issn 2409...Новруз Мусаев, Элаза Гусейнова Воспитание...
TRANSCRIPT
ISSN 2409-8817
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
TƏHSİL İNSTİTUTU
ELMİ ƏSƏRLƏR cild 85, № 3, 2018
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ том 85, № 3, 2018
RESEARCH PAPERS volume 85, № 3, 2018
BAKI – 2018
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr edilir.
Təsisçi: Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu
“Elmi əsərlər” 1934-cü ildən nəşr olunur.
“Elmi əsərlər” məcmuəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin
11 iyul 2002-ci il tarixli 23 №-li əmri ilə qeydə alınmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının
qərarı ilə tövsiyə edilən nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir
Baş redaktor: Akif Abbasov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Məsul katib: İlham Cavadov – pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Redaksiya heyəti:
Faiq Şahbazlı – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Ənvər Abbasov – pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Rəfiq Qəndilov – kimya üzrə fəlsəfə doktoru
Qulu Novruzov – hüquq üzrə fəlsəfə doktoru
Yəhya Kərimov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Əjdər Ağayev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Oruc Həsənli – AMEA-nın müxbir üzvü, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor,
Asəf Zamanov – fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, professor
Şəmistan Mikayılov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Fərahim Sadıqov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Vidadi Xəlilov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Hümeyir Əhmədov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Fərrux Rüstəmov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Hikmət Əlizadə – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Ramiz Əliyev – psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor
İntiqam Cəbrayılov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru
Piralı Əliyev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru
Şahin Tağıyev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Novruz Musayev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru
©ARTİ, 2018
3 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
MÜNDƏRİCAT
PREZİDENT SEÇKİLƏRİ ƏRƏFƏSİNDƏ
Akif Abbasov Təhsilimizin İlham Əliyev mərhələsi 7
TƏHSİLİN ÜMUMU PROBLEMLƏRİ
Ənvər Abbasov 12 illik təhsil: bəzi pedaqoji paradiqmalar 13
PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA PROBLEMLƏRİ
İntiqam Cəbrayılov Pedaqogika və psixologiya problemləri üzrə elmi şura:
reallıqlar və vəzifələr 19
Lətifə Ələkbərova Milli iqtisadi inkişafla bağlı modelin sahibkarliq hissi
tərbiyəsinə və incəsənət menecmentinə təsiri 24
TƏRBİYƏ MƏSƏLƏLƏRİ
Новруз Мусаев,
Элаза Гусейнова
Воспитание современного человека есть сложный,
преднамеренный, динамический процесс 29
Emilya Hüseynova 34
Teymur Səmədov
X-XI sinif şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi
formalaşdırmaq baxımından söhbətlərdən istifadə
təcrübəsindən
Tələbələrdə mənəvi şüur və nümunəvi davranışın
formalaşdırılması baxımından mövcud ədəbiyyatın təhlili 40
Təhminə Nəbiyeva Sinifdənxaric tədbirlərdə yeniyetmələrin humanizm
tərbiyəsinin təşkili imkanları 46
Şaiq Tağıyev Yeniyetmələrdə milli azərbaycançılıq ideologiyasını
formalaşdırmağın ümumi nəticələri 49
Sevda İsgəndərova V-IX siniflərdə ədəbiyyatın tədrisi prosesində insan hüquqları
üzrə aparılan işlər 54
Həmayə İbrahimova Şəxsiyyətin inkişafında özünütərbiyənin əhəmiyyəti və təşkili
yolları 58
Şəhla Ələkbərova Valideynlər arasında pedaqoji biliklərin yayılmasının səmərəli
yolları 60
Mehriban
Məmmədova
Şagirdlərdə siyasi mədəniyyətin formalaşdırılması probleminin
tədqiqi məsələlərinə dair 63
4 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Səyyad Rəfiyev Şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin yaxşılaşdırılmasında
sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlərin rolu və
əhəmiyyəti
66
METODİKA: FƏNLƏRİN TƏDRİSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ
Təranə İsayeva Təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsində sinergetikanın rolu 69
Ülviyyə İsmayılova 73
Lalə Cahangirova
Təlim prosesində yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf
etdirilməsi
Kiçik yaşlı məktəblilərdə əsaslandırılmış
mühakimələr yürütmək bacarıqlarının
formalaşdırılmasının fizioloji xüsusiyyətləri 78
Ülviyyə Osmanova Təlim-tərbiyə prosesinin yeni fənn proqramlarının
(kurikulumların) tələbləri əsasında qurulması 83
Sürəyya Şükürova Fəndaxili əlaqədən istifadə probleminin kurikulum
materiallarında, proqramlarında, dərsliklərdə, dərs
vəsaitlərində qoyuluşu 89
Xatirə Məmmədova Şəxsiyyətin formalaşmasında praktik bilik və bacarıqların rolu 92
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİ METODİKASI
Günel Muradova İbtidai siniflərdə Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin idrak
fəallığının artırılması yollarından 96
RİYAZİYYATIN TƏDRİSİ METODİKASI
Qabil Namazov İqtisad yönümlü ali məktəblərdə müəyyən inteqralın bəzi
iqtisadi və həndəsi tətbiqləri metodikası 101
Sevda İsmayılova Tənlik tərtib etməklə məsələ həllində şagirdlərin yaradıcı
fəaliyyətinin xüsusiyyətləri 106
Aynel Veysəlova Teoremlərin isbat yollarının müstəqil tapılmasının şagirdlərə
öyrədilməsi 110
Günel İsrafilova I sinifdə riyaziyyat dərslərində didaktik oyunlardan istifadə 113
Leyla İsrəfilova Oxşarlıq çevirməsi və homotetiyanın təlimi haqqında 117
Aysel Allahverdiyeva Paralel köçürmə, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə
tətbiqi 122
Cavid Muradov Teoremlərin isbatının təlimi 126
Tükəzban Sonayeva Mətinli məsələlərin həlli metodikası 132
5 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
KİMYANIN TƏDRİSİ METODİKASI
Adilə İbrahimli Sinergetik biliklərlə karbon mövzusunun tədrisi 135
Cəmilə Əhmədova Akmeoloji tədqiqatların kimyanın tədrisində istifadə edilməsi 140
BİOLOGİYANIN TƏDRİSİ METODİKASI
Elnurə Səfərova,
Aynur Mirzəyeva
Biologiyanın tədrisində təkamül anlayışlarının fəal təlim
metodları ilə öyrədilməsi 142
TARİXİN TƏDRİSİ METODİKASI, TARİX FƏNNİNİN TƏRBİYƏEDİCİ İMKANLARI
Vüsalə Rüstəmova Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərinin Azərbaycan tarixi
kurslarının tədrisində qruplarla işin təşkilinin didaktik,
psixoloji və fəlsəfi əsasları 146
Aytəkin Əhmədova Tarix təlimində “beyin həmləsi” metodundan istifadə
probleminin tədqiqi səviyyəsinə dair 150
Aytən Musayeva Tarix dərslərində portret və karikaturalardan istifadə 154
Məleykə Nağıyeva Tarix üzrə dərsdənkənar tədbirlərin təlimin keyfiyyətinə təsiri 158
Leyla Kərimova Ümumtəhsil məktəblərinin V siniflərinin Azərbaycan tarixi
dərslərində şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində
tərbiyə edilməsi
162
TƏHSİLİN İDARƏ OLUNMASI MƏSƏLƏLƏRİ
Rüxsarə Əliyeva Tələbə özünüidarəsi sosial fəallığın formalaşdırılmasının
vasitəsi kimi 166
PSİXOLOGİYA VƏ KORREKSİYA PEDAQOGİKASI
Ramiz Əliyev Humanizm tərbiyəsi və onun sosial-psixoloji xüsusiyyətləri 173
Tamilla Ağayeva Eşitmə qüsurlu uşaqların erkən aşkarlanmasının sosial
reabilitasiyada rolu 179
Gülnarə Həsənova Psixoloqun konsultativ işində metaforik kartlardan istifadə 184
Südabə İsgəndərova Tədris prosesində motivasiya sahəsinin idarə olunmasının
psixoloji xüsusiyyətləri 187
Arifə İskəndərova Nəcəf bəy Vəzirovun “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”
əsərində ailə psixologiyası 191
6 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Aygün Səfərəliyeva Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaqların sosial
adaptasiya və inteqrasiya çətinliklərinin təyin edilməsi 196
Turan Şahvələdli Diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromunun etiologiyası və
patogenezi 201
Aynur İskəndərova Praktik psixoloqun şəxsi keyfiyyətlərinin psixoloji
konsultasiya işinin səmərəliliyinə təsiri 207
İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARININ
TƏHSİLƏ TƏTBİQİ
Samirə Babayeva Müasir təhsilin inkişafında yeni informasiya texnologiyalarının
əhəmiyyəti haqqında 212
SİNİF RƏHBƏRİ GUŞƏSİ
Reyhan Əzimova Ümumtəhsil məktəblərində sinif rəhbərinin işinin mahiyyəti
və məzmunu 215
PEDAQOJİ KADR HAZIRLIĞI
Xəzəngül Babayeva Müəllim hazırlığı sistemində təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi problemi 218
MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİ
Dilqəm Quliyev Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman
Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü 222
İradə Əmirəliyeva Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığında mənəvi saflığın tərənnümü 235
Şəfəq Şahməmmədova Ali təhsil sisteminin təşəkkülü, inkişafı və müasir problemləri 238
Rəna Qurbanova H. Zərdabinin tərbiyə vasitələri – milli teatr və mətbuat
yaratmaq uğrunda mübarizəsi 244
MÜƏLLİMİN ÖZÜNÜTƏHSİLİ
Seyidəli Məmmədli Ana dilimiz mənəvi diriliyimizdir 249
Təhsilimizin İlham Əliyev mərhələsi
7 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
PREZİDENT SEÇKİLƏRİ ƏRƏFƏSİNDƏ
TƏHSİLİMİZİN İLHAM ƏLİYEV MƏRHƏLƏSİ
Akif Abbasov,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor,
əməkdar müəllim,
Rusiya Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun elmi katibi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. H.H. Əhmədov,
ped.ü.elm.dok., prof. H.Ə. Əlizadə
Açar sözlər: təhsil, təhsilimizin mərhələsi, təhsilin inkişafı, milli-mənəvi dəyərlər, təhsilə aid
sərəncamlar
Ключевые слова: образование, эпоха образования, развитие образования, национально-
нравственные ценности, постановление об образовании
Key words: education, the era of education, the development of education, national and moral values,
the decree on education
Akif Abbasov
8 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Əliyev bu vəzifəyə seçiləndən son-
ra ölkəmizdə bütün sahələrdə əsaslı islahatlar
aparılmağa başlandı. Respublikamız nəinki re-
gionda əsas qüvvə kimi özünü göstərdi, habelə
dünya miqyasında layiqli yer tutdu. Regionda
Azərbaycanın iştirakı olmadan geniş miqyaslı,
əhatəli işlərin aparılması, dünya səviyyəli qərar-
ların qəbul olunması, sadəcə, mümkün deyildir.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev müa-
sir Azərbaycanın qurucusu, baş memarı idisə,
onun ləyaqətli varisi və davamçısı cənab İlham
Əliyev bu quruculuq ənənələrini qoruyub saxla-
yan və inkişaf etdirən, respublikamızın tərəqqi-
sini təmin edən bir şəxsiyyətdir. Uğurlu daxili
və xarici siyasət yürüdür. Ölkəmizin nailiyyətlə-
ri ilə dünya ölkələrini heyrətləndirir. Azərbayca-
nın beynəlxalq mövqeləri getdikcə güclənir, nü-
fuzu artır.
Bu uğurların hamısının üzərində dayan-
maq təqdim olunan bu məqalənin imkanı xari-
cində olduğundan biz yalnız Azərbaycan təhsi-
lində əldə olunan bəzi məqamlarını, son beş ildə
(seçkidən-seçkiyə) görülən işləri diqqət mərkə-
zinə gətirəcək, təhsilimizin cənab İlham Əliyev
mərhələsindən söz açacağıq.
Təhsildən danışarkən dövlət başçısı deyir:
“Təhsil hər bir dövlətin gələcəyidir. Biz fəxr
edirik ki, Azərbaycanda savadlılıq təxminən 100
faizdir. Bu, çox böyük göstəricidir. Elə etməli-
yik ki, bütün uşaqlar savadlı, bilikli olsunlar, gə-
ləcəkdə özləri üçün gözəl həyat qura bilsinlər,
dövlətimiz üçün dəyərli vətəndaşlar olsunlar.
Ona görə təhsilin keyfiyyəti indi ön plana çıxır.
Bu istiqamətdə də islahatlar aparılır. Eyni za-
manda, müəllimlərin fəaliyyətini stimullaşdır-
maq üçün islahatlar aparılır. Hər bir məktəbin
əsas qiyməti onun fəaliyyətinin göstəriciləri ilə
bağlıdır. Hər bir məktəb çalışmalıdır ki, təhsilin
səviyyəsi yüksək olsun”.
Yuxarıdakı fikirlər cənab Prezidentin
2016-cı il sentyabrın 15-də Bilik günü münasi-
bətilə Bakının Sabunçu rayonundakı 311 nömrə-
li tam orta məktəbin yeni binasının açılış məra-
simindəki çıxışından götürülmüşdür (1).
Cənab İlham Əliyev Prezidentliyinin ikin-
ci dövründə (2008-2013) - 2009-cu il iyunun
19-da “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respubli-
kasının Qanunun tətbiqi ilə bağlı sərəncam im-
zalamışdır.
2013-cü il oktyabrın 9-da keçirilən seçki-
lərdə üçüncü müddətə ölkə Prezident seçilən
İlham Əliyev elə həmin ilin oktyabr ayının 23-də,
növbəti fəaliyyətinin ilk günlərində “Azərbaycan
Respublikasında Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası”nın tətbiq olunması ilə bağlı sərən-
cam (2) imzalamışdır. Bu strategiya birdən-birə
meydana gəlməmişdir. Cənab İlham Əliyev hələ
2011-ci il iyulun 11-də “Azərbaycan Respublika-
sı Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci
bəndini rəhbər tutaraq, ölkəmizdə informasiya
cəmiyyətinin qurulmasını və biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyata keçidin yeni təhsil modelinə tələba-
tını nəzərə alaraq”, “2011-2021-ci illərdə Azər-
baycan təhsilinin inkişafı üzrə Milli Strategi-
ya”nın hazırlanması ilə bağlı Sərəncam vermiş,
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administra-
siyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyevin
sədrliyi ilə Dövlət Komissiyası yaratmış, “2011-
2021-ci illərdə Azərbaycan təhsilinin inkişafı
üzrə Milli Strategiya”nın layihəsini üç ay müddə-
tində hazırlayıb təsdiq olunmaq üçün Azərbaycan
Respublikasının Prezidentinə təqdim etməyi
Dövlət Komissiyasına tapşırmışdı.
Bildiyimiz kimi, “Azərbaycan Respublika-
sında Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Strategiya”
beş strateji istiqaməti əsas götürür. Həmin strateji
istiqamətlərə daxildir: 1) səriştəyə əsaslanan şəx-
siyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması; 2)
təhsil sahəsində insan resurslarının müasirləşdi-
rilməsi; 3) təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəf-
faf və səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin yara-
dılması; 4) müasir tələblərə uyğun və ömür boyu
təhsili təmin edən təhsil infrastrukturunun yara-
dılması; 5) Azərbaycan Respublikasında iqtisadi
cəhətdən dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsil sis-
temlərinin standartları ilə eyni səviyyəyə uyğun
təhsil sisteminin maliyyələşdirilməsi modelinin
qurulması.
Hazırda ölkə Prezidenti cənab İlham
Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi altında “Azərbay-
can Respublikasında Təhsilin İnkişafı üzrə Döv-
lət Strategiya” qeyd olunan strateji istiqamətlər
üzrə uğurla həyata keçirilir. Bu sənəd cənab
İlham Əliyevin “qara qızıl”ın insan kapitalına
çevrilməsi kimi qiymətli fikrinin reallaşdırılma-
sı üçün əlverişli imkanlar açır.
Bu ilin aprel ayında ölkəmizdə Prezident
seçkiləri keçiriləcəkdir. Ötən beş ilin yekunla-
rından görünür ki, cəmiyyətimizin bütün həya-
Təhsilimizin İlham Əliyev mərhələsi
9 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
tında, daxili və xarici siyasətdə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev
ölkəmizin uğurlarını artırmışdır. O, ölkə Prezi-
dentliyinə ən layiqli namizəddir. Onun rəhbər-
liyi ilə 2013-2018-ci illərdə Azərbaycanda təhsi-
lin inkişafında hansı nailiyyətlərə imza atmışıq? Təhsil istənilən ölkədən ötrü strateji bir
sahədir. Təhsilsiz cəmiyyətin inkişafı sadəcə
qeyri-mümkündür. Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı cənab İlham Əliyevin səyi və
rəhbərliyi ilə dövlət siyasətinin mühüm istiqa-
mətlərindən birini təşkil edir. Elə bu səbəbdən
də bizdə ölkənin müdafiəsi xərclərindən sonra
ən çox vəsait təhsilin inkişaf etdirilməsi məq-
sədi ilə ayrılır. Yüzlərlə məktəb binasının, uşaq
bağçasının inşası, əsaslı təmiri cənab İlham
Əliyevin Prezidentliyi dövrünə düşür.
Bu istiqamətdə Heydər Əliyev Fondu da
səmərəli fəaliyyətdədir. Birinci vitse-prezident,
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban
xanım Əliyevanın bu sahədəki fəaliyyəti də
önəmlidir. Hazırda Fond “Yeniləşən Azərbayca-
na yeni məktəb” layihəsini həyata keçirir.
Məktəb tikintisindən söz açarkən dövlət
başçısı diqqətə aşağıdakı məsələləri çatdırır:
“Azərbaycanda məktəb tikintisi sürətlə gedir.
Bu prosesə ilk təkanı Heydər Əliyev Fondu ver-
mişdir. “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb”
layihəsinin başlanması geniş bir hərəkata yol
açdı. Ondan sonra dövlət xətti ilə bir çox
məktəblər tikildi. 2004-cü ildən bu günə qədər 3
mindən çox məktəbdə əsaslı təmir işləri
aparılmışdır, bir çox məktəblər yenidən
tikilmişdir. Bu proses davam edir və davam
edəcəkdir. Bu, çox müsbət haldır, ölkəmizin
inkişafını göstərir. Əhalimiz nə qədər artsa,
ölkəmiz o qədər də güclənəcək. Məktəblərə
gedən uşaqların sayı hər il artır. Belə olan halda,
əlbəttə ki, məktəb tikintisi prosesi daim təmin
edilməlidir” (3).
Prezident İlham Əliyevin 2017-ci il
sentyabrın 15-də Arif Hüseynzadə adına 20 nöm-
rəli məktəb-liseyin yeni binasının açılışındakı
çıxışı zamanı eyni zamanda Bakı şəhərində mək-
təblərin tikintisi və təmiri, əsaslı təmiri məsə-
lələrinə toxunmuşdur. Diqqət yetirək: “Son illər
ərzində Bakı şəhərində məktəblərin əksəriyyəti
əsaslı təmir olunub, yeni korpuslar, yeni mək-
təblər tikilib. Bakıda 300-dən çox məktəb var.
Son məlumata görə, təmirə ehtiyacı olan mək-
təblərin sayı təqribən 20-yə yaxındır. Əminəm ki,
2019-cu ildə Bakının bütün məktəbləri ən yüksək
standartlara cavab verəcək. Bu il Bakı şəhərində
10 məktəb əsaslı təmir olunub, biri tikilib. Ölkə
üzrə isə 70-dən çox məktəb əsaslı təmir olunub,
tikilib. Tikinti işləri davam edir. Bilirsiniz ki,
bölgələrdə, ucqar kəndlərdə indi modul tipli
məktəblər tikilir. Onlardan 100-ü bu il və gələn il
istifadəyə verilməlidir. Beləliklə, qəzalı məktəb-
lərlə bağlı olan problem də əminəm ki, yaxın iki-
üç il ərzində öz həllini tam tapacaq” (3).
Cənab İlham Əliyevin sayəsində qloballa-
şan dünyada Azərbaycanımızın sosial-iqtisadi
və mədəni inkişafı, tərəqqisi və nüfuzu günü-
gündən artmaqdadır.
Dövlət başçısı inkişaf etmiş ölkələrin qa-
baqcıl təcrübəsindən bəhrələnməyi faydalı he-
sab edir. Onun fikrincə, “Biz inkişaf etmiş ölkə-
lərin təcrübəsini yaxşı bilirik və görürük ki, o
ölkələr, sözün əsl mənasında, inkişaf edir ki,
orada təhsilin səviyyəsi yüksəkdir. Biz çalışırıq
ki, Azərbaycanda bu sahəyə daim diqqət göstə-
rilsin, praktik tədbirlər görülsün, həm təhsil sis-
teminin maddi-texniki bazası güclənsin, eyni za-
manda və ən önəmlisi təhsilin keyfiyyəti artsın.
Həm orta, həm də ali məktəblərdə bu proses
ardıcıllıqla, vahid sistem şəklində aparılmalıdır
və aparılır”.
Cənab İlham Əliyevin düzgün qənaətinə
görə, təhsilin səviyyəsi ölkəmizin perspektivlə-
rini müəyyən edəcəkdir.
Prezident İlham Əliyev 2011-ci il dekabrın
19-da gənclərin cəmiyyətin həyatında fəal iştira-
kını təmin etmək üçün “Azərbaycan Respublika-
sının Prezidenti yanında Gənclər Fondunun yara-
dılması haqqında” Fərman imzalamışdır Dövlət
başçısı 2017-ci il sentyabrın 15-də isə, “Azərbay-
can gəncliyi 2017–2021-ci illərdə” Dövlət Proq-
ramı”nı (4) təsdiq etmişdir. Dövlət Proqramının
məqsədi ölkəmizdə gənclər siyasətinin daha sə-
mərəli şəkildə həyata keçirilməsini təmin etmək,
cəmiyyətin bütün sahələrində gənclərin fəal işti-
rakına nail olmaq, yaradıcı və innovativ imkanla-
rının meydana çıxarılmasına dəstək vermək, bö-
yüyən nəslin sağlamlığı qayğısına qalmaq, təhsil
və məşğulluq məsələlərini diqqət mərkəzində
saxlamaq, müasir informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarından bəhrələnmək, respublika-
mızda könüllülük hərəkatını inkişafını reallaşdır-
maqdan ibarətdir.
Akif Abbasov
10 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Dövlət Proqramının qarşısına bir sıra vəzi-
fələr qoyulmuşdur. Onları nəzərdən keçirək:
gənclərin hərtərəfli inkişafı məqsədilə zəruri şə-
raitin yaradırılması; azərbaycançılıq və dövlətçi-
lik prinsipləri əsasında gənclərdə vətəndaşlıq və
vətənpərvərlik tərbiyəsi üzrə aparılan işlərin sə-
mərəliliyin artırmaq;
gənclər arasında milli-dini dözümlülük,
sülhsevərlik, humanizm mühüm keyfiyyətlərin in-
kişaf etdirilməsini, onların sağlamlığının qorun-
masını və möhkəmləndirilməsini təmin etmək;
gənclərin elmə həvəsləndirilməsi və məqsədlə
gənc alim və tədqiqatçıların fəaliyyətinə dəstək
vermək; tələbələrin mütərəqqi ideya və təşəbbüs-
lərinə geniş meydan vermək; onların sahibkarlıq
fəaliyyətinin dəstəklənməsi; gənclər siyasəti sahə-
sində çalışan mütəxəssislərin bilik və bacarıq sə-
viyyəsini yüksəltmək, onların hazırlığı və yeni-
dənhazırlığı üçün zəruri tədbirlər təşkil etmək;
Cənab Prezident son beş ildə təhsil və elm
sahəsində çalışan müəllimlərin və alimlərin fəa-
liyyətini stimullaşdırmaq üçün onlara Azərbay-
can Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü-
nün, orden və medalların, fəxri adların (“Əmək-
dar müəllim”, “Əməkdar elm xadimi” və s.) ve-
rilməsi; gənc istedadların xüsusi təqaüdə layiq
görülməsi; tələbələrin, magistrantların, dokto-
rantların təqaüdünün artırılması; təhsil işçiləri-
nin əmək haqqının artırılması ilə bağlı onlarla
sərəncam imzalamışdır.
Bu kimi sərəncamlardan biri “Azərbaycan
Respublikasında təhsil infrastrukturunun inkişa-
fı ilə əlaqədar tədbirlər haqqında”dır (24 fevral
2018-ci il).
Son beş ildə keçirilmiş “Ən yaxşı müəl-
lim”, “Ən yaxşı ümumtəhsil məktəbi” müsabiqə-
ləri qaliblərinin mükafatlandırılması haqqında;
Bakı şəhərinin Yasamal rayonunda 20 nömrəli
tam orta məktəb üçün yeni binanın tikintisi ilə
bağlı tədbirlər haqqında (14 noyabr 2014-cü il);
“Ağstafa şəhərində 3 saylı tam orta ümumtəhsil
məktəbi binasının əsaslı təmiri ilə bağlı tədbirlər
haqqında” (21 oktyabr 2016-cı il); dövlət ümumi
təhsil müəssisələrində çalışan bilik və bacarıqla-
rının diaqnostik qiymətləndirilməsi aparılan
müəllimlərin dərs yükünün və əməkhaqqının artı-
rılması haqqında (6 yanvar 2015-ci il); “2015-
2025-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin İnkişaf
Strategiyası”nın təsdiq edilməsi haqqında (26
yanvar 2015-ci il) (5) dövlət başçımızın sərən-
camları olmuşdur.
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin
təhsili (xüsusi təhsil) də ölkə Prezidentinin diq-
qət mərkəzindədir. Bu məsələ ilə bağlı aparılan
işlərin yaxşılaşdırılması və təkmilləşdirilməsi
məqsədilə cənab Prezident “2018–2024-cü illər-
də Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq im-
kanları məhdud şəxslər üçün inklüziv təhsilin
inkişafı üzrə Dövlət Proqramının (14 dekabr
2017-ci il) təsdiq edilməsinə dair; “Azərbaycan
Respublikasının regionlarında uşaq bağçalarının
tikintisi ilə bağlı tədbirlər haqqında” (12 fevral
2018-ci il) xüsusi sərəncam vermişdir.
Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan Res-
publikasında ali və orta ixtisas təhsili müəssisələ-
rinə tələbə qəbulu imtahanlarının təşkilinin tən-
zimlənməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında (24
fevral 2017-ci il); Azərbaycan Dillər Univer-
sitetinin yenidən təşkili haqqında” (6 iyun 2017-
ci il) cənab Prezidentin Sərəncamı olmuşdur.
Yüksək ballar toplayaraq respublikamızın
ali məktəblərinə daxil olmuş tələbələrə də qayğı
və maddi kömək göstərilir, onların uğurları yük-
sək qiymətləndirilir, əməyi, biliyi cənab Prezi-
dent tərəfindən dəstəklənir, onlara Prezident tə-
qaüdü təyin olunur. Bu məqsədlə hər tədris ili-
nin əvvəlində belə tələbələrə Prezident təqaüdü-
nün verilməsinə dair sərəncam imzalanır.
Cənab İlham Əliyev təhsili dövlətin gələ-
cəyi hesab edir və təhsil sahəsində qazanılmış
uğurlardan sonsuz qürur və iftixar hissi keçirdi-
yini diqqət mərkəzinə gətirir. Bu xüsusda deyir:
“Biz fəxr edirik ki, Azərbaycanda savadlılıq təx-
minən 100 faizdir. Bu, çox böyük göstəricidir.
Elə etməliyik ki, bütün uşaqlar savadlı, bilikli
olsunlar, gələcəkdə özləri üçün gözəl həyat qura
bilsinlər, dövlətimiz üçün dəyərli vətəndaşlar ol-
sunlar. Ona görə, təhsilin keyfiyyəti indi ön pla-
na çıxır. Bu istiqamətdə də islahatlar aparılır.
Eyni zamanda, müəllimlərin fəaliyyətini stimul-
laşdırmaq üçün islahatlar aparılır. Müəllimlərin
əmək haqları qaldırılır. Əlbəttə ki, hər bir mək-
təbin əsas qiyməti onun fəaliyyətinin göstərici-
ləri ilə bağlıdır. Hər bir məktəb çalışmalıdır ki,
təhsilin səviyyəsi yüksək olsun” (6).
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev bu fikirləri sentyabrın 15-də -
Bilik günündə Bakının Sabunçu rayonundakı
311 nömrəli tam orta məktəbin yeni binasının
Təhsilimizin İlham Əliyev mərhələsi
11 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
açılış mərasimində məktəbin kollektivi ilə görü-
şündə səsləndirib.
Dövlət başçısı məktəb rəhbərlərinə, təhsil
işçilərinə, müəllimlərə təhsilin keyfiyyətinə fikir
verməyi tövsiyə edir, şagirdlərin biliklərə, dün-
yagörüşünə və həyati bacarıqlara yiyələnmələri-
ni mühüm və əhəmiyyətli məsələ bilir: “Biz bü-
tün bu işləri ona görə görürük ki, uşaqlarımız,
gənclərimiz savadlı, bilikli olsunlar. Çox yaxşı
haldır ki, biz müstəqillik dövründə savadlılıq sə-
viyyəsini yüksək həddə saxlaya bilmişik. Savad-
lılıq əsasdır və uşaqlarımız bilikli, ağıllı olmalı-
dırlar, yaxşı oxumalıdırlar ki, gələcəkdə onlar
özləri üçün cəmiyyətdə layiqli yer tuta bilsinlər.
Bugünkü dünyada savad, bilik hər şeyi müəyyən
edir. İnsan öz həyatını yaxşı qurmaq istəyirsə,
gələcəkdə cəmiyyətdə yaxşı yer tutmaq istəyir-
sə, mütləq yaxşı oxumalıdır. Yaxşı oxumaq
üçün bütün şərait var. Mən əminəm ki, Azərbay-
can uşaqları, gənclər, yeniyetmələr bu işlərə çox
böyük məsuliyyətlə yanaşacaqlar. Təhsilin key-
fiyyəti əlbəttə ki, bizim ən prioritet məsələmiz-
dir. Ancaq şagirdlərdən və o cümlədən müəllim-
lərdən bu keyfiyyəti tələb etmək üçün gərək on-
ların yaxşı şəraiti olsun. Müəllimlərin də iş
şəraiti məktəblər istifadəyə verildikcə yaxşılaşır.
Məktəb ancaq şagirdlər üçün deyil, müəllimlər
üçün də iş yeridir” (6).
Məlum olduğu kimi, ölkəmizin dövlət ali
təhsil müəssisələrində ödənişli əsaslarla təhsil
alan məcburi köçkünlər bir çox hallarda təhsil
haqqının ödənilməsi sahəsində çətinliklərlə qarşı-
laşır, bəzən təhsillərini yarımçıq qoymaq məcbu-
riyyətində qalırdılar. Buna həssaslıqla yanaşan
dövlət başçısı “Azərbaycan Respublikasının döv-
lət ali təhsil müəssisələrində ödənişli əsaslarla
təhsil alan məcburi köçkünlərin təhsil xərclərinin
ödənilməsi haqqında” 2011-ci il 14 sentyabr ta-
rixli 1722 nömrəli Sərəncamında dəyişikliklər
edilməsi barədə Sərəncamı (18 iyul 2016-cı il)
imzalayaraq, belə tələbələri təhsil xərclərindən
azad etmişdir. Ödənişli əsaslarla dövlət ali təhsil
müəssisəsində təhsil alan şəxslərə göstərilən təh-
sil xidmətlərinin dəyərinin dövlət büdcəsinin və-
saiti hesabına ödənilməsi məqsədəuyğun hesab
edilmişdir.
Dövlət başçısı təhsilalanların Vətənə layiqli
şəxslər kimi yetişdirmələri, onların fəal vətəndaş
mövqeyində olmaları, vətənpərvərlik, milli qürur
və milli iftixar hisslərinə malik olmaları istiqa-
mətində səmərəli işlərin görülməsini müəllimlə-
rin qarşısına mühüm vəzifə kimi qoyur. Fikir ve-
rək: “Həm müəllimlər, həm valideynlər uşaqları
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə etməlidirlər ki,
onlar Vətənə bağlı olsunlar, milli ruhda böyüsün-
lər, milli dəyərlərimizi hər şeydən üstün tutsun-
lar. Milli dəyərlərimizdə hər hansı bir sarsıntı ya-
şanarsa, bu, cəmiyyətimizin əsaslarını, sütunları-
nı sarsıdar. Ona görə, mən həmişə deyirəm ki,
milli dəyərlərimiz, mənəvi dəyərlərimiz bizim
üçün hər şeydən üstündür. Biz onları qorumalı-
yıq, milli ruhumuzu saxlamalıyıq. Çünki bu, bi-
zim gələcəyimiz üçün əsasdır Təhsil, vətənpər-
vərlik, milli dəyərlər, güclü Azərbaycan - budur
bizim əsas prinsiplərimiz” (3).
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev ölkənin inkişafını onun intellek-
tual potensialında görür. Bu barədə onun aşağı-
dakı fikirləri son dərəcədə qiymətlidir: “Hər bir
ölkənin inkişafını ölkənin intellektual potensialı
müəyyən edir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi-
nə, onların uğurlarına baxmaq kifayətdir ki, biz
bunu deyə bilək. O ölkələrdə ki, innovasiyalar,
texnologiyalar inkişaf edir, o ölkələr dünya miq-
yasında da aparıcı mövqelərə malikdir. Gələcək
inkişafı təbii resurslar yox, bilik müəyyən edə-
cək. Biz görürük ki, iqtisadi sahədə, sənaye sa-
həsində, hərbi sahədə texnologiyalar nə qədər
inkişaf edir. O texnologiyaların sahibləri bu gün
dünyada da söz sahibləridir. Biz Azərbaycanda
elmə, təhsilə, texnoloji inkişafa çox böyük əhə-
miyyət veririk ki, gənclərimiz, cəmiyyətimiz
bilikli olsun və Azərbaycan da texnoloji inkişaf
baxımından geridə qalmasın” (3).
Dövlət başçısı gəncləri cəmiyyətin fəal
üzvlər hesab edir, ölkəmizin tərəqqisində, müda-
fiəsində, dünyada Vətənimizin layiqli yer tutma-
sında gənclərin böyük rol oynadığını deyir. Fikir
verək: “Gənclər cəmiyyətimizin fəal üzvləri kimi
ölkəmizin güclənməsində əsas rol oynayırlar.
Mən gənclərin fəaliyyətini yüksək qiymətləndiri-
rəm. Həm beynəlxalq müstəvidə, həm ölkə daxi-
lində mən görürəm ki, bu gün böyüyən gənclər
xalqa, dövlətə bağlıdırlar. Bu, çox önəmlidir.
Gənclər gərək milli ruhda tərbiyə alsınlar”.
Prezident İlham Əliyev xalqımızın adət və
ənənələrinin, milli-mənəvi dəyərlərimizin qoru-
nub saxlanmasını və inkişaf etdirilməsini vacib
sayır. Bu xüsusda deyir: “Bizim müstəqilliyimiz
milli dəyərlər, ənənələr üzərində qurulubdur.
Akif Abbasov
12 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Biz milli dəyərlərimizi hər şeydən üstün tutma-
lıyıq Azərbaycan xalqı həmişə öz milli-mənəvi
dəyərlərinə sadiq olub. Bu gün Azərbaycan döv-
ləti milli dəyərlərimizin qorunması üçün ardıcıl
siyasət aparır. Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimiz-
lə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Milli-mənəvi
dəyərlərini qoruyub saxlamış xalq həmişə müs-
təqillik yolu ilə getmək, müstəqilliyini qorumaq
əzmindədir. Azərbaycan məhz milli-mənəvi də-
yərlər fonunda qurulan dövlətçilik sistemi ilə
var olub və bundan sonra da olacaq”.
Dövlət başçısı ölkəmizin çoxmillətli, çox-
konfessiyalı, çoxmədəniyyətli ölkə olduğunu diq-
qətə çatdırır. Qeyd edir ki, bu, bizim sərvətimizdir,
biz bunu qorumalıyıq, qoruyacağıq. Biz bir çox
məsələlərlə bağlı dünyaya yol göstəririk. İnkişaf,
müstəqillik, ləyaqət, prinsipial siyasət, xalqlararası
münasibətlər, din-dövlət münasibətləri, energeti-
ka, nəqliyyat siyasəti - bugünkü Azərbaycanın
reallıqları budur. Çoxmillətlilik, çoxmədəniyyət-
lilik, çoxkonfessiyalılıq bizim sərvətimizdir. Çün-
ki məhz bu dəyərlər, bu üstün keyfiyyətlər, çox
qədim və möhkəm əsaslara söykənən multikultu-
ralizm mühiti, ölkəmizdəki sülh və sabitlik Azər-
baycanın bütün istiqamətlərdə inkişafının əsasında
dayanır”.
Biz son beş ildə Azərbaycan Respublikası-
nın Prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycan
təhsilinin inkişaf etdirilməsi sahəsində gördüyü
tədbirlərdən, imzaladığı sərəncamlardan söz aç-
dıq, eyni zamanda gənc nəslin tərbiyəsi sahəsin-
dəki dəyərli fikirlərini yada saldıq. Təbii ki, yazı-
mızda cənab Prezidentin gördüyü bütün işlər öz
əksini tapmayıb. Bir məqalə çərçivəsində bütün
bunları əhatə etmək imkan xaricindədir. Problemin aktuallığı. Azərbaycan Respubli-
kasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin təhsilimizin
inkişafı sahəsində gördüyü uğurlu tədbirləri, imzala-
dığı sərəncamları, gənclərin milli-mənəvi dəyərlərə
yiyələnmələrinin vacibliyi haqqında fikirlərini yada
salmaq öz aktuallığı ilə seçilir.
Problemin yeniliyi. 2013-2018-ci illərdə təh-
silimizin ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev mərhə-
ləsi diqqət mərkəzinə gətirilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə
diqqət yetirilən məsələlər maarifləndirici və təhsil-
ləndirici xarakterlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Bakının Sabunçu rayonundakı 311 nömrəli
tam orta məktəbin yeni binasının açılış mərasimindəki çıxışı. http://www.yap.org.az/az/view/news/
15363/prezident-ilham-eliyev-tehsilin-keyfiyyeti-ile-bagli-chox-onemli-addimlar-atilir-islahatlar-aparilir
2. “Azərbaycan Respublikasında Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”. Azərbaycan Respublika-
sının Prezidentinin 23 oktyabr 2013-c2 il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. “Azərbaycan müəllimi” qəz.,
2013, 25 oktyabr
3. Prezident İlham Əliyevin 15 sentyabr 2017-ci ildə Arif Hüseynzadə adına 20 nömrəli məktəb-lise-
yin yeni binasının açılışındakı çıxışı.
https://azertag.az/xeber/Prezident_Ilham_Aliyev_Arif_Huseynzade_adina_20_nomreli_mekteb_liseyi
n_yeni_binasinin_achilisinda_istirak_edib_YENILANIB_2_VIDEO-1093781
4. “Azərbaycan gəncliyi 2017-2021-ci illərdə” Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezidenti-
nin 2017-ci il 15 sentyabr tarixli Sərəncamı İlə təsdiq edilmişdir http://www.president.az /articles/25237
5. “2015-2025-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin İnkişaf Strategiyası”nın təsdiq edilməsi haqqında (26
yanvar 2015-ci il) Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sərəncamı. http://president.az/articles/14132
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev sentyabrın 15-də - Bilik günündə Bakının
Sabunçu rayonundakı 311 nömrəli tam orta məktəbin yeni binasının açılış mərasimində məktəbin kollektivi
ilə görüşündəki nitqindən. http://www.yap.org.az/az/view/news/15363/prezident-ilham-eliyev-tehsilin-
keyfiyyeti-ile-bagli-chox-onemli-addimlar-atilir-islahatlar-aparilir
12 illik təhsil: bəzi pedaqoji paradiqmalar
13 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
TƏHSİLİN ÜMUMU PROBLEMLƏRİ
12 İLLİK TƏHSİL: BƏZİ PEDAQOJİ PARADİQMALAR
Ənvər Abbasov,
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun direktor müavini,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Əməkdar müəllim
E-mail: [email protected]
Açar sözlər: ümumi təhsil, təhsil paradiqması, kreativ missiya, təlim strategiyası, metodika, pedaqoji
texnologiya
Ключевые слова: общее образование, образовательная парадигма, творческая миссия,
стратегия обучения, методология, педагогическая технология
Key words: general education, educational paradigm, creative mission, teaching strategy, methodology,
pedagogical technology
Müasir təhsil sisteminə doğru
Azərbaycanda təhsil islahatlarının başlan-
masından 17 ildən çox vaxt keçir. Bu müddətdə
müstəqil respublika kimi Azərbaycanın bütün
sahələrində, o cümlədən təhsildə islahatyönlü
dəyişikliklərin aparılmasına başlanılmışdır. Bu
gün də davam etməkdə olan bu islahatların əsas
qayəsi dünyanın təhsil meredianına çıxmaq; ən
inkişaf etmiş ölkələrin təhsil ənənələri fonunda
daha mükəmməl bir sistemin yaradılmasına nail
olmaqdan ibarətdir. Xüsusən ümumi təhsil sahə-
sində daha uğurlu nəticələrə gəlmək üçün səylə-
ri birləşdirməkdir.
XXI əsrin ikinci onilliyində məktəb inki-
şaf edərək əvvəlki səviyyəsini keçmişdir. Onun
hazırkı missiyası tam mənasında özünün fəaliy-
yətində ifadə olunur. Bu mövqe həm humanist,
həm humanitar, həm də demokratik mövqelər-
dən şərh edilməklə müsbət aura yaradır. Təbii
ki, özünün müsbət və nöqsanlı cəhətləri ilə birgə
bu, belədir. Lakin unutmaq olmaz ki, bütün sa-
hələrdə çatışan və çatışmayan paradokslar bir-
birini tamamlamaqla həm inkişafımızı tənzimlə-
yir, həm də bizi səfərbər olmağa, fəaliyyətləri-
mizin fonunda tənqidi xarakterdə yanaşmaları
həyata keçirməyə sövq edir.
Azərbaycan təhsili müasir zamanın inkişaf
meyillərini özündə cəmləməklə inkişaf edir.
Qlobal dünyanın tələbləri ölkəmizin təhsil siste-
minin dəyişərək daha modern bir məzmun və
forma kəsb etməsini qarşıya qoyur. Bu, müasir
zamanda inkişafımızın əsasını təşkil edir. Çünki
“Ölkəmizin qarşıdakı illərdə əsas inkişaf yolları-
nı müəyyənləşdirən Azərbaycanın İnkişaf Kon-
sepsiyasında ənənəvi iqtisadiyyatdan «bilik iqti-
sadiyyatı”na keçidin əsasının qoyulması, bunun
üçün həlledici amil insan kapitalının adekvat
inkişafının ön plana çəkilməsi nəzərdə tutulmuş-
dur. Bu, təhsil sisteminin də kökündən dəyişil-
məsini, müasir təhsil sisteminin qurulmasını tə-
ləb edir” (1).
Niyə məhz 12 illik təhsil?
Təhsilin müddətinin müəyyənləşdirilməsi
pedaqogikanın zəruri problemlərindən biridir.
Elə bu səbəbdən də ümumi təhsilin optimal müd-
dətinin müəyyən olunması həmişə müzakirə ob-
yekinə çevrilmişdir. Bu gün də ətrafında müza-
kirələr davam edən ümumi təhsilin müddəti mə-
sələsində hələ də yekdil fikir yoxdur. Dünya öl-
kələrində 10, 11, 12, 13, hətta 14 illik ümumi
təhsil müəssisələri mövcuddur ki, onlardan müx-
təlif ölkələrdə istifadə olunur. Aparılmış araşdır-
malar hazırda 12 illik sistemdən daha çox istifadə
olunduğunu göstərir. Azərbaycanda xeyli müddət
ümumi təhsilin 10 illik sistemindən istifadə edil-
mişdir. Məlumdur ki, hazırda 11 illik sistem tət-
biq olunmaqdadır. Hazırda 12 illik təhsil sistemi-
nə keçilməsi planlaşdırılmışdır. Bu müddəanın
əhəmiyyətliliyini aşağıdakı şərtlərlə əsaslandır-
maq olar.
Əvvəla, Dövlət Strategiyasında göstərildi-
yi kimi, “İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşki-
latının məlumatına görə, hər hansı ölkədə istəni-
lən təhsil pilləsi üzrə təhsil müddətinin bir il ar-
Ənvər Abbasov
14 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
tırılması ölkədə ümumi daxili məhsulun 3-6 faiz
artmasına gətirib çıxarır”.(2)
İkinci, 12 illik ümumi təhsil sisteminə ke-
çid dünyanın bu standartlarla işləyən çox sayda
ölkələri ilə müəyyən təhsil mübadilələrinin sə-
mərəli qurulmasına imkan yaradır.
Üçüncü, ümumi təhsilin dəyəryönlü məqsəd
daşıması, şəxsiyyətin, vətəndaşın formalaşmasına
xidmət etməsi missiyası özlüyündə təhsil müd-
dətinin az və ya çox dərəcədə uzun olmasını tələb
edir. Başqa sözlə, dəyərlərin mənimsənilməsinin
keyfiyyəti xarakter etibarı ilə ümumi təhsilin müd-
dətindən daha çox asılıdır. Belə olduğu təqdirdə
davamlı təhsilin daha möhkəm bünövrəsinin yara-
dılması üçün imkan yaranmış olur.
“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf
Konsepsiyasında (2013), ölkənin bütün sahələ-
rində olduğu kimi, təhsilin də inkişaf istiqamətlə-
ri müəyyənləşdirilir. Başlıca olaraq yeni təhsil
sisteminin formalaşdırılması mühüm strateji ad-
dım kimi qeyd edilir və ümumi təhsillə bağlı si-
yasətin mahiyyəti açıqlanır. Qeyd olunur ki, “12
illik ümumi təhsil sisteminə keçid təmin edilə-
cək, bununla əlaqədar təhsil proqramları və dərs-
liklər müasir tələblər baxımından yeniləşdirilə-
cəkdir. Şagirdlərin idrak fəallığını, ümumi inki-
şafını ləngidən mövcud «yaddaş məktəbi»ndən
«təfəkkür və düşüncə məktəbi»nə keçidin təmin
olunması məqsədi ilə sistemli tədbirlər görülə-
cəkdir. Tam orta təhsil səviyyəsində təhsil təma-
yüllər üzrə təşkil olunacaq, istedadlı uşaqlar üçün
inkişafetdirici fərdi proqramlar yaradılacaqdır.
Eyni zamanda, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan, sağ-
lamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün də müxtə-
lif inkişafetdirici, korreksiyaedici və inklüziv təh-
sil proqramları tətbiq ediləcəkdir” (3).
“Azərbaycan Respublikasının milli iqtisa-
diyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi”ndə
(2016) də qeyd edilir ki, “Ümumi təhsil siste-
mində “yaddaş” məktəbindən “təfəkkür” məktə-
binə keçidin təmin edilməsi, mütərəqqi dünya
təcrübəsinə əsaslanan təhsil proqramlarının (ku-
rikulumların) hazırlanması və səmərəli tətbiqi,
məktəb rəhbərlərinin, müəllimlərin peşəkarlıq
səviyyəsinin artırılması, cəmiyyətdə müəllimlə-
rin nüfuzunun yüksəldilməsi istiqamətində təd-
birlər görüləcək, daha keyfiyyətli insan kapitalı-
nın formalaşdırılması üçün mövcud resurslardan
səmərəli istifadə edilməsi istiqamətində islahat-
lar davam etdiriləcəkdir” (4).
Göründüyü kimi, ölkəmizin təhsil siyasə-
tində 12 illik təhsil xüsusi bir strateji xətt kimi
dayanır. Onun reallaşdırılması təhsilin yenidən
qurulmasına aid hissədə xüsusi olaraq ifadə
edilmişdir. Açıq şəkildə göstərilmişdir ki, 12
illik təhsil sisteminə keçiləcəkdir. Yaddaş mək-
təbindən təfəkkür məktəbinə keçid təmin oluna-
caqdır. Bunlar əslində Azərbaycan məktəbi ba-
rədə müasir dövrün tələbinə uyğun zəruri mesaj-
lardır ki, onun təbii olaraq yaranması bizi daha
da irəliyə doğru addımlamağa sövq edir. Bu zə-
rurət birdən-birə yaranmamışdı. Onu zaman özü
Azərbaycana bəxş etmişdi. Odur ki, hələ XX əs-
rin sonlarında bu məsələlər mütəxəssislərimizi
narahat etmişdir. Mərhum professor Əbdül Əli-
zadə XX əsrin ilk illərində bu günü düşünərək
yazırdı ki, “Görəsən, XXI yüzillikdə Azərbay-
can məktəbi necə inkişaf edəcəkdir? Məktəbləri-
mizdə hansı fənlər öyrəniləcək? Tədris planları
və proqramlar necə, hansı prinsip və meyarlarla
müasirləşdirilməlidir. Təhsilin humanitarlaşdı-
rılması və ya fənlərin inteqrasiyası kimi köklü
məsələlər hansı yollarla həll olunmalıdır..?” (5).
Doğrudan da, islahatın başlanğıc illərində
belə proqnozların verilməsi daha çox məktəbin
gələcəkdə daha yaxşı, ümumi siyasətə uyğun
fəaliyyətinə təsir göstərməkdən ibarət idi.
Məktəb təcrübəsi göstərir ki, ümumi təh-
sildə uğurlu fəaliyyət onun optimal modelindən
çox asılıdır. Təbii ki, belə təhsil modelləri yara-
dılarkən məqsəd və vəzifələrin düzgün müəy-
yənləşdirilməsi vacib şərt kimi nəzərə alınır.
Ona görə də, ilk növbədə, məqsədin müəyyən
olunmasına xüsusi önəm verilir. «Təhsil haqqın-
da» Azərbaycan Respublikasının Qanununda
ümumi təhsilin məqsədi xüsusi olaraq göstəril-
mişdir: “Ümumi təhsil təhsilalanlara elmlərin
ümumi əsaslarının öyrədilməsini, zəruri bilik,
bacarıq və vərdişlərin aşılanmasını, onların hə-
yata və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasını tələb
edir. Ümumi təhsil təhsilalanların fiziki və intel-
lektual inkişafına, zəruri biliklərə yiyələnməsi-
nə, onlarda sağlam həyat tərzinə və sivil dəyər-
lərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün formalaş-
masına, milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət hissi-
nin aşılanmasına, ailə, cəmiyyət, dövlət və ətraf
mühit qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəy-
yən edilməsinə imkan yaradır” (6).
Bu məqsədə nail olmaq üçün optimal mo-
delin işlənməsi xüsusi didaktik vəzifə kimi araş-
12 illik təhsil: bəzi pedaqoji paradiqmalar
15 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
dırmaların aparılmasını tələb edir. Odur ki, Təh-
sil Problemləri İnstitutunda bu istiqamətdə araş-
dırmalar aparılmışdır. Dünyanın 59 ölkəsində
istifadə olunan ümumi təhsil modelləri öyrənil-
mişdir. Belə qənaətə gəlinmişdir ki, dünyanın
ümumi təhsil modellərində daha çox müxtəliflik
vardır. Xüsusilə ibtidai təhsil səviyyəsində bu
müxtəlifliklər daha çox nəzərə çarpır. Konkret
olaraq təcrübəsi öyrənilən 59 ölkədə ibtidai təh-
sil səviyyəsi 14 ölkədə 4, 7 ölkədə 5, 23 ölkədə
6, 1 ölkədə 7, 5 ölkədə 8, 5 ölkədə 9, 4 ölkədə
ştat və regionlardan asılı olaraq 4 (5) və ya (6) il
müəyyən olunur.
Azərbaycanda isə hazırda 4 illik ibtidai
təhsil tətbiq olunmaqdadır. 12 illik təhsil mode-
linə keçdikdə bu, necə olmalıdır?
Azərbaycanda təhsil islahatlarının əsasını
təşkil edən humanist və humanitar prinsiplərin
nəzərə alınması istər-istəməz ümumi təhsilin də-
yəryönlü xarakterə malik yaradılmasını tələb
edir. Ümumi təhsilin dəyəryönlü olmasında isə
onun daha çox inteqrativ məzmun daşıması, fən-
lərin birləşdirilməsi, standartların dəyərləri ifadə
etməsi, onların mənimsənilməsi üçün ilkin sə-
viyyənin – ibtidai təhsilin müddətinin nisbətən
çox olması əsas şərtlər kimi çıxış edir. İndiki
halda Azərbaycan mühitində ibtidai təhsilin sə-
viyyəsinin ən azı 5-6 il olması inkişafyönlülük
baxımından faydalı bilinir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, ümumi təhsilin
səviyyələrinin neçə illik olması bu vaxta qədər
ciddi tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Ola
bilsin ki, ənənəvi təcrübələr və klassik fikirlər
daha çox diqqəti cəlb etmiş və əhəmiyyət daşı-
mışdır. Lakin yaradıcılıq təcrübəsi onu göstərir
ki, fikirlərdə müxtəliflik və ziddiyyət olan mə-
qamlarda tədqiqatların aparılmasına ehtiyac
yaranır. 12 illik təhsilin astanasında da yaşadığı-
mız hazırkı zamanda pedaqoji araşdırmalar əhə-
miyyətli rol oynaya bilər.
12 illik təhsilin məzmunu necə olmalıdır?
12 illik təhsil barəsində danışarkən ilkin
olaraq onun məzmunu götür-qoy olunmalı, bu
barədə konkret qənaətlərə gəlinməlidir. Çünki
təhsilin məzmunu bir nüvə kimi onu stimullaş-
dırır, uyğun strategiyalardan istifadə edilməsini
diktə edir.
Ənənəvi olaraq ümumi təhsil səviyyələri
arasında əlaqələr sadədən mürəkkəbə prinsipi
əsasında qurulur. Bu, əslində 12 illik ümumi
təhsilin səviyyələri arasında əlaqələr üçün də
xarakterikdir. Lakin zəruri olan bir neçə məsələ
vardır ki, onlar daha fərqli yanaşma tərzi kimi
diqqətdə saxlanılmalıdır.
Onlardan birincisi, ümumi təhsilin məz-
mununu artıq hesab edilən təlim yükündən tə-
mizləməkdən ibarətdir. Yeni konsepsiyaya uy-
ğun hazırlanmış standart və kurikulumlar buna
imkan verir. Sadəcə nəticələri əhatə etməklə
müvafiq qabiliyyət və dəyərlərin mənimsənil-
məsini tələb edir. Bu qabiliyyət və dəyərlərin
formalaşdırılması üçün zəruri hesab edilən bilik-
ləri müəyyənləşdirmək və ondan istifadə etmək
müəllimin ixtiyarına verilir. Müəllimlər təqdim
olunan nümunələr əsasında tədris fəaliyyətini
planlaşdırır və təşkil edir.
İkinci isə uyğun, bir-birinə daha yaxın
olan fənlərin birləşdirilməsidir. Dünyanın qa-
baqcıl təhsil təcrübələrində bir-biri ilə bağlı olan
fənlərin birləşdirilməsi qaydasından istifadə olu-
nur. Ona görə də dil və ədəbiyyatı, təbiət elmləri
ilə, eləcə də incəsənətlə əlaqədar fənləri ayrı-
ayrılıqda birləşdirməklə xüsusi praktik yönlü
fənlər yaratmaq və onlardan istifadə etmək olar.
Bununla icbari təhsil pilləsində fənlərin sayını
xeyli azaltmaq mümkündür.
Yuxarı siniflərdə isə təhsil prosesini təma-
yüllər üzrə təşkil etmək üçün yenə də yalnız ai-
diyyəti təmayül fənlərini müəyyən etməklə fən-
lərin sayını azaltmaq və lazımi biliklərin öyrə-
dilməsinə şərait yaratmaq olar. Bütün bunlar isə
mövcud olan təkrarların, praktik əhəmiyyəti ol-
mayan anlayış və qaydaların aradan qaldırılması
ilə nəticələnə bilər.
Məktəb həm də 12 illik təhsil sisteminə
keçməsi ilə inteqrativ xarakter daşımalı, bütün
fəaliyyətlərin qurulmasında ona xüsusi önəm ve-
rilməlidir. İnteqrasiya ilkin olaraq təhsilin məz-
mun komponenti kimi təhsil səviyyələri üzrə sə-
riştələrin (kompotensiyaların) müəyyən olunma-
sında, sonra həmin səriştələrə təminat verə bilə-
cək fənlərin, yaxud fənn bloklarının yaradılma-
sında özünü büruzə verəcəkdir.
İlkin müzakirədən belə nəticə çıxarmaq
olur ki, xüsusən icbari təhsil pilləsində daha çox
inteqrasiyaların aparılmasına imkan vardır.
Müəllimlər vaxt imkansızlığından şikayət etmək-
lə şagirdlərin izafi vaxt itkisinə yol verdiklərini
qeyd edirlər. Bu, məsələnin zəruriliyini əsas-
landıran vacib şərtdir. Lakin digər tərəfdən fən-
Ənvər Abbasov
16 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
lərə elm sahəsi kimi yanaşaraq onun öyrədilmə-
sini də təşkil edənlər vardır. İkili yanaşmaların
olduğu belə məqamlarda araşdırmalara əsasla-
naraq qazanılmış təcrübələrə istinad etmək daha
düzgün nəticələrə gəlməyə imkan verir.
12 illik təhsilin düşüncə müstəvisində
yaradılması
12 illik ümumi təhsilin düşüncə müstəvi-
sində qurulması dünyanın sınaqdan keçirdiyi bir
təcrübə olsa da, bunu bizim üçün tamamilə yeni
bir yanaşma kimi qəbul etmək olar. Uzun illər
yaddaş məktəbi kimi özünü təsdiqləmiş ümum-
təhsil məktəbinə düşüncəni fəallaşdıran, ona rə-
vac verən müasir intellektual məzmun, eyni za-
manda demokratik və humanist prinsiplərə söy-
kənən texnologiyalar, strategiyalar gəlməlidir.
Belə məzmun və texnologiyaların hazırlanma-
sında iki mühüm şərtin nəzərə alınması zəruri-
dir. Onlardan birincisi, cəmiyyətin arzu və istək-
ləri, ehtiyaclarıdır. Bu gün informasiyaların sü-
rətlə artdığı və yeni texnologiyaların meydana
gəldiyi bir zamanda yaşayırıq. Belə bir zamanda
fəaliyyətlərini qura bilmək, bilik cəmiyyətinin
fəal üzvünə çevrilmək hər kəsin ümdə vəzifəsi-
nə çevrilir. Hər kəs həyati bacarıq və qabiliyyət-
lərə yiyələnməklə öz gələcəyinin astanasında
dayanır. Müasir məktəb isə bu vəziyyəti nəzərə
almaqla özünün məzmununu həyata keçirir.
İkincisi, hazırkı şəraitdə dünyanın təhsil
məkanında vahid ölçülər və tələbatlardır. Bunlar
elə ölçü və tələbatlardır ki, qlobal dünyanın öl-
çüləri və tələbatları ilə şərtlənir. Onları bilmə-
dən, bacarmadan daha geniş miqyasda əlaqələr
qurmaq, fəal bir cəmiyyət üzvünə çevrilmək
çətinləşir.
Bu iki şərtin yerinə yetirilməsi üçün çoxlu
miqdarda kompleks tədbirlər, müxtəlif metodlar
və texnoloji fəaliyyətlərin hazırlanaraq həyata
keçirilməsi tələb olunur.
Düşüncə məktəbinin məzmunu da, texno-
logiyalar sistemi də ənənəvi məktəbdən fərqlə-
nir. Bu məktəbdə təfəkkür fəallığını təmin edən
mexanizmlərin yaradılmasına və onlardan isti-
fadə olunmasına üstünlük verilir. Eyni zamanda
şagirdlərin uğuru da onların kreativ bacarıqları-
nın səviyyəsi ilə ölçülür.
İnfrastruktur və təhsilin təşkili məsə-
lələri
12 illik təhsilin qurulmasında başlıca cə-
hətlərdən biri onun infrastruktur məsələsidir. Bu
barədə Dövlət Strategiyasında açıq şəkildə
qeydlər verilir, yuxarı siniflərin təmayüllər üzrə
qurulacağı göstərilir (6). Lakin ibtidai və ümumi
orta təhsil səviyyələrinin hansı sinifləri əhatə et-
məsi qeyri-müəyyən qalır. Əslində bu vəziyyə-
tin yaranması təbiidir. Çünki qəbul olunacaq qə-
rar barədə götür-qoy olunmalı, daha optimal bir
təklif meydana çıxarılmalıdır.
12 illik təhsilin bir mühüm xarakterik cə-
həti də onun humanitar prinsiplər əsasında qu-
rulmaqla humanitarlaşdırılmasıdır. Humanitar-
laşdırma elitar tələblərin ödənilməsinə rəvac
verməklə ümumi təhsildə hər hansı fənnin bu
məqsədə xidmət göstərməsini tələb edir. Məsə-
lən, fizika fənni üzrə məqsədlər zəruri biliklər
əsasında səriştələrin formalaşdırılmasına yönəl-
dilir. Yekunda təlimin keyfiyyət göstəricisi də
bu ölçülərlə müəyyən olunur. Yaxud Azərbay-
can dili fənninin nailiyyətləri nitq mədəniyyəti-
nin formalaşdırılması ilə meydana çıxır.
Təhsilşünas alimlərin bəziləri humanitar-
laşdırmanı humanitar fənlərin sayının, ona ayrı-
lan saatların çoxaldılması ilə izah edirlər. Bu ya-
naşma tərzi müəyyən şərtlərdən biri olsa da, mə-
sələnin mahiyyətini ifadə etmir.
12 illik təhsilin xarakterik cəhətlərindən
biri də vaxt bölgüsü məsələsidir. Məlumdur ki,
yeni konpepsiya ilə işləyənlərin və bu gün ibti-
dai siniflərdə dərs aparanların xeyli hissəsi qar-
şıya qoyduqları məqsədin həyata keçirilməsində
çətinlik çəkdiklərini və bunun bilavasitə vaxt
bölgüsü ilə əlaqəli olmasını bildirirlər. Doğru-
dan da, bu gün 45 dəqiqəlik akademik dərs saa-
tının yetərli olmaması, bəzən müasir məqsədlə-
rin reallaşmasına imkan verməməsi müşahidə
olunur. Bütün bunlar isə 12 illik təhsil sistemin-
də təlim məşğələlərinə ayrılan vaxtla bağlı yeni
müstəvidə düşünməyi tələb edir.
Bundan əlavə, müasir təhsil vəzifələrinin
yerinə yetirilməsi işinin çoxparamertli olması,
təhsil alanların fəallığı şəraitində yerinə yetiril-
məsinin zəruriliyi onun idarə olunmasında
müəyyən çətinliklər yaradır. Təcrübələr göstərir
ki, çox hallarda təlim prosesinin optimal təşkili
dəstək verilməsinə ehtiyac tələb edir. Belə mə-
qamlarda müəllim qarşıya qoyulmuş məqsədə
çatmaq üçün bəzən şagirdlərin gücündən istifa-
də etməli olur. Lakin dərs prosesində, xüsusən
də inkluziv təlim şəraitində müəllim fəaliyyətini
peşəkar səviyyədə dəstəkləmək, ona yardım
12 illik təhsil: bəzi pedaqoji paradiqmalar
17 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
göstərmək lazım gəlir. Belə bir tələbatın ödənil-
məsi hazırkı şəraitdə təlimin təşkili baxımından
vacib hesab edilir.
Ümumtəhsil məktəbinin 12 illik sistemə
keçməsi, ilk növbədə, müəllimlərin, valideynlə-
rin, eləcə də şagirdlərin düşünməsi üçün imkan
yaradır. Bu məsələ ilə maraqlananlar daha real
təkliflərlə çıxış etmək imkanına malikdirlər.
Araşdırmalarda yeganə yol daha real uyğunlaş-
ma tapmaqdan ibarətdir. Məktəbin infrastruk-
turunun, tədris-metodik və maddi-texniki baza-
sının, eləcə də kadr potensialının hansı müstəvi-
də qurulması barədə mülahizələr irəli sürməklə
əlaqədardır.
Nəhayət, 12 illik məktəbin müəllim prob-
leminin mövcud olması da sadaladığımız xarak-
terik cəhətlər içərisində xüsusi yer tutur. Belə ki,
bu gün müəllim sayının keyfiyyət baxımından
qədərincə olmaması ölkədə təhsilin inkişafına
mənfi təsir göstərir.
Bugünkü müəllim müasir texnologiyaları
mənimsəməklə ondan yeri gəldikcə istifadə edə
bildiyi kimi həmin texnologiyaları yaratmağı,
hazırlamağı da bacarmalıdır. Bu mənada müəllim
həm adi, həm də elektron resurslardan, onların
mahiyyət və məzmunundan xəbərdar olmalıdır.
O zaman belə bir sual meydana çıxır ki,
özünün fəaliyyətini yaradıcılığa söykənən prin-
siplər əsasında qura bilən müəllimləri necə ha-
zırlanmalıyıq. Onlara müasir innovasiyalara bə-
ləd olan pedaqoji kadrlar kimi necə inkişaf et-
dirmək mümkündür?
Bu gün islahatların həyata keçirildiyi ha-
zırkı şəraitdə müəllimlərin peşəkarlığının inki-
şaf etdirilməsi üçün onların müxtəlif təlim kurs-
larına cəlb edilməsi, eləcə də ayrı-ayrı inkişaf-
yönlü tədbirlərdə iştirak etmələri daha çox mü-
raciət olunan forma kimi nəzərə çarpır. Bu,
mövcud vəziyyətdən bir çıxış yolu kimi dəyər-
ləndirilir. Lakin təhsil innovasiyalarının artdığı
və az qala yeni təhsil mexanizmləri ilə müşayiət
olunan bir təhsil sistemində müəllimlərin peşə-
karlığının formalaşdırılmasına onların ilkin
hazırlığı mərhələsində başlamağı və onun mütə-
madi olaraq davam etdirilməsini tələb edir.
Müəllim təhsil prosesinə peşəkarlıq baxı-
mından hazır gəlməklə özündə bir məmnunluq
hissi duymalı, bunlar onun tədris prosesindəki
uğurlarının stimuluna çevrilməlidir.
Bütün bunları 12 illik təhsilin bəzi peda-
qoji problemləri kimi nəzərdən keçirdik. Əlbət-
tə, onlar barəsində daha geniş və əhatəli müza-
kirələrin aparılması günümüzün zəruri tələbidir.
Şübhə etmirik ki, bu müzakirələr mütəxəssislər
tərəfindən davam etdiriləcək və özünün əhatə
dairəsini genişləndirəcəkdir. Problemin aktuallığı. Azərbaycanda həyata
keçirilən təhsil islahatları onun bütün pillə və səviy-
yələrində, o cümlədən ümumi təhsildə dəyişikliklə-
rin aparılmasını tələb edir. Bunlardan biri infrastruk-
tur dəyişiklikləridir ki, 12 illik təhsilin yaradılması
ilə müşayiət olunur. Bu isə öz növbəsində araşdır-
maların aparılmasını tələb edir.
Problemin elmi yeniliyi. 12 illik təhsilin
yaradılması ümumi təhsilin infrastruktur cəhəti kimi
innovativ xarakter daşıyır və təlim nəzəriyyəsinin
yeniləşdirilməsinə xidmət göstərir.
Problemin elmi və praktik əhəmiyyəti. 12
illik təhsilin yaradılması məktəbşünaslığı inkişaf
etdirməklə elmi əhəmiyyət daşıyır və praktik olaraq
ümumi təhsilin infrastrukturunun yeniləşməsinə dəs-
tək verir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. İllik hesabat. Bakı, 2015.
2. www.prezident.az Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası
3. future_az İnkişaf konsepsiyası-2020.pdf
4. http://president.az/articles/21993
5.Ə.Əlizadə. Yeni pedaqoji təfəkkür. Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı, 2001.
6. ”Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı: Öyrətmən, , 2009.
Ənvər Abbasov
18 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
A.M. Аббасов
12 EЖЕГОДНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: НЕКОТОРЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПАРАДИГМЫ
РЕЗЮМЕ
В статье обобщены результаты некоторых педагогических парадигм в общем образовании. Из
12-летней потребности в обучении, особенностей нового содержания образования, установления
образования в контексте мышления, анализируются путем исследования.
A.M. Abbasov
12 ANNUAL EDUCATION: SOME PEDAGOGICAL PARADIGMS
SUMMARY
The article summarizes the findings of some pedagogical paradigms in general education. İssues of
12-year education necessity, the features of the new content of education, establishing education in the
context of thinking are analyzed by investigating.
Redaksiyaya daxil olub: 26.02.2018
Pedaqogika və psixologiya problemləri üzrə elmi şura: reallıqlar və vəzifələr
19 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA PROBLEMLƏRİ
PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA PROBLEMLƏRİ ÜZRƏ ELMİ
ŞURA: REALLIQLAR VƏ VƏZİFƏLƏR
İntiqam Cəbrayılov,
Respublika Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurası
Pedaqogika və Psixologiya Problemləri üzrə Elmi Şuranın sədri,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru
E-mail: intiqamcebrayilov @mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.elm.dok., prof. H.H. Əhmədov
Açar sözlər: pedaqogika, psixologiya, problem, elm şura, təhsil, tədqiqat, dissertasiya, mövzu,
vəzifə, inkişaf, istiqamət, formalaşdırma
Ключевые слова: педагогика, психология, проблема, научный совет, образование,
исследование, диссертация, предмет, задача, развитие, направление, формирование
Key words: pedagogy, psychology, problem, scientific council, education, research, dissertation,
subject, task, development, direction, shaping
Bu gün Azərbaycanda həyata keçirilən isla-
hatlar, xüsusilə təhsil sahəsində görülən işlər
onun yenidən qurulmasına - yeni təhsil sistemi-
nin formalaşdırılmasına xidmət göstərir. Bu işin
uğurla yerinə yetirilməsində təhsil elminin üzəri-
nə ciddi vəzifələr düşür. Yeni təhsil məzmunu-
nun yaradılması, texnologiyaların, idarəetmə
strukturu və sairin formalaşdırılması üçün ilkin
olaraq tədqiqatların əlaqələndirilməsinə, düzgün
planlaşdırılmasına ehtiyacın yaranması aydın
şəkildə diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan AMEA
Respublika Elmi-Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi
Şurasının 05.12.2014-cü il tarixli, 9.1 nömrəli
qərarı ilə yaradılmış Pedaqogika və Psixologiya
Problemləri üzrə Elmi Şura (PPPEŞ) bu missi-
yanı yerinə yetirir. Azərbaycan Respublikası Na-
zirlər Kabinetinin 04.12.2017-ci il tarixli 527№-
li qərarı ilə Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi
Şurası haqqında Əsasnamə təsdiq olunmuşdur.
Qeyd etməliyik ki, pedaqoji və psixoloji
tədqiqatlar əvvəllər də Azərbaycan Respublika-
sının Təhsil İnstitutunda fəaliyyət göstərən pe-
daqoji və psixoloji tədqiqatların əlaqələndirmə
şurası vasitəsilə əlaqələndirilirdi. Yeni yaradılan
Pedaqogika və Psixologiya Problemləri üzrə
Elmi Şuranın əsas məqsədi Respublikada peda-
qogika və psixologiya sahəsində aparılan funda-
mental tədqiqatların aktuallığının artırılması,
elmi, elmi-metodik işlərin keyfiyyətinin yüksəl-
dilməsi, mövzuların seçimində təkrarlanmaların
aradan qaldırılması, eyni zamanda pedaqogika
və psixologiya elmlərinin və texnologiyalarının
inkişaf meylləri nəzərə alınmaqla yeni elmi isti-
qamətlərin müəyyənləşdirilməsi, elmi tədqiqat-
ların əlaqələndirilməsi, elm və təhsilin inkişafı-
nın təmin edilməsi, yüksək ixtisaslı elmi kadrla-
rın hazırlanması, elmi-texniki potensialın qorun-
ması, Azərbaycan elminin beynəlxalq elm mə-
kanına inteqrasiyasının sürətləndirilməsi, elmi
tədqiqatların və innovasiya siyasətinin səmərəli-
liyinin artırılması və s. istiqamətlərdə nəzərdə
tutulmuş işlərin həyata keçirilməsi kimi müəy-
yən edilmişdir.
Şura müvafiq qaydalar əsasında daimi işi-
ni və iclaslarını təşkil edir, Şurada qeydiyyata
alınan elmi-tədqiqat mövzularını sistemə salır,
respublikada pedaqogika və psixologiya sahələri
üzrə aparılan elmi tədqiqatların ümumi mənzə-
rəsini əks etdirən yekun əlaqələndirmə planına
daxil edilməsi üçün müvafiq təkliflər hazırlayır.
Bununla bərabər Şuranın zəruri sənədlərinin
(yerlərdən daxil olmuş tematik planlar, müvafiq
iclas protokolları, təşkilatlarla olan yazışmalar,
hesabatlar) saxlanılmasının təmin olunması, təq-
dim olunan mövzuların hüquqi qüvvəyə minmə-
si üçün vacib sənədlərin işlənib hazırlanması və
lazımi ünvanlara təqdim edilməsi məsələlərinə
də diqqətlə yanaşır. Mühüm vəzifələrdən biri
İntiqam Cəbrayılov
20 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
kimi onu da qeyd etməliyik ki, bu Elmi Şura
respublikada pedaqogika və psixologiya sahələri
üzrə yekun tədqiqat planına daxil olan elmi təd-
qiqatların tədqiqi vəziyyətini müntəzəm olaraq
izləyir, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası,
Təhsil Nazirliyi, müvafiq ali təhsil müəssisələri
ilə müntəzəm əlaqə saxlayır, qarşılıqlı informa-
siya mübadiləsi aparır.
Elmi Şuranın qarşıya qoyulan məqsəd və
vəzifələrinin layiqincə həyata keçirilməsi üçün
pedaqogika və psixologiya sahələri üzrə respub-
likada işlənmiş və hazırda işlənən dissertasiya
mövzularının müasir elektron bazası yaradılmış-
dır. Qısa bir müddətdə ötən son 15 ildə respubli-
kada pedaqogika və psixologiya sahələri üzrə
şuranın qərarları ilə təsdiq edilmiş 1500-dən
artıq dissertasiya mövzusu haqqında ətraflı mə-
lumatlar elektron proqrama yüklənmişdir. Elek-
tron proqrama yüklənmiş dissertasiya mövzuları
həm də vəsait kimi hazırlanmış (Pedaqogika və
psixologiya problemləri: dissertasiya mövzuları
(1992-2016-cı illər) və 2017-ci ildə çap olun-
muşdur. Bu vəsaitdə 1200 dissertasiya mövzusu
haqqında məlumat verilir.
Qeyd edək ki, Elmi Şura öz işini müvafiq
Əsasnaməyə uyğun tələblər əsasında həyata ke-
çirir. Ayrı-ayrı təhsil müəssisələrindən pedaqoji-
psixoloji və xüsusi metodika sahəsində fəlsəfə
doktoru və elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq
üçün təqdim olunan müvafiq materiallar elek-
tron qeydiyyatdan keçirildikdən sonra disserta-
siya mövzularına ilkin rəyin verilməsi məqsədi-
lə mütəxəssislərə təqdim edilir.
Şuranın iclaslarında müzakirə zamanı aş-
kara çıxarılan qeyri-aktual, az səmərəli və tək-
rarlanan mövzular geriyə qaytarılır və onların
daha aktual yeni mövzularla əvəz edilməsi töv-
siyə olunur. Eyni zamanda Pedaqogika və Psi-
xologiya Problemləri üzrə Elmi Şura mütəxəs-
sislərin və müzakirə zamanı çıxış edən Elmi
Şura üzvlərinin rəyinə əsaslanaraq mövzuların
əksəriyyətini təsdiq edir. Təsdiq olunmuş möv-
zular, strateji elmi istiqamətlərə uyğun qruplaş-
dırılıb sistemə salınır və Respublikada pedaqo-
gika, psixologiya və metodika sahələri üzrə apa-
rılmış və aparılan tədqiqatların ümumi mənzərə-
sini əks etdirən «Yekun əlaqələndirmə planı»na
daxil edilməsi tövsiyə edilir. Təkcə ötən ildə
Elmi Şuranın 3 iclası keçirilmiş və 93 disserta-
siya mövzusuna baxılmışdır. Onlardan 81-i fəl-
səfə doktoru, 12-si elmlər doktoru proqramı
üzrə dissertasiya mövzuları olmuşdur. Bu möv-
zulardan 49-u olduğu kimi, 42-si redaktə oluna-
raq dəqiqləşdirilmiş və təsdiq edilmiş, 2-si isə (
fəlsəfə doktoru proqramı üzrə )doktorant və ya
dissertant olduqları ali təhsil müəssisəsinə geri
qaytarılmış, ali məktəbin müvafiq kafedrasında
və elmi şurasında yenidən baxılması tövsiyə
edilmişdir. Son üç il ərzində (2015, 2016, 2017)
isə 14 təhsil müəssisəsindən 341 dissertasyia
mövzusuna (262 – pedaqogika; 79 – psixologi-
ya; 299 – fəlsəfə doktoru, 42 – elmlər doktoru
proqramı üzrə) baxılmış, onlardan 187-si olduğu
kimi, 136-sı redaktə olunaraq təsdiq edilmiş, 18-
i isə geri qaytarılmışdır.
İndiyə qədər də təhsil sahəsində və tədrisin
keyfiyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində bir sıra
faydalı pedaqoji-psixoloji tədqiqatlar aparılmış,
müxtəlif problemlər üzrə dissertasiyalar müdafiə
edilmiş, bir sıra maraqlı ideyalar irəli sürülmüş
və onların köməyi ilə xeyli uğurlar əldə edilmiş-
dir. Bununla belə təcrübə və araşdırmalar göstərir
ki, tətbiqi xarakterli tədqiqatlar məktəb təcrübə-
sində, təhsil prosesinin təşkilində qənaətbəxş sa-
yılsa da, fundamental pedaqoji-psixoloji tədqi-
qatlara az müraciət edilmiş, elmi-nəzəri baxım-
dan əhəmiyyətli olan bəzi problemlər açıq qal-
mışdır. Bu gün pedaqoji prosesin müasir prob-
lemlərinin elmi əsaslarının daha dərindən işlən-
məsi üçün fundamental tədqiqatların aparılması
alimlərimizin qarşısında mühüm bir vəzifə kimi
durur. Məhz bu baxımdan təhsil cəmiyyətin əsas
atributlarından biri sayılır. Çünki təhsilin inkişafı
cəmiyyətin inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır. Hər bir
cəmiyyətdə baş verən inkişaf yenilikləri, bütün
sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində özünü bu
və ya digər dərəcədə göstərməklə həmin cəmiy-
yəti xarakterizə edir. Cəmiyyətin inkişafı təhsilə,
təhsilin inkişafı isə cəmiyyətə birbaşa təsir göstə-
rir. Bu baxımdan yeniləşən cəmiyyət yeniləşən
təhsil tələb edir.
