isso-publicatie 85-2011

publicatie

85ke

NN

ISIN

St

Itu

ut

vo

or

de

INS

ta

ll

at

IeS

ec

to

r

Th

er

mis

ch

Ac

Tie

ve

vlo

er

en

- be

To

nk

er

nA

cT

ive

rin

gthermISch actIeve vloereN

Betonkernactivering

ISSo

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010-2065969Fax 010-2130384E-mail: [email protected]

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

de werkzaamheden worden begeleid door de raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld:De heer ir. R.D. van BergenDe heer ing. H. BesselinkMevrouw dr.ir. P.M. BluyssenDe heer ing. W.F.G. HooijkaasDe heer H.M.A. Janssen GroesbeekDe heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.De heer ir. W. PlokkerDe heer ir. W.G. Ram

de realisatie van de ISSo-publicatie 85 werd verzorgd door de ISSo-kontaktgroep 80, die als volgt was samengesteld:De heer ing. C.A.M. Arkesteijn ISSO (projectcoordinator)De heer E. Bisschop WTH-Vloerverwarming De heer ing. H.M. Bruggema Peutz B.V.De heer ir. J.J. Buitenhuis DWA Installatie- en Energieadvies (rapporteur)De heer ir. H.H.E.W. Eijdems RijksgebouwendienstDe heer ing. P.G. Centen NATHAN Import-Export B.V.De heer ir. S.P.M. van Heumen TNO Bouw en OndergrondDe heer ing. M.C. Hofman ISSO (mkk deel)De heer G.J. Koele Thermal Comfort Systems B.V.De heer K. van Leeuwen Putman Installaties B.V. (namens Uneto-Vni)De heer ir. H.J. Nicolaas College Bouw Zorginstellingen (t/m 2009)De heer J.N.E. Ubaghs Installatietechniek Sjef Ubaghs Ned (namens Uneto-Vni)De heer ir. B.J.R. Veldhuis DVD Directie NoordDe heer ir. W.H. Verburg SBR De heer ir. A.J.Th.M. Wijsman VABI Software B.V.De heer dr. ir. C.J. Wisse DWA Installatie- en Energieadvies (rapporteur)De heer G. van der Zanden Slimbouwen

De ontwikkeling van ISSO-publicatie 85 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:College Bouw ZorginstellingenNathan Import-Export B.V.OTIBStichting PITRijksgebouwendienst Uneto-VNIWTH vloerverwarming- & koeling

kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als norm-stellende richtlijnen.

De heer W.J.H. SchefferDe heer ir. J. SchonewilleDe heer ing. R. SteineDe heer ir. P.A.L. StoelingaDe heer ing. A.A.L. Traversari MBADe heer ir. E.J. WagenaarDe heer ir. T.M.E. ZaalDe heer prof. ir. W. Zeiler

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet wor-den uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenhe-den van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this pu-blication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoor-waarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSOPostbus 5773000 AN Rotterdame-mail: [email protected]

