnu razliku izmeu maline i kupine (maline- crvene, kupine- crne), s obzirom da postoje maline koje imaju plod crne boje, ali se one od kupine upravo razlikuju po navedenom kriteriju. Plodovi hibrida maline i kupine spram navedene odlike identini su istim kod kupine (od biljke se odvajaju zajedno sa cvjetnom loom), i vrlo esto se ubrajaju u sorte iste. Trnovitost izdanaka takoe nije univerzalna razlika izmeu maline i kupine. Veina komercijalno vrijednih kultivara kupine je bestrna, dok u sluaju maline dominiraju sorte trnovitih izdanaka, s tim da je danas sve vie i bestrnih genotipova. Pored toga, kao generalna razlika kupine u odnosu na maline, s aspekta trnovitosti izdanaka, navodi se da su isti kod maline daleko sitniji. I ova razlika ima dozu upitnosti, s obzirom da crne maline na svojim izdancima imaju izraenije trnove u odnosu na iste kod kupine. Takoe, hibridi nastali ukrtanjem maline i kupine mogu imati veoma izraene trnove (vie

slini onim kod maline), ili pak biti potpuno bestrni.

se kao takva odvaja od konusne sri kada se zreli plod ubere

Kao sljedea razli a koja se navodi izmeu ove dvije vrste jeste da se kod maline novi izdanci uglavnom razvijaj iz taaka rasta du korijena i na kruni, a kod kupine samo iz korjenovog vrata ili krune. Meutim, od mali e crne boje ploda izdanci se, takoe, dominantno razvijaju iz taaka rasta na korjenovom vratu,

do od purp e isti se mogu razviti iz korjenovog vrata (prikorjenski prirasti) ili iz adventivnih pupoljaka du orijena. Spra navedenih karakteristika definisani su sistemi proizvodnje maline i kupine, i oni se potpuno

razr . Ta o se na primje~ malina crvene boje ploda uzgaja u nekoj formi palira gdje izdanci nakon odreenog perioda popu Javaju cjelokupan redni prostor u osnovi. S druge strane, kupina se uzgaja u formi lepeze kod koje u

reda postoji j asno definisan razmak izmeu biljaka. U pogledu proizvodnosti, treba naglasiti da se produkcija e na podruju BiH j o uvijek organizuje u dosta manjem obimu nego za malinu, a za to je potrebno nai

adekva e razloge. aline i pine su dvije razliite vrste koje pripadaju familiji rua, zajedno sa jagodom, jabukom, trenjom, vinjom

i lf om, od kojih svaka ima specifinu tehnologiju proizvodnje. Kako je prethodno navedeno, postoje i razliite vrste maline, gdje kod istih postoje znaajne razlike u pogledu morfolokih osobina, sistema uzgoja i tehnologije proizvodnje. Pored toga, postoje iste vrste maline koje imaju potpuno razliite cikluse rasta i razvoja, te spram toga zahtjevaju specifine agro- i pomotehnike operacije, odnosno njihovi ciklusi proizvodnje veoma se razlikuju. Kako bi se jednostavnije razumjela tehnologija proizvodnje jednogodinjeg tipa maline iji su plodovi prvenstveno namijenjeni potronji u svjeem stanju, na prvom mjestu, potrebno je predstaviti tipove maline koji se definiu na osnovu razlika u ciklusu njihovog rasta i razvoja, odnosno morfolokih i biolokih osobina. Karakteristike odreenog tipa maline kljune su za definisanje odreenih agro- i pomotehnikih operacija koje ine tehnologiju ljZgoja, odnosno sistem proizvodnje. Biljka maline ima viegodinji podzemni sistem kojeg ine: korijen i kruna ili korjenov vrat (dio biljke na prelazu podzemnog u nadzemni sistem) na kojima se nalaze take rasta/pupoljci, i dvogodinji nadzemni sistem koji svoj ivotni ciklus zavrava u drugoj vegetaciji, a sastavni dijelovi istog su: jedno i dvogodinji izdanci du kojih se nalaze pupoljci i plodonosni mladari ili rodne granice . Dakle, malina je viegodinja biljka na nain da se svake godine iz taaka rasta na podzemnom sistemu razvija novi nadzemni sistem, odnosno jednogodinji izdanci, to je njena kljuna specifinost.

Morfoloke osobine biljaka maline sa svim mogunostima u pogledu ciklusa rasta i razvoja: kod dvogodinjeg tipa maline jednu godinu stari izdanci generalno su vegetativni, dok u drugoj godini na cjelokupnoj svojoj duini oni nose rodne granice koje plodonose poetkom

ljeta; jednogodinji tip maline proizvodi relativno veliki rod na vrhovima jednogodinjih izdanaka na kraju ljeta i u jesen, dok sljedeeg ljeta ti isti izdanci u baznom dijelu ostvaruju drugi rod u periodu od poetka juna do kraja jula, odnosno u isto vrijeme kada i dvogodinji tip

w z ... ....

ct :1: ::i ct :J ...

liCI :1: w t;; ...

Ill ...

z :1: w N o ct z

jednogodinji izdanak koji prve godine emituje ~ vegetativni rast, a ~ naredne e plodonositi

internodusi - zone -~~+ati~-~ izmeu dva bona pupoljka na izdanku

pupoljci iz kojih e se na proljee razviti plodonosni mladari

orjenov vrat kruna biljke,

r".JE!SW na kojem

dvogodinji izdanak koji na plodonosnim mladarima nosi rod

poetkom ljeta, a nakon berbe

' plodonosni ~mladari ili rodne granice

/razvijaju se ~.::>::::::--

Plodovi na ovim rodnim granicama sazrijevaju na poetku ljeta, i duina sezone rodnosti kod istih okvirno iznosi etiri do pet sedmica . Nakon berbe plodova, cjelokupni izdanci koj i su ostvarili rod se sue, i t ime je njihov ivotni ciklus od dvije godine zavren, odnosno oni vie nisu sposobni da proizvode plodove. Istovremeno kada se u proljee druge vegetacije na tim izdancima formiraju rodne granice, iz taaka rasta na korijenu, kruni ili bazi izdanka, razvijaju se novi, mladi izdanci koji u dvije vegetacije ponavljaju predstavljeni ciklus i na taj nain u kontinuitetu se nastavlja plodonoenje. Maline iji izdanci slijede ovu emu razvoja pripadaju dvogodinjem tipu maline/jednorodnom/onom koji plodonosi u periodu juni/juli. U drugom sluaju, jednogodinji izdanci maline koji se u proljee razvijaju iz taaka rasta du korjenovog sistema intenzivno rastu dok ne dostignu odreenu visinu kada u vrnom dijelu istih dolazi do formiranja rodnih pupoljaka. Dakle, od vrha prema sredini, na jednu godinu starim izdancima, razvijaju se plodonosni mladari, koji e proizvesti plodove za berbu u periodu od polovine ljeta do poetka jeseni. Zona do koje e se od vrha jednogodinjeg izdanka razvijati plodonosni mladari zavisi od duine perioda plodonoenja, odnosno sezone vegetacije. Sezona rodnosti na jednogodinjim izdancima, generalno, traje sve do pojave prvih intenzivnih mrazeva u jesen, koji se smatraju kljunim faktorom prestanka plodonoenja. Prema tome, to ranije tokom vegetacije jednogodinji izdanci dostignu potrebnu visinu, prije e zapoeti plodonoenje. Takoe, to se momenat prvog intenzivnog mraza kasnije dogodi u jesen, sezona rodnosti e trajati due. Na taj

nain, sezona berbe plodova moe trajati dui period, a zona u kojoj se razvijaju plodonosni mladari na jednogodinjim izdancima e biti vea . Plodonoenje na ovim jednogodinjim izdancima odvija se tokom nekoliko faza, a nakon zavretka svake faze, vrni dio izdanka koji je plodonosio odumire i sui se, odnosno zavrava svoj ivotni ciklus. Prekid plodonoenja na jednogodinjim izdancima je prinudan, odnosno nakon pojave prvog intenzivnog mraza u jesen ovi izdanci ulaze u fazu mirovanja sa liem, cvjetovima, zelenim plodovima, te prezimljavaju. Generalno, pupoljci na jednogodinjim izdancima plodonose u zoni koja zauzima dvije treine od ukupne visine istog poinjui od vrha. Preostali dio jednogodinjeg izdanka, odnosno treina ukupne duine od osnove uobiajeno, predstavlja zonu u kojoj pupoljci ne plodonose u prvoj vegetaciji. U toj zoni, za vrijeme

,perioda mirovanja, dolazi do formiranja rodnih pupoljaka iz kojih e se u proljee razviti plodonosni mladari. Ovi izdanci imaju potrebu za manjim brojem sati hladnoe, te u proljee mogu ranije zapoeti rast i razvoj. Plodonosni mladari koji se razvijaju iz pupoljaka na prezimjelom dijelu izdanka (dvogodinji) plodonose poetkom ljeta, a sezona rodnosti zauzima isti period kao kod dvogodinjeg tipa maline. Nakon berbe plodova izdanci se sue i tada zavravaju svoj ivotni ciklus. Takoe, tokom proljea iz taaka rasta, odnosno pupoljaka du korijena i na kruni razvijaju se novi izdanci koji e plodonositi krajem ljeta i poetkom jeseni. Meutim, mladi izdanci koji se razviju iz pupoljaka koji se nalaze u osnovi starih izdanaka plodonosit e na poetku ljeta, s obzirom da se radi o plodonosnim mladarima koji se razvijaju iz

bonih pupoljaka na dvogodinjem izdanku. Sve sorte maline sa ovakvim nainom rasta i razvoja pripadaju jednogodinjem tipu, a jo se nazivaju dvorodne, ili jesenje.

Izdanci jednogodinjeg tipa maline (nadzemni sistem) razvijaju se iz taka rasta rasporeenih du korijena, kao

i onim u zoni osnove ili krune biljke. Na taj nain isti popunjavaju cjelokupan redni prostor, to je definisalo i sistem uzgoja koji podrazumjeva neku od formi palira. Ovdje su prikazani izdanci jednogodinjeg tipa maline stari jednu godinu po prestanku plodonoenja u jesen nakon to su bili izloeni periodu intenzivnog mraza.