Pedaqogika və Psixologiya Problemləri
üzrə Elmi Şurada dissertasiya mövzuları ilə bəra-
bər, ölkəmizin ali təhsil müəssisələrinin müvafiq
kafedralarında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin
mövzuları da müzakirə olunur. Təqdim olunan
elmi-tədqiqat mövzuları əsasən bu günümüzlə
səsləşən, aktuallığı ilə diqqəti cəlb edən mövzu-
lardır. Əsasən “Azərbaycan Respublikasında təh-
silin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın tələblə-
Pedaqogika və psixologiya problemləri üzrə elmi şura: reallıqlar və vəzifələr
21 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
rinə uyğun problem mövzular müəyyənləşdirilir.
Mövzular Azərbaycan təhsilinin modernləşdiril-
məsinə, innovasiyaların tətbiqi imkan və yolları-
nın araşdırılmasına istiqamətlənir.
PPPEŞ-ə təqdim olunan materiallardan, rəs-
mi sənədlərdən və eyni zamanda müvafiq işlərlə
praktik tanışlıqdan aydın olur ki, tədqiqatlar həm
elmin, həm də təhsilin inkişafı üçün nəzəri və
praktik baxımdan əhəmiyyətlidir. Hər bir kafedra
və ya şöbədə öz funksiyalarına uyğun nəzəri-
pedaqoji, praktik, metodik və eyni zamanda psi-
xologiyaya aid müasirliyi ilə diqqət çəkən, aktual
mövzular müəyyənləşdirilir və gözlənilən nə-
ticələr aydın şəkildə ifadə edilir. Bu tədqiqatlar
ölkə təhsilinin inkişafına yönələn ideyaları özündə
əks etdirir. Təhsilin cəmiyyətin siyasi, sosial-iq-
tisadi və mədəni həyatındakı rolunu nəzərə alaraq
araşdırılan problemin, elmi-tədqiqat mövzularının
dövlətimizin təhsil siyasətinə, elmin inkişaf
doktrinasının tələblərinə uyğun, cəmiyyətimizi dü-
şündürən, insan kapitalının, şəxsiyyətin inkişafına
istiqamətləndirilməsini təqdirəlayiq hesab edirik.
Bu istiqamətdə fəaliyyətimizin daha da dərinləşdi-
rilməsi və genişləndirilməsi vacibdir.
Lakin PPPEŞ-ə təqdim olunan elmi-tədqi-
qat mövzuları içərisində müasir dövrlə səsləşmə-
yən, pedaqogika, metodika və psixologiya elmlə-
rinin hazırkı inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirmə-
yən, çox ümumi, konkret olmayan, bəzən təkrar-
lanan, lazımi səviyyədə elmi baxımdan düzgün
formalaşdırılmayan mövzular da vardır.
Elə elmi-tədqiqat mövzuları da vardır ki,
onların ifadə tərzi düzgün səslənmir və ya mü-
cərrəd xarakter daşıyır. Məsələn, “Ailə tərbiyə-
sində Milli pedaqogikanın yeniliklərindən istifa-
də”, “Təlim kateqoriyalarına dair Milli pedaqo-
gikanın yenilikləri” kimi mövzuların adları anla-
şılmazlıq yaradır. Yaxud “Şəhidlərin yad edil-
məsi işinin təşkil metodikası” ifadəsi dəqiq de-
yildir. Bu iş müəyyən tədbirlərin təşkili və apa-
rılması istiqamətində konkret göstərilsəydi, daha
yaxşı olardı.
Digər bir mövzuya diqqət edək: “Qiyabi
şöbə üçün proqramın hazırlanması”. Bu mövzu-
da hansı ixtisas, hansı fənn proqramlarından
söhbət getdiyi məlum deyildir.
Bəzi mövzularda ümumi oxşarlıq, müəyyən
təkrarlar nəzərə çarpır. Yaxud başqa bir mövzuya
diqqət edək: “Nəzarətdə texnologiyalar”. Bu möv-
zunun elmi istiqaməti isə belə müəyyənləşdirilib:
“texnologiyalar”. Göründüyü kimi, mövzunun adı
və elmi istiqaməti ciddi elmi tələblər əsasında
formalaşdırılmayıb.
Digər bir mövzu isə belə təqdim olunub:
“İbtidai siniflərdə mövcud vəziyyətin təhlili”.
Əgər söhbət ibtidai siniflərdə mövcud və-
ziyyətin təhlilindən gedirsə, deməli, burada qeyd
olunmalıdır ki, mövcud vəziyyət hansı problem
baxımından öyrəniləcək? Əgər problem məlum
deyilsə, o zaman nə öyrəniləcək? İbtidai siniflə-
rin pedaqogika elmi baxımından çoxlu problem-
ləri mövcuddur: təlimin təşkili, tərbiyə, şəxsiyyə-
tin formalaşdırılması, dərsliklər və s. Ona görə də
mövzu müəyyənləşdirilərkən elmi tələblər nəzərə
alınmalıdır.
Məqbul hesab olunmayan məsələlərdən
biri də budur ki, bəzi siyahılarda tədqiqatçı müəl-
lif eyni zamanda öz elmi-tədqiqat işinin rəhbəri
kimi təqdim olunub. Halbuki bu işlərin rəhbəri
kimi kafedra müdirinin təyin olunması məqsədə-
uyğun olardı. Bununla yanaşı bəzi mövzularda
elmi istiqamət, gözlənilən nəticələr də düzgün
ifadə olunmur. Bəzi mövzularla bağlı tədqiqat
işinin gözlənilən nəticəsi belə ifadə edilib: “İllik
elmi-tədqiqat işi”.
Elmi- tədqiqat mövzusunun düzgün müəy-
yənləşdirilməsi təkcə tədqiqatçı üçün deyil, bu
tədqiqat işini oxuyan, onunla maraqlanan hər
kəs üçün mühüm, son dərəcə vacib məsələ-
lərdən biridir. İşin adı bütövlükdə tədqiqatın
mahiyyəti haqqında ilkin təsəvvür yaradır.
Yaxşı olardı ki, tədqiqat işinin məqsəd və
vəzifələrindən irəli gələn, məzmunundan əldə
olunması gözlənilən elmi nəticələr barədə qısa
məlumat verilsin.
Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətin
sürətli inkişafı, təhsil sistemində köklü islahatla-
rın aparılması təhsillə, pedaqogika və psixologi-
ya problemləri ilə bağlı daha aktual, cəmiyyətin
tələbatlarına, dövlətin təhsil siyasətinə uyğun
strateji xarakterli elmi araşdırmalara üstünlük
verilməsinin əhəmiyyətini xeyli artırmışdır. Bu
gün sürətlə dəyişən, yeniləşən, inkişaf edən cə-
miyyət tədqiqatçıdan da çevik, strateji hədəflərə
istiqamətlənmiş təfəkkür, səriştəlilik tələb edir.
Ölkəmizdə hüquqi, demokratik dövlət quruculu-
ğunun inkişaf etdirildiyi, eyni zamanda qlobal-
laşma, Avroatlantika məkanına inteqrasiya
şəraitində kafedra və elmi şöbələrdə aparılan
İntiqam Cəbrayılov
22 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
təhsil tədqiqatlarının bir illik müddət üçün plan-
laşdırılması daha məqsədəuyğun olardı.
Aparılan təhlillər göstərdi ki, bəzən işlə-
nən mövzularda ümumi oxşarlıq hiss olunur.
Təqdim olunan mövzulara diqqət edək: “Şəxsiy-
yət və cəmiyyət” ; “Şəxsiyyətin formalaşmasın-
da müasir təhsilin rolu”.
Göründüyü kimi bu mövzular çox ümumi
şəkildə müəyyən edilib. Tədqiqat mövzularında
araşdırılan problemin mahiyyətinin konkret ifa-
də olunması yaxşı olardı. Bəzi mövzuların han-
sının pedaqoji, hansının psixoloji baxımdan təd-
qiq ediləcəyi məlum olmur. Ona görə də təqdim
olunan siyahılarda ayrı - ayrı mövzuların hansı
elm sahəsinə aid olması, elmi istiqamətinin düz-
gün müəyyənləşdirilməsi vacibdir.
Elm sahəsi anlayışı elmi istiqamət anlayı-
şından genişdir. Lakin təəssüf ki, bəzən bu anla-
yışların mahiyyətinə düzgün yanaşılmadığından
təqdim olunan siyahıda elmi istiqamət elm sahə-
si kimi, elm sahəsi də elmi istiqamət kimi veri-
lir. Məsələn, “Pedaqogika” istiqamət, “ şəxsiy-
yətin inkişafı və formalaşdırılması” elm sahəsi
kimi müəyyənləşdirilmişdir. Digər bir mövzu-
nun isə həm elmi istiqaməti, həm də elm sahəsi
kimi “fiziologiya” göstərilib. Təqdim olunan sə-
nədlərin təhlili göstərdi ki, bəzi mövzuların təd-
qiqi üçün bir illik müddət nəzərdə tutulsa da, hə-
min problemlərin əhatə dairəsi həddindən artıq
genişdir. Həm də tədris fəaliyyətilə məşğul olan
müəllimin əhatə dairəsi geniş olan bir problemi,
mövzunu bir il müddətinə tamamlaya bilməsi
real görünmür.
Bu baxımdan bəzi nümunələrə diqqət
edək: “Azərbaycanda təhsil islahatları”; “XIX-
XX əsrlərdə Azərbaycanda təhsil fəlsəfəsinin
inkişaf dialektikası”.
Təqdim olunan siyahıda bəzi mövzularda
məzmun səhvləri ilə yanaşı, üslub xətaları xüsu-
si ilə diqqəti cəlb edir: “Azərbaycanda müasir
təhsil islahatının perspektiv imkanları, təhsil
islahatının əsas məzmunu”.
Qeyd etdiyimiz bu və ya digər məsələlər
tədqiqat mövzuları seçiminin də nə qədər mü-
hüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir.
Ümumiyyətlə, araşdırma və təhlillər göstə-
rir ki, cəmiyyətin daha sürətli inkişafı elmin, tex-
nologiyanın inkişafı ilə bilavasitə bağlı olduğun-
dan elmi-pedaqoji, psixoloji tədqiqatların müasir
yanaşmalar əsasında daha da dərinləşdirilməsi və
genişləndirilməsi son dərəcə vacibdir. Bu
baxımdan hər bir tədqiqatçının üzərinə mühüm
vəzifələr düşür. Belə ki, alınan elmi nəticələrin
əhəmiyyətliliyi təhsilin, elmin inkişafını və nəticə
etibarilə cəmiyyətin inkişafını şərtləndirir.
ƏDƏBİYYAT
1. Elm haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. http://science.gov.az/uploads/PDF/Elm_
haqqinda_Azerbaycan_Respublikasinin_Qanunu.pdf.
2. Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurası haqqında ƏSASNAMƏ.
http://shura.ict.az/uploads/resmi_senedler/Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurası haqqında Əsasnamə. Pdf.
3. Elmi problemlər üzrə elmi şuraların yaradılması haqqında. Respublika Elmi Tədqiqatların
Əlaqələndirilməsi Şurası. Qərar № 9/1. 5 dekabr 2014-cü il .http://www.science.gov.az/pages/ofitsialnyie-
dokumentyi-prezidiuma-nana
4. Müstəqillik dövründə Azərbaycan təhsili: nəzəri və praktik aspektlər (İ.H. Cəbrayılovun elmi
redaktorluğu ilə). Bakı: ARTİ, 2017.
5. Zeynalov Ə., Həsənova S., Nəzərova A. Pedaqogika və psixologiya problemləri: dissertasiya
mövzuları(1992-2006). Bakı: Vahid-M MMC, 2017.
И.Х. Джабраилов
УЧЕНЫЙ СОВЕТ ПО ПРОБЛЕМАМ ПЕДАГОГИКИ И ПСИХОЛОГИИ:
РЕАЛЬНОСТИ И ЗАДАЧИ
РЕЗЮМЕ
В статье излагается деятельность Ученого Совета по проблемам педагогики и психологии, соз-
данного по приказу Совета Координации Научных Исследований Республики. Здесь даются сведения
о темах диссертационных и научно-исследовательских работ, поступивших в Совет для утверждения.
Pedaqogika və psixologiya problemləri üzrə elmi şura: reallıqlar və vəzifələr
23 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
В статье одна из проблем, которая привлекает внимание, это анализ тем диссертаций на ка-
федрах и научных исследований в соответствующих отделах с целью определения уровня их актуаль-
ности. С этой точки зрения автор статьи выступает соответствующими предложениями.
I.H. Jabrayilov
SCIENTIFIC COUNCIL ON PROBLEMS OF PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY:
REALITIES AND OBJECTIVES
SUMMARY
The article describes the activities of the Academic Council on the problems of pedagogy and
psychology, established on the orders of the Coordination Council for Scientific Research of the Republic.
Here information is given on the topics of dissertational and scientific research papers submitted to the
Council for approval.
In the article, one of the problems that attracts attention is the analysis of theses topics at the
departments and scientific research in the relevant departments in order to determine the level of their
relevance. From this point of view, the author of the article is the corresponding proposals.
Redaksiyaya daxil olub: 01.02.2018
Lətifə Ələkbərova
24 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
MİLLI İQTİSADİ İNKİŞAFLA BAĞLI MODELİN SAHİBKARLIQ HİSSİ TƏRBİYƏSİNƏ
VƏ İNCƏSƏNƏT MENECMENTİNƏ TƏSİRİ
Lətifə Ələkbərova,
dosent, əməkdar mədəniyyət işçisiE-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.elm.dok., prof. F.B. Sadıqov,
iqtis.ü.fəls.dok., dos. R.F. Sadıqov
Açar sözlər: iqtisadi inkişaf, milli iqtisadi model, menecment konsepsiyası, incəsənət menecmenti,
sahibkarlıq hissi tərbiyəsi.
Ключевые слова: экономическое развитие, модель национальная экономическая, концепция ме-
неджмента, менеджмента искусства, воспитание чувства предпринимательства
Key words: economic development, national economic model, management concept, management of
art, education of entrepreneurship
Ölkəmizdə həyata keçirilən iqtisadi islahat-
lar müvafiq direktiv sənədlərin tələbləri əsasında
həyata keçirilir. Hansı ki, həmin direktiv sənədlər
yeni sahibkarlıq obyektlərinin və subyektlərinin
yaranmasına da istiqamət verir. Yeni sahibkarlıq
obyektlərinin yaradılması milli iqtisadi model
əsasında müəyyənləşdirildikdə yaradıldıqda onun
inkişaf perspektivləri reallaşmış olur.
Bu baxımdan professor, doktor Haydar
Başın yaratdığı Milli İqtisadi Model mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Sahibkarların həmin iqtisa-
di modelə istinad etmələri isə çox faydalıdır.
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki,
ali məktəblərin iqtisadiyyat təmayüllü fakültələ-
rində tələbələrin Milli İqtisadi modellə tanış ol-
maları faydalı olar. Çünki, istər gələcək iqtisa-
diyyatçılar, istər maliyyəçilər, istər audit ixtisa-
sına yiyələnənlər, istərsə də sənaye və kənd tə-
sərrüfatı mütəxəssisləri Milli iqtisadi modeldən
istifadə etməklə hər hansı sahibkarlıq mövqeyi
qazanmış olarlar. Milli İqtisadi Model həm də
tələbələrin sahibkarlıq hissi tərbiyəsini inkişaf
etdirmiş olar. Milli İqtisadi Modellə tanış olan
tələbələr bir sıra digər zərərli iqtisadi modellərə
də münasibətlərini bildirə bilərlər. Ümumiyyətlə
desək iqtisadiyyatın nəzəri əsaslarını müqayisəli
şəkildə öyrənmək çox faydalıdır.
XX əsrin ikinci yarısında iqtisad elmində,
nəzəriyyəsində özünə zidd anlayışları inkar
edən, Qərb dövlətlərinin nəzarətində olan dövlət
iqtisadi siyasətini formalaşdıran və həmin ölkə
gənclərinə Universitet kitablarında tədris edilən
liberal monetarist anlayışının sözsüz inhisarı
mövcud olmuşdur. Bu anlayışa uyğun gəlməyən
bütün nəzəriyyə və tədqiqatlar, problem və nəti-
cələr elm adamlarının, siyasətçi və tələbələrin
diqqətindən kənar edilir, həm də əhəmiyyətsiz
istisnalar hesab edilir və yaxud da “iqtisadiyya-
tın” əsas qanunlarına əlavə hesab edilirdi. Belə-
liklə, “elmin əsas banisi” iqtisad elminin “main
stream”i yer üznün boyük hissəsinin həyatı
üçün dərin problem və təhlükə olan sosial-iqti-
sadi həyat problemləri və reallıqlarını yalnız
qismən əks etdirir. Real problemlərin həllini
arxa plana çəkir. Reallıq isə liberal-iqtisad elmi-
nin təsiri altında axıb gedir (1, 35). Ona görə ali
məktəblərin iqtisadiyyat təmayüllü fakültələrin-
də təhsil alanların bir sıra müasir iqtisadi model-
lərlə tanışlığı onların gələcəkdə həm bir iqtisad-
çı, həm də sahibkar kimi yetişmələrinə kömək
etmiş olur. Milli iqtisadi modelin önəmli cəhət-
lərindən biri bu modelin insan mənəviyyatı ilə
də bağlılığıdır.
Bir sıra İslam təəssübkeşlərinin özünə
müəllim hesab etdiyi, dərin inama sahib olan bir
insanın iqtisadiyyat kimi dünyəvi elmdə parla-
ması təsadüfi deyildir. İşin əsası budur ki, müa-
sir iqtisadi nəzəriyyə və mövcud dünya iqtisadi
sistemi fərdin və çoxluğun hədəfi olaraq sadəcə
maddi və maliyyə vasitələri onların məsələləri-
nin təşkili məqsədlərini ön plana çəkir. Bu kate-
qoriyalar sistemində isə insanlıq qarşısında du-
ran problemlərin, xüsusən də iqtisadi sahədə
olan problemlərin həlli yoxdur. İnsanlığın ilkin
fiziki ehtiyaclarının ödənilməsini getdikcə asan-
laşdıran texniki və istehsalın təşkilinin inkişafi
Milli iqtisadi inkişafla bağlı modelin sahibkarlıq hissi tərbiyəsinə və incəsənət menecmentinə təsiri
25 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
iqtisadi proseslərin iqtisadi olmayan amillərə:
siyasi, sosial və ilk növbədə geniş mənada mən-
əvi şərtlərə ciddi şəkildə bağlı olması reallığını
ortaya qoymuşdur.
Prof. Dr. Haydar Baş ”Cəmiyyətin pozitiv
və ya neqativ vəziyyəti-bu cəmiyyəti formalaş-
dıran insanların daxili təbiətini bilavasitə əks
etdirməsidir”-ifadəsini yazmışdır (1, 36).
Əslində sahibkarlıq hissi insan mənəviy-
yatı ilə bir başa bağlıdır. Niyə? Birincisi, ona
görə ki, sahibkarlıqla məşğul olan adamların bü-
tün mənəvi keyfiyyətləri bu işlə məşğul olmağa
imkan verməlidir. İkincisi, sahibkarın milli və
ümumbəşəri dəyərlərə istinad etməsi vacibdir.
Üçüncüsü onun fəaliyyəti, fərdi təsərrüfatının
bütün müvəffəqiyyəti ailəsi ilə yanaşı, ətraf mü-
hitin, xalqın və ən ümdəsi dövlətin mənafeyinə
xidmət etməlidir. Başqa sözlə desək sahibkar
gördüyü bütün işlərində xalqa Vətənə və Dövlə-
tə güvənməlidir.
Milli İqtisadi Modelin müstəsna əhəmiy-
yətli prinsipi ölkənin hər sosial qrupunun maddi
rifah səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında cəmiy-
yət və dövlətin məsul olmasıdır. Bu prinsip,
dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini minimuma
endirən liberal ideologiyanı rədd edir.
Bazar və rəqabət gücləri müəllifin dediyi
kimi struktur qeyri bərabərliyini (Prof. Dr.
Haydar Başın termini ilə ”struktur kəsiri”) tək-
başına aradan qaldırıla bilməz. Bunu yalnız güc-
lü və müstəqil dövlət edə bilər (1, 37)
Milli iqtisadi modellə ali məktəbin həm
təlim prosesində, həm də auditoriyadankənar
tədbirlər prosesində tanış olmaq mümkündür.
Ona görə də iqtisadiyyat təmayüllü fənlərin təd-
risi prosesində yeri gəldikcə Milli iqtisadi Mo-
del haqqında müvafiq məlumatların, informasi-
yaların verilməsi çox faydalı olardı. Ona görə
ki, tələbələrin Milli İqtisadi modelin milli xüsu-
siyyətləri, bazar iqtisadiyyatındakı rolu barədə
informasiyalarla tanışlığa zəruri ehtiyac var.
Qeyd etmək lazımdır ki, milli iqtisadi mo-
del həyatın yalnız bir istiqamətini əsas götürən
hər hansı özəl model deyildir. O, sistemli yanaş-
manı təşkil edir və bu sistem bir tam kimi həya-
ta keçirilməlidir. Buna görə modelin bir istiqa-
mətini əsas götürərək o biri istiqamətlərini unut-
maq olmaz. Prof. Dr. Haydar Başın sistemli ya-
naşması Milli İqtisadi Modelin əvəzsiz model
olduğunu göstərir. Çünki bu günə qədər olan
iqtisadçılardan hələ heç kim iqtisadi problemləri
tam şəkildə əhatə edə bilməmişdir.
Milli İqtisadi Modelin daha bir özəlliyi isə
iqtisadiyyatdakı dizbalansın həqiqi səbəbini-
istehsal və istehlak arasındakı kəsiri göstərməsi-
dir. Prof. Dr. Haydar Baş bu kəsirin baş vermə
səbəblərini dəqiq şəkildə təhlil etməklə və bu
problemin həlli metodlarını inandırıcı şəkildə
göstərmişdir. Bu məqsədlə istehlak qruplarının
onların yığım meyllərinə uyğun olaraq təsnifatı-
nın aparılması orijinal yanaşmadır (1, 43).
Milli İqtisadi Modeldəki İqtisadi güc anla-
yışı ilə tələbələrin tanışlığı yaxşı olardı Ona
görə ki, tələbələr “İqtisadi güc” anlayışına məx-
sus olan dinamik iqtisadi inkişafın bir sıra cəhət-
ləri, əlamətləri ilə yaxından tanış ola biləcəklər.
Bu, isə tələbələrin gələcəkdə bir iqtisadçı kimi
yetişməsinə istiqamət verəcəkdir.
İqtisadi güc bəşəriyyət tarixində baş ver-
miş hadisələrin səbəb və nəticə əlaqəsində mü-
hüm amillərdən biridir. Tarixi hadisələrə istiqa-
mət verən amillər arasında iqtisadi gücün təsiri
son iki yüz ildə daha çox artmış, dövrümüzdə
isə artıq aparıcı rol oynamağa başlamışdır. Bu-
nun əsas səbəbi kimi müasir insanın insani də-
yərlərə bağlantısının azalmasını və daha mate-
rialist bir anlayışın hakim olmağa başlamasını
göstərmək olar. Bəşəriyyət, bir tərəfdən ifrat də-
rəcədə istehlakçı, digər tərəfdən isə, aclıqdan
ölümə məhkum olan iki əsas əhali təbəqəsinin
birinə daxil olma nöqtəsinə gəlmişdir. Bu iki
qütb arasında qalmağa məcbur olan kütlə isə əri-
məyə başlamışdır. Beləliklə, insan nəsli öz var-
lığını yox etməyə yönəlmiş təhlükəli vəziyyəti
də öz əli ilə yaradır.
Belə bir vəziyyətin yaranmasında XI-XX
əsrlərdə tətbiq edilən iqtisadi sistemlərin böyük
rolu vardır. Hətta dövlətlər tətbiq etdikləri əsas
iqtisadi sistemlərdən asılı olaraq iqtisadi ittifaq-
lar yaratmış və son dövrlərdə mübarizə də bu
birliklər arasında özünü göstərirdi. Bu sistemlər-
dən liberalizmi ön plana çıxaran birlik dünyada
təkbaşına qaldıqdan sonra cəmiyyətin inkişafın-
da yeni mərhələ başlamış,qlobal sərmayənin
mütləq hakim olduğu yeni dünya nizamı meyda-
na gəlmişdir. Dünya artıq kiçik bir kəndə çevril-
mişdir (1, 52).
Keçmiş SSRİ məkanında iqtisadiyyatla
bağlı qurumlarda liberalizm, ideoloji aparatın
hökmləri sərbəst iqtisadi inkişafın qarşısını alır-
Lətifə Ələkbərova
26 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dı. İqtisadi inkişafın sosializm prinsiplərinə,
kommunizm quruculuğunun tələblərinə uyğun-
laşdırılması formalizm gətirib çıxarırdı. Nəticə-
də iqtisadiyyatın inkişafı ideoloji yanaşmalara,
saxta planlaşdırmalara məruz qalaraq cəmiyyə-
tin inkişafına heç bir fayda vermirdi. Nəticədə
yoxsulluq amilləri özünün göstərirdi.
Müstəqillik qazandığımız illərdən başla-
yaraq, xüsusilə müstəqilliyimizin Heydər Əliyev
dövründə bağlanan əsrin müqaviləsi bütün iqti-
sadi imkanlardan istifadə edilməsinə yol açdı.
Bu gün ölkəmizdə iqtisadi inkişafına görə lider
dövlətlərdən birinə çevrilmişdir. Ona görə yeni
yaradılan sahibkarlıq obyektləri Milli İqtisadi
Model əsasında yaradılarsa həmin obyektlərdə
məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil işlər aparı-
larsa iqtisadiyyatına, xüsusilə neft və qaz hasila-
tına görə dünya iqtisadiyyatının mərkəzlərindən
birinə çevrilmiş ölkəmizin iqtisadi qüdrəti gün-
bəgün artmaqdadır.
Milli İqtisadi Model insanın məhdud ehti-
yaclarının qeyri-məhdud ehtiyatlarla ödənilməsi
haqqında elmi konsepsiyadır. Hansı ki, bu konsep-
siya ölkələrin özləri üçün lazım olan hər cür mal
və xidmət istehsal edə bilmə qabi-liyyətinə malik
olmasının, öz xərclərini daxildən və xaricdən borc
almadan təmin edə bilməsinin adı və formuludur.
Bu mənada Milli İqtisadi Model ölkələrin inkişafı-
nın və iqtisadi müstəqilliyinin yoludur.
Milli İqtisadi Model İqtisadiyyatın yalnız
bir sahəsini deyil, bütün sahələrini bütövlükdə
əhatə edir (1)
Ali məktəblərin və eləcə də orta ixtisas
məktəblərinin iqtisadiyyat yönümlü fakültələrin-
də tələbələrə belə informasiyaların verilməsi on-
ların sahibkarlıq hissi tərbiyəsini də inkişaf
etdirmiş olur.
Kütlənin iqtisadi biliklərə yiyələnməsi çox
vacib şərtlərdəndir. Vaxtilə K.D.Uşinski deyirdi
ki, əgər məktəb oxuyursa, deməli bütün xalq
oxuyur. Doğurdan da hələ uşaqlara məktəbdə
iqtisadiyyatla, sahibkarlıqla bağlı dolğun biliklər
verilərsə, onla müstəqil həyata başlayanda bu
bilik, bacarıqlardan bəhrələnə bilərlər. Belə olan
təqdirdə bütün xalq kütlələrinin iqtisadiyyatımı-
zın inkişafına töhfələr vermək imkanları çoxa-
lar. Müstəqil həyata qədəm qoyan gənclərin bir
qisminin incəsənət menecmentinə maraq göstər-
mələri, incəsənət menecmenti sahəsində nüfuz
qazana biləcək qruplar yaratmağa meyl etmələri
onların sahibkarlıq hissi tərbiyəsinin inkişafı
kimi dəyərləndirilməlidir.
Tələbələrə iqtisadi inkişafla bağlı məlumat
verərkən iqtisadi inkişafın incəsənət menecmen-
tinə təsiri barədə də informasiyalar vermək fay-
dalıdır. Bu zaman əvvəlcə menecment, onun
mahiyyəti və məzmunu barədə məlumatların
verilməsinə ehtiyac duyulur.
Menecment sözü ingilis dilindən götürü-
lüb, mənası idarəetmə, təşkiletmə deməkdir. Ba-
zar münasibətlərinə keçid şəraitinin qarşısında
duran ən mühüm vəzifələrdən biri də müəssisə-
lər (təşkilatlar, birliklər) səviyyəsində menec-
mentin nəzəri və metodoloji problemlərini araş-
dırmaq və həll etməkdir (5, 5).
İncəsənət menecmenti isə müstəqillik döv-
ründə incəsənətlə bağlı təşkilatların, birliklərin,
idarələrin, özəl sektorlarda fəaliyyət göstərən
teatr truppalarının, musiqi kollektivlərinin, rəs-
samlar ittifaqlarının, digər incəsənət qurumları-
nın fəaliyyətinə istiqamət verən nəzəri və meto-
doloji problemlərin məcmusu başa düşülür.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, ha-
zırda Qərb ölkələrində incəsənət menecmenti
iqtisadi inkişafın ən mühüm tərkib hissələrindən
biri hesab olunur. Ona görə ki, hər bir ölkədə
iqtisadi inkişafın xalq təsərrüfatının bütün sahələ-
rinə təsiri sayəsində incəsənət qurumlarının da
inkişaf etməsinə səbəb olur. Belə inkişafın sonra-
dan formalaşaraq təkmilləşməsi nəticəsində incə-
sənət menecmenti yaranmağa başlaması təbii hal-
dır. Deməli iqtisadi inkişafın inkişaf tendensiya-
larının incəsənətə təsiri onun yeni konsepsiyaları-
nı yarada bilir. Onlardan biri də menecment anla-
yışı ilə bağlıdır.
Menecment sözünü ilk dəfə amerikan biz-
nesmeni Q.Taun 1886-ci ildə mühəndis-mexa-
niklərin iclaslarından birində işlətmiş, bundan
sonra bu söz bir məfhum kimi leksikonda istifa-
də olunmuşdur (5, 5).
ABŞ-da və Avropada yaranan incəsənət
qurumlarının hər birinin yaranma səbəblərindən
ən başlıcası yeni iqtisadi modellərin meydana
gəlməsi inkişafı və təkmilləşməsidir. Hazırda
elə Avropa ölkələri vardır ki, bu ölkələrdə yara-
nan incəsənət menecmenti öz ətrafında yüzlərlə,
hətta minlərlə adamı birləşdirir.
Məsələn, müğənni Cenefer Lopesin yarat-
dığı musiqi qrupu öz ətrafında minə yaxın ifaçı
heyətini birləşdirir. Həmin heyətin menecmenti
Milli iqtisadi inkişafla bağlı modelin sahibkarlıq hissi tərbiyəsinə və incəsənət menecmentinə təsiri
27 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
incəsənət menecmenti kimi fəaliyyət göstərir.
Hansı ki, bu incəsənət menecmenti bir subyekt
olaraq bu qurumu idarə edir.
Menecmentin predmetini idarəetmə müna-
sibətləri təşkil edir. Menecmentin obyekti bazar
münasibətləri şəraitində istehsal, ticarət, xidmət,
nəqliyyat, tikinti və s. fəaliyyət sahələri ilə məş-
ğul olan müəssisə və təşkilatlardır. Menecmentin
subyektləri dedikdə isə, idarə edən və idarə olu-
nan sistemlər başa düşülür. (5, 5). Əslən Ame-
rikalı olsa da digər qitələrdə də öz musiqi qrupu
ilə kommersiya konsertləri verrək külli miqdarda
qazanc əldə edən Cenefer Lopesin yaratdığı incə-
sənət menecmenti dövlətə də küllü miqdarda ver-
gi ödəyir. Belə incəsənət menecmentinin yaran-
ması fərdi qaydada yaradıldığı üçün onların ya-
ranma səbəbləri, metodologiyası, bir sözlə nəzəri
əsasları tədqiqatdan kənarda qalır. Belə menec-
mentlərin tədris prosesinə gətirilməsi çox fayda-
lıdır. Bunun üçün isə ilk növbədə incəsənət me-
necmentinin nəzəri əsasları yaradılmalıdır.
Menecment fənlərarası elmi biliklər sahəsi
kimi də başa düşülür. Çünki elə bir sahə yoxdur
ki, orada idarəetməyə ehtiyac olmasın. Məsələn
maliyyə iqtisadiyyatın bir sahəsidir və onun me-
necmenti də vardır. Həmçinin istehsal, marke-
tinq, innovasiya, kommersiya, informasiya və s.
(5, 5). Bunlardan biri də incəsənətlə bağlı ola bi-
lər. Yaradılan hər bir incəsənət qurumlarının
menecmentinin düzgün qurulması isə bu qurum-
da fəaliyyət göstərənlərin iqtisadi inkişafı üçün
çox faydalıdır.
Fikrimizi yekunlaşdıraraq deməliyik ki,
Milli İqtisadi Model yaradılarkən bu modelə
incəsənət menecmentinin yaranması prinsipləri-
nin də daxil edilməsi yaxşı olardı. Bu zaman in-
cəsənətlə məşğul olanların da kommersiya qrup-
ları meydana gələr, onların da sahibkarlıq hissi
tərbiyəsinin formalaşmasına şərait yaranar.
ƏDƏBİYYAT
1. Prof. Dr. Haydar Baş. Milli İqtisadi Model. Bakı: Bakı Dövlət Universiteti” nəşriyyatı, 2005.
2. S. Məmmədov, R. Abutalıbov, S. Quliyev, O. İsayev, M. Yusifov. İdarəetmənin əsasları. Bakı:
Nurlan, 2009.
3. Nadirov A.A. Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişaf problemləri / “Azərbaycan
Respublikasında milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi problemləri” mövzusunda elmi-praktik konfransın
materialları. Bakı, 2004.
4. T. Hacıyev. Azərbaycanda investisiyalar: gəlirlər, sənayeləşdirmə, məşğulluq. Bakı: Elm, 2009.
5. İ. Abbasov, R. Sadıqov. Menecment. Bakı: Bakı Biznes Universitetinin nəşri, 2013.
Л. Алeкберова
ВЛИЯНИЕ НАЦИОНАЛЬНОЕ МОДЕЛИ ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ВЗВЕЗИ
С ВОСПИТАНИЕМ ГУВЕНВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО И ИСКУССТВА
МЕНЕДЖМЕНТА
РЕЗЮМЕ
В статье анализируется содержание модели национальной экономики. Отмечается, что пра-
вильное применение национальной экономической модели имеет большое значение. Так же поясня-
ется роль экономических моделей в экономическом развитии нашей страны. В статье отмечается,
возможности влияния экономической модели на менеджмент искусством. Автор статьи наряду с вли-
янии всего этого развитие чувства предпринимательства у подрастающего поколения отмечает воз-
можности оказания воздействия па их экономическое благополучие
Автор статьи впервые выдвигает новые идеи относительно воспитания чувства предпринима-
тельство влияния по сеть, содержание цели и место менеджмента искусство.
Lətifə Ələkbərova
28 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
L.Alekberova
INFLUENCE OF THE NATIONAL MODEL ECONOMIC DEVELOPMENT OF VZVEZI WITH
THE EDUCATION OF GUVENN ENTREPRENEURSHIP AND THE ART OF MANAGEMENT
SUMMARY
The content of the model of the national economy is analyzed in the article. It is noted that the correct
application of the national economic model is of great importance. The role of economic models in the eco-
nomic development of our country is also explained. The article notes the possibility of the influence of the
economic model on the management of art. The author of the article, along with the impact of all this, the
development of the sense of entrepreneurship among the younger generation notes the possibility of influ-
encing their economic well-being. The author of the article for the first time puts forward new ideas regard-
ing the upbringing of the sense of entrepreneurship of influence over the network, the content of the purpose
and the place of management of art
Redaksiyaya daxil olub: 05.02.2018
Воспитание современного человека есть сложный, преднамеренный, динамический процесс
29 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
TƏRBİYƏ MƏSƏLƏLƏRİ
ВОСПИТАНИЕ СОВРЕМЕННОГО ЧЕЛОВЕКА ЕСТЬ СЛОЖНЫЙ,
ПРЕДНАМЕРЕННЫЙ, ДИНАМИЧЕСКИЙ ПРОЦЕСС
Новруз Мусаев,
доктор наук по педагогике, профессор.
Азербайджанский Медицинский Университет
Элаза Гусейнова,
доктор философии по педагогике, доцент.
Азербайджанский Медицинский Университет
Açar sözlər: tərbiyə, tərbiyə olunan, tərbiyəçi, orqanizm, insan
Ключевые слова: воспитание, воспитанник, воспитатель, организм, человек
Keywords: mentoring, mentored, mentor, organism, humanbeing
Воспитание есть организованное, пред-
намеренное, длительное воздействие на раз-
витие данного организма. Чтобы это воздей-
ствие было результативным (плодотворным),
у педагогики, как у науки о воспитании, есть
надобность точно и ясно установить, как
должно быть организовано это воздействие,
какие оно может принимать формы, какими
пользоваться приёмами и куда направленно.
С другой стороны, необходимо уяснить себе,
каким законом подчиняется само развитие
организма, на который мы собираемся воз-
действовать. В зависимости от этого педаго-
гика, охватывает несколько совершенно от-
дельные области знания. С одной стороны,
поскольку она ставит проблему развития
ребенка, она включается в цикл наук биоло-
гических, т.е. естественных. С другой, по-
скольку всякое воспитание ставит себе из-
вестные идеалы, цели или нормы, постольку
оно должно иметь дело с философскими или
нормативными науками.
Поэтому в педагогике всегда возникает
постоянный вопрос относительно философ-
ской и биологической сторон этой науки. Не-
сомненно, что педагогика стоит на границе
тех и других.
Однако ни факты сами по себе не спо-
собны привести нас к сколько-нибудь точ-
ным научным выводам относительно воспи-
тания, ни нормы не могут, не опираясь на
факты, дать нам гарантию реальной осущест-
вимости идеала. Научная педагогика начи-
нает свою работу не с установления норм, за-
конов, но с изучения фактического развития
воспитываемого организма и фактического
взаимодействия между ним и воспитываю-
щей его средой. Научная педагогика основы-
вается не на отвлеченных умозрениях, а на
данных наблюдения и опыта и является
вполне своеобразной эмпирической наукой,
а вовсе не прикладной философией.
Являясь своеобразной эмпирической
наукой, педагогика опирается на вспомога-
тельные науки – на социальную этику, кото-
рая указывает общие цели и задачи воспита-
ния, и на психологию с физиологией, кото-
рые указывают средства для решения задач.
Физиология является одним из важней-
ших разделов биологических наук. Она изу-
чает функции, т.е. процессы жизнедеятель-
ности живого организма, его органов, тка-
ней, клеток и структурных элементов клеток.
Для всестороннего и глубокого понимания
функций физиология стремится выяснить все
их свойства и проявления, взаимосвязи и из-
менения в разных условиях внешней среды и
при различном состоянии организма. Физио-
логия изучает видовое и индивидуальное
развитие функций, изменение и приспособ-
ление их к постоянно меняющимся условиям
внешней среды.
Конечной задачей физиологии является
такое глубокое познание функций, которое
Новруз Мусаев, Элаза Гусейнова
30 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
обеспечило бы возможность активного воз-
действия на них в желаемом направлении.
Значение физиологии для медицины
настолько велико, что сулят в будущем обес-
печить человеку его лучшее счастье – здо-
ровье и жизнь. Физиология также связана с
психологией и педагогикой. Физиология, в
особенности учение о высшей нервной дея-
тельности, представляет собой естественно-
научную основу современной психологии и
педагогики. Конкретное практическое значе-
ние физиологии для педагогики связано с
тем, что понимание возрастных особеннос-
тей физиологических процессов, протекаю-
щих в организме детей, необходимо педагогу
для правильной организации труда и быта ре-
бёнка, для проведения рациональных воспи-
тательных мероприятий.
Поведение человека протекает в слож-
ных рамках социальной среды. Человек всту-
пает в общение с природой не иначе, как че-
рез среду и в зависимости от этого, среда
становится важнейшим фактором, опреде-
ляющими устанавливающим поведение че-
ловека. Психология изучает поведение обще-
ственного человека и законы изменения это-
го поведения. Психология непосредственно
не может дать никаких педагогических выво-
дов. Но так как процесс воспитания есть про-
цесс психологический, то знание общих ос-
нов психологии помогает, конечно, научной
постановке этого дела. Воспитание, в конеч-
ном счете, означает всегда видоизменение
наследственного поведения.
Основными элементами, из которых
складывается поведение человека является
реакции. Реакцией принято называть в пси-
хологии ответное действие организма, вызы-
ваемое каким-либо раздражением. Обычно
все движения и поступки возникают в ответ
на какие-нибудь импульсы, толчки или раз-
дражения, которые мы называем причиной
того или иного поступка.
Всякому нашему поступку предшеству-
ет какая-либо вызывающая его причина в
форме либо внешнего факта, события, либо
внутреннего желания, побуждения или мыс-
ли. Все эти мотивы поступков и будут раздра-
жителями наших реакций. Таким образом,
реакцию следует понимать как известное
взаимоотношение между организмом и окру-
жающей его средой. Реакция всегда ответ
организма на те, или иные изменения среды и
представляет собой чрезвычайно ценный и
полезный механизм приспособления.
Наблюдая над поведением человека
можно заметить, что в составе его встречают-
ся реакции разного происхождения. Одни из
них являются наследственными или прирож-
денными и даны ребенку или в самый первый
момент рождения или воз-никают в процессе
его роста без всякой выучки и постореннего
воздействия.
Другие реакции, напротив, возникают в
процессе личного опыта в самое разное вре-
мя и обязаны своим происхождением не нас-
ледственной организации, а индивидуаль-
ным особенностям личного опыта. Основ-
ным различием прирожденных и приобре-
таемых реакций служит то, что первые пред-
ставляют собой совершенно однообразный
для всего вида наследственный капитал по-
лезных приспособительных движений. Вто-
рые, напротив, чрезвычайно разнообразны и
отличаются крайней изменчивостью и
непостоянством.
Таким образом, решающим фактором
человеческого поведения является не только
биологический, но и социальный фактор,
который привносит с собой совершенно но-
вые моменты в поведение человека.
И так из всего сказанного можно сде-
лать чрезвычайно важные психологические
выводы относительно природы и существа
воспитательного процесса.
Биологический фактор определяет
собой тот базис, тот фундамент, ту основу
прирожденных реакций, из пределов которой
организм не в состоянии выйти и над кото-
рой настраивается система приобретенных
реакций.
При этом с совершенной очевидностью
выступает тот факт, что это новая система
реакций всецело определяется структурой
среды, в которой растет и развивается орга-
низм. Всякое воспитание носит поэтому не-
избежно социальный характер, хочет оно
того или нет. Единственным воспитателем,
способным образовать новые реакции в орга-
низме, является собственный опыт организ-
Воспитание современного человека есть сложный, преднамеренный, динамический процесс
31 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ма. Только та связь остается для него дейст-
вительной, которая была дана в личном опы-
те. Вот почему ребёнок, в конечном счете,
воспитывается сам. В его организме, а не
где-либо в другом месте происходит та ре-
шительная схватка различных воздействий,
которая определяет на долгие годы его пове-
дение. В этом смысле воспитание во всех ст-
ранах и во все эпохи, всегда было социаль-
ным, как бы антисоциальным оно не было по
своей идеологии.
Поэтому пассивность ученика как
недооценивание его личного опыта является
величайшим грехом с научной точки зрения,
так как берет за основу ложное правило, что
учитель - это все, а ученик- ничто. Напротив,
психологическая точка зрения требует приз-
нать, что в воспитательном процессе личный
опыт ученика, представляет из себя все. Вос-
питание должно быть организовано так,
чтобы не ученика воспитывали, а ученик
воспитывался сам.
В основу воспитательного процесса
должно быть положена личная деятельность
ученика, и все искусство воспитателя должно
сводиться только к тому, чтобы направлять и
регулировать эту деятельность. В процессе
воспитания учитель должен быть рельсами,
по которым свободно и самостоятельно дви-
жутся вагоны, получая от них только
направление собственного движения.
В основу воспитательного действия са-
мих учеников должен быть положен полный
процесс реакции со всеми ее тремя момента-
ми - восприятием раздражения, переработкой
его и ответным действием. Прежняя педаго-
гика чрезмерно усиливала и утрировала пер-
вый момент восприятия и превращала учени-
ка в губку, которая тем вернее исполняла свое
назначение, чем более жадно и полно впиты-
вала в себя чужие знания. Между тем знание,
не проведенное через личный опыт, вовсе не
есть знание. Психология требует, чтобы уче-
ники учились не только воспринимать, но и
реагировать. Воспитывать – значит, прежде
всего, устанавливать новые реакции, выраба-
тывать новые формы поведения.
Придавая такое исключительное значе-
ние личному опыту ученика, можем ли мы
сводить к нулю роль учителя? Можем ли мы
забыть прежнюю формулу учитель - все,
ученик – ничто? Ни в каком случае. Если мы
должны с научной точки зрения отказать
учителю в способности непосредственно ле-
пить чужую душу, то именно потому, что мы
признаем за учителем неизмеримо более
важное значение.
Мы знаем, что опыт ученика, установ-
ление условных рефлексов все цело и без
всякого остатка определяется социальной
средой. Стоит измениться социальной среде,
как сейчас же меняется и поведение челове-
ка. Учитель является с психологической точ-
ки зрения организатором воспитывающей
социальной среды, регулятором и контроле-
ром ее взаимодействия с воспитанником.
И если учитель бессилен в непосредст-
венном воздействии на ученика, то он всеси-
лен при опосредованном влиянии на него
через социальную среду. Социальная среда
есть истинный рычаг воспитательного про-
цесса, и вся роль учителя сводится к управ-
лению этим рычагом. Педагог, изменяя сре-
ду, воспитывает ребенка.
Учитель является с одной стороны орга-
низатором и управителем социальной воспи-
тательной среды, заменяя книги, карты, сло-
варь, товарища, а с другой - частью этой сре-
ды. Там где учитель выступает в роли части
воспитательной машины, там с научной точки
зрения он не выступает как воспитатель. Как
воспитатель он выступает только там, где уст-
раняя себя, призывает на службу могущест-
венные силы среды, управляет ими и застав-
ляет их служить воспитанию.
Таким образом, мы приходим к сле-
дующей формуле воспитательного процесса:
воспитание осуществляется через собствен-
ный опыт ученика, который всецело опреде-
ляется средой, и роль учителя при этом сво-
дится к организации и регулированию среды.
Такова природа всякого научного зна-
ния. Человек открывает законы природы не
для того, чтобы бессильно смириться перед ее
всемогуществом и отказаться от собственной
воли. И не для того, чтобы неразумно и слепо
действовать вопреки им. Но, разумно под-
чиняясь им, комбинируя их, он подчиняет их
себе. Человек заставляет природу служит себе
по ее же собственным законам. Так же обсто-
Новруз Мусаев, Элаза Гусейнова
32 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ит дело и с социальным воспитанием. Позна-
ние истинных, не зависящих от воли учителя
законов социального воспитания вовсе не оз-
начает признания бессилия нашего перед вос-
питательным процессом, отказа от вмеша-
тельства в него и предоставления всего вос-
питания стихийной силе среды.
Напротив, как всякое расширение наше-
го знания, оно означает увеличение нашего
могущества над этим процессом, большие воз-
можности нашего активного вмешательства в
него. Знание истинной природы воспитания
указывает нам, какими средствами мы можем
владеть всецело. Психологическая теория со-
циального воспитания не только не обозначает
капитуляцию перед воспитанием, но, напротив
того, знаменует высшую точку в обладании
течением воспитательных процессов.
Таким образом, воспитательный про-
цесс оказывается уже трехсторонне актив-
ным: активен ученик, активен учитель, актив-
на заключенная между ними среда. Поэтому
воспитательный процесс меньше всего можно
понимать как благодушно мирный и ровный.
Напротив, психологическая природа его отк-
рывает то, что он является сложнейшей борь-
бой, в которую кинуты тысячи сложнейших и
разнообразных сил, что он представляет из
себя не медленный, эволюционный процесс
роста, но скачкообразный и революционный
процесс непрекращающихся схваток между
человеком и миром. Актуальность проблемы. В связи с пере-
ходом на новую систему образования объясне-
ние нового подхода воспитание современного
человека принимает актуальное значение.
Научная новизна проблемы. Подход вос-
питательному процессу как к трехсторонне актив-
ному процессу с научной точки зрения является
новым психолого-педагогическим процессом.
Практическое значение статьи. Мате-
риал полезен для преподавателей высших и сред-
них учебных заведений и воспитателей детских
садов.
ЛИТЕРАТУРА
1 .Физиология. Курс лекций (Под редакцией К.В. Судакова) М.: Медицина, 2000.
2. Мusayev N. İ. Tibbi və bioloji fizikanın ixtisas fənləri ilə əlaqəli tədrisinin elmi-metodik əsasları:
Мonoqrafiya. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2010.
3. Мусаев Н.И. Физиолого-психологические аспекты учебно-воспитательного процесса //
«Казахстан жофары мектебы» Высшая школа Казахстана, 2010, № 3
4. Выготский Л. С. Педагогическая психология. М.: Педагогика, 1991.
5. Блонский П.П. Психология как наука о поведении. М., 1924.
N.İ. Musayev, E.S. Hüseynova
MÜASİR İNSANIN TƏRBİYƏLƏNDİRİLMƏSİ MÜRƏKKƏB,
MƏQSƏDYÖNLÜ DİNAMİK PROSESDİR
XÜLASƏ
Məqalə müasir insanın tərbiyələndirilməsinə həsr olunubdur. Göstərilir ki, müasir insanın tərbiyələndi-
rilməsi üçün həmin tərbiyələndirilmənin hansı amillərdən asılı olduğunun və insan orqanizmin inkişafının
hansı qanunlara tabe olduğunun açıq və aydın müəyyən edilməsində ehtiyac vardır. Müəyyən edilmişdir ki,
uşağın tərbiyələndirilməsi məsələsini qoyduğu üçün, bir tərəfdən o özündə bioloji, yəni təbii elmlər siklini ehti-
va edir, digər tərəfdən isə, hər bir tərbiyə işinin məlum məqsəd və normaları olduğu kimi, onun fəlsəfi və nor-
mativ elmlərlə də əlaqəsi olmalıdır.
Məqalədə göstərilir ki, insan davranışı mürəkkəb sosial çərçivədə baş verir. İnsan təbiətlə mühit vasi-
təsi ilə ünsiyyət qurur və həmin mühit insanın davranışını müəyyən və təyin edən ən mühüm amili olur. Be-
ləliklə, tərbiyələndirmə prosesi üç tərəfli təsir göstərir: tərbiyələndirilən fəal olur, tərbiyəçi fəal olur, onların
arasında olan mühit də fəal olur. Buna görə də tərbiyələndirmə prosesi dinamik, fəal və dialektik prosesdir.
Воспитание современного человека есть сложный, преднамеренный, динамический процесс
33 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
N.İ. Musayev, E.S. Huseynova
MENTORING OF A MODERN HUMAN IS A COMPLEX
AND PURPOSEFUL DYNAMIC PROCESS
SUMMURY
The article is dedicated to the issue of mentoring a modern human being. It is indicated that clear and
sound understanding of factors the mentoring is dependent and laws, according to which a human body is
developing, required for mentoring a modern human being. It is determined, as it deals with a development of
a child, on one hand it included a cycle of biological, i.e. natural sciences, on the other, as every mentoring has
known goals and norms, it is connected to philosophical and normative sciences.
The article indicates that human behaves within the framework of a social environment, through which
a human communicated to the nature and it is the main factor to determine and set the behavior of a human.
SO, mentoring has triple action: mentored person is active, mentor is active and also the environment
amongst them is active. That is why, mentoring process is a dynamic, active and dialectic process.
Redaksiyaya daxil olub: 30.01.2018
Emilya Hüseynova
34 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
X-XI SİNİF ŞAGİRDLƏRİNDƏ FƏAL VƏTƏNDAŞLIQ MÖVQEYİ
FORMALAŞDIRMAQ BAXIMINDAN SÖHBƏTLƏRDƏN
İSTİFADƏ TƏCRÜBƏSİNDƏN
Emilya Hüseynova,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
elmlər doktoru hazırlığı üzrə dissertant
ARTPİ
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: söhbət, yuxarı sinif şagirdi, sinifdənxariс tədbirlər, vətəndaşlıq, vətəndaşlıq mövqeyi, fəal
vətəndaşlıq mövqeyi, fəal vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşdırılması
Ключевые слова: беседа, старшеклассник, внеклассные мероприятии, гражданство,
гражданская позиция, активная гражданская позиция, формирование гражданской позиции
Key words: conversion, senior pupil, extra-curricular activities, citizenship, civil position, active
citizenship, formation of citizenship
Sinifdənxaric işin mühüm formalarından biri də söhbətdir. Ümumtəhsil məktəblərində söhbətlər bu və ya digər etik, mənəvi, estetik, milli və şəxsi şərəf və ləyaqət, milli mənlik şuru-nun formalaşdırılması, müstəqil ailə həyatına ha-zırlıq, tolerantlıq və s. mühüm məsələlərə həsr olunur. Söhbətlər milli tərbiyənin ayrı-ayrı sahə-ləri və istiqamətlərini özündə birləşdirən mövzu-lara aid olur. Apardığımız tədqiqatla bağlı ekspe-rimentə cəlb etdiyimiz yuxarı sinif şagirdləri ilə eyni zamanda onlarda vətəndaşlığın, fəal vətən-daşlıq mövqeyinin, vətənpərvərliyin formalaşdı-rılmasına və inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş söh-bətlər də aparılır, mövzu ilə bağlı onların fikir-ləri, qənaətləri öyrənilirdi.
Sinifdənxaric tədbirlər zamanı çalışırdıq ki, hər bir söhbət inandırıcı, maraqlı olsun, şagirdləri darıxdırmasın, yormasın. Fənn müəllimləri, sinif rəhbərləri, kitabxanaçı qabaqcadan ciddi hazırla-şır, məktəblilərin diqqətinə hansı məsələləri çat-dıracağını, hansı nümunələr üzərində dayanaca-ğını müəyyən edirdilər. Lazım gəldikcə tanınmış şəxslərin, mütəfəkkirlərin, yazıçı və şairlərin fikirlərinə əsaslanmaq söhbətlərin tərbiyələndiri-ci təsirini artırırdı.
Məktəblərin birində aparılmış “Tarixdə er-məni dövləti olubmu? İrəvan necə Ermənistanın paytaxtı oldu? Mövzusunda söhbət maraqlı, X-XI sinif şagirdlərinin fəallığı şəraitində keçmiş-dir. Müəllim söhbətə aşağıdakı giriş sözü ilə başlamışdır:
Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən, Ermənis-tanda və Azərbaycanın rayonlarında azərbaycan-lıların başına gətirilən müsibətlərdən danışdıq, münasibətimizi bildirdik. Tarixin araşdırılma-sından görünür ki, “Böyük Ermənistan” xülyaları ilə yaşayan və vəhşiliklər, qırğınlar, qətllər törə-dən ermənilərin nə dövləti, nə də paytaxtı olub. Bəs birdən-birə necə dövlət qurublar, İrəvan xan-larının hakimiyyəti altında olan İrəvan necə olub ki, birdən-birə Ermənistan deyilən “dövlət”in si-yasi mərkəzinə, paytaxtına çevrilib?
Yuxarı sinif şagirdləri həmin suala aydın-lıq gətirirlər:
Şagird Gülər: -Azərbaycan Milli Şurası 29 may 1918-ci ildə bir iclas çağırmış, burada Ermə-nistanın siyasi mərkəz məsələsini gündəmə gə-tirmişdir. İclasda Azərbaycan və Ermənistan sər-hədləri ilə bağlı Ermənistan Milli Şurası ilə apa-rılan danışıqların nəticələri barədə Fətəli Xan Xoyski məlumat verdi. Göstərdi ki, Ermənistan Federasiyasının formalaşdırılmasından ötrü siya-si mərkəzin yaradılması tələb olunur. İsgəndəriy-yə şəhəri Türkiyəyə birləşdirilib. Ermənistan üçün siyasi mərkəzin İrəvan olması mümkündür. Odur ki, biz istər-istəməz İrəvanı ermənilərə gü-zəştə getməliyik. Fətəli Xan Xoyskinin təklifi ciddi müzakirələrə səbəb olmuşdur.
Şagird Nəzakət: -Həmin vaxtlar Cənubi Qafqaz Seyminin dağılmışdı. Üç müstəqil döv-lətin (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan) yara-nacağı nəzərdə tutulurdu. Əgər öz didişmələri, razılığa gələ bilməmələri səbəbindən dövlət ya-
X-XI sinif şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi formalaşdırmaq baxımından söhbətlərdən istifadə təcrübəsindən
35 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
rada bilməsəydilər, o zaman regionun İran, Tür-kiyə və Rusiya arasında bölünməsi barədə kon-kret şərt irəli sürülmüşdü. Batumi konfransında fikir ayrılığı olduğu təqdirdə Azərbaycanın bir hissəsi İrana, bir hissəsi Rusiyaya, digər hissəsi isə Türkiyəyə veriləcəkdi. Gürcüstan Türkiyə və Rusiya arasında bölünəcək, Ermənistan isə Tür-kiyəyə veriləcəkdi.
Çikaqo Universitetinin siyasi elmlər ka-fedrasının professoru Ronald Qriqorun sözləri-dir: "İrəvan Batumi konfransına qədər müsəl-man şəhəri idi" (1, 5).
Şagird Səmayə: -Erməni tarixçisi və kahin Hovannes Şahxatunyanın fikri ilə tanış olmaq məqsədəuyğundur. Şahxatunyan göstərirdi: "390 il (1441-1828) İrəvan xanlığını idarə edən 49 xanın hamısı Azərbaycan türkü olub. Hətta İrə-van xanlığının ərazisində yerləşən, bu gün də quldur yuvası kimi fəaliyyət göstərən erməni katolik kilsələrinin keşişlərini də İrəvan xanları təyin edirdilər. Xanların adları olan siyahı Ermə-ni Sovet Ensiklopediyasında öz əksini tapıb".
Şagird Ofelya: -Mən polkovnik S. Burna-şevun məktubunu xatırlatmaq istəyirəm. Burnaşe-vun 1787-ci il 8 iyul tarixli məktubunda general P.S. Potyomkinə xəbər verirdi ki, Osmanlı sultanı Azərbaycan xanlarını həmişə müdafiə edəcək, İrəvan şəhəri Azərbaycana məxsus olduğundan onun heç zaman Gürcüstanın tabeliyinə verilməsi-nə razı olmayacaq. Bundan əlavə, sultan Ərzurum paşasına və digər həmsərhəd paşalara, nəyin baha-sına olursa-olsun, rus qoşunlarının qarşısına çıx-mağı əmr etmişdir. Regionda siyasi durumun gər-ginləşməsi ilə əlaqədar Ömər xan, qarabağlı İbra-himxəlil xan və digər Azərbaycan xanları İrəvanı qəti surətdə gürcülərin təzyiqlərindən xilas etmək üçün birləşmişlər (2).
Şagird Gülşən: -Həmin zamanlar erməni-lər özləri üçün vaxtilə Aleksandropol adlanan indiki Gümrü şəhərini mərkəz etmək istəyirdi-lər. 1918-ci ilin martında V.İ. Leninlə almanlar arasında Brest-Litovsk sülh müqaviləsi imzalan-mışdı. Müqaviləyə əsasən, Qars və Ərdahandan başqa Aleksandropolu da Osmanlıların nəzarəti-nə keçdiyindən ermənilər paytaxtsız qalmışdılar. Odur ki, ermənilər xahiş edirdilər ki, İrəvan siyasi mərkəz kimi onlara verilsin.
F.X. Xoyski, M. Cəfərov, M. Hacınski, A. Mahmudbəyov, F.Köçərlinski, M. Yeqanov, R. Vəkilov, H. Şahtaxtinski, A.Axundov, M.K. Məmmədbəyov, X.Məlik-Aslanov, C.Hacınski,
C.A.Ağamalov, Şərifov iştirak etdiyi iclasa sədrliyi Həsənbəy Ağayev edirdi.
Şagird Nigar: -1918-ci ilin mayın 28-də Milli Şuranın səhər toplantısında Erməni Xalq Partiyasının nümayəndəsi M. Papacanovun çıxı-şın bu barədə aydın təsəvvür yaradır. M. Papa-canov tərəfləri hərbi əməliyyatlara son verməyə səsləyərək, deyirdi: müvəqqəti sülh xalqı faciə-lərdən xilas edə bilər və sülh dövründə "erməni məsələsi" ümumavropa konqresində öz həllini tapa bilər: "Sülhün mövcudluğu bizə imkan ve-rər ki, biz kiçik də olsa, öz milli ərazimizi yara-daq. Bu da gələcəkdə millətimizin inkişafına zə-min verəcəkdir" (6).
Şagird Gülnarə: -1918-ci il mayın 28-də Batumidə aparılan danışıqlarda Vehip paşa bil-dirdi: "Ermənilərin tələbini az da olsa qane et-mək məcburiyyətindəyik. Hər halda, onlara bir ərazi verməyə məcburuq".
Şagird Ziülfiyyə: -Ermənilər ayrılan sahə Yeni Bəyazid və Üçmiədzin bölgələrini əhatə edirdi. A.Xatisyan ermənilərə verilən torpaqların az olduğunu, həmin sərhədlərin türk və erməni xalqları arasında həmişə düşmənçiliyə yaradacağı-nı bildirdi. Göstərdi ki, Qafqaz müsəlmanlarının yaşadıqları ərazinin çox az bir hissəsi onların sə-rəncamına verilsə, müsəlmanlarla münasibətləri yaxşılaşacaq, bu ərazilərdə müsəlmanların hüquq-ları onlar tərəfindən müdafiə olunacaq.
Şagird Gülər: -Onun dediklərini sərf-nəzər edən Vehip paşa ermənilərə bir qədər çox ərazi qalsın deyə, Ermənistan ərazisində yaşayan mü-səlman əhalinin Türkiyəyə köçürülməsi təklifini irəli sürdü. Beləliklə, Ermənistan ərazisində ya-şayan müsəlman əhalisi Türkiyəyə köçürülməsə də, Ermənistan dövlətinin ərazisi Azərbaycanın torpaqları hesabına 20 min kvadrat kilometr ar-taraq 29,7 min kvadrat kilometrə əhatə etdi.
Şagird Haqverdi: -Azərbaycan Milli Şura-sının 28 üzvündən yalnız 16 nəfəri həmin təklifə tərəfdar çıxdı. 1 nəfər əleyhinə səs verdi, 3 nəfər bitərəf qaldı. Müzakirələr və iştirakçıların səsver-məsi nəticəsində İrəvan şəhərinin siyasi mərkəz olaraq ermənilərə verilməsi qərara alınmışdı.
Şagird Təravət: -Azərbaycan Xalq Cüm-huriyyəti hökumətinin Baş naziri Fətəli xan Xoyski 1918-ci il mayın 29-da Xarici İşlər nazi-ri Məmməd Həsən Hacınskiyə yazdığı məktub-da bildirirdi: "Biz ermənilərlə bütün mübahisə-lərə son qoyduq, onlar ultimatumu qəbul edəcək
Emilya Hüseynova
36 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik".
Azərbaycan Milli Şurasının həmin il iyunun 1-də keçirilən iclasında bu məsələ yenidən gün-dəliyə daxil edildi. Bu dəfə qərara qarşı çıxıldı.
Şagird Nazənin: -Siyasi elmlər üzrə fəlsə-fə doktoru Z. Əliyev öz tədqiqatlarında həmin məsələlərin üzərində ətraflı dayanmışdır.
Şagird Mətanət: -Tarixi araşdırmalardan bizə məlum olur ki, ermənilərin himayə edilmə-si siyasətinin əsasını rus çarı I Pyotr qoymuşdur. I Pyotrun siyasətinə sadiq qalan sonrakı rus çar-ları və Sovet Rusiyası həmin siyasəti dəstələmiş, davam etdirmişlər. Belə ki, II Yekaterina ermə-nilərin xüsusi himayə edilməsi ilə bağlı əmr ver-miş (1776), çar I Aleksandr general Sisyanova məktubunda ermənilərə isti münasibətini göstər-mişdir: "Nə olursa-olsun, ermənilər Azərbayca-nın bu və ya digər xanlıqlarında məskunlaşdırıl-malı və onlardan istifadə olunmalıdır (1802)".
Şagird Xalidə: -Çar I Nikolayın əmrinə əsasən, 1828-ci il martın 21-də Naxçıvan və İrə-van xanlıqlarının inzibatı ərazisində müvəqqəti "erməni vilayəti" yaradıldı, İrəvan (Yerevan) şə-həri paytaxt seçildi. Həmin il Marağa şəhərin-dən 40 min erməni - İrəvan xanlığının, 40 min erməni - Dağlıq Qarabağ ərazisinə köçürüldü.
Şagird Aybəniz: -İrəvanın Ermənistana “hədiyyə edilməsi” ideyası hələ 1912-ci ildə gündəmə gəlmişdi. Böyük dövlətlər ermənilərə söz vermişdilər ki, onların Türkiyə ərazisində dövlət qurmalarına kömək göstərəcəklər. Fəqət sonradan onlar öz sözlərinə əməl etmədilər. Bu zaman Azərbaycan torpaqlarında paytaxt qurul-ması ideyası irəli sürüldü. A. Arakelyan bu ba-rədə yazırdı: "Elə bir məqam gəlib çatmışdı ki, bütün sivilizasiyalı dünya, xüsusilə də Rusiya "erməni məsələsi"nin həllini öz üzərinə götür-məliydi. 1912-ci ildə erməni burjuaziyası və zi-yalıları Tiflisdə toplanaraq "erməni məsələsi"nin dünya siyasətçilərinin diqqət mərkəzində olaca-ğını və Rusiya hökumətinin ermənilərə xoş niy-yətlərini bildirəcəyini nəzərə alaraq, qarşıda da-yanan ümummilli məsələlərin həll edilməsi üçün bir araya gəlməyi təklif etdilər. Oktyabrın sonunda ermənilərin I ümummilli qurultayı çağı-rıldı. Bu qurultaya Tiflisdən, Bakıdan, Naxçıvan-dan, Axalkələkdən, İrəvandan, Armavirdən, Ba-tumidən nümayəndələr gəldilər. Qurultay qərara aldı ki, ermənilərin yaşadığı bütün ərazilərdən nümayəndələr seçilsin və yeni qurultay çağırılsın.
Qurultayda "erməni məsələsi" ilə əlaqədar daimi işlək orqan yaradıldı: 7 nəfərdən ibarət müvəqqə-ti büro seçildi (S. Arutyunyan, A. Xatisyan, A. Kalantar, A. Arakelyan, A. Poqosyan, O. Tuman-yan, N. Aqbalyan). Büro gündəlik cari işləri və noyabrın 25-də Tiflisdə keçiriləcək yeni qurulta-ya hazırlıq işlərini həll edəcəkdin (3).
Şagird Gülçöhrə: - Ermənilər İrəvanı pay-taxt olaraq ələ keçirdikdən sonra Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər ərazilərinə öz iddialarını davam etdirdilər. Fətəli xan Xoyski Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müraciətlə yazırdı: “Əgər ermənilər Qarabağın dağlıq hissəsinə iddiaların-dan vaz keçməsələr, onda biz İrəvan şəhərini on-lara güzəştə getməkdən imtina edəcəyik”.
Şagird Nəsibə: -Paris Sülh Konfransının tə-şəbbüskarı, Avropa müharibəsində zəfər qazan-mış, Prezident Vilson və onun tərəfdarları hər üç Qafqaz respublikasının ən mühüm vəzifəsini müəyyənləşdirdi: siz dövlətinizi yaradın, sərhəd-lərini müəyyən edin, paytaxtlarınızı yaradın, biz də sizin müstəqilliyiniz haqqında düşünək.
Şagird Sevinc: -Azərbaycan Milli Şurası, yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq, İrəvanı pay-taxt olaraq Ermənistana verdi. Burada mühüm mənafeyinin birisi güzəştə gedilirdisə, daha və son dərəcə zəruri bir mənafe – Azərbaycanın müstəqilliyini elan və taleyini həll etmək müm-kün olurdu.
Əslində Azərbaycan Milli Şurası şifahi razılaşmaya əsasən İrəvanı Ermənistana ”hədiy-yə” vermişdir. İrəvan Ermənistan dövlətinə yox, Ermənistan Federasiyasına siyasi mərkəz olaraq güzəştə gedilib. İclasda ermənilərlə konfederasi-ya yaratmaq barədə danışıqlar olub. Ermənistan-la Azərbaycanın konfederasiyada birləşməsi məsələsi bir səslə qəbul edilib.
Şagird Rəsul: -Müqavilə Batumidə imza-landı. Bu anlaşma Ermənistanın müstəqilliyini tanıyan ilk beynəlxalq sənəd idi. Ermənistanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlət məhz Türkiyə oldu. Müqaviləyə görə, Ermənistanın ərazisi 9 min kv. km, əhalisi 326 min nəfərdən ibarət idi. Ərazisi Basarkeçər quberniyası (Nor Bəyazid), İrəvan quberniyasının 3/5 hissəsi, Üçmiədzinin bir hissəsi, İsgəndərunun bir hissəsini özündə birləşdirdi. Ermənistan əhalisinin 230 min nəfəri erməni, 80 min nəfəri müsəlman, 5 min nəfəri yezidi kürd və 11 min nəfəri başqa millətlərdən ibarət idi.
X-XI sinif şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi formalaşdırmaq baxımından söhbətlərdən istifadə təcrübəsindən
37 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Şagird Aynur: -Ermənistan-Türkiyə danışıq-larında (Batumi, may 1918-ci il) Türkiyə tərəfinin bəyanatındakı diqqətəlayiq maddələr bunlardır:
Maddə 5. Ermənistan Respublikası öz əraziləri daxilində heç bir qanunsuz silahlı dəs-tələrin formalaşmasına imkan verməyəcək və bu ərazilərdən qonşu dövlətlərin ərazisinə qanun-suz silah keçirilməsinin qarşısını alacaq;
Maddə 6. Ermənistan Respublikası ərazi-sində yaşayan müsəlman əhalisinin dininə, adət-ənənələrinə hörmət ediləcək. Müsəlmanlar digər millətlərlə yanaşı, eyni hüquqa malik olacaq, öz dillərində danışıb, təhsil ala biləcəklər.
Maddə 11. Ermənistan Respublikasının hökuməti bu Müqaviləni imzaladıqdan sonra Bakı şəhərini tərk edəcək və orada yerləşən si-lahlı qüvvələrini bütünlüklə çıxaracaq. Erməni silahlı qüvvələri şəhərdən çıxdığı zaman Bakı daxilində heç bir çaxnaşmaya yol verməyəcək-ləri barədə öhdəlik götürür.
Şagird Rəhimə: - Bəyanatın dördüncü maddəsi Azərbaycan üçün xüsusilə əhəmiyyətli-dir. Həmin maddədə deyilirdi ki, Azərbaycan Respublikası hökuməti tərəfindən tələb edildiyi təqdirdə, Osmanlı hökuməti ölkədə qayda-qanu-nu (intizam) və daxili asayişi təmin etmək və möhkəmləndirmək üçün Azərbaycana zəruri hər-bi yardım göstərməyi öz öhdəsinə götürür (4).
Fəqət az keçmiş ermənilər Batumi razılaş-manın şərtlərini pozdular – azərbaycanlılarla münasibətləri yaxşılaşdırmaq əvəzinə daha da pisləşdirib dözülməz həddə çatdırdılar. Onlara qarşı soyqırımı siyasətini gücləndirdilər (5).
Şagird Səidə: - "Azərbaycan" (rusca) qə-zeti 29 iyun-1 iyul 1919-cu il tarixlərində dərc edilmiş "Ermənistanda müsəlmanların vəziyyə-ti" məqaləsində (9) İrəvan şəhərinin azərbaycan-lı əhalisinin faciəli vəziyyəti haqqında yazırdı: "Ermənistan Respublikasında müsəlmanların vəziyyəti faciəvidir. İrəvanda gözəl evlərin və bağların böyük əksəriyyəti müsəlmanlara məx-sus idi… Türk qoşunları İrəvana yaxınlaşdığı zaman şəhərin müsəlman əhalisi nədənsə qorxa-raq şəhəri tərk etmişdi. Onların malına, mülkünə Türkiyədən olan erməni qaçqınlar sahib çıxmış-dılar. Ermənistan hakimiyyətini qəbul edən mü-səlmanlar şəhərə geri qayıdarkən yollarda ermə-ni silahlıları tərəfindən tamamilə qarət edilmiş-dilər… Varlı bağlara, gözəl evlərə malik müsəl-manları erməni qaçqınlar öz evlərinə buraxma-dıqlarından qışdan bu yana məscidlərdə sığına-
caq tapmışlar… Ermənistan hökuməti minlərlə qarət edilmiş, ac-yalavac, xəstə müsəlmanları açıq havada yaşamağa məcbur edir. Mü-səlman-ların çəkdiyi işgəncələri təsvir etmək çətindir. Çoxları buna dözmür və dəli olurlar… Müsəl-manların evlərini zəbt edən ermənilər, onlardan külli miqdarda vəsait aldıqdan sonra evlərini qaytarır və müsəlmanlar bundan sonra sığındıq-ları məscidlərdən evlərinə qayıda bilirlər. Ermə-nistan hökuməti qəsdən və düşünülmüş surətdə erməni qaçqınları müsəlman məhəllələrində və evlərində məskunlaşdırır".
Şagird Ahu: -Araşdırmalar, mənbələrlə ta-nışlıq göstərir ki, Batum müqaviləsində İrəvanın siyasi mərkəz kimi Ermənistana verilməsi, bu-nun əvəzində erməni Milli Şurası Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsinə, indiki Dağlıq Qarabağa olan iddialarından əl çəkməsi öhdəliyi əslində razılaşma müqaviləsində öz ifadəsini tapmamışdır: İrəvan Ermənistana erməni Milli Şurası ilə Azərbaycan Milli Şurası arasında centlmen razılaşması əsasında güzəştə gedilib. Yəni bu məsələ hüquqi əsasa malik deyildir. Odur ki, Azərbaycan istənilən vaxt Batumi mü-qaviləsindən imtina edə və Azərbaycan Milli Şuranın 29 may 1918-ci ildə gəldiyi qərarı, yəni İrəvanın Ermənistana verilməsinə dair qərarının ləğv olunması ilə əlaqədar məsələ qaldıra bilər.
Şagird Zülfiyyə: -Üzeyir Hacıbəylinin in-gilis generalı Tomsonla söhbəti maraq doğurur. Bu dialoq son dərəcə böyük tarixi əhəmiyyət da-şıyır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili siyasətinin milli dəyərlər üzərində bərqərar et-dindən xəbər verir:
- Cənab general, biz Qarabağa 30 minlik qoşun göndərib torpaqlarımızı azad edəcəyik.
- Bu, mümkün olan iş deyil. - Qarabağda ermənilər qanuni hökumətə
qarşı qiyam qaldırıb. Əgər İngiltərədə bir dəstə dövlətə qarşı qiyam qaldırsa, nə edərsiniz?
- Bu bəllidir, biz qiyamı yatırarıq. - İcazə verin, biz də gedib qiyamı yatıraq,
torpaqları azad edək. -Gedin, azad edin. Şagird Həmidə: -Həmin danışıqdan sonra
AXC Andranikin, Dronun qoşununu darmadağın edib, onları Qarabağdan qovub, beləliklə, öz ərazi-sinin azadlığına müvəffəq olub. Fəqət 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan işğal olundu, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini devirdilər. Həmin ilin noyabrında Zəngəzur Ermənistana verildi.
Emilya Hüseynova
38 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Beləliklə, İrəvan və ətrafındakı Azərbay-can torpaqlarının ermənilərə verilməsi barədə həm 4 iyun 1918-ci il tarixli Batum müqavilələ-ri, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı öz hü-quqi qüvvəsini itirib. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə verilməsi haqqındakı qərarına yenidən baxılma-sı, həmin qərar qüvvədən salınması ilə bağlı hü-quqi baxışlar icra etmək mümkündür.
Başqa sözlə, “Azərbaycan Xalq Cümhu-riyyəti Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı, əslində, öz hüquqi qüvvəsini itirib. Bir faktı nəzərinizə çatdıraq ki, beynəlxalq müqavi-lələr bir qayda olaraq 99 illik bağlanır” (6).
Müzakirə gedişində aşağıdakı fikirlər də səsləndi:
Şagird Sevinc: -İrəvanın ermənilərə gü-zəştə gedilməsi ilə bağlı olan qərar siyasi ba-xımdan qəbuledilməz idi. İrəvan azərbaycanlıla-rının soyqırımına başlandı. Bu, bir tərəfdən daş-nak (1918-20), digər tərəfdən Sovet (1920-91) hökumətinin ermənilərin arzu və istəklərinə, Rusiyanın siyasi məqsədlərinə rəğmən planlaş-dırılan soyqırımı idi.
Şagird Gülər: -İrəvan ermənilərə “pay” veriləndə Ermənistan milli şurasının qarşısına bir sıra şərtlər qoyulmuşdu. Ermənistan milli şu-rası həmin şərtlərin heç birini yerinə yetirmədi. Erməni hökuməti Tiflisdən İrəvana köçən kimi İrəvanda və Azərbaycanın başqa əzəli torpaqla-rında soydaşlarımıza qarşı qırğınlar, vəhşiliklər baş alıb getdi.