© Stichting ISSO Rotterdam, maart 2011

ISBN: 978-90-5044-213-8

ISSO-publicatie 85

Thermisch actieve vloeren,betonkernactivering

ISSO-publicatie 85 3 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 7

Symbolenlijst 9

Begrippenlijst 11

1 Inleiding 15

1.1 Doelstelling 15

1.2 Bouwdeelactivering 15

1.3 Doelgroep 15

2 Achtergrond betonkernactivering 17

2.1 Gebruik van thermische massa 17

2.2 Verschillende vloertypes en afbakening 17

2.3 Integratie afgiftesysteem en constructie 18

2.4 Contouren van de ontwerpopgave: een integraal ontwerpproces 19

2.5 Voor welke gebouwfunctie? 19

3 Programmafase 21

3.1 Inleiding 21

3.2 Stappenplan programmafase 22

3.3 Afwegingskader 23

3.3.1 Thema's afwegingskader 23

3.3.2 Tools 23

3.3.3 Werkwijze en resultaat 24

3.4 Tool 1 Kader en ambities 24

3.5 Tool 2 Ontwerpaspecten 25

3.5.1 Gebruik van de tool 25

3.5.2 Uitwerking van de onderliggende ontwerpaspecten 28

3.6 Tool 3 Projectbezoek 28

3.7 Tool 4 Voorselectie concepten klimaatinstallaties 29

3.8 Tool 5 Benchmarking bka met andere klimaatconcepten 32

3.8.1 Functionaliteit 32

3.8.2 Duurzaamheid 33

3.8.3 Flexibiliteit 33

3.8.4 Beleving 33

4 Ontwerp- en uitwerkingsfase 35

4.1 Inleiding 35

4.1.1 Functionaliteit 35

4.1.2 Duurzaamheid 36

4.1.3 Kosten 36

4.1.4 Flexibiliteit 36

4.1.5 Beleving 36

4.2 Stappenplan ontwerpproces 36

4.2.1 Ontwerpfase 37

4.2.2 Uitwerkingsfase 39

5 Thermisch comfort 41

5.1 Leeswijzer 41

5.2 Thermisch comfort in relatie met het type bka-vloer 41

5.2.1 Bepaling warmtelast en warmtevraag uit de gebouweigenschappen 42

5.2.2 Voorselectie vloerkeuze op basis van warmtevraag en warmtelast 45

5.2.3 Voorbeelden 45


5.3 TO-berekeningen 49

5.4 Beperking van de afgiftetemperatuur 49

5.4.1 Stralingsasymmetrie 49

5.4.2 Condensatie 49

5.5 Beperking vermogen door plafondafdekking 50

5.6 Voorkomen lokaal discomfort bij concepten met natuurlijke ventilatie 51

5.6.1 Aanvullende plafondeilanden met geïntegreerde verwarming 52

5.6.2 Verlaagd plafond met aanvullende verwarming 52

5.6.3 Toepassen ventilatiekoof met geïntegreerde convector 53

5.7 Voorkomen van lokaal discomfort bij grote glasvlakken 53

6 Constructieve inpassing en uitvoeringaspecten 55

6.1 Leeswijzer 55

6.2 Punten van overleg met de constructeur 55

6.3 Wapening en positie leidingen 55

6.3.1 Afwegingskader verticale positie 55

6.3.2 Verticale positie: Verschillende vloertypen 56

6.3.3 Horizontale positie in de vloer 58

6.3.4 Vloertemperaturen en legpatroon 58

6.3.5 Haalbaarheid overspanning 59

6.3.6 Overspanningsrichting 59

6.4 Materiaalgebruik 59

6.5 Uitvoeringsaspecten en oplevering 59

7 Regeling betonkernactivering 63

7.1 Leeswijzer 63

7.2 Ontwerpopgave regeling betonkernactivering 63

7.2.1 Zelfregelbaarheid: niet altijd voldoende 63

7.2.2 Verschillen in warmtebelasting tussen ruimtes 63

7.2.3 Traagheid en individuele naregeling op ruimteniveau 63

7.3 Indeling gebouw in zones 63

7.4 Regelstrategieën voor verwarmen en koelen 64

7.4.1 Overzicht regelingen betonkernactivering 65

7.4.2 Evaluatie en selectiecriteria regelstrategieën 67

7.4.3 Voorregeling: stooklijnen 68

7.4.4 Naregeling per zone 69

7.5 Hydraulische schema's 70

7.6 Individuele naregeling op ruimteniveau 72

7.6.1 Naregelen op ruimteniveau in de verwarmingssituatie 73

7.6.2 Naregelen op ruimteniveau in de koelsituatie 76

7.7 Praktijkvoorbeelden 77

7.7.1 Casus 1 4-pijpssysteem met ruim voldoende opgesteld vermogen 77

7.7.2 Casus 2 Gebruik van beperkt opgesteld vermogen voor koeling 78

7.7.3 Casus 3 2-pijpssysteem zonder indeling in zones 79

8 Inpassing techniek 81

8.1 Leeswijzer 81

8.2 Mogelijke ventilatieconcepten 81