Moe se vidjeti da biljke ovog tipa maline se ne pripremaju postepeno za period mirovanja (odbacuju lie i slino), tzv. aklimatizacija, ve period jesenjih mrazeva i zimske

uslove doekuju sa izdancima koji nose zelene vegetativne i . .

r7l1Ptf17JP

Iako se prema izgledu nadzemnog sistema ini da biljke jednogodinjeg tipa maline nakon prestanka plodonoenja

u jesen i na poetku zime miruju -prestaju sa rastom i razvojem, ispod povrine zemljita odvijaju se odreene

aktivnosti, odnosno intenzivan razvoj novih izdanaka iz taaka rasta du korijena, kao i na korjenovom vratu, te u

bazi starih izdanaka, to se moe t idjeti na slici

Kod jednogodinjeg tipa maline posebno je vaan poloaj taaka rasta iz kojih se razvijaju novi

izdanci. Ukoliko su

a o izdan u u e egeta e aJine jednogodinjeg gajaju sa o za jednu berbu, i to

od. j im izdancima u drugoj polovini ljeta i na poe jeseni. Uzgoj jednogodinjeg tipa maline za dvije berbe dovodi do smanjenja prinosa u jesen (sezona rodnosti daleko dua u poreenju sa onom na poetku ljeta) kao rezultat konkurentnosti

izmeu jedno i dvogodinjih izdanaka. Prema tome, intenzivan uzgoj jednogodinjeg tipa maline podrazumjeva organizaciju proizvodnje samo za jedan rod, onaj na jednogodinjim izdancima, u periodu od druge polovine ljeta do poetka jeseni, to znai da se svake godine svi jednogodinji izdanci na kraju proizvodne sezone rezidbom uklone do osnove. Spram toga, projektovane su sve agro- i pomotehnike radnje u proizvodnji jednogodinjeg tipa maline, i one predstavljaju sadraj ove publikacije. Takoe, kvalitet plodova kultivara jednogodinjeg tipa maline koji su proizvedeni na dvogodinjim izdancima, odnosno poetkom ljeta, smatra se inferiornim spram onog kojeg proizvode sorte dvogodinjeg tipa maline. Berba plodova na dvogodinjim izdancima kod ovog tipa maline je oteana, s obzirom da novi izdanci koji se intenzivno razvijaju tokom

proljea zaklanjaju plodonosne mladare. Ovo je posebno nag laeno zbog injenice da se vrhovi rodnih izdanaka kod jednogodinjeg tipa maline odsjeku tokom prve jeseni (nakon plodonoenja) . Rezultat toga su dvogodinji izdanci koji su relativno kratki, i oni su najveim dijelom s eni od strane jednogodinjih koji intenzivno rastu u veJ i o broju. Ometanje berbe na dvogodinjim izdancima od jednogodinjeg tipa maline posebno je naglaeno pod j i a gdje rast novih izdanaka zapoinje ranije od osu a lokalitete hladnijeg klimata. Pored toga,

odrzavanje jednogodinjeg tipa maline za samo jednu berb s anjuje trokove radne snage potrebne za rezidbu, ali i za d ge jere odravanja, te obezbjeuje plodove

od linog kvar eta u periodu kada mali broj vrsta iz grupe jagodasto vore plodonosi (kraj ljeta - poetak jeseni).

korijena nalaze take rastajadven

pupoljci iz

proizvodnje tipa maline za jednu

berbu. Takoe, ova osobina biljaka

iskoritena je za koritenje reznica korijena kao tipa

sadnog materijala za ovaj tip maline

maj juni j uli avg u st

A. CIKLUS PLODONOENJA KULTIVARA JEDNOGODINJEG TIPA MALINE TOKOM SEZONE PRVE VEGETACIJE

septembar oktobar l , 2, 3- 31 1 5 10 15 20 25 30 1 4 7 8 lll5 19 23 27 31 1 2 3 4 5 7 9 ll 13 15 18 19 23 27 31 l 2 3 4 5 7 9 ll 13 15 18 19 23 27 31 1 4 5 7 9 15 18 20 21 22 ' 23 24

A. Poetak nastanka cvjetnih pupoljaka kod kultivara jednogodinjeg tipa maline na jednu godinu starim izdancima dogodi se tokom ljeta (za vrijeme perioda dugog dana), i isti je direktno povezan sa starou vrnog tkiva rasta (apikalni meristem). Generalno, zametanje ili poetak nastanka cvjetnih pupoljaka kod ovog tipa maline poinje u onom momentu kada izdan ci dostignu visinu 35-45 nodusa (zona izmeu dva lista ili pupoljaka u pazuhu istih). Kod kultivara ovog tipa maline to ranije zapone vegetativni rast u proljee, ranije

e se dogoditi i cvjetanje. Jednogodinji tip maline plodonosi na jednogodinjim izdancima u nekoliko intervala tokom ezone koja okvirno ima period od tri mjeseca. Za veinu proizvodnih podru ja dominantni ku/tivar 'Polka' ostvaruje tri intervala berbe u sezoni koja obuhvata period od kraja ed mog do polovine desetog mjeseca (ovo velikim dijelom zavisi od klimatskim u lova i podru :jn proizvodnje). U prvom intervalu plodonose pupoljci smjeteni u vrnom dijelu izdanka (obino 50-60 cm od vrha), te isti tokom perioda od oko tri sedmice proizvode najveu koliinu plodova ekstra kvaliteta. Istovremeno tokom ovog perioda iz

ta.aka rasta razvijaju se novi izdanci, od kojih veina, ako ne i svi, u ovoj vegetaciji nee uspjeti d.onijeti rod. Nakon prvog intervala berbe nastupa prekid- period od desetak dana sa umanjenom koliinom ubranih plodova, nakon ega zapoinje novi ciklus plodonoenja. Dakle, formiranje cvjetni/1 pupoljaka za drugi i naredne intervale rodnosti kod ovog tipa maline odvija se bez obzira na duinu dana. Nakon drugog intervala slijedi ponovo pauza, te naredni ciklus proizvodnje, koji biva prekinut pojavom intenzivnog mraza, ime se i zavrava sezona plodonoenja za datu vegetaciju.

maj juni

B. CIKLUS PLODONOENJA KULTIVARA JEDNOGODINJEG TIPA MALINE TOKOM SEZONE DRUGE VEGETACIJE

j uli 1, 2, 3 - 311 5 10 20 25 30 4 5 7 8 lll5 19 23 24 25 26 27 28 31

avgust 2 3

B. Ako se 1zdancz ovog hpa malme zadre za drugu vegetacz;u, u prol;ee, boni pupoljci na dijelu izdanka koji nisu plodonosili prethodne godine (u donjoj polovini izdanka), zapoinju svoj razvoj i proizvode plodonosne mlada re. Mali je broj pupoljaka koji plodonose u ovom periodu, berba se odvija samo u jednom-intervalu (momenat idenian berbi tradicionalnih kultivara dvogodinjeg tipa maline), a prinosi su generalno niski. Istovremeno sa plodonoenjem iz taa ka rasta razvijaju se novi izdanci koji e plodonositi u jesen. Ovi novi, mladi izdanci predstavljaju smetnJu !'ri.likom berbe. Praksa organizovanja proizvodnje jednogodinjeg tipa maline za dva roda ima za posljedicu smanjenje istog u jesen za koji su prvenstveno kultivari ovog tipa maline namt7en7em.

SISTEMI PROIZVODNJE PLODOVA JEDNOGODINJEG TIPA MALINE

a ej pnog lanca razliitih sistema proizvodnje plodova maline, i jednogodinjeg tipa, utemeljena rasta i razvoja biljke, a koji je i bio osnova za grupisanje kult ivara u dva tipa. Osnovni princip od

o e

biljaka jednogodinjeg tipa maline za kraim periodom hladnoe tokom zime omoguava da se isti uzgajaju u toplijim krajevima gdje kultivari dvogodinjeg tipa ne uspjevaju. Za razliku od dvogodinjeg tipa koji zahtjeva selektivno uklanjanje izdanaka, cjelokupnan nadzemni sistem jednogodinjeg t ipa moe se pokositi do zemlje u kasnu jesen ili rano proljee . Ovo znaajno smanjuje trokove rezidbe, pod uslovom da je proizvoa spreman odrei se drugog roda u ljeto. Uklanjanje svih izdanaka nakon plodonoenja u jesen svake godine pomae u prekidu ivotnog ciklusa tetnih insekata i patogena, to prua pomo prilikom kontrole tetnih organizama. Izmrzavanje izdanaka tokom zime kod ovog tipa maline se ne uzima u obzir kako e isti svi biti uklonjeni do osnove i uniteni. Zbog ovih prednosti kultivari jednogodinjeg tipa maline su se brzo i masovno

poeli uzgajati irom svijeta, a posebno nakon uvoenja u proizvodnju kultivara 'Lloyd George', a zatim i 'Heritage', davne 1969 godine. Uloga kultivara jednogodinjeg tipa maline u globalnoj produkciji. Kultivar 'Heritage' bio je prvi od jednogodinjeg tipa maline koji je proizvodio komercijalno prihvatljiv prinos dovoljno rano da plodovi budu ubrani u veini regija proizvodnje gdje se uzgajao. Iako na globalnom nivou podaci o produkciji jednogodinjeg tipa maline nisu dostupni, danas polovina amerike proizvodnje ove vrste bazira se na istom. Posebno je znaajno poveanje proizvodnih povrina pod ovim tipom maline u

posljedr-~jih desetak godina. Tako na primjer, u ileu, 80% povrina pod malinom zauzima kultivar 'Heritage'. Me9"utim, glavni izazov kod uzgoja ovog kultivara u hladnijem podneblju jeste da mnogo roda u jesen bude izgubljeno zbog mraza prije nego su svi plodovi dozreli. Tokom proteklih 25 godina, stvoreni su mnogi kultivari jednogodinjeg tipa maline. Novi kultivari odlikuju se krupnim plodovima bogatog okusa, ranijom il i kasnijom sezonom sazrijevanja, te pokazuju veoma izraene nijanse u pogledu boje ploda. Takoe, sve je vei broj kultivara koji podlijeu pravima oplemenjivaa, kao i oni specijalistiki stvorenih za odreena mjesta.