Şagird Aynur: -Azərbaycan tolerant ölkə-dir. Ölkələr buraya gəlib tolerantlığı qeyd edir-
lər. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru İ.B. Əmirə-liyeva “Ali məktəb tələbələrində tolerantlığın formalaşdırılması” mövzusunda dissertasiyasın-da yazır: “Ölkəmizdə tolerantlıq dövlət siyasəti-nin üzvi tərkib hissəsi hesab olunur. Məhz buna görə də bu istiqamətdə bir sıra beynəlxalq təd-birlər Azərbaycanda özünə yer alır. Bakıda keçi-rilən Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu və Azərbaycan və Rusiya prezidentləri-nin təşəbbüsü ilə təşkil olunan “XXI əsr: ümid-lər və çağırışlar” devizli Beynəlxalq Humanitar Forumu deyilənlərə əyani sübutdur. Ümumdün-ya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılı-şında çıxış edən respublikamızın Prezidenti İlham Əliyev göstərib ki, “bu forumun Bakıda keçirilməsi təsadüfi deyil. Çünki Azərbaycan qədim dini və milli tolerantlıq ənənələrinə ma-likdir. Prezident bu fenomenə münasibətini belə ifadə etmişdir: “İndi mədəni müxtəliflik, çox-mədəniyyətlilik məsələləri geniş müzakirə olu-nur. Və əgər bu gün kimsə çox mədəniyyətliliyə qarşı çıxırsa, bu halda soruşmaq lazımdır ki, o, bunun əvəzində nə təklif edir? Özünü təcrid et-mənimi?” Və ya: “Müxtəlif millətlərin və dinlə-rin nümayəndələri həmişə Azərbaycanda bir ailə kimi yaşayıb və dövlətin bərabər müdafiəsindən istifadə ediblər. Biz istəyirik ki, bizim təcrübə-miz öyrənilsin və başqa ölkələrdə maraq doğur-sun, çünki bu, nadir təcrübədir” (7, 6).
Şagird Lamiə: -Ermənistanda 1 nəfər azər-baycanlı qalmadığı halda Azərbaycanda 30 min-dən artıq erməni dinc şəraitdə yaşayaraq, fəaliy-yət göstərir.
Şagird Gülçöhrə əraziləri işğal olunmuş ra-yonlar üzrə məcburi köçkünlərin sayı ilə bağlı aşa-ğıdakı məlumatları diqqət mərkəzinə gətirdi (8):
Sıra № Rayonun adı
Ərazinin işğal tarixi Məcburi köçkünlərin sayı
ailə nəfər
Xocavənd 02.10.1992 2852 11333
Xocalı 26.02.1992 3846 14406
Şuşa 08.05.1992 6861 27136
Laçın 18.05.1992 19151 72298
Kəlbəcər 02.04.1993 20556 70574
Ağdam 23.07.1993 35247 144406
Cəbrayıl 23.08.1993 16294 66833
Qubadlı 31.08.1993 9146 34945
Füzuli 23.08.1993 28506 115992
Zəngilan 29.10.1993 10605 38907
Cəbhə xəttinə yaxın yaşayış məntəqələrindən geri
çəkilən əhalinin sayı 54837 192120
CƏMİ: 207901 788950
X-XI sinif şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi formalaşdırmaq baxımından söhbətlərdən istifadə təcrübəsindən
39 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Beləliklə, tədqiqat göstərdi ki, bu tipli mü-
zakirələr yuxarı sinif şagirdlərinin vətəndaşlıq
mövqelərini üzə çıxarır, onlarda Vətənin təəssü-
bünü çəkmək, onu sevmək tələbatı, düşmənə
nifrət hissləri, mübarizlik yaradır. Son nəticədə
onlar fəal vətəndaşlıq mövqeyinə yiyələnirlər. Problemin aktuallığı. Söhbətlərə X-XI sinif
şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi formalaşdır-
mağın vasitəsi kimi yanaşılır.
Problemin yeniliyi. X-XI sinif şagirdlərində
fəal vətəndaşlıq mövqeyi formalaşdırmaq baxımın-
dan söhbətlərdən istifadə təcrübəsi diqqət mərkəzinə
gətirilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə yu-
xarı sinif şagirdlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi for-
malaşdırmaq baxımından söhbətlərdən səmərəli isti-
fadə ilə bağlı sinif rəhbərləri və fənn müəllimlərinə
öz köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Stephen Holmes, "Collapse Legacies Cultural or State? The Dilemma probing Postcommunist", in
Michael Mandelbaum (ed), Postcommunism: Four Perspectives (New York): Council on Foreign Relations, 1996.
2. Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топогра-
вическом и финансовом отношениях (ОРВЗ) / Составил Легкобытов, IV. СПб., 1836.
3. Киракосян Дж. Младотурки перед судом истории. Ереван. Айастан, 1986.
4. "Известия Бакинского Совета”, 1912, №: 220.
5. ATASE, A. 4/3671, K. 2917, D. 302, F. 1-166.
6. Ermənistanda müsəlmanların vəziyyəti. "Azərbaycan" (rusca) qəzeti, 1919, 29 iyun-1 iyul
7. http://axar.az/news/gundem/96158.html
8. İ.B. Əmirəliyeva. Ali məktəb tələbələrində tolerantlığın formalaşdırılması: Ped.ü.fəls.dok. ... dis.
Bakı, 2016.
9. İşğal olunmuş ərazilər haqqında Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin işləri üzrə Dövlət
Komitəsinin məlumatı. http://www.refugees-idps-committee.gov.az/az/pages/16.html
Э.Гусейнова
ИЗ ОПЫТА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЕСЕД С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ФОРМИРОВАНИЯ АКТИВНОЙ
ГРАЖДАНСКОЙ ПОЗИЦИИ УЧАЩИХСЯ X-XI КЛАССОВ
РЕЗЮМЕ
В представленной статье рассматриваются беседы, проводимые во время внеклассных меро-
приятий в общеобразовательных школах, как средство формирования и развития гражданской пози-
ции учеников X-XI классов. Освящаются вопросы создания армянами, не имеющими государствен-
ности, государства и избрания столицей Еревана. Статья будет полезна классным руководителям и
учителям-предметникам при эффективном использовании бесед с точки зрения формирования актив-
ной гражданской позиции у старшеклассников.
E. Huseynova
FROM THE EXPERIENCE OF USING THE MISTRESS FROM THE POINT OF VIEW OF THE
FORMATION OF ACTIVE CIVILIAN POSITION OF STUDENTS OF X-XI CLASSES
SUMMARY
This article discusses conversations held during extracurricular activities in general schools, as a
means of forming and developing the civic stand of students of the X-XI classes. The creation of Armenians,
which do not have statehood, the state and election as the capital of Yerevan, is being consecrated. The
article will be useful to class teachers and subject teachers in the effective use of interviews in terms of
forming an active civic position in high school students.
Redaksiyaya daxil olub: 01.02.2018
Teymur Səmədov
40 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TƏLƏBƏLƏRDƏ MƏNƏVİ ŞÜUR VƏ NÜMUNƏVİ DAVRANIŞIN
FORMALAŞDIRILMASI BAXIMINDAN MÖVCUD ƏDƏBİYYATIN TƏHLİLİ
Teymur Səmədov,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
Sumqayıt Dövlət Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: ədəbiyyatın təhlili, mənəvi şüur, nümunəvi davranış, tələbə, mənəvi şüurun
formalaşdırılması, nümunəvi davranışın formalaşdırılması,
Ключевые слова: анализ литературы, нравственное сознание, образцовое поведение, студент,
формирование нравственного сознания, формирование образцового поведения
Keywords: analysis of literature, moral consciousness, exemplary behavior, student, formation of
moral consciousness, formation of exemplary behavior
Təhsilalanlarda, o cümlədən tələbələrdə
mənəvi şüurun və nümunəvi davranışın formalaş-
dırılması probleminin işlənmə səviyyəsini öy-
rənmək üçün mövcud ədəbiyyat nəzərdən keçi-
rilməlidir. Bu baxımdan xalqımızın görkəmli ali-
mi, pedaqogika sahəsində tanınmış tədqiqatçı Z.İ.
Qaralovun əsərləri diqqəti cəlb edir. Prof. Z.İ.
Qaralov bir sıra digər çoxsaylı əsərlərlə yanaşı
“İdeologiya və mənəviyyat” (1), üç cilddən ibarət
“Tərbiyə” trilogiyasının (2; 3; 4) müəllifidir.
Perofessor “İdeologiya və mənəviyyat”
monoqrafiyasında Ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin formalaşdırdığı mütərəqqi ideologiya
və əxlaq sistemi; Heydər Əliyevin ideoloji-siya-
si-mənəvi-əxlaqi sisteminin Azərbaycan şəraiti-
nə tətbiqi, onun nəticələri; ümumbəşəri mənəvi
dəyərlərin əsasları; Məhəmməd peyğəmbərin in-
sanlığa qalmış mirası; İslam mənəviyyatındakı
ümumbəşəri dəyərlər, qadağalar və haramlar;
İslam ilahi dünyagörüşündən və mənəviyyatın-
dan yaranmış hikmət xəzinəsi barədə və s. mə-
sələlərin üzərində dayanmış, əsərə Ulu öndərin
ideoloji-siyasi sistemindən yaranmış əxlaq və
davranış normalarının xüsusiyyətləri barədə
ümumiləşdirilmiş elmi fikirlərini daxil etmişdir.
Ümummilli liderimiz əxlaqi (mənəvi – T.S.)
keyfiyyəti xalqımızın ən böyük kapitalı hesab
etmişdir. Ulu öndər insanları, gəncləri, o cüm-
lədən tələbələri saf əxlaqa yiyələnməyə səsləyirdi.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev nü-
munəvi davranışa malik olmaq üçün milli mən-
lik şüuruna sahib olmağı məqsədəuyğun hesab
edirdi: “hər bir fərd saf əxlaqın mənasını dərk
edərsə və öz davranışını milli mənəviyyat nor-
malarına davranışını milli mənəviyyat normala-
rına uyğunlaşdırarsa, ölkədə həmişə əmin-aman-
lıq, bin-bərəkət olar”. Yəni başqa sözlə, insanlar
ədəb-ərkana, yüksək mənəviyyata yiyələnər, on-
ların cəmiyyətdə, ailədə davranış və rəftarı ölçü-
lü-biçimli, kamil olar.
Doğrudan da, cəmiyyət ayrı-ayrı fər-dlər-
dən ibarətdir. Onlar nə qədər əxlaqlı, mənəviy-
yatca saf olarsa, cəmiyyət bir o qədər möhkəm,
qüdrətli və sarsılmaz olar.
Z.İ. Qaralov haqqında danışılan monoqra-
fiyada insanların əxlaqına, mənəviyyat məsələ-
lərinə aydınlıq gətirməklə yanaşı eyni zamanda
əxlaqsızlığa, mənəviyyatsızlığa da öz münasibə-
tini bildirmişdir. Professora görə, insanı düz
yoldan azdıra bilən 4 güclü təsir vasitəsi möv-
cuddur və onlar indi də fəaliyyətdədirlər: nəfs,
ciddi təhlil aparmadan verilən vədlərə inanmaq,
tərifə inanmaq və icazəyə (tam sərbəstliyə) se-
vinməkdir (2, 134-137).
Z.İ. Qaralovun fikrincə, tərifin törədicisi,
xidmətçisi yaltaqlıqdır (2, 136).
Professor Z.İ. Qaralov üçcildlik “Tərbiyə”
kitabının birinci cildində tədqiqatımızda bizi
maraqlandıran problemlə bilavasitə bağlı olan
inam tərbiyəsinin əsas vəzifələrinə münasibət
bildirmiş, onun mahiyyətini və əhəmiyyətini
açıqlamışdır. I cildə “İnam tərbiyəsi” yarımfəsli
daxil edilmişdir. İnam tərbiyəsinə tərif verilir:
“İnam – insani keyfiyyətlərin formalaşması
Tələbələrdə mənəvi şüur və nümunəvi davranışın formalaşdırılması baxımından mövcud ədəbiyyatın təhlili
41 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
üçün güclü təsir vasitələrindəndir. İnam olma-
yanda insan daim tərəddüd içərisində yaşayır.
Hər hansı məsələnin həllində qətiyyət göstərə
bilmir, tez-tez fikrini və mövqeyini dəyişir. İna-
mı olmayan insanın işlərində ardıcıllıq olmaz.
Heç bir işdə qətiyyət göstərə bilməz. İnsan həqi-
qətləri şüurlu dərk etməyincə onda həqiqi inam
formalaşa bilməz. İnamın mənbəyi həqiqətlərin
dərk olunmasıdır. Həqiqəti dərk edənə kimi in-
san daim axtarışda olur, tərəddüd içərisində ya-
şayır” (2, 135-136).
Professor insanda inamın yaranmasına tə-
sir edən amilləri diqqət mərkəzinə gətirmişdir.
Həmin amillər bunlardır: “əyani gördükləri,
eşitdikləri, oxuduqları, özünün düşündükləri,
təcrübədə sınadıqları” (2, 136).
Z.B. Göyüşovun “Əxlaqi sərvətlər” (5),
“Həzz və iztirab” (6) və “Fəzilət və qəbahət”
adlı monoqrafiyaları da araşdırdığımız problem
baxımından təhlil obyekti ola bilər. Monoqrafi-
yalarda determinizm və əxlaqi sərvətlər; əxlaqi
tərəqqi və əxlaqi sərvətlər; mənalı həyat ən bö-
yük sərvət kimi; xoşbəxtlik və ideal kimi məsə-
lələrə; xeyirxahlıq və yaxşılıq: borc; vicdan, in-
saf və həya; şərəf, namus və ləyaqət; ədalət kimi
əxlaqi kateqoriyalara münasibət bildirilir. Pro-
fessor əxlaq normalarından danışarkən yazır:
“Sadə əxlaq normaları tarixdə zəhmətkeş xalq
kütlələrinin zəruri, təbii həyat qanunları olduğu
halda, istismarçı siniflər üçün xarici görsəniş
pərdəsi olmuşdur” (5, 47).
Həzz və iztirab” əsərinin “Əxlaqi borcun
yerinə yetirilməsi – mənəvi həzz mənbəyidir” və
“Ailə, məhəbbət və dostluq – tükənməz həzz mən-
bələridir” yarımfəsilləri xüsusilə maraq doğurur.
Professor yazır: “Mən bu əqidəyəm ki, əx-
laqi borcun yerinə yetirilməsindən, fəzilətli hə-
rəkətlərdən alınan həzzi heç nə ilə əvəz etmək
olmaz. Bu cür hərəkətlərdən alınan həzlər insan
ləyaqətini yüksəldir. Yalnız bu cür hərəkətlər-
dən sonra insan fəxr etməyə daha çox haqlı
olur” (6, 266).
Z.B. Göyüşov qənaətlərində tamamilə haq-
lıdır. Doğrudan da, “əxlaqi borcun yerinə yetiril-
məsindən, fəzilətli hərəkətlərdən alınan həzz” heç
nə ilə əvəz oluna bilməz, çünki fəzilətli hərəkətlər
insanlara, o cümlədən tələbə gənclərə yalnız və
yalnız baş ucalığı, hörmət və nüfuz gətirər.
Biz elmi təhlilə cəlb etdiyimiz problemlə
bağlı respublikamızda aparılan tədqiqatlara, dis-
sertasiya əsərlərinə də münasibət bildirməyi va-
cib sayırıq. Tədqiqatların böyük qismi mənəvi
tərbiyə məsələlərinə, mənəvi tərbiyənin tərkib
hissələrinə [təhsilalanlarda, müxtəlif yaşlı uşaq-
larda, yeniyetmə və gənclərdə vətənpərvərliyin,
hərbi vətənpərvərliyin, mərdlik və qəhrəmanlı-
ğın, qayğıkeşliyin, səxavətin, düzlük və doğru-
çuluğun, böyüyə hörmətin, şərəf və ləyaqətin,
milli mənlik şüurunun, əməksevərliyin, mənəvi
inamın, yoldaşlıq və dostluğun, humanizmin və
s. tərbiyə olunmasına; yaxud ümumiyyətlə, tər-
biyə məsələlərinə, həmçinin ümumi tərbiyənin
tərkib hissələrinə (estetik tərbiyə, fiziki tərbiyə,
əmək tərbiyə, hüquq tərbiyəsi, iqtisadi tərbiyə,
ekoloji tərbiyə, ideya-siyasi tərbiyə və əqli tərbi-
yəyə)] həsr edilmişdir.
Biz yalnız sırf mənəvi tərbiyəyə, mənəvi
keyfiyyətlərin formalaşdırılmasına aid bəzi dis-
sertasiyaları yada salmaqla kifayətlənib, bilava-
sitə tədqiqatımızda nəzərdən keçirdiyimiz prob-
lemi (milli şüurun və milli davranışın formalaş-
dırılmasını) özündə ehtiva edən tədqiqatları təh-
lil edəcəyik. Bu məqsədlə hər şeydən əvvəl,
elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün yazıl-
mış və müdafiə olunmuş dissertasiyalarla nəzər
yetirdik.
Prof. A.N. Abbasov hələ 1995-ci ildə
“Məktəbliləri ailə həyatına hazırlamağın nəzə-
riyyəsi və təcrübəsi” mövzusunda dissertasiya
(7) müdafiə etmişdir. Müəllif problemin nəzəri
və praktik məsələlərini araşdırmaqla yanaşı,
əsərində ümumtəhsil məktəbləri şagirdlərini mə-
nəvi baxımdan ailə həyatına hazırlamaq kimi
mühüm məsələni diqqət mərkəzinə gətirmişdir.
A.N. Abbasov dissertasiyada məhəbbətə ailənin
mənəvi əsası, nikaha - ailənin hüquqi əsası kimi
yanaşmışdır. Digər məsələlərlə bərabər əsərdə
ailə üzvlərində mənəvi şüurun və mənəvi davra-
nış təcrübəsinin formalaşdırılmasını məqsədəuy-
ğun hesab etmiş, sevənlərin davranış mədəniy-
yəti, oğlan və qızlar arasında psixoloji məsafə
məsələlərinə münasibət bildirmişdir.
Prof. S.M. Quliyev “Məktəblilərin mənəvi
tərbiyəsində ailə, məktəb, ictimaiyyətin və əmək
kollektivlərinin əlbir fəaliyyətinin nəzəri əsas-
ları”; L.N. Qasımova “Orta ümumtəhsil məktəb-
ləri şagirdlərinin milli-mənəvi dəyərlər əsasında
tərbiyəsinin nəzəriyyəsi və təcrübəsi” mövzula-
rında dissertasiyalar müdafiə etmişlər.
Teymur Səmədov
42 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Prof. N.M. Muxtarova öz dissertasiyasını
"Məktəblilərdə milli şüurun formalaşdırılması
və milli ləyaqət hisslərinin tərbiyə olunması
üzrə işin sistemi”nin formalaşdırılması kimi mü-
hüm məsələyə həsr etmişdir.
Prof. A.M. Həsənovun dissertasiyası
“Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında əks olunmuş
mənəvi dəyərlərdən kiçik yaşlı məktəblilərin
əxlaq tərbiyəsində istifadə üzrə işin sistemi”
(1999) adlanır.
Bu baxımdan fəlsəfə doktoru (vaxtilə elm-
lər namizədi) elmi dərəcəsi almaq üçün yazılmış
və müdafiə olunmuş dissertasiyalar da az maraq
kəsb etmir.
G.V. Abbasova kiçik yaşlı məktəblilərdə
mənəvi inamın formalaşdırılması problemini
tədqiqata cəlb etmiş; S.A. Abdullayeva – şagird-
lərdə milli mənlik şüurunun formalaşdırılmasın-
da sinifdənxaric tədbirləri mühüm vasitə kimi
diqqət mərkəzinə gətirmişdiR. R. Abdulov – hu-
manitar fənlərin tədrisi prosesində yeniyetmələ-
rin fəal həyat mövqeyinin formalaşdırılması; R.
Ağayev - yuxarı sinif şagirdlərinin Azərbaycan
xalqının inqilabi və döyüş ənənələri əsasında
tərbiyəsi; F.M. Allahverdiyeva - kiçik yaşlı
məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində məktəb və
ailənin əlbir işi; M. Aslanov - yuxarı sinif
şagirdlərində mənəvi şüurla mənəvi davranışın
vəhdətinin formalaşdırılması; R. Babayev –
fiziki tərbiyə fənninin tədrisi prosesində yeni-
yetmələrin milli-mənəvi tərbiyəsi üzrə işin im-
kanları və yolları; T. Cahangirova - kiçik yaşlı
məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində bədii nümu-
nələrindən istifadə; O.Q. Həsənli - diyarşünaslıq
materiallarından istifadə şagirdlərinin mənəvi
tərbiyəsinin vasitəsi kimi; S.H. Həsənova - kiçik
yaşlı məktəblilərin davranış mədəniyyətinin tər-
biyəsi üzrə işin imkanları və yolları; X.A.
Qazıyeva - Şərq tərbiyə ənənələri şagirdlərdə
mənəvi keyfiyyətləri formalaşdırmağın vasitəsi
kimi; Ş. Məmmədov - şagirdlərin əxlaq tərbiyə-
sində milli dəyərlərdən istifadə; E.Ə. Mollayeva
- yeniyetmə qızlarda şərəf və ləyaqət hisslərinin
tərbiyə olunması üzrə işin sistemi; S.B.
Allahverdiyeva – tələbə gənclərin ləyaqət tərbi-
yəsinə bədiim ədəbiyyatın təsiri (Azərbaycan
ədəbiyyatı materialları üzrə); Q.H. Tağıyeva -
məktəblilərin mənlik hissinin tərbiyəsində milli
və ümumbəşəri dəyərlərin əlaqələndirilməsi; R.
Vəliyev - yuxarı sinif şagirdlərinin mənəvi tər-
biyəsinin formalaşdırılmasının imkanları və yol-
ları istiqamətində tədqiqat apararaq müdafiə et-
mişlər.
Adları çəkilən elmlər doktoru və fəlsəfə
doktoru (namizədlik) hazırlıqları üzrə dissertasi-
yaların bəzi məqamlarına diqqəti yönəldək.
Prof. N.M. Muxtarovanın “Məktəblilərdə milli
şüurun formalaşdırılması və milli ləyaqət hisslə-
rinin tərbiyə olunması üzrə işin sistemi” mövzu-
sunda dissertasiyasında tədqiqatın məqsəd və
vəzifələri belə müəyyənləşdirilmişdir:
“1. Əxlaqi (ruhi) təzahür kimi milli şüurun
mahiyyətini və səciyyəvi cəhətlərini müəyyən
etmək, təlim, tərbiyə və şəxsiyyətin sosiallaşma-
sı proseslərində məktəblilərdə onun (milli şüu-
run - T.S.) formalaşdırılmasının özünəməxsuslu-
ğunu aşkara çıxarmaq. 2. Cəmiyyətdə baş verən
real proseslərlə pedaqoji elmin qarşısına qoyu-
lan daha aktual məsələləri aşkarlamaq. 3. Mək-
təblilərdə milli ləyaqət hisslərinin formalaşdırıl-
masının obyektiv və subyektiv tərəflərini təhlil
etmək; bu zaman milli xudpəsəndliyi, milli
məhdudluq və milli nihilizmi kənarlaşdırmaq;
problemin həlli zamanı ümumbəşəri və milli də-
yərlərin nisbətini müəyyənləşdirmək. 4. Yuxarı,
orta və ibtidai sinif şagirdlərində milli şüurun və
milli ləyaqətin formalaşdırılmasına istiqamətlə-
nən sinifdənxaric tədbirlərin parametrlərini, sə-
ciyyəvi cəhətlərini müəyyənləşdirmək və onla-
rın metodik cəhətdən əsaslandırmaq” (8).
Əsər nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir.
M. Aslanovun dissertasiyası ilə tanış ol-
duq. Müəllif öz tədqiqatında yuxarı sinif şagird-
lərinin mənəvi şüur və mənəvi davranışının vəh-
dətini əhatə etməyi qarşısına məqsəd qoyub.
Əsər tədqiq etdiyimiz problemlə bilavasitə əla-
qədar olan işdir. Fəqət tədqiqedilmə üsuluna
görə bu dissertasiyalar bir-birindən fərqlənir.
Əvvəla, M. Aslanov - yuxarı sinif şagird-
lərini, biz isə, ali məktəb tələbələrini tədqiqata
cəlb etmişik. İkincisi, M. Aslanov 17-18 il bun-
dan əvvəl, biz isə, müasir şəraitdə, yeni pedaqoji
təfəkkürün, yeni tərbiyə texnologiyalarının tət-
biqinin tələbləri nəzərə alınmaqla araşdırmalar
aparmışıq. Üçüncüsü, M. Aslanov müstəqilliyi-
mizə qədərki proqram və dərslikləri, biz isə
müasir, bu günümüzlə səsləşən proqram və
dərslikləri təhlil süzgəcindən keçirmişik.
M. Aslanovun əsəri ittifaqa daxil olduğu-
muz dövrdə hazırlanıb. Əsər müstəqilliyimizi
Tələbələrdə mənəvi şüur və nümunəvi davranışın formalaşdırılması baxımından mövcud ədəbiyyatın təhlili
43 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
elan etməzdən bir qədər əvvəl müdafiə edilib.
Ona görə də köhnə ab-havadan xali deyildir.
Dördüncüsü, biz auditoriyadankənar təd-
birləri, M. Aslanov isə, sinifdənxaric tədbirləri
əhatə edib.
S.B. Allahverdiyevanın qənaətincə, ləya-
qət əxlaq tərbiyəsinin tərkib hissəsi olduğundan
ləyaqət tərbiyəsinə aid bütün məsələlər əxlaq və
mənəviyyat məsələləri sistemində həll edilməli-
dir” (9, 11). Fikrimizcə, əxlaq tərbiyəsinin tər-
kib hissəsi ləyaqət deyil, ləyaqət tərbiyəsi ola
bilər. Ləyaqət əxlaq tərbiyəsinin deyil, bilava-
sitə əxlaqın özünün tərkib hissəsidir.
E.Ə. Mollayevanın tədqiqat əsəri “Yeni-
yetmə qızlarda şərəf və ləyaqət hisslərinin tərbi-
yə olunması üzrə işin sistemi” adlanır. Tədqiqa-
tın qarşısındakı vəzifələrlə tanış olaq: şərəf və
ləyaqət anlayışlarının fəlsəfi-sosioloji və peda-
qoji-psixoloji mahiyyətini açıqlamaq; yeniyetmə
qız şəxsiyyətinin inkişafı və formalaşmasına şə-
rəf və ləyaqət hisslərinin aşılanmasının vasitələr
sistemini müəyyənləşdirmək; təlim prosesində,
dərsdənkənar tədbirlər zamanı və ailədə yeni-
yetmə qızlara şərəf və ləyaqət hisslərinin aşılan-
ması üzrə işin səmərəli yollarını işləmək; prob-
lem baxımından mövcud proqram və dərsliklə-
rin, elmi-pedaqoji və metodik ədəbiyyatın im-
kanlarını araşdırmaq; ümumtəhsil məktəblərində
mövcud vəziyyəti öyrənmək və təhlil etmək;
yeniyetmə qızlarda şərəf və ləyaqət hissləri
tərbiyə işləmək” (10 , 4-5).
Bu tədqiqatda da önəmli məsələlərə
münasibət bildirilir.
MDB məkanına daxil olan ölkələrdə dis-
sertasiyada nəzərdən keçirdiyimiz problemlə
bilavasitə və bilvasitə bağlı olan bir çox əsərlər
yazılmışdır. Belə ki, İ.V. Surikova 2006-cı ildə
Yelets şəhərində “Məktəbəqədər təhsil müəssi-
sələrinin 6-7 yaşlı uşaqlarında mənəvi şüurun
ilkin formalaşdırılması” mövzusunda namizəd-
lik dissertasiyası müdafiə etmişdir.
L.V. Çepikovanın dissertasiya əsəri məktə-
bəqədər yaşlı uşaqlar da tərbiyə məsələlərinə həsr
olunmuşdur. Belə ki, dissertasiya müəllifi böyük
məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda
mənəvi mədəniyyətin əsaslarının tərbiyəsi üzrə
işin pedaqoji əsaslarını tədqiq etmişdir.
L.V. Çepikova öz dissertasiyasında ilk növ-
bədə problemin nəzəri əsaslarını araşdırır. Bu
məqsədlə dissertasiyanın I fəslində tədqiqatın
koteqorial-anlayış aparatına aydınlıq gətirir, tarixi-
pedaqoji irsdə şəxsiyyətin mənəviyyatının tər-
biyəsi probleminə nəzər salır; mənəvi mədəniy-
yətin əsaslarının tərbiyəsi xüsusiyyətlərini araş-
dırır; uşaq bağçası və məktəbin qarşılıqlı fəaliyyə-
tinə uşaqlarda mənəvi mədəniyyətin əsaslarının
varislik əsasında tərbiyəsinin şərti kimi yanaşır.
Dissertasiyanın II fəsli “Böyük məktəbəqədər yaş-
lı və kiçil məktəb yaşlı uşaqlarda mənəvi mədə-
niyyətin əsaslarının tərbiyə olunması prosesi” ad-
lanır. bu fəsildə pedaqoji təcrübədə tədqiq olunan
problemin vəziyyəti təhlil olunur; uşaqlarda mənə-
vi mədəniyyətin əsaslarının səmərəli tərbiyə edil-
məsinin pedaqoji şərtləri diqqət mərkəzinə gətirilir
və eksperimentin nəticələri təqdim olun
Dissertasiyanın mövzusundan göründüyü
kimi, İ.V. Suşkova 6-7 yaşlı uşaqlarda ilkin mənə-
vi şüurun formalaşdırılması problemini tədqiqa-
tının obyektinə çevirmişdir.
Bu tədqiqatın məqsədi - 6-7 yaşlı uşaqlar-
da ilkin mənəvi şüurun formalaşdırılması kon-
sepsiyasının nəzəri-metodoloji baxımdan işlən-
məsindən və metodik cəhətdən əsaslandırılma-
sından ibarətdir.
İ.V. Suşkova dissertasiyada 6-7 yaşlı
uşaqların ilkin mənəvi şüurunun formalaşdırıl-
ması konsepsiyasının etik-fəlsəfi, psixoloji, pe-
daqoji və metodik baxımdan hazırlanması məsə-
lələrini də nəzərdən keçirir. Uşaqların ilkin mə-
nəvi şüurunun formalaşdırılması məqsədilə bu
işin məzmununu, metod və priyomlarının tək-
milləşdirilməsini məqsədəuyğun hesab edir.
N.B. Kolesnikovanın tədqiqatı kiçik yaşlı
məktəbliləri əhatə edir. Müəllif dissertasiyasın-
da “Kiçik yaşlı məktəblilərin fərdi mənəvi şüu-
runun formalaşdırılmasının pedaqoji əsasları”na
aydınlıq gətirir.
S.V. Alabjin öz tədqiqatında “Ümumtəhsil
orta məktəbdə yuxarı sinif şagirdlərinin şəxsiy-
yətinin mənəvi formalaşdırılmasının pedaqoji
şərtləri”ni (190) araşdırmışdır. Əsər məktəblilə-
rin mənəvi tərbiyəsi problemini tədqiq etmək,
məktəblilərdə mənəvi keyfiyyətlərin formalaşdı-
rılması üzrə işin sistemini əsaslandırmaq və işlə-
mək məqsədi daşıyır. Bunun üçün şəxsiyyətin
mənəvi baxımdan formalaşdırılması problemi
üzrə fəlsəfi, psixoloji-pedaqoji ədəbiyyat təhlilə
cəlb edilir; şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətlərinin
inkişafının təhsil prosesinin elementləri ilə qar-
şılıqlı əlaqəsi aşkara çıxarılır; təhsilin vasitələri
Teymur Səmədov
44 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ilə məktəbli şəxsiyyətinin mənəviyyatının peda-
qoji şərləri müəyyənləşdirilir; həmçinin nəticə-
lərin eksperimental yoxlanılması həyata keçiri-
lir, yuxarı sinif şagirdlərinin mənəvi keyfiyyət-
lərinin formalaşdırılması üzrə praktik tövsiyələr
təqdim olunur.
İ.M. Bormotova və S.Y. Stepanovanın
araşdırmaları fəlsəfi aspektdədir. Belə ki, İ.M.
Bormotovanın namizədlik dissertasiyası “Şəx-
siyyətin əxlaqi şüuru”; S.Y. Stepanovanın tədqi-
qatı “Müasir şəraitdə gənclərin mənəvi şüuru və
davranışı” adlanır.
S.Y. Stepanovanın dissertasiyasında aşa-
ğıdakı vəzifələr həll olunur: gənclərin şüurunda
və davranışında norma və kənaraçıxmalar (de-
viasiya) probleminə nəzəri-metodoloji yanaşma-
ları ümumiləşdirmək; sosial-fəlsəfi təhlil əsasın-
da müasir gənclərin şüurunda və davranışında
baş verən dəyişikliklərin mahiyyətini açmaq;
gənclərin davranışındakı müsbət və mənfi cəhət-
ləri seçib ayırmaq; gənclərin mənəvi şüurunun
və davranışının formalaşdırılmasında mənfi hal-
ların aradan qaldırılmasının əsas istiqamətlərini
nəzərdən keçirmək.
Mövcud ədəbiyyatla tanışlıq göstərdi ki,
istər respublikamızda, istərsə də MDB məkanına
daxil olan ölkələrdə tədqiqata cəlb etdiyimiz prob-
lemlə bilavasitə və bivasitə bağlı olan tədqiqat
əsərləri yazılsa da, bizim tədqiqat öz aktuallığı ilə
seçilir, həmin aspektdə, ali məktəb tələbələri əhatə
olunmaqla tədqiqatlar aparılmamışdır. Problemin aktuallığı. Tələbələrdə mənəvi
şüur və nümunəvi davranışın formalaşdırılması baxı-
mından mövcud ədəbiyyatla tanışlıq baxımından
faydalıdır.
Problemin yeniliyi. Tələbələrdə mənəvi şüur
və nümunəvi davranışın formalaşdırılması baxımın-
dan mövcud ədəbiyyatın təhlili aparılır ki, bu proble-
min işlənmə səviyyəsi barədə aydın təsəvvür yaradır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Tələbələrdə
mənəvi şüur və nümunəvi davranışın formalaşdırıl-
ması problemi ilə bağlı tədqiqat aparan doktorant və
dissertantlara öz köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Qaralov Z.İ. İdeologiya və mənəviyyat. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2008.
2. Qaralov Z.İ. Tərbiyə: prinsiplər, məzmun, metodika. I cild. Bakı: Pedaqogika, 2003.
3. Qaralov Z.İ. Tərbiyə: prinsiplər, məzmun, metodika. II cild. Bakı: Pedaqogika, 2003.
4. Qaralov Z.İ. Tərbiyə: prinsiplər, məzmun, metodika. III cild. Bakı: Pedaqogika, 2003.
5. Göyüşov Z.B. Əxlaqi sərvətlər. Bakı: Azərnəşr, 1966.
6. Göyüşov Z.B. Həzz və iztirab. Bakı, 1969.
7. Abbasov A.N. Məktəbliləri ailə həyatına hazırlamağın nəzəriyyəsi və təcrübəsi: Ped.ü.elm.dok.
...dis. Bakı, 1995.
8. Muxtarova N.M. Məktəblilərdə milli şüurun formalaşdırılması və milli ləyaqət hisslərinin tərbiyə
olunması üzrə işin sistemi”nin formalaşdırılması: Ped.ü.elm.dok. …dis.avtoref. Bakı, 1995.
9. Allahverdiyeva S.B. Tələbə gənclərin ləyaqət tərbiyəsinə bədiim ədəbiyyatın təsiri (Azərbaycan
ədəbiyyatı materialları üzrə): Ped.ü.fəls.dok. ...dis. Bakı, 1996. 10. Mollayeva E. Ə. Yeniyetmə qızlarda şərəf və ləyaqət hisslərinin tərbiyə olunması üzrə işin sistemi:
Ped. elm.nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2006.
Т.Г. Самедов
АНАЛИЗ СУЩЕСТВУЮЩЕЙ ЛИТЕРАТУРЫ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ФОРМИРОВАНИЯ
ОБРАЗЦОВОГО ПОВЕДЕНИЯ И НРАВСТВЕННОГО СОЗНАНИЯ У СТУДЕНТОВ
РЕЗЮМЕ
Существующая литература была проанализирована и рассмотрена с целью, изучения уровня
разработки проблемы формирования нравственного сознания, и образцового поведения у студентов и
обучаемых. Автор статьи познакомился с монографиями и диссертациями, написанными как в
Азербайджане, так и в странах СНГ. В центре внимания автора находятся исследовательские работы
З.И. Гаралов, З.Б. Гёюшова, А.Н. Аббасов, О.Г. Гасанли, Л.Н. Гасымовой, С.М. Гулиева Н.М.
Мухтаровой, Г.В. Аббасовой, Э.А. Моллаевой, И.В. Суриковой, Л.В. Чепиковой, И.В. Сушковой, Н.Б.
Колесниковой, С.В. Aлабжина, И.M. Бормотовой, С.Ю. Степановой и других.
Tələbələrdə mənəvi şüur və nümunəvi davranışın formalaşdırılması baxımından mövcud ədəbiyyatın təhlili
45 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
T.G. Samadov ANALYSIS OF EXISTING LITERATURE FROM THE POINT OF VIEW OF THE FORMATION
OF SAMPLE BEHAVIOR AND MORAL CONSCIOUSNESS IN STUDENTS
SUMMARY
The existing literature was analyzed and examined with the aim, to study the level of development of
the problem of the formation of moral consciousness, and exemplary behavior among students and trainees.
The author of the article got acquainted with monographs and dissertations, written both in Azerbaijan and
CIS countries. The author focuses on the research work of Z.I. Garalov, Z.B. Gyoushova, A.N. Abbasov,
O.G. Hasanli, L.N. Gasymova, S.M. Guliyeva N.M. Mukhtarova, G.V. Abbasova, E.A. Mollayeva, I.V.
Surikova, L.V. Chepikova, I.V. Sushkova, N.B. Kolesnikova, S.V. Alabzhina, I.M. Bormotova, S.Yu.
Stepanova and others.
Redaksiyaya daxil olub: 05.02.2018
Təhminə Nəbiyeva
46 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
SİNİFDƏNXARİC TƏDBİRLƏRDƏ YENİYETMƏLƏRİN HUMANİZM TƏRBİYƏSİNİN
TƏŞKİLİ İMKANLARI
Təhminə Nəbiyeva,
Gəncə Dövlət Universitetnin müəllimi
E-mail: tahmina_nabiyeva@ mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ş.T. Tağıyev,
ped.ü.fəls.dok. G.R. Məmmədova
Açar sözlər: humanizm tərbiyəsi, sinifdənxaric tədbir, insanpərvərlik, şəxsiyyətin formalaşması, insani
dəyərlər
Ключевые слова: гуманное воспитание, внеклассное мероприятие, гуманизм, формирование
личности, человечные ценности
Key words: humane education, extracurricular activities, humanism, the formation of the person,
humane values
Sinifdənxaric tədbirlər məktəblə həyat ara-
sında qovşaq rolunu oynayır. Sinifdənxaric tədbir-
lər çox rəngarəng olub, müxtəlif formalarda (fərdi,
qrup, kütləvi klub və cəmiyyət) təşkil edilir. Mü-
haribə veteranları ilə, əməkçi insanlarla, milli qəh-
rəmanlarla, elm və incəsənət xadimləri ilə görüş-
lər, Şəhidlər Xiyabanına, Xocalı abidəsinə ziyarət-
lər, kitabların müzakirəsi şagirdlərin humanizm
tərbiyəsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
Təlim prosesində formalaşan humanist
keyfiyyətlər sinifdənxaric tədbirlər prosesində bir
qədər də möhkəmləndirilir və təkmilləşdirilir.
Sinifdənxaric tədbirlərdə şagirdlər ictimai faydalı
əməkdə iştirak edir, toplantılarda görünür, birlik-
də oynayır, ekskursiyalara gedir, müxtəlif idman
növləri üzrə yarışırlar. Müxtəlif sinifdənxaric
tədbirlər prosesində şagirdlərin münasibətlərində
humanist keyfiyyətlər formalaşır. Həmin huma-
nist münasibətlər onların şəxsiyyətinin sonrakı
inkişafını müəyyənləşdirir.
Şagirdin kollektivdə hansı humanist keyfiy-
yətlərə malik olacağını, birlikdə oynayarkən onla-
rın qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən müəllim
hər bir şagirdin vəzifəsini qabaqcadan təyin etmə-
lidir. Kollektiv iş zamanı yaranan münasibətlər
çox vaxt böyüklər tərəfindən nizamlanır. Müəllim
əməyin keyfiyyətinə, oyun prosesində, toplanışla-
rın, ekskursiyaların keçirilməsi ilə əlaqədar şagird-
lərin qarşısına tələblər qoymalıdır. Şagirdlər bu
tədbirləri bilməli və başa düşməlidirlər.
Əməliyyatların birindən digərinə keçərkən
şagirdlər müxtəlif qruplara qoşulurlar, yaşıdları
ilə yoldaşlıq edir, özlərini müxtəlif vəziyyətlər-
də sınaqdan keçirirlər. Bütün ictimai faydalı iş-
lərin təşkilində başlanğıc prinsip belədir: “bir
nəfər də kənarda qalmamalı, bir nəfər də biganə
olmamalıdır”. Bütün sinif fərdi, qrup və kollek-
tiv tapşırıqlar alır.
Humanist istiqamətə malik müxtəlif ictimai
faydalı işlərdə iştirakın tərbiyəvi səmərəsi onda
ifadə olunur ki, məktəblilərdə yoldaşlarına huma-
nist münasibət yaranır, onlara və ətrafdakı adam-
lara qayğıkeş, ədalətli, həssas olmaq, qayğıkeşliyi
sözdə yox, işdə göstərmək tələbatı formalaşır.
Yuxarı yaşlı məktəblilərlə sinifdənxaric
işlər fərdi, qrup, birləşmiş iş və kütləvi forma-
larda təşkil edilir. Bu barədə mövcud pedaqoji
ədəbiyyatda ayrı-ayrı pedaqoq alimlər (N.M.
Kazımov, Ə.Ş. Həşimov, A.N. Abbasov, R.İ.
Əliyev, Y.R. Talıbov, X.Q. Fətəliyev, A.M.
Həsənov, F.B. Sadıqov, S.M. Quliyev və b.)
ətraflı bəhs etmişlər.
Şagirdlərin humanizm tərbiyəsi məqsədi ilə
fərdi işin sinifdənxaric oxu növündən daha geniş
istifadə edilir. Məktəblilər təkcə proqramda
nəzərdə tutulanlarla kifayətlənmir, özləri də əlavə
kitablar oxuyurlar, lakin bunlar bir sıra hallarda
təsadüfən seçilmiş bədii əsərlər olur. Nəticədə şa-
girdlərin yaşına biliyinə müvafiq olan şagirdlərin
humanizm tərbiyəsinə xidmət edən yaxşı əsərlər
bəzən kənarda qalır. Deməli, şagird mütaliəsinin
düzgün istiqamətləndirilməsinə xüsusi diqqət
yetirilməlidir.
Bədii ədəbiyyat, şagird şəxsiyyətinin for-
malaşmasında mühüm rol oynayır. Müşahidələr
və fənn müəllimlərinin qabaqcıl təcrübəsi göstə-
Sinifdənxaric tədbirlərdə yeniyetmələrin humanizm tərbiyəsinin təşkili imkanları
47 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
rir ki, şagirdlərin humanizm tərbiyəsində sinif-
dənxaric oxu üçün lazım olan ədəbiyyatın düz-
gün seçilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Şa-
girdlər oxuduqları kitabların qəhrəmanlarına
bənzəməyə çalışır, onlar kimi qayğıkeş və xeyir-
xah, doğrucul olmağa çalışırlar.
Sinifdənxaric işlərdə şagirdlərin çoxunu
ümumi maraqlar birləşdirir. Buna görə də mək-
təbdə müxtəlif dərnəklər və qrup halında digər
sinifdənxaric tədbirlər təşkil edilir.
Məktəblərdə qrup halında aparılan sinif-
dənxaric işin ən çox yayılmış formalarından biri
dərnək işləridir. Onlar şagirdlərin proqram ma-
terialı vasitəsilə əldə etdikləri biliyi dərinləşdi-
rir, yaradıcılıq qabiliyyətini artırır, kollektivdə
işləməklə bir-birinə yoldaşlıq, dostluq köməyi
kimi humanist keyfiyyətləri də formalaşdırır.
Gəncə şəhərindəki 5 saylı orta məktəbdə təşkil
olunmuş “Gənc ekoloqlar” dərnəyinin (rəhbəri
Səmayə Kərimova) üzvləri burada əsl yaradıcı,
axtarıcı və tədqiqatçı kimi çıxış edirlər.
Yaxınlıqda yerləşən “Gəncə xalça kombi-
natı”na məxsus iki pambıq və yun sexindən gə-
lən çirkli suyun təmizlənmədən axıdılmasına
qarşı çıxış, kombinatın rəhbərliyi ilə, şəhər sani-
tar-epidemioloji stansiyasının işçiləri ilə ekoloji
mövzuda söhbətlər aparırlar. Şübhəsiz müəyyən
qədər bu söhbətlərin nəticəsidir ki, hazırda su-
yun təmizlənməsi üçün xüsusi çala qazılır və
orada təbii və kimyəvi üsulla zərərsizləşdirilir.
Bundan başqa şagirdlər Gəncə şəhər Heydər
Əliyev mərkəzində, Heydər Əliyev və Nizami
prospektlərində, Nizami Gəncəvi xiyabanında
və digər şəhərətrafı parklarda xeyli çinar və şam
ağacları əkilmiş və onların böyüməsi üçün xeyli
işlər görmüşlər. İşləməyə getməzdən əvvəl
müəllim şagirdlərə bu əməyin cəmiyyətə fayda-
sından danışır. Yalnız bu zaman gənc ekoloqlar
gördükləri işə ürəklə, həvəslə yanaşır, belə ki,
onun ictimai əhəmiyyətini dərk edirlər. Gəncə
şəhəri Nizami rayonundakı 16 saylı məktəbin
əmək fəaliyyətinə cəlb edilən Xa sinfinin şagird-
ləri uşaq bağçalarında fəallıq göstərmişlər.
Bağçada kiçik yaşlı uşaqlara qayğı göstər-
məklə yanaşı, şagirdlərin bir-birinə münasibətin-
də də xeyli dəyişiklik yaranmışdır. Əgər digər
sinfin şagirdləri əmək fəaliyyətindən sonra onlara
təklif edilmiş “Mənim dostum” mövzusunda inşa
yazarkən sadəcə dostlarının ad və soyadını yaz-
maqla kifayətlənirlərsə, söhbət aparılmış sinfin
şagirdləri özlərinin dostluğa olan münasibətləri-
ni, dostlarını nəyə görə qiymətləndirdiklərini,
dostluq etmək bacarıqlarını əks etdirir. Yoldaş-
lığa, dostluğa bunlara dair atalar sözlərindən nü-
munələr göstərirlər: “Dost dosta tən gərək, tən ol-
masa gen gərək”, “Taylı tayını tapmasa, günü ax
vayla keçər”, “Yaxşı yoldaş adamı bay edər, pis
yoldaş-zay”, “Dostunu göstər, sənin kim olduğu-
nu deyim”, “Yaxşı dost dar gündə sınanar”, “Hər
şeyin təzəsi, dostun köhnəsi”.
X-XI siniflərdə ən çox yayılmış sinifdən-
xaric işlərin birləşmiş forması böyük yaşlı mək-
təblilərin müxtəlif studiyalarda gördükləri işlər-
dir. Gəncə şəhər
27 nömrəli məktəbdə fəaliyyət göstərən
təsviri sənət studiyasında bu sahədə toplanan iş
təcrübəsi daha çox maraq doğurur. Dərslərdən
fərqli olaraq, studiyalarda məşğələlər könüllü və
daha yaradıcı xarakter daşıyır. Əgər dərs prose-
sində şagirdlər eyni problem üzərində işləyirlər-
sə, studiyadakı məşğələlərdə sərbəst yaradıcılığa
geniş şərait yaradılır. Burada şagirdlər müəlli-
min rəhbərliyi ilə işləsələr də tam sərbəst olur,
yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək im-
kanı qazanırlar. Problemin aktuallığı. Sinifdənxaric tədbirlər
zamanı yeniyetmələrin humanizm tərbiyəsinin təş-
kili imkanlarını müəyyənləşdirmək yeni təfəkkür şə-
raitində önəmli məsələdir.
Problemin yeniliyi. Sinifdənxaric tədbirlərdə
yeniyetmələrin humanizm tərbiyəsinin təşkili imkan-
ları araşdırılır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Sinifdənxa-
ric tədbirlər zamanı yeniyetmələrin humanizm tərbi-
yəsinin təşkili sahəsində müəllimlərə öz köməyini
göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov A.N. Milli əxlaq və ailə etikası. Bakı: Mütərcim, 2016.
2. Əliyev R.İ. Mentalitet. Bakı: Mütərcim, 2014.
3. Əliyev R.İ. Şagird şəxsiyyətinin formalaşmasında milli xüsusiyyətlərin nəzərə alınması. Bakı:
Maarif, 1995.
Təhminə Nəbiyeva
48 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
4. Əliyev R.İ. Şəxsiyyət və onun formalaşmasının etnopsixoloji əsasları. Bakı: Araz, 2000.
5. Əliyev R.İ. Məktəbə psixoloji xidmətin aktual məsələləri. Bakı: Nurlan, 2004.
Т.А. Набиева
ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ГУМАННОГО ВОСПИТАНИЯ
У ПОДРОСТКОВ НА ВНЕКЛАССНЫХ МЕРОПРИЯТИЯХ
РЕЗЮМЕ
В статье выявлены новые значения понятия гуманизма воспитания, показаны возможности
художественной литературы, экскурсий и поездок, кружков в воспитании гуманизма и приведены
примеры из школьной практики.
Статья, является экспериментальным научным делом, а также посвящена обогащению педаго-
гической науки.
T.A. Nabıyeva
ORGANIZATIONAL CAPACITY HUMANE EDUCATION AT TEENAGERS
ON EXTRA-CURRICULAR ACTIVITIES
SUMMARY
Article reveals the concept of the new values of humanism education shows the possibility of fiction,
excursions and trips, clubs in the education of humanity and are examples of school practice.
Paper is an experimental scientific matter and is dedicated to the enrichment of pedagogical science.
Redaksiyaya daxil olub: 26.02.2018
Yeniyetmələrdə milli-azərbaycançılıq ideologiyasını formalaşdırmağın ümumi nəticələri
49 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
YENİYETMƏLƏRDƏ MİLLİ-AZƏRBAYCANÇILIQ İDEOLOGİYASINI
FORMALAŞDIRMAĞIN ÜMUMİ NƏTİCƏLƏRİ
Şaiq Tağıyev,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
Gəncə Dövlət Universiteti
E-mail ünvanı: shako---85@ mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. İ.B. Əmirəliyeva,
ped.ü.fəls.dok. L.N. Nağıyeva
Açar sözlər: milli ideal, milli dövlətçilik, müstəqillik, azərbaycançılıq ideologiyası, mənfur düşmən
Ключевые слова: национальный идеал, национальная государственность, независимость,
идеология азербайджанства, коварный враг
Key words: national ideal, national statehood, independence, ideology of Azerbaijanism, hostile enem
Milli ideoloji tərbiyənin elementlərinin
mənimsədilməsi işi ibtidai təhsil dövründən baş-
lansa da, azərbaycançılıq ideologiyasının aşılan-
ması məktəblilərin yeniyetməlik dövründə daha
geniş vüsət alır, onlarda dövlətçiliyiyə, müstə-
qilliyə, dövlət atributlarına, türkçülüyə, vətən-
pərvərliyə, milli mənsubiyyətə, dilimizə, dinimi-
zə, milli-mənəvi dəyərlərimizə rəğbət hissi güc-
lənir və dərinləşir.
Aparılan məqsədyönlü və mütəşəkkil təd-
birlər nəticəsində məktəblilər azərbaycançılıq
ideologiyasının başlıca komponentləri üzrə (türk-
çülük, islamçılıq, dövlətçilik, vətənpərvərlik,
müstəqillik, ərazi bütövlüyü və s.) bilik, bacarıq
və qabiliyyətlər qazanır, öz fəaliyyətlərində bunu
bilavasitə biruzə verirlər. Yeniyetmə işğal altında
olan torpaqların azad edilməsi ideyasını özünün
amalına, əqidəsinə çevirir, bu yolda hətta şəhidlik
zirvəsinə yüksəlməyi özünə şərəf bilir. Vətənin
müdafiəsinə yeniyetməlikdən hazır olmağın zə-
ruriliyi haqqında qəti əqidəyə gəlirlər.
Yeniyetmələrdə azərbaycançılıq ideologiya-
sının formalaşdırılması şagirdlərdə milli əqidə,
milli ruh, milli vətənpərvərlik hissini gücləndirir,
onlarda iradəlilik, dözümlülük, mətinlik, qorxmaz-
lıq, milli təəssübkeşlik, milli dilini, dinini tarixi
dəyərlərini qorumaq kimi iradi keyfiyyətləri, qar-
şıya çıxan çətinlikləri güclərinə müvafiq səylə ara-
dan qaldırmaq və s. bu kimi yüksək milli-əxlaqi
keyfiyyətlərin formalaşdırılmasına da səbəb olur.
Yeniyetmələrdə azərbaycançılıq ideologi-
yasının formalaşdırılması düşmənin mənfur si-
yasətini aydın dərk edib ona nifrət hissi bəslə-
mək, vurduğu ağır yaralara görə düşmənə layiqli
cavab vermək kimi keyfiyyətlərin yeniyetməlik
yaşlardan uşaqların əqidəsinə çevrilməsini tə-
min edə bilir.
Yeniyetməlik dövründən başlayaraq azər-
baycançılıq ideologiyasının formalaşdırılması
yeniyetmələrdə belə bir əqidə yaradır ki, oğlan və
ya qızlığından asılı olmayaraq, bütün gənclər Və-
tənə, millətinə, xalqına, sədaqətlə xidmət etmək
üçün indidən mənəvi-psixoloji cəhətdən hazırlaş-
malıdırlar. Milli ideoloji tərbiyənin erməni qəsb-
karlarının ölkəmizdə apardığı ədalətsiz müharibə
və tökdüyü nahaq qanlarla birbaşa bağlılığını gö-
rən yeniyetmə Vətənin müdafiəsinə, işğal altında
olan torpaqlarımızın azad edilməsinə, aclığa, su-
suzluğa, yorğunluğa, kəskin şaxtaya, dözülməz
istiyə, bədənə verilən fiziki əziyyətlərə dözümlü
olmağa və s. bu kimi mühüm əlamətlərə, psixi
keyfiyyətlərə və fərdi psixi xüsusiyyətlərə daha
məsuliyyətlə yanaşır, bu keyfiyyəti özünün dəyiş-
məz məsləki hesab edirlər.
Milli ideoloji tərbiyənin tarixi milli-mənəvi
dəyərlər üzərində qurulması onun daha möhkəm
formalaşmasına zəmin yaradır. Bu baxımdan
müəllim təlim prosesində, eləcə də sinifdənxaric
tədbirlərdə yeniyetməlik dövründən başlayaraq
məktəbliləri ata-babalarımızın, ana-bacılarımızın,
tarixi və milli qəhrəmanlarımızın vətənpərvərliyi,
döyüşkənliyi, mərdliyi, namusluluğu, milli təəs-
sübkeşliyi, mübarizliyi, təmkinliliyi, düşmənə
qəzəbi nümunəsində tərbiyə etmək üçün böyük
pedaqoji ustalıq göstərməlidir. Onların doğma
Vətəni, milli-mənsubiyyətini, dilini və dinini, or-
Şaiq Tağıyev
50 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dusunu və əsgərlərini dərin məhəbbətlə sevməsi-
nin, bu məhəbbəti öz fəaliyyətində sübut edə bil-
mələrinin, həmçinin yeniyetmələrin milli ideoloji
hisslərinin, mənəvi dünyasının və əqidəsinin düz-
gün formalaşdığını göstərir.
Fənn kurikulumlarında, dərslik və dərs və-
saitlərində şagirdlərin milli ideoloji tərbiyəsi ilə
bağlı materiallara kifayət qədər yer ayrılmamış
dərsliklərdə verilmiş, bir neçə material da nə
məzmun, nə də ki, sistematiklik baxımdan ya-
rarlı sayıla bilməz. Azərbaycançılıq ideologiya-
sının formalaşdırılması problemi nəinki, yeni-
yetmələrdə ümumiyyətlə bu problemin tədqiqi
pedaqoji prosesdə qoyulmamışdır. Ona görə də,
müəllimlər üçün elmi-pedaqoji və metodik
materiallar çap olunmamışdır. Məhz buna görə
də ayrı-ayrı fənlər və mövzular tədris olunarkən
müəllimin milli ideoloji tərbiyə üzrə daha çox
hansı məsələlərə və necə diqqət yetirəcəyi bilin-
mir, V-IX siniflərin fənn proqramlarının məz-
munu bir-biri ilə milli ideoloji tərbiyənin kom-
ponentləri baxımından koordinə edilmir, bir-
birinə uyğunlaşdırılmır. Ayrı-ayrı fənlər üzrə
eyni məqsədə xidmət edən materiallar ya epizo-
dikdir, ya da yoxdur, təlim standartlarına daxil
edilən məsələlərin bir qismi dərsliklərdə öz
əksini tapmır.
Yeniyetmələrin milli ideoloji tərbiyəsinə
xidmət edən bədii və elmi-metodik ədəbiyyatın
heç olmaması və ya azlığı müəllimlərin bu prob-
lem sahəsindəki səmərəli fəaliyyətini məhdudlaş-
dırır. Həmçinin həyati bacarıq və vərdişlər aşıla-
mayan, zamanla tam səsləşməyən bəzi kitablar-
dan, filmlərdən, internet saytlarından yeniyetmə-
lərin istifadə etməsi bu sahədəki tərbiyənin səmə-
rəliliyinə mənfi təsir göstərir.
Yeniyetmələrin ailələrində Azərbaycanı-
mızın qürur duyulan müasir inkişafını bilən və
yeri gəldikcə bunları övladları ilə birlikdə müza-
kirə edən milli ideologiyamızın bəzi kompo-
nentlərini onlara bir daha başa salmağı bacaran
valideynlər vardır. Onlar məktəb seminarlarında
həm siyasi, həm iqtisadi, həm də azərbaycançı-
lıq ideologiyası baxımından müəyyən təsəvvür-
lər toplusuna malik olmalı və bu işin həyata ke-
çirilməsinin bəzi pedaqoji tələblərini də bilməli,
inandırıçı faktlarla Azərbaycançılıq ideologiya-
sını, milli əqidəni öz uşaqlarında formalaşdır-
mağı, bu sahədə uzun müddət yadda qalan bilik
və təsəvvürlər yaratmağı bacarmalıdırlar.
Məktəblilərin ideoloji tərbiyəsi zamanı
azərbaycançılıq ideologiyasının əhəmiyyəti, ma-
hiyyəti və məqsədi, onun tərbiyəvi imkanları və
təşkili yolları tərbiyəçi-müəllimlər tərəfindən
aydın təsəvvür olunduqda, yeniyetmələrdə hə-
min ideologiyanın formalaşdırılması daha key-
fiyyətli şəkildə reallaşır.
Hər millətin özünün minilliklər ərzində for-
malaşmış özünəməxsus adət-ənənəsi, tərbiyə atri-
butları, milli əxlaq və davranış normaları vardır.
Onlar qazandıqları bu mədəniyyət sərvətləri ru-
hunda böyümüş, formalaşmış, onları təkmilləş-
dirmiş və sonrakı nəsillərə ötürmüşdür. Eləcə də
bir millət digərinin adət-ənənəsini, hətta ən mütə-
rəqqilərini belə ya götürə bilməmiş, ya da götür-
mək istəməmişdir. Əgər kimsədə belə meyillər
olmuşsa da, yenə özününkünə qayıtmış, onunla
yaşamışdır. Deməli, öz tarixi milli mənəvi dəyər-
lərimizə əsaslanmadan yeniyetmələrdə milli əqi-
də, milli ruh, milli vətənpərvərlik, milli qürur və
ümumiyyətlə, milli-azərbaycançılıq ideyaları for-
malaşa bilməz.
Yeniyetmələrdə formalaşa bilən milli ide-
yalar Azərbaycan xalqının minillik tarixi boyu
hansı yolu keçməsindən, nə kimi siyasi və iqti-
sadi vəziyyətində olmasından, maddi və mənəvi
mədəniyyətindən, folklorundan, musiqisindən,
tərbiyə ənənəsindən və s. asılıdır. Məktəbli ye-
niyetmələrin milli ideoloji tərbiyəsi işinin təşkili
zamanı bu amillərin nəzərə alınması zəruridir,
bunsuz nə məktəb, nə də ki, ailə şəraitində şa-
girdlərdə milli ideyaları tərbiyə etmək mümkün
deyil. Məktəbdəki kimi, ailədə də milli ideya-
ların tərbiyəsi işi xalqın tərbiyə üsullarına söy-
kənməlidir. Həm də ona görə ki, xalqın tipik tər-
biyə üsulları etnik ümumiliyi, başqa sözlə, etno-
sun psixologiyasını formalaşdırır.
Yeniyetmələrin milli ideoloji tərbiyəsinin
təşkili zamanı tərbiyəçi-müəllim, valideyn və
ictimaiyyət nümayəndələri xalqımızın qədimdən
bəri yaşatdığı etik qaydalara, milli əxlaq norma-
larına, milli mənəvi dəyərlərimizin qaydalarına
əməl etmələri zəruridir. Bunun üçün onların öz-
ləri bu keyfiyyətləri, onun tərbiyəvi imkanlarını
bilməli və yerli-yerində onlara düzgün əməl et-
məlidirlər. Müasir ailələrdə atanın və ananın
rolu və fəaliyyəti milli ideyalar üzərində köklən-
dikdə yeniyetmələrdə azərbaycançılıq ideologi-
yasının formalaşdırılmasına daha tez və keyfiy-
yətlə nail olmaq mümkündür.
Yeniyetmələrdə milli-azərbaycançılıq ideologiyasını formalaşdırmağın ümumi nəticələri
51 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Məktəblilərin gələcəkdə ölkəmizin ləya-
qətli vətəndaşları kimi yetişməsində yeniyetmə-
lik yaş dövründən başlayaraq onların milli ideo-
loji tərbiyəsi işinin sistemli, məqsədyönlü, pla-
nauyğun aparılması gərəkdir.
Milli-mənəvi dəyərlərimiz, tarixi adət və
ənənələrimiz, təbii sərvətlərimiz, Azərbaycan
dövlətinə, dövlət başçılarına, dövlət rəmzlərinə
dair bilik və məlumatlar milli ideoloji tərbiyə
işində böyük rol oynayır. Bu sahədə valideynlər-
lə tərbiyəçi-müəllimlərin ciddi koordinə edilmiş
əlbir fəaliyyəti də başlıca şərtdir. Rayon və şəhər-
lərimizdə dövlətçiliyimizin tarixinə (məsələn,
Bakıda, İstiqlaliyyət küçəsində Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinə), Azərbaycan hökmdarlarına
(Bakıda I Şah İsmayıla, Gəncədə Cavad Xana və
b.) və Azərbaycanın milli qəhrəmanların şərəfinə
və şəhidlərimizin xatirəsinə həsr olunmuş abidə-
lər güclü tərbiyəvi təsir gücünə malikdir.
Respublikanın bütün şəhərlərində, rayon
mərkəzlərində və kəndlərində ucaldılmış əzəmətli
və möhtəşəm Bayraq meydanlarının, Ulu Öndəri-
miz Heydər Əliyevin əzəmətli heykəli ucaldılmış
komplekslərin, Ulu Öndərin şərəfli ömür yolunu
əks etdirən muzeylərin, bütün məktəblərin foyelə-
rində yaradılmış stendlərin və “Heydər Əliyev
otaqları”nın azərbaycançılıq ideologiyasının for-
malaşdırılması imkanlarından sistemli, məqsəd-
yönlü və müntəzəm şəkildə istifadə edilməlidir.
“Dövlət rəmzləri” yeniyetmələrin Azər-
baycan dövlətçiliyinə sədaqət ruhunda, milli-
ideoloji ruhda tərbiyə olunmalarına çox güclü
təsir göstərməklə bərabər, onlarda milli azərbay-
cançılıq ideologiyasının digər komponentlərinin
də daha keyfiyyətlə formalaşdırılmasına imkan
və şərait yaradır.
Tədqiqatın fərziyyəsində irəli sürdüyümüz
belə bir ideya pedaqoji eksperimentin köməyi ilə
özünü doğruldur ki, milli ideyaların aşılanması
və tədricən, mərhələlərlə formalaşdırılmasının
sistemli, məqsədyönlü, planauyğun və fasiləsiz
aparılması məktəbli-yeniyetmələrin azərbaycan-
çılıq ideologiyası ruhunda tərbiyə olunmasını tə-
min edə bilir.
Bu ümumi nəticələrlə yanaşı, yeniyetmə-
lərdə azərbaycançılıq ideologiyasının formalaş-
dırılması işinin daha səmərəli təşkili üçün aşağı-
dakı təkliflərin nəzərə alınmasını məqsədəmü-
vafiq sayırıq:
-V-IX siniflərdə tədris olunan fənlər üzrə
tədris proqramları və dərsliklərdə azərbaycançı-
lıq ideologiyasının məzmununa və milli ideoloji
tərbiyə işinə geniş yer verilsin. Bu məqsədlə
dərsliklərə daxil edilən mətnlərin şagirdlərin ya-
şına və elmi nəzəri səviyyəsinə uyğun olmasına
xüsusi diqqət yetirilsin.
-Yeniyetmələr üçün Milli Ordumuzun,
Milli Qəhrəmanların döyüş yoluna, hərbi ge-
yimlərinə, hərbi rütbələrə, silah növlərinə aid
rəngli şəkillərdən ibarət albom və foto-stendlə-
rin, diafilmlərin, diapozitivlərin hazırlanıb mək-
təblərə çatdırılması məqsədəmüvafiq sayılsın.
- Azərbaycançılıq ideologiyasının məzmu-
nuna uyğun şerlərdən, hekayə və mahnı mətnlə-
rindən ibarət məcmuələrin, şer və mahnıların
maqnitafon lent yazılarının və kompyuter disk-
lərinin hazırlanması, onların tərbiyəçi-müəllim-
lərə çatdırılsın.
-Müəllim və valideynlər üçün azərbaycan-
çılıq ideologiyasının məzmununa və onun yeni-
yetmələrdə formalaşdırılması yollarına aid elmi,
pedaqoji və metodik ədəbiyyat nəşr edilib mək-
təblərə çatdırılsın.
- Yeniyetmələrdə azərbaycançılıq ideologi-
yasının formalaşdırılması işinin uğurlu təşkili
məqsədilə tərbiyəçi-müəllimlərin müntəzəm ola-
raq özünümaarifləndirməsi, bununla bərabər, bir
başa sinif rəhbəri olduqları yeniyetmələrin vali-
deynlərinin də maarifləndirilməsi tövsiyə olunur.
- Yeniyetmələrlə aparılan milli ideoloji
tərbiyə işinin ardıcıl və müntəzəm təşkili lazım-
dır. Bu müəllim, valideyn və bütün təhsil işçilə-
rinin gündəlik işi olmalıdır. Ona görə də onlar
darıxmadan, səbirlə, təmkinlə yeniyetmələrlə
aparılan tərbiyə işini tam başa çatdırmalı, işin
gedişində fərdi yanaşmanı işə salmalı, mənimsə-
mə səviyyəsindən asılı olaraq yeniyetmənin dü-
şüncə tərzinə müdaxilə etməlidir və s.
- Yeniyetmələrdə milli ideoloji hisslərinin
formalaşdırılması zamanı tələblərdə vahidlik prin-
sipinin gözlənilməsi məcburidir. Sinif rəhbərləri,
tərbiyəçi-müəllimlər, bütün təhsil işçiləri və vali-
deynlər də vahid mövqedən çıxış etməlidir.
Məktəblilərin milli ideoloji tərbiyəsi za-
manı tərbiyəçilərin aşağıdakı pedaqoji şərtlərə
ciddi əməl etmələri məqsədəuyğundur:
- yeniyetmələrin milli ideoloji tərbiyəsində
ehtiyatlılıq, ayıqlıq, səbirlilik, təmkinlilik əsas tə-
ləb kimi xüsusi olaraq nəzərə alınmalıdır. Çünki,
Şaiq Tağıyev
52 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
bu dövrdə yeniyetmələrə neqativ halların təsir
gücü də intensivləşir;
- azərbaycançılıq ideologiyası üzrə tərbiyə
işi müntəzəm və ardıcıl aparılmalıdır;
- Yeniyetmələrdə azərbaycançılıq ideolo-
giyasının formalaşdırılması işində sinifdənxaric
materiallar seçilərkən uşaqların yaşına uyğun
məzmun müəyyənləşdirmək, milli ideologiya-
mızın komponentləri üzrə tələblər qoymaq, tər-
biyəçiyə nisbətən yeniyetmənin daha çox sər-
bəst və arqumentli düşünmələri təşkil edilməli-
dir. Bu işdə fərdi yanaşmaya üstünlük vermək
daha uğurlu nəticələrə səbəb ola bilir;
- Yeniyetmələrin azərbaycançılıq ideolo-
giyası əsasında tərbiyəsi zamanı valideynlərin
ideoloji, o cümlədən vətəndaşlıq tərbiyəsi örnək,
nümunə mənbəyi olmalıdır.
Aşağı siniflərdə Azərbaycan dövlətçiliyi,
onun müstəqilliyi, möhtərəm Prezidentimizin
rəhbərliyi altında ölkənin beynəlxalq, siyasi və
iqtisadi sahələrdəki uğurları, türkçülük və islam-
çılıq üzrə reallaşan çox böyük beynəlxalq əhə-
miyyətli layihələri, dövlət rəmzləri, dövlət dili,
ordu quruculuğu, ölkənin müdafiə qüdrətinin və
iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsi və s. ilə
fəxr etmək kimi əldə etdikləri ilkin bilik və məlu-
matlar yeniyetmələrdə daha da genişləndirilməli,
dərinləşdirilməli, sistemləşdirilməli və ümumi-
ləşdirilməlidir. Bu istiqamətdə sinifdənxaric və
məktəbdənkənar tədbirlərin geniş imkanları nə-
zərdən qaçmamalıdır.
Yeniyetmələrin milli ideyalara yiyələnmə-
ləri özünəməxsus psixoloji məqamlarla zəngin
olan mürəkkəb pedaqoji prosesdir. Ona görə də
sinifdənxaric tədbirlərin təşkili zamanı, xüsusilə
də valideynlərin bilavasitə iştirakı ilə keçirilən
söhbət və mühazirələr, müzakirə, disput, görüş-
lər, müsabiqə və yarışlar, tarixi abidələrə, teatr
və kinofilmlərə, televiziya tamaşalarına baxış-
lar, şagird konfransları milli ideyaların, milli
ideoloji hisslərin zənginliyi ilə seçilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov A.N. Milli əxlaq və ailə etikası. Bakı: Mütərcim, 2016.
2. Əliyev H.Ə. Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin
nitqi: Dünya Azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində çox mühüm tarixi mərhələ.
“Azərbaycan” qəz., 2011, 10 noyabr
3. Əliyev H.Ə. Müstəqillik yolu. Bakı, 1997.
4. Əliyev İ.H. Gəncə şəhər ictimaiyyəti qarşısında nitqi. “Xalq qəzeti”, 2010, 12 fevral
5. Əliyev R.İ. Mentalitet. Bakı: Elm və təhsil, 2009.
6. Mehdiyev R.Ə. Heydər Əliyev və azərbaycançılıq. Bakı, 2002.
7. Yusifov M.İ. Azərbaycançılıq. Bakı, Elm və təhsil, 2010.
8. Şəmsizadə N.Ş. Azərbaycançılıq. Bakı, Nurlan, 2006.
Ш.Ш. Тагиев
ОБЩИЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ФОРМИРОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНО-АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ
ИДЕОЛОГИИ У ПОДРОСТКОВ
РЕЗЮМЕ
В статье показано, что в результате целенаправленных и организованных мероприятий под-
ростки на главных компонентах идеологии азербайджанства (тюркизм, исламизм, государственность,
патриотизм, независимость, территориальная целостность и т. д.) усваивают знания, навыки и спо-
собности, которые непосредственно отражают в своей деятельности. Подросток превращает идею
освобождения оккупированных земель в свои собственные убеждения и даже считает честью стать
шехидом (погибнуть на войне, сражаясь защищая свою веру, родину, честь, семью). Они твердо
убеждены в необходимости подготовки защиты Родины с подросткого возраста.
Формирование идеологии азербайджанства в подростковом возрасте может дать четкое пред-
ставление о коварной политике врага и чувствовать ненависть к врагу, обеспечивает созданию с под-
росткового возраста идеи дать достойный ответ врагу за полученные тяжелые раны.
Yeniyetmələrdə milli-azərbaycançılıq ideologiyasını formalaşdırmağın ümumi nəticələri
53 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Если во время идеологического воспитания школьников значение, сущность и цель, его образова-
тельные возможности и способах организации идеологии азербайджанства будут ясно восприняты педа-
гогами-учителями, то формирование этой идеологии у подростков осуществляется более эффективно.
Sh.Sh. Tagıev
GENERAL RESULTS OF THE FORMATION OF NATIONAL-AZERBAIJANI IDEOLOGY
IN TEENAGE SCHOOLCHILDREN
SUMMARY
Article deals with the result of purposeful and organized actions, teenagers have the knowledge, skills,
skills, the main components of azerbaijanism ideology (Turkism, Islamism, statehood, patriotism,
independence, territorial integrity, etc.) and earn their abilities and give it directly to their activities. The
teenager turns the idea of liberation of the occupied lands into his own deeds and beliefs, and he is even
honored to rise to the peak of martyrdom. They are firmly convinced of the necessity of being prepared for
adolescence.
Formation of the ideology of azerbaijanis in teens can provide a clear understanding of the enemy's
disrespectful politics and to convey it to children's convictions of adolescence from aging, such as giving a
sense of hatred to him and giving a worthy response to the severe wounds he has suffered.
The ideology of the ideology of schoolchildren, when it is clearly understood by the educators-
teachers, the nature, essence and purpose of the ideology of azerbaijanism, the ways of its development and
the ways of its organization, the formation of this ideology in adolescents is carried out more efficiently.
Redaksiyaya daxil olub: 12.02.2018
Sevda İsgəndərova
54 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
V-IX SİNİFLƏRDƏ ƏDƏBİYYATIN TƏDRİSİ PROSESİNDƏ İNSAN HÜQUQLARI
ÜZRƏ APARILAN İŞLƏR
Sevda İsgəndərova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
ARTİ
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: ədəbiyyat, vətəndaş hüquqları, ədəbiyyat dərsləri, tərbiyəvi işlər, hüquq və vəzifələr
Ключевые слова: литература, права граждан, уроки литературы, воспитательные работы,
права и обязанности
Keywords: literature, citizens' rights, literature lessons, educational work, rights and duties
Yeniyetmələrin fəal vətəndaşlar kimi ye-
tişmələrində, insan hüquqlarına hörmətli yanaş-
malarında, öz hüquq və vəzifələrini aydın şəkil-
də dərk etmələrində, uşaq hüquqları və vəzifələ-
ri ilə yaxından tanış olmalarında digər fənlərlə
yanaşı ümumtəhsil məktəblərinin V-IX siniflə-
rində tədris olunan ədəbiyyat fənni də özünə-
məxsus rol oynayır.
Bu imkanlar ədəbiyyat fənninin ilk dəfə
keçilməyə başladığı V sinifdən açılır. Başqa
fənlərdən fərqli olaraq ədəbiyyat dərslərində şa-
girdlər insan hüquqları və onların yerinə yetir-
məli olduqları vəzifələr barədə təsəvvürlərə bə-
dii əsərlərin nümunəsində, bədii obrazların tim-
salında, roman, povest, pyes, hekayə, şeir, poe-
ma qəhrəmanlarının düşüncə, hərəkət və əməllə-
ri ilə tanış olmaq, onları təhlil süzgəcindən ke-
çirməklə yiyələnirlər.
V sinfin ədəbiyyat dərsliyində oxuyuruq:
“Ədəbiyyatın başlıca mövzusu insan, onun hə-
yatı, düşüncələri ilə bağlı olur. Yazıçı nədən da-
nışırsa, danışsın, nəyi təsvir edirsə etsin, ona in-
sanın münasibətini ifadə edir” (1, 10).
Ədəbiyyat dərsliklərini araşdırmalardan
görünür ki, bədii əsərlərdə, dərsliklərə salınmış
bədii mətnlərdə insan, o cümlədən uşaq hüquq-
larına da münasibət bildirilir. Belə ki, V sinfin
ədəbiyyat dərsliyində xüsusi bölmə var. Həmin
bölmə “Müharibə və insan haqqı” adlanır (1,
77). Bu bölmədə başlıca olaraq müharibə və
onun törətdiyi bəlalardan, Vətən sevgisi, doğma
yurdun qorunmasının hər bir vətəndaşın müqəd-
dəs borcu olması diqqət mərkəzinə gətirilsə də
insan hüquqlarından da söz açılır, dünyada yaşa-
yan insanların hər birinin azad, təhlükəsiz, dinc
yaşamağa hüququ olması xüsusi vurğulanır, bu
hüquqları sərvət, özgə torpaqlarını işğal etmək
hərisliyi ilə pozanlar, ölkələr lənətlənir.
“Müharibə və insan haqqı” bölməsində
Xəlil Rza Ulutürkün “Oğul həsrəti”; şeiri. Maq-
sud İbrahimbəyovun “Püstə ağacı”; Elçin Hü-
seynbəylinin “Firuzə qaşlı xəncər” hekayəsi
özünə yer almışdır.
Xəlil Rza Ulutürkün “Oğul həsrəti” ekspe-
rimentə cəlb edilmiş V sinif şagirdlərinə güclü
təsir göstərmiş, onların Vətənpərvərlik, düşmə-
nə nifrət hisslərini alovlandırmışdır.
Məqbərənə gül düzərəm,
Gülüm, Təbrizim, Təbrizim!
Doğrudanmı səni tapdı
Ölüm, Təbrizim, Təbrizim!
Getmə, öpüm izlərindən,
Bükülməyən dizlərindən,
Qoy saçılsın gözlərindən,
Selim, Təbrizim, Təbrizim! (1, 78-79).
Şeirlə tanış olan şagirdlər öz münasibətlə-
rini bildirirlər: “Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
“Uşaq hüquqları Konvensiyası”nda da, müxtəlif
ölkələrin Konstitusiyasında da, Azərbaycan res-
publikasının Əsas qanununda da, elə düşmənin
öz Konstitusiyasında da insanın yaşamaq, fəa-
liyyət göstərmək hüququ təsbit olunub. Fəqət
müharibələr törədən bəzi başqa ölkələr də, Er-
mənistan dövləti də insan hüquqlarına məhəl
qoymur, işğalçılıq siyasəti ilə məşğul olurlar.