8.3 Plaats van de techniek 82

8.3.1 Verhoogde vloer 83

8.3.2 Verlaagde zone 84

8.3.3 In het zicht 84

8.3.4 Integratie in de vloer 85


8.3.5 Integratie van de bekabeling 86

8.4 Aandachtspunten integratie techniek 86

8.4.1 Algemeen 86

8.5 Integratie techniek per vloertype 87

8.6 Overspraak 87

9 Ruimtebeleving en interieurontwerp 89

9.1 Leeswijzer 89

9.2 Ontwerp esthetische ruimtekwaliteit 89

9.2.1 Verlichtingsconcepten 89

9.2.2 Verdere mogelijkheden voor een uniek interieurontwerp 90

9.3 Akoestische voorzieningen 91

10 Gebruikersgemak en flexibiliteit 93

10.1 Leeswijzer 93

10.2 Onderhoud en beheer afgiftesysteem BKA 93

10.3 Flexibiliteit: ontwerpopgave en probleemschets 93

10.4 Flexibiliteit en typologieën van aanpassingen 93

10.4.1 Veranderingstypologieën gebruiker 93

10.4.2 Veranderingstypologieën in relatie tot BKA 95

10.5 Beoordeling van flexibiliteit 95

10.5.1 Inleiding tot de Flexis-methodiek 95

10.5.2 Communicatie over BKA met Flexis 96

11 Duurzaamheid 97

11.1 Leeswijzer 97

11.2 Duurzaamheid: verschillende aspecten 97

11.2.1 Inleiding 97

11.2.2 Materiaalgebruik 97

11.2.3 Kleiner dimensioneren: vermogensreductie 97

11.2.4 Duurzame energie en energiebesparing 97

11.3 Waardering duurzaamheid 100

11.3.1 Inleiding 100

11.3.2 Energieprestatie 100

11.3.3 BREEAM NL 101

11.3.4 GreenCalc+ 103

12 MKK-structuur 105

12.1 Opzet MKK 105

12.1.1 Fases 105

12.1.2 Kwaliteitbeheeraspecten 105

12.1.3 Matrix 106

12.2 Overzicht ingevulde cellen 108

12.3 Celinhoud en specificatiebladen 108

12.4 Opbouw specificatiebladen 111

Specificatiebladen 113

I. Programmafase 113

I.0-1 Programma van eisen 113

I.0-2 Randvoorwaarden 114

I.2-1 Uitwisseling informatie 118

I.3-1 Binnenluchtkwaliteit 119

I.3-2 Thermisch comfort 125

I.3-3 Geluid van buiten 128


I.3-4 Geluid van installaties 129

I.3-5 Luchtdoorlatendheid 132

I.3-6 Thermische isolatie 134

I.3-7 Energiezuinigheid en duurzaamheid 136

I.3-8 Installatieconcept BKA 137

I.3-9 Systeemkeuze en relatie overige installaties 138

I.3-10 Gebruikersaspecten 139

I.4-1 Overzicht middelen programmafase 140

I.8-1 Rapportage 142

I.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 143

II. Ontwerpfase 145

II.0-1 Randvoorwaarden 145

II.2-1 Uitwisseling informatie 149

II.3-1 Vermogen verwarming ruimteniveau 151

II.3-2 Vermogen koeling ruimteniveau 152

II.3-3 Vermogen warmteopwekking 153

II.3-4 Vermogen koudeopwekking 154

II.3-5 Voorselectie BKA-vloer 155

II.3-6 Positie leidingen in constructie 156

II.3-7 Hydraulische schakeling 157

II.3-8 Regelstrategie 158

II.3-9 Integratie met overige installaties en voorzieningen 160

II.4-1 Overzicht middelen ontwerpfase 162

II.8-1 Rapportage 164

II.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 165

III. Uitwerkingsfase 168

III.0-1 Randvoorwaarden 168

III.2-1 Uitwisseling informatie 169

III.3-1 Selectie BKA-vloer 170

III.3-2 Selectie leidingen 171

III.3-3 Selectie pompen 172

III.3-4 Selectie afsluiters 173

III.4-1 Overzicht middelen uitwerkingsfase 175

III.8-1 Rapportage 176

III.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 177

Bijlage A SWM-methodiek 179

Bijlage B Vergelijking ontwerpdiagrammen en TO-berekeningen 186

Bijlage C Details berekening naregeling 190

Bijlage D Thermische karakterisering vloeren 192

Bijlage E Thermische weerstanden 214

Bijlage F Ontwerpdiagrammen 225

Bijlage G Toelichting aanvulling ISSO-publicatie 43 met BKA-concepten 238

Literatuurlijst 240


SAMENVATTING

ISSO-publicatie 85 geeft een overzicht van alle aspecten voor het goed ontwerpen en toepassen van betonkernactivering. ISSO-publicatie 85 bestaat uit twee delen.