Tehnike za produenje sezone rodnosti jednogodinjeg tipa maline. Prvi pristup podrazumjeva ubrzanje rasta, cvjetanja, i plodonoenja kako bi se omoguio dui period berbe prije nastupanja jesenjih mrazeva metodom prekrivanja redova agril folijom da se zemljite i biljka zagriju u proljee. Prekrivanje rednog prostora sa agril folijom prije pojave izdanaka jednogodinjeg tipa maline, a zatim uklanjanje istog kada izdanci dostignu 0,5 m visine, omoguava da plodovi dozrijevaju ak dvije sedmice ranije nego u sluaju nepokrivanja . Maline jednogodinjeg tipa takoe mogu biti uzgajane unutar visokih tunela da se istim ubrza cvjetanje i plodonoenje. Visoki tuneli danas se masovnije koriste u Kaliforniji da zatite maline od vremenskih nepogoda, ali i obezbjede produenje sezone rodnosti za oba roda, prvi u jesen i drugi u proljee. Drugi pristup je zatititi biljke od mraza u periodu dok one plodonose na jednogodinjim izdancima za produenje sezone kasnije u jesen. Kultivar ovog t ipa maline koj i se na otvorenom polju moe brati pet sedmica prije pojave intenzivnog mraza u jesen, ukoliko se uzgaja unutar tunela prekrivenih PVC folijom u kasno ljeto, moe imati sezonu rodnosti i do deset sedmica, ili ak due. Vrhunac rodnosti jednogodinjeg tipa maline moe biti namjerno odgoen u svrhu da se proizvodnja premjesti na kasniji period u sezoni. Metode koje e 'odgoditi berbu podrazumjevaju: maliranje rednog prostora u zimu nakon uklanjanja izdanaka, koe nje novih jednogodinjih izdanaka na poetku proljea, te pinciranje jednogodinjih izdanaka prije cvjetanja. Prikladno vrijeme za ove tretmane da budu korisni zavisi od klime na svakoj lokaciji. Neki od ovih tretmana mogu imati negativan uticaj na plodonoenje, s obzirom da neki od njih smanjuju duinu izdanaka i potencijal prinosa, ili pak odgaaju sazrijevanje izvan vremena kada razvoj ploda moe biti podran od strane blagih temperatura.

Primjena tretmana za odgaanje berbe u visokim tunelima moe biti uinkovita strategija za produenje sezone rodnosti jednogodinjeg tipa maline u hladnijem klima tu. Jednogodinji tip maline moe se uzgajati u saksijama tzv. kontejnerima razliite zapremine unutar staklenika i plastenika. Uzgajivai mogu uvati kontejnerske biljke u hladnjai, te ih unijeti u staklenik nekoliko mjeseci prije nego se oekuje berba plodova. Ovakav pristup omoguava proizvoau da cilja na bilo koji okvir trita, pogotovo u kombinaciji sa zahvatom pinciranje i rezidbom za manipulaciju perioda cvjetanja. Na primjer, uklanjanje dijela jednogodinjeg izdanka koji se izrodio moe stimulisati buenje pupoljaka dalje niz izdanak ukoliko su ekoloki uslovi povoljni, to dovodi do plodonoenja vie puta na jednom izdanku. Osim toga, neki kultivari jednogodinjeg tipa maline e bez prekida proizvoditi cvjetove i plodove, te nove jednogodinje izdanke u uslovima staklenika, to omoguava proizvoau berbu tokom dugog perioda vremena od istih biljaka. Ove tehnike, zajedno sa kultivarima jednogodinjeg tipa koji plodonose ranije ili kasnije, trebale bi i dalje imati veliki uticaj na trite svjeih plodova maline, prvenstveno sa poveanjem duine vremena u kojem su plodovi dostupni od lokalnih uzgajivaa

TIPOVI SADNOG MATERIJALA I TEHNIKE SADNJE

SADNI MATERIJAL KATEGORIJE 'ZRELI IZDANAK GOLIH ILA' podrazumjeva jednogodinji izdanak prikraen na odreenu visinu sa razvijenim korijenom odvojen od majke biljke, u jesen, nakon prve godine rasta u rasadniku. Ovo je jo uvijek standardni tip sadnog materijala za malinu u BiH. Period sadnje ove kategorije sadnica maline granien je na jesen i proljee (mirovanje vegetacije), a iste zahtjevaju adekvatan tretman prije sadnje. Takoe, za adekvatan razvoj novih izdanaka prve godine nakon sadnje ovaj tip sadnog materijala zahtjeva specifine pomotehnike radnje.

SADNI MATERIJAL KATEGORIJE 'ZELENA KONTEJNERSKA SADNICA' predstavlja razvijenu mladu biljku iji se korijen nalazi u kontejneru razliite zapremine koji je ispunjen adekvatnim supstratom. Kljune odlike ovog tipa sadnog materijala su: sadnja tokom cijelog perioda vegetacije (ne samo jesen ili prolj nakon sadnje nije potrebna specifina pomotehnika, jednostavnija sadnja, mogue uvanje dui vremenski period

prije sadnje bez posebnog tretmana. Kao nedostaci kontejnerskih sadnica navode se: otean transport, vie cijene, osjetljivost na mraz, te u nekim sluajevima potreba instaliranja sistema za navodnjavanje kap po kap prije sadnje.

SADNI MATERIJAL KATEGORIJE 'REZNICE KORIJENA' o ad'e orijena tzv. korjenove reznice, obino duine 5-8 cm i promjera oko 2,5 mm. Koliina

nruTPrmj o enaa za zasn ivanje plantaa jednogodinjeg tipa maline iznosi od 17-23 kg po dunumu. :-+o.ri~.:, e o og pa sad og materija la jeste daleko nia cijena u odnosu na sve ostale, olakan transport i

o enoenja bolesti . Kao jedini nedostatak navodi se potreba besprijekorno pripremljenog li o sa je ovog pa sadnog materijala treba vodi rauna da se korijenii rasporede u

l(n-iPrtnve remice do o enta sadnje mogu se uvati u h ladnjai na adekvatnoj temperaturi.

oz11n eni redovi zn ndnju ili

gredice

meuredni prostor

oznaeni redovi za sadnju ili

gredice

A. CIK CAK l ORMA ILl OVO HtO

t

l posaena sadmca

maline kategorije 'zreli IZdanak golih ila'

B. JEONORED

l l

novi/mladi izdanci koji se razvijaju iz

taaka rasta na sadnici maline

l

ORGANIZACIJA PLANTAE JEDNOGODINJEG TIPA MALINE NEPOSREDNO NAKON SADNJE SA MARKIRANIM POSAENIM SADNICAMA (ptiija perspektiva)

ORGANIZACIJA JEDNOGO TIPA MALINE U PROLJ NAKON POJAVE NOVIH/MLADIH IZDANAKA KOJI SU MARKIRANI ZELENOM BOJOM UZ

POSAENE SADNICE (pogled iz ptiije perspektive) Za organizaciju uspjene proizvodnje, i maline, klju je kupiti zdravstveno ispravan sadni materijal. Kvalitetne biljke ostvarit e svoj proizvodni potencijal ukoliko se uzgajaju na adekvatnom mjestu sa dobro dreniranim zemljitem, sa visokim nivoima minerala i organske materije, vodom visokog kvaliteta, te mjestu osloboenom od korova. Nakon pripreme zemljita i unoenja neophodnih dodataka istom, u cilju modifikacije njegovih nepoeljnih osobina, sljedea radnja podrazumjeva formiranje redova za sadnju. Malina, i jednogodinjeg tipa, moe se saditi na rnvnim parcelama, pod u.slovom da su iste dobro drenirane, odnosno da obezbjeuju adekvatno kretanje vode kroz zemljite. Meutim, na ravnim parcelama sa slabo dreniranim zemljitem i ovaj tip maline preporuuje se saditi na prethodno formirane gredice. Kada je u pitanju razmak unutar reda sadnja kultivara jednogodinjeg tipa maline obavlja se na identinom rastojanju kao i kod dvogodinjeg tipa. Meutim, u sluaju sadnice kategorije 'zreli izdanak golih ila' sadnja jednogodinjeg tipa maline moe se obaviti u dvije forme: cik cak forma sadnje ili dvored i jedno red ili lineama forma sadnje. Ovdje se preporuuje cik cak forma sadnje s obzirom da irina iste definie zonu reda u kojoj e se izdanci nesmetano razvijati

Iako se sadnja, i jednogodinjeg tipa maline, moe obavljati od oktobra do poetka aprila, sadnicama kategorije 'zreli izdanak golih ila' (tzv. jesenja i proljetna sadnja), ipak najei termin sadnje za ovakav sadni materijal su kasna jesen i rano proljee, odnosno od momenta opadanja lia pa sve dok zemlja ne smrzne, te ponovo nakon odmrzavanja zemlje do fenofaze bubrenje

pupoljaka. Tehnika sadnje sadnica jednogodinjeg tipa maline kategorije 'zreli izdanak golih ila' podrazumjeva sljedee korake (s lijeva na desno): po tapanje sadnica u rastvor dezinfekcionog sredstva (dioxy activ supra agra) u trajanju od 3-5 minuta, postavljanje sadnice na pravilnu dubinu (1-2 cm dublje u odnosu na markiranu zonu do koje je bila posaena u rasadniku),

razmjeravanje za cik-cak formu sadnje gdje su sadna mjesta formirana izvlaenjem brazde ili otvaranjem rupa motikom, ravnomjemo rasporeivanje korijena i prekrivanje istog zemljom

ORGANIZACIJA PLANTAE JEDNOGODINJEG TIPA MALINE POLOVINOM P OLJEA NAKON UKLANJANJA STAROG DUELA SADNICE I INTENZIVNOG

RAZVOJA NOVIH/MLADIH IZDANAKA (pogled iz ptiije perspektive) rfina pomotehnika nakon sadnje sadnica kategorije 'zreli izdanak golih ila', i kod

'ednogodinjeg tipa maline, podrazumjeva uklanjanje starog dijela sadnice kada novi i::danci dostignu visnu 10-15 cm. Stari dio sadnice predstavlja dvogodinji izdanak

'i bi plodonosio i ubrzo nakon toga zavrio svoj ivotni ciklus. Dakle, ovim zahvatom se inicirati razvoj to veeg broja novih jednogodinjih izdanaka koji e krajem ljeta

donijeti rod, a ujedno obezbjedili adekvatno uspostavljanje plantae

kantejnerske sadnice sorti jednogodinjeg tipa maline sade se od proljea do sredine ljeta kako bi se ostvario odreeni prinos krajem ljeta i u jesen. Poetkom sadnje ovog tipa sadnog materijala smatra se period prestanka pojave kasnih proljetnih mrazeva.