“Oğul həsrəti” şeirində xalq şairi Xəlil Rza Ulu-
V-IX siniflərdə ədəbiyyatın tədrisi prosesində insan hüquqları üzrə aparılan işlər
55 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
türkün iztirabları, qəlb ağrıları, fəryadları eşidi-
lir. Təbriz Xəlilbəyli şairin oğludur. Erməni əs-
gərləri tərəfindən öldürülmüşdür. Xəlil Rza Ulu-
türk bir tərəfdən oğlunun Vətən, doğma Azər-
baycanımızın, torpaqlarımızın müdafiəsi uğrun-
da həlak olmasından qürur hissi keçirir. Bu
onun vətəndaşlıq mövqeyidir. Digər tərəfdən
atadır, oğul itkisi onu yandırıb, yaxır”.
Elçin Hüseynbəylinin “Firuzə qaşlı xən-
cər” hekayəsi Xocalıda törədilən soyqırımından
danışır. İnsan hüquqlarını qəddarlıqla, vəhşicə-
sinə tapdalayan ermənilərin azğınlığı beşincilər-
də ermənilərə qarşı hədsiz nifrət hissi yaradır.
Hekayədən parça: “Ermənilər əsirləri (Xo-
calı sakinlərini – S.İ.) çalaya atdılar, üstlərinə su
tökdülər. arvad, uşağın ah-naləsi, yalvarışları
göyə qalxdı. Düşmənlər onları diri-diri basdır-
mışdılar, üstlərinə də suyu ona görə tökmüşdü-
lər ki, tez donub ölsünlər” (1, 94-95).
Müəllim beynəlxalq Bəyannamə və Kon-
vensiyaları – “Ümumdünya İnsan Hüquqları Bə-
yannaməsi”ni (ÜİHB-ə), "İnsan hüquqlarının və
əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" Konven-
siyasını yada salır. Əsirlərlə hərbiçilərin davra-
nılmasına dair beynəlxalq sənədə müraciət edir,
vətəndaşların öz ölkələrində necə bir vəhşilik-
lərlə rastlaşdığını, dünya ölkələrinin isə, bu soy-
qırımına biganə qaldıqlarını diqqətə çatdırır.
Müəllim sinfə müraciətlə:
-Siz bir vəhşiliyin dərəcəsinə bir baxın:
“Əsirləri soyundurdular.
-Komandir, güllələyək?
-Yox, gülləni onlara sərf etməyin, lazımı-
mız olacaq.
-Bəlkə yandıraq?
-Axmaq! – deyə saqqallı onun üstünə çım-
xırdı – benzin heyif deyil?! Atın çalaya, üstləri-
nə də su tökün... qoy donsunlar. Çalaları da tor-
paqla örtün”.
Müəllim:
-Haqqdan, ədalətdən, insan hüquqlarından
danışan, özlərini dünyaya məzlum, əzilən millət
kimi tanıtmaq istəyən ermənilərin əsil siması
budur – faşist xisləti, vəhşilik, barbarlıq, qəddar-
lıq, amansızlıq...
Əli Səmədin VI sinfin ədəbiyyat dərsliyi-
nə salınmış “Qanlı bənövşə” hekayəsi də məqa-
lədə nəzərdən keçirdiyimiz problem baxımından
zəngin material verir. əsərdə ermənilərin azər-
baycanlıları əsrlərlə yaşadıqları dədə-baba yurd-
larından – Qərbi Azərbaycandan necə vəhşilik
və amansızlıqla qovmaları, evlərini yandırmaları
təsvir olunur. İnsan hüquqları tələb edir ki, hara-
da yaşamağından asılı olmayaraq insanlar millə-
tinə, dininə, irqinə, cinsinə görə bir-birinə fərq
qoymasınlar, dinc yanaşı yaşasınlar: “Ata ...ko-
lun dibində bir qaraltı gördü. Yaxın gəldi. Bu,
qız uşağının cəsədi idi. şaxtadan qaralıb bozar-
mış bu cəsəd onun ciyərparası olan Zərif idi. qız
al qanın içindəydi. Köksündə neçə-neçə güllə
yarası vardı. sıxılmış ovcunda isə qanlı bənövşə
çiçəkləri!” (2, 150).
VII sinfin ədəbiyyat dərsliyindəki Səməd
Vurğunun “Vətən sevgisi, qəhrəmanlıq səhifələ-
ri” bölməsinə daxil olan “Azərbaycan”, Bəxti-
yar Vahabzadənin “Vətəndaş”, Zahid Xəlilin
“Sonuncu güllə”, Mikayıl Rzaquluzadənin “Ba-
bəkin andı”; VIII sinfin ədəbiyyat dərsliyindəki
Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” poemasın-
dan alınmış “Sultan Səncər və qarı”, Məhəm-
məd Füzulinin “Padşahi-mülk”, şeiri; Əbdürrə-
him bəy Haqverdiyevin “Mirzə Səfər” hekayəsi
də insan hüquqları barədə şagirdlərlə ətraflı söh-
bətlərin aparılmasına və müxtəlif dövrlərdə in-
sanların öz hüquqlarına hansı dərəcədə sahib
olmaları və hazırda Azərbaycan Respublika-sın-
da onlar öz hüquqlarından və azadlıqlarından
(təhsil hüququ, istirahət hüququ, əmək hüququ,
yaşayış sahəsinə malik olmaq hüququ, öz şərəf
və ləyaqətini qorumaq hüququ, söz və vicdan
azadlığına malik olmaq hüququ və s.) necə fay-
dalanmaları ilə bağlı müqayisələr aparmaq im-
kanı qazanırlar.
Şagirdlərə aydın olur ki, müəyyən dövrlər
olub ki, insanlar, xüsusən kasıb təbəqəlilər qul,
kölə vəziyyətində olmaqla heç bir hüquqa malik
deyildilər. şərəf və ləyaqətləri təhqir olunurdu,
təhsil ala bilmirdilər, sözlərini, fikirlərini çatdıra
bilmirdilər, çoxlarının yaşayış sahəsi yox idi.
Xüsusən qadınlar çox-çox əsrlər hüquqsuz olub-
lar, zorla ərə veriliblər, cəmiyyətdə sərbəst gə-
zib-dolana bilməyiblər, evdə bir növ əsir olub-
lar. Vəzifələri yalnız uşaq doğmaq, onu saxla-
maq və ərə xidmətdən ibarət olub.
Eksperimentə cəlb edilmiş VIII siniflərdə
Nizami Gəncəvinin “Sultan Səncər və qarı”
mənzuməsi təhlilə cəlb edilmişdir. Diqqət edək:
Zülm edib bir qarıya çox uddurmuşdular
ona qan,
Sevda İsgəndərova
56 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
O da Sultan Səncərin tutaraq yaxasından
Dedi ki: - Səndə insaf az görmüşəm,
qulaq as!
Səndən gördüyüm zülüm əsla hesaba sığmaz.
Bir kefli darğa gəlib evimdə məni söydü,
Salıb təpik altına doyunca döydü, döydü”
(4, 31).
Döyülən qadının təqsiri nə olub? Demə,
bir gecə qarının yaşadığı küçədə kimi isə vurub
öldürüb. Darğa qatili tapa bilmədiyindən qarını
məcbur edir ki, qatilin kim olduğunu ona desin.
Qarı nə qədər and-aman edir ki, xəbəri yoxdur,
bilmir, darğa əl çəkmir. Onun saçlarından yapı-
şıb evdən çölə sürüyür, camaatın içində onu sö-
yüb təhqir edir.
Qarı Sultan Səncərdən soruşur:
-Darğanın sərxoşluğu olmuş bu işə maya,
Bəs niyə mən yazığı salır qısma-boğmaya?
Vilayəti soyarkən padşahın adamları,
Cinayətkar olarmı bunda məgər bir qarı?
(4, 31).
Qarı bir növ Sultan Səncərə dər verir. Bil-
dirir ki, darğaların özbaşınalığı onun nüfuzuna
xələl gətirir, onlar padşahın nümayəndələridir,
nə qədər naqis işlər tutsalar, padşahın ayağına
yazılacaq:
Padşah öz ölkəsini görmək istəsə abad,
Etsin rəiyyətini gərək məsud, gərək şad
(4, 32).
Şagirdlər Nizami Gəncəvinin “Sultan Sən-
cər və qarı” mənzuməsi ilə tanış olmaq əsasında
bu qənaətə gəlirlər ki, qanunları imzalamaq, hü-
quqları elan etmək hələ azdır, qanunların icra
vəziyyətinə nəzarət edilməli, hüquqların həyata
keçirilməsinə təminat verilməlidir. bu fikri söy-
ləməklə onlar Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasına əsaslanır və göstərirlər ki, öl-
kəmizin Əsas Qanununda vətəndaşların əsas hü-
quqları təsbit olunmaqla yanaşı onlardan istifadə
olunmasının mümkünlüyü ilə bağlı təminat
verilmişdir. Qanunları pozanlar cəzalandırıldığı
kimi, vətəndaşların hüquqlarını pozanlar da la-
yiqli cəzalarını alırlar.
IX sinfin ədəbiyyat dərsliyində (5) veril-
miş Əhməd Cavadın “Azərbaycan bayrağına”,
Almaz İldırımın “Əsir Azərbaycanım”, Süley-
man Rüstəmin “Təbrizim”, Məhəmməhhüseyn
Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”, Əli Kərimin
“Qaytar ana borcunu”, Xəlil Rza Ulutürkün
“Qaytar mənim qüdrətimi, Azərbaycan” əsərlə-
rinin imkanlarından da bəhrələnib insan hüquq-
larına dair söz açmaq, məktəblilərdə insan hü-
quqlarına hörmət hissləri formalaşdırmaq olar. Problemin aktuallığı. İnsan hüquqları ilə
bağlı yeniyetmələr arasında məqsədyönlü, sistemli
və fasiləsiz işlərin aparılması vacibdir.
Problemin yeniliyi. Ümumtəhsil məktəbləri-
nin yuxarı siniflərdə ədəbiyyatın tədrisi prosesində
insan hüquqları üzrə aparılan işlərin səmərəli yolları
diqqətə çatdırılır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə ilə
tanışlıq nəticəsində ədəbiyyat fənnin tədrisi zamanı
insan hüquqları ilə bağlı aparılacaq işlər barədə
müəllimlər zəruri məlumat ala bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Əliyev S.. Həsənov B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi
üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016, 208 s.
2. Süleymanova A., Bağırova T. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün dərslik.
Bakı: Təhsil, 2015, 240 s.
3. Əliyev S., Həsənov B., Mustafayeva A., Məmmədova S. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəbləri-
nin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016, 240 s.
4. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün dərslik / Müəlliflər: N. Cəfərov, N. Araslı, S.
Hüseynoğlu. Bakı: Xəzər, 2013. 224 s.
5. Həsənov B.. Mustafayeva A., Əliyev S., Verdiyeva N. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu
sinfi üçün “Ədəbiyyat” fənni üzrə. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı, 2016, 224 s.
V-IX siniflərdə ədəbiyyatın tədrisi prosesində insan hüquqları üzrə aparılan işlər
57 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
С.Х. Искендерова
РАБОТЫ, ПРОВОДИМЫЕ ПО ПРАВАМ ЧЕЛОВЕКА В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ
ЛИТЕРАТУРЫ В V-IX КЛАССАХ
РЕЗЮМЕ
Наряду с другими предметами, Литература, преподаваемая в V-IX классах общеобразователь-
ных школ, также играет особую роль в воспитании подростков как активных граждан, в уважении
ими прав человека, четком осознании ими своих прав и обязанностей, ознакомления их с правами де-
тей и их обязанностями.
В результате ознакомления с данной статьей учителя могут получить необходимую информацию
о проведении необходимых работ по изучению прав человека во время преподавания литературы.
S.Kh. Iskenderov
WORKS PERFORMED ON HUMAN RIGHTS IN THE PROCESS OF LITERATURE
TEACHING IN V-IX CLASSES
SUMMARY
Along with other subjects, the literature taught in V-IX classes of general education schools also plays
a special role in educating adolescents as active citizens, in respecting their human rights, clearly
understanding their rights and responsibilities, familiarizing them with the rights of children and their duties.
As a result of acquaintance with this article, teachers can obtain the necessary information about carrying out
the necessary work on studying human rights while teaching literature.
Redaksiyaya daxil olub: 26.02.2018
Həmayə İbrahimova
58 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ŞƏXSİYYƏTİN İNKİŞAFINDA ÖZÜNÜTƏRBİYƏNİN
ƏHƏMİYYƏTİ VƏ TƏŞKİLİ YOLLARI
Həmayə İbrahimova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: biol.ü.elm.dok., prof. R.L. Sultanov,
ped. ü. fəls. dok. L.N. Nağıyeva
Açar sözlər: müəllim, şagird, tədris, dərs, tərbiyə
Ключевые слова: учитель, ученик, обучение, урок, воспитание
Key words: teacher, student, teaching, lesson, homework, nurture
Özünütərbiyə dedikdə, şəxsiyyətin (şagir-
din, uşağın) ictimaiyyətin təqdir etdiyi müsbət
keyfiyyətləri və davranış təcrübəsini özündə
təkmilləşdirmək; mənfi sifətlərdən və naqis hə-
rəkətlərdən azad olmaq üçün öz üzərində sis-
temli, məqsədyönlü və planlı şəkildə apardığı
dərk edilmiş fəaliyyət anlaşılır.
Tərbiyə hər bir tərbiyə olunanı lazımi qay-
dada hərəkət edib etmədiyini üzərində düşünmə-
yə məcbur etməlidir. Bu təhrik etmə, düşündür-
mə və nəzarət özünütərbiyənin əsasını təşkil
edir. Özünü dərk etmə, özünü başa düşmə özü-
nütərbiyənin ilk əsas pilləsidir. Özünü dərk edən
insanın özünü yenidən tərbiyə etməsi ondan
həm də iradi güc tələb edir. Yəni insan lazım
olan zəruri 2 hərəkətləri icra etməyi öyrənməyə
məcbur etməlidir. Çünki insanın malik olduğu
hərəkət və davranışlar yeni qaydada hərəkət et-
məyə mane olur, fəaliyyəti məhdudlaşdırır. Bu
isə insanın hərəkət və davranışlarında ziddiyyət-
lərin meydana gəlməsinə səbəb olur.
Bu daxili hərəkətəgəlmə isə özünütərbiyə-
nin, özünütərbiyə meyillərinin əsasını yaradır.
İnsan özünü, hərəkət və davranışlarına nəzər sa-
lır, təhlil edir. Müsbət və mənfi keyfiyyətlərini
dərk edir. Mənfi keyfiyyətlərini aradan qaldır-
maq arzusu yaranır. Özündə müsbət keyfiyyət-
lər olmasını istəyir. Bu isə tərbiyənin özünütər-
biyə metodudur.
Özünütərbiyə məktəb illərindən başlanır.
Belə ki, aparılan bütün tərbiyə işi özünütərbiyə
tələbləri yaratmalıdır. Hər şagird verilən əxlaqi
tələbi özünün hərəkət və davranışlarında forma-
laşdırmağa çalışmalıdır. Bu formalaşdırma səyi,
fəaliyyəti özünütərbiyədir. Özünütərbiyə, görün-
düyü kimi, insanların daxili səyləri ilə bağlıdır.
Bu daxili səylər isə xarici təsirlərin məzmunu ilə
şərtlənir. Daxili səy həmdə insanların psixi inki-
şafı ilə bağlıdır. İnsan öz psixi inkişafına nəzarət
etdikdən sonra özünütərbiyə başlanır. Ona görə
də insanların şüurlu surətdə özünütərbiyəsi yet-
kinlik, insanın özünüdərk etməsi dövründən
başlanır. Özünüdərketmə dövründə tələbat özü-
nütərbiyə metoduna çevrilir. Ancaq həyat, yaşa-
maq, yəni özünütərbiyə obyektiv, real həyatı tə-
ləbata çevrilir. O, yenidən tərbiyə vasitələri ax-
tarır, özündə yeni keyfiyyətlər formalaşdırmanın
zəruriliyini dərk edir. Bunun üçün zəruri olan
tələbatlar özünütərbiyə motivinə çevrilə bilər.
Bu tələblər insanların yaşadığı və fəaliy-
yət göstərdiyi maddi həyatdan doğan tələbatlar-
dır. Məhz bu tələbatlar əsasında insanlar öz hə-
rəkət və davranışlarında yeni keyfiyyətlər for-
malaşdırır. Artıq şəxsiyyət öz-özündə yeni əxla-
qi keyfiyyətlər formalaşdırmağa səy göstərir. Bu
isə özünütərbiyəni tərbiyədən fərqləndirən əsas
və başlıca şərtdir.
Özünütərbiyə anlayışı geniş mənada özü-
nütəhsil anlayışını da əhatə edir. Dar mənada isə
tərbiyə cəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında
özünütərbiyəni mənəvi keyfiyyətlərin forma-laş-
dırılması və ya hər hansı əxlaqi keyfiyyətin
adət, davranış, rəftarında çıxarması prosesidir.
Özünütərbiyənin özünüdərketmə, özünü məcbur
etmə, özünənəzarət, özünü ələ alma kimi anla-
yışları mövcuddur. Problemin aktuallığı: Şəxsiyyətin inkişafın-
da özünütərbiyə diqqət mərkəzinə gətirilir.
Problemin yeniliyi: Şəxsiyyətin inkişafında
özünütərbiyə təfəkkür baxımından təhlilə cəlb edil-
mişdir.
Şəxsiyyətin inkişafında özünütərbiyənin əhəmiyyəti və təşkili yolları
59 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Problemin praktik əhəmiyyəti: Məqalə pe-
daqoqlar və gənc tədqiqatçılar, doktorant və disser-
tantlar, magistrlər və magistrantlar, eyni zamanda
müəllimlər üçün faydalı olacaqdır. Onlar öz fəaliy-
yətlərində məqalədən bəhrələnəcəklər.
ƏDƏBİYYAT
1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2011.
2. http://azkurs.org/derslik-azerbaycan-respublikas-tehsil-nazirliyinin-14-12-2011.html(38 s)
3. Hacıyeva G. Biologiyanın tədrisi metodikasından mühazirələr. Bakı, 2016.
Х. Ибрагимова
ЗНАЧИМОСТЬ И СПОСОБЫ ОРГАНИЗАЦИИ САМОВОСПИТАНИЯ
В РАЗВИТИИИ ЛИЧНОСТИ
РЕЗЮМЕ
В статье отмечается, что самовоспитание связано с внутренними усилиями людей. Эти внут-
ренние усилия обусловлены содержанием внешних воздействий. Внутренние усилия также связаны с
умственным развитием людей. После того, как вы контролируете собственное психическое развитие,
начинается самодисциплина. Сознательное самосознание людей начинается с периода взрослой жиз-
ни, самосознания человека. В период сознательного самосознания, требование превращается в метод
самодисциплины.
H. Ibrahimova
SIGNIFICANCE AND METHODS OF ORGANIZATION OF SELF-RUNNING
IN DEVELOPMENT OF THE PERSON
SUMMARY
As it turns out, self-discipline is connected with the inner efforts of people. These internal efforts are
conditioned by the content of external influences. Internal effort is also linked to the mental development of
people. After controlling one's own mental development, self-discipline begins. The conscious self-
consciousness of the people begins with the period of adulthood, man's self-consciousness. Demand in self-
discipline becomes self-denial. But life, life, that is self-discipline, becomes an object of real life.
Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2018
Şəhla Ələkbərova
60 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
VALİDEYNLƏR ARASINDA PEDAQOJİ BİLİKLƏRİN YAYILMASININ
SƏMƏRƏLİ YOLLARI
Şəhla Ələkbərova,
Elçin Qaranzadə adına 270 nömrəli tam orta məktəbin
Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok., dos. A. Bəkirova,
ped.ü.fəls.dok. K. Mahmudova
Açar sözlər: pedaqoji təbliğat, mühazirə, direktiv sənəd, yığıncaq
Ключевые слова: педагогическая пропаганда, лекция, директивный документ, собрание
Key words: pedagogical propaganda, lecture, directive document, meeting
Uzun illərin təcrübəsi onu göstərir ki, pe-
daqoji biliklərin valideynlər arasında yayılması-
nın fərdi söhbətlərdən başlamış iri ümumşəhər
konfranslarınadək çox müxtəlif formaları möv-
cuddur. Məktəb tərəfindən toplanmış böyük təc-
rübə göstərir ki, pedaqoji təbliğat yalnız o yerdə
müvəffəqiyyət qazanır ki, orada müəyyən, dəqiq
sistem işlənib hazırlanmış olsun, təbliğat hər-
dənbir deyil, ardıcıl və məqsədəuyğun surətdə
aparılsın.
Məktəb valideynlər arasında pedaqoji bi-
liklərin yayılmasını müxtəlif yollarla (valideyn-
lərin ümumməktəb yığıncaqları, valideynlər lek-
toriyası, universiteti, pedaqoji konfransları, sinif
valideynlər yığıncağı, fərdi söhbətlər və s.) hə-
yata keçirir, həm də bunu bir il deyil, mütəmadi
olaraq uşaqların təhsil aldığı müddət ərzində ye-
rinə yetirir. Lakin məktəb hər il valideynlərə
eyni mövzuda, yeknəsəq məsləhətlər verərsə,
valideynlər öz üzərində işləməklə pedaqoji bi-
liklərini müntəzəm surətdə dərinləşdirməzsə,
onda uşaqların tərbiyəsində məktəblə valideyn-
lərin birgə işinin fəallığının artmasına ümid et-
mək olmaz. Hətta valideynlər məktəbin mühazi-
rə və söhbətlərinə olan hər cür marağı itirərlər.
Heç kimə sirr deyil ki, məktəbin vəzifəsi
valideynləri ardıcıl olaraq lazımi pedaqoji bilik-
lərlə silahlandırmaqdan ibarətdir. Bu vəzifəni
yerinə yetirmək üçün konkret şəraiti nəzərə ala-
raq, heç olmazsa valideynlərin pedaqoji təhsili-
nin məzmununu və həcmini müəyyən etmək,
bunu uşaqların təhsil aldıqları illərə görə plan-
laşdırmaq, valideynlərə verilən biliyi getdikcə
mürəkkəbləşdirmək lazımdır.
Pedaqoji təbliğatın vəziyyətinin öyrənil-
məsi onu göstərir ki, bəzi məktəblər valideynlər
və əhali arasında pedaqoji bilikləri yaymağın
müəyyən sistemini işləyib hazırlamışdır ki, bu
sistemlərin də hərəsinin özünəməxsus fərqli cə-
hətləri mövcuddur.
Məsələn, mən valideynlər arasında peda-
qoji təbliğat sistemini aşağıdakı iş forması kimi
düşünürəm:
1. Sinif valideynlər iclası (rübdə bir dəfə)
2. Ailədə uşağın tərbiyəsi ilə bağlı sinif rəh-
bərlərinin mühazirə və söhbətləri (ildə 4-5 dəfə)
3. Ümumməktəb üzrə valideynlər iclasının
keçirilməsi; (ildə 2-3 dəfə);
4. Məktəb və siniflər üzrə valideyn fəalla-
rının məruzə və mühazirələrinin dinlənilməsi
(ildə 4-5 dəfə);
5. Valideynlər arasında uşaqların təlim və
tərbiyəsinə dair müəllimlərin valideynlərlə mü-
nasibəti baxımından açıq günün təşkili (9 həftə-
də bir dəfə);
6. Məktəb rəhbərlərinin pedaqoji təbliğa-
tın təşkili məsələlərində valideyn komitəsinin
üzvləri və təlimat müşavirlərinin iştirakı ilə söh-
bətlərin aparılması;
7. Evlər idarələrində valideynlər arasında
iş (mühazirələr oxumaq, söhbətlər keçirmək, hö-
kumətin məktəb haqqında direktiv sənədlərini
valideynlərə izah etmək, kənd və rayon üzrə
ümumi təhsil planının həyata keçirilməsi gedişi-
ni müzakirə etmək) və s.
Məktəb bu sistemə müvafiq olaraq peda-
qoji təbliğat planını tərtib edir, onun həyata ke-
çirilməsi müddətini, müəllimlərdən, valideynlər-
dən ictimaiyyət nümayəndələrindən planın yeri-
Valideynlər arasənda pedaqoji biliklərin yayəlmasənən səmərəli yolları
61 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
nə yetirilməsində kimin necə iştirak edəcəyini
müəyyənləşdirir.
Tərtib olunan plan pedaqoji təbliğat siste-
minin nəzərdə tutduğu bütün iş formalarını əha-
tə edir və ayrı-ayrı mühazirələrin, söhbətlərin,
məruzələrin tematikasını konkretləşdirir. Bu te-
matika bir qayda olaraq uşaqlarda tərbiyə işi
prosesində meydana çıxan məsələləri nəzərdə
tutmaqla işlənib hazırlanır. Deməli, planın tema-
tikası daima dəyişir, müasir həyatla bağlı məsə-
lələr pedaqoji təbliğatı daha təsirli edir. Pedaqoji
təbliğatın belə rəngarəng formalarından məktəb
o zaman istifadə edə bilər ki, valideyn fəalları
ilə müntəzəm surətdə iş aparır, valideynləri bu
işin təşkilinə cəlb edə bilir.
Aydındır ki, sinif tədbirləri məktəb peda-
qoji təbliğatında mühüm yer tutur. Bu mənada
sinif rəhbəri (müəllim) öz sinfindən şagirdlərin
valideynləri arasında pedaqoji təbliğatı yaymaq
üçün səylə çalışmalıdır.
Müəllimin keçirdiyi tədbirlər ümumməktəb
tədbirlərindən həm məzmunca, həm də formaca
konkretliyinə görə fərqlənir. Valideynlər sinif
rəhbərlərindən konkret göstəriş və məsləhətlər
alırlar, bu göstəriş və məsləhətlər həmin ailəyə və
şagirdə dərindən bələd olmağa imkan verir.
Ümumməktəb valideyn yığıncaqlarında və mü-
hazirələrində sual verməyə və çıxış etməyə uta-
nan valideynlər sinif yığıncaqlarında həvəslə çı-
xış edir və fikir mübadiləsi aparırlar. Bundan
başqa, ümumməktəb yığıncaqlarında bir şagird
haqqında, yaxud sinifdə baş vermiş bu və ya baş-
qa hadisə haqqında məsələ qaldırmağa dəyməz.
Buna görə də sinif valideynləri arasında pedaqoji
təbliğat daha təsirlidir və o, valideyn kollektivlə-
rinin formalaşması prosesini sürətləndirir.
Sinif valideyn yığıncaqları müəyyən sinif
pedaqoji kollektivi ilə valideynlər kollektivinin
birgə işidir. Bu işin məqsəd və məzmunu uşaq-
ların bütün həyatlarını pedaqoji cəhətdən düz-
gün təşkil etmək, yəni onları fiziki, mənəvi və
əxlaqi cəhətdən sağlam şəxsiyyət tərbiyə etmək
üçün hər iki kollektivin səylərini birləşdirmək-
dən ibarətdir.
Fərdi söhbət və məsləhətlər müəllimə hər
bir ailənin xüsusiyyətini ətraflı öyrənməyi, ona
daha effektli təsir etməyi, onun məktəblə sıx əla-
qəsini yaratmağa imkan verir. Sinif rəhbərləri va-
lideynlərlə fərdi söhbətləri və məsləhətləri adətən,
ya məktəbdə, ya da şagirdlərin evlərində aparır.
Pedaqoji təbliğatın başqa formaları ilə
müqayisədə valideynlərlə fərdi söhbətlər apar-
maq daha təsirli vasitədir. Təbliğatın bu forması
uşaqların tərbiyəsində məktəblə ailənin birliyi-
nin yaranmasına kömək edir, valideynlərlə fərdi
iş uşaqların evdə tərbiyəsini düzgün təşkil etmə-
yə, onların fərdi xüsusiyyətlərini öyrənməyə
imkan verir. Belə ki:
1. Pedaqoji tərbiyənin aşılanmasında
müsbət nəticələr əldə olunması üçün məktəblə
ailənin birgə işi düzgün təşkil edilməlidir;
2. Valideynlər arasında pedaqoji təbliğat
prosesinin müsbət həllində müəllimin pedaqoji
ustalığı və etikası vacib şərtdir;
3. Kiçik yaşlı məktəblilərin təhsilində
uğurlu nəticələrə nail olmaq üçün valideynlər
arasında pedaqoji təbliğat sistemli və müntəzəm
aparılmalıdır;
4. Valideynlər arasında pedaqoji biliklərin
yayılmasında yeni cəmiyyətin tələbləri nəzərə
alınmalıdır;
5. Təlimdə geri qalan və tərbiyəsində cid-
di qüsurlar olan şagirdlərin valideynlərinin pe-
daqoji cəhətdən maarifləndirilməsində qabaqcıl
nümunələrdən istifadə edilməsi müsbət səmərə
verir;
6. Valideynlər arasında pedaqoji təbliğa-
tın yayılmasında tanınmış klassiklərin tərbiyəvi
xarakter daşıyan kəlamlarından və müasir peda-
qoqların maraqlı fikirlərindən düzgün istifadə
olunmasına səy göstərilməlidir;
7. Məktəblilərin təlim - tərbiyə prosesinin
düzgün və zamanın tələblərinə müvafiq həllində
valideynlərin dövlət və ictimaiyyət qarşısında
məsuliyyət daşıdıqları onlara dövlət tərəfindən
dərk etdirilməlidir. Problemin aktuallığı. Pedaqoji biliklərin
valideynlər arasında yayılmasını təmin etmək möv-
zunun aktuallığını təşkil edir.
Elmi yeniliyi. Məktəblə ailənin əlbir işi pro-
sesində pedaqoji baxımdan şagirdlərin düzgün tərbi-
yəsi ön plana çəkilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məktəb
müəllimləri və valideynlər bu məqalədə irəli sürülən
maraqlı məqamlardan faydalana biləcəklər.
Şəhla Ələkbərova
62 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. Bakı, 1996.
2. Qasımova L., Mahmudova R. Pedaqogika. Bakı, 2003.
3. Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri. Bakı: Mütərcim, 2007.
4. Abbasov A.N. Pedaqogika. Bakı, 2013.
5. Paşayeva A., Rüstəmov F. Pedaqogika. Yeni kurs. Bakı: Nurlan, 2007.
6. Selevko Q. K. Müasir təhsil texnologiyaları. М.,, 1998.
7. Ümumtəhsil fənlərinin tədrisi məsələləri. Bakı, 2016.
Ш. Алекперова
ЭФФЕКТИВНЫЕ СПОСОБЫ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ
СРЕДИ РОДИТЕЛЕЙ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена актуальной теме. Во все времена возникала необходимость распространения
педагогических знаний среди родителей. Независимо от специальности, педагогические знания
должны углубляться и формироваться для будущего наших детей. В этой статье мы попытались
выполнить эти требования.
Sh. Alekperova
EFFECTIVE WAYS OF SPREADING PEDAGOGICAL KNOWLEDGE AMONG PARENTS
SUMMARY
The article is devoted to the actual topic. At all times there has been a need to spread of pedagogical
knowledge among parents. Because regardless of specialty, pedagogical knowledge should be deepened and
shaped for the future of our children. In this article, we have tried to meet these requirements.
Redaksiyaya daxil olub: 06.02.2018
Şagirdlərdə siyasi mədəniyyətin formalaşdırılması probleminin tədqiqi məsələlərinə dair
63 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ŞAGİRDLƏRDƏ SİYASİ MƏDƏNİYYƏTİN FORMALAŞDIRILMASI PROBLEMİNİN
TƏDQİQİ MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR
Mehriban Məmmədova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M. Əmirov,
tar.ü.fəls.dok.,dos. S. Məmmədova
Açar sözlər: Siyasi mədəniyyət, şagirdlərin siyasi mədəniyyəti probleminə dair, vətəndaşların siyasi
mədəniyyəti, siyasi mədəniyyətlə bağlı araşdırmalar
Ключевые слова: политическая культура, исследование проблемы формирования политической
культуры у студентов, политическая культура граждан, исследования политической культуры
Keywords: Political culture, The study of the problem of the formation of political culture among
students political culture of citizens, the study of political culture
Araşdırmalarda aydın olur ki, demokratik
cəmiyyətdə vətəndaşlar hüquqlarının müdafiəsi
üçün minimum siyasi mədəniyyətə malik olmalı-
dırlar. Deməli vətəndaşlarda siyasi mədəniyyəti
formalaşdırmaq zərurəti meydana çıxır. Bu zəru-
rətdən irəli gələn məsələlərdən biri də tarix təli-
minin məzmununda olan dövlətçilik, mədəniyyət
və şəxsiyyətlə bağlı olan mövzuların tədrisində
şagirdlərdə siyasi mədəniyyəti formalaşdırmaq
imkanlarından yetərincə istifadə edilməsidir. Bu
baxımdan tanınmış politoloq M.Əfəndiyev yazır:
“Dərin siyasi proseslərin inkişafı və eləcə də siy-
asi həyatın konkret təzahürü cəmiyyətin siyasi
mədəniyyətindən asılıdır” (1, 307). M.Əfəndiyev
“Siyasi elmin problemləri” monoqrafiyasında si-
yasi elmin yaranması, predmeti, siyasi partiyalar,
dövlət, həmçinin siyasi mədəniyyətin məzmunu,
strukturu, siyasi mədəniyyətin mahiyyəti tip və
funksiyaları və s. haqqında məlumat verib. Müəl-
lif qeyd edir ki, "siyasi sistemlə siyasi mədəniy-
yətin bir-birini qarşılıqlı şərtləndirməsi tamamilə
təbii və qanunauyğundur" (2, 412).
Siyasi mədəniyyət anlayış istər xarici istərsə
də Azərbaycan tədqiqatçılarının diqqətini cəlb
etmişdir. Azərbaycanda siyasi mədəniyyət mə-
sələlərinin formalaşdırılmasının tədqiqi 1990-cı
illərdə tədris olunan politologiya fənninin məzmu-
nunda da öz əksini tapmışdır. Xaricdə isə siyasi
mədəniyyətin tədqiqatı XVIII əsrə təsadüf edir.
XX əsrdə bu işin davamçıları Q. Almond və
S.Verba olmuşdur. Q.Almond və S. Verba 1963-
cü ildə yazdıqları "Vətəndaş mədəniyyəti" adlı
kitabda müxtəlif ölkələrin (AFR, İtaliya, ABŞ və
Meksika) siyasi sistemlərinin əsas komponentləri-
nin və fəaliyyət formalarının təhlili əsasında siyasi
mədəniyyətin 3 xalis tipini nəzərdən keçirmişlər
(fəal-vətəndaş, təbəəçi və patrixal” (3, 234).
“L.A. Onikova ... siyasi mədəniyyətin bir
çox səciyyəvi cəhətlərini açıqlayaraq onun ma-
hiyyətini, ictimai inkişafın gedişində şəxsiyyətin
fəal xadim kimi formalaşması ilə qırılmaz bağlı-
lığını göstərir” (4, 48). O, siyasi mədəniyyətin
mahiyyətini, funksiyalarını, quruluşunu və mə-
dəniyyətin digər formaları ilə olan əlaqəsini açıb
göstərmişdir. Deməli, siyasi mədəniyyət şəxsiy-
yətin mənəvi aləmi ilə bağlıdır və insanın mənə-
viyyatının tərkib hissəsidir.
V.C. Kelle, M.Y. Kovalzon "Теория и ис-
тория" adlı əsərində göstərirlər ki, “siyasi mə-
dəniyyət özündə şüur, siyasət və mədəniyyətin
əlamətlərini birləşdirir” (4, 50). V.C. Kelle,
M.Y. Kovalzonun qeyd etdiyi siyasi mədəniyyə-
tin tərkibini təşkil edən bu komponentlər ümu-
milikdə cəmiyyətin əsasını təşkil edir. Bu isə
siyasi mədəniyyətin insan üçün əhəmiyyətini
əks etdirir. Siyasi mədəniyyət ümumi mədəniy-
yətin tərkib hissəsidir və özünü təkcə sosial mü-
nasibətlərdə deyil siyasi fəaliyyətdə də göstərir.
Problemlə bağlı professor M. Əmirovun 4
fəsildən ibarət olan "Tarixin tədrisində şagird-
lərdə siyasi mədəniyyətin formalaşdırılması
üzrə işin sistemi" monoqrafiyasında təlim prose-
sində şagirdlərdə siyasi mədəniyyətin formalaş-
dırılmasının məqsədi, predmeti, forma və me-
todları, pedaqoji, psixoloji və fəlsəfi əsasları öz
əksini tapmışdır. Siyasi mədəniyyətin formalaş-
Mehriban Məmmədova
64 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dırılmasının məktəbdəki vəziyyəti araşdırılmış,
tarix dərslərində və dərsdənkənar tədbirlərdə si-
yasi mədəniyyətin formalaşdırılmasının nümu-
nələri verilmişdir.
Ölkəmizdə siyasi mədəniyyət mövzusuna
toxunanlardan biri də X. İbrahimlidir. Müəllif
tədqiqat nəticəsində belə qənaətə gəlmişdir ki,
“Siyasi mədəniyyət siyasi proseslərin mahiyyə-
tinin düzgün qavranılmasına, konkret siyasi sis-
temdə hüquq və azadlıqlarının gerçəkləşməsinə
kömək edir” (5, 175). O, öz “Politologiya” kita-
bında siyasi məsələlərlə birlikdə siyasi mədəniy-
yətin mahiyyəti, strukturu funksiyaları, təsnifatı,
siyasi mədəniyyətin baza dəyərləri və tipologi-
yası haqqında da məlumat vermişdir.
A.Rəcəbova "Cəmiyyətin demokratikləş-
məsində siyasi mədəniyyət amili" adlı dissertasi-
yasında siyasi mədəniyyət mövzusuna toxunmuş-
dur. Burada da siyasi mədəniyyət anlayışı, ma-
hiyyət struktur və funksiyaları öz əksini tapmış,
cəmiyyətin demokratikləşməsinin siyasi mədə-
niyyətə və siyasi mədəniyyətin, demokratik cə-
miyyətə təsirindən siyasi fəallıq mədəniyyətin-
dən, insan hüquqlarının qorunmasının siyasi mə-
dəniyyətin vacib şərti olması problemlərinə ay-
dınlıq gətirmişdir. Müəllif bu baxımdan qeyd
edir ki, "Demokratikləşmə prosesində yeni siyasi
dəyərlər siyasi mədəniyyətin inkişafının əsas
amilinə çevrilir. Siyasi mədəniyyətin köməyi ilə
dəyərlər yeni nəslə ötürülür. Siyasi mədəniyyət
və demokratik dəyərlərin inkişafı nəticəsində
xalq özünü dərk edərək yeni dövlət yaradır və
onu möhkəmləndirir" (6, 3). Deməli, bəşəriyyətin
ümumi inkişafı, müxtəlif millətlərin, dövlətlərin
yaranması, insanın şəxsiyyət kimi formalaşması
prosesi siyasi mədəniyyət amili ilə sıx əlaqədar-
dır. Fikrimcə, demokratik cəmiyyətdə insan hü-
quqlarının qorunmasında da siyasi mədəniyyət
vacib şərtlərdən hesab olunur. Çünki məhz yük-
sək siyasi mədəniyyətə malik olan vətəndaşlar
həm dövlət həm digər şəxslər qarşısındakı hüquq
və vəzifələrini daha yaxşı dərk edirlər.
Azərbaycanda siyasi mədəniyyətlə bağlı
tədqiqat aparıb, onun mahiyyəti, məzmunu,
strukturu, funksiyaları, tipləri haqqında məlumat
verənlərdən biri də fəlsəfə üzrə elmlər doktoru,
professor H. Şirəliyevdir. H. Şirəliyev “Politolo-
giya” dərsliyində siyasi mədəniyyətin cəmiyyə-
tin siyasi həyatında mühüm rol oynadığından
söhbət açır. Onun siyasi mədəniyyətlə bağlı aşa-
ğıdakı fikirləri xüsusi diqqət çəkir.
“Siyasi mədəniyyət cəmiyyətin siyasi hə-
yatında mühüm rol oynayır. O, siyasi proseslərə
və təsisatlara müəyyən təsir göstərir. Onun sayə-
sində siyasi həyatın ənənəvi təşkilati formaları
mühafizə edilib qorunub saxlanır. Siyasi mədəniy-
yətin mühafizə funksiyası cəmiyyəti siyasi təla-
tümlərdən və kataklizmlərdən qoruyur” (7, 268).
Ümumilikdə siyasi mədəniyyətlə bağlı xa-
rici və Azərbaycan tədqiqatçılarının fikrinə
əsaslanaraq belə qənaətə gələ bilərik ki, siyasi
mədəniyyət özünü insanın bütün fəaliyyət sahələ-
rində göstərir. Onun sayəsində insan öz hüquq və
maraqlarını müdafiə etmək bacarığına yiyələnir,
cəmiyyətin sosial amilinə çevrilə bilir. Dəyişən
mühitə adaptasiya olaraq öz şəxsi mövqeyini
nümayiş etdirir. Siyasi mədəniyyətin hesabına
müxtəlif siyasi sistemlər, partiyalar yaradılır və
müəyyən siyasi çərçivədə fəaliyyət göstərir.
Dövlət və vətəndaşlar arasında qarşılıqlı münasi-
bət yaranır. Dövlətin bütövlüyünün və dövlətdə
demokratik dəyərlərin qorunmasına şərait yara-
nır. Siyasi mədəniyyəti yüksək vətəndaşlar öz
hüquq və azadlıqlarını daha yaxşı dərk edir.
Müasir dövrümüzdə də siyasi mədəniyyət əsas
tədqiqat obyekti kimi qalmaqdadır. Bu mövzu ilə
bağlı tədqiqatlar bu gün də davam edir. Məqalənin yeniliyi ondan ibarətdir ki, siyasi
mədəniyyətin formalaşdırılmasının tədqiqi məsələlə-
ri ilə bağlı ədəbiyyatları öyrənilərək ümumiləşdiril-
miş, siyasi mədəniyyətin tədqiqi məsələlərinin siste-
mini yaradılmışdır.
Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir
ki, siyasi mədəniyyətin formalaşdırılmasının tədqiqi
məsələlərinə dair iş sistemi tarixin tədrisi metodika-
sını nəzəri cəhətdən daha da zənginləşdirir.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, müəllif tərəfindən irəli sürülən müddəa və
təkliflərdən ümumtəhsil məktəblərinin tarix müəl-
limləri istifadə edə biləcəklər.
Şagirdlərdə siyasi mədəniyyətin formalaşdırılması probleminin tədqiqi məsələlərinə dair
65 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Əfəndiyev M. Politologiya. Bakı: Elm, 2011.
2. Əfəndiyev M. Siyasi elmin problemləri. Bakı: Siyasət, 1998.
3. Şirinov A, İbadov N. Politologiya. Bakı, 2015.
4. Əmirov M. Tarix tədrisində şagirdlərdə siyasi mədəniyyətin formalaşdırılması üzrə işin sistemi.
Bakı: Mütərcim, 2004.
5. İbrahimli X. Politologiya. Bakı, 2012.
6. Rəcəbova A. Cəmiyyətin demokratikləşməsində siyasi mədəniyyət amili. Bakı, 2008.
7. Şirəliyev H., Əhmədov Ə. Politologiya. Bakı: Apastroff, 2014.
М.Ф. Мамедова
ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛИТИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ
У СТУДЕНТОВ
РЕЗЮМЕ
Политическая культура привлекла внимание как зарубежных, так и азербайджанских исследо-
вателей. Первыми исследователями политической культуры были Г.Алмонд и С.Верба. Примером
зарубежных исследователей политической культуры являются Л. А. Оникова, В. Целле, М. Ю. Ковал-
зон и другие. Азербайджанскими исследователями, проводящими исследования в области политичес-
кой культуры, являются М. Эфендиев, Х. Ширалиев, М. Амиров, А. Раджабова, X.Ибрагимли и дру-
гие. В современную эпоху политическая культура остается ключевым объектом исследования.
Актуальность проблемы обоснована в статье.
M.F. Mammadova
THE STUDY OF THE PROBLEM OF THE FORMATION OF POLITICAL CULTURE
AMONG STUDENTS
SUMMARY
Political culture attracted the attention of both foreign and Azerbaijani researchers. The first
researchers of political culture were G.Almond and S.Verba. Examples of foreign policy researchers such as
L.Onikova, V.Celle, M.Y. Kovalzon and others are examples of political culture formation. Azerbaijani
researchers conducting research on political culture include M. Efendiyev, H. Shiraliyev, M.Amirov,
A.Rajabova, X.Ibrahimli and others. In modern times, political culture remains a key research object. The
urgency of the problem is substantiated in the article.
Redaksiyaya daxil olub: 01.02.2018
Səyyad Rəfiyev
66 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ŞAGİRDLƏRİN TƏLİM NAİLİYYƏTLƏRİNİN YAXŞILAŞDIRILMASINDA
SİNİFDƏNXARİC VƏ MƏKTƏBDƏNKƏNAR TƏDBİRLƏRİN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
Səyyad Rəfiyev,
Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu 99 nömrəli orta məktəbin müəllimi
E-mail:[email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. Ə. Gərayev,
ped.ü.fəls.dok.. dos. M. Kazımov
Açar sözlər: muzey, tarix, coğrafiya, dəyərlər, abidələr, ekskursiya, diyarşünaslıq, milli qəhrəmanlar,
veteranlar
Ключевые слова: музей, история, география, ценности, памятники, экскурсия, этнография,
национальные герои, ветераны
Keywords: museum, history, geography, values, monuments, excursion, ethnography, national heroes,
veterans
Müasir dövrdə mədəniyyətin inkişafının
hərəkətverici qüvvələri içərisində muzeylər mü-
hüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədris müəssisələrində
muzeylərin təşkil edilməsinin əsas məqsədi uşaq,
yeniyetmə və gəncləri Vətənə məhəbbət, doğma
yurdun maddi və mənəvi dəyərlərinə hörmət
ruhunda tərbiyə etmək, onlarda tarixi, elmi və
mədəni abidələrin qorunmasına qayğı göstərmək
kimi müsbət keyfiyyətlər aşılamaqdır.
Təhsil müəssisələrində təşkil edilir:
• Tarix-Diyarşünaslıq muzeyləri (tarix,
coğrafiya, təbiətşünaslıq, iqtisadiyyat, ədəbiy-
yat, etnoqrafiya və mədəniyyət muzeyləri);
• Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlə-
rinin həyat və fəaliyyətinə həsr edilmiş muzeylər;
• Azərbaycanın müharibə veteranlarına
həsr edilmiş muzeylər;
• Şəhidlər muzeyi;
• Azərbaycanın Milli Qəhrəmanlarına
həsr edilmiş muzeylər;
• Azərbaycanın Əmək veteranlarına həsr
edilmiş muzeylər;
• Təhsil müəssisəsinin şəhid məzunları-
na həsr edilmiş muzeylər;
• Təhsil müəssisəsinə adı verilmiş şəxsə
həsr olunmuş muzeylər;
• Təşkil olunduğu təhsil müəssisəsinin
tarixini əks etdirən muzeylər;
• Uzun müddət təhsil müəssisəsinə rəh-
bərlik etmiş şəxsə həsr edilmiş muzeylər;
Təhsil müəssisəsinin qabaqcıl müəllim, əla-
çı şagird və tələbələrinə həsr edilmiş muzeylər;
• Respublikanın Əməkdar müəllimlərinə
həsr edilmiş muzeylər;
• Azərbaycanın görkəmli elm xadim-
lərinə həsr edilmiş muzeylər;
• Müxtəlif tədris fənlərinə həsr edilmiş
muzeylər;
• Xarici ölkələr ilə dostluq və əmək-
daşlığa həsr edilmiş muzeylər;
• Şagird, tələbə və müəllimlərin rəsm-
ləri, hazırladıqları dekorativ tətbiqi sənət nümu-
nələrindən ibarət.
Təhsil müəssisələri muzeyləri tərbiyələn-
dirici, inkişafetdirici, zənginləşdirici, formalaş-
dırıcı, maarifləndirici, təhsilləndirici istəqamət-
də iş aparır. Tərbiyələndirici fəaliyyətə əxlaq
tərbiyəsi, estetik tərbiyə, mənəvi tərbiyə, iqti-
sadi tərbiyə, hüquqi tərbiyə, vətənpərvərlik tər-
biyəsi, ekoloji tərbiyə daxildir.
Təhsil müəssisələrinin rolunu göstərən,
təhsil aldıqları müəssisənin tarixi ilə bağlı mə-
sələləri özündə əks etdirən təşəbbüskar peda-
qoqların və alimlərin həyatını işıqlandıran mu-
zeylərdə şagird və tələbələr asudə vaxtlarında
faydalanmalıdırlar.
Təhsil müəssisələri muzeylərinin nəzdində
müxtəlif fənlər üzrə dərnəklər təşkil oluna bilər.
Misal üçün, tədris müəssisələri daxilində fəaliy-
yət göstərən ədəbiyyat və tarix muzeyində hə-
min fənlərdən dərslərin stendlər qarşısında keçi-
rilməsi tədris prosesinin keyfiyyətini yüksəldir.
Tədris müəssisələrinin muzeylərinin xətti ilə tər-
biyəvi əhəmiyyətli müxtəlif tədbirlərin həyata
keçirilməsi diqqətəlayiqdir.
Muzeylər elmi-axtarış işi aparır, toplanmış
Şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin yaxşılaşdırılmasında sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlərin rolu və əhəmiyyəti
67 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
əşyaları qeydiyyata alır, kolleksiyaları komp-
lektləşdirilir, öyrənir, mühafizə edir, ekspozisi-
yanı təşkil edir, təbliğat işi aparır, müxtəlif möv-
zularda sərgilər hazırlayır və digər muzey təd-
birləri həyata keçirir.
Uşağın ailədə aldığı gözəl hislər uşaq bağ-
çasında, məktəbdə siniflərdə və məktəbdənkənar
yerlərdə, daha sonralar ali təhsil ocaqlarında da-
vam etdirilir. Müəssisələrdə, məktəblərdə tərbi-
yə və təlim proqramlarının əxlaq tərbiyəsi böl-
məsi üzrə işin yerinə yetirilməsi, yeni üsul və
metodların səmərəli yolları araşdırılır və mək-
təblərdə, bağçalarda tətbiq edilir. Bu məqsədlə
ilk növbədə şagirdlərin və uşaqların bu sahədə
hansı biliklərə malik olmaları müəyyənləşdirilir
və bu biliklərin dərinləşdirilməsi üçün lazımi
tədbirlər həyata keçirilir. Azərbaycan Respubli-
kasının rayon, şəhər və kəndlərində, o cümlədən
paytaxtımız Bakı şəhərinin görkəmli yerləri, ta-
rixi abidələri, tarixi muzeyləri, diyarşünaslıq
muzeyləri, Şəhidlər xiyabanı, döyüş qəhrəman-
larının abidəsinə ekskursiyaların təşkili, bundan
başqa dövlət rəmzləri-bayraq, gerb, prezidentin
şəkli, ulu öndər, ümummilli lider H. Əliyevin
portreti, milli pul, xəritəmiz, himn yazılmış ka-
set, maqnitofon, milli ordumuzun fəaliyyətini
əks etdirən müxtəlif foto şəkillər, albomlar,
interaktiv cədvəllər oyunlar üçün. Bunların ha-
mısı şagirdlərə təlim prosesində onların bilik və
bacarıqlarının artırılmasında əsas rol oynayır.
Milli qəhrəmanların və görkəmli şəxsiyyətlərin
adına əkilən ağaclar, məzara qoyulan əklillər
onları yad etmək ən yaxşı xatirədir.
Çoxillik pedaqoji fəaliyyətimin nəticəsi ola-
raq yaratmış olduğum Bakı şəhəri, Binəqədi ra-
yonu Azadıq prospektində yerləşən H. Cəbrayılov
adına 99 nömrəli tam orta məktəb (muzeyin
yaradıcısı-Sayad Rəfiyev, +994 55 725 60 28) H.
Əliyev adına Deportasiya olunmuş azərbay-
canlıların Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi mühüm və
əhəmiyyətli rol oynayır. Sinifdənxaric və
məktəbdənkənar tədbirlərin icrası prosesində
tarix-diyarşünaslıq işi və onun öyrənilməsinin
əhəmiyyətinə baxaq. Muzeydə Azərbaycan xalqı-
na məxsus sənətkarlıq növlərinin hamısına aid
eksponatlar toplanmış, ədəbiyyatlar, metodiki və-
saitlər, illüstrasiya, fotolar, milli adət-ənənələri-
mizi əhatə edən milli qablar, milli geyimlər, milli
zərgərlik əşyaları, tikmələr, albomlar, kasetlər,
disklər və s. Bunların mətbuatda, televiziyada,
radioda, internet saytında, çoxlu sayda izləyici
qazanmasını buna parlaq nümunə göstərmək olar.
Bunlardan istifadə şagirdlərdə sinifdənxa-
ric və məktəbdənkənar tədbirlərin icrası prose-
sində uşaqlara yeni bilikləri interaktiv təlim me-
todları və testlərlə aşılayır. Hər bir şagird bilmə-
lidir ki, onun dünyaya göz açdığı şəhəri, kəndi
var. Həmin yerin abidələri, məscidləri, dini
ocaqları, parkları, H. Əliyev adına mərkəzlər,
görkəmli yerlər, adlı-sanlı elm xadimləri, vətən
müharibəsi iştirakçıları və Sovet ittifaqı Qəhrə-
manları, 20 Yanvar şəhidləri, Xocalı faciəsi
haqqında məlumatı olmalıdır. Bayram günlərini:
Yeni İl bayramı, Beynəlxalq Qadınlar günü,
Respublika günü, Azərbaycan xalqının Milli
Qurtuluş günü, Azərbaycan Respublikasının Si-
lahlı Qüvvələr günü, Dövlət Müstəqilliyi günü,
Dövlət Bayrağı günü, Konstitusiya günü, Milli
Dirçəliş günü, Dünya Azərbaycanlılarının Həm-
rəyliyi günü, Novruz bayramı, Qurban bayramı,
Ramazan bayramı səhnəciklər, şənliklər, məşğə-
lələri təşkil etmələri məqsədəmüvafiqdir.
Sinifdən-sinfə keçdikcə - dərslikdə tərbiyə
cəhətdən qiymətli olan nümunəvi materialları öy-
rəndikcə-qəhrəmanların vətənpərvərliyini, vətənin
gözəlliyini, onun müstəqilliyi uğrunda mübarizlə-
rin həyatını öyrəndikcə, ataların keçdiyi yolu öy-
rənə-öyrənə vətəndaşlıq dərsi alaraq, Vətən, və-
təndaşlıq borcunu dərindən başa düşərək insanın
həyatda yeri və rolunu müəyyənləşdirirlər.
Tarix, ədəbiyyat, insan və cəmiyyət, əmək,
ibtidai hərbi hazırlıq, bədən tərbiyəsi və b. fənlərin
tədrisi prosesində vətənpərvərlik tərbiyəsi sahəsi
üzrə daha çox imkanlar vardır.
Məhəmməd Peyğəmbər vətənin müstəqil-
liyinin mühüm məsələ olduğunu bildirərək gös-
tərmişdir ki, «Vətəni sevmək imandandır».
Abbas Səhhətin vətənlə bağlı misralarına
diqqət yetirək:
Könlümün sevgili məhbubu mənim
Vətənimdir, vətənimdir, vətənim
Vətəni sevməyən insan olmaz
Olsa, o şəxsdə vicdan olmaz.
Məmməd Araz isə vətən haqqında belə deyir:
Vətən göz bəbəyi
Biz isə kiprik,
Kiprik göz bəbəyin
Qorusun gərək.
Səyyad Rəfiyev
68 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Bu cür ibrətamiz fikirlər pedaqoji üsul va-
sitələrlə uşaqların vətənpərvərlik tərbiyəsində
geniş istifadə edilməlidir.
Tarix-diyarşünaslıq materiallarının öyrə-
dilməsində vətənpərvərlik tərbiyəsi böyük rol
oynayır. Şagirdlərə Azərbaycanın təbii-coğrafi
mühiti, onun gözəlliyi, sərvətləri barədə verilən
məlumatlarla şifahi və ekskursiya vasitəsilə
təsir, Azərbaycan xalqının inkişaf prosesinin
izahı, insanlar arasında ictimai-siyasi fəallıq,
Azərbaycanın müstəqil dövlət yaratmasında dip-
lomatik səylər, şəxsiyyətin buna təsiri, müstəqil
dövlətin özünün dünya əhəmiyyətli atributları,
qədim tarixə, dini adət-ənənəsinə malik, tarix və
mədəniyyət abidələrinin yaradılması və onun
tədqiqində zəhmətkeş arxeoloqlarımızın vətən-
pərvərlik fəaliyyətləri, milli bayramların yad
edilməsi, vətənin müdafiəsinə qalxmış xalq qəh-
rəmanları, milli ordunun təşkili, vətən uğrunda
canını qurban verən şəhidlərin həyat və fəaliy-
yəti, onların qəhrəmanlıq nümunələri, Azərbay-
can xalqını qəhrəmanlığa səsləyən musiqisi və
etnoqrafiyası və ən nəhayət, Azərbaycan təhsil
sisteminin böyük bəşəri nailiyyətlərinin öyrədil-
məsi sözün əsil mənasında vətənpərvərlik tərbi-
yəsi üçün dəyərli vasitələrdir, pedaqoji əsasdır. Problemin aktuallığı. Muzeylər tarixin
müəyyən məqamını özündə yaşadan, ötən əsrlərin
müxtəlif olaylarından xəbər verən eksponatları
komplektləşdirən, qoruyan, saxlayan, öyrənən, nü-
mayiş etdirən maddi-mənəvi xəzinə sayılır. Bu xəzi-
nədən məktəbli və gənclərin bəhrələnməsi daha va-
cib məqamlardan sayılmalıdır
Problemin elmi yeniliyi. Tarix-diyarşünaslıq
materiallarının öyrədilməsində vətənpərvərlik tərbi-
yəsi böyük rol oynayır. Şagirdlərə Azərbaycanın
təbii-coğrafi mühiti, onun gözəlliyi, sərvətləri barədə
verilən məlumatlarla şifahi və ekskursiya vasitəsilə
təsir, Azərbaycan xalqının inkişaf prosesinin izahı,
insanlar arasında ictimai-siyasi fəallıq yaradır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Ekskursiya-
ların muzeylərdə aparılması da şagirdlərdə olduqca
böyük maraq doğurur. Onların məntiqi və yaradıcı tə-
fəkkürlərinin inkişafında muzeylərin rolu böyükdür.
ƏDƏBİYYAT
1. “Təhsil Haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2009.
2. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün tarix fənnindən yeni təlim proqramı
(kurikulum). Bakı, 2012.
С. Рафиев
РОЛЬ И ЗНАЧИМОСТЬ ВНЕКЛАССНЫХ И ВНЕШКОЛЬНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ
В УЛУЧШЕНИИ УЧЕБНЫХ ДОСТИЖЕНИЙ УЧАЩИХСЯ
РЕЗЮМЕ
В статье отмечается, что одной из движущих сил развития культуры важную роль играют му-
зеи. Изучение историко-краеведческих материалов необходимо для формирования патриотического
воспитания учеников. Учебные учреждения организуют работы в музеях в воспитательном, образо-
вательном, развивающем, просвещающем, формирующем направлении. Автор отмечает, что при
музеях могут быть организованы также разнообразные кружки по отдельным предметам. Экскурсия
в музеи также представляет большой интерес для учеников. Велика роль музеев также в развитии их
логического и творческого мышления.
S. Rafiev
ROLE AND IMPORTANCE OF EXTRA AND EXTRAORDINARY ACTIVITIES IN IMPROVING
STUDENTS 'TRAINING ACHIEVEMENTS
SUMMARY
The article notes that museums play an important role in the development of culture. Studying of
historical and regional studies materials is necessary for the formation of patriotic education of students.
Educational institutions organize work in museums in an educational, educational, developmental,
enlightening, formative direction. The author notes that museums can also organize a variety of mugs for
individual subjects. An excursion to museums is also of great interest to students. The role of museums is
also great in the development of their logical and creative thinking.
Redaksiyaya daxil olub: 12.02.2018
Təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsində sinergetikanın rolu
69 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
METODİKA: FƏNLƏRİN TƏDRİSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ
TƏLİM KEYFİYYƏTİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİNDƏ SİNERGETİKANIN ROLU
Təranə İsayeva,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin müəllimi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. İ. Cəbrayılov,
ped.ü.fəls.dok. D. Musayev
Açar sözlər: təhsil, sinergetik yanaşma, təlim prosesi
Ключевые слова: образования, синергетический подход, процесс обучение
Key words: the science, synergetic approach, learning process
Təhsil həqiqəti ötürmək sənətidir, həqiqət şagirdin ağlına və ürəyinə sirayət
etməyincə, təhsilin vəzifəsi yerinə yetirilməmiş hesab olunur.
Əlbəttə ki, uşaq öyrəndiyi mövzuya maraq göstərməlidir, lakin bu, ona
dəlalət etmir ki, uşağı maraqlandıran hər şey dəyərlidir. Bu, boş sözdür.
Müəllimin məharəti ondan ibarətdir ki, uşağın maraqları layiqli hədəflərə,
xüsusilə özü-özlüyündə həqiqətin dərk edilməsinə yönəldilsin
C
on Uald
Təhsil dövlətin, cəmiyyətin əsasıdır. Təhsil
hər bir insanın həyatında mühüm rol oynayır və
onu formalaşdırır. Dövlətimiz müstəqil təhsil si-
yasəti yeridir. Təhsil islahatlarının tələbləri şa-
girdlərin idrak fəallığının gücləndirilməsinə, on-
larda özünüdərk, müstəqillik qabiliyyətlərinin in-
kişaf etdirilməsinə, həyati bacarıqlarının, şagird
şəxsiyyətinin formalaşdırılmasına istiqamətləndi-
rilmişdir. Bilik, bacarıq, vərdiş, dəyər və keyfiy-
yətdən ibarət olan kompetensiyaların əsas məqsə-
di gənc nəslin müstəqillik qabiliyyətini inkişaf et-
dirməklə onlarda təlim və əmək bazasının forma-
laşdırılmasına istiqamət verməkdir.
Hələ XVIII əsrdə yaşamış görkəmli peda-
qoq İ.H. Pestalotsi yazırdı: Mənim şagirdlərim
yeniliyi məndən yox, özləri öyrənib açacaqlar.
Mənimsə başlıca vəzifəm onların ideyalarının
inkişaf etdirilməsinə kömək göstərmək olacaq-
dır (1, 367).Tarixi təcrübə və dövrün tələbləri
göstərir ki, təhsilin inkişafı, eyni zamanda siner-
getik yanaşmanın tətbiqi ilə bağlıdır.
Sinergetika insanın bütün həyatını fasiləsiz
surətdə davam edən bir funksiyalar silsiləsi kimi
götürür. İnsanın keçdiyi əsas mərhələləri düzgün
müəyyənləşdirmək və onların hər birinin keyfiy-
yət özünəməxsusluğunu, habelə digərləri ilə
ümumi və oxşar cəhətlərini dəqiqləşdirmək baxı-
mından çox önəmlidir. Spesifik insan varlığının
hüdudsuz potensialını şərtləndirən təbii, iqtisadi,
sosial, mədəni, mənəvi və psixoloji determinant-
larının çoxsəviyyəli və iyerarxik qaynaqlarını aş-
kara çıxarmaq qüdrəti də sinergetikanın danılmaz
cəhətlərindəndir. İnsan varlığının hərtəfli inki-
şafı, şəxsiyyətin özünümüdafiə, özünütəsdiq im-
kanları və bütövlükdə yaradıcılıq qabiliyyətləri-
nin reallaşdırılması sinirgetikanın tələbləri və
prinsipləri ilə həmahəng səslənir. Sinergetika
dərketmənin yeni strategiyasını yaratmışdır: sis-
temlilik, özünütəşkil və qlobal təkamülçülük. Bu
elm qədim sivilizasiyanın müdrikliyi ilə təbiət və
humanitar elmlərin nailiyyətlərini sintez edərək,
təbiət–insan-cəmiyyəti birləşdirərək bütövləşdi-
rən konsepsiya yaratmışdır (2).
Sinergetika müasir dərsin mühüm istiqa-
mətlərindəndir. Sinergetika sözü qədim yunan
dilində birgə təsir, birgə fəaliyyət mənasını ve-
rir. Sinergetikanın məqsədi təlimdə özünüdərkin
aşkara çıxarılmasıdır. Sinergetika sadədən mü-
rəkkəbə doğru hərəkətin idrakı prosesidir. Bu-
nun üçün də gələcəyə yeni nəsil hazırlamaq
Təranə İsayeva
70 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
məqsədilə ilk növbədə onlarda bilik, bacarıq,
vərdiş və dəyərləri formalaşdırmaq lazımdır.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev de-
mişdir: "Biz müstəqil dövlət olaraq özümüzün
təhsil sistemimizi istədiyimiz kimi qururuq."
Məhz bütün bunları göstərərək qeyd etmək la-
zımdır ki, təlimin keyfiyyətini yüksəltmək üçün
müasir pedaqoji texnologiyaların, təlim metod-
larının dərslərdə tətbiq edilməsinin çox böyük
əhəmiyyəti vardır. Müasir texnologiyalar vasitə-
silə dünyada gedən qloballaşma həyatın bir çox
sahələrinə öz təsirini göstərir. Təcrübə göstərir
ki, təhsilin istənilən pillə və səviyyəsində təhsil
alan şagird və ya tələbə qlobal şəbəkəyə çıxaraq
keçirilən mövzuya dair yetərincə informasiya
almaq imkanına malikdir (3).
Təhsilalanlara xalqımızın tarixi keçmişinin
öyrədilməsi, onlarda vətənpərvərlik, əməksevər-
lik hissinin formalaşdırılması üçün tarix fənninin
tədrisində geniş imkanlar vardır. Tarix fənni qə-
dim dövrdən başlamış günümüzə qədər təbiətdə,
cəmiyyətdə baş vermiş bütün hadisə və faktları,
prosesləri təlim prosesində öyrədir. Tarixi faktlar
şagirdlərə güclü, emosional təsir göstərir və onlar
dərk edildikcə bu təsir daha da artır. Tarix fənni
təlim prosesində, hər şeydən əvvəl innovativ
funksiyanı yerinə yetirir. Sözsüz ki, təlim prose-
sində müəllimin anlaşıqlı, canlı sözü şagirdləri
tarixi şəxsiyyətlərin müsbət nümunəsi əsasında
tərbiyə edir. Bu, onların əxlaq tərbiyəsinə də
müsbət təsir göstərir. Şagirdlərdə vətənpərvərlik
hisslərinin formalaşdırılması, eyni zamanda fən-
lərarası əlaqə zamanı həyata keçirilir.
Y.A. Komenskiyə görə, qavrayışın üç sə-
viyyəsi vardır. Birinci səviyyədə təfəkkür, ikinci
səviyyədə yaddaş, üçüncü səviyyədə isə əllər
işləyir. Qeyri-klassik, humanist pedaqogikanın
məqsədi şəxsiyyətin inkişafından ibarətdir (4).
Sinergetik yanaşma şagirdlərin həm bu
günün, həm də gələcək tələbatlarının tələblərinə
uyğun bilik və bacarıqlarının formalaşmasına
imkan yaradılır. Bu baxımdan strategiyalı oxu
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Təlim prosesində təlimin keyfiyyətinin
yüksəldilməsində strategiyalı oxu ilə bağlı müx-
təlif yanaşmalar mövcuddur. Strategiyalı oxu za-
manı şagird məharətlə düşünməyi bacarır. Strate-
giyalı oxunun əsas məqsədi təhsilin, tərbiyənin
inkişaf etdirilməsidir. Tarix təlimində mətn üzə-
rində işi təşkil edərkən strategiyalı oxucu avto-
matik olaraq təlimdən əvvəl, təlim zamanı və
təlimdən sonra baş verən idraki bacarıqları əlaqə-
ləndirir. Strategiyalı oxunun əsas prinsipləri aşa-
ğıdakılardır: İdrak və yüksək idrak bacarıqları,
məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi, yeni bilikləri,
səbəb və nəticə əlaqələrinin dərk edilməsi, təşki-
lati işarə və fərdi oxu üslubunun üstünlüyü, tə-
limdə əməkdaşlıq, düşünmənin üç mərhələsinin
cəlb edilməsi.
Mətndə strategiyalı oxu zamanı düşünmə-
nin üç mərhələsi baş verir:
Planlaşdırma mərhələsi, qarşılıqlı fəaliy-
yət (təlim zamanı düşünərək yadda saxlamağı)
və " düşünmə mərhələsini təlimdən sonra inteq-
rasiya edir, əlaqələndirir və fikirləri tətbiq edir.
Dərsin keyfiyyətinin yüksəldilməsində
istənilən tədris modelinin əsas elementi məqsə-
din qoyuluşundan asılıdır.
Şagirdlərin bilik, bacarıq, və qabiliyyətlə-
rinin aşkar və inkişaf etdirilməsində dünya təc-
rübəsində geniş yayılmış Hovard Qardnerin nə-
zəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Müasir dünya psixologiya və pedaqogika-
sında H. Qardnerin "çox intellektlilik" nəzəriy-
yəsinə görə beynin imkanları tədris prosesində
üzə çıxarılıb öyrənilmişdir.
O, dərketmənin səkkiz üsulunun mövcud
olduğunu göstərmişdir:
1. Linqvistik. 2. Riyazi məntiqi. 3. Vizual
məkan. 4. Kinestetik, 5. Fərdlərarası, 6. Fərdda-
xili 7. Musiqi ritmik, 8. Naturalist.
Qardnerin fikrincə, insan bu qabiliyyətlə-
rin hamısına az-çox da olsa malikdir. İnsanda
olan qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi biliklərin
mənimsənilməsini yaddaşda daha uzun müddət
saxlanılmasını təmin edir.(5)
Hovard Qardner demişdir: Mən uşaqları-
mın dünyanı anlamalarını istəyirəm. Ona görə
yox ki, dünya möhtəşəmdir və insan beyni hə-
mişə bu barədə düşünür. Mən onların dünyanı
anlamalarını ona görə istəyirəm ki, onların bu
məkanı yaşamaq üçün daha yaxşı yer etməyə
imkanları olsun. Bunu anlamaqda əsas məqsəd
bizim kim olduğumuzu və nəyə qadir olduğu-
muzu dərk etməkdir. Bunun üçün biz anlamamı-
zı özümüz idarə edə bilərik. Dərketmə bacarığı
vasitəsilə biz bu qəribəliklər dolu dünyada yax-
şılıq və ya pislikləri anlayırıq. Sinergetikanın
məqsədi də elə budur ki, təlimdə özünüdərkin
aşkara çıxarılmasına imkanlar açsın. Hovard
Təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsində sinergetikanın rolu
71 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Qardnerin təhlilləri göstərir ki, əxlaqi mühitdə
əsas məqam birinin digər insanların həyatında
kiçik rolunun olması və onun digərlərinə müna-
sibətdə əks etdirməsidir. Bu baxımdan əsas və-
zifələri yerinə yetirmək, təbii ki, digər dərket-
mələri tələb edir: fərdi, linqvistik, məntiqi və s.
O zaman əxlaq, şəxsiyyət, fərdilik, iradə və xa-
siyyət, nəticədə insan təbiətinin yüksək səviyyə-
də realizasiyası deməkdir (6).
Sinergetik pedaqogika dünyagörüşünün
formalaşması, vətənpərvərliyin və milli şüurun,
mənəvi başlanğıcın və şəxsiyyətin inkişafı, təh-
sil sisteminin yaradıcı quruculuğuna doğru yö-
nəlmə, Vətənin mənfəəti naminə insanlara qul-
luq etmək cəhdi kimi məsələləri ehtiva edir.
Sinergetik metodologiya şagirdi üçölçülü mə-
kanda təsvir edir. Absis oxu - dünyanın ən klas-
sik, ənənəvi pedaqoji təsviridir. Ordinat oxu -
qeyri-klassik, humanistdir. Fəzanın ənginliyinə
doğru yönələn ox - sinergetik olub, həqiqətə
daha yaxındır. Vətənə xidmət, yaxınının rifahı
naminə və əsas ümumi prinsipə xidmət, bu oxun
əsasını təşkil edir. Sinergetika komponenti təd-
ris fəaliyyətinin məqsədlərini dərk etməklə
əlaqədar məsələlərin geniş dairəsini əhatə edir.
Müasir məktəb təhsili öz üstünlükləri ilə
ənənəvi məktəbdən seçilir. Ənənəvi məktəb baş-
beynin sol yarımkürə mərkəzləri üçün gərgin-
liyin qeyri-bərabər qaydada paylanmasında və
verbal-səs təfəkkürünün inkişafına əsasən ixti-
saslaşır. Bu, uşaqların sağlamlığı üçün zərərli
olmaqla, bir sinifdən digər sinfə keçid zamanı
daha tez yorulmalarına səbəb olur. Beyin yarım-
kürələri narahat vəziyyətdə olur və sönür; sol
yarımkürənin fəaliyyəti, cəbri təfəkkür geri qa-
lır. Sağ yarımkürə - intuitiv, obrazlı, yaradıcı tə-
fəkkür isə adi məktəbdə heç oyanmır. Buna görə
də sinergetik pedaqogikada dərslər obrazlı-emo-
sional və zehni dövrün fənləri bərabər qaydada
qurulur (7). Problemin aktuallığı. Cəmiyyətin inkişafında
vətəndaşların rolu əvəzsizdir. Vətəndaşın cəmiyyətin
inkişafında fəal iştirak etməsi onda müəyyən əxlaqi-
mənəvi keyfiyyətlərin olmasını tələb edir. Müasir
dövrdə ölkəmizin qarşısında duran əsas strateji məq-
sədlərin vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin for-
malaşması proseslərinin elmi, metodoloji və nəzəri
əsaslarının işlənib hazırlanmasında sinergetik yanaş-
ma mühüm rola malikdir. Sinergetika dərketmənin
yeni strategiyasını yaratmışdır.
Problemin yeniliyi. Təhsil sistemi özünü təş-
kiledən, açıq mürəkkəb sinergetik sistemdir. Müasir
tələblərə cavab verən mükəmməl təhsil sistemi
yaratmaq üçün sinergetik yanaşmadan istifadə etmək
müasir dövrün tələbidir. XXI əsrin modeli - təlim və
tərbiyənin əsas ideyalarının, məqsədlərinin, prinsip
və metodlarının tam sistemidir. Müasir dərsin əsas
məqsədi dialoq, əməkdaşlıq, qarşılıqlı anlaşma və
həyatın rəngarəngliyindən müstəqil faydalanmağa
istiqamətlənən yeni insanı formalaşdırmaqdır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Təhsildə
sinergetik sistemin əsas məqsədlərindən biri şagird-
lərin soy-kökünü, Vətən tarixini dərk etmək, vətən-
pərvərlik hisslərinin aşılanması və onlarda vətəndaş-
lıq tərbiyəsinin formalaşdırılmasına təkan vermək-
dir. Tədris prosesində öyrənənlərdə vətəndaşlıq tər-
biyəsinin formalaşdırılmasının mühüm əhəmiyyəti
vardır.
ƏDƏBİYYAT
1. Mehrabov A., Abbasov Ə., Zeynalov Z., Həsənov R. Pedaqoji texnologiyalar. Bakı: Mütərcim, 2006.
2. Рузавин Г.И. Синергетика и диалектическая концепция развития // Философия науки, 1989, № 5
3. Əliyev H., Mərdanov M., Quliyev. Təhsil millətin gələcəyidir. Bakı: Çaşıoğlu, 1999.
4. Коменский Я.А. Избранные педогогические сочинения. Т. 1. M.: Педогогика, 1982.
5. Howard Qardner. Ağıl çərçivəsində. Anq, 1983.
6. http://infed.org/mobi/howard-gardner-multiple-intelegences-and-education/
7. www.muallim.edu.az
Təranə İsayeva
72 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
T.M. Исаева
РОЛЬ СИНЕРГЕТИКИ В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБУЧЕНИЯ
В ОБРАЗОВАНИИ
РЕЗЮМЕ
Термин "Синергетика" происходит от греческого «синергена» содействие сотрудничества, сов-
местное действие. Сегодня в науке с помощью новых технологий и методов осуществляется новое
методологическое направление синергетики. Синергетика играет большую роль в повышении эффек-
тивности обучения в науке.
T.M. Isayeva
THE ROLE OF SYNERGETICS IN IMPROVING THE EFFECTIVENESS OF TEACHING
IN EDUCATION
SUMMARY The term "Synergetics" comes from the Greek "synergene" promoting cooperation, joint action. Today
a new methodological direction of synergetics is being implemented in science with the help of new
technologies and methods. Synergetics plays an important role in improving the effectiveness of teaching in
science.
Redaksiyaya daxil olub: 02.02.2018
Təlim prosesində yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi
73 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
TƏLİM PROSESİNDƏ YENİYETMƏLƏRDƏ MÜSTƏQİLLİYİN İNKİŞAF
ETDİRİLMƏSİ
Ülviyyə İsmayılova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant,
Gəncə Dövlət Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm., dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls. dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: təlim, təlim prosesi, ədəbiyyat dərsləri, şifahi ədəbiyyat, yazılı ədəbiyyat, yeniyetmə,
müstəqillik, yeniyetmənin müstəqilliyi
Ключевые слова: обучение, процесс обучения, уроки литературы, устная литература,
письменная литература, подросток, самостоятельность, самостоятельность подростка
Keywords: teaching, teaching process, literature lessons, oral literature, written literature teenager,
independence, teenage independence
Mövcud ədəbiyyatın öyrənilməsindən gö-
rünür ki, təlim prosesinin və sinifdənxaric təd-
birlərin səmərəli şəkildə təşkili təlim-tərbiyə sis-
teminin optimallaşdırılmasının və təkmilləşdiril-
məsinin mühüm şərti kimi özünü göstərir. Qar-
şılıqlı əlaqə işin məzmununa, istifadə olunan
metodlara, şagirdlərə təsir fəndlərinə, qazanıl-
mış biliklərə əsasən bərqərar olur.
Sinifdənxaric tədbirlər zamanı şagirdlərin
təlim prosesində qazandığı biliklərdən və onla-
rın bacarıqlarından istifadə edilir. Dərsdə öyrə-
nilənlər genişləndirilir, məktəblilərin bilik dairə-
si, dünyagörüşü genişləndirilir. Əslində sinif-
dənxaric tədbirlərdə qazanılan bilik və bacarıq-
lara da təlim prosesində müraciət olunmalı, on-
lardan faydalanmaq lazımdır. Lakin müşahidə
və söhbətlərdən görünür ki, müəllimlərin bir
qismi varisliyi birtərəfli qəbul edir, vaxt azlığı
səbəbindən təlim prosesində üzərində geniş da-
yanmaq mümkün olmayan məsələlərə sinifdən-
xaric tədbirlərdə (söhbət, mühazirə, görüşlər,
disput və müzakirələr, dəyirmi masa və s.) əha-
təli şəkildə münasibət bildirməklə öz fəaliyyət-
lərini məhdudlaşdırırlar.