Deel 1 beschrijft het afwegingskader en de methodiek van het ontwerp van thermische bouwdeelactivering. Dit deel biedt naast de benodigde technische details tevens een handvat voor de ontwerper om als installatie-deskundige zijn rol te spelen. In een integraal ontwerpproces is het van belang om de juiste informatie uit te wisselen en tijdig de ambities en het kader van het ontwerp te achterhalen. De publicatie behandelt technische en niet-technische aspecten. Niet-technische aspecten kunnen namelijk een grote rol spelen in het beslisproces, zeker in de vroege fase van het ontwerpproces. Deze ISSO-publicatie besteedt daarom ruim aandacht aan het zogenoemde 'afwegingskader'. Van daaruit wordt verwezen naar het ontwerpproces met meer technisch gedetailleerde informatie.

Deel 2 beschrijft het voortbrengingsproces van betonkernactivering conform de MKK-structuur (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) via specificatiebladen (SB).In het MKK-deel wordt verwezen naar deel I van de publicatie waar het ontwerpproces van betonkern-activering beschrijvend wordt behandeld.

ISSO-publicatie 85 sluit aan op de SBR-publicatie Thermisch actieve vloeren [65].


SYMBOLENLIJST

A oppervlakte [m2]

b breedte [m]

c soortelijke warmte [J/kg·K]

di diameter inwendig van leiding [m]

Du diameter uitwendig van leiding [m]

EPC energieprestatiecoëfficiënt [-]

GA,k karakteristieke geluidwering van een verblijfsruimte [dB]

GA geluidwering van de gevel van een verblijfsruimte [dB]

h hoogte [m]

Ico isolatie-index voor contactgeluid [dB]

Ilu;k karakteristieke isolatie-index voor luchtgeluid [dB]

Li,a,k karakteristiek installatiegeluidniveau t.g.v. installaties in een gebouw op een ander perceel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum

[dB]

Lp geluiddrukniveau [dB]

Lw geluidvermogenniveau [dB]

Nu kengetal van Nusselt [-]

qv luchtvolumestroom [dm3/s]

qv,10 luchtvolumestroom bij een drukverschil van 10 Pa [dm3/s]

P vermogen [W]

Pr kengetal van Prandtl [-]

Rb thermische weerstand van de vloerafwerking [m2·K/W]

Rc warmteweerstand constructie [m2·K/W]

Re kengetal van Reynolds [-]

Rt totale thermische weerstand tussen water in de leiding en het beton juist buiten de leiding, uitgedrukt per meter leiding

[m·K/W]

Rvw thermische weerstand water-leidingwand, uitgedrukt per meter leiding [m·K/W]

Rw thermische weerstand van de leidingwand, uitgedrukt per meter leiding [m·K/W]

Rwl totale thermische weerstand tussen water en vertreklucht [W/m2.K]

SWM specifiek werkzame massa [kg/m2]

tc tijdconstante [s]

T0 referentienagalmtijd, bij woningen 0,5 seconde [s]

dT verschil tussen de gemiddelde watertemperatuur in de leidingen en de temperatuur van de vertreklucht, uitgedrukt in absolute temperatuur

[K]

Tgem gemiddelde waarde van de absolute temperatuur van het vloeroppervlak en de aangren-zende vertrekluchttemperatuur

[K]

Topp absolute temperatuur van het oppervlak waar de warmte of koude aan de aangrenzende ver-treklucht wordt afgegeven

[K]

Tvertr absolute temperatuur van de wanden in het vertrek, die de vloer omringen [K]

U warmtedoorgangscoëfficiënt [W/(m2·K)]

v snelheid [m/s]

ZTA zontoetredingsfactor [-]

α warmteoverdrachtscoëfficiënt [W/m2·K]


αconv warmteoverdrachtscoëfficiënt voor convectie van vloeroppervlak naar aangrenzende ver-treklucht

[W/m2·K]

αstr warmteoverdrachtscoëfficiënt voor straling tussen het vloeroppervlak en het omringende ver-trek

[W/m2·K]

αwb warmteoverdrachtscoëfficiënt van water naar omringend beton [W/m2·K]

ε emissiecoëfficiënt [-]

η dynamische viscositeit [kg/m·s]

θi temperatuur aan de binnenzijde van de leidingwand [°C]

θlucht temperatuur van de lucht [°C]