Odgaanje momenta sadnje u odnosu na proljetnu u mnogome doprinosi kanjenju plodonoenja u jesen prve godine

jednogodinjeg tipa maline ka 'reznice korijena': sadnja ovog tipa sadnog najee se obavlja u mo=.e i::vriti sve do poetka ljeta ukoliko korjenii budu uvani u hladnjai na adekvatnoj temperaturi. Prije adnje

e. se ~ ecka na datu duinu, te potom cjelokupan po topi u rastvor dezinfekcionog sredstva u trajanju od 3-5 minuta. Xi:: sade u besprijekorno pripremljena sadna mjesta u vidu brazdi 5-10 cm dubine, na pretJwdno definisano rastojanje.

:::.1nne :::nnl,om koja se rukama abije u cilju eliminisanja vazdunih depava (preporuka je kori titi dobro usitnjenu ' l - ne taje vla e u zemljitu, izvriti zalijevanje, to e doprinjeli boljem kontaktu korijena sa zemljom

SISTEM UZGOJA JEDNOGODINJEG TIPA MALINE SISTEM UZGOJA NA RAVNOM ZEMUITU

SA NAZNAENIM PARAMETRIMA

irina reda u vrhu

zone koje se odr~vaju istim od korova, ali gdje se ne dozvoljava

-+- .. ~ irina reda u osnovi (zona

u kojoj izdanci rastu) razmak izmeu redova

Na osnovu morfolokih osobina biljaka kultivara jednogodinjeg tipa maline i njihovog naina rasta i razvoja definisan je sistem uzgoja za iste koji podrazumjeva: razmak sadnje, uzgojni oblik ili formu, te model naslona. Jednogodinji tip maline uzgaja se u formi palira koji je najsliniji oblikovanoj ivoj ogradi unutar okunica. Razmak sadnje podrazumjeva udaljenost centra jednog od istog susjednog reda i dominantno zavisi od navedene forme uzgoja i modela naslona koji se instalira za datu. Naime, izdanci rastu i razvijaju se u tano definisanoj zoni, koja se naziva irina reda u osnovi. S obje strane ove zone ostavlja se podruje koje se tokom godine odrava istim od korova redovnom obradom zemljita (uglavnom plitko okopavanje), ali unutar kojeg se ne dozvoljava razvoj izdanaka, te isto zajedno sa irinom reda u osnovi ini prostor za obradu. Prostor za obradu moe biti organizovan u istom nivou kao i trava mal, ili pak da bude uzdignut u fonni gredice, to je posebno korisno na zemljitima koja imaju lou drenau (jedan od naina da se sprijei pojava i razvoj bolesti poznate kao trule korijena maline). Kako izdanci nastavljaju rast, te ponu razvijati plodonosne mladare od vrnog dijela, dolazi do potrebe istih za veim prostorom, odnosno zonom koja je minimalno dvostruko vea u odnosnu na irinu reda u osnovi. Ovaj prostor naziva se irina reda u vrhu i od njega zavisi meuredna zona- prostor za prolaz, kojeg u osnovi ini dio meu redne zone zasijan travama necvjetnicama- trava mal. U ovom sistemu uzgoja izdanci jednogodinjeg tipa maline mogu rasti do visine i preko dva metra to je ukupna visina izdanka. Meutim, na istoj treba razlikovati zonu plodonoenja i nerodnu zonu, od kojih zavisi visina na koju se instaliraju poprene preage na naslonu. Visina izdanka prije plodonoenja vaan je parametar za definisanje mjesta na kojem je potrebno obezbjediti podrku za iste.

SISTEM UZGOJA NA UZDIGNUTIM GREDICAMA SA DEFINISANIM

DIMENZDAMA ZA DATE PARAMETRE

+--- 130-140 cm----+

visina gredice uglavnom proizvoljno

zavisnosti od uslova zemljita

280 cm

~ JEDHOGOOIHJI IZDAHCI RASnJ UADEXVA OM SKLO GUSTIH E

MAU BROJ IZDANAKA PO .Ji~IJ.~l",;~

JEDINICI DUINE REDA NARUAVA

PRAVILNOST U POGLEDU DUINE

PLODONOSNIH MLADARA, A

MOE DOVESTI I DO GRANANJA

JEDNOGODINJIH IZDANAKA

I TEM UZGOJA jednogodinjeg tipa maline ima ulogu da obezbjedi adekvatne uslove za poboljanje rasta i razvoja biljaka, pojednostavi odravanje, optimizira proizvodnju, te na velikoj ili maloj povrini napravi takav ambijent u kojem je mogua realizacija prizvodnog potencijala, odnosno postizanje adekvatnog prinosa i kvaliteta ploda. Pored razmaka sadnje bitna komponenta sistema uzgoja ovog tipa maline jeste model ili forma naslona, a koji pored ispunjavanja svih navedenih kriterija za sistem uzgoja mora biti prilagoen rastu i razvoju biljaka jednogodinjeg tipa maline. Sistem uzgoja treba da bude takav da pobolja cirkulaciju vazduha i prodiranje svjetlosti unu tar reda, s obzirom da je cvjetanje i zametanje plodova poboljano sa boljom aeracijom i distribucijom svjetlosti, te da minimizira pritisak bolesti. S obzirom da je sistem uzgoja projektovan spram rasta i razvoja biljaka jednogodinjeg tipa maline, onda je na prvom mjestu, potrebno dati odreene specifinosti u pogledu razvoja plodonosnih mladara kod istog. Ranije je napomenuto da se generativni pupoljci kod ovog tipa maline razvijaju na jednogodinjim izdancima od vrha prema sredini. Nakon razvoja generativnog pupoljka na vrhu rast izdanka u visinu prestaje, a njegovo dalje izduivanje rezultat je formiranja rodne granice ili plodonosnog mladara. Rodne granice u vrnom dijelu izdanka (zona u kojoj se odvija prva faza plodonoenja), su vrlo karakteris tine, kratke, obino duine identine is toj kod lista u ijem pazuhu se razvijaju. Kada jednogodinji izdanci rastu u adekvatnom sklopu gustine (podrazumjeva ostavljanje svih izdanaka koji se pojave u prvoj seriji u prostoru definisanom za razvoj istih - detaljnije vidjeti u poglavlju koje tretira rezidbu), duina plodonosnih mladara manifestuje pravilnost, tako to su rodne granice najkrae na vrhu, a prema sredini izdanka postaju sve due. Meutim, duina plodonosnih mladara kod jednogodinjeg tipa maline razlikuje se spram gustine sklopa, odnosno broja izdanaka unutar rednog prostora, ali i odreenih pomotehnikih tretmana. Pravilo je da to je vea gus tina izdanaka plodonosni mladari e biti krai. Prema tome, ukoliko na duni metar ima manji broj izdanaka, to je posebno sluaj prve godine nakon sadnje, izdanci i kultivara jednogodinjeg tipa maline e u zoni plodonoenja razviti due rodne granice bez prethodno navedene pravilnosti, dosta sline istim kod jednorodnog tipa maline. Takoe, u odreenim sluajevima ovi plodonosni mladari kod jednogodinjeg tipa maline mogu biti dugi koliko i sam izdanak. Kod jednogodinjeg tipa maline koji se uzgaja u neadekvatnom sklopu gustine jednogodinjih izdanaka moe doi i do njihovog grananja od osnove, sredinjeg dijela ili samo u vrhu (ovo je posebno sluaj kada doe do namjernog ili sluajnog oteenja vrha izdanka).

SVI JEDNOGODINJI IZDANCI KOJI RASTU IZVAN DEFINISANE ZONE SE UKLANJAJU, TE SE NA TAJ NAIN OBEZBJEUJE ADEKVATNA GUSTINA ISTIH PO JEDINICI DUINE REDA

zona u kojoj r 1 se dozvoljava 1 izdandma da

rastu - irina reda u osnovi

lai.1IDI:oo.i;i: eg tipa maline raziluke se u odnosu na isti kod dvogodinjeg, prvenstveno u tome to nije ogranien broJ - dini ci du::ine reda (npr. sedam, deset, petnaest i sl.). Kod ovog sistem uzgoja ogranien je samo pr, tor u kome

~-a _. cwi i~danci, i kod kultivara jednogodinjeg tipa maline, ra:vijaju se i: pupolja.kJz rasporeenim du kori'ena po toji mogunost da se razviju novi izdanci. istem u:goja ~ CTi'aj tip maline projektovan

._.. .. , ....... i::ron definisane zone, i to je jedna od u 'tinskih aktit'1wsti kod odciJroanja datog _i tema u:goja. redil u _rwt'i ~ljne adektatno odr=ava rednCTi'nom obradom, isw pogoduje ra~ju i~danaka

i::Jmtci 'i se pojave U nat'edenoj uklanjaju se do Osrwr'e ll m in terrain. Kako se i~danci kod kultivara u seri'ama. najbolje prllt'ilo jeste ostaviti

Ml : l/1 '()1{1\11/\ N/\SLNA Z/\ .Jl ~ DNGDISN .Jl TIP MI\LINU

A.

B.