Əlbəttə, bunu məqbul hesab etmək olmaz.
Təlim prosesi və sinifdənxaric məşğələlə-
rin qarşılıqlı əlaqəsinin didaktik və tərbiyəvi əhə-
miyyəti azərbaycanlı alimlərindən Ə.Ə.Ağa-
yevin, N.M. Kazımovun, F.A. Rüstəmovun, S.M.
Quliyevin, A.N.Abbasovun, H.Ə. Əlizadənin,
N.İ Boldıryevin, A.İ.Dulovun, N.P.Dolqo-
borodovanın, B.T. Lixaçovun, V.F. Maçixinanın,
E.S.Tarçakovun, P.T.Frolov, Z.İ. Vasilyevanın
əsərlərində diqqət mərkəzində dayanmışdır.
Mövcud ədəbiyyatda müstəqilliyin aşağı-
dakı növlərinə rast gəlinir: müstəqillik, idrak
müstəqilliyi, praktik, təşkilati-texniki müstəqillik,
tətbiqi və tədris müstəqilliyi, əqli müstəqillik, ya-
radıcılıq müstəqilliyi, ictimai-siyasi müstəqillik,
əmək müstəqilliyi, siyasi müstəqillik, dövlət
müstəqilliyi; mülkiyyət müstəqilliyi, təsərrüfat
müstəqilliyi, istehsalat müstəqilliyi, iqtisadi müs-
təqillik.
Biz həmin siyahıya müstəqilliyin aşağıda-
kı növlərini də əlavə edə bilərik: mənəvi müstə-
qillik, öz fikrini bildirməkdə müstəqillik, fəaliy-
yət müstəqilliyi, yaradıcılıq müstəqilliyi, təlim
əməyi müstəqilliyi və s.
Ona görə də təlim prosesində, istərsə də
sinifdənxaric tədbirlərdə, istərsə də təlim və
sinifdənxaric tədbirlərin qarşılıqlı əlaqəsi zama-
nı şagirdlərlə aparılan təhsilləndirici, tərbiyələn-
dirici və inkişafetdirici xarakterli işlərdə müstə-
qilliyin növləri diqqət mərkəzində dayanırdı.
Azərbaycan Respublikasında tədqiqatlarda
L.İ. Mansurova (1) tarix dərslərində; L.A. Məm-
mədli (2) ali məktəblərində mühazirə və semi-
nar məşğələlərində idrak fəallığı məsələlərinə
diqqət yetirmişlər.
G.İ. Nazarova – yazılı nitqin təlimi prose-
sində (3) idrak fəallığı; D.V. Matyukova - təli-
min fərdiləşdirilməsi şəraitində şagirdlərdə (4);
A.A. Şamsiyeva - ixtisası dil olmayan ali mək-
təblərdə xarici dilin təlimi prosesində tələbələr-
Ülviyyə İsmayılova
74 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
də (5); A. Benqi - Türkiyə orta məktəblərində
təsviri incəsənət üzrə məşğələlərində şagirdlərin
(6); F.A. İxsanova – riyaziyyatın təlimində tex-
niki ali məktəb tələbələrində (7); E.İ. Tsopanova
(8) və N.V. Zinçenko (9) - yaradıcı müs-təqilli-
yin; N.V. Pıpa ümumiyyətlə müstəqilliyin inki-
şaf etdirilməsi (10); A.V. Nevzorova (11) və
T.N. Lipçanskaya (12) - təlim fəaliyyətində
müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi; N.Y. Tayçino-
va – təlim-tətbiqi əmək fəaliyyətində kiçik yaşlı
məktəblilərdə müstəqillik vərdişlərinin forma-
laşdırılması (13); L.R. Sapaçeva – kiçik yaşlı
məktəblilərin təlim müstəqilliyinin (14); A.N.
Qulyayeva - kiçik yaşlı məktəblilərin təlim müs-
təqilliyinin pedaqoji müstəqilliyi (15); N. Kuxa-
rev - əqli müstəqilliyin formalaşdırılması (16);
Tədqiqat apardığımız ümumtəhsil məktəb-
lərində təlim prosesində, ayrı-ayrı fənlərin tədrisi
prosesində V-IX siniflərdə müstəqilliyin inkişaf
etdirilməsi xüsusi diqqət mərkəzində dayanırdı.
Eksperimentə cəlb olunmuş siniflərdə təlim
prosesində və sinifdənxaric tədbirlər zamanı biz
müstəqilliyin daha çox praktik-təşkilati müstəqil-
liyi, tətbiqi və tədris müstəqilliyi, idrak müstəqil-
liyi, təlim əməyi müstəqilliyi, əqli müstəqillik,
mənəvi müstəqillik, öz fikrini bildirməkdə müs-
təqillik, fəaliyyət müstəqilliyi, yaradıcılıq müstə-
qilliyi, öz şəxsi şərəf və ləyaqətinin qorunub mü-
dafiə edilməsi üzrə müstəqilliyi; ağıllı fəaliyyət
göstərmək üzrə şəxsi müstəqillik; tənqid və özü-
nütənqid və öz mövqeyini müdafiə etmək üzrə
müstəqillik; qərara gəlmək (qəbul etmək) müstə-
qilliyi kimi növlərinə müraciət edirdilər.
Biz, əsasən V-IX siniflərin ədəbiyyat və
Azərbaycan tarixi fənlərinin imkanlarından fay-
dalanırdıq.
Ümumtəhsil məktəblərində ədəbiyyatın
tədrisinə V siniflərdən başlanır. Məlum olmaqla
yanaşa, ədəbiyyat iki yerə bölünür: şifahi (folk-
lor) və yazılı ədəbiyyat. Folklor dedikdə. xalq
yaradıcılığı ədəbiyyatı nəzərdə tutulur. Folklor-
da xalqımızın adət və ənənələri, dünya və insan
barədə təsəvvürlər anlaşılır. V sinfin ədəbiyyat
dərsliyində qeyd edildiyi kimi, “Bədii ədəbiy-
yatda keçmişdə və indi baş verənlər, gələcəkdə
ola biləcək hadisələr, insanın mənəvi dünyası,
təbiət, heyvanlar aləmi, qeyri-adi, fantastik sər-
güzəştlər və s. əks olunur. Ədəbiyyatın başlıca
mövzusu insan, onun həyatı, düşüncələri ilə
bağlı olur” (, 10).
V sinfin ədəbiyyat dərsliyində “Ana maral”
(əfsanə) adlı mövzu var. Əfsanənin mövzusu
belədir: Ovçu Nurəli həmişəkindən fərqli olaraq,
ovdan son dərəcə əhvalı pərişan gəlir. sən demə,
o, bəbirin ana maralı necə qovduğunun şahidi
olur. Onun atdığı güllə bəbirin marala toxun-
madan uzaqlaşmasına səbəb olur. Bu dəfə ovçu
Nurəli maralı təqib edir. maral öz canını qur-
tarmağa çalışır. Qaçdı-qovdu əməliyyatı bir xeyli
çəkir. Maral bir qayanın başına çatanda dayanıb
qorxu və yorğunluqdan titrəyir. Ovçu Nurəli
güllə ilə onu vurmaq istəyir. Birdən maralın daş-
lara fışqıran isti südü onun gözlərini qapayır.
Ovçu Nurəli əl saxlayır. Bu ara pusquda dayan-
mış bəbir qəfil sıçrayıb maralı ələ keçirir. Ovçu
Nurəlinin gülləsi bəbiri öldürür. Maral xilas olur,
lakin qorxu onu tərk etməyib. Ovçu Nurəli onun
balalarının yanına kimi ötürür və söz verir ki, bir
də əlinə tüfəng alıb meşəyə getməyəcəkdi. Vaxt
gəlir Ovçu Nurəli ağır xəstələnir. həlim ona ma-
ral qatığı içməyi tapşırır. Evdəkilər çox axtarsalar
da, maral qatığı tapa bilmirlər. Bir gün xəstəyə
əyan olur ki, bəbirdən xilas etdiyi maral onunçun
qatıq gətirib, bunu arvad-uşağa deyir. Elə bilirlər
kişi sayıqlayır. Çölə çıxanda görürlər ki, doğru-
dan da maral qapıda dayanıb. Ovçu Nurəlinin
arvadı Fatimə sərnic dolu maral südü götürür.
Amma ucadan səslənir: “Həkim maral südü yox,
maral qatığı demişdi”.
Bunu eşidən maral hər gözündən bir dam-
la göz yaşını isti südün içərisinə salır. Ovçu
Nurəli maral qatığından yeyib sağalır.
Müəllim şagirdlərin idrak müstəqilliyi, tə-
lim əməyi müstəqilliyinə və yaradıcı müstəqilli-
yinə şərait yaratmaqla mövzunun mənimsənilmə-
si, təhsilləndirici, tərbiyələndirici və inkişafetdiri-
ci vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə nail olur.
Şagirdlərin idrak müstəqilliyi və təlim əmə-
yi müstəqilliyi müəllimin onlara verdiyi aşağıdakı
suallar və tapşırıqları əsasında inkişaf etdirilir:
1. Ovçu Nurəli ovdan nə üçün qanı qara
gəlmişdi?
2. Meşədəki maralı Ovçu Nurəlidən başqa
hansı heyvan pusurdu?
3. Maral bəbirin iti caynaqlarından necə
xilas oldu?
4. Ovçu Nurəli nə üçün güllə ilə vurmadı?
5. Maral özündən daha çox kimlərin taleyi
üçün narahat idi?
Təlim prosesində yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi
75 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
6. Ovçu Nurəli maralı güllə ilə vurmayıb
onu balalarının yanına çatana qədər ötürdü. Bəs
nə üçün evə qanıqara gəlmişdi?
7. Ovçu Nurəli birdən-birə nə üçün xəstə-
ləndi?
8. Həkim ovçu Nurəliyə dərman olaraq
nəyi məsləhət gördü?
9. Həkimin məsləhət bildiyi dərman necə
tapıldı?
10. Bir şəxsiyyət kimi ovçu Nurəli necə
bir insandır?
11. Siz ovçu Nurəlinin yerində olsaydınız
meşədə necə hərəkət edərdiniz?
12. Maral ovçu Nurəlinin xeyirxahlığını
necə qiymətləndirdi?
Şagirdlər həmin sualları cavablandırmağa
çalışmış, müstəqillik nümayiş etdirməyə, yara-
dıcı müstəqillikləri ilə seçilməyə çalışmışlar.
Cavablara müraciət edək:
Şagird Gülər: Meşədəki maralın necə hə-
yəcan keçirməsi, qorxudan titrəməsi, bir tərəf-
dən bəbirin onu parçalayacağı, digər tərəfdən
Ovçu Nurəlinin gülləsinə tuş gələcəyi fikrindən
necə qorxması Ovçu Nurəliyə pis təsir etmişdi.
Şagird Rasim: Bu hadisələrdən təsirlənən
Ovçu Nurəli bu qərara gəldi ki, bir daha əlinə
tüfəng alıb meşəyə getməyəcək.
Şagird Zaur: Ovçu Nurəli başa düşdü ki,
meşəyə onun gözəlliklərindən faydalanmaq, saf,
təmiz havasından ciyər dolusu nəfəs almaq,
meyvəsindən dadmaq, yığıb evə gətirmək üçün
gedərlər.
Şagird Xatirə: İnsan meşənin florası və
faunasına qayğı ilə yanaşmalı, onlara qulluq et-
məlidir. Təbii sərvətlərimizdən milli iftixar hissi
keçirməlidir. Bu gözəl sərvətlərə, nadir incilərə
qənim kəsilmək olmaz.
Şagird Aytən: İnsanlar kimi bütün canlıla-
rın da yaşamaq hüququ var.
Dərsdə V sinif şagirdlərinin digər suallara
cavabları da maraqlı və tam olmuş, onların müs-
təqil və yaradıcı düşündüklərini göstərmişdir.
VII sinifdə Mir Cəlalın “Bir gəncin mani-
festi” romanından alınmış “Bahar” mətni ilə ta-
nışlıq nəzərdə tutulur. Bu hekayətin məzmunu
belədir ki, Bahar adlı yeniyetmə gün-güzəran
dalınca yaşadığı kənddən çıxıb rayon mərkəzinə
- bir vağzala gəlib çatır. Tüfəngli adamlardan
biri yiyəsiz və köməksiz bu uşağı görüb ona ya-
zığı gəlir. Bahara deyir ki, onu öz atasının ya-
nında – qəssab dükanında bir işə düzəldər: “Pal-
tarın, çörəyin bizdən, özün də erkək ətinin piti-
sindən yeyib cana gələrsən”.
İşsiz-gücsüz, ac-yalavac Bahar tez razıla-
şır. Tüfəngli adam onu bir arabaya oturdub qəs-
sab Məşədi Abbasın yanına gətirir. Məşədi
Abbas axşama qalan və köhnələn içalatı” səbətə
doldurub” ona verər, “satmamış qayıtma” de-
yərdi. Bunun müqabilində Bahara bir abbası fın-
dıq pulu, yatmaq üçün tövlədə yer verilərdi. İça-
lat satılmayanda da döyülüb, söyülərdi. Bir dəfə
qara it onun satmaq istədiyi mal qarnını onun
əlindən alıb qaçır. Qarlı-şaxtalı bir qış idi. Belə
dözülməz havada Məşədi Abbas onu həndəvərə
buraxmır, qovur. Satılmalı olan mal qarnının
pulunu - bir manatı tələb edir. Bahar həmin şax-
talı qış gecəsində, əyni yalın halda kimə pənah
aparırsa üzünə qapı çırpılır, bu binəvaya yazığı
gəlib sığınacaq verən olmur. Beləliklə, donub
ölür. Dərslikdə oxuyuruq: “Konka yolunun qarı-
nı kürüyənlər bir uşaq meyiti tapdılar. Donmuş,
taxtaya dönmüşdü Buzlaşmış saçları üzünə ya-
pışmışdı. Bütün sifəti buz qatı ilə örtülmüşdü.
Qolları qoltuqlarına bükülüb qalmışdı. Baxanla-
rın ürəyi xarab olurdu. Yiyəsiz bir uşaq olduğu
ilin bu vaxtında əynindəki qədək paltarından
bəlli idi. ona görə yiyəsini axtarmadılar, qəriblər
qəbiristanına apardılar” (18, 135).
Şagirdlər Baharın taleyindən mütəəssir
olaraq o zamankı və müasir uşaqları yadlarına
saldılar. Ölkəmizdə uşaqlar üçün yaradılmış gö-
zəl şəraitindən danışdılar. Bildirdilər ki, Bahar o
dövr cəmiyyətinin yaratdığı yaramaq şərait nəti-
cəsində olmazın zülmlər çəkib, bir qarın çörəyə
möhtac olub, təhqir və məhrumiyyətlərə, dözül-
məz istismara, zülmə məruz qalıb. Şaxtalı, qarlı
gecədə daldalanmağa yer tapmayıb.
Dərsdə Məşədi Abbasın, onun oğlunun,
Kəblə Qurbanım, sahibkarın xanımının qəddarlı-
ğı, amansızlığı, tamahkarlığı kəskin tənqid edilir.
Şagird Zülfiyyə: Məşədi Abbasın, Kəblə
Qurbanım Kişi qəddarlığı və amansızlığı hədsiz-
dir. Qadın, hər şeydən əvvəl anadır. Onlarda
mərhəmət hissi kişilərə nisbətən çox olmalıdır.
Fəqət sahibkarın xanımı da Bahara münasibətdə
xeyirxah mövqedə olmur, ona yazığı gəlmir,
onun yalvarışlarına baxmır. Öldürücü şaxtada
“Xanım mitili – Baharın köhnə yorğanını eşiyə
atdı: “İtil, hansı cəhənnəmə gedirsən, get!” dedi.
Bütün bunlar bir manat pulun ucbatından baş
Ülviyyə İsmayılova
76 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
verir. Bir manatın dərdini çəkənlər Baharın ölü-
münə qətiyyən təəssüflənmirlər. Bu, onlar tərə-
findən mənəviyyatsızlıq, simasızlıq, insanlıqdan
kənar hərəkətlərdir. Yolverilməz düşüncə, dav-
ranış və rəftar tərzidir. Problemin aktuallığı. Təlim prosesində yeni-
yetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi kuriku-
lumların tətbiqi və yeni pedaqoji təfəkkür şəraitində
öz aktuallığı ilə seçilir.
Problemin yeniliyi. Təlim prosesində yeni-
yetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi diqqətə
çatdırılır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Təlim prose-
sində yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilmə-
si sahəsində ümumtəhsil məktəbinin ədəbiyyat müəl-
limlərinə öz köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. L.İ. Mansurova. Tarix dərslərində şagirdlərdə idrak fəallığının formalaşdırılması: Ped.ü.fəls.dok.
...dis. Bakı, 2013.
2. L.A. Məmmədli. Tələbələrin idrak fəallığının inkişaf etdirilməsi yolları: Ped.ü.fəls.dok. ...dis. Bakı,
2014.
3. Назарова ГИ. Развитие познавательной самостоятельности школьников в процессе обучения
письменной речи: Дис. ...канд.пед.наук. Казань, 2001.
4. Матюхова Д.В.Формирование творческой самостоятельности учащихся в условиях
индивидуализации обучения: Дис. ...канд.пед.наук. Кострома, 2008.
5. Шамсиева А.А. Формирование творческой самостоятельности студентов в процессе
обучения иностранному языку в неязыковых вузах: Дис. ...канд.пед.наук. Казан, 2005.
6. Бенги Айхан развитие творческой самостоятельности учащихся средней школы Турции на
занятиях по изобразительному искусству: Дис. ...канд.пед.наук. Омск, 2007.
7. Ихсанова Ф.А. Методика формирования творческой самостоятельности студентов техничес-
ких вузов в обучении математике с использованием системы: Дис. ...канд.пед.наук. Елабуга, 2015.
8. Цопанова Е.И. Формирование творческой самостоятельности студентов как основы их про-
фессионального становления: На примере подготовки товароведов-экспертов в системе университета:
Дис. ...канд.пед.наук. Владикавказ, 2004.
9. Зинченко Н.В. Развитие творческой самостоятельности студентов на пленэрной практике:
Дис. ...канд.пед.наук. М., 2008.
10. Пыпа Н.В. Развитие самостоятельности учащихся http://открытыйурок.рф/статьи/572779/
11. Невзорова Анна Витальевна Воспитание самостоятельности школьников в учебной
деятельности: Дис. ...канд.пед.наук. Архангельский, , 2005.
12. Липчанская Т.Н. Формирование самостоятельности учащихся в процессе обучения.
https://nsportal.ru/npo-spo/obrazovanie-i-pedagogika/library/2013/10/10/formirovanie-samostoyatelnosti-
uchashchikhsya-v
13. Тайчинова Н.Я. Формирование навыков самостоятельности младших школьников в учебно-
прикладной трудовой деятельности: Дис. ...канд.пед.наук. М., 2000.
14. Сапачева Л.Р. Формирование у младших школьников учебной самостоятельности: Дис.
...канд.пед.наук. М., 2010.
15. Гуляева А.Н. Педагогическое обеспечение учебной самостоятельности младших
школьников: Дис. ...канд.пед.наук. Якутск, 2006.
16. Кухарев Н. Формирование умственной самостоятельности: Дис. ...канд.пед.наук. М., 1972.
17. S. Əliyev, B. Həsənov, Ə. Səfərova, Ə. Quliyev. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi
üçün “Ədəbiyyat” fənni üzrə dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016, 208 s.
18. S. Əliyev, B. Həsənov, Ə. Səfərova, Ə. Quliyev. Ədəbiyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi
üçün “Ədəbiyyat” fənni üzrə dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016, 208 s.
Təlim prosesində yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf etdirilməsi
77 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
У.М. Исмаилова
РАЗВИТИЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ ПОДРОСТКОВ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются вопросы развития самостоятельности подростков в процессе обучения.
Данные задачи изучают на уроках литературы в V-VII классах. На уроках подробно рассматривается
легенда «Мать-олениха» и рассказ «Бахар» из романа Мир Джалала «Манифест молодого человека».
Преподавание данных произведений способствует развитию у учащихся творческой самостоятель-
ности, познавательной самостоятельности и учебно-трудовой самостоятельности.
U.M. Ismailova
DEVELOPMENT OF THE INDEPENDENCE OF TEENAGERS IN THE TRAINING PROCESS
SUMMARY
The article studies the development of teenagers' independence in the learning process. These problems are
studied in literature classes in V-VII grades. The lessons detail the legend "Mother-deer" and the story "Bahar"
from the novel Mir Jalal "Manifesto of a Young Man". Teaching these works promotes the development of
students' creative independence, cognitive independence and educational and labor autonomy.
Redaksiyaya daxil olub: 09.02.2018
Lalə Cahangirova
78 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
KİÇİK YAŞLI MƏKTƏBLİLƏRDƏ ƏSASLANDIRILMIŞ MÜHAKİMƏLƏR
YÜRÜTMƏK BACARIQLARININ FORMALAŞDIRILMASININ FİZİOLOJİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Lalə Cahangirova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant
Gəncə Dövlət Universiteti
E-mail: cahangirov@ mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ş.T. Tağıyev,
ped.ü.fəls.dok. L.N. Nağıyeva
Açar sözlər: əsaslandırılmış mühakimələr, psixofizioloji şərt, əqli nəticə, induktiv və deduktiv isbatlar,
əsaslandırmaq cəhdi
Ключевые слова: обоснованные суждения, психофизиологические условия, умственный
результат, индуктивные и дедуктивные доказательства, попытка обосновывать
Key words: sound judgments, psychophysiological conditions, mental outcome, inductive and
deductive evidence, attempt to substantiate
Kiçik yaşlı məktəblilərdə əsaslandırılmış
mühakimələr yürütmək bacarıqlarının formalaş-
dırılması problemi, müəyyən dövrlərdə, ötəri də
olsa, bir çox psixoloji, fizioloji və didaktik təd-
qiqatlarda pərakəndə şəkildə nəzərdən keçiril-
mişdir. Elmlərin əsasının mənimsənilməsi üçün
lazım olan məntiqi biliklərin və bacarıqların bü-
tün komponentləri, kiçik yaşlı məktəblilərin isti-
fadə etdikləri təfəkkür əməliyyatlarının, inandı-
rıcı mühakimələrin və məntiqi hökmlərin növlə-
ri, onların əsaslandırılmasının psixoloji və fizio-
loji xüsusiyyətləri az da olsa, bu tədqiqatlarda
araşdırılmışdır. İbtidai siniflər üzrə fənn kuriku-
lumlarının, dərsliklərin və digər tədris material-
larının təhlili göstərir ki, həmin anlayışların bir
çoxunun artıq birinci sinifdən başlayaraq mə-
nimsədilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu da, müx-
təlif elmi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Biliklər
sisteminin və alınmış nəticələrin düzgünlüyünün
əsaslandırılmış məzmununa, o cümlədən kiçik
yaşlı məktəblilərdə əsaslandırılmış mühakimələr
yürütmək bacarıqlarının formalaşdırılması im-
kanlarına aydınlıq gətirmək məqsədilə, ilk öncə
şagirdlərin pedaqoji, psixoloji və fizioloji mə-
nimsəmə imkanlarını araşdıran Azərbaycan və
xarici ölkə tədqiqatçılarının əldə etdikləri elmi
nailiyyətləri təhlil edib ümumiləşdirmişik.
İlkin gəldiyimiz qənaət ondan ibarət ol-
muşdur ki, əsaslandırılmış mühakimələr yürüt-
mək bacarıqları və onların formalaşdırılması
mürəkkəb təfəkkür prosesidir. Bu prosesin əsa-
sında insanın beyin qabığında əmələ gələn şərti-
reflektor əlaqələr dayanır. İ.M. Seçenov belə
şərti-reflektor əlaqələrin üç cəhəti haqqında çox
dəyərli elmi fikirlər söyləmişdir: “… hissiyatlı
səthin oyandırılması, mərkəzin fəaliyyəti və
əzələlərin, vəzlərin işçi orqanları sahəsində
oyandırılmanın təzahürüdür” (10, 180). Reflek-
tor qövslərin bu əsas hissələri haqqında (anali-
zator, qapadıcı aparat, icraedici və ya işçi apa-
rat) böyük Azərbaycan psixoloqları professorlar
Ə.Ə. Əlizadə, Ə.Ş. Qədirov, R.İ. Əliyev də elmi
fikirlər söyləmişlər. Onlar refleks sxeminin affe-
rent və hiss edilən, mərkəz və icraçı hissələrinin
roluna da xüsusi aydınlıq gətirirlər (1, 109).
Reflektor qövsün bütün bu elementləri
eyni əhəmiyyətə malik deyildir. Bunların arasın-
da həlledici rol afferent (duyğulu) hissənin üzə-
rinə düşür. İ.M. Seçenov yazırdı: “Diqqətsizlik
şərtlərinin təhlili həmişə onu göstərir ki, həmin
anda gözün görə, qulağın eşidə biləcəyi halda,
şüur daha güclü təfəkkür əməliyyatlı ilə məşğul
olduğundan diqqətlə baxmaq və eşitmək üçün
konkret şərait mövcud olmur» (10, 187-188).
Xarici aləmdən siqnalların qəbul edilməsi (affe-
rentasiya) və onların təhlili orqanizmin bütün ali
qabiliyyətlərinin formalaşmasında həlledici rol
oynayır. Eyni zamanda, afferent impulslar mər-
kəzi sinir sisteminin fəaliyyəti üzərində daimi
nəzarəti həyata keçirir.
Fiziologiya elmi əsaslarla müəyyən etmiş-
dir ki, hər bir reflektor təsir sonda bu və ya digər
Kiçik yaşlı məktəblilərdə əsaslandırılmış mühakimələr yürütmək bacarıqlarının formalaşdırılmasının
fizioloji xüsusiyyətləri
79 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
nəticəyə gətirib çıxarır. Afferent qıcıqlandırıcı-
lar mərkəzə orqanizmin ətraf mühitə təsirinin
nəticələri və dəyişikliklər haqqında məlumat ve-
rir. Bununla da, alınan nəticəyə nəzarəti, onun
korrektə edilməsini və fəaliyyətin idarə olunma-
sını həyata keçirməyə imkan verən əks əlaqə ya-
ranır. Buradan belə çıxır ki, reaksiyaların əhə-
miyyətli təsiri nəticəsində müsbət hallarda mü-
vəqqəti əlaqələrin əmələ gəlməsi, mənfi hallarda
isə hərəkətin tormozlanması baş verir. Siqnala
cavab olaraq reflektor hərəkətin nəticələri haq-
qında orqanizm tərəfindən alınan informasiyanı
A.K. Anoxin (2, 25-26) əks afferentasiya adlan-
dırmışdır.
Afferent siqnalizasiya reflektor təsirin nəti-
cəsində yaranır və mərkəzə doğru yönəlmiş olur.
Mərkəzi sinir aparatının-təsir aksentorunun ol-
ması P.K. Anoxin tərəfindən müəyyən olunmuş-
dur, bu aparat işlək orqanlardan və yerinə yeti-
rilən təfəkkür fəaliyyətinin nəticəsinin qiymət-
ləndirilməsindən alınan afferent siqnalların qav-
ranılmasına xidmət edir («qəbul etmək və bəyən-
mək»). Bu qiymətləndirmə əsasında hərəkətin,
təfəkkür fəaliyyətinin düzəlişi baş verir. Qiymət-
ləndirmə fəaliyyət sistemində başa çatan nəticə-
nin qarşıya qoyulan məqsədlə müqayisəsi yolu
ilə aparılır. Bunun sayəsində təfəkkür fəaliyyəti-
nə nəzarət üçün oriyentirlər müəyyən olunur.
Fiziologiya elminə görə, fəaliyyətin ni-
zamlanmasının mühüm şərti refleksin möhkəm-
ləndirilməsidir. İstiqamətinə görə o, afferent im-
pulsasiyaya əksdir. Möhkəmləndirmə şərtsiz
refleksin xarici reseptorlara təsiri yolu ilə həyata
keçirilir. Şərti refleksin hazırlanması və möv-
cudluğu yalnız onun həmişə şərtsiz reflekslə
möhkəmləndirilməsi və daimi əks afferentasiya-
sı ilə mümkün ola bilər. Şərti refleksin möh-
kəmləndirilməsi mövcud yüksək şəraitlərə uy-
ğunlaşmanın məqsədəuyğunluğunu müəyyən-
ləşdirən bioloji faktor olmaqla, həmçinin bu uy-
ğunlaşmanı düzəldən amildir.
Beləliklə, kiçik yaşlı məktəblilərin təlim
fəaliyyətinə yalnız ayrı-ayrı mülahizə və müha-
kimələrin yürüdülməsi deyil, həmçinin onların
məntiqi zəncirinə və alınmış nəticələrin düzgün-
lüyünə nəzarət sistemi də daxildir. Bu, şagirdin
mövcud fəaliyyəti ilə əvvəlcədən hazırlanmış
fəaliyyət sisteminin («fəaliyyət proqramının»)
tutuşdurulması yolu ilə aparıla bilir. Nəzarət
əməliyyatı mühakimə və əqli nəticələrdəki səhv-
lərin düzəlməsi və bütün fəaliyyətin təkmilləş-
məsi ilə başa çatır.
Əsaslandırılmış mühakimələr yürütmək
bacarıqlarının formalaşdırılmasının fizioloji əsa-
sında mühakimələrdəki buraxılan səhvləri nəzə-
rə almaqla fəaliyyəti nizamlamaq və qiymətlən-
dirmək imkanı verən əks (tərs) əlaqələr sistemi
durur. Səhvlərin aşkara çıxarılması və onların
düzəldilməsi prosesi düzgün fəaliyyət akseptor
qıcıqlandırıcıları ilə qeyri-düzgün fəaliyyətdən
əmələ gələn əks afferentasiyalar arasında uy-
ğunsuzluğun müəyyənləşdirilməsindən ibarət-
dir. Təlim prosesinin bütün hissələrində əks af-
ferentasiyaların düzəldici funksiyası böyük əhə-
miyyət kəsb edir. Təlim özü yalnız bu əsas üzə-
rində mümkündür. Şagirdlərin tədris tapşırıqla-
rının və çalışmalarının səmərəli yerinə yetirmə-
lərinin əsas şərti şəxsi müşahidələri, şagird mü-
hakimələrində buraxılmış səhvlərlə bağlı peda-
qoqun göstərişləri və qiymətləndirməsi əsasında
yerinə yetirilən təfəkkür əməliyyatlarının gedişi-
nə və nəticələrinə (həmçinin digər təlim fəaliy-
yətlərinin nəticəsinə) nəzarətdən və bu nəzarətin
həyata keçirilməsi mexanizmindən ibarətdir.
Eksperimental psixofiziologiyanın inkişafı
ilə bağlı müxtəlif yaş qrupundan olan uşaqların
mühakimələrinin, əqli nəticələrinin və əsaslandır-
malarının xüsusiyyətlərini öyrənməyə dəfələrlə
cəhd olunmuşdur. Xarici alimlərdən Meyman,
Mayer, Şüsler belə hesab edirlər ki, məktəb
fənlərinin məntiqinin tələb etdiyi səviyyədə əsas-
landırılmış mühakimələr yürütmək və əqli nəti-
cələrə gəlmək yalnız 12-14 yaşlı uşaqlar üçün
mümkün olur (9, 221). J. Piaje də bu qənaətə
gəlmişdir. O özünün «Nitq və uşaq təfəkkürü»
əsərində qeyd edir ki, uşaqların mülahizələri çox
zaman fərdi xarakter daşıyır. Uşaqların bütün
mühakimələri ayrı-ayrı hadisələr üzərində apar-
dıqları müşahidələrdən yaranan «əqli təcrübə-
ləri»nin məhsuludur (8, 321). Ümumi mühaki-
mələrə müraciətlər uşaqlarda olduqca azdır. O,
göstərir ki, məktəbəqədər yaşında olan uşaqlar
silloqistiq mühakimələrdən istifadə edə bilmirlər.
Onların əqli nəticələri ümumidən xüsusiyə deyil,
xüsusidən xüsusiyə doğru gedir (8, 359).
V. Ştern, S. Ayzeks isə əks mövqedə da-
yanaraq iddia edirlər ki, məntiqi mülahizələr
söyləmək, onların doğru olduğunu əsaslandır-
Lalə Cahangirova
80 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
mağa cəhd etmə, əqli təfəkkür nəticələrinə gəl-
mək və izah etmək qabiliyyətləri məktəbəqədər
yaşda olan uşaqlar üçün də səciyyəvidir. V.
Ştern qeyd edir ki, uşaq o zaman sübut etməyə
çalışır ki, böyüklər ona öz təsdiqlərini və inan-
dırmalarını əsaslandırmağı təklif etmiş olsunlar.
O, göstərir ki, fəaliyyət zamanı uşaqlarda bura-
xılmış səhvlərin müstəqil, kənardan kömək ol-
madan aşkar olunması psixologiyasının yaradıl-
ması daha faydalıdır, belə ki, bu yeni materialın
möhkəm, şüurlu və səhvsiz mənimsənilməsində
şagirdlərə kömək edir. O, Ayzeks, Büxler, Seli,
Pere və b. psixoloqlar kimi belə hesab edir ki,
sadə mülahizələrin elementar əsaslandırılmasını
aparmaq bacarığı 5-6 yaşlı uşaqlarda təzahür
olunur (13, 216-217, 153).
Sovet psixoloqları da Piajenin ideyalarının
yanlış olduğunu sübut edərək göstərirlər ki, J.
Piajenin təcrübələrində uşaqlara təqdim olunan
sualların məzmunu onların həyat təcrübələri ilə
uyğunluq təşkil etmir. Hava şarlarının, göy
cisimlərinin hərəkət trayektoriyalarını, qanuna-
uyğunluqlarını bilmədən uşaqlar belə qanunauy-
ğunluqları əsaslandıra bilmirlər. Təfəkkürü qa-
zanılmış biliklərə, inkişafa-təlimə qarşı qoymaq-
la J. Piaje uşaqların mülahizələrinin məntiqi
əsaslandırması imkanlarını tamamilə müəyyən
edə bilməmişdir (8, 44). Sovet psixoloqları eks-
periment yolu ilə sübut etmişlər ki, uşaqlarda
özünə nəzarət və öz nəticələrinin doğruluğunu
əsaslandırmaq təşəbbüsü məktəbəqədər dövrdən
başlayır. SSRİ PEA-nın Ümumi və Pedaqoji
Psixologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunda aparıl-
mış geniş tədqiqatların nəticələri göstərdi ki,
“Bütün 5 yaşlı uşaqlar inamla öz nəticələrinə
nəzarət edir və yalnız bəziləri hərdən bir səhv
edirlər… Bütün 6 yaşlı uşaqlar isə (təcrübədən
sonra) demək olar ki, səhv etmədən öz təlim
nəticələrinin düzgünlüyünü əsaslandıra bilirlər”
(9, 195). V. Ştern isə qeyd edir ki, özünə nəzarət
və öz mühakimələrinin doğruluğunu əsaslandıra
bilmək bacarıqları öz psixoloji əhəmiyyətindən
başqa, xüsusi pedaqoji əhəmiyyət də kəsb edir.
Çünki, mühakimələrdə buraxdıqları səhvləri
uşaqların özlərinin tapması, başqasının göstər-
məsindən daha çox fayda verir, yəni materialla-
rın şagirdlərə daha möhkəm, şüurlu və səhvsiz
mənimsədilməsinə xidmət edir (13, 153).
Psixoloqlardan A.V. Zaporojes (6), U.V.
Ulenkova (11) apardıqları araşdırmaların nəticə-
sində müəyyən etmişlər ki, sadə hökmlər ver-
mək bacarığı və öz mühakimələrinin düzgünlü-
yünü əsaslandırmaq cəhdi uşaqlarda məktəbəqə-
dər yaş dövründən baş verir. Sadə əqli hökmlə-
rin verilməsi bacarığı - əsaslandırılmış mühaki-
mə yürütmək və düzgün nəticələr almaq prose-
sinin ilk pilləsidir. Bu prosesin növbəti pilləsi
söylənmiş sadə hökmlərin doğruluğunun izah
edilməsi, əsaslandırılması bacarıqlarıdır. Hər iki
pillə bir-birilə sıx bağlıdır. İkinci pilə birinci pil-
ləni tamamlayır. M.M. Baxruşevin tədqiqatla-
rında isə (3,4) daha inandırıcı arqumentlərlə sü-
but olunur ki, fikri fəaliyyət zamanı əqli nəticə-
lər çıxarmaq və onu praktik yoxlamaq vərdişlə-
rinin ibtidai sinif şagirdlərinə mənimsədilməsi
istiqamətində səmərəli işlər təşkil etmək olar. O,
xüsusi olaraq vurğulayır ki, belə vərdişlərin aşı-
lanması zamanı minimum sərhədin qoyulmasına
heç bir əsas yoxdur (4, 120).
Keçən əsrin sonlarından etibarən məntiqi
mühakimələrin yürüdülməsi və söylənilən əqli nə-
ticələrin, hökmlərin doğruluğunun əsaslandırılma-
sı bacarıqlarının formalaşması problemi psixoloq-
ların da diqqətini özünə cəlb etmişdir. M.S. Yeris-
yalov silloqistik mühakimələrin tətbiqinin psixo-
loji imkanlarını tədqiq edərək, belə bir qənaətə
gəlmişdir ki, aşağı sinif şagirdləri deduktiv qərar-
lar vermək bacarığına malikdirlər. O, göstərir ki,
deduktiv qərarların istifadəsində aşağı sinif şagird-
lərinin əsas çətinliklərindən biri formal-məntiqi
strukturun başa düşülməməsidir (5, 290).
Kiçik yaşlı məktəblilərin fərdi təfəkkürlə-
rinin fərqini öyrənərkən T.V. Kosma göstərir ki,
birinci sinif şagirdləri əksər hallarda təsdiqləyici
mühakimələr, ikinci sinifdə isə problematik mü-
hakimələr yürüdə bilməyi bacarırlar. Sadə müd-
dəaları, əgər müəllim bunu tələb edərsə, onlar
əsaslandırmağa cəhd edirlər (7, 108-109).
V.A. Fill də, özünün fundamental araşdır-
malarında qərarların, təkziblərin irəli sürülməsi
zamanı uşaqların fizioloji imkanlarını məhz I-III
sinif şagirdlərinin üzərində öyrənmişdir. O, eks-
perimental tədqiqatlarının əsasında müəyyən
edir ki, «davamlı, xüsusi təşkil olunan təlim nə-
ticəsində kiçik yaşlı məktəblilərdə nisbətən
geniş tətbiq sahələrini əhatə edən ümumiləşmiş
isbat üsullarından yalnız deduktiv əqli nəticələ-
rəgəlmə formasında istifadə etmək və bu baca-
rıqları formalaşdırmaq mümkündür» (12, 89).
O, daha sonra göstərir ki, şagirdlər tezis və ar-
Kiçik yaşlı məktəblilərdə əsaslandırılmış mühakimələr yürütmək bacarıqlarının formalaşdırılmasının
fizioloji xüsusiyyətləri
81 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
qumentlər arasında müəyyən formal-məntiqi
əlaqələri dərk edərlərsə, onda cins anlayışı görü-
nüşünə və ya ona yaxın başqa cinsdən olan gö-
rünüşlərə əsaslanan isbatları həyata keçirə bilər-
lər. Bu fikirlər V.A. Filin kiçik yaşlı məktəbli-
lərdə induktiv isbatların tətbiq imkanlarının
araşdırılmasına həsr edilmiş tədqiqat işində də
təsdiq olunmuşdur. Onun apardığı eksperimen-
tal tədqiqatlar ibtidai siniflərin iş praktikasına
sadə induktiv və deduktiv isbatların daxil edil-
məsinin mümkünlüyünü və məqsədəuyğunlu-
ğunu bir daha sübut edir.
Beləliklə, fizioloji və qismən də psixoloji
tədqiqatların nəticələrindən belə bir qənaətə gəl-
mək olur ki, müəyyən psixofizioloji şərtlərə ria-
yət olunarsa, kiçik yaşlı məktəblilər əsaslandırıl-
mış mühakimələr yürütmək bacarıqları və onları
təlim prosesində uğurla tətbiq etmək imkanları
əldə edə bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Əliyev R.İ. Təhsilə psixoloji xidmətin sosial-psixoloji məsələləri // İbtidai məktəb və məktəbəqədər
tərbiyə. 2007, № 3
2. Aнохин П.K. Oбоснование oотражения действительности // Вопросы философии. 1962, № 7
3. Вахрушев M.M. Об этапах овладения силлогистическими умозаключениями. // В кн.:
Ученые записки Глазовского Гос. пед. инс-та, 1982, вып. 10
4. Вахрушев M.M. Oб обучении учащихся умениями пользоваться простейшими
умозаключениями. // В кн.:, Ученые записки Глазовского Гос. пед. инс-та, 1982, vıp.10
5. Ерисьялов M.С. K вопросу о дедуктивном мышлении младших школьников / Maтериалы
VIII всемирного съезда психологов. Тбилиси, 2001.
6. Запорежец A.В. Развитие логического мышения у детей в дошкольном возрасте. Вопросы
психологии ребенка дошкольного возраста. M.: Просвещение, 1988.
7. Косма T.В. Мышление учащихся младшего школьного возраста. Киев, Радианская школа. 2008.
8. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. M.: Уч.пед.из, 1992.
9. Развитие логической памяти у детей / Под. ред. A.A. Смирнова. M., Педагогика. 1996.
10. Сеченов И.M. Рефлексы головного мозга кому и как разрабатывает психология. Избранные
произведения. T. 1. M.: изд. AПН РСФСР, 1992.
11. Уленкова У.В. Oб особенностях умозаключительного мышления у детей дошкольного
возраста / Вопросы педагогики, 1998, № 5
12. Филл В.A. Особенности дедуктивных доказательств у младших школьников // Ж. Почеткова
школа. 2001, № 5
13. Штерн В. Психология раннего детства. Пг.: Нейман, 1915.
Л.В. Джахангирова
ФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ СПОСОБНОСТЕЙ
ВЫДВИГАНИЯ ОБОСНОВАННЫХ СУЖДЕНИЙ У УЧАЩИХСЯ МЛАДШИХ КЛАССОВ
РЕЗЮМЕ
В статье автор определил физиологические особенности проблемы способностей выдвигания
обоснованных суждений у учащихся младших классов. В результате физиологических и частично
психологических исследований, автор пришел к выводу, что если соблюдать определенные психофи-
зиологические условия, то учащиеся младших классов смогут приобрести способность выдвигать
обоснованные суждения и с успехом применять их в учебном процессе. Эти выводы полезны как для
теоретических исследователей, так и для учителей - практиков.
Lalə Cahangirova
82 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
L.V. Jahangirova
PHYSIOLOGICAL FEATURES OF FORMATION OF THE ABILITY TO EXPRESS REASONED
JUDGMENTS IN JUNIOR STUDENTS
SUMMARY
In article the author determined the physiological characteristics of the problem of the ability to
express well-founded judgments in junior students. As a result of physiological and partly psychological
research, the author concluded, that if certain psycho-physiological conditions are observed, then junior
students will be able to express reasoned judgments and successfully apply them in the educational process.
These conclusions are useful both for theoretical researchers and for teachers - practitioners.
Redaksiyaya daxil olub: 15.02.2018
Təlim-tərbiyə prosesinin yeni fənn proqramlarının (kurikulumların) tələbləri əsasında qurulması
83 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
TƏLİM-TƏRBİYƏ PROSESİNİN YENİ FƏNN PROQRAMLARININ
(KURİKULUMLARIN) TƏLƏBLƏRİ ƏSASINDA QURULMASI
Ülviyyə Osmanova,
İsmayıllı şəhər E. Məmmədov adına
3 nömrəli orta məktəb-liseyin tarix müəllimi
E-mail: osmanova_ü@mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.fəls. dok. B.O. İbadova,
ped.ü.fəls.dok. T.S. Paşayev
Açar sözlər: tarix, məktəb, metod, kurikulum, məqsəd
Ключевые слова: история, школа, метод, куррикулум, цель
Key words: history, school, method, currucilum, opinions
Tarix şagirdlərdə insanlara, maddi və mə-
nəvi mədəniyyətin inkişafı sahəsində onların işi-
nə hörmət hissini tərbiyə etməyə, ictimai inkişa-
fın müxtəlif problemləri ilə əlaqədar tədqiqat
aparmaq və onların həlli yollarını tapmaq,
əməkdaşlıq etmək, tənqidi düşünək, hadisə və
təzahürlərin inkişafının nəticələrini proqnozlaş-
dırmaq, düşdüyü şəraitdən baş açmaq və düzgün
qərarlar qəbul etmək və b. bacarıqları formalaş-
dırmağa imkan verir.
Müasir dövr məktəblidən başqalarının
fikirlərinə hörmətlə yanaşmağı, sosial vəziyyə-
tindən asılı olmayaraq insanların düşdüyü vəziy-
yəti başa düşməyi, onlara həssas yanaşmağı,
kollektivdə əməkdaşlıq etməyi, ətrafındakı
situasiyanı düzgün təhlil edərək uğur qazanmağı
tələb edir. Qeyd edilən bacarıq və vərdişlərin
aşılanmasında tarix fənni xüsusi rol oynayır.
Digər fənlər kimi tarix fənninin də məq-
sədləri vardır və həmin məqsədlər ümumtəhsil
məktəblərinin qarşısına qoyulmuş məqsədlərdən
irəli gəlir. Məqsədlər real olmalı, həyatın tələb
etdiyi zəruri bacarıq və vərdişlərin formalaşma-
sına, şagirdlərin şəxsi maraqlarının təmin olun-
masına istiqamətlənməlidir.
Hazırda təhsildə aparılan ən zəruri islahat-
lardan biri kurikulumun tətbiqidir ki, bu da fənn
kurikulumlarında öz əksini tapmaqdadır. Hazırda
fənn kurikulumlarının üzərində işlənilməkdədir.
Azərbaycan Respublikasında ümumi təh-
silin Milli Kurikulumunun tərkib hissəsindən
biridə ümumi tarix kurikulumudur. O, Milli
kurikulumda nəzərdə tutulan funksiyaların real-
laşdırılmasına xidmət edir. Milli kurikulumun
hazırlanmasının ümumi prinsipləri ümumi tarix
fənnində də gözlənilməlidir.
Nəzərdə tutulan ümumi tarix fənni kuriku-
lumu bu fənnin ümumi təlim nəticələrinin əldə
edilməsini təmin edəcək planlaşdırmanı, öyrən-
mə nəzəriyyəsini, idarəetməni əhatə etməlidir.
Kurikulumda fənnin məzmunu nəticəyönlü ya-
naşma əsasında müəyyənləşdirilməlidir. Bu, o
deməkdir ki, hər təhsil pilləsi üzrə ümumi təlim
nəticələrinin nəzərə alınması əsasında həmin
pillə üçün xarakterik olan, bu pillə üçün nəzərdə
tutulan bilik və bacarıqların formalaşmasına
xidmət edən məzmun müəyyənləşdirilməlidir.
Kurikulum tərtib olunarkən şagirdlərin qabiliy-
yətlərinin əhatə olunmasına cəhd göstərilməli,
diqqət çəkən məqamlarına toxunulmalıdır. Bu,
kurikulumda öz ifadəsini ümumi təlim nəticələ-
ri, sinif üzrə təlim nəticələri və bunların yerinə
yetirilməsini təmin edən alt standartlar, habelə
şagird nailiyyətlərini əks etdirən standartlar sis-
temində tapmalıdır.
Müasir didaktikada şübhəsiz elə bir vahid
metod yoxdur ki, onu həmişə və hər yerdə tətbiq
etmək mümkün olsun. Buna görə də müxtəlif
dərs formaları və üsullarının seçilməsi müəlli-
min təcrübəsi və arzusundan asılı olaraq məhz
onun ixtiyarına buraxılır. Müəllim gələcək dər-
sin məntiqini özü müəyyən etməlidir. Tarixin tə-
limi yaradıcı işdir, müəllim şagirdlərin qəlbinə
və şüuruna öz yolunu tapmalıdır.
Şəxsiyyətin formalaşmasında tarixin öyrə-
nilməsi son dərəcə mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Ümumi tarix fənni kurikulumu hazırlanar-
kən təhsil mütəxəssisləri, şagirdlər, müəllimlər,
Ülviyyə Osmanova
84 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
valideynlər, dərslik və metodiki vəsaitlərin tər-
kibi nəzərə alınmalıdır.
Müasir dövr məktəb məzunlarından aşağı-
dakı təfəkkür bacarıq və vərdişlərini tələb edir:
Ümumiləşdirmə, məntiqi əməliyyatlar
vasitəsilə reallaşdırılan təhlil;
Yaradıcı fəaliyyət təcrübəsi, tarixi fakt-
ların təhlilinə müxtəlif mövqelərdən yanaşmaq
və qiymətləndirmək;
Əsas tarixi fakt və hadisələrin, onlar
arasındakı səbəb-nəticə əlaqələrinin açılması;
Tarixi faktlarda ictimai inkişafın ümumi
qanunauyğunluğunun əlamətlərini görmək, hər bir
tarixi faktda mövcud olan inkişaf tendensiyasının
aydınlaşdırılması və proqnozlar verilməsi.
Məktəblilərin ən qədim dövrlərdən
müasir dövrə kimi bəşəriyyətin keçdiyi tarixi
yol haqqında biliklərin əsaslarına yiyələnməsi;
Vətənin tarixi keçmişinə, bu gününə,
gələcəyinə məhəbbət və nikbinlik hissi yarat-
maq, dünya sivilizasiyasının nailiyyətlərinə, in-
san hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşmaq,
münasibət bəsləmək keyfiyyətləri aşılamaq;
Tarixi biliklərin əsaslarına yiyələnmək,
müstəqil surətdə bilik və bacarıqlar qazanmaq və
müasir həyat hadisələrinin təhlili, qiymətləndiril-
məsi və proqnozlaşdırılmasında onları tətbiq et-
mək, gündəlik fəaliyyətində tarixi təfəkkür bacarıq
və vərdişlərindən faydalanmasına nail olmaq.
Bütün tədrisin sonunda şagird aşağıdakıla-
ra yiyələnməlidir:
Tarixdə il hesabından istifadə edərək xro-
nologiya ilə işləməli, tarixi faktların məkan əla-
qələrini müəyyənləşdirməli, tarixi fakt və pro-
sesləri təsnif, təsvir və təhlil etməli, tarixi hadisə
və proseslərin başlıca və mühüm cəhətlərini ayı-
raraq, tarixi hadisə və prosesləri müqayisə edə-
rək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən
etməlidir. Xalqların və dövlətlərin siyasi, sosial-
iqtisadi həyatında baş verən dəyişiklikləri tarixi
məkanla əlaqədə təhlil etməli, müxtəlif mənbə-
lər əsasında tarixi faktlarla bağlı məlumat topla-
yaraq, sistemləşdirməli, onların təhlili və müqa-
yisəsi əsasında nəticələr çıxarmalıdır.
Ümumiyyətlə, ümumi tarix fənni kuriku-
lumu bu fənnin məqsəd və vəzifələrini, onun
əhəmiyyətinin əsaslandırılmasını, fənnin özünə-
məxsus cəhətlərini, əsas və orta təhsil pillələri
üzrə ümumi təlim nəticələrini, fənn üzrə məz-
mun xətlərini və onların əsaslandırılmasını, hər
bir sinif üzrə ümumi təlim nəticələrini (əsas
məzmun standartlarını), alt standartları, fəndaxi-
li və fənlərarası inteqrasiyanı, təlim strategiyala-
rını, qiymətləndirmə nümunələrini əhatə edən
sənəd olmalıdır.
Hər bir tarix dərsində şagirdlər tarix təhsili-
nə daxil olan biliklər sisteminin müəyyən ele-
mentlərini qavrayır, başa düşür, yadda saxlamaq
üçün müəyyən təmrinlər edir və ya tətbiq edirlər.
Tarix təliminin əsasında faktlar durur. Tarixi
faktları öyrətmədən şagirdlərin təsəvvüründə
keçmişin canlı mənzərəsini yaratmaq, keçmişin
və ya müasir dövrün ictimai həyat hadisələrinin
elmi izahını vermək mümkün deyil. Tarixin elmi
izahını verə bilmək üçün isə şagirdlər faktları,
onların əlaqə və münasibətlərini təhlil etməli,
materialdan mühüm cəhətlərini ayırmalı və ümu-
miləşdirməli, tarixi anlayışlar sistemi, ictimai in-
kişafın qanunları və dünyagörüşü ideyaları haq-
qında biliklərlə silahlanmalıdırlar. Hər bir tarix
dərsinin təhsil məqsədi hansı tarixi təsəvvürlər,
obrazlar yaradılmalı, hansı tarixi anlayışlar və ya
onların əlamətlərini, hansı qanunlar və ya onların
konkret təzahürünü, hansı dünyagörüşü ideyala-
rını öyrənilməli və mənimsənilməlidir kimi sual-
lara konkret cavablardan ibarətdir.
Tarix təliminin tərbiyəedici vəzifəsi tərbi-
yənin təlimlə dialektik vəhdətdə olmasından irəli
gəlir. Tarix təlimi prosesində şagirdlərdə öyrədi-
lən hadisə və təzahürlərə müəyyən münasibətlər
formalaşır, mənimsənilmiş biliklər vasitəsilə ger-
çək aləmi qiymətləndirmək bacarığı yaranır, elmi
dünyagörüşünün əsasında duran yanaşmalar,
qiymətlər, fərdi baxışlar sistemi əmələ gəlir və s.
Tarix təlimi prosesində müəyyən şəxsiy-
yətin formalaşması sahəsində tərbiyə işi biri-biri
ilə sıx surətdə bağlı olan üç istiqamətdə aparılır:
ümumbəşəri, milli və sosial dəyərlərə yiyələn-
mək. Odur ki, təlim məqsədlərində təhsil vəzifə-
ləri ilə yanaşı şəxsiyyətin formalaşması istiqa-
mətində qarşıda duran vəzifələr konkret gös-
tərilməlidir
Müasir dövrdə müəllimin qarşısında duran
əsas problemlərdən biri şagird marağı nəzərə
alınmaqla təlim prosesinin təşkilidir. Dərsin
məzmunu ilə onun metodikası arasındakı qarşı-
lıqlı təsiri aydın başa düşmədən yüksək keyfiy-
yətli dərslər qurmaq mümkün deyildir. Metodik
ədəbiyyatda bir müddət belə bir fikir də yayıl-
Təlim-tərbiyə prosesinin yeni fənn proqramlarının (kurikulumların) tələbləri əsasında qurulması
85 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
mışdır ki, «dərsin məzmunu onun metodikasını
müəyyən edir». Məsələyə belə bir yanaşma isə
təlimdə şablonçuluğun yaranmasına gətirib çı-
xarır. Əgər metodika, həqiqətən də avtomatik
olaraq dərsin məzmunu ilə müəyyən edilərsə,
onda o, bütün məktəblərin bütün siniflərində
eyni olmalıdır və bu da dərsin əsas məzmunu-
nun dəyişməsinə kimi dəyişməz qalır. Digər tə-
rəfdən, belə bir yanaşma tarixin metodikasını
pedaqoji elm kimi inkar edir, onu tarixin məz-
munundan irəli gələn yekrəngliyə çevirir.
Düzdür, dərsin məzmunu onun metodikası
üçün əsasdır. Məsələn, hərbi yürüşləri, döyüşləri
öyrənərkən xəritə və sxemlərdən istifadə etmə-
dən ötüşmək olmaz, qeyd edilən məsələlərin
obrazlı, emosional təsviri üçün bədii əsərlərdən
nümunələr gətirilməlidir və s. Lakin, bu əsərlər,
sxem və xəritələr, cədvəllər, eləcə də onlarla
işin məqsədləri, müəllimin tətbiq etdiyi üsullar
müxtəlif ola bilər.
Əlaqəli inteqrasiya modeli Azərbaycan ta-
rixi fənni daxilində diqqəti mövzulara, bacarıq-
lara və konsepsiyalara yönəldir. Bu modeldə
fənn daxilindəki mövzular, bacarıqlar və kon-
sepsiyalar arasındakı əlaqələr aydın şəkildə
qurulur. Məsələn, insanlar arasında bərabərsizli-
yin yaranmasının nəticəsi olaraq sosial qrup və
təbəqələrin meydana çıxması ilk dövlət qurum-
larının və dövlətlərin yaranması ilə, onlar da öz
növbəsində xalqın fiziki və mənəvi varlığının
qorunması üçün tariximizin bütün mərhələlərin-
də müstəqil dövlətçiliyə malik olmaq, onu qoru-
maq və möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə,
son nəticədə isə dövlətçiliyin inkişafı, Şərqdə,
bütün türk-islam dünyasında ilk demokratik res-
publika olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin yara-
dılması ilə əlaqələndirilir. Bu modelin üstünlüyü
ondadır ki, hər bir sinifdə, hər bir təhsil mərhə-
ləsində dövlətçilik və onun qorunması konsepsi-
yası əlaqələndirilir, sistemləşdirilir və genişlən-
dirilir. Bu da öz növbəsində fənn daxilində
mövzuların və bacarıqların əvvəlkilərə istinad
olunaraq yenidən nəzərdən keçirilməsinə və
mənimsənilməsinə gətirib çıxarır
Azərbaycan tarixi fənni kurikulumu və
onun xarakterik cəhətləri. Azərbaycan tarixi fənni kurikulumu
ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan tarixi
fənninin fəlsəfəsini, bu fənnin təlimi sahəsində
fəaliyyətləri əks etdirən konseptual sənəddir. Bu
sənəddə fənnin məzmunu (məzmun standartla-
rı), fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya, müəllim
və şagird fəaliyyətinə dair texnologiyalar, şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi məsələləri
əhatə olunmuşdur.
Qədim tarixə malik olan Azərbaycanın ta-
rixi keçmişi bir-birini izləyən və tamamlayan,
dinamik şəkildə biri digərini əvəz edən fakt və
hadisələrlə zəngindir. Bu fakt və hadisələr Azər-
baycan xalqının tarixi yaddaşında ən xarakterik
abidələr kimi qalmaqdadır. Bu gün tarix özünün
müasirliyi ilə müasir həyatı quranlar, gələcəyin
perspektivlərini yaradanlar üçün bünövrə rolunu
oynayır, Azərbaycanda insanların tarixi yaddaşı-
nın, milli mentalitetinin formalaşmasına təsir
göstərir. Həm tarixi müstəvidə, həm də müasir
zamanda sosial, iqtisadi, mədəni inkişaf baxı-
mından müqayisə və təhlillər aparmağa imkan
yaranır.
Bütün bunlar Azərbaycan tarixi üzrə bilik-
lərin, ilk növbədə, tarixi xronoloji ardıcıllıqla
müəyyən olunmasını və məzmun standartlarında
nəzərə alınmasını tələb etmişdir. Həmin biliklər
seçilmiş, ümumiləşdirilərək tarixi məkan, tarixi
zaman, dövlət, şəxsiyyət, mədəniyyət məzmun
xətləri üzrə qruplaşdırılmışdır.
Azərbaycan tarixinə dair məzmun stan-
dartları müəyyənləşdirilərkən şagirdlərin öyrə-
nəcəkləri tarixi biliklərin, eləcə də bu fənn üzrə
konkret təlim fəaliyyətlərinin (idraki, hissi, psi-
xomotor) əhatə olunması diqqət mərkəzində
saxlanılmışdır. Şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin
nəticələri müəyyən olunaraq kurikuluma daxil
edilmişdir.
Məzmun standartlarında Azərbaycan tari-
xinə dair deklarativ biliklərlə yanaşı, şagirdlərə
prosedural və kontekstual biliklərin verilməsi də
nəzərdə tutulmuşdur. Bununla şagirdlərin prak-
tik fəaliyyətə yönəldilməsi, xəritə üzrə işə, təd-
qiqatçılığa, qrafik və cədvəllər hazırlamağa isti-
qamətləndirilməsi, onların yaradıcı işə cəlb
olunması üçün imkan yaradılmışdır.
Məzmun standartları, təlim strategiyaları
və qiymətləndirmə mexanizmləri hazırlanarkən
şagird şəxsiyyətinin inkişaf etdirilməsi diqqət
mərkəzində saxlanılmışdır. İlk növbədə, onların
meyil və maraqları, əqli və fiziki imkanları mü-
hüm tələblər kimi əsas götürülmüşdür.
Ülviyyə Osmanova
86 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Azərbaycan tarixi fənni kurikulumu hazır-
lanarkən cəmiyyətdə gedən aşağıdakı sosial, iqti-
sadi, mədəni dəyişikliklər də nəzərə alınmışdır:
- iqtisadiyyatda elm, təhsil və xidmətin
üstün rol oynaması;
- cəmiyyətin sosial, siyasi və mənəvi hə-
yatının, iqtisadiyyatın bütün sahələrində infor-
masiya texnologiyalarının tətbiqi ilə əlaqədar
texnoloji yeniliklərin fasiləsizliyi;
- əhalinin peşə məşğuliyyətinin struktu-
runun dəyişməsi, informasiyaların istehsalı, ya-
yılması, mühafizəsi və ötürülməsi ilə əlaqədar
olan əhali qruplarının cəmiyyətdə üstünlük
(çoxluq) təşkil etməsi;
- təhsil səviyyəsinin şəxsiyyətin, sosial
təbəqələrin sosial strukturunu müəyyən edən
əsas amil rolu oynaması;
- cəmiyyətin gündəlik həyatında kütləvi
informasiya vasitələrindən, video məhsullardan,
reklamlardan və s. asılılığın getdikcə artması.
Bütün bunlara Azərbaycan tarixi fənni ku-
rikulumunun xarakterik cəhətləri kimi diqqət
yetirilmişdir.
Azərbaycan tarixi fənn kurikulumunun
əsas cəhətlərindən biri kimi nəticəyönlülük şa-
gird fəaliyyətinin ardıcıl izlənilməsini, onun nai-
liyyətlərindəki irəliləyişlərin müntəzəm qiymət-
ləndirilməsini təmin edir. Şagirdlərə gündəlik
həyatda lazım olan zəruri bacarıqların aşılanma-
sını və onun ardıcıl olaraq inkişaf etdirilməsini
ön plana çəkir. Təlim prosesi ilə gözlənilən nəti-
cə arasında qarşılıqlı əlaqə üçün zəmin yaradır.
Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan ta-
rixi fənninin əsas məqsədi məktəblilərdə vətən-
pərvərlik, fəal vətəndaşlıq mövqeyi, digər xalq-
lara, ümumbəşəri humanist dəyərlərə hörmət,
ənənəvi və mədəni nailiyyətlərə əsaslanan əqidə
prinsipləri, dövlətçilik ənənələrinə sədaqət hissi
formalaşdırmaq üçün onlara keçmiş və müasir
dövrün hadisələrini sərbəst təhlil etmək, faktları
ümumiləşdirmək, əldə olunan biliklərdən cəmiy-
yətin müasir vəziyyətinin qiymətləndirməsində
istifadə, tarixi mənbə, müxtəlif fikir və konsepsi-
yaları təhlil etmək, başqalarının fikirlərinə hör-
mət etmək, eləcə də sərbəst nəticə çıxarmaq və
kollektivdə işləmək bacarıq və vərdişləri aşıla-
maqla informativ-kommunikativ və hüquqi mə-
dəniyyət formalaşdırmaqdan ibarətdir.
Bu məqsədin reallaşdırılması üçün aşağı-
dakı vəzifələrin həyata keçirilməsi məqsədə-
müvafiq hesab edilir:
- tarixi hadisələrin, həmçinin müasir hə-
yatda baş verən ictimai hadisələrin dərk, təhlil
və təsnif edilməsi;
- milli-mənəvi dəyərlərdən, mədəni irsdən
istifadə etməklə daxili potensialın zənginləşdi-
rilməsi və onların gələcək nəsillərə ötürülməsi;
- dövlətçilik ənənələrinə istinad olunması,
ölkəmizin müstəqil dövlət quruculuğunda şüurlu
və məsuliyyətli vətəndaş kimi iştirak etməsi;
- vətənin tarixində baş vermiş hadisələr
nəzərə alınmaqla milli mənafenin və maraqların
qorunması;
- müxtəlif mənbələri təhlil etməklə onlar-
dan nəticələrin çıxarılması, sosioloji məlumatlar
üzərində işin təşkili, sosial, iqtisadi, mədəni
problemlərin tarixi baxımından inkişafının digər
fənlərlə əlaqədə izlənilməsi;
- tarixi hadisələrin qarşılıqlı əlaqələrini
təhlil etməklə məntiqi və yaradıcı təfəkkürün in-
kişaf etdirilməsi.
Müəyyən edilmişdir ki, ümumtəhsil mək-
təblərində Azərbaycan tarixinin tədrisi vasi-
təsilə:
Azərbaycanın ən qədim yaşayış məs-
kənlərindən biri olması, dövlətçilik ənənələri,
Azərbaycan xalqının, onun milli, sosial, əxlaqi-
mənəvi dəyərlərinin təşəkkülü və formalaşması,
geosiyasi məkanda mövqeyi və rolu, bəşər sivi-
lizasiyasının inkişafına təsiri, Azərbaycanın mə-
ruz qaldığı təcavüzlər və onlara qarşı mübarizə,
müasir dünyada mövqeyi, ölkənin ümumi inki-
şafı, tarixi şəxsiyyətləri, maddi və mənəvi mə-
dəniyyət abidələri haqqında sistemli məlumatla-
rın mənimsənilməsi təmin olunur, şagirdlərdə
tarixi hadisələri təhlil etmək və onlara münasi-
bət bildirmək, əlavə faktlar toplamaq və sistem-
ləşdirib təqdim etmək, tarixi mənbələrlə işləmək
bacarıqları formalaşdırılır, onlara vətənpərvər-
lik, milli iftixar hisləri aşılanır.
Ümumi orta təhsil pilləsində nəzərdə tu-
tulmuş fəaliyyətləri genişləndirməklə sivilizasi-
yalı inkişaf şəraitlərində yürüdülən siyasi xəttin
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə, milli-mənəvi
dəyərlərinə təsiri, bu dövrlərdə sosial-iqtisadi,
mədəni inkişaf tendensiyaları, milli azadlıq hə-
rəkatı, dövlətçiliyin bərpası, qorunması, inkişafı,
müasir dövrdə Azərbaycanın dünyadakı möv-
Təlim-tərbiyə prosesinin yeni fənn proqramlarının (kurikulumların) tələbləri əsasında qurulması
87 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
qeyi, ölkənin ümumi inkişafını şərtləndirən amil-
lər haqqında məlumatlar mənimsənilir, demo-
kratik cəmiyyət şəraitində şagirdlərdə sosial-
siyasi və tarixi hadisələrə münasibət bildirmək və
qiymətləndirmək bacarıqları formalaşdırılır.
“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respub-
likasının Qanununun tələblərinə müvafiq olaraq
icbari təhsil ümumi orta təhsil bazasında tamam-
landığından respublikanın ümumtəhsil məktəblə-
rində Azərbaycan tarixi üzrə təlimin məzmunu
əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq konsentrik prin-
sipə əsasən aşağıdakı kimi qurulmuşdur.
Ümumi orta təhsil bazasında:
V sinifdə Vətən tarixinin qədim zaman-
lardan bu günədək ən mühüm tarixi hadisə, proses
və təzahürləri barədə ilkin təsəvvürlərin yaradıl-
ması istiqamətində təlim fəaliyyətinin qurulması;
VI-IX siniflərdə sivilizasiyalı inkişaf
nöqteyi-nəzərindən müvafiq bölmələr üzrə xro-
noloji ardıcıllıq gözlənilməklə Azərbaycan tari-
xinin ən qədim dövründən bu günə qədərki ha-
disə, proses və təzahürlər üzərində təlim fəaliy-
yətinin qurulması;
Tam orta təhsil bazasında:
X-XI siniflərdə Azərbaycanın tarixi
keçmişini və müasir dövrünü, sivilizasiyaların
inkişafında rolunu, qlobal problemlərin həllində
mövqeyini dəyərləndirməyə imkan verən təlim
materialları üzərində fəaliyyətlərin qurulması.
Azərbaycan tarixi fənn kurikulumunun
əsas cəhətlərindən biri kimi nəticəyönümlülük
şagird fəaliyyətinin ardıcıl izlənilməsini, onun
nailiyyətlərindəki irəliləyişlərin müntəzəm qiy-
mətləndirilməsini təmin edir. Şagirdlərə gündəlik
həyatda lazım olan zəruri bacarıqların aşılanma-
sını və onun ardıcıl olaraq inkişaf etdirilməsini
ön plana çəkir. Təlim prosesi ilə gözlənilən nə-
ticə arasında qarşılıqlı əlaqə üçün zəmin yaradır.
Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan
tarixi fənninin əsas məqsədi məktəblilərdə və-
tənpərvərlik, fəal vətəndaşlıq mövqeyi, digər
xalqlara, ümumbəşəri humanist dəyərlərə hör-
mət, ənənəvi və mədəni nailiyyətlərə əsaslanan
əqidə prinsipləri, dövlətçilik ənənələrinə. Problemin aktuallığı Müasir tələblərə cavab
verən kurikulumlar bir çox cəhətlərinə görə ənənəvi
təhsil proqramlarından fərqlənir.
Problemin elmi yeniliyi təhsildə başlayan
“Təhsil islahatları “ Azərbaycanda pedaqoji, psixo-
loji elmlərin, məktəbin inkişafına əlverişli şərait ya-
ratdı. Ehtiyac və tələbatlara uyğun olaraq təhsil sis-
teminin təkmilləşdirilməsi, təşkilati-struktur bazanın
möhkəmləndirilməsi istiqamətində dövlət səviyyə-
sində genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsinə
başlandı.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, müəllimin istedadlı uşaqlarla işi mürəkkəb və
heç vaxt bitməyən prosesdir. Bu iş müəllimdən şəx-
siyyət kimi yüksəlməyi, istedadların psixoloji durumu
və təlimi sahəsində daim yeniləşən biliklər əldə etmə-
yi, psixoloqlarla, digər müəllimlərlə, inzibati işçilərlə,
valideynlərlə əməkdaşlığı nəzərdə tutur.
Təhsilin əsas məqsədlərindən biri istedadlı
uşaqların bütün qabiliyyət və imkanlarının aşkarlan-
masının inkişaf etdirilməsi və peşə fəaliyyətində
reallaşdırılmasının təmin edilməsidir. Qeyd etmək
lazımdır ki, cəmiyyət müasir problemlərinin həllini
məhz bu uşaqlardan gözləyir.
Məsələn, ənənəvi təhsil proqramı: Bilikyönlü-
dür, müəllimyönlüdür, fənyönülüdür, təklifyönlüdür,
fəndaxili və fənlərarası əlaqə məqsədyönlü və sis-
temli xarakter daşımır, bəzi fənlər üzrə qiymət nor-
maları müəyyən edilib. Müasir kurikulum: Şəxsiy-
yətyönlüdür, şagirdyönlüdür, nəticəyönlüdür, tələb-
yönlüdür, inteqrativlik əsas prinsip kimi qəbul olu-
nub, qiymətləndirmə standartları və mexanizmləri
müəyyən edilib.
ƏDƏBİYYAT
1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. “Azərbaycan müəllimi” qəz., 2009, 8 sentyabr
2. Azərbaycan Respublikasında Ümumtəhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum). Bakı, 2006.
3. Azərbaycan Respublikasında Ümumi təhsil sistemində qiymətləndirmə Konsepsiyası. “Azərbaycan
müəllimi” qəz., 2009, fevral
4. Kərimov F.və b. İnteqrativ kurikulum: mahiyyət və nümunələr, Bakı, 2005.
5. Veyisova Z. Fəal təlim metodları. Bakı, 2002.
6. Məlikov R., Nəcəfli T. Tarixin intiraktiv təlimi. Bakı, 2002.
7. Əhmədova M. və b. Müəllim hazırlığının və orta təhsilin perspektivləri (Qərb təhsil sisteminin
təcrübəsi əsasında). Bakı, 2000.
Ülviyyə Osmanova
88 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
8. Hüseynov R., Mehdiyeva N. Məktəbdə tarix tədrisinin perspektivləri // Tarix, insan və cəmiyyət,
2006, № 1
9. Əhmədov A. və Abbasov Ə. Kurikulumların hazırlanması və tətbiqi məsələləri. Bakı, 2008.
У. Османова
ПОСТРОЕНИЕ УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА НА ОСНОВЕ НОВЫХ
ПРЕДМЕТНЫХ ПРОГРАММ (КУРИКУЛУМОВ)
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена требованиям построения учебно-воспитательного процесса на основе новых
предметных программ (курикулумов). В статье повествуется о преподавании предмета История Азер-
байджана на основе курикулума. Автором описаны воспитательные и развивающие задачи данного
предмета. Раскрыты значимость привития ученикам необходимых знаний, умений и навыков.
U. Osmanova
CONSTRUCTION OF EDUCATIONAL-EDUCATIONAL PROCESS ON THE BASIS OF NEW
SUBJECT PROGRAMS (CURRICULUM)
SUMMARY
The article is devoted to the requirements of building an educational process on the basis of new subject programs (curriculum). The article is about the teaching of the subject of History of Azerbaijan on the basis of curriculum. The author describes the educational and developmental tasks of this subject. The importance of inculcating the necessary knowledge, skills and habits is revealed.
Redaksiyaya daxil olub: 14.02.2018
Fəndaxili əlaqədən istifadə probleminin kurikulum materiallarında, proqramlarında, dərsliklərdə,
dərs vəsaitlərində qoyuluşu
89 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
FƏNDAXİLİ ƏLAQƏDƏN İSTİFADƏ PROBLEMİNİN KURİKULUM
MATERİALLARINDA, PROQRAMLARINDA, DƏRSLİKLƏRDƏ,
DƏRS VƏSAİTLƏRİNDƏ QOYULUŞU
Sürəyya Şükürova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: tarix ü.fəls.dok., dos. S. Həziyeva,
ped.ü.fəls.dok., dos. T. İsayeva
Açar sözlər: müəllim, kurikulm, təhsil planı, kurslararası əlaqələr, pedaqoji fəaliyyət, dərslik, təhsil
sistemi
Ключевые слова: учитель, куррикулум, план образования, межкурсовые связи, педагогическая
деятельность, учебник, образовательная система
Key words: teacher, curriculum, education plan, inter-course relations, pedagogical activity, textbook,
education system
"Kurikulum" latın sözü olub, mənası
"kurs", "yol" deməkdir. Xarici pedaqoji ədəbiy-
yatlarda göstərildiyi kimi, kurikuluma aid bilik-
lərin təşəkkül tapması və inkişaf etməsi üçün 30
ilə yaxın bir vaxt sərf olunmuşdur. 1918-ci ildə
ilk kurikulumlar yaranmışdır. Artıq ötən əsrin
60-70-ci illərində dünyada, xüsusən ABŞ-da ku-
rikulum ideyaları genişlənmiş, bir nəzəriyyə
kimi formalaşmışdır. Kurikulum hərəkatı kimi
genişlənən bu təhsil dalğası dünyanın inkişaf et-
miş ölkələrində də yayılmış, mütərəqqi təhsil
təcrübəsi kimi özünün təsdiqini daha geniş miq-
yasda tapmışdır.
Azərbaycanda kurikulum termini ötən əs-
rin 90-cı illərinin sonundan etibarən istifadə
olunmağa başlamışdır. İlk vaxtlar "təhsil planı"
kimi tərcümə olunaraq istifadə edilsə də, sonra-
lar araşdırmalarda kurikulum kimi işlənmiş, son
illərdəki hüquqi-normativ sənədlərin dilində də
eyni ilə həmin anlayış saxlanılmışdır.
Kurikulumun mahiyyəti haqqında yanaş-
malar müxtəlif olmuşdur. Hər kəs öz ölkəsinin
ehtiyacları baxımından ona yanaşmış, hazırladı-
ğı nümunələrdə zəruri tələbatları nəzərə almış-
dır. Azərbaycan pedaqoji fikrində isə bu belə
qəbul olunmuşdur: "Kurikulum təlim prosesi ilə
bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə,
məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsinə im-
kan yaradan konseptual sənəddir".
90-cı illərin sonunda orta təhsil pilləsində-
ki vəziyyətin ciddi monitorinqi göstərdi ki, son
illərdə ölkədə bəzi yeni tipli orta təhsil müəssi-
sələrinin yaradılmasına, bir qisim orta məktəb
dərsliklərinin məzmununun dəyişdirilməsinə
baxmayaraq, bu təhsil pilləsində yeni təhsil
standartları və proqramlarının tətbiqinə, təhsil
sisteminin humanistləşdirilməsinə, yeni təlim
texnologiyalarının, avadanlıqlarının və yanaş-
maların məktəbə gətirilməsinə, orta təhsildə va-
hid informasiya sistemləri və şəbəkələrinin ya-
radılmasına, məktəb və müəllim nüfuzunun
yüksəldilməsinə, pedaqoji fəaliyyətin stimullaş-
dırılmasına böyük ehtiyac var.
Kurikulum sistemində nəzərdə tutulan va-
cib məsələlərdən biri də fəndaxili əlaqələrdən
istifadə edilməsidir. Tarix fənni üzrə fəndaxili
əlaqə həm Ümumi tarix, həm də Azərbaycan
tarixi üzrə nəzərdə tutularaq istifadə edilə bilər.
V-IX siniflərin Azərbaycan tarixi kursla-
rında fəndaxili əlaqələrdən istifadə edilməsi və
ya bu işin sistemi əslində tarixin tədris edildiyi
siniflərdə şagirdlərin bu fənlə bağlı aldığı bilik-
ləri tarix dərsindən mənimsəməsi üçün və uzun-
müddətli yadda saxlanılması üçün zəmin rolunu
oynayır. Belə ki, dərslikdə hər hansı bir fəsildə-
ki mövzunun öyrənmə şagird, bu mövzunun
üzərindən xeyli zaman keçdikdən sonra çətin ki,
bu mövzu ilə bağlı veriləcək suala cavab verə
bilsin. Təbii ki, əgər təkrar edilməyibsə. Əksər
şagirdlər çox güman ki, təkrarla məşğul olma-
dıqlarından keçilən mövzunun məzmununu unu-
dur. Məhz kurikulum sistemində nəzərdə tutulan
“fəndaxili əlaqə” məsələsi qarşıya çıxacaq bu
cür arzuolunmaz halların aradan qaldırılması
Sürəyya Şükürova
90 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
məqsədini güdür. Digər fənlərdə olduğu kimi
Azərbaycan tarixi fənnində də mövzular arasın-
da gözə görünməyən, lakin hiss edilən əlaqə
vardır. Şagird ilk növbədə bu əlaqəni araşdırdıq-
dan sonra mövzunu yadda saxlamağa çalışsa
daha yaxşı nəticə əldə etmiş olar. Bunun üçünsə
müəllimin müdaxiləedici, təhrikedici rolunun
olması danılmaz faktdır [2,164].