θv temperatuur van het water in de leiding [°C]

θwater gemiddelde watertemperatuur in de BKA-leidingen [°C]

θu temperatuur aan de buitenzijde van de leidingwand [°C]

λ warmtegeleidingscoëfficiënt [W/m·K]

λw warmtegeleidingscoëfficiënt in de leidingwand [W/m·K]

ρ soortelijke massa [kg/m3]

σ constante van Stefan-Boltzmann: 5,67·10-8 [W/m2·K]

Φ warmtestroom [W]


BEGRIPPENLIJST

AccumulatieOpsaan van warmte in een bouwkundige constructie. Als de opname van warmte verschilt van de afgifte van warmte van een bouwkundige constructie zal de temperatuur in de constructie veranderen.

Akoestische demperEen voorziening ter vermindering van de geluidsdruk.

BKABetonkernactivering (bouwdeelactivering): het thermisch activeren van betonnen vloerconstructies.

BREEAMBuilding Research Establishment Environmental Assessment Method. BREEAM stelt een standaard voor een duurzaam gebouw gebaseerd op de top van duur-zaamste gebouwen in de Nederlandse markt en geeft vervolgens aan welk prestatieniveau het onderzochte gebouw heeft.

CascoDe dragende constructie van een gebouw inclusief buitenafwerking. Het gebouw is wind- en waterdicht, maar de binnenafwerking ontbreekt nog.

CFDComputational Fluid Dynamics. Deze methode maakt het mogelijk om met een computer de luchtstroming in een ruimte en rond aanwezige elementen in deze ruimte inzichtelijk te maken.

Energieprestatiecoëfficiënt (EPC)Maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw of een gedeelte van een gebouw inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikers-gedrag, in overeenstemming met NEN 5128 [47], NEN 2916 [43] of NEN 7120 [48].

Externe warmtelastDe warmtestroom [Φ] naar een vertrek samengesteld uit:

De via transparante en niet-transparante delen van buitenwanden en daken binnenkomende zonnewarmte;

De transmissie ten gevolge van het temperatuurverschil tussen binnen en buiten;

De warmtetoevoer door ventilatie en infiltratie ten gevolge van het temperatuurverschil tussen binnen en buiten.

Geluiddrukniveau10 maal de 10-logaritme van de verhouding tussen het kwadraat van de geluiddruk en het kwadraat van de

referentiegeluiddruk (2·10-5 N/m2).

GebruiksfunctieDe gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiks-bestemming hebben en die samen een gebruiks-eenheid vormen.

Gebalanceerde ventilatieGecontroleerde toevoer en gecontroleerde afvoer van lucht, waarbij evenveel lucht wordt toegevoerd als afgevoerd.

GreenCalcHet instrument GreenCalc+ berekent de milieu-index (MI) die laat zien hoeveel milieuwinst (in gebouwen) er is geboekt ten opzichte van de gangbare situatie in 1990.

HotspotEen plaats in de drinkwaterinstallatie of uittapleiding van warmtapwater, waar water tot boven 25 °C kan opwarmen.

Hydraulisch schemaSchema met daarin getekend de schakeling van watervoerende componenten zoals opwekkers, pompen, leidingen, verdelers, afsluiters en meet-punten.

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie)Luchtuitwisseling tussen binnen en buiten die optreedt via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Deze ventilatie is ongecontroleerd en niet regelbaar.

Interne koellastDe warmtestroom (Φ) die op een bepaald tijdstip uit de ruimte moet worden afgevoerd om in deze ruimte een voorgeschreven luchttemperatuur en/of -vochtigheid te handhaven.

Interne warmtelastDe warmtestroom (Φ) die in de ruimte wordt ontwikkeld als gevolg van de warmte-afgifte van personen, apparatuur en verlichting en de transmissie via binnenwanden.

LeefzoneDat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van comfort, dat zich volgens NEN 1087 [37] bevindt binnen:

Hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; Afstand vanuit de uitwendige

scheidingsconstructie: 1,0 m; Afstand vanuit de inwendige

scheidingsconstructie: 0,2 m.


LuchtdoorlatendheidEigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

LuchtdichtheidEen uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan laat lucht door indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term 'luchtdichtheid' gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hanteren het begrip 'luchtdoorlatendheid'.