C. Kako bi se sprijeilo polij ganje izdanaka u ovoj fazi na odreenoj vi ini

iznad zemlje potrebno je instalirati poprenu preagu ija je duina jednaka irini rednog

prostora u osnovi (tanije zoni u kojoj se dozvoljava rast izdanaka), te na rubove iste s obje strane postaviti

poprene page koje slue kao oslonac izdancirna da ostanu u uspravnom poloaju. Pored toga,

postavljena paga predstavlja granicu izvan koje svi novi izdanci kaji se pojave trebaju biti uklonjeni za odravanje datog sistem uzgaja jednogodinjeg tipa maline. Takoe,

A. Izdanci jednogodinjeg tipa maline koji se razvijaju u prvom intervalu rasta na poetku proljea (tzv. prva serija izdanaka) da odredene visine ostaju u uspravnom poloaju, ta dobrim dijelom zavisi ad kultivara, ali i vremenskih prilika. Kasne snijene padavine u proljee uzrokuju masovna polijeganje izdanaka u avaj

B. Ukoliko se izdanci tipa maline ostave da slobodna rastu, bez podrke u vidu naslona, isti se nakon dostizanja odreene visine pod teinom

biomase poinju savijati prema meurednom prostoru i zoni unutar reda. Ovo e ograniiti prostor za prolazak izmeu redova, s jedne strane, a sa druge sprijeiti cirkulaciju vazduha izmeu biljaka i stvoriti uslove za masovniju pojavu bolesti

i tetoina. Polijeganje izdanaka u avoj Jazi posebno je izraeno kad kultivara 'Jaan J'. Meutim, i druge sorte ovog tipa maline pozitivno e reagovati na

obezbjeenje adekvatne u avoj fazi zana izdanaka ispad ovih paga tokom vegetacije preporuuje se odravati

istom ad lia u cilju poboljanja cirkulacije vazduha i samim tim spreavanja pojave bolesti medu proizvoaima poznate ka.o didimela

Jazi, kao i kaenje istih u cilju odgaanja poetka sezone rodnosti

D.

D. Kada izdanci jednogodinjeg tipa maline u vrnoj zoni zaponu fazu E. plodonaenja isti se dodatno pavijaju pod teinom roda, te ukoliko slobodno rastu (bez naslona) mogu potpuno zatvoriti meuredni prostor.

Takoe, izdanci na taj nain polijeu jedan na drugi to smanjuje cirkulaciju vazduha i stvara povoljne uslove za razvoj odreenih bolesti (trule ploda). Pored toga, u takvim uslovima. berba plodova je oteana, kao i adekvatno tretiraje u svrhu suzbijanja tetnih organizama

. Dakle, na prethodnu izvedbu naslona potrebno je dodati drugu poprenu preagu ija je duina dvosturko

vea u odnosu na prvu. Na rubove iste postavlja se paga kaja slui kao oslonac

izdancima prvenstvena da ne polijeu i na taj nain zatvore meuredni prostor. Dimenzije

ove poprene preage definiu prostor za prolazak izmeu redovo

F. Izdanci pod rada takoe su skloni

polijeganju u unutarredni prostor, to dodatno berbu ini oteanom uz stvaranje povoljnih uslova za razvoj

bolesti. U tu svrhu na drugu preagu potrebno je instalirati adekvatnu

mreu, uobiajeno anu koja se koristi u produkciji krastavca karniona, naravna u

horizontalnom poloaju

=

o

lO ZA JEDNOGODINJI TIP MALINE SA NAZNAENIM DIMENZIJAMA

--crijevo sa kapaljkama sistema za navodnjavanje tipa kap po kap

I poprena preaga

30 = -visina na koju se postavlja pocinana ica debljine 3 mm za koju se fiksira crijevo sa kapaljkama

40-SOcm -dio stuba koji se ukopa u zemlju

Osnovni sistem naslona za jednogodinji tip maline podrazumjeva stubove adekvatne visine

postavljene u centru reda linearno na razmak od 7 m, na kojim su instalirane dvije poprene preage na ijim krajevima su du reda paralelno fiksirane

dvije page. Primarna svrha osnovnog modela naslona jeste da se jednogodinjim izdancima obezbjedi podrka kako bi ostali u uspravnom

poloaju, s obzirom da oni kod ovog tipa maline bivaju optereeni rodom u vrnom dijelu. Naslon podravajui izdanke optereene rodom obezbjeuje

da se plodovi zadravaju odignu ti od zemlje, te stvara takve uslove da su operacije prskanja i

berbe olakane. Takoe, naslon slui i kao nosa crijeva sa kapaljkama sis tema za navodnjavanje tipa kap po kap na nain da se od stuba do stuba

postavi ica za koju se fiksira plastina cijev sa kapaljakama na razmaku 35 cm jedna od druge.

MODEL NASLONA SA POKROVOM ZA JEDNOGODINJI TIP MALINE SA NAZNAENIM DIMENZIJAMA

o ...-

N o N N

--crijevo sa kapa ljkama sistema za navodnjavanje tipa kap po kap

I poprena preaga

30 cm - visina na koju se postavlja pocinana ica debljine 3 mm za koju se fiksira crijevo sa kapaljkama

O-so cm -dio stuba koji se ukopa u zemlju

pokrov u vidu mree za zasjenjivanje sa 35% sjene, ~ adekvatne irine od 260-280 cm

Veina kultivara jednogodinjeg tipa maline izrazito je osjetljiva na intenzivno sunevo zraenje i visoke temperature, to dovodi do oteenja koja se manifestuju na plodu i listovima (detalje pogledati

u poglavlju koje tretira datu problematiku, str. 30). Budui da sezona rodnosti jednogodinjeg tipa

maline obuhvata period kada su u BiH ekstremne vruine, u intenzivnoj produkciji, za ouvanje

kvaliteta ploda i ostvarenje proizvodnog potencijala biljaka istim je potrebno obezbjedi ti adekvatnu

zatitu od sunevog zraenja. U razvijenijim zemljama ovo prvenstveno podra::.umjeva

organizaciju proizvodnje unutar visokih tunela koji su prekriveni mreama za zasjenjivanje. Budui da se radi o enormno visokim investicijama za

takav oblik proizvodnje avdje je predstavljeno daleko jeftinije rjeenje u vidu modela naslona sa pokrovom. Rjeenje

podrazumjeva paveanje visine stuba u odnosu na osnovni model naslona, te dodatnu, odnosno treu preagu na ije krajeve se fiksira deblja paga

u poreenju sa onom na ostale dvije. Takoe, na samom vrhu tuba linerano du:: reda postavlja se jo jedna identina paga du reda, koja a pretJwdne dvije predstavlja nosae pokrovnog materijala. Kno pokrovni materijal u vidu zatite od sunca koristi se uglavnom klasina

::..elena mree sa 35% sjenila. S druge strane, kao ::atita od mra::.a koristi se agril folija. Woga dr:ije poprene preage od osnove prema vrhu tuba identina je onim kod osnovne forme naslona.

KADA JEDNOGODINJI IZDANCI DOSTIG U ADEKVA U POSTAVUANJE PAGA NA KRAJEVE PRVE POPRENE PREAGE

PRIJE NEGO IZDANCI DOSTIGNU VISINU DRUGE POPRENE PREAGE NA ISTU SE VODORAVNO INSTALIRA MREA KOJA SE KORISTI U PROIZVODNJI KRASTAVCA KORNIONA

Instalirana mrea iznad redova biljaka jednogodinjeg tipa

maline

NAKON INTENZIVNOG CVJETANJA, ODNOSNO ZAMET ANJA PLODOVA REDOVI

SE PREKRIVAJU MREOM KOJA SLUI KAO ZATITA BIUKA I PLODOVA OD

INTENZIVNOG SUNEVOG ZRAENJA

Detalji postavljanja page i mre::e na drugu poprenu preagu

l

PRINCIP! POMOTEHNIKE l REZIDBE JEDNOGODINJEG TIPA MALINE

IZD KOJI RASTIJ IZV DEFINI.SAH:E ZONE I El.IMINACDA OBOUELOG LIA U OS OVI IZD

USMJERAVANJE RASTA IZDANAKA U ZONU KOJU DEFINIU PAGE NA KRAJEVIMA POPRENIH PREAGA page na rubovima poprenih preaga i mrea postavljaju se prije nego izdanci dostignu visinu istih. Odreeni broj izdanaka kada dostigne visinu paga u tenji za suncem izlazi izvan definisanih okvira. U tom pogledu odgajanje izdanaka podrazumjeva usmjeravanje istih, odnosno uvlaenje, u zonu definisanu apagama

RIL-voj izdanaka kod jednogodinjeg tipa maline odvija se u serijama tokom itavog perioda vegetacije. Prema tome, svi izdanci koji rastu izvan defini-ane zone =n dati istem se konstantno uklanjaju. Takoe, kako bi se dodatno poboljala cirkulacija vtUduJw u osnovi izdanaka, te smanjila pojfll.'(l bolesti preporuuje se u =oni od baze iz.diznaka do crijeva sa kapaljkama elimini ati listove

UKLANJANJE DUELA JEDNOGODINJEG IZDANKA NAKON ZAVRENOG CIKLUSA PLODONOENJA PRIKRAIVANJEM

Prikraeni izdanci nakon zavrenog I ciklusa plodonoenja Prikraeni izdanci nakon

zavrenog II ciklusa plodonoenja, uobiajeno krai sezone rodnosti

I ciklus plodonoenja: jednogodinji izdnaci nose rod u vrnih 45-60 cm

UKLANJANJE JEDNOGODINJIH IZDANAKA NAKON ZAVRENOG CIKLUSA PROIZVODNJE

Prilikom organizacije proizvodnje jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu, svi izdanci u periodu mirovanja se oreu do osnove (C), iznesu iz plantae i unite. Meutim, veliki broj proizvoaa prilikom rezidbe ostavlja bazne dijelove izdanaka koji su plodonosili (A i B), i na taj nain pravi veliku greku s obzirom da e se iz preostalih pupoliaka razviti plodonosni mladari koii e nositi rod poetkom lieta.