Proses və qanunauyğunluqların birbaşa
əlaqəsi dərsdə müəllimin rəhbərliyi altında şa-
girdlər tərəfindən məzmununun iqtisadi, sosial-
siyasi, tarixi-mədəni və digər aspektləri üzrə qu-
rulur. Bu halda bir neçə dərs sisteminə malik
olur və burada sadaladığımız əlamətlər nəzərdə
tutulur [3,335].
1. Bir-birini ardıcıl əvəz edən tarixi dövrlər-
də cəmiyyətin iqtisadi həyatı ilə bağlı məsələlər;
2. Cəmiyyətin sosial-siyasi tərəfləri;
3. Tarixi-mədəni məzmunun və s
Hər bir tarixi dairədə sosial-siyasi sistem-
dəki, daxili və xarici siyasətdəki, siyasi təsisatda
olan dəyişikliklər, ictimai-iqtisadi formasiyalar-
dan maddi nemətlərin bölünməsi uğrunda gedən
mübarizə öyrənilir.
Hər bir dərs tipindən asılı olaraq müəyyən
quruluşa malikdir. Onun mənəvi elementləri
aşağıdakılardır:
1) Mövcud dərsin məzmunu ilə məntiqi
surətdə bağlı olan əvvəlki tədris materialının
mənimsənilməsinin yoxlanılması
2) Yeni materiala keçid
3) Yeni materialdan öyrənilməsi
4) Möhkəmləndirmə
5) Ev tapşırığı
Dərsin quruluş elementləri mütəhərrikdir:
biliyin yoxlanılması (yəni şagirdlərin sorğu-sual
edilməsi) yeni materialın keçilməsinə qədər iza-
hat prosesində baş verə bilər və ya mövcud
dərsdə tamamilə həyata keçirilməyə bilər.
Məsələn: Azərbaycan tarixi kursu üzrə
XVIII əsrin ortaları müddəti Azərbaycanın bü-
tün hissəsində xanlıqların yaranması dövrüdür.
Və bu mövzu böyükdür. Bütöv Azərbaycanda
xanlıqlar dövrünün bərqərar olması dərslərində-
ki mövzular arasındakı əlaqəni tam çılpaqlığı ilə
ortaya qoyur. Şagird Şəki xanlığı, Qarabağ xan-
lığı, Gəncə xanlığının yaranması haqqında mə-
lumatlandırdıqdan sonra bu xanlıqlarda baş ve-
rən hadisələrin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə ola-
raq inkişaf etməsini də nəzərdən qaçırmayacaq-
dır. Yəni bir mövzuda baş verən hadisələrin in-
kişafı bir sonrakı mövzudakı hadisələrin irəlilə-
yişi ilə əlaqədardır. Hər bir növbəti dərsin məz-
munu əvvəlki materialın şagirdlər tərəfindən ay-
dın şəkildə başa düşülməsindən sonra mənimsə-
nilməsi daha doğru olar. Bu səbəbdən də möv-
zunun bütün dərslərini sorğu-sualla başlamaq
məsləhətdir.
Təlimin struktur elementlərinin ardıcıllığı
bu şəkildədir:
a) dərsin məqsədi müəyyən edilməli;
b) yeni materialın öyrənilməsi;
c) təlim materialını canlandıraraq nümunə
əsasında tapşırıqları yerinə yetirməli;
ç) mənimsənilən təlim materialının yaradı-
cılıq formasında tətbiq edilməsi;
d) təlimin nəticəsinə nəzarət edilməlidir.
Beləliklə, təlim sistemində fənndaxili əlaqədən
istifadə edilməsi, tətbiqi şagirdin dərsi daha yax-
şı mənimsəməsinə, dərk etməsinə, analiz-sintez
aparmasına, müqayisə etməsinə, iki və daha çox
mövzu arasında müqayisə ediləcək predmet tap-
masına, bununla da yaradıcılıq və axtarıcılıq qabiliy-
yətini inkişaf etdirməsinə şərait yaradılır.
Problemin aktuallığı. Müasir təhsil sistemi
fəallaşan dünyanın tələblərinə cavab verən, rəqabə-
tədavamlı, xüsusi istedada malik şəxslərin yetişdiril-
məsini tələb edir. Bu tələblərə əsasən məktəblərə
tədris prosesinin kurikulum sisteminə əsasən fənda-
xili əlaqədən istifadə olunmasına nail ola bilərik. Tə-
lim prosesində fəndaxili əlaqə vacib əhəmiyyət kəsb
etdiyindən mühüm tələb kimi aktuallığa malikdir.
Problemin yeniliyi. Azərbaycan tarixi fənni-
nin tədrisində fənndaxili əlaqənin imkanları araş-
dırılmış, ümumiləşdirilmiş və analitik təhlillə dəyər-
ləndirilmişdir.
Problemin nəzəri əhəmiyyəti. Məqalənin nə-
zəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, fənndaxili əlaqə
prosesinin kurikulum sistemində tutduğu yeri araşdı-
ran zaman əldə olunan nəticələr tarixin tədrisi meto-
dikası elminin məzmununu nəzəri cəhətdən zəngin-
ləşdirir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə
ümumtəhsil məktəblərinin Azərbaycan tarixi kursu-
nun tədrisində fəndaxili əlaqədən istifadənin şərhinin
verilməsi təlim, tədris və tərbiyə prosesinə öz müs-
bət təsirini göstərəcək və orta məktəbdə bu fənnin
tədrisi ilə məşğul olan müəllimlər öz fəaliyyətləri
zamanı məqalədən istifadə edərək yararlanacaqlar.
Fəndaxili əlaqədən istifadə probleminin kurikulum materiallarında, proqramlarında, dərsliklərdə,
dərs vəsaitlərində qoyuluşu
91 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. “Azərbaycan müəllimi” qəz., 2012, 30 dekabr
2. Məktəb kurikulumları. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutu. 2015.
3. Əmirov M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal/interaktiv təlimi metodikası. Bakı, 2014.
4. Новиков П.Н. Mежпредметные связи как средство реализации принципов дидактики
в учебном процессе техникумов профессионально-технического образования. M., 1977.
5. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflər üçün tarix proqramları. Bakı, 2000.
6. “525-ci qəzet”, 2014, 14 noyabr
С. Шюкурова
ПОСТАНОВКА В МАТЕРИАЛАХ КУРРИКУЛУМА, В ПРОГРАММАХ, В УЧЕБНИКАХ,
В УЧЕБНЫХ ПОСОБИЯХ ПРОБЛЕМЫ ПОЛЬЗОВАНИЯ ВНУТРИПРЕДМЕТНЫМИ
СВЯЗЯМИ
РЕЗЮМЕ
В статье приведена ясность к вопросу постановки в материалах куррикулума, в программах, в
учебниках, в учебных пособиях проблемы пользования внутрипредметными связями. В статье на
передний план выдвинут вопрос роли принципа внутрипредметной связи в процессе изучения, освое-
ния учениками урока.
S. Shyukurovа
SETTING OF PROBLEM OF USE FROM INTRA-SUBJECT RELATIONS IN CURRICULUM
MATERIAL, PROGRAMS, TEXTBOOKS AND
LESSON MATERIALS
SUMMARY
Matter of setting of problem of use from intra-subject relations in curriculum material, programs,
textbook and lesson materials was clarified in the article. Moreover, problem of the level of role of the
principle of intra-subject relations in studying and appropriation of lessons by students was foreground and
explained in this article.
Redaksiyaya daxil olub: 15.02.2018
Xatirə Məmmədova
92 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ŞƏXSİYYƏTİN FORMALAŞMASINDA PRAKTİK BİLİK VƏ BACARIQLARIN ROLU
Xatirə Məmmədova,
H. Əliyev adına liseyin biologiya müəllimi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ə.M. Hüseynov,
ped.ü.fəls.dok., dos. H.M. Hacıyeva
Açar sözlər: şəxsiyyət, bilik, bacarıq, təcrübə, eksperiment, bitki, heyvan
Ключевые слова: личность, знание, умение, опыт, эксперимент, растение, животное
Key words: personality, skill, ability, practice, experiment, plant, animal
Şəxsiyyət, onun formalaşması, inkişafı
psixoloji, pedaqoji elmlərin əsas mövzusu ol-
muşdur. Bu gün də elmi-pedaqoji, metodik təd-
qiqatların həllini gözləyən problemlərdən biri
şəxsiyyətin formalaşması və inkişaf etdirilməsi-
dir. Şəxsiyyət fəaliyyət prosesində formalaşır,
inkişaf edir və tərbiyələnir. Fəaliyyətsiz insan
inkişaf edə bilməz, yaşamaq iqtidarında olmaz,
mənəviyyatca şəxsiyyət səviyyəsinə qalxmaz.
İnsanın şəxsiyyət kimi inkişafının, mənəvi cə-
hətdən formalaşmasının əsas şərti onun yerinə
yetirdiyi çoxplanlı, çoxnövlü fəaliyyətidir. Şəx-
siyyət nə qədər çox fəaliyyət növlərinə cəlb olu-
narsa, nə qədər müxtəlif insanlarla ünsiyyətdə
olarsa, onun hərtərəfli inkişafı da bir o qədər sü-
rətli gedər, inkişaf səviyyəsi daha yüksək olar.
İnsan fəaliyyət prosesində ətraf mühiti dəyişdi-
rir, onu yenidən öz tələbatına əsasən qurmaqla
özü də dəyişir, formalaşır, inkişaf edir.
Şagirdlərin əsas fəaliyyət növü bilik, baca-
rıq və vərdişlərin qazanılmasına yönələn təlim
prosesidir. Qazanılmış biliklər praktikada, əməl-
də, fəaliyyət prosesində tətbiq olunduqda asan
mənimsənilir, bacarığa yönəlir. Bütün bunlar
şəxsiyyətin inkişafına kömək edir (1. 82).
Şəxsiyyətyönlülük prinsipi əsasında işlə-
nilmiş milli və fənn kurikulumlarında da şəxsiy-
yətim təlimdə fəaliyyəti nəzərə alınmışdır. Bio-
logiya fənn kurikulumunda nəzəri məsələlərlə
yanaşı, praktik işlərə, fəaliyyətə də geniş yer
ayrılmışdır. Orada göstərilir ki, orta ümumtəhsil
məktəblərinin başlıca vəzifəsi gəncləri həyatı və
özünü dərk edə bilən bir şəxsiyyət kimi yetişdir-
məkdən ibarətdir. Ümumtəhsil fənlərindən biri
olan biologiya fənninin əsas məqsədi şagirdlərə
canlılara dair zəruri bilik və bacarıqlar mənim-
sətməklə onlarda ekoloji mədəniyyət, estetik
zövq, humanist və vətənpərvərlik keyfiyyətləri
formalaşdırmaqla hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiy-
yəti yetişdirməkdir.
Fənnin tədrisində şagirdlər canlıların ən
yüksək səviyyəsində duran insanın davamlı
inkişafı və sağlamlığının qorunmasına dair zəru-
ri bilik, bacarıq və əməli vərdişlər qazanırlar.
Canlılar aləmi insanın iqtisadi həyatında mühüm
yer tutduğundan şagirdlər onların kənd təsərrü-
fatı, istehsal sahələrində əhəmiyyətini öyrənir,
onların məhsullarından qənaətlə istifadə etmək,
bitki və heyvanlara qulluq göstərmək kimi prak-
tik bilik və bacarıqlar əldə edirlər. Eyni zaman-
da şagirdlər təbii mühitin qorunmasının zərurili-
yini dərk etməklə vətənpərvərlik, bəşərilik, hu-
manizm ruhunda tərbiyə alır, qlobal ekoloji
problemləri dərk edirlər. Bütün bunlar şagirdlə-
rin intellektual inkişafı, vətənini sevən yetkin
şəxsiyyət kimi formalaşması baxımından əhə-
miyyətlidir.
Biologiya fənninin tədrisində şagirdlərə
nəzəri məsələlər dörd məzmun xətti: canlıların
quruluşu və müxtəlifliyi, bioloji proseslər, insan
və onun sağlamlığı, canlılar və ətraf mühit üzrə
öyrədilir. Şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşması-
na xidmət edən fəaliyyət xətləri nəzəri biliklərin
əldə edilməsinə praktik imkanlar yaradır. Ona
görə də biologiyanın tədrisində aşağıdakı fəaliy-
yət xətlərinin tətbiqinə üstünlük verilir.
-Problemin həlli;
-Müqayisə, təhlil və tədqiq etmə;
-Ümumiləşdirmə, təsnifetmə, mühakimə
və tətbiq etmə;
-Eksperiment aparma (nəzəri biliklərin
tətbiqi).
Biologiya elminin əsasları şagirdlərə məz-
mun standartları, əsas və alt standartlar üzrə nə-
Şəxsiyyətin formalaşmasında praktik bilik və bacarıqların rolu
93 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
zəri və praktik olmaqla iki istiqamətdə öyrədilir.
Məsələn, hər bir əsas və alt standart nəzəri mə-
sələ ilə başlayır, praktik fəaliyyətlə bitir. Birinci
məzmun xəttinin əsas standartı 1.1-də deyilir:
Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi haqqında
biliklərə malik olduğunu nümayiş etdirir. Bura-
da canlıların quruluşu və müxtəlifliyi nəzəri mə-
sələlər, biliklərinin nümayiş etdirilməsi isə prak-
tik bacarıqlardır. Bu cür əlaqəlilik prinsipi alt
standartlarda da öz əksini tapır. Bunlar da imkan
verir ki, şəxsiyyətin formalaşmasına xidmət
edən praktik fəaliyyət fənnin tədrisində əsas gö-
türülsün (2, 6).
Biologiya fənninin tədrisində şagirdlərin
nəzəri biliklərinin praktikada tətbiq edilməsi im-
kanları artırılmalıdır. Fənnin məzmununda can-
lıların quruluşu və onlarda gedən bioloji proses-
lərin, insan orqanizminin fizioloji, psixoloji sağ-
lamlığının, ətraf mühitlə əlaqələrinin öyrənilmə-
sinə laboratoriya işlərinin, təcrübələrin aparıl-
ması ilə nail olmaq mümkündür. Belə praktik iş-
lərin həyata keçirilməsi ilə şagirdlər təlim fəa-
liyyətində olur, həyatı, orada baş verən hadisələ-
ri dərk edirlər. Təlim fəaliyyətində əldə etdikləri
bilik və bacarıqlarını həyatda tətbiq etməklə
məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürlərini inkişaf
etdirir, tərbiyələrində dönüş yaradırlar. Şagirdlər
6-cı sinifdə biologiyadan böyüdücü cihazlar, di-
gər laboratoriya avadanlıqları ilə tanış olur, on-
lardan istifadə qaydalarını öyrənirlər. Bunun
üçün müəllim fəaliyyət təşkil edir, avadanlıqları
sinfə gətirir. Şagirdlərə cihaz və aparatlarda,
alətlərdə işləmək qaydalarına dair tapşırıqlar ve-
rir, onların quruluşunun vəzifəsi ilə əlaqələrini,
bir-biri arasındakı fərqlərin müşahidə edilməsini
təşkil edir. Mikroskopda baxılması üçün prepa-
ratın hazırlanması, onun əşya şüşəsinə yerləşdi-
rilməsi, hüceyrələrinin müşahidə edilməsi əmə-
liyyatları həyata keçirilir.
Şagird laboratoriya avadanlıqlarının nə
üçün istifadə olunması, onların qorunması, tə-
miz saxlanması qaydalarını öyrənir və bu işin iş-
tirakçısına çevrilir. O, artıq laboratoriya avadan-
lıqlarının adi bir alətlər, cihazlar deyil, xüsusi
vasitələr olduğunu anlayır, onlara yanaşma qay-
dalarına dair bacarıqlar əldə edir. Böyüdücü
cihazların köməyi ilə mikroorqanizmləri müşa-
hidə edir, faydasını və zərərli növlərini öyrənir,
onların fəaliyyətinə uyğun rəftar məsələlərini
şüurlu olaraq dərk edir. Faydalı mikroorqanizm-
lərdən faydalanma, zərərlilərlə mübarizə aparma
bacarıqları qazanır. Beləliklə, mikroorqanizmlə-
rin canlılarda törətdiyi xəstəliklərlə tanış olur,
onlardan qorunma qaydalarına, xüsusilə şəxsi
gigiyenaya əməl etmək vərdişləri qazanır. O,
özünü, ailə üzvlərini, ətrafdakıları infeksion xəs-
təliklərdən qorumaq kimi keyfiyyətlərə, praktik
biliklərə yiyələnir.
Örtülütoxumlu bitkilərin xarici və daxili
quruluşunu, onlarda gedən bioloji prosesləri
(fotosintez, qidalanma, tənəffüs, transpirasiya,
çoxalma, böyümə, inkişaf və s.) praktik işlərin,
təcrübələrin aparılması kimi fəaliyyət göstər-
məklə öyrəndikdə şagirdlərdə praktik bacarıqlar
inkişaf edir, onlar zəhmətə alışırlar. Bitkinin tə-
biətdə, heyvan və insanların həyatında əhəmiy-
yəti ilə bağlı prosesləri müşahidə etdikcə onların
təbiətdə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini əyani
olaraq görürlər. Belə bir əhəmiyyətli canlıların
(bitkilərin) qorunmasına könüllü qoşulur, onlara
qulluq göstərirlər. Bütün bunlar şagirdlərin hər-
tərəfli şəxsiyyət kimi formalaşmasına müsbət
təsir göstərir.
Biologiyadan 6-cı sinif dərsliyində bitkilə-
rin, bəzi heyvanların xarici və daxili quruluşu-
nun, onlarda gedən bioloji proseslərin öyrənil-
məsinə dair laboratoriya və praktik işlər, təcrü-
bələr verilmişdir. Müəllim verilmiş işlərə diqqət
etməli, şagirdlərlə praktik işləri, təcrübələri
yerinə yetirməlidir (3, 63.).
Biologiyadan laboratoriya və praktik işlə-
ri, təcrübələri aparmaqla şagirdlər əmək vərdiş-
ləri qazanır, obyekt və hadisələri, həyatda baş
verən dəyişiklikləri müşahidə etməklə onların
səbəblərini dərk edir, elmi faktlara inanır. Eks-
periment aparmaqla elmi anlayışların, təbii fakt-
ların doğruluğunu sübut edirlər. Onlar həyatı,
ətraf aləmi dərk etməkdə çətinlik çəkmirlər.
Canlılarla rəftarlarında məsuliyyətli olur, insan-
larla ünsiyyətdə olmaq, əməkdaşlıq etmək kimi
şəxsiyyəti formalaşdıran bilik və bacarıqlara
sahib olurlar.
7-ci sinifdə biologiyadan bitki qrupları və
heyvanların quruluşu, onlarda gedən bioloji
proseslər öyrədilir. Dərslikdə (4) demək olar ki,
hər bir mövzuda fəaliyyət verilir. Şagirdlərə bit-
ki və heyvan növlərini bir-biri ilə müqayisə et-
mək, əlamətləri fərqləndirmək, şəkil və ya mü-
qəvva, herbari üzrə quruluşunu öyrənmək kimi
fəaliyyətlər verilir. Şagirdlər üçün daha maraqlı
Xatirə Məmmədova
94 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
olan canlı bitki və heyvan üzərində müşahidə
aparmaq, onlarla təmasda olmaq, heyvanlara
qulluq etmək, təbiət qoynunda yaşadığı mühit
şəraitində, yaxud qəfəsdə, akvariumda, terra-
riumda onların davranışına diqqət etmək, onları
qidalandırmaq, suvarmaq kimi fəaliyyətlərə rast
gəlinmədi. Halbuki belə fəaliyyət növlərinə bio-
logiya dərslərində daha çox yer verilməsinə
ehtiyac vardır. Belə fəaliyyət növləri şagirdlərin
şəxsiyyət kimi formalaşması ilə yanaşı onların
sağlamlığına, tədqiqatçılıq bacarıqlarının inkişa-
fına müsbət təsir göstərir. Şagirdlər canlı bitki
və heyvanlarla təmasda olur, onlarla rəftar qay-
dalarına yiyələnir, onlar üzərində eksperiment,
təcrübə aparır, bioloji xüsusiyyətləri ilə yaxın-
dan tanış olurlar. Bitki və heyvanlarla təmasda
olması şagirdlərdə bioetik davranışı formalaşdı-
rır. Bütün bunlar xeyirxahlıq, bitki və heyvanla-
ra qayğı ilə yanaşma, onlara qulluqdan zövq
alan düşüncəli fəaliyyətə malik şəxsiyyətin for-
malaşmasına kömək edir.
Biologiyadan 8-ci sinfin materiallarında
da müxtəlif fəaliyyət növləri verilmişdir. Müəl-
lim onların dərsdə həyata keçirilməsinə diqqət
etməlidir. Eyni zamanda müəllim fəaliyyət növ-
lərini nəzəri biliklərlə əlaqələndirməyi bacarma-
lıdır. Dərslərdə fəaliyyətləri, laboratoriya işləri-
ni, praktik tapşırıqları, təcrübələrin təşkilinə
müəllim ciddi hazırlaşmalıdır. İlk olaraq onun
təchizatını, yəni öyrədici mühiti yaratmalıdır.
Təcrübənin, fəaliyyətin nəticəsi onun üçün ha-
zırlanan avadanlıqlardan, vəsaitdən çox asılıdır.
Ona görə də müəllim illik və gündəlik planlaş-
mada fəaliyyətin məqsədinə uyğun resursları
qeyd etməlidir. Eyni zamanda müəllim hazırla-
dığı ləvazimatdan istifadə etməyi bacarmalı və
işin şagirdlər tərəfindən müstəqil aparılmasına
şərait yaratmalıdır. İşin sonunda nəticənin qeyd
edilməsi və işlənmiş avadanlıqların təmizlənib
yerinə yerləşdirilməsi çox vacib şərtlərdəndir.
Biologiya dərslərində müxtəlif növlü fəa-
liyyətlərin, laboratoriya məşğələsi, praktik işlər,
təcrübələrin təşkili şagirdlərin məntiqi, tənqidi
və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirir, obyekt
və hadisələrin xüsusiyyətlərinin daha dərindən
dərk edilməsinə imkan yaradır. Şagirdlərin əldə
etdiyi praktik bilik və bacarıqlar onlarda fənnə,
ətraf aləmdə baş verənlərə marağı artırır, canlı-
ların, o cümlədən öz orqanizminin sağlamlığına
həssas yanaşma bacarıqlarını inkişaf etdirir, şəx-
siyyət kimi formalaşmasına zəmin yaradır. Problemin aktuallığı. Şəxsiyyətin formalaş-
dırılması məsələsi XXI əsrin əsas problemlərindən-
dir. Problemin həllinə yönəlmiş şəxsiyyətyönlülük,
şagirdyönlülük kimi təlim prinsiplərinin də əsasında
şəxsiyyətin formalaşdırılması durur. Problemin həl-
lində dərslərdə aşılanan praktik bilik və bacarıqların
təsiri böyükdür. Lakin bu sahədə tədqiqatların apa-
rılmaması, məsələnin həll olunmaması problemi
aktuallaşdırmışdır.
Problemin elmi yeniliyi. Pedaqogika və
metodika elmlərinin aktual problem olan şəxsiyyətin
formalaşdırılmasında praktik bilik və bacarıqların
aşılanmasının rolu ilk dəfə araşdırılmışdır. Prob-
lemin həlli imkanları və yolları konkret olaraq göstə-
rilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Şəxsiyyətin
formalaşmasında müxtəlif fənn, o cümlədən biologi-
yanın tədrisində praktik bilik və bacarıqların aşılan-
masının əhəmiyyəti təhlil olunmuşdur. Müəllimlərə
problemin həllinə dair metodika verilmişdir.
Nəticə. Ümumtəhsil məktəblərində biologiya-
nın tədrisində şagirdlərə praktik bilik və bacarıqların
aşılanması təlimin keyfiyyətini artırmaqla yanaşı,
təhsilalanların müasir tələblərə cavab verən şəxsiy-
yətin formalaşmasına müsbət təsir göstərir.
ƏDƏBİYYAT
1. İbrahimov F., Hüseynzadə R. Pedaqogika: Dərslik. I cild. Bakı: Mütərcim, 2013.
2. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənni üzrə təhsil proqramı
(kurikulumu). (VI-XI sniflər). Bakı, 2013.
3. Seyidli Y., Əhmədbəyli Xumar, Əliyeva Nailə. Biologiya: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi
üçün dərslik. Bakı, 2014.
4. Seyidli Y., Əhmədbəyli X., Əliyeva N. Biologiya: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün
dərslik, Bakı, 2015.
Şəxsiyyətin formalaşmasında praktik bilik və bacarıqların rolu
95 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Х. Мамедова
РОЛЬ ПРАКТИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ И УМЕНИЙ
В ПРОЦЕССЕ ФОРМИРОВАНИЯ ЛИЧНОСТИ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются вопросы формирования современной личности, обладавшей всесторон-
ним развитием в процессе преподавания предмета биологии. При этом анализируется роль практи-
ческих знаний и умений, привитых на уроках при формировании личности, отвечающей требованиям
и уровню общества. По мере того, что одним из основных принципов куррикулума по предмету био-
логии является ориентация к личности и по мере приостановления деятельности на основе его стан-
дартов содержания это говорит о качестве учения по привитию учащимся практических знаний и
умений. Привитие практических знаний и умений мотивируется на применение учениками в прак-
тике и в жизни теоретических знаний. Эти знания и умения, прививая им такие качества, как решение
возникших научных проблем, сравнение, анализ и классификация объектов и событий, помогают им
в формировании в качестве всесторонней личности.
Kh. Mammadova
ROLES OF PRACTICAL SKILLS AND ABILITIES IN FORMATION OF PERSONALITY
SUMMARY
Problems of formation of personality with modern and comprehensive development in teaching of
biology are studied in the article. Role of practical skills and abilities provided in the lessons in formation of
personality meeting demands and level of society is analyzed here. Article reports on quality of training of
provision of practical skills and abilities to students due to one of main principles of curriculum of biology
subject and activity stays on the basis of its content standards. Provision of practical skills and abilities is
based on applications of theoretical skills to students in practice and life. Such skills and abilities help them
to be formed as comprehensive person by providing qualities such as solving scientific problems faced by
them, conducting comparison and analyzing objects and events and giving classification.
Redaksiyaya daxil olub: 05.02.2018
Günel Muradova
96 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİ METODİKASI
İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN İDRAK
FƏALLIĞININ ARTIRILMASI YOLLARINDAN
Günel Muradova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. L.N. Qasımova
ped.ü.fəls.dok., dos. N.B. İmamverdiyeva
Açar sözlər: Təhsil, strategiya, idrak, şagirdlər, dərslik
Key words: education, strategies, cognition, students, textbook
Ключевые слова: образование, стратегия, познание, студент, учебник
Azərbaycan Respublikası müstəqillik qa-
zandığı dövrdən bütün sahələrdə olduğu kimi
təhsil sahəsində də bir sıra yeniliklər etdi. 90-cı
illərin sonlarından başlayaraq aparılan islahatlar
təhsilin müasir dövrlə və dünya təhsili ilə ayaq-
laşmasına şərait yaratdı. 1990-cu il tarixində
“Azərbaycan Respublikasında təhsil sahəsində
İslahat proqramı” təsdiqləndi. Bununla da təhsil
sistemində köklü dəyişikliklər baş verdi. İlk
öncə öyrədici mərhələ başlandı ki, həm Azər-
baycanda təlim tərbiyə sistemi həm də dünya
ölkələrində təlim tərbiyə sistemi öyrənildi. Pilot
müəssisələr təşkil olundu. II mərhələ hazırlıq
mərhələsi idi ki, bu mərhələdə təhsil sistemini
və təlimin məqsəd, forma məzmun və vasitələ-
rindən ibarət sistemə yanaşma dəyişdirildi.
Daha sonra III mərhələsi tətbiq mərhələsinə
keçilmişdir [1].
Müasir dövr müasir təhsil bizdən yalnız
bilikli deyil, bacarıqlı şəxslər yetişdirməyi tələb
edir. Hafizəyə əsaslanan təlimin təfəkkürə tə-
xəyyülə əsaslanan təlimlə əvəz olunması əsas
amilə çevrilmişdir. Bu cəhətdən aparılan kuriku-
lum islahatının prinsiplərinə nəzər salsaq bu
prinsiplərin müasir dövrün tələblərini özündə
əks etdirdiyinin açıq şəkildə görə bilərik prin-
siplər şəxsiyyətyönlülük, şagirdyönlülük, nəticə-
yönlülük, tələbyonlülük, inteqrativlik, qiymət-
ləndirmə. Kurikulumun təməlində nəticəyönlü-
lük dayanır. Nəticəyönlülük fəaliyyətin qurul-
masında, gedişatında və məqsədə nail olma
yollarında önəmli amildir. Ümümilikdə götür-
dükdə bütün prinsiplər təlim prosesində əsas rol
oynayır. Təlimin hərtərəfli şəkildə aparılmasını
dərk edilməsini təlim prosesində şagirdlərin
subyekt kimi fəaliyyəti göstərilməsində əsas
amildir. Dünyanın tam bütöv bölünməz varlıq
kimi dərk edilməsi də təlim prosesinin inkişafı-
na səbəb olur. Kurikulum islahatları çərçivəsin-
də 2006-cı il 30 oktyabr Azərbaycan Respubli-
kası Ümümtəhsil Konsepsiyası (Milli kuriku-
lum) qəbul edildi [7]. Təhsil kurikulumu xarak-
terinə görə fənnyönümlü, şəxsiyyətyönlü olmaq-
la iki yerə ayrılır. Şəxsiyyətin bilavasitə həyati
bacarıq və vərdişlərə üstünlük verməsi ilə seçi-
lir. Fənn kurikulumu ayrı-ayrı fənlərin bütöv-
lükdə xüsusiyyətlərini əhatə edir. 2010-cu il 23
iyun “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları
və proqramları” müəyyən edilmişdir [9] ki, bu
sənəd özündə Ümumi təhsilin məzmunu; Ümu-
mi təhsilin idarə olunmasını; Ümumi təhsilin
infrastrukturunu; Ümumi təhsil maddi texniki və
tədris bazası; Ümumi təhsildə təhsilalanların
bilik bacarıqları və vərdişlərini səviyyəsi əks
etdirir [11].
Biz bu sənədin təhsilalanların bilik, bacarıq
və vərdişlərinin səviyyəsi punktuna nəzər sala-
cağıq. Ümumi təhsilli şəxsə qoyulan bacarıq və
vərdişlər təhsil pillələri üzrə müəyyənləşir və hər
təhsil pilləsində yaş səviyyələrinə və psixoloji
inkişafına görə müəyyən standartlar müəyyən
olunur. İbtidai siniflərdə yəni ibtidai təhsil üzrə
ümumi təlim nəticələrinə əsasən ibtidai sinfi
bitirən şagird aşağıdakıları bacarmalıdır [14].
İbtidai siniflərdə Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin idrak fəallığının artırılması yollarından
97 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
- Yaşına uyğun olaraq elmi-kütləvi və mə-
lumat xarakterli mətnləri müəyyən edilmiş qay-
dada oxumağı.
- Oxuduğu mətndəki əsas məzmunu ayır-
mağı və ona öz fikrini bildirməyi
- Lüğətlərdən, məlumat xarakterli vasitə-
lərdən kompüter texnikasından istifadə etməyi
bacarmalıdır.
- öz fikirlərini şifahi və yazılı formada ay-
dın ifadə etməyi bacarmalı.
- məntiqi düşünmək fikir irəli sürmək,
başqasının fikrinə münasibət bildirməyi
- zəruri riyazi bilikləri həyatda tətbiq
etmək və sadə alqoritmləri yerinə yetirməyi.
- müşahidə etdiyi obyekt və hadisələri təs-
vir etməyi onların səciyyəvi cəhətlərinə görə
fərqləndirməyi.
- Ünsiyyət qurmağı əməkdaşlıq etməyi,
komanda və kollektiv daxilində fəaliyyət göstər-
məyi.
- Sadə mədəni davranışı və şəxsi gigiyena
və zəruri təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməyi.
- Müəyyən olunmuş normativlər çərçivə-
sində fiziki hərəkətləri, bədii-estetik qabiliyyəti-
ni nümayiş etdirməyi, sadə əmək vərdişlərini
tətbiq etməyi;
- Öz hüquqlarını müdafiə etməyi, başqasının
hüquqlarına hörmət etməyi; insanlara, təbiətə,
şəxsi və dövlət əmlakına, başqasının əməyinə həs-
sas, qayğıkeş və ədalətli münasibət göstərməyi;
- Azərbaycan xalqının əxlaqi-mənəvi də-
yərləri, tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, görkəmli
şəxsiyyətləri haqqında qazandığı ilkin bilikləri,
habelə ölkəsinə qarşı əks mövqedə olan qüvvə-
ləri sadə formada təqdim etməyi;
- xarici dildə sadə ünsiyyət bacarıqlarına
yiyələndiyini nümayiş etdirməyi [14].
Bu ümumi təlim nəticələri əsasında orta
təhsil səviyyələri üzrə məzmun standartları
müəyyənləşdirildi və təqdim olundu. Bizim nə-
zər salacağımız sahə Azərbaycan dili fənnində
şagirdlərin yiyələnməli olduqları həyati bacarıq
və vərdişlərdir. Azərbaycan dili fənninin məz-
mun standartlarına əsa sən şagird aşağıdakı key-
fiyyətlərə malik olmalıdır.
Dinlədiyi mətnlərə münasibət bildirməklə,
mövqeyini əsaslandırır; mətni düzgün və ifadəli
oxuyur, məzmun və strukturuna görə təhlil edir;
dil vahidlərindən istifadə etməklə, müxtəlif tipli
(nəqli, təsviri, mühakimə) və formalı (inşa, esse,
hekayə) mətnlər qurur, onları təkmilləşdirir;
müxtəlif məzmunlu məlumatlar əsasında təqdi-
matlar edir; şifahi və yazılı nitqində zəruri dil
qaydalarını mənimsədiyini nümayiş etdirir. din-
lədiyi mətnin məzmununu izah edir, ona müna-
sibət bildirir; şüurlu və ifadəli oxu bacarıqlarını
nümayiş etdirir; müxtəlif formalı rabitəli mətn-
lər qurur və təqdim edir; öz fikirlərini sərbəst,
ardıcıl və aydın ifadə edir; nitq bacarıqlarını in-
kişaf etdirmək üçün müxtəlif mənbələrdən isti-
fadə edir, tərcümə bacarığını nümayiş etdirir”.
Məzmun standartları məzmun xətti əsas və
alt standartı olmaq üzrə 3 yerə ayrılır. Ana fili
fənni üzrə 4 məzmun xətti – 1) Dinləyib, anlama.
2) Oxu. 3) Yazı. 4) Dil qaydaları müəyyən edil-
mişdir”. Bu məzmun xətlərinin reallaşması şa-
girdlərin təlim fəaliyyətinin qurulmasına xidmət
edir. Müasir təlim prosesi şagirdlərin idrak fəal-
lığının artırılmasına yönəlmişdir. Bütün fənlər
eləcədə Azərbaycan dili fənninin tədrisi bu is-
tiqamət üzrə aparılır. İdrak prosesinin inkişafına
nəzər salmadan öncə idrak prosesi nədir sualına
cavab axtaraq. İdrak obyektiv aləmin, onun qa-
nun və qanunauyğunluqlarının insan beynində
müəyyən məqsədə yönəlmiş fəal inikasıdır. İdra-
kın mənbəyi insanı əhatə edən xarici aləmdir.
İdrak fəlsəfi problem kimi dedikdə idrak nəzə-
riyyəsinin predmeti yaxud qnoseologiya nəzərdə
tutulur. Qnoseologiya yunan mənşəli olub,
“qnozis” bilik loqos söz təlim deməkdir. İdrak
nəzəriyyəsi terminini ilk dəfə fəlsəfəyə Şotland
filosofu C. Ferrey 1854-cü ildə gətirmişdir. İdrak
proseslərinə duyğu, qavrayış, hafizə, təfəkkür, tə-
xəyyül, nitq, diqqət aiddir. Təlim prosesində bun-
ların inkişaf etdirilməsi əsas məqsədlərdəndir.
Əvvəllər yalnız bilik verməklə hafizəyə əsasla-
nan təlim aparılırdısa müasir təlim bizdən bilik
verməklə yanaşı bu biliyi bacarığa çevirməyi
bacaran şəxslər yetişdirməyi tələb edir.
Müasir təlim fəal dərs adlandırdığımız bu
prosesdə şagirdlərin gələcək dövr üçün insan ka-
pitalına çevrilməsi məqsədi güdür. Təlim prosesi-
nin daha effektiv nəticə verməsinə şərait yaradır.
Bunun üçün fənnin tədrisində idrak nəzəriyyəsinin
(Blum taksonomiyası) səviyyələri əsas götürülür.
Bu 4 məzmun xətti ilə idrak nəzəriyyəsinin səviy-
yələrini birləşdirdikdə fənnin tədrisini nəticəliliyi
görünən dərəcədə effektli olur.
Şagirdlərin Azərbaycan dili dərslərində
mövzunun öyrənilməsi zamanı onu bilməsi, qav-
Günel Muradova
98 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
raması, tətbiqetmə bacarıqlarının inkişafına yönəl-
mişdir. Azərbaycan dili dərslərində idrak bacarıq-
larının nəzərə alınaraq tətbiqi də vacib şərtdir. Bu
cəhətdən təlim prosesində təlimin təşkili formaları
və təlim texnologiyaları fənnin tədrisində kömək
edə bilər. Müasir dövrdə fəal təlim texnologiyala-
rından istifadə edirlər və problemli şəraitin yara-
dılması ilə şagirdlərin fənni öyrənmə həvəs oyat-
maq onların müstəqil öyrənməsinə şərait yaradır-
lar. Problemli şəraitin yaradılması şagirdlərin elmi
idrak metodlarına yiyələnməsinə imkan verir.
Elmi axtarışa stimullaşdırır. Fəal təlimin müxtəlif
forma və metodları təlim prosesinin səmərəli
qurulmasına qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail
olmasına xidmət edir.
Azərbaycan dilin fənninin tədrisində şa-
girdlərin fənni öyrənməsində şagirdlərin biliklə-
rə müstəqil yiyələnmək və yeni bilik əldə etmək
və bilikləri yaradıcılıqla işləmək, onlardan hə-
yatlarında məqsədə çatmaq üçün istifadə etmək
öz yoldaşları ilə problemin həllində əməkdaşlıq,
öz qabiliyyətlərinin gerçəkləşdirmək üçün yollar
axtarmağa imkan verir [4]. Azərbaycan dili
dərslərində idrak fəallığının artırmaq üçün prob-
lemli şəraitin yaradılması problemin qoyulması
vacib şərtdir. Problem diqqətin mərkəzləşməsi-
nə təfəkkürün fəallaşmasına gətirib çıxarır ki,
nəticədə şagird fəallaşır. Şagirdlərin marağını
cəlb edən maraqlı müxtəlif fərziyyələr yaradan,
müstəqil tədqiqatı mümkün olan, şagirdlərin im-
kanlarına müvafiq gələn, şagirdin öz bacarığının
həyata keçirməyə imkan verən tapşırıqlar əsa-
sında yaratmaq mümkündür. Fəal təlim prose-
sində istifadə olunan təlim texnologiyalarında
təlimin səmərə verməsinə xidmət edir. Bu cəhət-
ləri nəzər alaraq 2013-cü ildə “Azərbaycanda
Təhsilin İnkişafı Üzrə Dövlət Strategiyası” qə-
bul olundu [4]. Strategiyanın əsas məqsədləri
vətəndaşın identikliyinin formalaşması və qo-
runması, xalqın mədəni-mənəvi sərvətlərinin ço-
xaldılması, sosial mühitin keyfiyyətinin yüksəl-
dilməsi, hər bir fərdin inkişaf perspektivlərinin
təmin olunması, insan resursunda baş verən key-
fiyyət dəyişikliklərinin təhsilin keyfiyyət dəyi-
şikliyindən asılılığı, açıq, çevik və imkan daxi-
lində olan təhsil sisteminin formalaşmasıdır.
Strategiyanın birinci istiqaməti səriştəyə
əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsilin məzmununun
yaradılmasıdır. Bu istiqamət təhsilin məktəbəqə-
dər, ümumi, ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali
olmaqla bütün pillələri üzrə təkmilləşdirilmiş,
yeniləşdirilmiş kurikulumların hazırlanması mə-
sələlərini qarşıya qoyur. Strategiyanın ikinci
istiqaməti təhsil sahəsində insan resurslarının
müasirləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu istiqamət
yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqini, innova-
tiv metodlardan istifadəni də özündə birləşdirir.
Strategiyanın üçüncü istiqaməti təhsildə nəticə-
lərə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə
mexanizmlərinin yaradılmasıdır. Strategiyanın
dördüncü istiqaməti ömürboyu təhsili təmin
edən infrastrukturun yaradılmasıdır.
Strategiyanın beşinci istiqaməti təhsil sis-
teminin iqtisadi cəhətdən dayanıqlı, dünya stan-
dartlarına uyğun maliyyələşdirmə modelinin qu-
rulmasıdır. Bütün bu istiqamətlərdən çıxış edə-
rək deyə bilərik ki, təlim səmərəliyini artırmaq
üçün əsas şərtlərdən biri də öyrədici mühitin
düzgün təşkil olunmasıdır. Təlimin qarşıya qoy-
duğu vəzifələrin və prinsiplərin həyata keçiril-
məsi təlim-tərbiyə prosesinə təsir edən amillər-
dən və şərtlərdən, məhz öyrədici mühitdən əhə-
miyyətli dərəcədən asılıdır. Uşağı əhatə edən
şəraitin onun dərk etmək tələbatına, maraqlarına
və problemlərinə nə dərəcədə istiqamətlənmiş
olması tədris prosesinə münasibəti ilə çox əlaqə-
lidir. Öyrədici mühit şagirdi əhatə edən şəraitin
aşağıdakı xassələrini əks etdirir: Bunlar əşyavi
mühit, informasiya mühiti və sosial-psixoloji
mühitdir [26]. Müasir təhsilin bir effektli vasitə-
lərindən biri də təhsil prosesində kompüter tex-
nologiyasından istifadə edilməsidir. Təhsildə
İKT-in tətbiqi şagirdlərin özfəaliyyətini güclən-
dirir və onlarda individual yaradıcılıqlarının
inkişafına, intensiv fəaliyyətə, diqqətliliyin art-
masına səbəb olur. Təhsildə internetdən istifadə
onların qabağına böyük imkanlar açır və təhsillə
bağlı internet proyektlərində iştirakına imkan
yaradır. Bundan əlavə elektron lövhələrin tətbiqi
də təhsil prosesinin maraqlı səmərəli keçməsinə
şərait yaradır. Təlimdə əyanilik metodunun tət-
biqində böyük rol oynayır.
Bütün bunlardan çıxış edərək Azərbaycan
dili dərsliyini nəzərdən keçirək. II sinif Azərbay-
can dili dərsliyinin birinci bölməsi “Dəyərləri-
miz” adlanır və burada dəyərlərimizi əks etdirən
mətnlər elmi və bədii mətlər olmaqla iki yerə ay-
rılır. Mətnlər məzmun xəttinin “oxu” hissəsini
əhatə edir və şagirdlərin oxu qabiliyyətlərinin
inkişafına yönəlmişdir. Mətnin sonunda həm dil
İbtidai siniflərdə Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin idrak fəallığının artırılması yollarından
99 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
qaydalarının mənimsənilməsi və anlamasına xid-
mət edən həm də mətnin məzmunun qavranılma-
sına xidmət edən tapşırıqlar mövcuddur. Bu da
məzmun xəttinin dinləyib anlama hissəsinə uy-
ğundur. Dil qaydaları məzmun xəttini burada ve-
rilmiş qaydalar özündə əks etdirir və burada “Səs
hərf”, “Sait və samit səslər”, “Heca”, “Sözün sə-
tirdən-sətrə keçirilməsi”, “Sözlərin düzgün yazı-
lışı” verilmişdir və bu qaydaların mənimsənilmə-
sinə və qavranılmasına xidmət edən qaydalar əks
olunmuşdur. Bu tapşırıqlar şagirdlərin inkişafın-
da həm məzmun xətlərinin həyata keçirilməsinin
həm də idrak fəallığının artırılmasına xidmət
edir. Nəzərdən keçirdiyimiz bölmənin bir möv-
zusuna və onun tapşırıqlarına diqqət yetirək.
“Bayraqlar” mövzusunda bayraq haqqında
məlumat verilir hansı məqsədlə istifadə olunması
diqqət mərkəzində saxlanılır. Bayraq mövzusu-
nun daha yaxşı mənimsənilməsinə xidmət edən
tapşırıqlar 1) Mətndə göy rəngdə verilmiş sözü
hansı sözlə əvəz etmək olar. Bu tapşırıq şagirdin
həm söz ehtiyatının artırılmasına həm də təfək-
kürünün inkişafına imkan verir. mətinin düzgün
qavranılmasının yoxlamaq və möhkəmlətmə
aparmaq məqsədilə test tapşırığı verilib. BİBO
cədvəlindən istifadə edərək bayraq haqqında nə
bilirdilər nə öyrəndilər və nəyi bilmək istəyirlər
tapşırığı da verilmişdir. Bu şagirdin düşünmə,
əvvəlki təcrübəsindən, digər fənlərdə topladığı
məlumatlardan istifadə etmə və mətnə diqqətini
daha da artırmasına xidmət edir. Sonuncu tapşı-
rıqda dünya ölkələrinin bayraqlarının öyrənilməsi
və tanınmasına imkan verən tapşırıq verilib ki, bu
şagirdlərin digər ölkələrin bayraqlarının nə üçün
bu simvollardan istifadə etdikləri haqqında məlu-
mat toplamalarına həvəs oyadır. Bu şagirdlərdə
tədqiqatçılıq qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsinə
xidmət edir. Dil qaydaları hissində “Sait və samit
səslər” verilib danışıq səsləri haqqında məlumat
verilib. Tapşırıqlar vasitəsi ilə verilmiş məluma-
tın dərk edilməsi məqsədə uyğun şəkildə əks olu-
nub. Burada həmçinin əyanilik prinsipi də qorun-
muşdur və tapşırıqlar əyanilikdən istifadə edilə-
rək yazılmışdır. Bu mövzunun daha dərin qavra-
nılmasına xidmət edən digər bir tapşırıq isə şa-
girdləri cütlər şəkilində qruplaşdırmaqla onlara
dünya ölkələrinin bayraqları və onların mənaları-
nın araşdırmaq və bu haqda esse yazmağı tapşır-
maq olar. Bu tapşırıq mövzunun hərtərəfli öyrə-
nilməsi həm digər fənlərə interasiyaya həm də
şagirdlərin müstəqilliyini artırmağa kömək edir.
Beləliklə, məqalənin sonunda bu nəticəyə gələ
bilərik ki, şagirdlərin idrak qabiliyyətlərinin inki-
şafinda dərs prosesində bu qabiliyyətləri işə salan
sövqedici tapşırıqlar və ya suallar verilməlidir və
İKT vasitələrindən də istifadə etməklə əyaniliyi
yaratmaq şagirdlərin diqqətini cəlb etmək olar. Problemin aktuallığı. Müasir dövrdə təhsilin
qarşısında qoyulan tələblər və insan kapitalının for-
malaşması məsələsindən bəhs edilir. Bu əsasda
şagirdlərin idrak fəallığını Azərbaycan dili dərslərin-
də artırılması işində dərsliklərdə verilən tapşırıqların
mövcud standartlara uyğunluğunun araşdırılması,
məzmun xətlərini özündə əks etdirməsinin vacibliyi
diqqət mərkəzində saxlanılıb.
Problemin elmi yeniliyi. İdrak fəallığının
artırılması işində şagirdlərin hərtərəfli inkişafına nail
olmaq üçün Azərbaycan dili dərslərində verilən tap-
şırıqlarda inteqrativ daha çox gözlənilsin. İdrakı
fəallığı artıran tapşırıqlar və sualların verilməsi və
dil və yazı qabiliyyətlərinin inkişafı üçün esselərin
daha çox yer verilsin.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə
irəli sürülən fikirlərin Azərbaycan dili dərslərində
tətbiqi ilə idrak fəallığının artırılmasına nail olmaq
olar.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proqramının təsdiq edilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikasi Prezidentinin sərəncamı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev.
Bakı şəhəri, 15 iyun 1999-cu il. Bакı: Çаşıoğlu, 1999.
2. “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında təh-
silin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” 24 oktyabr 2013-cü il tarixli sərəncamı // Xalq qəzeti, 25 oktyabr
2013-cü il
3. Qəhrəmanov A. Ümumi orta təhsil səviyyəsinin yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim materialı
4. İsmixanov M.A. Pedaqogikanın əsasları. Bakı: ADPU, 2012.
5. Rüstəmоv F.А., Dаdаşоvа T.Y. Аli məкtəb pеdаqоgiкаsı: Mаgistrаturа pilləsi üçün dərsliк. Bакı:
Nurlаn, 2007.
Günel Muradova
100 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Г. Мурадова
СПОСОБЫ ПОВЫШЕНИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ УЧЕНИКОВ
НА УРОКАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются способы повышения познавательной активности учеников. Требова-
ния к современному образованному человеку обсуждаются в их механизмах. В целях развития позна-
вательных способностей учащихся в области образования были изучены стандарты, отражающие
содержание четырех основных материалов.
Q. Muradova
WAYS TO INCREASE THE COGNITIVE ACTIVITY OF STUDENTS IN THE LESSONS OF
AZERBAIJANI LANGUAGE AT PRIMARY SCHOOL
SUMMURY
This article describes the ways how to improve cognitive activities among pupil. At the same time,
educational requirements and development mechanisms of modern person will be analyzed. In order to
develop cognitive activities of pupil in the field of education, methods, which used in Azerbaijan language
classes had defined and four major standards analyzed.
Redaksiyaya daxil olub: 15.02.2018
İqtisadyönlü ali məktəblərdə müəyyən inteqralın bəzi iqtisadi və həndəsi tətbiqləri metodikası
101 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
RİYAZİYYATIN TƏDRİSİ METODİKASI
İQTİSADYÖNLÜ ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ MÜƏYYƏN İNTEQRALIN BƏZİ İQTİSADİ
VƏ HƏNDƏSİ TƏTBİQLƏRİ METODİKASI
Qabil Namazov,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
Bakı Biznes Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: prof. H.İ. Aslanov,
dos.N.R. Abbasov
Açar sözlər: müəyyən inteqral, sahə vahidi , iqtisadiyyat, tətbiq, hesablanması, məhdudlaşmış fiqur,
trapesiya, əyani, təsvir, alqoritm, həll, əyrixətli
Ключевые слова: определенный интеграл, площадь единицы, экономика, применяется, расчет,
свернувшаяся фигур, трапеция, наглядным, изображение, алгоритм, решить, криволинейная
Key words: certain integral, the field units, the economy, the application, the calculation, restricted to
pieces, trapezium, the visual, the description, algoritms, the solution, curvilinear
Sahələrin hesablanması üçün mövcud olan
ənənəvi üsulların sahələrin hesablanmasına tət-
biqində mövcud çətinlikləri nəzərə alaraq iqti-
sad yönümlü ali məktəblərdə müəyyən inteqra-
lın bəzi iqtisadi və həndəsi tətbiqləri metodika-
sının verilməsinə ehtiyac vardır. Əyrixətli trapesiya və onun sahəsi haqqın-
da bəzi məlumatları verək. Tutaq ki, OX oxunun
[a;b] parçasında kəsilməz və işarəsi dəyişmə-
yən funksiyası verilmişdir. Bu funksiya-
nın qrafiki [ a; b], parçası, x=a və x=b düz xət-
ləri ilə hüdudlanmış fiqura ( şəkil 1) əyrixətli
trapesiya deyilir.
Şəkil 1.
Əyrixətli trapesiyanın sahəsinin hesabla-
maq üçün aşağıdakı teoremdən istifadə olunur.
Teorem. funksiyası [ a;b] parçasın-
da kəsilməz və mənfi olmayan funksiya, F(x)
isə bu parçada onun ibtidai funksıyasıdırsa,
onda uyğun əyrixətli trapesiyanın (şəkil 2) S sa-
həsi, [ a;b] parçasında ibtidai funksiyanın artı-
mına bərabərdir, yəni:
Şəkil 2.
Başqa sözlə, alınan nəticəni ümumiləşdir-
sək görərik ki, ixtiyari müstəvi fiqurun sahəsini
hesablamaq üçün (1) düsturu yararlıdır.
Qabil Namazov
102 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Tutaq ki, y= , y= və x=a, x=b
(şəkil 3) xətləri ilə məhdudlanan müstəvi fiqur
Q-dür, şərti ödənildikdə alınan
əyrixətli trapesiyanın sahəsi
Q=
kimi hesablanar.
Başqa sözlə,
Q = - =
- (2)
kimi olar.
Şəkil 3.
Bu nəzəriyyənin köməyi ilə bəzi iqtisadi
məzmunlu məsələləri həll etmək olar.
Əgər f(x) funksiyası fəhlənin iş gününün
x-ci saatında istehsal gücünü xarakterizə edirsə,
onda onun qazancının miqdarı x oxu ilə f(x)
əyrisi arasındakı sahədə dəyişər.
Yuxarıdakı (2) düsturundan görünür ki,
əyrixətli trapesiyanın sahəsinin hesablanması,
elə müəyyən inteqralın hesablaması deməkdir.
Millimetrli kağızda bu trapesiyanı təsvir
edib onun daxilində qalan damaları saymaqla
müəyyən inteqralın qiyməti barədə kifayət qədər
dəqiqliklə təqribi məlumat almaq olar.
İqtisadi məzmunlu məsələyə uyğun təsvir
edilmiş əyrixətli trapesiyanın sahəsinə uyğun
sahə vahidinin müəyyənləşdirilməsi vacib məsə-
lələrdəndir.
İqtisadi məzmunlu məsələlərin həllini
əyrixətli trapesiyanın sahəsinin hesablanması
məsələsinə gətirərək həll edərkən aşağıdakı işlə-
ri (alqoritmi ) yerinə yetirmək lazımdır.
- verilmiş şərtlər daxilində iqtisadi məsə-
ləyə uyğun əyrixətli trapesiyanı koordinat siste-
mində təsvir etməli;
- sahəni hesablamaq üçün alqoritm tərtib
etməli;
- hesablama üsulunu müəyyən etməli;
- sahə vahidini müəyyənləşdirməli.
Burada həmçinin verilmiş xətlərlə məh-
dudlaşmış fiqurun əyani şəkildə təsvir olunması
əsas məsələlərdəndir. Əks halda məsələnin həlli
prosesində axtarılan müstəvi fiqurun təyin edil-
məsində və müəyyən inteqralın sərhədlərinin ta-
pılmasında çətinliklər yaranar. Buna görə də
iqtisadi məsələlərin həllini əyrixətli trapesiyanın
sahəsinin hesablanması məsələsinə gətirərək
həll edərkən gözlənilməsi vacib olan işlərin ye-
rinə yetirilməsində anlaşılmazlıq yaranar. Təc-
rübə göstərir ki, tələbələrin buraxdığı səhvlərin
əksəriyyəti də bunlarla əlaqədar olur.
Tutaq ki, inteqralaltı funksiya olan dəyər-
manatla və arqument zaman-günlə ölçülür. Qra-
fikdə üfüqi xətdə zaman - bir gün 1 millimetrə,
şaquli xətdə isə dəyər 1 min manat - 2 sm-ə uy-
ğun qəbul edilmişdir. Onda ölçü vahidi olaraq
1 gün x min man.= 1 min man.gün
qəbul edilməlidir. Buna uyğun olaraq sahə
vahidi
1 mm. x 2 sm.=20 mm2 olar.
Buradan alınır ki, sahə sm2-la ölçülərsə
onda 1 sm2-da 5
inteqral vahidi
(1 sm
2=5 20
mm2), başqa sözlə
5 min man.gün olar.
Toxuculuq fabrikində istehsal - pambığı
hazır məhsula çevirməkdən ibarətdir. Fabrikin
binası və avadanlıqlardan başqa hər bir anda
ümumi qiymətə anbarda olan material - hazır
məhsul, tam hazır olmayan parça - əyrilmiş ip-
lik, rənglənməmiş parça və s. təsir edir. Hər bir
porsiya (müəyyən edilmiş miqdar ) pambığın
hazır məhsula çevrilməsi üçün müəyyən zaman
vahidi tələb olunur və həm də pambıq müəyyən
mərhələlərdən keçdikcə onun qiyməti də dəyişə-
rək artır. İstehsal funksiyası olaraq məhsul vahi-
dinə sərf edilən əməyin dəyəri götürülə bilər. Bu
funksiya getdikcə artır və daha çox işçi qüvvəsi
və köməkçi materiallar tələb edir. Bu prosesi
aşağıdakı ardıcıllıqla göstərmək olar (şəkil 4).
İqtisadyönlü ali məktəblərdə müəyyən inteqralın bəzi iqtisadi və həndəsi tətbiqləri metodikası
103 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Şəkil 4.
Burada:
1. Əyrilməyə hazırlıq
2. İplik
3. Parça
4. Nəqliyyat
5. Anbar
6. Rənglənmə prosesləridir.
Proses 1, 2, 3, 4, 5, 6 ardıcıllığı zaman oxu
boyunca [O, T]-də kəsilməz davam edirsə pro-
sesin müxtəlif anlarında pambığın müəyyən por-
siyasının qiyməti yüksələn xətt boyunca dəyişir.
Bu prosesin hər bir anında məhsulun qiymətini
hesablamaq mümkündür və aşağıdakı inteqralın
hesablanmasına gətirilir.
Burada x - istehsalın başlandığı an, f(x) -
məhsul vahidinə sərf edilən əməyin dəyəri, T -
isə prosesə sərf olunan zamanı ifadə edir.
F(x)- manatla, x - günlə, pambığın porsi-
yası kq-la ölçülərsə onda hesablanan inteqralın
(sahənin) vahidi
olar.
Əgər pambığın miqdarı A olarsa onda son
nəticə
olar. (4) inteqralında A vuruğunun vahidi
qəbul edilməlidir.
Doğrudan da,
x = manat
olur ki, bu da qoyulan məsələyə uyğundur.
Belə bir məsələyə baxaq.
1. Dağda tunel qazıntısı aparılır. Görülən
iş p.m.-lə “paqonnum.metr” ölçülür. Tunel qa-
zıntısının hər bir hissəsinə çəkilən xərc eyni
miqdarda deyil. Bu bir çox detallardan asılı olur.
İşçi qüvvəsinin və avadanlıqların daşınmasın-
dan, kabel çəkilişindən, elektrik enerjisinin qüv-
vəsinin və avadanlıqların daşınmasından, kabel
çəkilişindən, elektrik enerjisinin ötürülməsin-
dən, həmçinin çəkilən xərc hava şəraitinin də-
yişməsindən asılı olaraq dəyişə bilər. Hər bir
hissəyə çəkilən xərcin miqdarını hesablamalı.
Tutaq ki, işin əvvəlindən x metr məsafədə
1 p.m görülən işin dəyəri f(x)-dir. Onda -dən
uzunluqda
məsafədə görülən ümumi işin dəyəri aşağıdakı
inteqralla ifadə olunar.
Bu ifadə və arasındakı sahədə
maliyyələşmənin ölçüsünü ifadə edir.
İndi isə verilən görülən işin maliyyələş-
məsini aparaq.
Tutaq ki, tunel qazıntısına sərf edilən xər-
cin miqdarı ( əgər hava şəraiti sabit olarsa)
f(x)=10000+10x (5)
qanunu ( funksiyası) ilə dəyişər.
Onda hava şəraiti və və tuneldə hərəkətlə
əlaqədar olaraq x hissədə yaranan xərc, x-ə
mütənasib olaraq artacaq.
Fərz edək ki, işin yerinə yetirilməsi gedişi
x = 5t - 0,005t2
(6)
qanunu ilə dəyişər. Burada t vaxtdır (günlə)
Daşınmanın ləngiməsi yolda mümkün çə-
tinliklərin artması ilə izah olunur. (6) düsturuna
görə t = 500- dən başlayaraq (x=1250 olur) ge-
dilən məsafə azalır və nəzərə alınmalıdır ki, iş
vaxtından daha tez başa çatır.
Tutaq ki, tunelin uzunluğu 800 metrdir.
Bu yol 200 günə qət olunacaq. Başqa sözlə 8
aya ( iş günü 25 gün olarsa).
İndi isə işin 3-cü və 4-cü aylarında (başqa
sözlə t = 50- dən t= 100-dək) maliyyələşməni
təyin edək.
Qabil Namazov
104 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
t anında dt intervalında
dx = x (7)
metr yol gedilər.
Bu zaman 1 metrlik yolda
f(x)=10000 + 10x =10000 +10(5t – 0,005t2) (8)
vəsait tələb olunar.
Uyğun olaraq dt intervalında
[10000 + 10(5t-0,005t2 )](5 – 0,001)dt (9)
qədər vəsait tələb olunar.
Onda 3-cü və 4-cü aylar uçun cəmi
qədər vəsait tələb olunar.
t dəyişənindən x=5t – 0,005t2 dəyişəninə
keçməklə hesablamanı sadələşdirmək olar.
Bunun üçün inteqrallama sərhədlərini
5 50 – 0,005 və
5 =450
götürmək lazımdır. Bundan başqa
(5 – 0,1t) dt = dx
olduğu nəzərə alınmalıdır.
Deməli, 237,5 metrdən 450 metrədək olan
aralıqda görülən işin ümumi dəyəri (11) düsturu
ilə hesablanar.
2. y = və y =
əyriləri ilə məhdudlaşmış fiqurun sahəsini
hesablayın. (şəkil 5.)
şəkil 5.
Həlli. Əyrilərin kəsişmə nöqtələrini tapaq.
= 2x =
=b=2
(2) düsturuna görə
Q = (s v)
3. y=cosx və y=x2
əyriləri ilə əhatə olun-
muş fiqurun sahəsini milyonda bir dəqiqliklə
hesablayın. ( şəkil 6)
Həlli. Əyrilərin kəsişmə nöqtələrinin
koordinatlarını tapaq.
cosx = x2
cosx - x2 =0
alınan transendent tənliyi həll edərək, alarıq.
Şəkil 6.
İqtisadyönlü ali məktəblərdə müəyyən inteqralın bəzi iqtisadi və həndəsi tətbiqləri metodikası
105 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
x= x0 , x0 = 0,824132 belə ki, =
0,679194, cosx0 = 0,679194 onda (2)
düsturuna görə
= (sinx –
= 2 ( sinx0 - =
= 2(0,733959 - = 1,094754
Q = 1,094754 ( s.v)
(sinx0 = sin0,824132 radian = 0,733959 və
cosx0 = cos0,824132 radian = =0,679194 qiy-
mətləri interpolyasiyanın köməyi ilə alınmışdır).
4. y= ; y = y = 0 xət-
ləri ilə əhatə olunmuş fiqurun sahəsini tapın.
(şəkil 7)
Həlli. Sahəsi axtarılan 7-ci şəkildə göstəri-
lib. Bu fiqur iki ədəd əyrixətli trapesiyanın bir-
ləşməsindən ibarətdir.
S = S1
Əyrilərin kəsişmə nöqtələrini tapaq.
Riyazi biliklərə mükəmməl yiyələnmədən
və ondan istifadə etmək bacarığı olmayan heç
bir məzun bazar iqtisadiyyatı şəraitində səriştəli
kadr rəqabətinə tab gətirə bilməz. Problemin aktuallığı: Məqalədə sahələrin he-
sablanması üçün mövcud olan ənənəvi üsullar vasitəsi
ilə verilmiş məsələnin həllində çətinliklərlə əlaqədar
mövzunun aktuallığı qeyd edilmişdir. Belə ki, müx-
təlif məsələlərin həlli vasitəsi ilə sahələrin hesab-
lanmasının mövcudluğu və sadəliyi göstərilmişdir
Problemin elmi yeniliyi: İqtisadi məzmunlu
məsələlərin həllini əyrixətli trapesiyanın sahəsinin
hesablanması məsələsinə gətirməklə həll etmək üçün
alqoritm müəyyənləşdirilmişdir. Burada həmçinin
verilmiş xətlərlə məhdudlaşmış fiqurun əyani şəkildə
təsvir olunması və sahə vahidinin müəyyənləşdiril-
məsi əsas məsələ kimi qeyd edilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti: Verilmiş
xətlərlə məhdudlaşmış fiqurun əyani şəkildə təsvir
olunmasının vacibliyi əsas məsələ kimi qeyd edil-
mişdir. Əks halda məsələnin həlli prosesində axtarıl-
an müstəvi fiqurun təyin edilməsində və müəyyən
inteqralın sərhədlərinin tapılmasında çətinliklər gös-
tərilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Кремер Н.Ш. Высшая математика для экономистов: Учебник. М., 2007.
2. Namazov Q.M. Ali Riyaziyyat I- hissə. Dərs vəsaiti. Bakı: Biznes Universitetinin nəşriyyatı, 2012.
3. Левитас. Г.Г. Методика преподавания математика в основной щколе. Астраханский
Университет», 2009.
4. Namazov Q.M. Funksiyalar və qrafiklər: Dərs vəsaiti. Bakı: BBU-nun nəşriyyatı.
Г. Намазов
ГЕОМЕТРИЧЕСКОЕ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПРИМЕНЕНИЕ ОПРЕДЕЛЕННОГО
ИНТЕГРАЛА
РЕЗЮМЕ
В статье, в основном анализируется геометрическое и экономическое применение определен-
ного интеграла. Здесь одновременно отмечается, что при решении экономических задач математичес-
ким способом необходимо определить единицу измерения. В статье также показано, что в зависимос-
ти от условий, поставленной задач для внедрения определенного интеграла необходима наглядность.
G.M. Namazov
GEOMETRIC AND ECONOMIC APPLICATION OF THE DEFINED INTEGRAL
SUMMARY
The article mainly analyzes the geometric and economic application of a definite integral. It is
simultaneously noted that when solving economic problems by a mathematical method, it is necessary to
determine the unit of measurement. The paper also shows that, depending on the conditions, the tasks posed
for the implementation of a certain integral, clarity is necessary.
Redaksiyaya daxil olub: 05.02.2018
Sevda İsmayılova
106 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TƏNLİK TƏRTİB ETMƏKLƏ MƏSƏLƏ HƏLLİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN
YARADICI FƏALİYYƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Sevda İsmayılova, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof., A.S. Adıgözəlov,
ped.ü.fəls.dok. S.Ə. Məmmədov
Açar sözlər: yaradıcı qabiliyyətlər, əqli keyfiyyərlər, didaktik ideya, təfəkkürün zəruriliyi, yaradıcı
istiqamət
Ключевые слова: творческие способности, интеллектуальные качества, дидактическая идея,
важность мышления, творческое направление
Key words: creativity, intellectual skills, didactic idea, importance of fertilization, creative direction
Müasir riyazi-pedaqoji ədəbiyyatda şagir-
din idraki və yaradıcı fəaliyyətinin zəruriliyin-
dən, yaradıcı təfəkkürün inkişafı haqqında çox
yazılır, lakin idraki fəaliyyət və ya yaradıcı fəal-
lıq anlayışları bir qədər qeyri müəyyən verilir.
Təəssüf ki, bəzən təfəkkürün bu keyfiyyətinə
dəqiq elmi yanaşma verməkdən çəkinir, onun
təzahür etməsini cüzi təsvir etməklə kifayətlə-
nirlər. Məlumdur ki, təhsildə ənənəvi öyrətmə
prosesi olaraq biliyin hazır məlumatlar şəklində
şagirdə ötürülməsi şagirdin müasir dövrün daim
dinamik olaraq dəyişən sosial-iqtisadi şəraitinə
alışması üçün zəruri olan kreativ və intellektual
inkişafının təminatçısı ola bilməz. Hal-hazırda
bütün dünyada innovativ baxışların xüsusiyyət-
lərinin və bacarıqların inkişafının fəallaşdırılma-
sına daha çox diqqət yetirilir.
Bu gün təfəkkürün inkişafı daha çox qiy-
mətləndirilir, şəxsiyyətin yaradıcı inkişafına yeni
yanaşmalar meydana gəlir. Yaradıcılıq insana
məxsus məqsədyönlü fəaliyyətdir, onun sayəsin-
də təfəkkürün inkişafında yeni istiqamətlər, əla-
mətlər, keyfiyyətlər meydana gəlir, əqli və prak-
tik əməyin son nəticəsində yeniliklər ortaya çıxır,
həmçinin, insan özünün şəxsi bacarıqlarının və
intellektual səviyyəsinin inkişafında yüksək nəti-
cələr əldə etmiş olur.
Yaradıcı bacarıqları və qabiliyyətləri inki-
şaf etdirmək üçün üç əsas ziddiyyətlərin həlli isti-
qamətində yaradıcı təlim proqramını həyata ke-
çirmək lazım gəlir. Birinci ziddiyyət şagirdin tə-
lim fəaliyyətinin motivasiyasının təmini ilə bağlı-
dır. Bu öyrənilən fənnə, elmə və elmi fəaliyyətə
yönəlmə ilə pedaqoji fəaliyyətə istiqamətlənmə
arasındakı ziddiyyətdir.
İkinci ziddiyyət yaradıcılığa can atma və
onu həyata keçirmək üçün zəruri bilik və təcrü-
bənin çatışmazlığı arasındakı ziddiyyətdir. Üçün-
cü ziddiyyət isə yaradıcılıq prosesinin özündə
gizlənir. Bir tərəfdən şagirdlərə yaradıcı fəaliyyə-
tin müəyyən qaydalarını, nümunələrini, normala-
rını vermək lazım gəlir, digər tərəfdən dərk et-
mək lazımdır ki, yaradıcılıq hər hansı alqoritm və
ya nizamla meydana gəlmir. Yaradıcı fəallıq
özündə yeninin meydana gəlməsini ehtiva edir və
bu prosesdə şəxsi keyfiyyətlərin özünü göstərmə-
sini təmin edir. Aydındır ki, şagirdin yaradıcı fəa-
liyyəti üçün zəruri olan keyfiyyətlər təbiətdən ve-
rilmir, yaradıcılıq şagirdə təlim və tərbiyə prosesi
nəticəsində ötürülür. Əsil yaradıcı fəaliyyət şagir-
də nəzəri və praktik məsələlərin yeni həllinin, ra-
sional həll üsullarının, araşdırmanın daha orijinal
istiqamətinin sərbəst axtarışı zamanı başlanır.
Şagirdin yaradıcı fəallığı şəxsi fəaliyyəti
kimi müəyyən edilir, bu zaman onun yeninin ya-
radılmasına müdaxiləsi, biliklərin və bacarıqların
tətbiqinin yeni şəraitə uyğunlaşdırılması, məsələ-
lərin həllində üsulların zəruri olaraq dəyişdirmə
bacarıqlarının formalaşması nəzərdə tutulur. Pe-
daqoji işin və nəzəriyyənin araşdırılmasının əsa-
sında yaradıcı fəallığa tənqidi yanaşma durmalı-
dır. Yenilikçilik hissi, təfəkkürün əhəmiyyətliliyi,
yaradıcılığa istiqamətlənmə, məsələnin qeyri-
standart həllinə cəhdetmə, əqli fəaliyyətin ob-
yektlərinin birini digəri ilə əvəzetmə, deduktiv
düşünmə, paralel, analoji modellər qurma baca-
Tənlik tərtib etməklə məsələ həllində şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətinin xüsusiyyətləri
107 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
rıqları şagirdin öz fəaliyyətinə tənqidi yanaşması
sayəsində formalaşır.
Bu gün tədqiqat işlərinin spesifik sahəsi
kimi riyazi məsələlərin həlli prosesində idrak fəa-
liyyətinin modelini qurma istiqamətində müəl-
limlərin inkişafetdirici təliminin metodoloji əsas-
larını və konkret texnologiyalarını işləyib ha-
zırlamağa cəhd edilir. Riyaziyyatın inkişaf etdir-
diyi intellektual xüsusiyyətlər arasında deduktiv
əsaslandırma, ümumiləşdirmə, abstraktlaşdırma,
xüsusiləşdirmə, tənqidi yanaşma, araşdırma baca-
rıqları daha çox vurğulanır. Riyazi tapşırıqlar dü-
şüncənin rasional keyfiyyətlərini və onların ifadə
tərzlərini: dəqiqliyi, aydınlılığı, nizamlılığı, lako-
nikliyi təmin edir. Bütün bunlar isə təsəvvüretmə
və intuisiya bacarıqları tələb edir. Bu keyfiyyətlər
obyektivlik, intellektual elastiklik, araşdırmanın
və elmi dərketmənin formalaşmasını təmin edir.
Riyaziyyatın öyrənilməsi psixika mexa-
nizmlərinin daimi gərginliyini, diqqətliliyi, iradi-
hissi əlaqəni tələb edir, intellektual bacarıqların
insanın həyat fəaliyyətinin digər sahələrinə ötü-
rülməsini təmin edir. Beləliklə, riyaziyyat həm
intellektin inkişafında, həm də şəxsiyyətin mənti-
qi xüsusiyyətlərinin – xarakterinin formalaşdırıl-
masında mühüm rol oynayır. Məşhur riyaziyyatçı
pedaqoq D. Poya özünün “Məsələni necə həll et-
məli?” kitabında yazır ki: “məsələnin həlli – üz-
güçülük, xizəkdə sürüşmə və ya fortopianoda ifa
etmə kimi praktik incəsənətdir; onu ancaq nümu-
nələrə əsaslanmaqla və daim praktikadan keçir-
məklə öyrənmək olar” [1].
Məsələ həll etmə prosesi məsələnin şərtini
emal etməni ehtiva edir. Bu emal müəyyən me-
tod, üsul və vasitələrlə həyata keçirilir. Məsələ-
nin həlli onun emal prosesinin özünün dərk edil-
məsini ehtiva edir və alqoritmik və evristik şə-
kildə təsvir oluna bilən müəyyən əqli əməliyyat-
lar vasitəsilə həyata keçirilir. Hər bir məsələnin
həlli şagirdin savadında, fəaliyyətinin və psixo-
logiyasının strukturunda dəyişikliyə səbəb olur.
Məsələnin tənlik qurma yolu ilə həlli:
-Öyrənilən riyazi anlayışların mənimsənil-
məsini;
-Şagirdlərin xüsusi riyazi bilik və bacarıq-
larının inkişafını;
-Şagirdlərdə fənlərarası və araşdırma bilik
və bacarıqlarının formalaşmasını təmin edir.
Tənlik qurma yolu ilə məsələ həlli prosesi
onun şərhinin motivasiyasını, şərhə qurulan alqo-
ritmin funksionallığını, bu alqoritmin metod və
üsullarla idarə olunmasını özündə saxlayır. Bura-
da yaradıcı fəallıq özünəməxsus katalizator kimi
çıxış edir, yaradıcı potensialı olan şagirdi qeyri-
standart istiqamətdə fəaliyyət göstərməyə, həm-
çinin özü-özündə hər bir istiqamətdə dəyişiklik
etməyə təşviq edir. Subyektivlik baxımından ya-
radıcılıq və onun inkişafedici təsiri, hətta son nə-
ticə hər hansı yeniliyə və ya xüsusi qiymətə ma-
lik olmasa da, prosesin gedişatında təyin olunur.
Yaradıcılıq mövzusunun subyekti əvvəlcədən
məlum olan anlayışı verirsə, bu onun üçün hər
hansı sosial qiymətlə malik olmur, lakin bu mə-
sələ onun ətrafı üçün bir yenilikdir.
Yaradıcılıq məsələlərinə Y.A. Ponomar-
yov [2], O.K. Tixamirov [3], İ.Y. Lerner [4] öz
işlərində böyük yer vermişlər. Onlar şagirdin
yaradıcı işə, yeninin axtarışına cəlb edilməsini
xüsusi qeyd etmişlər . Bəzi müəlliflər yaradıcı
fəallığın psixoloji kateqoriya kimi araşdırılması
zamanı xarici keyfiyyətlərə diqqət yetirir, digər-
ləri isə daxili bacarıqların qarşılıqlı təsirini vur-
ğulayırlar. Fəallığın, yaradıcılığın təzahürü for-
maları insanın fəaliyyətinə və davranışına hansı
səpkidə (məzmun, proses, nəticə) baxılmasından
asılıdır. Araşdırmaçılar yaradıcılıq prosesini
müxtəlif tərəflərdən öyrənməyə çalışmışlar: psi-
xoloqların əksəriyyəti yaradıcı fəaliyyətin mo-
tivlərinin formalaşdırılmasını, şagirdlərin yara-
dıcı məsələlərin həlli prosesinə, bilavasitə, daxil
edilməsini, onların bu fəaliyyətə hazırlıqlı olma-
sının formalaşdırılmasını zəruri hesab edirlər.
Müasir pedaqogikada yaradıcılıq fəaliyyə-
tinin dörd strukturu xarakterizə olunur: bilik-ta-
nışlıq, bilik-nümunə, bilik-bacarıq, bilik-trans-
formasiya. Bu ardıcıllıq belə bir deyimi ehtiva
edir “əvvəlcə öyrət, qoy öyrənən onu necə tətbiq
etməyi özü seçsin”.
Psixoloji-pedaqoji ədəbiyyatda “yaradıcı-
lıq”, “yaradıcı fəallıq”, “yaradıcılıq fəaliyyəti”
anlayışları haqqında vahid fikir formalaşmamış-
dır. Yaradıcılıq fəaliyyəti prosesində məsələnin
formalaşdırılması və qoyuluşu, onun daxili, əqli
əməliyyatlara əsaslanan, beyində olan həlli, nə-
hayət yaradıcılıq fəaliyyətinin məhsulu olan həl-
lin zahiri, yoxlanılması mümkün olan formada
ifadə olunması, yazılışı diqqətə çatdırılır. Yaradı-
cı elmi fəaliyyətdə həllin yeniliyi obyektiv və
subyektiv halda özünü göstərir. Şagirdin yalnız
özü üçün yeni olan bir “kəşfin” əldə olunması
Sevda İsmayılova
108 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
subyektiv yenilik hesab olunur. Buna baxmaya-
raq hər bir şagirdin yaradıcılıq fəaliyyətinin təş-
kili zamanı onların yaradıcılıq məhsullarının həm
obyektiv, həm də subyektiv yeniliklərinə diqqət
edilməlidir. Şagirdin verilmiş məsələnin həllində
özü üçün kəşf etdiyi yenilik, bu məsələnin şər-
hinə uyğun və artıq ona məlum olan keçmiş
biliklərinə əsaslanır.