LuchtkanalenComponent van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde, rechthoekige of ovale kanalen, gemaakt van staal of kunststof.

LuchtkwaliteitDe kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met 'goede luchtkwaliteit' wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid op kan treden.

Luchtsnelheid (relatieve)Luchtsnelheid ten opzichte van een bewegend persoon.

Luchtstromen (benaming)De benaming van de luchtstromen is als volgt:

Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de ventilatie-/WTW-unit;

Afvoer: luchtstroom via de ventilatie-/WTW-units naar buiten;

Afzuig: luchtstroom van één of meer ruimten rechtstreeks naar buiten;

Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatie-/WTW-units naar één of meerdere ruimten.

LuchttemperatuurDe temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

LuchtvochtigheidOnderscheiden worden de absolute luchtvochtigheid (hoeveelheid waterdamp in de lucht, uitgedrukt in gram water per kg lucht) en de relatieve vochtigheid (de verhouding tussen de werkelijke waterdamp-concentratie in de lucht en de bij dezelfde tempera-tuur behorende maximale dampconcentratie).

LuchtvolumestroomHoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Mechanische ventilatieVentilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Natuurlijke ventilatieVentilatie via aangepaste voorzieningen in een uitwendige scheidingsconstructie, die tot stand komt onder invloed van wind en/of temperatuurverschillen tussen de lucht buiten en de lucht binnen.

OverspraakGeluid dat zich via een luchtkanaal of op een andere wijze verplaatst naar een andere ruimte.

OverstroomvoorzieningOnderdeel van ventilatiesysteem, die onder gedefinieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van één ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

PiekvermogenMaximaal benodigde verwarmings- of koelvermogen.

PlafondDe onderzijde van de bovenliggende een vloer.

PMV (Predicted Mean Vote)Rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaar-wording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet).

PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied)Voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen.

Programma van eisenDocument waarin behoeften, eisen en wensen en verwachtingen van een opdrachtgever en de toekomstige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ontwerpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig verzamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangspunten en voorwaarden.

Specifiek Werkzame Massa (SWMDe SWM van een vertrek is de som van de werkzame massa's van de wanden (en vloer en plafond/dak) gedeeld door de totale inwendige vertrekoppervlakte.

StooklijnEen vastgesteld verband tussen 2 temperaturen zoals bijvoorbeeld de buitenluchttemperatuur en de aanvoertemperatuur θ1 of θ2.


Temperatuurgradiënt (verticaal)Verandering van de luchttemperatuur in een ruimte per eenheid van afstand (hoogte). Bijvoorbeeld: het verschil in luchttemperatuur tussen hoofd- en enkel-niveau (bij zittende personen: 1,1 m en 0,1 m boven de vloer).

Thermisch comfortToestand waarin een mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen voorkeur heeft voor een warmere of koudere omgeving.

Thermische massaMaat voor de thermische traagheid en thermische opslagcapaciteit van een systeem. Wordt berekend als product van massa en warmtecapaciteit.

TochtOngewenste lokale afkoeling van een deel van een lichaam veroorzaakt door luchtbeweging.

VentilatieDe luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatie-voorzieningen. Ventilatie is gecontroleerd en regelbaar.

Ventilatiecapaciteit / ventilatiedebietDe ventilatiecapaciteit of ventilatiedebiet is de luchtvolumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfsgebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

VentilatievoudDe toegevoerde hoeveelheid ventilatielucht per tijdseenheid gedeeld door de netto inhoud van de ruimte [-].

VerblijfsgebiedGedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit één of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

VerblijfsruimteRuimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden.In het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

VerkeersruimteRuimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

Warmteterugwinning (WTW)Terugwinning van warmte uit afvoerlucht en/of rookgassen, waarmee verse lucht voorverwarmd kan worden.

Werkzame massaDeel van de massa van een wand dat temperatuur-variaties ondergaat t.g.v. wisselende warmte-belastingen.


1 INLEIDING

1.1 DOELSTELLINGISSO stelt zich ten doel om de installatietechniek in de bouwkolom te versterken, de eenduidigheid te bevorderen en via normatieve richtlijnen de kwaliteit van de installaties inzichtelijk te maken. ISSO zorgt voor de daarvoor benodigde kennis, het draagvlak voor de technische richtlijnen en daarmee het technisch kader voor certificatiesystemen. ISSO-publicatie 85 is zo'n normatieve richtlijn, die het ontwerp van een installatie met thermische bouw-deelactivering beschrijft. In de publicatie wordt de term 'betonkernactivering' (BKA) gebruikt.