a je te im organizmima (insekti, pauci, gljivice, ) i egralna zatita, i j ednogodinjeg tipa maline, je

e oji u obzir uzima sve dostupne opcije kako bi se ra 1X)(l e o omskog praga tetnosti. Ovaj sistem integrira

raspoloivih metoda kontrole tzv. alata u jedan program. _-a e tetnih organizama, obuhvata sljedee : prakse

uzgoja, fizike metode, bioloke metode, metode koje reguliu ponaanje date tetoine, te hemijske metode. Tako na primjer,

ena gidda za suzbijanje nekoliko vanih bolesti moe biti glavni ej o upnog programa kontrole istih, ali koritenje razliitih praksi

uzgoja je moda ak vanije u postizanju adekvatnog rezultata . Pored oga, ne e bolesti ne mogu biti izlijeene fungicidima, ve njihova ontrola potpuno zavisi od primjene praksi uzgoja. Slijeenjem ovakvog

pristupa tetni uticaji pesticida u proizvodnji, i jednogodinjeg tipa maline, svedeni su na minimum, a ekonomski povratak uloenog sigurno obezbjeen. Proizvodnja u kojoj se praktikuje navedeni koncept za kontrolu bolesti i tetoina naziva se integralna ili sveobuhvatna (IP) . Program integralne zatite bazira se na opsenoj upotrebi informacija koje se sakupljaju u sistemu proizvodnje, te zahtjeva maksimalnu panju i angaman od strane proizvoaa. Za pravilnu implementaciju takvog programa vano je znati ta on mora obuhvatiti: B

naglaavanje integralnog koritenja specifinih praksi uzgoja (mora se poduzeti sve ono to je mogue u pogledu razmatranja prije sadnje, a kasnije agro i pomotehnikih operacija, kako ne bi dolo do TRULE KORIJENA predstavlja bolest stvaranja uslova za pojavu tetnih organizama); koja izaziva ogromne tete i u uzgoju

identificiranje tetnog organizma, poznavanje njegove jednogodinjeg tipa maline. Uzronicima biologije i ponaanja (proizvoa mora biti osposobljen da ove bolesti smatra se nekoliko sordnih prepozna glavne bolesti, s obzirom da je pravilna identifikacija vrsta gljivica roda Phytophthora koje klj una za donoenje prave odluke, jer poznavanje patogena i bolesti ive u zemljitu i prenose se putem istog. omoguava donoenje pravih i efektivnih odluka za kontrolu); Propadanje biljaka dogodi se postepeno,

korisne organizme (kontrola tetnih organizama ne smije imati prvo na vlanim i nisko poloenim zonama negativne posljedice na okolinu); parcelg gdje se akumulira suvina voda, a

vrlo brzo se iri na ostale redove biljaka, te tehnike praenja ili monitoringa (potrebno je redovno provoditi u pogodnim uslovima zahvata cijeli zasad.

monitoring u plantaama na prisustvo tetnih organizama ili njihovih Simptomi na korijenu manifestuju se u simptoma, ali pri tome mora se znati ta traiti i kada to oekivati); vidu abnormalne obojenosti tkiva, smee

primjenu i vremenski okvir odgovarajuih alata za kontrolu do eme boje, i vodom natopljenog izgleda (adekvatan nain i momenat primjene raspoloivih metoda); (B). Centralni dio glavnog korjena je sme

voenje zabiljeki, odnosno radna evidencija (sve mora biti i jasno odvojen od okolnog zdravog tkiva zabiljeeno na adekvatan nain); to se moe vidjeti struganjem njegove

strategije upravljanja rezistentnosti ( eliminisati sve mogunosti vanjske povrine. Korjenov vrat ima tamno za razvoj otpornosti kod odreenog tetnog organizma); smeu boju, a vodenasto tkivo nasluuje

osjetljivost kultivara, njegovu rezistentnost na date bolesti i se ~spodd epidermisatz .. Izdal ~cdi _se _i_n1

tenzlbvno tv t v. ( . v . dl'k k . . ) suse o osnove, za m slje 1 nJlWVa rza e_ ocm~ pro1zvo. ac mora _znati ?s~ovne o 1 e sort~ OJU u~ga)a i smrt, te se razvija malo ili nimalo novih.

kah~ra~JJU prskahc~ (tehnike pnm)ene sa aspekta Sigurnosti spram Lis tovi manifestuju utilo i posmeenje na O ohne l radnog osoblJa). marginama, a zatim izmeu nerava, te na Praenje i izvianje, odnosno sakupljanje informacija u kraju biva prekrivena cjelokupna liska (A ). plantai. s ematsko praenje populacije tetoina, vremenskih uslova, ~iljke s~ gene~a}r:~ zakrljal~, ven~, poute

enog sta ja biljaka i simptoma bolesti predstavlja najvaniji dio l odumlru~ naJcesce takor:: lJ~~a. S~mptome ra . o oring je najbolje izvrit i od strane iste osobe ili servisa 0~te ~ol~stz nze trde~a zamlJen~tz stakomlstzm _od:

uba) I ~ h. l . 1 .. v os ecen1a us;e zzmrzavan1a o z1me . . . n ormaCIJev o_ IstOriJI parce e, tl~~ ze m J ISta, (suenje od vrha izdanka), venenja izdanaka )a 1 ~em~~a vazn1 su kod mterpretaCIJ~ r~zulta~a (korjenov v rat ne tamni), fitotoksino ti e e e O)e neophodne su za poreenJa IZ god1ne hemikalijama ili rezidua herbicida (korjenov

o , P, podrazumjeva: vizuelno osmatranje, vrat nema smeu boju). ajbolje prakse za uzimanje uzoraka i koritenje razliitih tipova klopki. suzbijanje ove bolesti su: odabrati dobro Za a os atranje potrebno je dati odgovore na s ljedea drenirano zemljite, be= historije bolesti; p j a: g e, a i ta gleda , ta biljeiti? Razl ikuju se dva tipa sadnju obavljati nn uzdignute gredice 25-

teta ilj a i j ednogodinjeg tipa maline i to: bioloki 30 cm visine; koristiti re::.i tentne kultivare ' ' i zdrav tveno ispravan sadni materijal. Primjena fungicida

samo e ograniiti tetu, a ne i=lijeiti bolest. Preporuuje se dezinfekcija ::.emljita, alata i adnog materijala.

uzronici koji obuhvataju ive organizme ili parazite (tj. insekti, grinji, sisari, gljivice, virusi, bakterije, fitoplazme i dr.) i abiotski uzronici ili ekoloki faktori (temperatura, kia, vjetar, grad, toplota, sunce, mraz) ili neadekvatne prakse uzgoja (ubrenje, navodnjavanje, drenaa, sabijeno zemljite, pH i salinitet, te pesticidi). Posebno je vano naglasiti da j edan tetni organizam moe izazvati irok dijapazon simptoma. Kako odreena pojava tete na biljci moe imati vie uzroka, najbolja preporuka je izbjegavati brzu dijagnozu. Odrasli insekti esto su mobilniji nego j edinke u drugim fazama razvoja, te je i raspored teta razliit na

poetku zaraze. Takoe, distribucija simptoma moe se razlikovati ako oni prezimljavaju na rubovima plantaa. Kod nekih insekata, kao to je cvjetojed, pojava tete je iznenadna i esto nepredvidiva, te je dobra ideja intenzivirati monitoring u kritinim periodima. Za identificiranje problema sa zdravstvenim stanjem biljaka jednogodinjeg tipa maline sljedee informacije moraju se uzeti u obzir: opis simptoma i prisustvo mikroorganizma ili tetoine (ta traiti?).

Potrebno je uoiti koji dio biljke je zahvaen, te opisati vidljive simptome, kao to su: guka, trule, uvenue i slino. Vano je ispitati i korijen, posebno ukoliko biljka propada. Brojni simptomi (promjena boje, ogranien rast, uvenue) mogu biti izazvani usljed nedostatka korijena. U nekim sluajevima, dijagnoza moe biti olakana sa direktnim zapaanjem tetoine ili mikroorganizma, npr. spore gljivice Botrytis cinerea na plodu koja je odgovorna za sivu plijesan;

raspored simptoma (gdje traiti?). Raspored simptoma na biljci i u plantai predstavlja dva kljuna indikatora za odreivanje problema koji izazivaju tete. Na biljci simptomi su rasporeeni preko cijele biljke ili lokalizirani na jedan dio kao to je stabljika, korijen ili list. U plantai simptomi mogu biti rasporeeni preko cijele povrine, lokalizirani u jednom dijelu ili izolirani (trule korijena maline je esto lokalizirana i

rasporeena u odreenom dijelu parcele). Dakle, prethodni obilazak plantae je veoma vana stvar da se dobije pravi uvid u situaciju;

datum pojave simptoma, te njihovo napredovanje (kada gledati/ traiti?). Pojava simptoma moe biti povezana sa dogaajem u

odreenom trenutku, tj. teta izazvana od strane klimatskih faktora, kao to je grad ili jaka kia, ili povezana sa praksama uzgoja, poput primjene herbicida. Simptomi se mogu razvijati u skladu sa fenofazama razvoja biljaka koje se kod jednogodinjeg tipa maline ponavljaju. Na primjer, preporuuje se cvjetojeda pratiti dva puta sedmino, od momenta fenofaze zeleni pupoljak do kraja cvjetanja, kako je ovo kritian period da isti izazove tetu. Monitoring e onda sluiti prvenstveno za otkrivanje tete izazvane od strane bolesti ili drugih insekata (npr. stjenice) od vremena kad se pojave prvi zeleni plodovi.

klimatski faktori i prakse uzgoja (ta zabiljeiti?). Za rjeenje problema vano je u obzir uzeti vremenske uslove u posljednjih nekoliko dana, aplikacije pesticida, te praktikovane prakse uzgoja. Ekstremni B vremenski uslovi (toplota, hladnoa, mraz), padavine (viak vlage, sua) 111 vjetrovi koji izazivaju mehanike ozljede, sve su to vani elementi za uzeti u razmatranje prilikom donoenja dijagnoze. Klimatski faktori takoe imaju znaajan uticaj na aktivnost insekata. Kada je hladno, insekti se sakriju i oni su manje aktivni nego kada je vrue. Monitoring pri hladnim vremenskim uslovima ili za vrijeme jakih vjetrova je neadekvatan, jer prua nisku i nepouzdanu procjenu populacije insekata. Monitoring za insekte koji su aktivni nou tokom dana je bezvrijedan. Za otkrivanje njihove prisutnosti, bolje je traiti znakove tete koju uzrokuju. Posebno je vano odrediti poljoprivredne prakse koje mogu biti pogodne za tetoine, mikroorganizme ili poremeaje. Tako na primjer, slabo dren irano zemljite je pogodno za gljivice koje izazivaju trule korijena maline, dok neadekvatna pH vrijednost istog dovodi do razliitih poremeaja. LJUBIASTA PJEGAVOST IZDANAKA, UVENU E PUPOLJAKA MALINE kod proizvoaa uobiajeno DID IMELA predstavlja jednu od uobiajenih bolesti jednogodinjeg tipa maline. Zaraza ovom boleu kod ovog tipa maline najvei intenzitet ima sredinom maja kada su izdanci oko 50 cm visine, ali ista tek kasnije dolazi do izraaja u zoni donje polovine izdanaka (B). Simptomi na izdancima manifestuju se u vidu izduenih mrlja koje su u poetku purpurne boje, i obino zapoinju na nodusima u bazi jednogodinjih idanaka nakon ega napreduju prema sredini ili gronjoj treini istih. Oboljeli pupoljci venu ili se ne otvaraju. Ove mrlje mogu se razvijati na obje strane ili samo prema osnovi izdanka. Na listovima infekcija zapoinje od rubova i iri se tako da formira

smekastu V oblika leziju ogranienu utim rubom (A). Oboljeli listovi mogu otpasti, ostati suhe peteljke za liski, ili pak zajedno sa liskama osueni ostati privreni za izdanak (C). Prakse uzgoja za suzbijanje ove bolesti podrazumjevaju: odabrati mjesto sa dobrom cirkulacijom vazduha, odravati ue redove u osnovi, orezati izdanke koji se razvijaju izvan reda. Simptome didimele ne mijeati sa istim od svije plijesni gdje je izraeno svijetlija obojenost lezija.