Məhşur psixoloqlar S.L. Pubinşteynin,
A.V. Bruşlinksinin araşdırmalarında göstərilir ki,
artıq idrak prosesinin gedişatında məsələnin həl-
linə lazım olan biliklərin fəallaşması üçün daxili
ötürmələr baş qaldırır. Yaradıcılıq prosesinin,
fəaliyyətin gedişatı, məchulun tapılması üçün dü-
şünmənin istiqaməti elə məsələnin özündə təyin
olunur. Müasir psixoloqlar əminliklə göstərirlər
ki, şagirdin düşüncə fəallığının səviyyəsi müəlli-
min ona diktə etdiyi bilik və bacarıqların məz-
munu ilə müəyyən olunur.
V.V. Davıdov iddia edir ki, “şagirdlərin
fəal işini oyatmaq və möhkəmləndirmək o za-
man mümkündür ki, onlara verilən bilik birinci-
si, praktik məsələlərə əsaslansın, bu bilikləri
mənimsəmədən həmin məsələləri həll etmək
mümkün olmasın, ikincisi, məzmunca oxşar mə-
sələlərə tətbiq edilməsinin də əhəmiyyət kəsb
etsin. Birinci halda öyrənmə prosesi motivə edi-
lir, ikinci halda isə düşüncənin fəal işi oyadılır.
Doğrudan da, obyektin məzmununu anlamaq,
onun bilikdə əks olunmasını, idrak fəaliyyətini
mücərrəd təfəkkür, ümumiləşdirmə, konkretləş-
dirmə və digər məntiqi əməliyyatlar olmadan
həyata keçirmək və məsələ həllinə tətbiq etmək
mümkün deyil. Yaradıcılıq qabiliyyətinin inki-
şafı hər bir şagirdin idrak prosesinin fəaliyyətini
bütünlükdə və tam olaraq bir alqoritm kimi
əvvəlcədən müəyyən etmir.
Həll istiqamətində aparılan əməliyyatlar
konkret olaraq məsələnin şərhindən, şagirdin
fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Düşünmə pro-
sesinin özündə aparılacaq əməliyyatların, üsul-
ların formalaşması üçün daxili şərait yaranır. Bu
əvvəlcə yaradıcılıq fəaliyyətinin ilkin şərti, mə-
sələnin həllinin mühüm vasitəsi kimi çıxış edir,
sonra isə prosesin nəticəsi olaraq ortaya çıxır.
Şagirdlər yaradıcı fəallığı yalnız yeni, yaradıcı
məsələlərin həlli zamanı deyil, ən geniş elmi-
praktik məsələlərin həllində də nümayiş etdirir-
lər və onlarda yaradıcı fəaliyyət üslubu forma-
laşmış olur.
Pedaqoqların, metodistlərin ümumiləşdir-
dikləri fikirlər, seçim prinsipləri, məsələnin qo-
yuluşu və həlli üsulları təhsilin məzmununun
müasir şərtlərində daha aktual və vacib hesab
edilir. Şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətinin formalaş-
ması prosesini öyrənmənin didaktik prinsiplərini
anlamadan nəzərdən keçirmək mümkün deyil.
Didaktik prinsiplər dedikdə öyrənmənin inkişaf-
etdirici, elmilik, əyanilik, sistemlilik, ardıcıllıq
prinsipləri, inkişafın təlim və tərbiyədən asılılığı
nəzərdə tutulur. Təlim prosesində məsələlər həlli
təlimin metodu, təfəkkürün formalaşması və
inkişafı vasitəsi kimi çıxış edir. Belə yaradıcı
axtarışa formalizm, ehkamçılıq, riyazi obyektlə-
rin mahiyyətinə laqeydlik və diqqətsizlik kimi
xüsusiyyətlər yaddır. Y.A. Komenski, İ.Q. Pesta-
lossi, K.D. Uşunski kimi dahi pedaqoqların vax-
tından pedaqoji fikir təlim prosesində riyazi əmə-
liyyatların məzmununun və mənasının şüurlu
dərk edilməsinin təşkilinə istiqamətlənmişdir [5].
Belə istiqamətlərdən biri riyaziyyatın öy-
rənilməsi prosesinin daha əyani forma alması-
dır. Belə ki, məhz əyani təlim riyazi bacarıqların
müxtəliftərəfli və tam formalaşmasını təmin
edir, təlimin maraq və motivasiyasını dəstəklə-
yir, riyazi təfəkkürün daha yüksək inkişafına,
yaradıcı fəaliyyətin formalaşmasına səbəb olur.
Əyanilik prinsipi təlimin ən anlaşılan və məşhur
prinsiplərindəndir. Qədim bir deyim var: “anla-
maq istəyirsənsə, bax”. Bu deyimin əsasında şif-
rələnmiş elmi qanunauyğunluq gizlənir. Belə ki,
insan müxtəlif hissiyyat orqanları vasitəsilə ətraf
aləmi dərk edir. Lakin bu orqanlardan ən çox
həssaslığa malik olan və beyinə daha dəqiq mə-
lumat ötürən gözdür. Bu zaman müşahidə nəti-
cəsində riyazi obyektlərin konkret xüsusiyyətlə-
rindən onun daxili maddi əlaqələrini dərk etmə-
yə qədər inkişaf dinamikası formalaşır. Belə ya-
naşma riyazi məsələlərin həlli prosesində yara-
dıcı fəallığın inkişafında yeni imkanlar yaradır.
Beləliklə, riyaziyyatın əyani təlimi elə
prosesdir ki, burada fəaliyyətin bilavasitə dərk
edilməsi üsulları ilə modelləşdirilmiş ayrı-ayrı
riyazi biliklərin və ya biliklər sisteminin, şagir-
din beynində apardığı əməliyyatların davamlı
nəticələrinin adekvat kateqoriyaları formalaşır.
Müəllim əyani təlim vasitəsilə riyazi mə-
sələləri təqdim edərkən elə bir məqsədi forma-
laşdırmalıdır ki, burada alınan nəticənin keyfiy-
yətində yalnız məsələnin həll edilməsi deyil,
Tənlik tərtib etməklə məsələ həllində şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətinin xüsusiyyətləri
109 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
həm də yeni həllin axtarışı prosesinin özü qabar-
dılmış olsun. Əlbəttə ki, əyani təlimin elə texno-
logiyasını yaratmaq vacibdir ki, burada bütün
elmi məsələlər ümumi didaktik ideya ilə birləş-
sin. Göründüyü kimi, riyaziyyatın əyani təlimi-
nin təşkili prosesi elə aktual məsələdir ki, bura-
da şagirdlərin təfəkküründə yaranan təsəvvür
riyazi fəaliyyətin əsas, əhəmiyyətli tərəflərini
əks etdirir və eyni zamanda riyazi əməliyyatla-
rın modelləşdirilməsinin münasib vasitəsi kimi
çıxış edir. Problemin aktuallığı. Tənlik qurmaqla məsə-
lə həllinin yerinə yetirilməsi zamanı şagirdlərin ya-
radıcı fəallığının inkişaf etdirilməsi yolları araşdırıl-
mış və şagird təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi istiqa-
mətində ortaya çıxan aktual problem kimi diqqətə
çatdırılmışdır.
Problemin elmi yeniliyi. Şagirdləri yaradıcı-
lıq qabiliyyətlərinin formalaşması prinsipləri və
yaradıcı bacarıqları inkişaf etdirmək üçün meydana
çıxan ziddiyyətlərin həlli istiqamətində yaradıcı
təlim proqramı araşdırılmışdır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Orta məktəb
riyaziyyat kursunda tənlik qurmaqla məsələ həlli
şagird təfəkkürünün və yaradıcılığının inkişafında
mühüm rol oynayır. Şagirdlərin yaradıcı fəaliyyə-
tinin formalaşması prosesini öyrənmənin didaktik
prinsiplərini anlamadan nəzərdən keçirmək mümkün
deyil. Məqalədə öyrənmənin inkişafetdirici, elmilik,
əyanilik, sistemlilik, ardıcıllıq prinsipləri, inkişafın
təlim və tərbiyədən asılılığı haqqında danışılır.
ƏDƏBİYYAT
1. Пойа Д. Как решать задачу. М.,1959.
2. Пономарев, Я.А. Психология творчества. М.: Наука, 1976.
3. Тихомиров, О.К. Структура мыслительной деятельности человека. М.: Изд-во МГУ, 1969.
4. Лернер, И.Я. Дидактические основы методов обучения. М.: Педагогика, 1981.
5. Я.А.Коменский. Великая дидактика. М.: Педагогока, 1989. http://jorigami.ru/PP_corner/
Classics/Komensky/Komensky_Yan_Amos_Velikaya_didakt_izbr.htm
С.Дж. Исмайылова
ОСОБЕННОСТИ ТВОРЧЕСКОЙ АКТИВНОСТИ УЧАЩИХСЯ В РЕШЕНИИ ЗАДАЧ ПУТЕМ
СОСТАВЛЕНИЯ УРАВНЕНИЙ
РЕЗЮМЕ В курсе математики средней школы решение задач путем составления уравнение играет важ-
ную роль в развитии мышления и творчества учеников. Невозможно рассмотреть процесс формиро-
вания творческой деятельности учеников, не понимая дидактических принципов обучения. В статье
рассматривается принципы развитности, научности, наглядности, систематичности, последователь-
ности обучения, говорится о зависимости развития от образования и воспитания.
S. J. Ismayilova
FEATURES OF CREATİVE ACTİVİTY OF STUDENTS İN SOLVİNG PROBLEMS BY
CREATİNG EQUATİONS
SUMMARY In the course of high school mathematics, the formulation of an equation for problems plays an
important role in the development of thinking and creativity of students. It is impossible to consider the
process of forming the creative activity of students without understanding the didactic principles of
instruction. The article deals with the principles of development, science, clarity, systematic, the sequence of
training, it speaks of the dependence of development on education and upbringing.
Redaksiyaya daxil olub: 13.02.2018
Aynel Veysəlova
110 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TEOREMLƏRİN İSBAT YOLLARININ MÜSTƏQİL TAPILMASININ
ŞAGİRDLƏRƏ ÖYRƏDİLMƏSİ
Aynel Veysəlova,
Azərbaycan Dövlər Pedaqoji Universiteti
E-mail :[email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov,
ped.ü.fəls.dok., dos. A.Q.Cəfərov
Açar sözlər: teorem, isbat, təfəkkür, metod, analiz, sintez
Ключевые слова: теорема, доказательства, мышление, метод, анализ, синтез
Key words: theorem, proof, thinking, method, analysis, synthesis
Məntiqi təfəkkürün inkişafı məktəbdə şa-
girdlərin tərbiyəsinin mühüm elementlərindən
biridir. Məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi
üçün həndəsədə isbat məsələlərinin böyük əhə-
miyyəti vardır. Onlar şagirdlərdə təfəkkürün
müəyyənliyi, ardıcıllığı, əsaslı olmasının inkişa-
fına kömək edir. Bu məsələlər vasitəsi ilə müəl-
lim idrakın analiz, sintez kimi metodlarını öyrə-
də bilər.
Təcrübə göstərir ki, isbat məsələlərinin
həllinə mümkün qədər erkən başlamaq faydalı-
dır. Bu işdə birinci addım adətən məsələ şərtinin
nəticədən ayrılmasını şagirdlərə öyrədilməsinə
aid çalışmalardan başlamaq faydalıdır. Sonra isə
bilavasitə isbat məsələlərinə keçmək lazımdır.
Şagirdlər teoremi isbat etməyin mühakimələrin
və əqli nəticələrin köməyi ilə teoremin şərtindən
onun nəticəsinə keçmək demək olduğunu mə-
nimsəməlidirlər. İsbatın əsaslandırılmasında tə-
riflərə, aksiomlara və əvvəllər isbat edilmiş teo-
remlərə istinad etmək olar. İlk isbatlarda müm-
kün qədər çox miqdarda sadə məsələlər həll et-
mək lazımdır. Şagird məsələ şərtini oxuyaraq
əvvəlcə çertyoj çəkməli, nəyin verildiyini və nə-
yin isbatının tələb olunduğunu ayırmalı və ya-
zılmalıdır. Çertyojda məsələ şərtində olmayan
artıq şərtlər olmamalıdır. Məsələn, əgər üçbucaq
verilibsə, onda bərabəryanlı üçbucaq çəkmək ol-
maz, belə ki, bu isbatın düzgün gedişindən ya-
yınmağa səbəb ola bilər. Sonra şagird həllin pla-
nını, isbatın əsas anlarını ehtimal edir, məsələ
həllini bitirmədən əsaslandırmanı tələb etmək
düzgün deyildir. Şagird həlli nəticəyə gətirdik-
dən sonra isbatın hər addımını əsaslandırmalı və
onu qısa yazmalıdır. İsbat məsələlərini həll et-
dikdə şagirdlərə şərt ilə nəticə arasında əlaqə
tapmağı öyrətmək lazımdır.
Verilir:
O və çevrələrinin kəsişmə nöqtələri A
və B-dir
İsbat etməli: ∆AO = ∆BO nöqtələri
A və B-dir.
Müəllim imkan tapdıqca şagirdləri bir sıra
əsas qaydalarla tanış etməlidir. Onları bildikdə
həllin tapılması əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır:
Birincisi, şagirdlər yadda saxlamalıdırlar ki, teo-
remin şərtləri tamamilə istifadə olmalıdır. İkin-
cisi, hər bir müəyyən edilən anlayışı onun tərifi
ilə əvəz etmək lazımdır.
Məsələ 1. Bucaq tənböləninin hər bir nöq-
təsi onun tərəflərindən bərabər məsafədədir(
Şəkil 1).
Şərt: K nöqtəsi ABC bucağının BD tənbö-
ləni üzərindədir.
Nəticə: A K nöqtəsindən BA və BC tərəf-
lərinə qədər məsafələr bərabərdir
Burada iki tərif vardır:
1) Bucağı yarıya bölən düz xəttə tənbölən
deyilir.
2) Nöqtədən düz xəttə endirilmiş perpen-
dikulyarın uzunluğuna nöqtədən düz xəttə qədər
məsafə deyilir.
(2) tərifinə görə K nöqtəsindən bucağın
tərəflərinə perpendikulyarlar çəkmək lazımdır.
Onda teoremin şərti və nəticəsi aşağıdakı şəkil-
də yazıla bilər:
Şərt: ˂ABD=˂CBD, KN AB; KM
BC
Nəticə: KN=KM
Teoremlərin isbat yollarının müstəqil tapılmasının şagirdlərə öyrədilməsi
111 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
İsbatın gedişi müəyyən edildi: KBN və
KBM düzbucaqlı üçbucaqlarında ˂KBN
=˂KBM və BK ortaq hipotenuz olduğundan bu
üçbucaqlar bərabərdir, ona görə də KN=KM alı-
rıq. Tərifdən istifadə etməklə heç də həmişə nəti-
cənin alınması rasional olmur. Çox vaxt təriflə ey-
nigüclü əlamətlərdən birini isbat etmək sadə olur.
Məsələ 2. Dördbucaqlının tərəflərinin orta
nöqtələrinin paraleloqramın təpə nöqtələri oldu-
ğunu isbat edin (şəkil 2).
Şərt: ABCD dördbucaqlısında
K, L, M VƏ N və AB, BL, FD və DA
tərəflərinin orta nöqtələridir.
Nəticə: KLMN- paraleloqramdır
A Həlli
Tərif. Qarşı tərəfləri cüt-cüt paralel olan
dördbucaqlıya paraleloqram deyilir.
Şərt: ABCD dördbucaqlısında K, L,M və
N nöqtələri AB, BC, CD və DA tərəflərinin orta
nöqtələridir.
Nəticə: KL//NM; KN//LM.
KL və NM düz xətlərinin paralelliyini is-
bat etməkdən ötrü bu düz xətlər üçün paralellik
şərtlərindən birini almaq lazımdır. Həmin düz
xətlərin üçüncü bir düz xəttə paralel və ya per-
pendikulyar olmasını araşdıraq. AC diaqonalını
çəkək, onda ortaq tərəfləri AC olan ABC və
ADC üçbucaqlarının orta xətləri kimi KL//NM
olar; analoji qayda ilə BD diaqonalını çəkərək
KN//NM olduğu isbat edilir. Paraleloqramın tə-
rifi əvəzinə onun bu təriflə eynigüclü olan əla-
mətlərindən birini götürmək olar. Onda başqa
həll alarıq.
B həlli
Paraleloqramın əlaməti: iki qarşı tərəfləri
bərabər və paralel olan dördbucaqlı paralelo-
qramdır.
Şərt: ABCD dördbucaqlısında K,L,M və
N nöqtələri AB, BC, CD, DA tərəflərinin orta-
larıdır.
Nəticə: KL//NM; KL=NM.
Doğrudan da, ortaq tərəfləri AC olan ABC
və ADC üçbucaqlarının orta xətləri kimi KL və
MN parçaları bərabərdir və paraleldir.
Aydındır ki, məsələnin B həlli qısa və sa-
dədir; əgər A həlli prosesində şagird KL və MN
parçalarının yalnız paralel deyil, həm də bərabər
olduğunu görsə, onda o isbatın gedişini dəyiş-
dirə bilər və B həllini verər.
II məsələnin həlli üçün KL və MN düz
xətlərinin paralelliyini isbat etmək lazım gəldik-
də həlli tapmağa nəticənin təhlili kömək etmiş-
dir; bu düz xətlərin paralelliyinin isbatının zəru-
riliyini məsələnin şərti deyil, məhz nəticənin
təhlili göstərir. Analoji olaraq məsələ 1-də də
KL və KM parçalarının bərabərliyini isbat etmə-
yin zəruriliyi nəticənin təhlilindən alınmışdır.
Beləliklə, nəticənin təhlili şagirdlər üçün
isbat yolunun tapılmasını asanlaşdıra bilər. İsbat
prosesində isə şərti nəticə ilə əlaqələndirərək,
təhlil edərək onları isbatın düzgün gedişindən
döndərmir. Problemin aktuallığı: Teoremlərin müstəqil
şəkildə isbat olunması üçün şagirdlərdən inkişaf et-
miş məntiqi təfəkkür tələb olunur. Məntiqi təfəkkü-
rün məqsədəuyğun inkişaf etdirilməsində isbat mə-
sələlərinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu məqsədlə mə-
qalədə teoremlərin isbatı yollarının müstəqil tapıl-
ması aktuallıq kəsb edir.
Problemin elmi yeniliyi: Teoremlər isbatının
və teoremlərin isbatı yollarının tapılmasında məsələ
həllindən köməkçi vasitə kimi istifadə olunmuşdur.
Hesab edirik ki, bu yolla şagirdlər teoremlərin isbatı
prosesini mənimsəyə bilər.
Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi:
Məqalədən müəllimlər, magistrantlar və tələbələr
istifadə edə bilərlər.
B
N
A
M
D
C Şəkil 1
A
K
B
L
F
M
N D
Aynel Veysəlova
112 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Туманов С.У. Поиски решение задачи: Пособие для учителей. М.: Проcвещение, 1969.
2. Mərdanov M.C., Mirzəyev S.S., Sadıqov Ş.M. Həndəsə: Ümumi təhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün
dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2005.
3. Mərdanov M.C., Mirzəyev S.S., Həsənov R.H., Hacıyev C.C. Həndəsə: Ümumtəhsil məktəblərinin
8-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2005.
4. Ağayev B., İbrahimov Ə., Kreymer A., Səkkiz ilik məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası. Bakı:
Maarif, 1972.
5. Adıgözəlov A.S., Orta məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası: Dərs vəsaiti. Bakı: ADPU, 2015.
A. Вейсалова
OБУЧЕНИЕ УЧАЩИХ САМОСТОЯТЕЛЬНОМУ НАХОЖДЕНИЮ ДОКАЗАТЕЛЬСТВА
ТЕОРЕМ
РЕЗЮМЕ В статье рассматриваются методы самостоятельного нахождения учениками доказательства
теорем, исследования методов и способов обучения. В этой работе на приведенных примерах даются
методические рекомендации.
A. Veysalova
TEACHING THE STUDENTS TO FIND OUT THE PROVING WAYS OF THEOREMS
INDEPENDENTLY
SUMMARY
İndependent finding methods of proving way of theorems in the article by pupils’, teaching methods
and means are investigated. Therefore methodical recommendations are made based on samples at the work.
Redaksiyaya daxil olub: 06.02.2018
I sinifdə riyaziyyat dərslərində didaktik oyunlardan istifadə
113 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
I SİNİFDƏ RİYAZİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ DİDAKTİK OYUNLARDAN İSTİFADƏ
Günel İsrafilova,
İbtidai təhsilin pedaqogika və metodikası
kafedrasının böyük laborantı
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. F.Y. Kərimova,
ped.ü.fəls.dok. R.B. Alıyev
Açar sözlər: şagird, təhsil, təlim, didaktik oyunlar
Ключевые слова: ученик, образование, обучение, дидактические игры
Key words: pupil, education, training, didactic games
I sinif şagirdləri üçün kurikulum əsasında
yazılmış N. Qəhrəmanovanın və C. Əsgərovanın
I siniflər üçün “Riyaziyyat” dərsliyindəki mate-
rialların yaxşı və dərindən mənimsədilməsi üçün
didaktik oyunların aparılması böyük əhəmiyyət
kəsb edir.
Didaktik oyun, uşaqları öyrətmə onların
əqli inkişafının mühüm yollarından biridir. I sinif
şagirdlərinə riyaziyyatı oyun vasitəsilə öyrətmə-
yin zəruriliyi həmin yaşın xüsusiyyətləri ilə
müəyyən edilir. Məlumdur ki, məktəbəqədər yaş-
lı uşaqların başlıca fəaliyyəti oyundur. Məktəbə
cəlb olunmaları ilə əlaqədar onların həyatına yeni
bir fəaliyyət forması – daha ciddi və mürəkkəb
təlim fəaliyyəti də daxil olur. Beləliklə, bir aparı-
cı fəaliyyətdən digərinə - oyundan təlimə keçid
baş verir. Aparıcı fəaliyyətin kəskin şəkildə də-
yişməsinə yol verməmək üçün ilk gündən riya-
ziyyat dərsləri, əsasən, öyrədici oyunlar üzərində
qurulmalı, sərbəst (iradi) diqqət tələb edən zehni
iş oyun elementləri ilə növbələşdirilməlidir.
Oyunların emosionallığı və əyləncəliliyi çətin və
gərgin zehni təlim əməyini asanlaşdırır, biliklərin
asan yolla mənimsənilməsinə və möhkəm yadda
saxlanılmasına kömək edir.
E. Bəkirova yazır: “Didaktik oyunlardan
istifadə zamanı şagirdlərin oyuna marağının
saxlanılmasını da nəzərə almaq çox vacibdir.
Həvəs azalanda uşaqları məcburən oyuna cəlb
etmək olmaz. Belə halda oyun öz didaktik və
inkişafetdirici rolunu itirir. Maraq azalan zaman
müəllim yaranmış vəziyyəti dəyişmək üçün vax-
tında fəaliyyətə keçməlidir. Buna emosional çı-
xış, səmimi yanaşma və geri qalanlara dəstək
aid ola bilər” (1, 93).
Təcrübə və müşahidələr göstərir ki, təlimə
böyük maraq göstərsələr də, oynaq I sinif şa-
girdləri uzun müddət eyni vəziyyətdə qala bil-
mir, eyni işi yerinə yetirməkdə, diqqətlərini
uzun müddət bir obyekt üzərində cəmləşdirmək-
də çətinlik çəkirlər. Dərsdə oyunlardan yerində
və düzgün istifadə olunması I sinif şagirdlərinin
idrak fəallığını artırır, yorğunluğun və diqqətin
yayınması hallarının qarşısını alır, onların tez-
tez fəaliyyəti dəyişməyə, işə ara verilməsinə
olan ehtiyaclarını ödəyir.
Yeni biliklərin ilkin mənbəyi təcrübə və
müşahidələrdən alınan hissi qavrayışdır. Uşağın
qavrayışı və düşüncəsi isə fəaliyyətlə bağlıdır. I
sinif şagirdinin ona yeni olan riyazi anlayışları,
əlaqə və münasibətləri dərk etmək üçün müəlli-
min hərəkətlərini müşahidə etmək, onun göstə-
rişlərini və izahatını dinləmək kifayət deyildir.
O, həmin bilikləri dəfələrlə təkrarlamalı, təcrü-
bədə yoxlamalıdır. Mühüm əhəmiyyət kəsb
edən zəruri və gündəlik təkrarın isə müxtəlif
oyun formalarında aparılması I sinif şagirdlərini
uzun müddət və rəngarəng çalışmalarla məşq
etdirməyə imkan yaradır.
Riyaziyyat dərslərində riyazi məzmunlu
əyləncəli oyunlar eyni zamanda şagirdlərdə nit-
qin inkişafı üçün ən yaxşı vasitələrdən biridir.
Oyun zamanı əşyaların sayı, keyfiyyət əlamətlə-
ri, fəza mövqeləri arasındakı əlaqə və münasi-
bətlər uşaqların nitqində öz əksini tapır. Bu vaxt
nəinki sadə, həm də mürəkkəb cümlələr qurmaq
tələb olunur. “Əksini de!”, “Tərsinə”, “Kim tez
deyər?”, “Nə uzundur (qısadır)?”, “Cümləni ta-
mamla” və s. şifahi oyunlarda şagirdlər hər bir
anlayışı, əlaməti bu və digər münasibəti şifahi
Günel İsrafilova
114 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
müəyyənləşdirməli və öz fikirlərini aydın şəkil-
də ifadə etməli olurlar. Didaktik məsələlərin
dərk edilməsində, eləcə də oyun fəaliyyəti pro-
sesində bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək-
də söz olduqca böyük rol oynayır. Söz əşyaları
və hadisələri bir-biri ilə bağlayan məna münasi-
bətlərini açmağa imkan verir. Görkəmli rus psi-
xoloqu A.A. Lyublinskaya yazır: “Uşağa fəza
əlamətlərini və münasibətlərini xüsusi ayırmağı
(fərqləndirməyi), onları ümumiləşdirməyi və
dərk etməyi öyrətmək ona gətirir ki, uşaq “fəza
münasibətlərinin məntiqini” görməkdə nəinki
onun üçün dərk etmək mümkün olan şəkli qav-
ramaq bacarığı keyfiyyətcə dəyişir, həm də
onun nitq quruluşu əhəmiyyətli dərəcədə dəyi-
şir” (3, 171)
Riyaziyyat dərslərində öyrədici oyunlar
həm şagirdlərin riyazi bilik, bacarıq və vərdişlə-
rə səylə yiyələnmələri, həm də onlarda psixi
funksiyaların (qavrayış, hafizə, təfəkkür, təsəv-
vür) inkişaf etməsi üçün geniş imkanlar yaradır.
Məlumdur ki, qazanılan hər bir riyazi bilik
bu qazanılmada nə qədər çox analizator iştirak
edərsə, daha aydın və dəqiq olur.
Görkəmli alman pedaqoqu A. Disterverq
yazırdı: “Şagirdi əlləri, dili və başı ilə işləməyə
məcbur et! Onu materialı işləməyə təhrik et,
ondan ötrü ki, o, başqa cür hərəkət edə bilməsin,
daxili bir tələbat hiss etsin... “ (2, 174)
I sinif şagirdlərinə real əşyaların sayı mü-
nasibətlərini, fəza formalarını qavramaları fəza-
da səmtləşmənin, digər riyazi asılılıqların dərk
olunması üçün müxtəlif analizatorlardan istifadə
etməyə imkan yaradır.
I sinfin ilk riyaziyyat dərslərində uşaqların
məktəbəqədər dövrdə say və ədəd haqqında al-
dıqları təsəvvürlər dəqiqləşdirilib sistemə Salı-
narkən görmə qavrayışına istinad etməklə yana-
şı, eşitmə və əl ilə toxunmaqla çoxluqların sayıl-
masına dair aparılan oyunlar natural ədəd haq-
qında təsəvvürün formalaşmasına, toplama və
çıxma əməllərinə aid misalların şüurlu surətdə
həllinə keçilməsinə imkan yaradır. Fikrimizi bir
neçə oyun nümunəsi üzərində izah edək. 10 dai-
rəsində ədədlərin nömrələnməsi öyrədildikdən
sonra müxtəlif variantlarda aparılan və uşaqların
böyük marağına səbəb olan “Eşit və yaz” oyu-
nuna diqqət yetirək. Sinif şagirdləri üç koman-
daya ayrılırlar. Hər bir oyunçunun qarşısında 1-
dən 10-a qədər ədədlər yazılmış kartoçkalar qo-
yulur. Aparıcı metal çubuqla cingiltili və kar səs
verən əşyalara zərbə vurur. Səslərin sayını he-
sablamış oyunçu uyğun rəqəm yazılmış kartoç-
kanı qaldırır. Tez və düzgün göstərən oyunçunu
müəllim qırmızı ulduzla mükafatlandırır. Oyun
bir neçə dəfə təkrar olunduqdan sonra xallar (ul-
duzlar) sayılır və qalib komanda aşkar edilir.
Hətta elə etmək olar ki, uşaqlar aparıcının əlləri-
nin hərəkətini, hansı əşyaya vurulduğunu gör-
məsin, səsləri ancaq eşidə bilsinlər. Buna görə
də zərbələri düzgün saymaq üçün həmişə gərgin
diqqət tələb olunur.
Oyun tədricən mürəkkəbləşdirilir. Oyunçu-
larla belə şərtləşmək olar: “Eşitdiyin səslərin sa-
yını 10-a qədər tamamlayan (oyun 5-ə qədər
ədədlərin nömrələnməsi öyrədildikdən sonra apa-
rılarsa, səslərin sayını 5-ə qədər tamamlayın)
ədəd yazılmış və ya eşitdiyin səslərin sayından
bir say çox (və ya az) ədəd yazılmış kartoçkanı
göstər”.
Müşahidələr göstərir ki, oyun prosesində
şagirdlərin 10 dairəsində ədədlərin vahidlərdən
ibarət miqdar tərkib haqqında təsəvvürü dəqiq-
ləşir, onlar qonşu ədədlərin bir-birindən alınma-
sının ümumi prinsipini daha yaxşı dərk edirlər.
Toxunma hissi ilə saymağa aid oyunlarda
uşaqlar əl ilə toxunmaqla kartoçkada tikilmiş
düymələri, taxta parçasında açılmış deşikləri,
torbadakı əşyaları və i.a. sayırlar. Məsələn,
müəllim növbə ilə iki-üç şagirdi (hər komanda-
dan bir nümayəndəni) qabağa çağırır və əllərini
arxalarında gizlətməyi təklif edir. Hər birinin
əlinə bir kartoçka qoyur. Kartoçkada iki sırada
düymələr tikilmişdir. Onlar əllərini sürtməklə
hər sırada və kartoçkada cəmi neçə düymə oldu-
ğunu sayırlar. Təyin olunmuş vaxtda düzgün ta-
pan oyunçu ulduzla mükafatlandırılır. Yeni
oyunçular çağırılmaqla oyun bir neçə dəfə tək-
rar etdirilir.
Oyun prosesində şagirdlərin ədədin özün-
dən kiçik iki ədəddən ibarət tərkibi haqqındakı
bilikləri daha da dərinləşdirilir. Onlarda hafizə,
diqqət sürətlə inkişaf edir və formalaşır.
Bundan əlavə, onlarda belə bir konkret tə-
səvvür formalaşır ki, əşyaların sayı onların yer-
ləşməsindən, ölçüsündən, formasından asılı ol-
mur; yalnız bir sırada düzülmüş əşyaları deyil,
həm də müxtəlif cür düzülmüş əşyaları da say-
maq mümkündür.
I sinifdə riyaziyyat dərslərində didaktik oyunlardan istifadə
115 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Riyaziyyat dərslərində müxtəlif variantlar-
da belə öyrədici oyunlardan istifadə olunduqda
kiçikyaşlı məktəblilər riyazi biliklərini görmə,
eşitmə duyğularının köməyi ilə empirik səviyyə-
də dərk edir, aldığı məlumatları ümumiləşdirir,
müəyyən nəticələr çıxarırlar. Bu, onlarda hissi
və məntiqi təfəkkürün qarşılıqlı əlaqədə forma-
laşmasına kömək edir.
Bir fiqurlar qrupunu o birindən fərqləndi-
rən əlamətlərin tapılmasına aid aparılan oyunlar-
da müqayisə, oxşarlığın və fərqin müəyyənləş-
dirilməsi qavrayışı kəskinləşdirilir, şagirdi diq-
qətli olmağa, düşünməyə, müstəqil nəticə çıxar-
mağa məcbur edir.
I sinifdə təlimin mühüm vəzifələrindən
biri 10 dairəsində şifahi toplama və çıxmaya aid
şüurlu və möhkəm vərdişlərin yaradılmasından
ibarətdir. Kiçikyaşlı məktəblilərdə cəld hesabla-
ma vərdişlərinin formalaşması üçün zəruri olan
gündəlik məşqetdirici çalışmalara oyun xarak-
teri verilməsi və bu sahədə yarışın təşkil olun-
ması təlim əməyinə şagirdlərin münasibətini
ciddiləşdirir, marağını artırır, əqli fəaliyyətini
gücləndirir.
Bu məqsədlə aparılan oyunlardan bir neçə
nümunə göstərək.
“Kim tez tapar?”. Yazı taxtasında 10 dai-
rəsində toplama və çıxmaya aid 6-8 misal yazıl-
mışdır. Sinif qarşısına hər komandadan bir nü-
mayəndə çağırılır. Onlar arxası yazı taxtasına,
üzü şagirdlərə tərəf dayanır. Müəllim misallar-
dan birini sinfə göstərir. Yerdə oturan şagirdlər
misalı şifahi həll edir və müəllimin göstərişi ilə
onlardan biri cavabı hündürdən deyir.
Yazı taxtası qarşısında dayanan oyunçular
cəld yazı taxtasına tərəf çevrilir və həmin misalı
tapmağa çalışırlar. Tez tapan oyunçu qırmızı ul-
duz alır və komandasına 1 xal qazandırır, özü
isə aparıcı olur. Hər dəfə yeni nümayəndələr ça-
ğırılır və oyun davam etdirilir.
“Bayraq hansı komandanın şərəfinə qaldı-
rılacaq?”. Yazı taxtasında keçirilmiş materiala
aid hər bir komanda üçün 1 sütun misallar yazı-
lır. Hər sütunda komanda üzvlərinin sayı qədər
misal olur.
Aparıcının işarəsi ilə hər komandadan 1
oyunçu cəld çıxır və öz sütunundan bir misalı
həll edib yerinə qayıdır. İkinci, üçüncü və s.
oyunçular növbə ilə öz sütunlarından bir misal
həll edib əyləşirlər. Bütün misalları düzgün və
tez həll edən komanda qalib gəlir. Bayraq həmin
komandanın şərəfinə qaldırılır. Oyun tam sakit
vəziyyətdə aparılır. Oyunçu öz yerinə qayıtma-
mış növbəti oyunçu qabağa çıxmamalıdır. Oyu-
nun qaydalarını pozan komanda məğlub olur.
“Əlavə etmək, yaxud çıxmaq”. Nümayiş
stolunun üstündə və hər bir oyunçunun qarşısın-
da 1-dən 10-a qədər ədədlər yazılmış kartoçka-
lar, stolun üstündə isə qırmızı və göy rəngdə
lent olur.
Müəllim oyunun şərtini izah edir:
Ədəd yazılmış kartoçkalardan ikisi bir-bir
növbə ilə göstərilib yerinə qoyulacaq, sonra
lentlərdən biri göstəriləcək. Əgər qırmızı lent
göstərilərsə, kartoçkadakı ədədləri toplamalı,
göy lent göstərilərsə, böyük ədəddən kiçiyi çıx-
malısınız. Cavabı tapan üzərində uyğun rəqəm
yazılmış kartoçkanı göstərir. Bu tapşırığı daha
yaxşı və tez yerinə yetirmiş komanda (sıra)
qalib hesab edilir.
Oyunların didaktik mahiyyətinə diqqət
yetirək. Oyun prosesində sinifdəki bütün uşaqlar
fəallıq göstərirlər. Maraq yüksək olur. Qələbə qa-
zanmağa səy göstərən şagirdlər heç bir yorğunluq
hiss etmədən 10 dairəsində toplama və çıxma
əməliyyatlarını yüksək səviyyədə mənimsəyirlər.
Hafizə və diqqət kimi psixoloji kateqoriyaların
inkişaf etməsi üçün gözəl şərait yaranır. Riyaziy-
yat dərslərində məntiqi çalışmaların həllini tələb
edən oyunlardan geniş istifadə olunması şagird-
lərdə məntiqi təfəkkürün inkişafına güclü təsir
göstərir. Çünki məntiqi çalışmaların həlli şagird-
lərdə təfəkkür əməliyyatlarının: analiz, sintez,
müqayisə, mücərrədləşdirmə, təsəvvüretmə qabi-
liyyətlərinin inkişafına səbəb olur. Problemin aktuallığı. İnformasiyaların ço-
xaldığı, uşaqların məlumatının artdığı hazırkı şərait-
də dərsləri daha mütəhərrik və dinamik xarakterdə
qurmaq, onu maraqlı fəaliyyət obyektinə çevirmək
tələb olunur. Bu baxımdan didaktik oyunlardan isti-
fadə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Problemin elmi yeniliyi. Oyunların emosional-
lığı və əyləncəliliyi çətin və gərgin zehni təlim əməyini
asanlaşdırır, biliklərin asan yolla mənimsənilməsinə və
möhkəm yadda saxlanılmasına kömək edir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Riyaziyyat
dərslərində öyrədici oyunlar həm şagirdlərin riyazi
bilik, bacarıq və vərdişlərə səylə yiyələnmələri, həm
də onlarda psixi funksiyaların (qavrayış, hafizə, tə-
fəkkür, təsəvvür) inkişaf etməsi üçün geniş imkanlar
yaradır.
Günel İsrafilova
116 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Bəkirova E. İbtidai siniflərdə riyaziyyat dərslərində didaktik oyunlardan istifadə // Kurikulum,
2008, № 2
2. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинения. М, 1956.
3. Люблинская А.А. Детская психология. М, 1971.
Г. Исрафилова
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ДИДАКТИЧЕСКИХ ИГР В ПЕРВОМ КЛАССЕ НА УРОКАХ
МАТЕМАТИКИ
РЕЗЮМЕ
Дидактические игры являются одним из важных средств обучения и интеллектуального
развития детей. Широкое использование игр, требующих решения логических задач на уроках
математики способствуют сильному развитию логического мышления.
Дидактические игры усиливают восприимчивую активность, улучшают концентрацию,
внимание и препятствуют быстрому утомлению.
G. Israfilova
USE DIDACTIC GAMES AT MATH LESSON AT THE FIRST CLASSES
SUMMARY
Didactic game teaching children is one of the most important ways of their mental development. The
widespread use of games requiring logical tasks in math classes has a strong impact to the development of
logical thinking in students.
Didactic games increase cognitive activity first grade students, prevent fatigue and attention spread of
cases.
Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2018
Oxşarlıq çevirməsi və homotetiyanın təlimi haqqında
117 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
OXŞARLIQ ÇEVİRMƏSİ VƏ HOMOTETİYANIN TƏLİMİ HAQQINDA
Leyla İsrəfilova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, r.ü.elm.dok., prof. İ.C. Mərdanov
Açar sözlər: оxşarlıq, homotetiya, çevirmə, fiqur, bucaq, üçbucaq
Ключевые слова: подобие, гомотетия, преобразование, фигура, угол, треугольники
Key words: similarity, homothetics, rotation, fig, angle, triangle
Müstəvi və ya fəza nöqtələrinin ixtiyari
çoxluğu həndəsi fiqur adlanır. Həndəsi fiqurun
bütün nöqtələri bir müstəvi üzərində olarsa, belə
fiqur müstəvi fiqur adlanır.
Tutaq ki, F və F1 həndəsi fiqurlardır. F fi-
qurunun hər bir M nöqtəsinə müəyyən qayda ilə
F1 fiqurunun yeganə M1 nöqtəsini qarşı qoyan
uyğunluq varsa, belə uyğunluq F fiqurunun F1
fiquruna inikası adlanır. M1 nöqtəsinə M nöqtə-
sinin obrazı, M-ə isə M1-in proobrazı deyilir. F
fiqurunun müxtəlif nöqtələrinə F1 fiqurunun
müxtəlif nöqtələrini və tərsinə qarşı qoyan ini-
kas qarşılıqlı birqiymətli inikas adlanır. Müstə-
vinin özünün özünə qarşılıqlı birqiymətli inika-
sına müstəvi çevirməsi deyilir. Ən sadə müstəvi
çevirmələri aşağıdakılardır:
1. Müstəvinin ixtiyari iki nöqtəsi arasında-
kı məsafəni saxlayan müstəvi çevirmələri. Belə
çevirmələr hərəkət adlanır.
2. Müstəvinin ixtiyari iki nöqtəsi arasında-
kı məsafəni eyni bir k>0 nisbətində dəyişən
müstəvi çevirmələri. Belə müstəvi çevirmələri
oxşarlıq çevirmələri adlanır.
Hərəkət oxşarlıq çevirməsinin xüsusi halı-
dır.
k=1 olduqda oxşarlıq çevirməsi hərəkət-
dir.
F fiqurunun F' fiquruna oxşarlıq çevirməsi
elə çevirməyə deyilir ki, bu çevirmədə nöqtələr
arasındakı məsafə eyni ədəd dəfə dəyişir.
Bu o deməkdir ki, əgər oxşarlıq çevirməsin-
də F fiqurunun ixtiyari X,Y nöqtələri F' fiqurunun
X',Y' nöqtələrinə keçərsə, onda X'Y'=k.XY. k
ədədi bütün X,Y nöqtələri üçün eynidir. k ədədi
oxşarlıq əmsalı adlanır. k=1 olduqda aydındır ki,
oxşarlıq çevirməsi hərəkət olur.
Tutaq ki, F verilmiş fiqur, O qeyd olun-
muş nöqtədir. F fiqurunun istənilən X nöqtəsin-
dən keçən OX şüası çəkib bu şüa üzərində
OX1=k.OX şərtini ödəyən X1 nöqtəsi götürək. F
fiqurunun hər bir X nöqtəsini göstərilən üsulla
qurulmuş X1 nöqtəsinə keçirən çevirməyə O
mərkəzinə nəzərən homotetiya deyilir. k ədədi-
nə homotetiya əmsalı, F və F1 fiqurlarına homo-
tetik fiqurlar deyilir.
Homotetiyanın bəzi xassələrini qeyd edək.
Leyla İsrəfilova
118 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
1. Homotetiya mərkəzi özünə inikas
olunur.
2. k>0 olduqda X və X1 nöqtələri OX düz
xətti üzərində homotetiya mərkəzindən bir tərəf-
də yerləşirlər, yəni X1 nöqtəsi OX şüası üzərin-
də yerləşir. k<0 olduqda X və X1 nöqtələri OX
düz xətti üzərində homotetiya mərkəzinin müx-
təlif tərəflərində yerləşirlər, yəni X1 nöqtəsi baş-
lanğıcı O nöqtəsində, istiqaməti OX şüasına əks
olan şüa yerləşir.
3. k əmsallı homotetiya zamanı X və Y
nöqtələri, X1 və Y1 nöqtələrinə uyğun olarsa, bu
nöqtələr arasındakı məsafə |k| dəfə dəyişər.
X1Y1=|k|.XY
4. k=1 olan homotetiya zamanı hər bir
nöqtə özü-özünə çevrilər.
5. Mərkəzi O nöqtəsi və k=-1 əmsalı olan
homotetiya zamanı hər bir X nöqtəsi OX1=-OX
şərtini ödəyən, yəni X nöqtəsi ilə mərkəzi simmet-
rik olan X1 nöqtəsinə keçir. Ona görə də k=-1
əmsallı homotetiyaya mərkəzi simmetriya deyilir.
6. k əmsallı homotetiyanın tərsi həmin
mərkəzli k'= əmsallı homotetiyadır.
Müstəvidə və fəzada homotetiyanın tərifi
eynidir.
TEOREM: Homotetiya oxşarlıq çevirmə-
sidir.
İ s b a t ı: O homotetiya mərkəzi, k isə ho-
motetiya əmsalı olsun. O nöqtəsini koordinat
başlanğıcı qəbul edərək və x,y dekart koordinat-
larını daxil edək.İstənilən (x,y) nöqtəsini (kx,ky)
nöqtəsinə çevirən çevirməni nəzərdən keçirək.
Bu isə verilmiş homotetiyadır.
A(x1,y1) verilmiş fiqurun ixtiyari nöqtəsi
olsun. Bu nöqtə A'(kx1,ky1) nöqtəsinə çevrilər.
OA düz xətti koordinat başlanğıcından keçir.
Onda deməli, onun tənliyi ax+by=0 şəklindədir.
akx1+ bky1 = k(ax1 + by1) = 0 olduğundan
A' nöqtəsinin koordinatları bu tənliyi ödəyir.
Deməli A' nöqtəsi OA düz xətti üzərində yerlə-
şir.x1 və kx1,y1 və ky1 eyni işarəli olduğundan,
A' nöqtəsi OA şüası üzərində yerləşir.
Buradan alırıq:
OA= 12
,
OA'= 12)=k 1
2
Deməli, OA'=k.OA. Beləliklə, bu çevirmə
doğrudan da, O mərkəzinə nəzərən əmsalı k
olan homotetiyadır.
İndi isə ixtiyari iki A(x1,y1) və B(x2,y2)
nöqtələrini götürək. Onlar A'(kx1,ky1), B'(kx2,ky2)
nöqtələrinə çevrilər. Buradan alarıq ki,
AB2=(x2-x1)
2 + (y2-y1)
2
A'B'2=(kx2-kx1)
2 + (ky2-ky1)
2=k[(x2-x1)
2 +
(y2-y1)2] =k
2AB
2
Buradan A'B'=k .AB.Bu isə o deməkdir ki,
baxılan çevirmə oxşarlıq çevirməsidir. Teorem
isbat olundu.
Qeyd edək ki, heç də hər bir oxşarlıq çe-
virməsi homotetiya deyil. F fiqurunu əvvəlcə
homotetiya çevirməsi ilə çevirib, alınmış F'
fiqurunu isə ixtiyari hərəkətlə çevirsək nəticədə
hər hansı F'' fiqurunu alarıq. F fiqurunun F''
fiquruna çevrilməsi aydındır ki, oxşarlıq çevril-
məsidir. Lakin ümumiyyətlə homotetiya deyil.
Hərəkət üçün isbat edildiyi kimi oxşarlıq
çevirməsi üçün də bir düz xətt üzərində yerləşən
üç A,B,C nöqtəsinin bir düz xətt üzərində yerlə-
şən üç A1,B1,C1 nöqtələrinə keçdiyi göstərilir. B
nöqtəsi A və C nöqtələri arasında yerləşirsə, B1
nöqtəsi də A1 və C1 nöqtələri arasında yerləşir.
Buradan alınır ki, oxşarlıq çevirməsi düz xətti
düz xəttə, yarım düz xətti yarım düz xəttə, par-
çanı parçaya çevirir.
İsbat edək ki, oxşarlıq çevirməsində şüalar
arasındakı bucaq saxlanılır.
Oxşarlıq çevirməsi və homotetiyanın təlimi haqqında
119 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Doğrudan da, ABC bucağının k oxşarlıq
əmsalı olan oxşarlıq çevirməsi ilə A1B1C1 buca-
ğına çevrildiyini fərz edək. ABC bucağının
onun B təpəsinə nəzərən k homotetiya əmsallı
homotetiya çevirməsi ilə çevirsək, bu zaman A
və C nöqtələri A2 və C2 nöqtələrinə çevrilər.
Üçbucaqların bərabərliyinin üçüncü əlamətinə
görə A2BC2 və A1B1C1 üçbucaqları bərabərdir.
Üçbucaqların bərabərliyindən A2BC2 və A1B1C1
bucaqlarının bərabərliyi alınar. Deməli, ABC və
A1B1C1 bucaqları da bərabərdir. Bunun isbatı
tələb olunurdu və teoremi isbat etdik. Fiqurların oxşarlığı: İki fiqur oxşarlıq
çevirməsi ilə bir-birinə keçərsə, bu fiqurlara
oxşar fiqurlar deyilir. Fiqurların oxşarlığını işarə
etmək üçün xüsusi olaraq ∞ işarəsindən istifadə
olunur. F∞F`
yazılışı belə oxunar: F fiquru ox-
şardır F`
fiquruna. Üçbucaqların oxşarlığının
∆ABC∞∆A1B1C1 yazılışında fərz edilir ki, ox-
şarlıq çevirməsi ilə üst-üstə gətirilən təpələr uy-
ğun yerlərdə durur, yəni A nöqtəsi A1-ə,B nöq-
təsi B1-ə,C nöqtəsi isə C1-ə keçir.
İndi isə aşağıda oxşarlıq çevirməsinin bəzi
xassələrini verək;
1. Oxşarlıq əmsalları k1 və k2 olan iki ox-
şarlıq çevirməsinin kompozisiyası, oxşarlıq əm-
salı k1 k2 olan oxşarlıq çevirməsidir. Xüsusi hal-
da, homotetiya və hərəkətin kompozisiyası ox-
şarlıq çevirməsidir.
2. Hər bir oxşarlıq çevirməsi homotetiya
və hərəkətin kompozisiyasıdır.
3. Hər bir homotetiya oxşarlıq çevirmə-
sidir.
4. Hər bir hərəkət, oxşarlıq əmsalı vahidə
bərabər olan oxşarlıq çevirməsidir.
Oxşarlıq çevirməsinin xassələrindən alınır
ki, oxşar fiqurların uyğun bucaqları bərabərdir,
uyğun parçaları isə mütənasibdir. Xüsusi halda,
oxşar ABC və A1B1C1 üçbucaqlarında
∟A=∟A1 , ∟B=∟B1 ,∟C=∟C1
= =
Məsələ 1. ABC üçbucağı BCA üçbucağı-
na oxşardırsa, ∆ ABC-nin bucaqlarını tapaq.
Həlli: ∆ABC~∆BCA olduğundan,
∟A=∟B,∟B=∟C,∟C=∟A,yəni
∟A=∟B=∟C.Və deməli,∟A=∟B=∟C=60
Üçbucaqların oxşarlıq əlamətləri üçün
aşağıdakı teoremi verək:
TEOREM: 1) Bir üçbucağın iki bucağı uyğun olaraq
o biri üçbucağın iki bucağına bərabərdirsə bu
üçbucaqlar oxşardır.
2) Bir üçbucağın iki tərəfi və onlar arasın-
da qalan bucaq uyğun olaraq o biri üçbucağın
iki tərəfi və onlar arasında qalan bucağa bəra-
bərdirsə bu üçbucaqlar oxşardır.
3) Bir üçbucağın üç tərəfi uyğun olaraq o
biri üçbucağın üç tərəfinə bərabərdisə, deməli
bu üçbucaqlar oxşardır.
İsbatı: Fərz edək ki, ABC və A1B1C1 üç-
bucaqları üçün aşağıdakı üç şərtdən biri ödənir:
1) ∟A=∟A1 , ∟B=∟B1
2) ∟A=∟A1 , =
3) =
İsbat edək ki,bu üçbucaqlar oxşardır.
k= olsun. A1B1C1 üçbucağını k əmsallı hər
hansı oxşarlıq çevirməsilə məsələn homotetiya
ilə çevirək.
Leyla İsrəfilova
120 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Bu zaman ABC üçbucağına bərabər olan
hər hansı bir A2B2C2 üçbucağı alırıq.
Doğrudan da, birinci halda alırıq:
∟A=∟A 1=∟A2 , ∟B=∟B1=∟B2 ,
A2B2=kA1B1=AB
Üçbucaqların bərabərliklərinin ikinci
əlamətinə əsasən ABC və A2B2C2 üçbucaqları
bərabərdir.
İkinci halda
∟A=∟A2 , A2B2=AB, A2C2=AC
Üçbucaqların bərabərliyinin birinci əlamə-
tinə görə üçbucaqlar bərabərdir.
Üçüncü halda
A2B2=AB , B2C2=BC , A2C2=AC
Üçbucaqların bərabərliyinin üçüncü əlamə-
tinə görə üçbucaqlar bərabərdir. A2B2C2 üçbucağı
ABC üçbucağına bərabərdir. Beləliklə, A2B2C2
üçbucağı ABC üçbucağına çevrilir. Deməli,
A1B1C1 oxşarlıq çevirməsinin və hərəkətin ardıcıl
yerinə yetirilməsi ilə ABC üçbucağına çevrilir, bu
isə oxşarlıq çevirməsidir. Deməli, üçbucaqların
oxşarlıq çevirməsini isbat etmiş olduq.
Həm də k əmsallı oxşarlıq çevirməsində
birinci üçbucağın ha , hb , hc hündürlükləri ikinci
üçbucağın ha' ,hb', hc' hündürlüklərinə çevri-
lər..ha'=k ha ,hb'=k hb , hc'=k hc
Beləliklə, bu üçbucaqların sahələrini S və
S'-lə işarə etsək yazarıq:
S'= a'ha'= ka
kha=k2
ah=k2S
Buradan isə, =k2
Yəni, oxşar üçbucaqların sahələri nisbəti
oxşarlıq əmsalının kvadratına bərabərdir. Problemin aktuallığı. Onu qeyd etmək olar ki,
homotetiya və oxşarlıq şagirdlərdə müəyyən çətin-
liklər doğura bilər. Yazdığım məqalə isə həmin prob-
lemlərin aradan qaldırılmasına yardımçı ola bilər.
Problemin elmi yeniliyi. MRK-da homo-tetiya və oxşarlıq əyani-illüstrativ yollarla, müxtəlif
proyektorlarla dərinləşdirilib, beyin həmləsi, ziq-zaq
və sair digər üsullarla əsaslandırıla bilər.
Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Bu mövzu ən əsas orta məktəb kursunda həmçinin
elmi tədqiqat universitetlərində istifadə edilir.
ƏDƏBİYYAT
1. Ağayev B.Ə., İbrahimov Ə.Y., Kreymer.A.Y. Səkkizillik məktəbdə riyaziyyatın tədrisi
metodikası. II hissə.- B: Maarif, 1972- 228 s.
2 А. Н. Колмогоров, «Математика – наука и профессия». М.: Наука, 1988 г., 288 с.
3.Mərdanov M..C və b. Həndəsə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı, Çaşıoğlu,
2007. 160 s
4.Abdullayev M. Həndəsə məsələləri: Bakı: maarif, 1975. 87 s.
5.Ağayev B.A., Riyaziyyatın tədrisi metodikası , B., Azərnəşr,1961.
Oxşarlıq çevirməsi və homotetiyanın təlimi haqqında
121 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Л. Исрафилова
ПРИОБРАЗОВАНИЕ ПОДОБИЯ. ГОМОТЕТИЯ
РЕЗЮМЕ
В статье отражены эквивалентность однородности и пространственных фигур в области
транслитерации сходства и гомотатизации. Автор статьи рассматривает, в первую очередь, форму
фигур: треугольники, многоугольники и т. д. Гомотетия - аналогичное преобразование.
L. Israfilova
CONVERSION AND ITS PROPERTIES. HOMOTHETICS
SUMMARY
The similarity and equivalence of the plane and spatial fiqures on the homotecy of transliteration are
reflected.We are mainly looking at the shape of the figures, triangles, polygons andso on.Homotecy is a
similar transformation.
Redaksiyaya daxil olub: 19.02.2018
Aysel Allahverdiyeva
122 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
PARALEL KÖÇÜRMƏ, ONUN XASSƏLƏRİ
VƏ QURMA MƏSƏLƏLƏRİ HƏLLİNƏ TƏTBİQİ
Aysel Allahverdiyeva,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov,
ped.ü.fəls.dok. S.X. Abbasov
Açar sözlər: paralel, fəza, müstəvi, çevirmə, fiqur ,köçürmə, oxşarlıq, hərəkət
Kлючевые слова: параллелъ, пространство, плоскостъ, преобразование, фигура, перенос,
сxoдство, движение
Key words: parallel, space, plane, rotation, figure, transformation, similarity, moving
Məsələ həlli nəzəri materialın möhkəm-
ləndirilməsi və tətbiqi üçün yalnız köməkçi de-
yil, həmdə bu prosesdə riyazi mühakimə üsulları
aşılamaqla öyrədici rol oynayır. Həndəsi qurma-
lar həndəsə fənninin əsas bölmələrindən biridir.
Qurma məsələləri yalnız Evklid həndəsəsində
deyil digər həndəsələrdə də öyrənilir. Bu məsə-
lələrə həm müstəvi üzərində, həm də fəzada ba-
xılır. Həndəsə təlimi prosesində tələbələrin fəza
təsəvvürlərinin inkişaf etdirilməsi, ölçmə, he-
sablama, qurma və bacarıqlarının təkmilləşdiril-
məsini tələb edir. Elementar həndəsənin tədrisi
prosesində tələbələrin ,eləcə də orta məktəb
şagirdlərinin fəza təsəvvürlərinin inkişaf etdiril-
məsi ən vacib pedaqoji məsələdir. Fəza təsəv-
vürlərinin zəif olması səbəbindən tələbələr bir
çox hallarda cismin təsvirini qurmaqda çətinlik
çəkir, bu da tələbələrin bir sıra fənləri şüurlu
mənimsəməsinə maneə olur. Həndəsədən hesab-
lama məsələləri etdikdə tələbələr çox vaxt ya
hesablama ya da cəbr çevirmələrlə məşğul ola-
raq məsələnin həndəsi tərəfini nəzərdən qaçırır-
lar. Həndəsi qurma məsələləri şagirdlərin yara-
dıcılıq vərdişləri və məntiqi təfəkkürün inkişaf
etdirilməsində çox böyük rol oynayır. Məktəb
riyaziyyat kursunda qurma məsələləri 8-ci sinif-
dən keçirilməyə başlayır. Həndəsi qurmaların
dəqiq və düzgün səliqəli yerinə yetirilməsi şa-
girdlərdə yüksək qrafik mədəniyyətin və estetik
zövqün formalaşmasına kömək edir.
Həndəsi çevirmələr-müstəvinin həndəsi
çevirmələr, bu müstəvinin özünə qarşılıqlı bir-
qiymətli inikasıdır. Ən mühüm həndəsi çevir-
mələr hərəkətdir, yəni nöqtələr arasında məsafə-
ləri saxlayan həndəsi çevirmələr. Hərəkət fiqur-
ları bərabərliyi ilə əlaqədardır. İki fiqurdan biri-
ni digərinə çevirən hərəkət varsa, onlara bərabər
fiqurlar deyilir. Bərk fiqurları bütün nöqtələrinin
üst-üstə düşməsi şərti ilə bir-birinin üzərinə
qoymaq əslində hərəkətdir. Hərəkətlərdən bəzi-
ləri müstəvinin nöqtələrinin qarşılıqlı vəziyyəti-
ni saxlayır. Məsələn, paralel köçürmə və dönmə.
Bəziləri isə saxlamır, buna misal olaraq ox sim-
metriyasını göstərə bilərik. Həndəsi çevirmələ-
rin növbəti mühüm qrupu oxşarlıq çevirmələri-
dir. Onların ən sadəsi homotetiyadır. Hər bir ox-
şarlıq çevirməsi hərəkətlə homotetiyanın kom-
pozisiyasıdır. XIX əsrdə alman alimi F. Kleyn
Həndəsi çevirmələr nəzəriyyəsini yaratdı. Bu
nəzəriyyəyə görə hər bir çevirmələr qrupu öz
həndəsəsini təyin edir. Kleynə görə, məsələn,
hərəkətlər qrupu Evklid həndəsəsini , oxşarlıq
çevirmələri qrupu oxşarlıq həndəsəsini, Affin
çevirmələri qrupu Affin həndəsəsini, proyektiv
müstəvinin proyektiv çevirmələri qrupu proyek-
tiv həndəsəni təyin edir. Təklif edilən məsələnin
həllinə tətbiq ediləcək həndəsi çevirmənin seçil-
məsi tələbələr üçün xüsusi çətinlik əmələ gətirir.
Həndəsi çevirməni düzgün seçə bilmək üçün ilk
öncə onun xassələrini yaxşı bilmək, sonra isə
məsələnin şərtini düzgün təhlil etməyi bacarmaq
lazımdır. Həndəsi çevirmələri tətbiq etməyi ba-
carmaq riyazi mədəniyyətin mühüm elementi-
dir. Məsələyə hansı çevirmənin tətbiq edilmə-
sindən asılı olaraq paralel köçürmə, simmetriya,
homotetiya və s. həll üsulları vardır.
İki S1║S2 düz xətləri götürək. Tutaq ki,
S1(A)→A1 və S2(A)→A`-dir. Onda bu iki ardı-
cıl çevirmə nəticəsində A→A` olacaqdır.
Paralel köçürmə, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə tətbiqi
123 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Verilmiş iki paralel düz xəttə nəzərən iki
ox simmetriyasının hasilinə paralel köçürmə de-
yilir.
Paralel köçürmə haqqında aşağıdakı teore-
mi isbat edək.
Teorem: Paralel köçürmədə müstəvinin
bütün nöqtələri oxlara perpendikulyar istiqamət-
də, oxlar arasındakı məsafənin iki misli qədər öz
yerlərini dəyişir.
İsbatı: ki, teoremi müstəvinin bir A nöq-
təsi üçün isbat etmək kifayətdir. Aydındır Oxlar
arasındakı məsafəni d ilə işarə edək. A, A1, A`
nöqtələrinin bir düz xətt üzərində olmasını, AA`
+ S1 və AA`= 2 d olduğunu isbat etməliyik. AA1
+S1, AA` + S2 və S1 ║ S2 olduğundan A, A1 və
A` nöqtələri bir düz xətt üzərindədir. Eyni bir
nöqtədən iki paralel düz xəttin birinə çəkilən
perpendikulyar, o birinə də perpendikulyardır və
AA`+S1-dir. AA` düz xətti ilə S1 və S2 oxlarının
kəsişmə nöqtələrini uyğun olaraq B və B1 ilə
işarə edək. AA1=2BA1 və A1A=2A1B1 olduğun-
dan AA`=AA1+A1A`=2BA1+2A1B1=2(BA1
+A1B1)=2d olar.
Bu teoremden görünür ki, paralel köçürmə
bunun qiymət və istiqamətini göstərən bir vek-
torla tamamilə təyin olunur. Bu vektor A nöqtə-
sini A` nöqtəsinə köçürən -dir. Bu vektoru
ilə işarə edək: onda (A)→A` yaza bilərik. Bu
teoremin tərsi olan teoremdə doğrudur: yəni is-
bat etmək olar ki; Hər bir paralel köçürməni
aşağıdakı şərtləri ödəyən iki ox simmetriyasına
ayırmaq olar.
1. Oxlar paralel köçürmə istiqamətinə
perpendikulyardır.
2. Oxlar arasındakı məsafə paralel köçür-
məni təyin edən vektor uzunluğunun yarısına
bərabərdir.
3. Oxlardan biri ixtiyari götürülə bilər.
Qeyd etdiyimiz tərif və xassələrdən para-
lel köçürmənin bir neçə xassəsi alınır. Bu xassə-
lər aşağıdakılardır:
1. Paralel köçürmə verilmiş fiquru onunla
konqurent və eynicəhətli fiqura çevirir.
Doğurdan da paralel köçürmə iki ox sim-
metriyasının hasilidir, eyni növ iki hərəkətin
hasili isə I növ hərəkətdir.
2. Paralel köçürmədə ikiqat nöqtə yoxdur,
lakin ikiqat duz xətt vardır.
Doğurdan da köçürmə istiqamətinə paralel
olan hər bir düz xəttin nöqtələri yenə də həmin
düz xəttin nöqtələrinə çevrildiyindən, bu düz
xətt öz – özünə çevrilir.
3. Paralel köçürmədə iki cüt uyğun nöqtə,
bir cüt uyğun düz xətti təyin edir, yəni
(A)→A` və (B) isə, onda (AB)→A`B`-dir
(Çünki iki nöqtədən ancaq bir düz xətt keçirmək
olar).
4. Paralel köçürmədə iki cüt uyğun düz xətt
bir cüt uyğun nöqtəni təyin edir; yəni (a)→a`,
(b)→b`-dirsə, onda (ab)→a`b`-dir. (Çünki iki
düz xətt ancaq bir nöqtədə kəsişə bilər)
Paralel köçürmə yerdəyişmədir. Bu çevir-
mədə hər bir fiqur özünə bərabər fiqura inikas
edir.
Paralel köçürmədə düz xəttin obrazı ona
paralel olan düz xətt ,şüanın obrazı onunla eyni
istiqamətli şüadır.
Bəzi qurma məsələlərinin həllində paralel
köçürmə metodundan istifadə etmək mümkün
olur. Paralel köçürmənin qurma məsələləri həlli-
nə tətbiqinin mahiyyəti aşağıdakı kimidir; bəzən
fiqurun verilmiş elementləri bir-birindən aralı
olduğu üçün onları çertyoja daxil etmək çətin
olur. Belə hallarda axtarılan fiqurun müəyyən
hissəsini ya özünə paralel və ya başqa qayda ilə
elə məsafəyə köçürürlər ki, bu zaman yeni alın-
mış fiquru bilavasitə qurmaq mümkün olur və
ya alınan fiqurun qurulması axtarılan fiqurun
qurulmasından asan olur. Köçürmənin istiqamə-
ti məsələnin şərtindən asılıdır və bu istiqamət
elə seçilməlidir ki, yeni alınan fiqura mümkün
qədər çox verilən daxil ola bilsin . Paralel kö-
çürmədən alınan fiquru qurduqdan sonra əks kö-
çürmə aparmaqla axtarılan fiqur qurulur. Paralel
köçürməni oxları paralel olan iki ox simmetriya-
sının köməyi ilə də icra etmək olar. Bu metodun
Aysel Allahverdiyeva
124 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
tətbiqi məsələ həllinin analiz mərhələsini asan-
laşdırır. Ondan əsasən çoxbucaqlıların qurulma-
sında, həmçinin, ən qısa məsafəyə aid məsələlə-
rin həllində istifadə olunur.
Bir neçə məsələni nəzərdən keçirək.
Məsələ. d1, d2 diaqonalları, onlar arasın-
dakı α bucağı və a yan tərəflərdən birinə görə
trapesiya qurun.
Analiz: Tutaq ki, ABCD axtarılan trapesi-
ya və AC=d1, BD=d2, AOD=α1, CD=a-dır.BD
parçasının BC vektoru ilə köçürək. Onda B
nöqtəsi C-yə, D nöqtəsi isə K –ya inikas edər.
Onda ACK üçbucağında AC=d1, CK=d2,
ACK=α olar. Beləliklə, məsələ ACK-nın
qurulmasına gətirilir.
Qurma: ACK-nı qururuq. Sonra trape-
siyanın D təpəsini AK düz xətti ilə (c;a) Çevrə-
sinin kəsişməsi kimi qururuq. Nəhayət, CK par-
çasını KD vektoru ilə köçürərək trapesiyanın
dördüncü təpə nöqtəsi olan B-ni qururuq.
İsbat: Qurmaya görə AC=d1, BD
=CK=d2, CD=a-dır. BD║CK olduğu üçün
AOD= ACK=α və qurmaya görə BC║AK
olduğu üçün ABCD axtarılan trapesiyadır.
Araşdırma: AK düz xətti ilə (c;a) çevrə-
sinin kəsişmə nöqtəsindən asılı olaraq məsələnin
iki və ya bir həlli var. Bu düz xətlə çevrə kəsiş-
mədikdə məsələnin həlli yoxdur.
Şagirdlərə paralel köçürmə anlayışını
öyrədərkən ən xırda detalı belə nəzərdən qaçır-
maq olmaz. Problemin aktuallığı. Paralel köçürmənin
öyrənilməsi şagirdlərdə maraq doğuran məsələlərdən
biridir. Bu zaman şagirdlərin yaradıcılıq vərdişləri
və məntiqi təfəkkürü inkişaf edir.
Problemin aktuallığı. elmi yeniliyi. Bu möv-
zu şagirdlərə məktəb riyaziyyat kursunda 8-ci sinif-
dən keçirilməyə başlayır. Şagirdlərin fəza təsəvvür-
ləri və inkişaf səviyyələri müxtəlif olduğundan bə-
ziləri paralel köçürməni tam anlaya bilmir. Buna
görə də materialın düzgün mənimsənilməsinə və
başa düşülməsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.
Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi.
Məqalədən müəllimlər, magistrantlar və tələbələr
istifadə edə bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Adıgözəlov A., Həsənova X. Həndəsi qurmalar. Bakı: Elm və təhsil, 2011.
2. İbrahimov Ə., Sadıqov S., Müstəvi üzərində həndəsi qurmalar. Bakı, 1963.
3. Merdanov. M., Mirzəyev. S., Sadıqov. Məktəblinin riyaziyyatdan izahlı lüğəti. Bakı: Radius
nəşriyyatı, 2016.
4. Qəhrəmanova N., Kərimov M., Hüseynov İ. Riyaziyyat 8: Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı, 2015.
A. Аллахвердиева
ПАРАЛЛЕЛЬНОЕ ПОСТРОЕНИЕ, ЕГО СВОЙСТВА
И ПРИМЕНЕНИЕ РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ ПОСТРОЕНИЯ
РЕЗЮМЕ
Параллельный перенос является важной группой геометрических преобразований. Геометри-
ческие преобразования важны в определенных геометрических принципах. Параллельный перенос
сохраняет положение смешанных точек плоскости. Изучение параллельного переноса является проб-
лемой, интересующей учеников. В процессе этого развиваются творческие навыки и формируется
логическое мышление.
Paralel köçürmə, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə tətbiqi
125 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
A. Allahverdiyeva
PARALLEL TRANSFORMATİON İTS FEATURES AND İTS APPLİCATİON
TO THE SOLUTİON OF CONSTRUCTİON PROBLEMS
SUMMARY Parallel transformation is a main group of geometric rotation. Geometric rotations are important in
some principles of geometry. Parallel transformation keeps reciprocal position of points of plane. The study
of parallel transfer is a problem of interest to students. In the process, creative skills develop and logical
thinking is formed.
Redaksiyaya daxil olub: 28.02.2018
Cavid Muradov
126 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TEOREMLƏRİN İSBATININ TƏLİMİ
Cavid Muradov,
Xəzər rayonu E. Şəmiyev adına 149 nömrəli tam orta məktəbin
riyaziyyat müəllimi,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant
Email: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov,
dos. V.M. Məmmədov
Açar sözlər: teorem, isbat, metod, induksiya, mühakimə, nəticə, təlim
Key words: theorem, proof, method, induction, judgement, result, instruction
Ключевые слова: теоpeмa, дokaзaтeльcтва, мeтoд, индукциoнный, cyждeниe, продoлжeниe,
oбyчeниe
Məktəb praktikasından məlumdur ki, teo-
remlərin isbatının əzbərlənməsi şagirdlərin əhə-
miyyətli hissəsi üçün çətinlik yaradır, ona görə
ki, onlar adətən teoremləri ardıcıl əzbərləməyə
çalışırlar. Teoremi yada saldıqda şagird isbatı və
ya onun bir hissəsini yaddan çıxarır və nədən
başlamağı bilmir, belə ki, o, dərslikdə yazılanı
yada salmağa çalışır, lakin mühakimə aparmağı
sınamır. Əgər müəllim dərslikdəki çertyoju yazı
taxtasında bir qədər başqa şəkildə çəkir, hərfi
işarələməni dəyişirsə, onda şagirdlərin bir çoxu
adət etdikləri çertyoj üzrə teoremi çətinlik çək-
mədən isbat edirdilərsə, bu halda onu isbat
etməkdə çətinlik çəkirlər.
Müşahidələr və şagirdlərlə söhbətlərdən
aydın olmuşdur ki, şagirdlərin çoxu teoremləri
eyni qayda ilə öyrənirlər: kitabdakı şəkil üzrə
oxuyur və danışırlar.
“Teoremdə və onun isbatında başlıca nə-
dən asılıdır?”- bu sual bir çox şagirdlərdə anla-
şılmazlıq əmələ gətirir. Onlar hesab edirlər ki,
isbat da hər şey başlıcadır. Çalışqan şagirdlər
həndəsə dərsliyi üzrə teoremi sözbəsöz öyrən-
miş, onları yazı taxtasında səhvsiz söyləmişlər,
lakin müəllim şəkilin vəziyyətini və hərfi işarə-
ləməni dəyişdikdə dərhal özlərini itirmişlər.
V.A. Krutetski bu qanunauyğunluğu riyaziyyata
müxtəlif qabiliyyətli şagirdlərin tədris informa-
siyalarının saxlanılması xüsusiyyətlərinin araş-
dırılması üzrə tədqiqatlarında göstərmişdir. Orta
və zəif qabiliyyətli şagirdlərdə ümumi və xüsu-
sinin, mühüm və qeyri-mühümün, mücərrəd və
konkretin yadda saxlanılmasına aid eyni qayda-
nın olduğu müəyyən edilmişdir. Onların yaddaşı
“artıq informasiyalarla yüklənilmişdir”.
V.A. Krutetski müəyyən etmişdir ki, qabi-
liyyətli şagirdləri kifayət qədər cəld və radikal
mühakimə prosesinin parlaq ifadə ənənəsi fərq-
ləndirir. Onlar qısaldılmış strukturlarla mühaki-
mə çıxarır mühakimənin sxemlərini isbatın əsas
xətlərini, məntiqi sxemləri xatırlayır və möhkəm
yadda saxlayırlar. Beləliklə, riyaziyyata qabiliy-
yəti şagirdlərin yaddaşı parlaq ifadə olunan seçi-
ci xarakter daşıyır: beyin gələn informasiyaların
hamısını saxlamır, yalnız konkret verilənlərdən
“təmizlənmiş” və özünü ümumiləşdirmiş, qısal-
dılmış strukturlar şəklində göstərənləri saxlayır.
Bu informasiyaların saxlanılmasının ən münasib
və qənaətli üsuludur.
Bununla əlaqədar D.D. Morduxay-Bul-
tovskinin (1867-1952) sözlərini xatırlamaq fay-
dalıdır: “Riyaziyyatçıya teoremin bütün isbatını
yadda saxlamağa ehtiyac yoxdur. Yalnız isbatın
başlanğıcı və sonunu, isbatın ideyasını yadda
saxlamaq zəruridir”.
Fransız riyaziyyatçısı P. Ferma (1601-
1665) belə fikir söyləmişdir ki, riyaziyyatda
düsturları, teoremləri deyil, istənilən düsturları
almağı imkan verən ideyaları yadda saxlamaq
lazımdır. Riyazi materialı bərpa etdikdə sxemlə-
rin, ideyalar və planlar bilikləri yada salmaq və
xatırlamaq üçün beyinə zəruri dayaqlardır.
Beləliklə, teoremin öyrənilməsində onun
ifadəsi, isbat ideyası, daha mürəkkəb teoremlər-
də isbatın planı və ya sxemi başlıcadır, mühüm-
dür.
Teoremlərin isbatının təlimi
127 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Əgər bu metod nə ilə nəzəri cəlb edirsə və
isbatın aparılması üçün dayaq siqnalı ola bilərsə
isbat metodunu da başlıcalara aid etmək olar.
Belələrinə, əksini fərzetmə, metodu, riyazi in-
duksiya metodu aid edilə bilər. Əksini fərzetmə
metodu ilə isbatın ümumi sxemini bilən şa-
girdlərə teoremin bu metodla isbat edilə bildiyi-
ni söylədikdə onlar isbatı fəal şəkildə axtarmağa
başlayırlar.
Yuxarıda deyilənlərə əsasən bu işə aid
metodik məsələni aşağıdakı kimi ifadə etmək
olar: isbatlarda ideyalar, sxemlər, prinsiplər və
yanaşmaları başlıca kimi müəllimin müdaxiləsi
olmadan yalnız riyaziyyata qabiliyyətli şagirdlər
ayıra bilirsə, onda qalanlara bunu xüsusi təlim
metodikasının köməyi ilə öyrətmək lazımdır.
Teoremdə başlıcanın, mühümün ayrılması
şagirddən yüksək səviyyədə sintez etmə və
ümumiləşdirmə fəaliyyəti tələb edir. Hər bir
müəllim bilir ki, hətta yuxarı sinif şagirdlərinə
indicə öyrənilən teoremdə isbatın mahiyyətinin,
onda başlıcanın nədən ibarət olduğunu müəyyən
etmək çətindir hansı “açar” tapmaq və mənim-
səmək lazımdır ki, sonralar bu isbatı ümumi
şəkildə olsa belə mümkün olsun.
Misal göstərək. Doqquzuncular dərs ilinin
başlanğıcında kosinuslar və sinuslar teoremləri-
ni təkrar etmişlər. Teoremlərin isbatlarını danı-
şaraq onlar: “hər teoremin isbatının mahiyyəti
nədən ibarətdir? Nəyi möhkəm yadda saxlamaq
lazımdır?” kimi suallara cavab verə bilməmiş-
lər. Biz onlardan aşağıdakı cavabları gözləyir-
dik: “kosinuslar teoremini isbat etmək üçün xü-
susi alqoritm üzrə parçanın (tərəfin) uzunluğu-
nun tapılmasının vector metodundan istifadə et-
mək üçün tərəflərə hündürlüklər çəkib alınan
düzbucaqlı üçbucaqlardan onların hər birini iki
dəfə ifadə etmək və onların qiymətlərini bəra-
bərləşdirərək çevirmə aparmaq kifayətdir”.
Birinci halda isbatın ideyası, ikincidə isə isbatın
planı deyilmişdir.
Şagird fəaliyyətinin motivasiyası üçün
müəllimin teoremlərinin isbatının düzgün öyrə-
nilməsinin necə mühüm olduğunu aydınlaşdırır.
Düzgün öyrənilməyənlərə çoxlu qüvvə və vaxt
tələb olunur, düzgün öyrənilməyən material tez
bir zamanda unudulur, şagirdlərdə həndəsi ma-
terialı öyrənmək həvəsi azalır. Çox çalışqan və
zəhmətkeş olmalarına baxmayaraq xüsusilə yax-
şı yaddaşı olmayan şagirdlərdə düzgün öyrənil-
mədikdə çətinliklər baş verir. Müəllim şagirdlə-
rin diqqətini riyaziyyat dərsliyində verilən mət-
nin xüsusiyyətinə yönəldir: o, digər fənlər üzrə
dərsliklərdəki (məsələn, botanika, tarix və s.)
mətnlərə nisbətən çox yığcamdır. Buna baxma-
yaraq onda möhkəm və uzun müddət yadda sax-
lamaq üçün başlıcanı və mühümü ayırmaq olar
və bu lazımdır.
Müəllim sonra danışır ki, biz meşədə az-
mamaq üçün sonradan istiqamətlənməyə lazım
ola biləcək hansısa izi yadda saxlayırıq. Riy-
aziyyatı öyrəndikdə də başda “izlər”, “dayaqlar”
yaratmaq lazımdır ki, onların köməyi ilə zəruri
mühakimələri yada salmaq mümkün olsun.