Deze ISSO-publicatie bestaat uit twee delen. In het eerste deel van deze publicatie worden het afwegings-kader en de methodiek van het ontwerp van thermische bouwdeelactivering beschreven. Dit deel biedt naast de benodigde technische details tevens een handvat voor de ontwerper om als installatie-deskundige zijn rol te spelen. In een integraal ontwerp-proces is het van belang om de juiste vragen te stellen en tijdig de ambities en het kader van het ontwerp te achterhalen. Niet-technische aspecten kunnen een grote rol spelen in het beslisproces, zeker in de vroege fase van het ontwerpproces. Deze ISSO-publicatie besteedt daarom ruim aandacht aan het 'afwegingskader'. Van daaruit wordt verwezen naar het ontwerpproces met meer technisch gedetailleerde informatie. Voor het effectief kunnen toepassen van de geboden tools in het 'afwegingskader' is het van belang de achter-liggende technische informatie van het ontwerp-proces 'tussen de oren te hebben'. In het tweede deel van de publicatie wordt het voortbrengingsproces van betonkernactivering conform de MKK-structuur (Model Kwaliteits-beheersing Klimaatinstallaties) beschreven.In het MKK-deel wordt verwezen naar deel 1 van de publicatie waar het ontwerpproces van betonkern-activering beschrijvend wordt behandeld.

In de MKK-structuur ligt de nadruk op de volgende hoofdfases:

Programma; Ontwerp; Uitwerking.

Per hoofdfase worden de verschillende aspecten van het MKK-model behandeld. De overige fasen vallen buiten het kader van deze publicatie.

1.2 BOUWDEELACTIVERINGHet thermisch activeren van vloeren wordt sinds 2000 in Nederland in toenemende mate toegepast. In het buitenland - met name Zwitserland en Duitsland - is deze ontwikkeling al eerder gestart en staat het fenomeen bekend onder de naam betonkern-activering. Betonkernactivering wordt in deze publicatie opgevat als bouwdeelactivering. Dit begrip is breder dan betonkernactivering in strikte zin, dat

zich alleen richt op het activeren van de 'kern van de vloer'. Betonkernactivering in ruimere zin (= bouw-deelactivering) behandelt ook systemen waarin de thermische activering dicht bij het oppervlak plaats-vindt. Het begrip 'betonkernactivering' is echter inmiddels gangbaar in Nederland en wordt daarom in deze publicatie ook gehanteerd en afgekort tot BKA. In de internationale literatuur kan men de volgende omschrijvingen tegenkomen (met soms nog subvarianten):

Concrete core conditioning (CCC); Thermally activated building systems (TABS).

Deze ISSO-publicatie is gebaseerd op de huidige kennis van zaken bij het ontwerpen van BKA-systemen in Nederland. Aangezien er in het buitenland al meer ervaring is opgedaan met BKA wordt regelmatig verwezen naar beschikbaar internationaal onderzoek dat in voorkomende gevallen ook als basis dient voor deze publicatie.

Het ontwerp van warmte- en koudeafgiftesystemen op basis van betonkernactivering wijkt op een aantal onderdelen sterk af van meer traditionele concepten, zoals radiatoren, inductiesystemen of klimaatplafonds. De warmte- en koudeafgifte is geïntegreerd in de bouwkundige vloer en dat heeft consequenties voor de dimensionering en de dynamica van het afgifte-systeem. Om de ontwerpopgave goed te begrijpen spelen drie zaken een belangrijke rol:

BKA maakt gebruik van thermische massa; Er zijn verschillende typen vloeren; Er is sprake van integratie van het

energieafgiftesysteem en de constructie.

1.3 DOELGROEPDeze publicatie vormt een uitgebreide handleiding voor de installatietechnisch ontwerper en/of adviseur. Daarnaast kan deze publicatie als naslagwerk gehanteerd worden door overige betrokken in het voortbrengingsproces van de installaties.

isso-publicatie 85-2011

Documents

vloerverwarming de heer

de isso

vnide heer

ondergrondde heer

hooijkaasde heer

wagenaarde heer

stoelingade heer

schonewillede heer