uzimanja uzoraka preporuuje se praktikovati sljedee: podatke ija ta o a o i predstavljaju cjelokupnu povrinu koja je predmet

e parcele podijeliti na dijelove tzv. blokove, u kojima goja, gustina sadnje, tip zemljita, topografija i starost

osljedni koliko god je mogue, kod prikupljanja uzoraka ili g-zag emi, te osmatranje vrit i u irem obimu kako bi se

ost. Primjena klopki podrazumjeva koritenje feromona, mamaca ili vizuelnih zamki za prikupljanje informacija o aktivnosti tetoine i broju insekata. Za ke za hvatanje mogu se koristiti za iniciranje i provjeru modela tzv. stepeni dana, koji predvia pojavu kljun i h faza iv_ota i daje informaciju za op alno vrijeme prskanja . Feromonske klopke ili zamke koriste enski seKSUalni feromonski mamac za privlaenje i hvatanje odraslih muijaka. Sinte ki mamci uglavnom bivaju specifini za pojedine vrste insekata, mada srodne jedinke ponekad mogu biti privuene istim. Feromonske klopke oriste se za utvrivanje prisustva ili odsustva tetoina , te da se detektuje

prvi stalni let ili vrhunac aktivnosti odreenog tetnika. Feromonske klopke su manje korisne za pruanje informacija o nivoima populacije i riziku

oteenja. Aktivnost insekata je pod uticajem vremenskih uslova i moe biti sporad ina na poetku proljea, te je vano evidentirati prvi kontinuiran ulov u feromonskim klopkama, a zanemariti onaj rani, koj i bude sporadian . S toga, postaviti feromonske klopke jednu do dvije sedmice prije prvog leta datog tetnika koji se oekuje. Vizuelne klopke koriste se na osnovu saznanja da je odreena boja vaan vizuelni stimulans za insekte. Tako su ute ljeplj ive ploe privlane za odreene tetnike ploda, posebno muice, te one mogu ukazati na njihovo prisustvo i relativnu obilnost. Ekonomski prag tetnosti. IP program koristi kontrolne smjernice pragova za odluku kada e se primjenjivati pesticidi za spreavanje ekonomskih gubitaka. Neka oteenja se toleriu toliko dugo, odnosno sve dok, ona ne premauju trokove kontrole. Za tetne insekte, programi su

obino bazirani na njihovo prisustvo do odreenog nivoa. Pragovi za direktne tetnike, koji se hrane plodovima i imaju neposredan uticaj na kvalitet istih, generalno su nii od pragova za indirektne koji se hrane liem, stabljikama ili korijenom. Pragovi se mogu razlikovati zavisno od faze razvoja biljke ili proizvoda koji se koristi za suzbijanje tetnika. Smjernice za bolesti mogu se temeljit i na potencijalu tete, za ta se procjena vri uz pomo vremenskih modela, tolerantnosti kulture, stadija njenog razvoja i observacija u plantai. Pragovi nisu razvijeni ili potvreni za tetoine jednogodinjeg tipa maline u BiH. ak i da su definisani, pragovi mogu zahtjevati prilagodbu za nove sorte, trite i sistem uzgoja. Takoe, uspostavljeni pragovi mogu trebati reviziju za opt imizaciju upotrebe novih proizvoda sa smanjenim rizikom. Modeliranje stepeni dana i odreivanje biofiksa - datum prvog hvatanja ciljanog tetnika. Temperatura, svjetlost i vlanost utiu na rast i razvoj biljaka i tetoina. Od njih, temperatura je najvaniji faktor za razvoj insekata i pauka, kako ti tetnici trebaju odreenu koliinu toplote za pre azak u sljedeu fazu razvoja . Koliina toplote potrebna za razvoj insekata i pauka ostaje konstantna iz godine u godinu, ali u zavisnosti od vremenskih

- f inina buba, Byturus tomentosus, predstavlja tetoinu i jednogodinjeg tipa maline. Odrasle enke privuene su bojom ns "ef(J['a biljke, a /arva se hrani na plodovima koji sazrijevaju, s tim da, takoe, moe otetiti pupoljke i vrhove prirasta

: ubu__ .:U e u plod i hrani na sri koja na okupu dri kotunice, te esto ostaj a neprimjeena sve dok se plod ne ubere. Ponekad IO!U~t:Jrlllrw podruja oteenih babica postaju smeurana, vrsta i deformisana, kao rezultat ishrane larve, te drugi patogeni

privueni :n takav plod. Odrasli insekt moe izazvati tetu rano u sezonu ishranom na cvjetovima, pupoljcima ili novim j . Malinina buba rijetko izaziva ozbiljne probleme, osim ako se pojavi u velikom broju kada dolazi do znaajnog

l"e.d TTUL..'DVTlije pojave slabo razvijenih i deformisanih plodova. Kod maline koja se uzgaja na otvorenom polju 1lil generacija tokom godine. Odrasle jedinke pojave se od aprila do poetka juna, ali to moe biti i ranije u ,.lll.ll-L''~urifa proi:::rodnje unutar visokih tunela. Kada nastupi toplo vrijeme dolazi do parenja, i tetoina polae jaja u

ima i_ tem u:goja mogu uticati na pojavu i trajanje napada ove tetoine. Opsenim istraivanjima danas e~ tei kljune vizuelne i mirisne karakteristike cvijeta maline su se pokawle efikasnim u hvatanju i od .:trane malinine bube, posebno u sluajevima niskih do umjerenih populacija. Klopke oponaaju bijelu

ine, ' - hemij:ki atraktant bazira na ekstraktima cvijeta. Klopka e astoji od zelenog lijevka sa bijelim :tenim , amJil d e Je 1nserior'an atraktant. Klopka je dizajnirallil tako da se insekti privuku sa bijelom bojom ukrtenih

ea (:. m li ui

uslova, iznos stvarnog vremena koje je potrebno za kompletiranje razvoja moe varirati. Insekti i pauci imaju minimalnu i maksimalnu baznu temperaturu ispod il i iznad koje njihov razvoj se ne dogaa. Ove bazne temperature razlikuju se za svaki organizam. Metoda stepeni celzijusa dana (DDC) koristi se za procjenu rasta i razvoj a tetnika tokom vegetacije. Dogaaji poput polaganja i izlijeganja jaja, kretanja odraslih jedinki, ili pojava infekcije bolesti, mogu se predvidjeti i koristiti za raspored inspekcija i izradu programa prskanja. Postoji nekoliko naina za izraunavanje DDC, ali onaj koji se uobiajeno koristi poznat je kao metoda prosj eka ili max/min metod . Prema njemu DDC za dati organizam

izraunava se na s ljedei nain: DOC = (dnevni maX"C) + (dnevni minC)/2 - minimalna bazna temperatura. Stepeni dana se akumuliraju na dnevnoj bazi od odreenog datuma kao

poetka, npr. 1. april, ili od odreenog dogaaja poznatog kao biofix. Biofix je bioloki dogaaj ili indikator razvoja dogaaja, koji Inicira poetak raunanja DOC. Uob'ajeni biofix koriten za insekte j este prvi nepre dan ulov u feromonske klopke. Koritenje biofixa daje tanija predvianja i zahtjeva praenje temperature tokom kraeg razdo a. Primjer metode za relatirrw : ::il dD temp. lO'C, gornja ba:.na temp. 3.5 ~ n;:::~>n temp 15C; DDC za taj dan 1e (15- 5 _-1 temp bila via od ba:.ne ::il tetn naimanii dio dana. uti ~~~------------------Kako koristiti klopke?

Staviti klopke unutar plantae 1-2 sedmice prge oekivane pojave ciljanog tetnika;

Slijediti konkretne smjernice za .e ...mlirP odnosno u pogledu broja 1 lokacije

Oistiti lie i priraste u neposrednoJ Koristiti odvojene klopke za JCI5IlO naznaiti iste; Feromonski mamd uglavnom su spein za tetoine. Oni su

veoma osjetljivi na oneii:eJe od strane VISta feromona. U sluaju kada se koristi vrsta hormolea odjednom, nositi rukavice za jednokratnu t.ipOOebu se izbjegla unakrsna kontaminacija, te odravati razdaljinu od l1l)l"'lllJ 40 m izmeu klopki, ili na udaljenosti preporu.enoJ od strane proizvoaa;

Koristiti traku za oznaavanje se markirale lokacije klopki; Provjeriti klopke dva puta sedmlcno biljeiti broj uhvaenih tetnika.

Prilikom svake posjete ukloniti uhvaene insekte; Klopke zahtjevaju odravanje. Zamijeniti iste onda kada one postanu

previe prljave ili vie nisu ljepljive. Kada se zamijene klopke, prenijeti stari mamac u novu klopku ili ga zamjeniti ako je potrebno;

Feromonski mamci generalno imaJu trajanja (ivotni vijek} 3-6 ' sedmica, ali to zavisi od proizvoda 1 vn~meuskih uslova. Ekstremna

vruina moe uticati na dugovjenost mamca u polju. Zamijeniti mamce prema instrukcijama proizvoaa. uvati neotvorene, nekoritene feromonske mamce u hladnjaku ili zamrzivau, prema instrukcijama proizvoaa. STJENICE su jedne od najeih tetoina jednogodinjeg tipa maline. Odrasli insekti karakteristini su po razliitim bojama od zelenkaste preko smee do crvene. Larve i odrasli insekti hrane se cvjetnim pupoljcima i plodovima. Oni bue jednu ili vie kotunica koje se isuuju, postanu

smee i propadaju, te masovnijom pojavom uzrokuju veliku koliinu deformisanih plodova, smanjujui njihovu trinu vrijednost. Odrasli insekti hrane se i tzstovzma skeletonizirajui ih.

SIV A PLIJESAN. Mnoge vrste gljivica sposobne su izazvati trule zrelih plodova, i jednogodinjeg tipa maline, u okviru pogodnih ekolokih uslova. Najozbiljnija i najuobiajenija bolest koja uzrokuje trule ploda je siva plijesan iji uzronik je gljivica Botrytis cinerea. Simptomi se na plodovima ne pojavljuju do sazrijevanja (latentna infekcija), jer visok sadraj eera stimulira iste. Kada je relativna vlanost visoka plodovi mogu biti prekriveni sa prakastom sivom plijesni, to je karakteristika sporulacije gljivice. Plod se brzo sui, potamni, odnosno dobije smeu boju i postaje mumificiran. Simptomi na listovima podrazumjevaju svijetlo smee lezije dominantno na zrelim i starim listovima jednogodinjih izdanaka (mladi listovi nisu zahvaeni). Ove lezije se kasnije proire na peteljku lista i noduse jednogodinjih izdanaka. Simptomi na jednogodinjim izdancima obuhvataju lezije smee boje koje okruuju stabljiku i prekrivaju nekoliko nodusa, to za posljedicu ima zaustavljanje ili jako smanjenje produktivnosti istih. Simptome sive plijesni ne treba mijeati sa istim od didimele (tamnije lezije). Siva plijesan posebno je problematina kod jednogodinjeg tipa maline zbog duge sezone rodnosti i perioda cvjetanja. Najbolje prakse u kontroli iste su: osigurati dobru cirkulaciju vazduha adekvatnom rezidbom; izbjegavati prekomjernu upotrebu N-ubriva i aplikaciju stajnjaka u proljee, praksa koja poveava vegetativnu masu i vlanost; odravanje adekvatnih nivoa kalcijuma u zemljitu promovie vrstou ploda; berbu je potrebno obavljati redovno i adekvatno, na poetku dana odmah nakon to biljke izgube rosu; ukloniti i unititi rodne dijelove nakon berbe, kao i izdanke nakon zavrenog ciklusa proizvodnje; tretirati sa adekvatnim fungicidima na poetku cvjetanja ukoliko preovladavaju vlani uslovi, te ponoviti ako se isti nastave u Jeno fazi zeleni plod

ALATI ZA KONTROLU TETNIH ORGANIZAMA ontrola primjenom metoda uzgoja. Mnoge radnje u okviru

te Oc]e uzgoja odreene kulture mogu sprije iti il i odgoditi pojavu 1 odreeni tetnih organizama. Za njihovu kontrolu najee se

ee prakse uzgoja u proizvodnji j ednogodinjeg tipa maline: jesto manje pogodno za razvoj tetnih organizama.

Dno~"""""' jegavati sadnju na parcelama sa loe dreniranim z r e kako biljke maline generalno ne podnose stajau vodu

zo orijena, to pogoduje irenju bolesti poznate kao trule o " ena oja moe unitit i cjelokupnu plantau. U sluaju ovog

ogra ienja preporuuje se sadnju obaviti na uzdignute gredice; odabra kultivare manje osjetljive na pritisak bolesti ili insekata; gdje je mogue rot i rati usjeve koji nisu domaini za prekid ciklusa

razvoja tetoine . Neki insekti i mnoge bolesti prezimljavaju u biljnim ostacima, te iste obavezno uklanjati iz plantae;

oristiti samo testirane sadnice i biljke za koje je utvreno da su osloboene od virusnih bolesti, te one uzgajane u skladu sa smjernicama koje minimiziraju prisutnost drugih tetoina;

ukloniti sve potencijalne izvore tetnih organizama, kao to je opalo i POJA VA PURPURNIH LISTOVA. odumrlo lie, opali plodovi i slino; Zanimljiv je sluaj u vezi pojave blago

provodit i dobru kontrolu korova i eliminisati divlje domaine unutar purpurne boje na mladim listovima i okolo plantae. Korovi, divlje maline i kupine esto djeluju kao jednogodinjeg tipa maline, to se primijetila alternativni domaini za mnoge vrste njihovih tetnih organizama; na terenu. Iako ovaj sluaj obuhvata

saditi vrste koje nisu podlone istim tetoinama i bolestima u ~ul tivar ~alka' ~avede~a poja~a uoen~ je neposrednoj blizini kako bi se obezbjedila barijera za iste. Izbjegavati 1 kod o~talzh sorti ovg tip~ mal~ne u okvzru sadnju biljaka u meu kulturi sa slinim kompleksom tetoina; o~led~th pa:cela. P?sta~lJa se J~dnostavno

f t .v t k t d k t h k .h . pz tan1e da lz ova pojava zma smzsla sa miJenJa 1 s. ani~ e 1n~e ~ a pnm~enom a. e va nl po ro~~~ USJeva stajalita zdravlja biljke, te hoe li ona

za pro~ov1san_J~ kom~n1~ o~~a.n~zama .. (slstem tra~a ':'1alc~, . pogorati ili umanjiti prinos? za poetak, orezat1 1 ukloniti zarazen1 bilJni maten]al za smanJenJe pnt1ska detaljnim pregledom uoeno je da ne postoje

tetoina. Orezati i odgajati biljke da se pobolja cirkulacija vazduha simptomi bolesti, (npr. nekrotine pjege ili unutar kronje, to e takoe poboljati pokrovnost prilikom curenje inokuluma iz listova i izdanaka), aplikacije zatitnih sredstava; niti postoje bilo kakvi znakovi koji bi na

pravovremeno navodnjavanje moe smanjiti stres za biljke tokom istu ukazivali (npr. spore ili konidije). Ova sue i poveati njenu toleranciju spram tetnih rogan izama. pojava mo~e biti i:az~~na k~o ~eakcij~ ~ilj~~ Rasporediti navodnjavanje tako da biljke nisu mokre tokom noi; na p~n?VlJene aplzkaczJ.e nekzh m~ekticzda- ~lz.

provoditi adekvatno ubrenje kako bi se izbjegao pretjerano bujan funr~zda (~pr . . Quad':s) .~euti.m_, u ve.c:zm t k .. v. b Tk .v tl "' . d b l f . . l v ... sluca1eva nz]e bzlo aplzkaet]e pesticzda pn]e

ras 1 OJiv Cini l _J e VISe OS]e J IVIm na O re ene O es l l pnV aCnl]lm navedene pojave Purpurnu boju na listovima za neke stetne m sekte. uobiajeno izaziva nedostatak fosfora (P), ali

Metode bioloke kontrole. Bioloko suzbijanje tetnih organizama i ~ruga hranjiva. mogu tak?.~e izazvati sli~e podrazumjeva koritenje prirodnih neprijatelja za pomo u potiskivanju ~~m~tome .. ~nalzzo~ ze~lpsta utvre::o Je vda

1 sth 0 k k t b. 1 v k k t l" b"f zsto zma vzsak P. Sljedecz elemenat kop moze popu aCI~e . 1 1 . rgan1zv~~ ?JI se o.r~s e U lO ~s. OJ on ro 1 mogu 1 ~ izazvati ovu pojavu jes te azot/ni trogen (N). ~reda~on 1 n~ektJ (g~~ beziJ.IV~I),. pa ra~1t1~ pa~ogen1 1 v nema~ode. _:.~ed~t?n Azot, iako uobiajeno povezan sa utom, prije

1n~kti su na_Jefi~~Sn iJ I ~~ot1v 1n91rekt~1h stetnlk~. ka~ sto s~ h~ne u;_11 grin]~- nego purpurnom bojom na listu, ispire se lako O 1 su manJe UC1nkov1t1 u odrzavan]U populaCIJe d1rektn1h stetocma, koJe iz zemljita, i kao takav moe biti deficitaran napadaju plodove, na nivoima prihvatljivim za komercijalnu proizvodnju. ak i na veoma plodnim zemljitima. Nakon Kontrola sa pesticidima. Hemijske kontrole obuhvataju sintetske, provedene ~~alize t~iva.~tvreno je ~a v a o ganske, botanike i bioloke pesticide. Oni ubijaju ciljane tetne koncentr~cz1e N~ P 1 k~llJa . (K) ~u nesto m~e u

.v l" d l d t l" . v l t purpurnzm negz zelenzm lzstovzma. Od svzh N org~ . ~' ogran~cavaJU s_ Je ec~ pop u aCI~ e, 1 ~re s ~v JaJU vaza n a a za je imao najveu razliku to je siguran uzrok, zatib.J b IJaKa kada se konste u Integralno] proiZVOdnJI. posebno ako se ima u vidu da se radi 0 mladim POJ \ l\ PLODO A BUZANACA listovima. U r.-eini llmtril jedno odinjeg tipa 17Wline u odmfenom dijelu proi::vodne se-_on.e se uoiti deformisani, odnosno plo.i.o

Sva oteenja na biljkama ne moraju biti izazvana od strane ivih organizama, ve uzrok istih mogu biti i abiotski, odnosno neivi faktori. Abiotske faktore koj i najee dovode do Kod oegotina odreenih oteenja ili poremeaja kod biljaka predstavljaju od sunca na

nezrelom pogorani ekoloki uslovi, i to posebno: prekomjerna toplota plodu maline u kombinaciji sa direktnim sunevim zraenjem, niska uoiti kako temperatura, te nedostatak hrane i vode u zemljitu. Od je zahvaeno navedenih za jednogodinji tip maline najspecifiniji su direktna podruje izloenost suncu i visokim temperaturama, koji mogu izazvati jasnom linijom dva poremeaja: pojavu bijelih kotunica na plodu i oznaeno od oegotine na biljkama, najee listovima. Ekstremno nezahvaenog. vrue vrijeme tokom ljeta, ak i u periodu od dva do tri dana, Ovi simptomi izaziva masovnu pojavu oegotina na plodovima i listovima se ponekad jednogodinjeg tipa maline. Oegotine od sunca na plodovima poistovjeuju

onim nastalim maline manifestuju se kao bijele do smee promjene boje usljed n~ trPr~tn jedne ili vie kotunica na nezrelim ili zrelim plodovima. Svaki od stjenice, put kada je relativno s