Bunlar teoremlərin isbatında başlıcalarıdır. İşin
sonrakı mərhələsində müəllim şagirdlərin diqqə-
tini ona yönəldir ki, bir çox başlıca fikirlər riya-
ziyyat dərsliyində qalın şriftlə verilir. Bunlar ak-
siom, teorem, təriflər, nəticələr, əsas terminlər-
dir. Onları əzbərləmək lazımdır. Sonra mətndə
başlıca olmayanları, yəni, möhkəm yadda saxla-
nılması tələb olunmayanları aydınlaşdırmaq la-
zımdır: bu şəkilin yerləşməsi, onun üzərində
hərfi işarələmənin aparılmasıdır. Bununla əlaqə-
dar teoremin isbatının evdə öyrənilməsi üçün
şagirdə dərhal ümumi qayda verilməsi faydalı-
dır. Şəkili qaralamada başqa formada çəkməyə
və hərfi işarələməni də dəyişməyə çalışmaq la-
zımdır. Mətndə verilən məsələlərin həllini yad-
da saxlamaq lazım deyildir.
Teoremlərin isbatında başlıcaların ayrılma-
sının şagirdlərə öyrədilməsi ən çətin mərhələdir.
Teoremlərin ətraflı isbatından sonra şagirdlərə
evdə işləmək üçün aşağıdakı növ tapşırıqların
verilməsi faydalıdır: “Teoremlərin isbatının
mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu bir cümlə ilə
söyləməyə çalışın. İsbatın başlıca fikrini söylə-
yin”. Şagirdlər üçün bu çox çətin, bir çoxları
üçün əvvəlcə həm də, güc çatmaz dərəcədə əqli
işdir. Ona görə müəllim fikrin belə qısa ifadə
olunmuş nümunələrini göstərir, isbatın mahiyyə-
tini yadda saxlamağı və qısaldılmış fikirlərdən
ətraflı isbata keçməyin öyrənilməsini tövsiyə
edir. Aşağıdakı metodik sxem alınır: ətraflı isbat
onun mahiyyətinin bir-iki cümlə ilə ifadəsi başlı-
ca fikrin əsasında isbatın genişləndirilməsidir.
Özünə nəzarət üçün teoremlərin isbatını təsəvvü-
rə gətirməsinin aşağıdakı qaydasını tövsiyə et-
mək olar: teoremi və isbatın mahiyyətini ifadə et-
mək, ətraflı isbatı vərəqə yazmaq, isbatın başlıca
Cavid Muradov
128 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
fikrini yenidən fikirləşmək və uzun müddət onu
yadda saxlamağa çalışmaq lazımdır.
Məktəbdə əldə edilən riyazi biliklərin
məntiqi səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə riyaziy-
yat müəlliminin birinci yerdə duran işi teorem-
lərin isbatının şagirdlərə öyrədilməsidir. Bu ilk
növbədə onunla izah olunur ki, teoremlərin isba-
tının təlimi riyaziyyatın tədrisi prosesində varis-
lik əlaqələrinin həyata keçirilməsi vasitələrindən
biridir.
Ümumtəhsil məktəblərində tədris işinin
vəziyyətinin və bu məsələ üzrə ədəbiyyatın öy-
rənilməsi teoremlərin isbat təliminin təşkilində
məntiq elementlərinin böyük imkanlara və
səmərəyə malik olduğunu göstərmişdir.
İlk öncə teoremlərin, teoremlərin isbatının
və teoremlərin isbat metodlarının mahiyyətini
mühakimə və əqli nəticə anlayışları əsasında
şərh edək. Burada həmin anlayışlar haqqında
minimum zəruri məlumatları qeyd edək.
Əşyalar və hadisələr haqqında nə isə təs-
diq edilməsi və ya inkar edilməsi haqqında doğ-
ru və ya yalan olması, bu zaman hökmən onların
ikisindən birinin haqqında fikir forması mühaki-
mədir.
Mühakimənin növləri, nümunələr və ümu-
mi simvolik yazılışı aşağıdakı şəkildədir:
1. Ümumtəsdiqedici mühakimə: “Sim-
metriya mərkəzindən keçən istənilən düz xətt bu
simmetriyada özünə çevrilir”. “Bütün A-lar
məhz B-dir” və ya (
2. Xüsusi təsdiqedici mühakimə “
olduqda ifadəsinin qiyməti 8-ə bəra-
bərdir”,
“Bəzi A-lar həm də bəzi B-dirlər” və ya
3. Ümuminkaredici mühakimə: “rasional
ədədlər arasında ifadəsinin qiymətinə bəra-
bər olanı yoxdur. “Bütün A-lar B deyilir”, və ya
4. Xüsusi inkaredici mühakimə: “(0;1)
cütü x-y=1 tənliyinin kökü deyildir”, “Bəzi A-
lar həm də B deyildirlər”, və ya
(
Ayrı-ayrı ümumtəsdiqedici və ümumin-
karedici mühakimələrin doğruluğu isbatsız qə-
bul olunur, bunlar aksiomlardır, digərlərin doğ-
ruluğu isbat olunur-bunlar teoremlərdir.
Xüsusi təsdiqedici və xüsusi inkaredici
mühakimələr ümumtəsdiqedici və ümuminkar-
edici mühakimələrin nəticələridir. Bu əlaqə on-
ların doğruluğu haqqında fikir deməyə imkan
verir; bundan başqa xüsusi mühakimələrin doğ-
ruluğu bilavasitə yoxlama ilə müəyyən edilə bi-
lər. Orta məktəbdə riyaziyyatın təlimi prosesin-
də belə növ mühakimələr ümumitəsdiqedici və
ümuminkaredici mühakimələrin müəyyən edil-
məsində geniş istifadə olunur. Məhz onlar riyazi
qanunauyğunluqların müstəqil tapılmasını, riya-
zi fərziyyələrin ifadə olunması şagirdlərdə təli-
min ən başa düşülən vasitələrindən biridir.
Hər bir mühakimə ya doğru, ya da yalan
olan qrammatik cümlə ilə ifadə olunur. Bu və-
ziyyət məktəbdə aksion və teoremlərin öyrənil-
məsində “mühakimə” termini əvəzinə “təklif”
termini işlətməyə imkan verir.
Aksion –doğruluğu isbatsız qəbul olunan
təklifdir.
Teorem-doğruluğu isbat olunan təklifdir.
Teoremlərin sözlərlə ifadəsi üçün iki mü-
hakimə formasından istifadə olunur:
1) şərtsiz forma, məsələn: “müstəviyə iki
perpendikulyar paraleldir”;
2) şərti forma, məsələn: “Əgər f üçün F
ibtidai funksiya, k-sabit olarsa, onda kf üçün kF
ibtidai funksiyadır”.
Teoremin məzmunu dəyişmədən onu elə
ifadə etmək olar ki, onun forması dəyişsin. Bun-
dan teoremin şərtsiz formasından şərti formaya
keçid zamanı istifadə olunması məqsədə uyğun-
dur. Teoremin strukturunu (teoremin tərkib his-
sələri və onlar arasındakı əlaqələri) araşdırdıqda
onun şərti forması şagirdlər üçün daha başa dü-
şüləndir. Teoremin şərti formasında “əgər” və
“onda” sözlərindən istifadə olunması xarakterik-
dir.
Hər bir teorem üç hissədən ibarətdir:
aydınlaşdırıcı hissə, şərt və nəticə. Əgər teorem
Şəklində yazılarsa, onda Vx-aydınlaşdırıcı
hissə, A(x)-teoremin şərti, B(x)-teoremin nəticə-
si olar. Məsələn, düz xətt və müstəvinin paralel-
lik əlamətinə aid teoremi nəzərdən keçirək:
“Əgər düz xətt müstəvi üzərində yerləşən hər
hansı düz xəttə paralel olarsa, onda verilmiş düz
xətt və müstəvi paraleldir”. Teorem şərti forma-
da yazılmışdır, “əgər” və “onda” sözləri onu iki
Teoremlərin isbatının təlimi
129 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
hissəyə bölmüşdür. “Əgər” sözü ilə “onda” sözü
arasındakı hissə teoremin şərti, “onda” sözün-
dən sonrakı hissə teoremin nəticəsidir. Aydın-
laşdırıcı hissə teoremin hər iki hissəsindən ob-
yektlərin və teoremin şərti və nəticəsinin veril-
diyi çoxluqların təbiətinin müəyyən edilməsi
yolu ilə ayrılır. Nəzərdən keçirdiyimiz teoremi
aşağıdakı formada yazaq:
( -düz xətlər,
Teoremin aydınlaşdırıcı hissəsi ondan iba-
rətdir ki, uyğun olaraq ilə işarə edilən
istənilən iki düz xətt və bir müstəvi nəzərdən
keçirilir.
yazılışı teoremin şərtini ifadə
edir (a düz xətti b düz xəttinə paraleldir və b düz
xətti müstəvisi üzərindədir), yazılışı
teoremin nəticəsini ifadə edir (a düz xətti )
müstəvisinə paraleldir).
Teoremlərin isbatının əsas alətlərindən
biri əqli nəticədir. Əqli nəticə fikri əməliyyatdır,
onun nəticəsində bir və ya bir neçə müəyyən
məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan əqli nəticədən
yeni əqli nəticə alınır.
İlkin mühakimə - bu mühakimədir, alınan
yeni mühakimə nəticədir.
Əqli nəticənin növləri, nümunələri və
ümumi simvolik yazılışı (xəttin üstündə müha-
kimələri, xəttin altında nəticələri yazaq):
1) Deduktiv əqli nəticə: “Bütün kvadratlar
rombdur. Aydındır ki, bəzi romblar
kvadratdırlar”.
və ya
Hər bir əqli nəticədə mühakimələr həmişə
doğrudur. Bundan başqa, deduktiv əqli nəticə-
lərdə nəticənin məzmununa mühakimələr çoxlu-
ğunda ibarət biliklər daxildir. Məsələn, “istəni-
lən iki müxtəlif nöqtə üçün bir nöqtədən digəri-
nə qədər məsafə, sıfırdan böyükdür. D və C
nöqtələri müxtəlifdirlər. Aydındır ki, DC məsa-
fəsi sıfırdan böyükdür” – Bu əqli nəticədir mü-
hakimə doğrudur və nəticənin məzmununa mü-
hakimələr toplusunda olan biliklər daxil oldu-
ğundan deduktivdir.
Hər bir deduktiv əqli nəticə üçün ümumi
qayda mövcuddur. (Əgər mühakimə və nəticə
müəyyən struktura malikdirsə, nəticənin doğru-
luğunu müəyyən edən məntiqi çıxarış qaydası)
Deduktiv əqli nəticə prosesində fikir ümumidən
xüsusiyə, daha çox ümumidən az ümumiyə
doğru hərəkət edir.
İnduktiv əqli nəticələr onunla xarakterizə
olunur ki, onlar üçün belə ümumi qayda müəyyən
etmək olmaz. Eyni struktura malik olan mühaki-
mə və nəticə mühakimənin məzmunundan asılı
olaraq nəticə doğru da, yalan da ola bilər induktiv
əqli nəticə prosesində fikir xüsusidən ümumiyə, az
ümumidən daha ümumiyə hərəkət edir.
Məntiqi çıxarış qaydası əsasında qurulan
deduktiv-əqli nəticəyə “nəticə” mülahizəsinin
isbatı kimi baxmaq olar. Burada teoremlərin
isbatında geniş istifadə olunan silloqizm qayda-
sını nəzərdən keçirək.
Deduktiv əqli nəticənin geniş yayılmış
növlərindən biri silloqizmdir. Silloqizm iki mü-
hakimədən və nəticədən ibarətdir. Silloqizmdə
cəmi üç anlayış vardır. Onları M,P, və S hərfləri
ilə işarə edək. Məsələn, “bütün düzbucaqlılar
(M) paraleloqramdır (P). Kvadrat (S) paralelo-
qramdır (P)”.
Silloqizmin strukturu aşağıdakı kimidir:
Bütün M-lər P-dir
Burada “bütün M –lər P-dir”- böyük mü-
hakimədir. (BM), “S də M-dir”- kiçik mühaki-
mə (KM) – və “S p-dir” nəticədir (N). Silloqizm
qaydasının mahiyyəti aşağıdakı kimidir: Əgər
əqli nəticə verilmiş struktura malikdirsə və bü-
tün M-lər P-dir doğru və S də M-dir doğrudursa,
onda S-də M-dir təklifi də doğrudur. M, P və S
anlayışlarının həcmləri arasındakı əlaqəni Eyler
dairələri vasitəsilə təsvir etmək olar onda çox-
luqlar nəzəriyyəsi dilində silloqizmin strukturu
aşağıdakı kimi olar:
Sillogizmin strukturunun bu və ya digər
interpretasiyaları ilə verilmiş növ deduktiv əqli
nəticələrinin qurulmasını şagirdlərə təlim etdikdə
istifadə oluna bilər. Altçoxluq alınır “kiçikdir” və
digər münasibətlərin tranzitivliyi əsasında.
Cavid Muradov
130 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Teoremin isbatı onun doğruluğunu müəy-
yən edən ardıcıl əlaqəli sillogizmlər zəncirindən
ibarətdir. Bu zaman sillogizmlərin mühakimələ-
ri aksiomlar, teoremlər, təriflər və fərziyyələr
(teoremlərin şərtinin hamısı və ya bir hissəsi)
ola bilər.
Misal 1. Əgər iki düz xətt kəsənlə (düz
xətlə) kəsildikdə uyğun bucaqlar bərabər olarsa,
onda düz xətlər paraleldir.
a və b düz xətlərini c kəsəni ilə kəsdikdə
uyğun bucaqlar alırıq.
Aydındır ki,
qarşılıqlı bucaqlardır. daxili çarpaz
bucaqlardır. 1-ci sillogiza. Böyük mühakimə :
qarşılıqlı bucaqlar bərabərdir.
Kiçik mühakimə : qarşılıqlı
bucaqlardır. Nəticə:
2-ci sillogizm. Böyük mühakimə: Əgər
doğru bərabərliklərdə sağ tərəflər bərabərdirsə,
onda sol tərəflərdə bərabərdir: Kiçik mühakimə:
. Nəticə:
3-cü sillogizm Böyük mühakimə: Əgər iki
düz xəttin kəsənlə kəsilməsindən alınan çarpaz
bucaqlar bərabər olarsa, onda düz xətlər paralel-
dir. Kiçik mühakimə : a və b düz
xətlərinin c kəsəni ilə kəsilməsindən alınan çar-
paq bucaqlardır və Nəticə:
Beləliklə, əgər iki düz xəttin kəsənlə kə-
sişməsindən uyğun bucaqlar bərabər olarsa,
onda düz xətlər paraleldir.
Silloqizmlər zəncirinin qurulmasına üsul-
lara görə teoremlərin isbatı düzünə və dolayı bö-
lünür. Teoremin düzünə isbatı bilavasitə teore-
min doğruluğunu müəyyən edən hər hansı şübhə
yaratmayan başlanğıca əsaslanır.
Sintetik analitik və riyazi induksiya me-
todları ilə isbatlar düzünə isbata aiddir. Verilmiş
teoremə aid olmayan müəyyən mülahizənin in-
kar edilməsi vasitəsilə doğruluğunun müəyyən
edilməsinə əsaslanan isbat teoremin dolayı
isbatı adlanır. Dolayı isbata əksini fərz etmə
isbat metodu dolayı isbata aiddir.
Teoremlərin sintetik isbat metodu onunla
xarakterizə olunur ki, silloqizmlər zəncirini qur-
duqda onun əsasında fikir “teoremin şərtindən
onun nəticəsinə doğru hərəkət edir. Teoremin
analitik isbat metodu üçün fikrin tərs hərəkəti –
“nəticədən şərtə doğru” hərəkəti xarakterikdir.
Yuxarıda gətirilən silloqizmlər zənciri sintetik
metodla isbatdır. Bu zəncirin silloqizmini tərsi-
nə düzsək onda alınan silloqizmlər zənciri anali-
tik metodla isbat olar.
Sintetik və analitik isbatlar biri birinə çev-
riləndir. Lakin teoremin sintetik və analitik me-
todlar əsasında isbatı yollarının axtarılması özü-
nün müəyyənliyi və çox qüvvətliliyi ilə fərqlə-
nirlər. Analitik metod daha çox müəyyənliyi və
daha az qiymətliyi ilə nədən başlamağın müm-
künlüyünü və hansı istiqamətdə silloqizm zənci-
rində axtarışının aparılmasını göstərir.
Sintetik metodla aparılan isbatın başa çat-
masına qədər silloqizm zəncirinin qurulması
motivləri şagirdlər üçün çox vaxt qaranlıq qalır.
Analitik metodla isbatın sintetik metod üzərində
didaktik üstünlüyü bundan ibarətdir.
Riyazi induksiya metodunun əsasında çox
vaxt riyazi induksiya prinsipi adlanan natural
ədədlər hesabının aksiomu dayanır: Əgər dəyi-
şən n natural ədədindən asılı müəyyən P(n)
təklifi,
1) n = 1 olduqda doğru,
2) və onun n=k üçün doğru olmasından
növbəti n=k+1 ədədi üçün də doğruluğu alınır-
sa, onda P(n) təklifi istənilən natural n ədədi
üçün doğrudur.
Riyazi induksiya metodu ilə isbat bir sillo-
qizmdir. Məsələn, aşağıdakı şəkildə teoremlər
üçün ( Riyazi induksiya
prinsipi KM: A(n), n
1) A(1) doğru və
2) (A(k)) doğru
N. A(n)- istənilən natural n ədədi üçün
doğrudur. Problemin aktuallığı: praktik və reallıqla
bağlı məsələlərin həlli üçün müxtəlif metodiki göstə-
riş və priyomlardan istifadə edə bilmək bacarığı for-
malaşdırır.
Problemin elmi yeniliyi: məqalədə riyazi
tədqiqatlarda və riyaziyyat təlimində teoremlərin
isbatının düzgün təsnif edilməsi öz əksini tapmışdır
Problemin praktik əhəmiyyəti: məqalədə
teoremlərin isbat yolları – induksiya, deduksiya, for-
mal və s. və onların öyrənilib yadda saxlama metod-
ları, eləcədə də teoremlərin isbatının əhəmiyyəti
göstərilmişdir.
Teoremlərin isbatının təlimi
131 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Adıgözəlov A.S. Orta məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası. Bakı, 2015.
2. İbrahimov F.A. Ümumtəhsil məktəblərində riyaziyyatın tədrisi metodikası. Bakı, 2014.
3. Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs. Bakı, 2002.
4. Колячин Ю.М. Методика преподавания математики в средней школе. М., 1977.
5. Əliyev R.İ. Psixologiya. Bakı, 2008.
Дж. Мурадов
ПРЕПОДАВАНИЕ ДОКАЗАТЕЛЬСТВ ТЕОРЕМ
РЕЗЮМЕ
В статье исследованы способы осознания и изучения теорем, доказательств и методы доказа-
тельств теорем. В процессе этого в старших классах были проведены обсуждения доказательств тео-
рем. Были исследованы формы доказательств и показано усвоение учениками данных навыков.
J. Muradov
THE METHODS OF FORMING THE COMPARISON TRICK IN MATH TEACHING
SUMMARY
In the article the theorem, the proof of the theorem, the ways of perceived learning the proof methods
of theorem in maths training have been explored. In this case some opinions in learning the proof methods of
theorem have been exchanged in upper classes. The proof forms have been explored and students' mastering
skills of theorem proof was shown.
Redaksiyaya daxil olub: 15.02.2018
Tükəzban Sonayeva
132 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
MƏTİNLİ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ METODİKASI
Tükəzban Sonayeva,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok.,prof.A.S. Adıgözəlov,
ped.ü.fəls.dok.,dos.A.K. Cəfərov
Açar sözlər: tənlik, mətinli məsələ, araşdırma, şərt, kənar kök, məsələnin şərtinə uyğun eskiz Key words: equation, problem with text, research, condition, aroot that doesn't satisfy the condition,
drawing (sketch) for the condition of the problem
Ключевые слова: уравнение, текстовые примеры, исследование, условие, крайний корень, эскиз
по условию примера
Məsələ həlli şagirdlərin məntiqi təfəkkü-
rünü, onların zehnini, fərasətini və təşəbbüsünü
inkişaf etdirir, şagirdlərin iradəsini və çətinliklə-
rin qarşısını almaq xasiyyətini tərbiyə edir. Mə-
sələni sinifdə şagirdlərin hamısı ilə birlikdə həll
edərkən onların bu və ya digər məsələnin həllin-
də qarşılaşdıqları çətinlikləri qeyd etmək asan
deyildir. Şagirdlər məsələ üzərində yalnız sər-
bəst işlədikdə onların qarşılaşdıqları bu çətinlik-
ləri aşkara çıxarmaq mümkün olar. Ona görə si-
nifdə hər hansı bir yeni məsələ tipini nəzərdən
keçirdikdən və bütün siniflə birlikdə bir neçə
belə məsələ həll etdikdən sonra onların sərbəst
işini dərhal təşkil etmək lazımdır. Bu halda əv-
vəlcə şagirdlərə sinifdə nəzərdən keçirilmiş tip-
də və mövzuda, sonra isə həmin tipdə, lakin
başqa mövzuda məsələ verilməlidir. Məsələn,
tutaq ki, sinifdə “Birgə iş” tipində məsələ nəzər-
dən keçirilmiş və “hovuza”aid aşağıdakı məsələ
həll edilmişdir: “Birinci boru bir hovuzu 2
saatda, ikinci boru isə 3 saatda doldurur. Bu iki
boru eyni zamanda açıldıqda onlar hovuzu neçə
müddətə doldurar ?”
Şagirdlərin daha sərbəst işləməsi üçün tap-
şırıq iki variantda verilməlidir. Bu halda müəllim
şagirdlərin işini müşahidə edərək onların çətin-
liklərini öyrənə bilər və lazımi kömək edər.
Fikrimizi aşağıdakı məsələlər üzərində
izah edək.
Məsələ 1. 400 teatr biletini 228,6 manata
satdılar.
Biletlərin bir qismi biri 45 qəpiyə, o biri
qismi isə ondan 60% baha satılmışdı. Hər növ
biletdən neçəsi satılmışdır?
Həlli. Məsələnin şərtini təhlil etdikdə
asanlıqla müəyyən etmək olar ki, bu məsələyə
iki tip məsələ daxildir: bunlardan biri ədədin fai-
zini tapmağa, ikincisi isə ikinci növ qatışığa aid
məsələdir.
1) Əvvəlcə bahalı biletin qiymətini tapırıq:
45 qəpiyin 160%-i ; 160% = 1,6
45 qəp. 1,6 = 72 qəp.
2) Bütün biletlərin qiymətinin 45 qəpik-
dən olduğunu fərz edərək 400 biletin dəyərini
tapırıq:
45 qəp. 400 = 180 man.
2) Bu dəyərlə əslində verilmiş pulun fər-
qini tapırıq:
228,6 man. – 180 man. = 48,6 man.
4) Aydındır ki, biz müəyyən sayda bahalı
biletləri ucuz biletlərlə əvəz etdiyimiz üçün 48,6
man. fərq almışdıq. İndidə bahalı və ucuz bilet-
lərin qiymətləri fərqini tapırıq:
72 qəp. – 45 qəp. = 27 qəp.
5) Bir bahalı bileti ucuz biletlə əvəz et-
dikdə 27 qəp. artıq pul verilir, onda 48,6 manat-
da neçə dəfə 27 qəp. olarsa,o qədər bahalı bilet
almış olar:
4860 qəp. 27 qəp. = 180 (bilet) .
Deməli, 180 ədəd bahalı bilet, 220 ədəd
ucuz bilet alınmışdır.
Yoxlama. 45 qəp. 220 + 72 qəp 180 =
(9900 + 12960)qəp. = 228,6 man.
Cavab. Biri 45 qəpikdən 220 bilet,biri 72
qəpikdən 180 bilet alınmışdır.
Məsələ 2. Çəkisi 12 kq olub 70% saf gü-
müşü olan bir xəlitə ilə 56% saf gümüşü olan bir
Mətinli məsələlərin həlli metodikası
133 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
xəlitədən 60% saf gümüşü olan xəlitə hazırladı-
lar. İkinci xəlitənin çəkisini tapın.
Birinci həlli (hesab üsulu ilə) Qarışıq xəli-
tənin hər kiloqramında birinci xəlitənin hər kilo-
qramındakından 10% az saf gümüş vardır, digər
tərəfdən çəkisi məlum olmayan ikinci xəlitənin
hər kiloqramında olandan 4% çox saf gümüş
vardır.
10% miqdarı 4%-dən neçə dəfə çoxdursa,
qarışıqda ikinci xəlitənin çəkisi birinci xəlitənin
çəkisindən o qədər dəfə çox olmalıdır.
Bu halda
x
İkinci həlli (cəbri üsul ilə) ikinci xəlitənin
çəkisini x ilə işarə edək. Onda bu xəlitədə x kq –
ın 50%-i qədər, yəni 0,56 x kq saf gümüş
alacaqdır
Birinci xəlitədə 12 kq-ın 70%-i qədər yəni
8,4kq saf gümüş vardır.
Qatışıqda isə
(12+x) 60%, yəni (12+x) 0,6kq
Saf gümüş vardır.
Deməli,
0,56x+8,4=(12+x) 0,6
0,56x+8,4=7,2+0,6x
0,04x=1,2
X=30(kq).
Bu həll üsulunu şagirdlərə göstərmək
üçün onlar tənliklərlə və bunların əsas xassələri
ilə tanış olmalıdırlar.
Məsələ 3. Eyni məhsuldarlıqla işləyən
fəhlə bir qədər detalı 7,5 saata hazırlaya bilər.
Fəhlələrin biri öz məhsuldarlığını 20% artırsa,
bu iki fəhlə əvvəlki detalları neçə saata hazırla-
ya bilər?
Bu məsələ aşağıdakı iki tip məsələnin
birləşməsidir:
1. Ədədin faizini tapmağa aid məsələ.
2. Birgə işə aid məsələ.
Şagirdləri məsələnin şərti ilə mükəmməl
tanış etdikdən sonra onların diqqəti iki əsas sua-
la cəlb edilməlidir:
1. Hər fəhlənin əvvəlki məhsuldarlığı nə
qədər idi?
2. Bu fəhlələrdən biri öz məhsuldarlığını
artırdıqdan sonra onun məhsuldarlığı nə qədər-
dir?
Şagirdlər bu suallardan birincisinə cavab
verərkən səciyyəvi bir səhvə yol verirlər. Onlar
belə mühakimə edirlər: Əgər iki fəhlə bir qədər
detalı 7,5 saata hazırlayırsa, onda onlardan biri
həmin qədər detalı (7,5 2) saata hazırlaya bilər.
Bu səhvin qarşısını almaq üçün onlara mi-
sallar vermək lazımdır.
İki şagird bərabər sürətlə işləyərək 1 saat-
da 5 kq çiyələk yığarsa, onda bunlardan biri
eyni məhsuldarlıqla işlədikdə o qədər çiyələyi
nə qədər vaxtda yığar?
Şagirdlər asanlıqla cavab verirlər ki, şa-
girdlərdən birinə o qədər çiyələk yığmaq üçün
iki dəfə çox vaxt lazımdır.
Bundan sonra verilmiş əsas məsələnin
aşağıdakı planla həllinə keçmək olar:
1. Yalnız bir fəhlə həmin məhsul-
darlıqla işlərsə lazım olan qədər detalı neçə saa-
ta hazırlayar?
7,5 saat 2 = 15 saat .
2. Bütün detalların hazırlanması üçün sərf
edilən işin hamısını 1 qəbul etsək , onda fəhlə-
lərdən biri əvvəlki məhsuldarlıqla işləyərək 1
saatda bu işin hansı hissəsini görə bilər?
1
3. İkinci fəhlə öz məhsuldarlığını 20% artı-
rarsa, 1 saatda həmin işin hansı hissəsini görər?
- in 20% - i ; = ; + =
və ya - in 120% - i ; = =
4. Onda iki fəhlə 1 saatda bu işin hansı
hissəsini görər?
+ = .
5. İki fəhlə bu işi neçə saatda görə bilər?
1 (saat).
Yoxlama. Fəhlələrdən biri 20% artmış
məhsuldarlıqla işləyərək 1 saatda bütün işin
hissəsini, o biri fəhlə isə əvvəlki məhsuldar-
lıqla 1 saatda bütün işin hissəsini görə bilər
və bu iki fəhlə bu halda bütün işi saatda ye-
rinə yetirər:
+ = 1 ; + = 1 .
Cavab. saata.
Problemin aktuallığı: Müşahidələr göstərir
ki, məktəb riyaziyyatı tədrisində tənlik qurmaqla
Tükəzban Sonayeva
134 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
məsələlər həlli şagirdlər tərəfindən müxtəlif çətinlik-
lərlə rastlaşır. Bu nöqteyi-nəzərdən tənlik qurmaqla
məsələ həlli metodikasının araşdırılması aktuallıq
kəsb edir.
Problemin elmi yeniliyi: Daha səmərəli
üsullar seçməklə məsələnin məzmununa uyğun tapı-
lan tənliyin daha sadə və şagirdlərə məlum olan tən-
liklər tipinə gətirilməsi metodikasından ibarətdir.
Problemin praktik əhəmiyyət: Şagirdlərdə
mətnli məsələlərin həlli o cümlədən həlli müxtəlif
cəbri tənliklərə gətirilən məsələlərin həlli istiqamə-
tində şagirdlərin bilik və bacarıqları formalaşdırılır
ƏDƏBİYYAT
1. Mərdanov M.C. və b. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu,
2004.
2. Mərdanov M.C., Yaqubov M.H., Mirzəyev S.S., İbrahimov A.B., Bədəlov K.M., Məmişov S.K.
Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2008.
3. Mərdanov M.C. və b. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu,
2004.
Т. Сонаева
МЕТОДИКА РЕШЕНИЯ ТЕКСТОВЫХ ПРИМЕРОВ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается типы простых и сложных текстовых примеров на школьном курсе
математики. Комментированы примеры задач с физической структурой и совместная работа над
ними. Указана тема, процент, сложный процент и всестороннее его изучение.
Т. Sonayeva
METHODS OF SOLVING MATTERS WITH TEXTS
SUMMARY
This article explains the methodology of solving the simple and complicated problems of school
mathematics course. There are shown some examples of how to resolve the “physical” and “work together”
type of tasks. Moreover, the article contains more detailed information about the percent, complicated
percent and other related topics.
Redaksiyaya daxil olub: 06.02.2018
Sinergetik biliklərlə karbon mövzusunun tədrisi
135 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
KİMYANIN TƏDRİSİ METODİKASI
SİNERGETİK BİLİKLƏRLƏ KARBON MÖVZUSUNUN TƏDRİSİ
Adilə İbrahimli,
Bakı Dövlət Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: kim.ü.fəls.dok. prof. Ə.T. Əzizov,
kim.ü. fəls.dok., dos. K.H. Haqverdiyev
Açar sözlər: sinergetik elmi biliklər, sinergetik elmi biliklərin tədrisə tətbiqi, sinergetika bir elm kimi,
kimya tədrisinin yeni texnologiyaları
Ключевые слова: синергетические научные знания, применение синергетических научных
знаний в процессе обучения, синергетика как наука, новые технологии в преподавании химии
Key words: synergetic scientific knowledge, application of synergetic scientific knowledge to teaching,
synergetics as a science, new technologies of teaching of chemistry
Tamın tərkib hissələrinin qanunauyğun
qarşılıqlı araşdırılması nəticəsində onun özünü
inkişafı, özünü bərpası və özünü saxlama baca-
rığının birlikdə öyrənilməsi elminə sinergetika
deyilir. Məhz bu tərifi nəzərə alaraq karbonun
sinergetik tədrisinə başlamaq olar.
Sinergetika terminini ilk dəfə olaraq Ame-
rika alimi Riçard Bakmunstr Furrer irəli sürmüş-
dür. Əzəli fəaliyyətin beyində idarə edilməsinin
sinir sistemi ilə birgə fəaliyyətini sinergetika
adlandırırdı. 1967-ci ildə İ. Zabuskiy mürəkkəb
sistemləri yalnız sinergetik yanaşma ilə öyrən-
məyin mümkün olduğu fikrini irəli sürdü. 1977-
ci ildə German Xaken sinergetika kitabını yazdı.
Karbonun sinergetik tədrisi prosesində bu
elementi vahid kimi təsəvvür etsək, onda ayrı-
ayrı başlıqlarını məsələn bu elementin kəşfi tari-
xini və adının mənşəyini, fiziki və kimyəvi xas-
sələrini, alınmasını, təbiətdə tapılmasını, səna-
yedə tətbiqini daha sistemli və dərindən öyrənil-
məsi tələb olunur. Müasir kimya təlimini yeni
texnologiyaların tətbiqi olmadan təsəvvür etmək
olmaz. Yeni təlim texnologiyalarının, təlim me-
todlarının tətbiqi ilə karbon mövzusunun tədri-
sində şagirdlərin müstəqil düşünməsinə, onların
təfəkkürünün inkişafına, zəruri bilik və bacarıq-
lara yiyələnməsinə nail olunur. Beləliklə, siner-
getik tədrisə karbonun qədim zamanlardan mə-
lum olduğunu, 1775-ci ildə Fransada Lavuazye
tərəfindən araşdırıldığını qeyd etməklə başlanı-
lır. Karbonun kimyəvi işarəsi C, sıra nömrəsi 6,
nisbi atom kütləsi 12-dir. Karbon dövri sistemin
2-ci dövründə IV qrupun əsas yarımqrupunda
yerləşir. Karbonun atom elektron quruluşu belə-
dir: 1s2
2s2
2p2
, yəni xarici energetik səviyyəsin-
də 4 elektron var. Karbon atomunun xarici
elektron təbəqəsinin qrafik elektron formulu
aşağıdakı kimidir:
Ona görə də ən yüksək oksidləşmə dərə-
cəsi +4-ə bərabər olur. Sxemdən göründüyü
kimi, normal halda 2 tək elektronun olması kar-
bonun bəzi birləşmələrində +2 oksidləşmə dərə-
cəsi göstərməsini izah edir. Lakin kimyəvi reak-
siyalarda enerji udulması nəticəsində karbon
atomunun 2s elektronlarından biri boş p-orbita-
lına keçir. Bu zaman karbon atomunda 4 tək
elektron yaranır və karbon öz birləşmələrində
IV valentli olur. +4 oksidləşmə dərəcəsini kar-
bon özündən yüksək elektromənfiliyə malik ele-
mentlərlə birləşmələrində (CO2 , CCl4, CS2 və
Adilə İbrahimli
136 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
s.), -4 oksidləşmə dərəcəsini isə aşağı elektro-
mənfiliyə malik elementlərlə birləşmələrində
(CH4, Al4C3 və s.) göstərir.
Təbiətdə yayılması. Sinergetik tədris za-
manı karbonun təbiətdə həm sərbəst (əsasən al-
maz, qrafit) həm də birləşmələr şəklində rast gə-
linən element olduğu vurğulanır. Yer qabığında
çəki ilə 0,15%-ni təşkil edir. O neftin, təbii qaz-
ların, kömürün tərkibinə daxildir. Ən geniş ya-
yılmış minerallarından əhəngdaşını CaCO3,
maqneziti MgCO3, dolomiti CaCO3 MgCO3,
qalmeyi ZnCO3 və s. göstərmək olar.
Alınması. Karbonun alınmasının sinerge-
tik öyrədilməsinə müəllim olduqca diqqət etmə-
li, heç bir sualı cavabsız qoymamalıdır. Karbon
qrafit və almaz şəklində Yer qabığının dərin qat-
larından çıxarılır. Onları süni yolla da almaq
olur. Karbon(kömür, his və ağac kömürü) şək-
lində üzvi maddələrin oksigensiz şəraitdə termi-
ki parçalanmasından alınır.
Fiziki xassələri. Allotropik şəkildəyiş-
mələri. Karbonun sinergetik tədrisi prosesində
fiziki xassələri, onun allotropik şəkildəyişmələri
təbiət elmləri ilə inteqrasiyasını düzgün qurmaq-
la həyata keçirilməlidir. Sərbəst halda karbon
bir neçə allotrop şəkildəyişmə əmələ gətirir: al-
maz, qrafit, karbin, fülleren.
1. Almaz-atom kristal qəfəsli, şəffaf,
rəngsiz maddədir. Almazda karbon atomları sp3-
hibridləşmə halındadır. Ona görə də almazda
hər bir C atomu eyni məsafədə yerləşən 4 C ato-
mu ilə tetraedrik olaraq birləşmişdir. C-C rabitə-
si möhkəm, qeyri-polyar kovalent rabitədir. Al-
mazın böyük sərtliyi, yüksək ərimə temperatu-
runa malik olması məhz C-C rabitəsinin möh-
kəmliyi ilə izah olunur. O, elektrik cərəyanını
keçirmir. Almazdan şüşə kəsmək, dağ süxurla-
rını qazmaq üçün istifadə edilir.
2. Qrafit- zəif metal parıltılı boz rəngli,
yumşaq bərk maddədir. Onun kristal qəfəsində
C atomları düzgün altıbucaqlılardan ibarət olan
müstəvi təbəqələrdə yerləşmişdir. Təbəqələrdə
hər bir C atomunun dördüncü valent elektronu
metallardakı sərbəst elektronlar kimi mütəhərrik
olur. Qrafitin elektrik və istilik keçirməsi, metal
parıltısına malik olması məhz bununla izah edi-
lir. Qrafit yumşaqdır, asan qəlpələnir(kağızda iz
qoyur), almaza nisbətən kimyəvi aktivdir. Lakin
o, çox çətin əriyir. Onu süni yolla koksdan alır-
lar. Qrafitdən elektrodlar, karandaşlar hazırlan-
masında, sürtkü materialı, nüvə reaktorlarında
neytronuducu kimi istifadə edilir.
3. Karbin- qara rəngli narın kristal tozdur.
O iki formada – poliin və polikumulen kimi
mövcuddur. Hər iki formada C atomu sp- hib-
ridləşmə halındadır:
.―C≡C― C≡C― ... və ya (―C≡C―)n
...=C=C=C=C=... və ya (=C=C=)n
4. Füllerenlər - C60, C70, C84 və s. mo-
lekullardan ibarət maddələrdir. Onlar süni yolla
alınmışdır. Karbonun allotropik şəkildəyişmələ-
rinin hamısı dadsız, iysiz, çətinəriyən, adi həll-
edicilərdə həll olmayan bərk maddələrdir.
Kimyəvi xassələri. Kimyəvi xassələrin
isə sinergetik öyrədilməsi olduqca maraqlıdır.
Burada amorf kömür → qrafit → almaz sırasın-
da reaksiyaya girmək qabiliyyətinin azaldığını
göstərirlər. Onun yaxşı qavranılması ilk öncə
müəllimin səriştəsindən, seçdiyi təlim üsulun-
dan bilavasitə asılıdır. Burada müəllim adi tem-
peraturda karbon çox təsirsiz, qızdırıldıqda isə
aktivləşən element olduğunu qeyd edir . Bildirir
ki, reaksiyalarda karbon əsasən reduksiyaedici
xassə göstərir. Xlor, brom və yodla qarşılıqlı
təsirdə olmur:
C + 2F2→ CF4 C+O2 → CO2 C+2S→ CS2
C+H2O → CO+H2
Oksidləşdirici kimi karbon bəzi metallar
və hidrogenlə qarşılıqlı təsirdə olur. Karbonun
metallarla birləşmələri karbidlər adlanır.
2H2+C → CH4 Ca + 2C → CaC2 4Al +
3C → Al2C3
Tətbiqi. Karbon(qrafit, duda, koks) süni
almazların, qara boyaların(kartric, mətbəə boya-
ları, ayaqqabı kreminin), metil spirtinin, sintetik
benzinin, rezinin, CaC2-in və s.-nin alınmasında
tətbiq edilir. Onun tətbiq sahəsi həmçinin almaz
və ağac kömürünün tətbiqi ilə də müəyyən edilir.
Karbon oksidləri. Karbonun sinergetik
tədrisində digər bir tərəf ondan ibarətdir ki, bu-
rada mühüm bir tam olaraq qəbul edilən bu ele-
ment hər bir birləşməsini tamın tərkib hissələri
kimi araşdırır. Bunu karbonun oksidlərinin
sinergetik təhlili ilə həyata keçirək. Karbonun
iki oksidi məlumdur.
Karbon-monooksid .(CO, karbon (II) ok-
sid, dəm qazı) . Üçqat rabitədə üçüncü rabitə
(←) donor-akseptor mexanizmi üzrə əmələ gə-
lir. O atomu elektron cütünün donoru, C atomu
isə elektron cütünün akseptorudur. Karbon –
Sinergetik biliklərlə karbon mövzusunun tədrisi
137 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
monooksiddə karbonun və oksigenin valentliyi
III, oksidləşmə dərəcəsi isə müvafiq olaraq +2
və -2-dir.
Alınması. Laboratoriyada karbon-mono-
oksid əsas etibarilə qarışqa turşusunu qatı sulfat
turşusu ilə qızdırmaqla alınır:
Sənayedə CO generator qazı və su qazı
şəklində alınır:
2C+O2+4N2→2CO+4N2 C+H2O→CO+H2
Təmiz karbon-monooksid CO2+C→2CO
tənliyi üzrə alınır.
Fiziki xassələri. Karbon-monooksid-rəng-
siz, iysiz, havadan bir az yüngül, çox zəhərli,
aşağı temperaturda (-191,5 0C) mayeləşən qaz-
dır. Suda az həll olur. Karbon-monooksidlə nə-
fəs aldıqda o, qanın hemoqlobini ilə birləşib or-
qanizmin oksigenlə təmin olunmasını kəskin
çətinləşdirir və insanın ölümü ilə nəticələnə
bilər. CO aktivləşdirilmiş kömürlə udulmur.
Kimyəvi xassələri. Karbon-monooksid
duz əmələ gətirməyən oksiddir. Reaksiyalarda
CO güclü reduksiyaedici xassə göstərir; məsələn
yandırıldıqda havada mavi alovla yanır, bəzi
metalları onların oksidlərindən reduksiya edir:
2CO+O2→2CO2
Fe3O4+4CO→3Fe+4CO2
Duz əmələgətirməyən oksid olmasına bax-
mayaraq yüksək təzyiq altında karbon-monook-
sid əridilmiş natrium-hidroksidlə qarşılıqlı təsir-
də olur:
NaOH+CO→HCOONa natrium-formiat
(normal duz )
Tətbiqi. Sinergetik tədrisdə əhəmiyyətli
məsələlərdən biri onun tətbiqidir. Karbon-mo-
nooksid metalları birləşmələrindən reduksiya et-
mək üçün, süni qaz yanacaqlarının tərkib hissəsi
kimi və üzvi sintezdə tətbiq edilir.
Karbon-dioksid. (CO2, karbon (IV) oksid,
karbon qazı). Sinergetik tədrisi karbon-dioksidlə
davam etdirək. Beləliklə quruluşunu aydınlaşdı-
raq. Karbon-dioksid aşağıdakı quruluş formulu-
na malikdir:
O=C=O
Karbon atomu sp-hibridləşmə halındadır.
Kovalent rabitənin hamısının polyar olmasına
baxmayaraq molekul xətti quruluşa malik oldu-
ğundan qeyri-polyardır.
Təbiətdə yayılması. Karbon-dioksid ha-
vada (0,03%) və təbii mineral suların tərkibində
olur. Üzvi maddələrin yanması, çürüməsi, qıc-
qırması, canlı orqanizmlərin tənəffüsü prosesin-
də yaranır və fotosintez prosesində iştirak edir.
Alınması. Laboratoriyada karbon-dioksid
xlorid turşusunun mərmərə, tabaşirə təsirindən
alınır:
CaCO3+2HCl→CaCl2+H2O+CO2↑
Sənayedə karbon-dioksid sönməmiş əhəng
istehsalında əhəngdaşının parçalanmasından
(əlavə məhsul kimi) , karbohidrogenlərin tam
yandırılmasından, biokimyəvi proseslərdə məsə-
lən qlükozanın spirtə qıcqırması zamanı alınır:
CaCO3→CaO+CO2↑
CH4+2O2→CO2↑+2H2O
C6H12O6→2C2H5OH+2CO2↑
Fiziki xassələri. Apardığımız sinergetik
təhlildə karbon-dioksid rəngsiz, iysiz, havadan
1,5 dəfə ağır qaz olduğunu, tənəffüs və yanmaya
kömək etmədiyini göstəririk. Karbon qazının
çox toplandığı yerlərdə insan və heyvanlar bo-
ğulur. 200C- də 1l suda 880 ml CO2 həll olur.
Kimyəvi xassələri. Karbon-dioksid turşu
oksididir. O həm turşu oksidlərinin ümumi xas-
sələrinə həm də xüsusi xassələrə malikdir.
I Turşu oksidi kimi o suda həll olaraq da-
vamsız, zəif karbonat turşusunu əmələ gətirir.
CO2+H2O↔H2CO3
Başqa turşu oksidləri kimi o, əsasi oksid
və qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə olur. Reaksiya
nəticəsində karbonatlar və hidrokarbonatlar
əmələ gəlir.
II Karbon-dioksidin xüsusi xassələrinə
aşağıdakılar aiddir:
1. Karbon-dioksidi əhəng suyundan keçir-
dikdə kalsium-karbonatın alınması nəticəsində
məhlulda bulantı müşahidə edilir:
Ca(OH)2+CO2→CaCO3↓+H2O
2. Karbon-dioksid ammonyakla qiymətli
azot gübrəsi-karbamid əmələ gətirir:
2NH3+CO2→CO(NH2)2 +H2O
3. Karbon-dioksid fotosintez prosesində
iştirak edir.
Tətbiqi. Sinergetik tədrisdə qeyd olunur
ki, karbon-dioksid sodanın, yuyucu vasitələrin,
dərmanların istehsalında, qazlı suların hazırlan-
masında, karbamidin, “quru buzun” alınmasında
alov söndürən qurğularda istifadə edilir.
Adilə İbrahimli
138 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Karbonat turşusu və onun duzları. Bu-
rada sinergetik təhlilin aparılması quruluşun iza-
hı ilə başlayır. Onun molekulunda bütün kimyə-
vi rabitələr polyar kovalent rabitədir. Karbon
atomunun oksidləşmə dərəcəsi +4, valentliyi isə
IV-dür.
Alınması. Karbonat turşusu yalnız məh-
lulda mövcuddur. O, çox davamsız olduğundan
dərhal parçalanır. Suda məhlulu rəngsiz, zəif
turş dadlıdır.
Kimyəvi xassələri. Karbonat turşusu tur-
şuların ümumi xassələrinə malikdir. O, aktiv
metallar, əsasi oksidlər və əsaslarla qarşılıqlı
təsirdə olub normal və turş duzlar əmələ gətirir:
H2CO3+Mg→MgCO3↓+H2
H2CO3+2NaOH→Na2CO3+2H2O
H2CO3+CaO→CaCO3↓+H2O
H2CO3+NaOH→NaHCO3+H2O
Karbonat turşusunun xüsusi xassələri
onun çox davamsız və çox zəif turşu olması ilə
əlaqədardır. Lakmus kağızı karbonat turşusunda
qırmızı rəngə deyil, çəhrayı rəngə boyanır.
Karbonat turşusunun duzları. Karbonat
turşusu ikiəsaslı turşu olduğundan 2 sıra duz
əmələ gətirir-karbonatlar və hidrokarbonatlar.
Alınması. Kalsium-karbonat təbiətdə rast
gəlinir. Sənayedə karbonatlardan əsasən susuz
soda , kristallik soda, çay sodası istehsal olunur.
Fiziki xassələri. Karbonatlar bərk kristal
maddələrdir. Natrium-, kalium-, ammonium-
karbonatlardan başqa digər karbonatlar suda həll
olmur. Hidrokarbonatlar karbonatlara nisbətən
suda yaxşı həll olur. Lakin natrium-karbonat
natrium-hidrokarbonata nisbətən suda daha yax-
şı həll olur.
Kimyəvi xassələri. Karbonatlar duzların
ümumi xassələrinə həm də xüsusi xassələrə
malikdir.
Qızdırıldıqda karbonatlar (NaCO3 və
K2CO3-dən başqa) ərimədən parçalanır:
CaCO3→CaO+CO2↑
(NH4)2CO3→2NH3↑+H2O+CO2↑
Metalların hidrokarbonatları qızdırıldıqda
karbonatlara çevrilir.
Mg(HCO3)2→MgCO3+H2O+CO2↑
Əksinə karbonatları hidrokarbonatlara çe-
virmək üçün onların məhlullarından CO2 bura-
xılır:
MgCO3+CO2+H2O→Mg(HCO3)2
Karbon mövzusunun sinergetik metodolo-
ji tədrisi üsul və metodların düzgün seçilməsi ilə
bilavasitə bağlı olub, kimya elmində fəallığın,
marağın, məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi-
nə və nəhayət bu mövzunun tədrisi vasitəsilə tə-
lim-tərbiyənin eləcə də digər mövzuların mə-
nimsənilməsinin artırılmasına səbəb olur. Problemin aktuallığı. Karbon mövzusunun
sinergetik biliklərlə tədris edilməsi prosesində şagird
təfəkkürünün və müstəqil düşünməsinin artırılması
ön planda olur.
Problemin yeniliyi. Karbon mövzusunun
tədrisində sinergetik biliklərin istifadə edilməsi ilə
mövzu sistemli və əhatəli öyrənilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Sinergetik
biliklərlə karbon mövzusunun tədrisində tamın tər-
kib hissələrinin tam araşdırılması nəticəsində şagird-
lərin fənnə olan marağının artırılması təşkil olunur.
ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov V.M., Məhərrəmov A.M., Abbasov M.M., Əliyev A.H. və b. Kimya: Ümumtəhsil
məktəblərinin X sinfi üçün dərslik. Bakı: Təhsil, 2009.
2. Əliyev A.H. X-XI siniflərdə kimyanın tədrisi: Yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqi. Bakı:
Mütərcim, 2011.
3. Əliyev A.H. Yeni pedaqoji texnologiyalar və kimyanın tədrisində onlardan istifadənin metodikası:
Monoqrafiya. Bakı: Mütərcim, 2009.
A. Ибрагимли
ПРЕПОДАВАНИЕ ТЕМЫ УГЛЕРОД ПОСРЕДСТВОМ СИНЕРГЕТИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ
РЕЗЮМЕ
В статье отмечается, что в процессе синергетического преподавания, если в качестве примера
взять элемент углерод, тогда введение для каждого раздела, то есть история открытия этого элемента,
происхождение название, нахождение в природе, физические и химические свойства, получение,
применение в промышленности, требует более системного и глубокого изучения.
Sinergetik biliklərlə karbon mövzusunun tədrisi
139 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
A.Ibrahimli
TEACHING CARBON THROUGH SYNERGETIC KNOWLEDGE
SUMMARY
İf we imagine this component as single during the process of synergetic teaching of carbon, then we
need study its individual headings, such as the date of discovery of this component and the origin of its title,
its physical and chemical features, its production, presence in nature and application in industry more
systematically and comprehensively.
Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2018
Cəmilə Əhmədova
140 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
AKMEOLOJİ TƏDQİQATLARIN KİMYANIN TƏDRİSİNDƏ İSTİFADƏ EDİLMƏSİ
Cəmilə Əhmədova,
Bakı Dövlət Universiteti,
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: kim.ü.fəls.dok. dos. K.H. Haqverdiyev,
kim.ü. fəls.dok. prof. Ə.T. Əzizov
Açar sözlər: pedaqoji təlim, təhsil akmeologiyası, innovasiyalar, yeni texnologiyalar tədrisin inkişaf
etdirilməsi
Ключевые слова: педагогическая подготовка, акмеология речи, инновации, новые технологии,
развитие обучения
Key words: pedagogical training, acmeology of speech, innovations, new technologies development of
teaching
Təqdim olunan məqalə kimyanın akmeo-
loji tədrisinə həsr edilmişdir. Kimyanın akmeo-
loji tədrisində əsas prinsiplər və yanaşma me-
todlarına yenidən baxılmış və əsas komponent-
lərə təsir edən səbəblər aşkar edilmişdir. Məqa-
lədə şagird və tələbələrə təsir edən faktorlar,
kimya dərslərində akmeoloji metodla öyrədilən
mövzuları mükəmməl şəkildə öyrənmək və öy-
rənmə qabiliyyətini artırmaq məqsədilə geniş
şəkildə şərh olunmuşdur.
Akmeologiya nədir? “Akmeo” - zirvə,
“logos” - elm deməkdir. Peşəkarlığın zirvəsinə
doğru istiqamətləndirilmiş yolların üsullarını, me-
todlarını, metodologiyalarını və mexanizmlərini
araşdıran, öyrənən elmə akmeologiya elmi deyilir.
Akmeologiya hal-hazırda yaradıcı insanın elmi
bilikləri mənimsəməsində bir çiçəklənmə dövrü-
dür. Akmeoloji insan dedikdə, peşəkarlığın zirvə-
sinə çatan və onu digərlərinə öyrətməyi daha də-
rindən bilən insan nəzərdə tutulur Akmeologiya
əsasən 2 yerə bölünür;
1. Klassik akmeologiya
2. Müasir akmeologiya
Klassik akmeologiya biliklər sistemində
klassik biliklərə söykənir və eyni zamanda klas-
sik biliklərin, üsulların metodların ən asan və ən
düzgün olanı, hələ tətbiqi və sübutları faktlara
söykənməyən hipotez və nəzəriyyələri öz həllini
tapana qədər elmdə saxlanılır. Müasir təhsilin
akmeologiyası dedikdə ilbəil inkişaf edən nəzəri
biliklər fonunda təhsil akmeologiyasının inkişaf
etdirilməsi nəzərdə tutulur.
Kimyanın akmeoloji tədrisində metodi-
ki prinsiplərdən istifadə etməklə şagird fəallı-
ğının artırılması. Kimyanın əsasını şagirdlərin
düzgün dərketmələri üçün mühüm vasitə olan
metodiki prinsiplər aşağıdakılardır:
1) Kimyanın akmeoloji tədrisində şagird-
lərə maddələri öyrətməyin prinsipləri;
2) Şagirdlərin kimyəvi nitq qabiliyyətləri-
nin inkişaf etdirilməsi
3) Şagirdləri mühüm kimyəvi anlayışlarla
tanış etməyin prinsipləri
4) Kimyanın akmeoloji tədrisində şagird-
ləri kimyanın əsas nəzəriyyələri ilə tanış etmə-
yin prinsipləri
5) Şagirdləri kimyanın əsas qanunları ilə
tanış etməyin prinsipləri
6) Şagirdlərə maddənin təsnifatını öyrət-
məyin prinsipləri
Oksigen akmeoloji-innavasion tədrisi.
Oksigen kimyəvi element və bəsit maddə kimi
Oksigen elementi 1772-ci ildə İsveç alimi
Karl Şeyele tərəfindən kəşf edilib. O, təbiətdə
ən çox yayılmış elementdir. Oksigen bütün canlı
orqanizmlərin (bitkilər, heyvanlar və s.) tərkibi-
nə daxildir. İnsan bədəninin 65%-i oksigendir.
Oksigen elementinin dövri sistem cədvəlindəki
sıra nömrəsi 8-dir. Deməli, onun atomlarının
(hər üç izotopunun) hər birində 8 proton vardır
və nüvəsinin yükü +8-dir.
Oksigen atomları bir-biri ilə birləşərək iki
bəsit maddə - oksigen və ozon qazlarını əmələ
gətirir. Hər ikisi oksigen elementinin allotropik
şəkildəyişmələridir.
Atmosfer havasında oksigen qazının oldu-
ğunu A. Lavuazye 1774-cü ildə müəyyənləşdir-
mişdir. Oksigenlə yanaşı, havada həcmcə 78%
Akmeoloji tədqiqatların kimyanın tədrisində istifadə edilməsi
141 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
azot qazı və təqribən -1% nəcib qazlar (arqon və
başqaları), çox az miqdarda (-0,03%) karbon qazı
vardır.
Oksigenin alınması. Oksigeni ilk dəfə
1772-ci ildə Şeyele kalium-nitratın parçalanma-
sı reaksiyası nəticəsində kəşf etmişdir.
2KNO3 →2KNO2 + O2
a) Oksigenin qeyri metallarla qarşılıqlı təsiri
Spirt lampası alovunda dəmir qaşıqda bir
qədər kömürü közərdək, o yanmayacaqdır, lakin
tüstülənəcəkdir. Tüstülənən kömürü dəmir qa-
şıqla içərisində oksigen olan bankaya salaq
(bankanın sınmaması üçün bankanın dibinə azca
narın qum tökülür). Közərmiş kömür istilik ayır-
maqla alovsuz yanacaqdır. Bankaya əhəng suyu
tökək, o bulanacaqdır. Bu kömürün yanması za-
manı karbon qazının alındığını sübut edir. Alı-
nan əhəng suyu ilə reaksiyaya daxil olaraq
çöküntüsünü əmələ gətirir ki, o da əhəng
suyunu bulandırır.
C+O2= +Q (Q ayrılan istiliyi göstərir);
Ca(OH)2+CO2=CaCO3+H2O
İstiliyin ayrılması ilə gedən reaksiyalara
ekzotermik reaksiyalar deyilir. Közərmiş kömür
oksigen çatışmazlığı şəraitində yandıqda çox
təhlükəli boğucu dəm qazı əmələ gəlir.
2C+O2→CO+Q Problemin aktuallığı. Kimyanın akmeoloji
tədrisində metodiki prinsiplərdən istifadə etməklə
şagird fəallığının artırılması öz aktuallığı ilə seçilir.
Problemin yeniliyi. Kimya fənninin tədrisin-
də akmeoloji tədqiqatların istifadə edilməsi məsələsi
diqqət mərkəzinə gətirilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Kimya fənni
üzrə akmeoloji tədqiqatların aparılması sahəsində
araşdırmalar aparan dissertant və doktorantlara öz
köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Haqverdiyev K.N Məntiqi düşüncəni inkişaf etdirməklə kimya dərslərində şagird fəallığının
artırılması // Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri. Təbiət elmləri seriyası, 2004, № 1
2. Haqverdiyev K.N Kimyadan seminar məşğələlərində şagirdlərin və tələbələrin fəallaşdırılması //
Fiziki və kimyəvi və qeyri üzvi materialşünaslıq. Məqalələr toplusu. Bakı, 2004.
3. Haqverdiyev K.N., Ə. Əzizov Ə.T. Babayeva E.F. Kimya dərslərində şagirdlərin elmi biliklərin
formalaşmasında müstəqil işlərin rolu // Kimya məktəbdə, 2010, № 1
4. Haqverdiyev K.N., Paşayeva A.Ə. Yeni materialların tədrisində şagirdlərin müstəqil işlərinin
nəzəri və təcrübi problemləri. // Azərbaycan Texniki Universitetinin Elmi əsərləri, 2007, № 2
5. Abbasov M., Abbasov V., Abışov N., Əliyev V. Kimya: Ümumi təhsil məktəblərinin 7-ci sinfi
üçün dərslik. Bakı, 2016.
Дж. Ахмедова
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АКМЕОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
В ОБУЧЕНИИ ХИМИИ
РЕЗЮМЕ
Представленная статья посвящена акмеологическому изучению химии. Были пересмотрены ос-
новные принципы и подходы к акмеологическому образованию в области химии, и были выявлены
причины, влияющие на основные компоненты. В статье с целью совершенно изучение тем, представ-
ленных методом акмеологии и для повышения способности к обучению широко рассматривается
факторы влияющие на учеников и студентов.
J. Ahmadova
USING OF THE AKMEOLOGICAL RESEARCH IN CHEMISTRY TEACHING
SUMMARY
The presented article has been devoted to the acmeology teaching of chemistry. The basic principles and
approaches to the acmeology education of chemistry have been revised and the causes affecting the major
components have been identified. Factors affecting pupils and students have been widely commented on in the
chemistry to improve their learning ability and learning the topics learned in the acmeology method.
Redaksiyaya daxil olub: 19.01.2018
Elnurə Səfərova, Aynur Mirzəyeva
142 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
BİOLOGİYANIN TƏDRİSİ METODİKASI
BİOLOGİYANIN TƏDRİSİNDƏ TƏKAMÜL ANLAYIŞLARININ FƏAL TƏLİM
METODLARI İLƏ ÖYRƏDİLMƏSİ
Elnurə Səfərova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin baş müəllimi
Aynur Mirzəyeva,
Bakı şəhəri Xətai rayonu 260 nömrəli məktəbin biologiya müəllimi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ə.M. Hüseynov,
ped.ü.fəls.dok., dos. H.M. Hacıyeva
Açar sözlər: təkamül, metod, anlayış, biologiya, era, arxey, biologiya
Ключевые слова: эволюция, метод, понятие, биология, эра, архей, биология
Key words: evolution, method, concept, biology, era, archaeon, biology
Canlılar haqqında elm olan biologiya həm
də canlıların yaranması və inkişaf tarixini tədqiq
edir. Onun məzmununda həyatın əmələ gəlməsi,
təkamülü haqqında ən doğru, real fikirlər öz ək-
sini tapır. Orta məktəb biologiyasının tədrisində
şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun təka-
mül anlayışları öyrədilir. Bioloji anlayışların, o
cümlədən təkamül anlayışlarının öyrədilməsi
biologiyanın tədrisinin əsasını təşkil edir. Fən-
nin tədrisi prosesində nisbətən çətin anlaşılan
mövzular məhz təkamüllə bağlıdır. Şagirdlər tə-
kamül anlayışlarını çətin dərk edir, onları tez
unudurlar. Çünki təkamül anlayışlarının izahı
müəllimdən təkcə bioloji deyil, həm də həyatın
inkişafına dair tarixi biliklərə malik olmasını tə-
ləb edir. Bioloji hadisələrin, xüsusilə təkamül
anlayışlarının aydınlaşdırılması, mahiyyətinin
açılması, onların sistemləşdirilməsi, ardıcıl şə-
kildə öyrədilməsi təlimin keyfiyyətini yüksəldən
vasitələrdəndir.
Günün əsas problemlərindən olan təkamül
anlayışlarının öyrədilməsində əsas məqsəd şa-
girdlərə həyatda, təbiətdə, xüsusilə canlılar ara-
sında baş verən dəyişkənlikləri, inkişafı, onun
qanun və qanunauyğunluqlarını izah etməkdir.
Təbiətdə gedən daimi inkişafı, dəyişilmələri on-
ların başa düşəcəyi dildə aydınlaşdırmaqdır.
İzah etməkdir ki, təbiətdə canlılar dünyaya gəlir,
inkişaf edir, ölür, məhv olur, cansız təbiət kom-
ponentlərinə çevrilir. Beləliklə, təbiət və cəmiy-
yətdə arasıkəsilmədən dəyişmələr, inkişaf gedir.
Təbiətdə gedən inkişaf bizdən, bizim şüurumuz-
dan asılı olmayaraq baş verir və heç zaman da-
yanmır. İnkişaf nəticəsində canlıların yeni növ-
ləri yaranır, onlar yeni dəstə, fəsilə, sinif və tipin
əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Biologiya fənn kurikulumunda təkamül
anlayışlarının şagirdlərə öyrədilməsinə ciddi
yanaşılır. Bioloji proseslər məzmun xəttinin tə-
lim nəticələrində canlıların fərdi və tarixi inkişa-
fı, onun səbəbləri və təkamülə dair bilik və ba-
carıqların aşılanması tələbi qoyulur.
Təkamülə dair məsələlər aşağı siniflərdən
sadə formada öyrədilir, tədricən mürəkkəb mə-
sələlərin tədirsi həyata keçirilir. Belə ki, ümumi
orta təhsil pilləsində canlıların müxtəlifliyi, on-
ların sistematikası, bioloji proseslərdə baş verən
dəyişmələr, onların səbəbləri aydınlaşdırılır,
mikrotəkamülə dair biliklər verilir. Tam orta
təhsil pilləsi üçün təlim nəticələrində qeyd olu-
nur ki, şagird üzvi aləmin inkişafı və təkamülü
ilə bağlı prosesləri şərh edir, materiallar top-
layır, təqdimatlar edir.
X sinfin məzmun standartlarında 1.1.4 alt
standartı “Makrotəkamül haqqında məlumat
toplayır və təqdimat hazırlayır” kimi verilmiş-
dir. XI sinfin 1.1.4 alt standartı “Yer üzərində
həyatın əmələ gəlməsinə dair fikirləri müqayisə-
li şəkildə şərh edir”, 4.4.1-də isə “Təbii seçməni
yaşamaq uğrunda mübarizənin nəticəsi kimi
əsaslandırır, məruzə və referatlar hazırlayır”
olaraq müəyyən edilmişdir (1, 16-17). Bütün
Biologiyanın tədrisində təkamül anlayışlarının fəal təlim metodları ilə öyrədilməsi
143 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
bunlar şagirdlərə təkamül anlayışlarının öyrədil-
məsinə geniş imkanlar açır.
Biologiyanın tədrisində təkamül anlayışla-
rının tədrisi imkanları geniş olsa da onların öy-
rədilməsi səviyyəsi müasir tələblərə cavab ver-
mir. Yeni dərsliklərdə təkamül anlayışları bir
qədər çox və daha dərinləşdirilmiş, sistemli və
ümumiləşdirilmiş formada verilmişdir. Dərslik-
lərdə təkamül anlayışları 6-cı sinifdən başlaya-
raq sadədən mürəkkəbə ardıcıllığı ilə yerləşdiril-
mişdir. Aşağı siniflərdə canlıların müxtəlifliyi,
onların quruluşundakı fərqlər, onların yaranma
səbəbləri, canlıların təsnifatı kimi məsələlər
aydınlaşdırılır.
9-cu sinif dərsliyində Darvinəqədərki dövr-
də təkamülə dair təsəvvürləri izah edilir. “Üzvi
aləmin təsnifatı və təkamülü. Təkamül təliminin
yaranması» mövzusunda (3, 102) müəllim şagird-
ləri üzvi aləmin müxtəlifliyinin səbəbləri, onların
inkişafı, Darvindən qabaq yaşamış bir sıra alimlə-
rin fikirləri ilə tanış edir. Göstərir ki, Ç. Darvinin
təkamül təlimi birdən-birə yaranmamışdır. Ç. Dar-
vindən çox əvvəl yaşamış görkəmli şəxsiyyətlər
təkamüllə bağlı bir sıra həqiqətləri söyləmişlər.
Belə ki, XII əsrdə yaşayıb yaratmış Azərbaycanın
dahi şairi, beş böyük əsərin, «Xəmsə»nin müəllifi
Nizami Gəncəvi əsərlərində təkamüllə bağlı ma-
raqlı elmi fikirlər irəli sürmüşdür. Onun əsərlərin-
də müxtəlif elmlərə, o cümlədən biologiyaya, can-
lı təbiətə, onun inkişaf qanunauyğunluqlarına dair
elmi fikirlərə rast gəlinir.
Onların şagirdlərə çatdırılması təkamül
anlayışlarının asan mənimsənilməsi imkanlarını
artırır. Şair ətraf aləmdə hər şeyin daim dəyiş-
məyə uğramasını belə ifadə etmişdir:
Göyə atılan daş yerə tez düşər
Bu qısa müddətdə işlər dəyişər.
(İsgəndərnamə)
Göründüyü kimi, N. Gəncəvi şerində nəinki
hər şeyin dəyişməsi, həm də dəyişmə prosesində
zamanın da qısalığını qeyd etmişdir. N. Gəncəvi-
nin yaradıcılığında təkamül ideyaları çox dəqiq
verilmişdir. Həyatın əmələ gəlməsi haqqında onun
dəqiq fikirləri vardır. O, ilk canlının qeyri-üzvü
maddələrin birləşməsi sayəsində əmələ gəlməsi və
getdikcə mürəkkəbləşməyə doğru inkişaf etməsi
və nəhayət, müxtəlif canlıların əmələ gəlməsini
çox dəqiq şəkildə göstərmişdir:
Qatdı bir-birinə onları həyat
Yaratdı onlardan bitki, nəbatat.
Bitkilər başqa cür artdı, cücərdi
Cürbəcür heyvanlar vücuda gəldi.
(İsgəndərnamə) (2, 107-108).
Müəllim dahi şairimiz N. Gəncəvinin
fikirlərini şagirdlərə çatdırdıqdan sonra İsveç
təbiətşünası K. Linneyin bu sahədəki fikirləri ilə
şagirdləri tanış edir. Fransız alimi J.B. Lamarkın
təkamül təliminə toxunur.
Alim və görkəmli şəxsiyyətlərin təkamülə
dair fikirləri öyrədildikdən sonra bu məsələlər
Ç. Darvinin təkamül təliminin yaranma şərtləri,
onun həyatı və fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir. Dar-
vinizm, onun əhəmiyyəti və əsas müddəaları
aşağıdakı kimi ümumiləşdirilir:
- Hər bir növ intensiv (qeyri-məhdud miq-
darda) çoxalmaq qabiliyyətinə malikdir.
- Həyat üçün zəruri olan sərvətlərin məh-
dudluğu hədsiz dərəcədə çoxalmanın qarşısını
alır. Fərdlərin böyük əksəriyyəti yaşamaq uğ-
runda mübarizədə məhv olur və özündən sonra
nəsil vermir.
- Yaşamaq uğrunda mübarizədə məhv-
olma, yaxud müvəffəqiyyət seçicilik xarakteri
daşıyır. Bir növün fərdləri əlamətlərin məzmu-
nuna görə bir-birindən fərqlənir.
- Təbiətdə mühit şəraitinə daha yaxşı uy-
ğunlaşanlar salamat qalır və özündən sonra nəsil
verir.
- Mühitdə daha yaxşı uyğunlaşan orqa-
nizmlərin salamat qalması və intensiv çoxalma
qabiliyyətini təbii seçmə adlanır.
- Müxtəlif mühit şəraitində təbii seçmənin
təsiri altında bir növün fərdlər qrupu nəsildən-
nəslə keçdikcə müxtəlif uyğunlaşma əlamətləri
toplayır. Nəticədə fərdlər qrupu həyat üçün əhə-
miyyətli əlamətlər qazanır və yeni növə çevrilir
(2, 167-168).
Təkamül təliminin əsas müddəaları öyrə-
dildikdən sonra Yer üzərində həyatın əmələ gəl-
məsi və inkişaf tarixi izaһ edilir. Həyatın əmələ
gəlməsinə dair ilk və müasir elmi təsəvvürlər sa-
dalanır. İlkin yaranmış ibtidai orqanizmlərin
heterotroflar olduğu qeyd edilir. Yer üzərində
eralar, mərhələlər üzrə həyatın inkişafı ardıcıl-
lıqla verilir. Göstərilir ki:
-Arxey, erası 900 milyon il davam etmişdir.
Elnurə Səfərova, Aynur Mirzəyeva
144 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
-Proterozoy – ilkin həyat erası 2 milyard
ilə bərabər dövrü əhatə etmişdir.
-Paleozoy – qədim həyat erası 570 milyon
ilə bərabər olmuşdur.
-Mezozoy – orta həyat erası olub, 163
milyon ili əhatə etmişdir.
-Kaynozoy yeni həyat insanın əmələ gəlmə-
si erası olub, 67 milyon ildir ki, davam edir. O, üç
dövrə bölünür: paleogen, neogen və hazırda da-
vam edən antropogen. Bunlar dərslikdə yerin geo-
xronoloji cədvəli ilə izah edilmişdir (2, 11).
Təkamül anlayışlarının öyrədilməsi ilə şa-
girdlərin dünyaya real baxışları formalaşır, onlar
dəyişkənlik, irsiyyət, inkişafın qanun və qanuna-
uyğunluqlarını dərk etməklə həyatı olduğu kimi
təsəvvür edir və təbiətə sağlam şüurla baxır,
onun nemətlərinə qənaətcilliklə yanaşır, canlıla-
rın qorunmasının, onlar üçün lazımı şəraitin ya-
radılmasının zəruriliyini dərk edir, onlarda can-
lılara qarşı qayğılı münasibət formalaşır.
Biologiyanın tədrisində təkamül anlayışla-
rının dərindən mənimsədilməsi, bu sahədə şa-
girdlərin müstəqilliyini artırır, onların fəallığına
səbəb olur. Eyni zamanda təlimin keyfiyyətini
yüksəldir, şagirdlərin həyatı real dərk etməsinə
imkan yaradır. Onlarda təbiətdə daimi, görün-
məz bir proses olan inkişaf haqqında doğru,
düzgün təsəvvür yaranır. Onlar həyatın əmələ
gəlməsi, inkişafı, insanın yaranmasına dair elmə
zidd olan fikirləri qəbul etmir, çaşdırıcı təbliğat-
lara qoşulmurlar. Bütün bunlar şagirdlərin elmli,
həyatı olduğu kimi dərk edən yaradıcı şəxsiyyət
kimi formalaşmasına kömək edir.
Biologiyanın tədrisində bioloji anlayışla-
rın, o cümlədən təkamül anlayışlarının öyrədil-
məsi imkanlarının geniş olduğunu nəzərə alaraq
tədrisdə təlimin müasir metod və üsullarından,
təşkil formalarından istifadə edilməsi lazım gə-
lir. Təkamül anlayışlarının aşağıdakı yollarla
öyrədilməsi təlimin keyfiyyətinə müsbət təsir
göstərir:
Təbiətin inkişafına dair tarixi faktların
dərsə gətirilməsi;
Bitki qruplarının sadədən mürəkkəbə
doğru inkişafını əks etdirən resurslardan, xüsu-
silə İKT-dən istifadə edilməsi;
Heyvan növlərinin sadədən mürəkkəbə
doğru müşahidə və müqayisəsinin təşkil olun-
ması;
Xronoloji cədvələ əsasən təkamülün
gedişinin izlənməsi;
Tədrisdə biologiyadan elektron dərs
vəsaitlərindən və digər audiovizual vasitələrdən
istifadə edilməsi;
Təbiətin inkişafına dair şagirdlərin
müstəqil işlərin (referat, layihə, təqdimat,
məruzə və s.) hazırlanması;
Müxtəlif təbiət obyektlərinə, təkamül
muzeyinə ekskursiyaların təşkil olunması və s.
(2, 93-100).
Təkamül anlayışlarının şagirdlər tərəfindən
daha asan mənimsənilməsində bir sıra tələblərə
əməl olunması təlimin səmərəli təşkilindən ası-
lıdır. Belə ki, biologiyanın tədrisində şagirdlərə
məzmun standartları əsasında təkamül anlayışları
dərindən öyrədilməlidir. Təkamül anlayışları
dərsliyin materiallarına yeni faktların, elmin ye-
niliklərinin, həyatla əlaqəli məsələlərin əlavə
olunması ilə tədris edilməlidir. Təkamül anlayış-
larını tədris edərkən mövzuya uyğun resurslardan
xüsusilə, audiovizual vasitələrdən (slaydlar, iş
vərəqləri və s.) istifadə edilməlidir. Biologiyanın
tədrisində təkamül anlayışlarının öyrədilməsində
şagirdlərin müstəqil, yaradıcı fəaliyyətinə diqqət
artırılmalıdır. Şagirdlərə təkamül anlayışlarının
öyrədilməsi işinin səmərəliliyinin artırılmasına
həsr olunan metodik ədəbiyyat nəşr edilməli,
müəllimlərə, çatdırılmalıdır.
Fənnin tədrisində təklif olunan səmərəli
metod, üsul, forma və yollardan istifadə olunması
təkamül anlayışlarının asan mənimsənilməsinə
uzun müddət hafizədən silinməməsinə imkan ya-
radaraq təlimin keyfiyyətinə əsaslı təsir göstərir.
Şagirdlərdə həyat və onun inkişafına dair real
təsəvvürlər yaradır, onların müstəqil fəaliyyətli
şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin edir. Problemin aktuallığı. Üzvi aləmin, həyatın
yaranması və inkişafına, təkamülünə dair müxtəlif
cərəyanların yayıldığı bir zamanda şagirdlərə doğru,
dürüst, real olanları öyrətmək aktual bir məsələdir.
Təkamüllə bağlı şagirdlərdə elmi dünyagörüşün for-
malaşdırılması günün əsas məsələlərindəndir.
Problemin yeniliyi. Biologiyanın tədrisi
metodikasının aktual problemlərindən biri olan anla-
yışların, xüsusilə təkamül anlayışlarının fəal təlim
metodları ilə öyrədilməsi məsələsi araşdırılır, səmə-
rəli yolları, metodları müəyyən edilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Şagirdlərdə
təkamül anlayışlarının öyrənilməsinin səmərəli üsul
və yollarına dair biologiyanın tədrisinin inkişafına
Biologiyanın tədrisində təkamül anlayışlarının fəal təlim metodları ilə öyrədilməsi
145 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
kömək edəcək metodik tövsiyələr verilmişdir.
Nəticə. Biologiyanın tədrisində təkamül anla-
yışlarının fəal təlim metodları ilə öyrədilməsi şagird-
lərdə elmi dünyagörüşün formalaşmasına, təlimin
keyfiyyətinin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənni üzrə təhsil proqramı
(kurikulumu), Bakı, 2013.
Hacıyeva H.M., Məhərrəmov Ə.M., Əhmədova Z.Z. Orta ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın
tədrisində təkamül anlayışlarının öyrədilməsi: Metodik vəsait. Bakı, 2010.
Seyidli Y., Əliyeva N., Əhmədbəyli X. Biologiya: Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün dərslik.
Bakı, 2016.
Məmmədova N. Və b. Biologiya: Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün dərslik. Bakı, 2017.
Э.Ф. Сафарова, А.Э. Мирзоева
ИЗУЧЕНИЕ ПОНЯТИЯ ЭВОЛЮЦИИ В ПРЕПОДАВАНИИ ПРЕДМЕТА БИОЛОГИИ С
ПРИМЕНЕНИЕМ АКТИВНЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена изучению биологических понятий, в том числе понятия эволюции в препода-
вании предмета биологии с применением активных методов обучения. Биология исследует возмож-
ностей изучения понятий эволюции в учебниках и в куррикулумах по предмету и раскрывает поста-
новку данного вопроса в стандартах содержания. На основе установленных возможностей предлага-
ются эффективные формы, методы и пути изучения учения об эволюции. Как видно, в случае изуче-
ния понятия эволюции в преподавании предмета биологии с применением активных методов обуче-
ния повышается качество учения, ученики еще лучше осваивают знаний, надолго запоминают их,
осознают самые верные рассуждения о жизни, и не верят в те самые направления, которые вводят их
в заблуждение.
E.F. Safarova, A.E. Mirzayeva
TRAINING OF EVOLUTION CONCEPTS BY ACTIVE TRAINING METHODS IN TEACHING
OF BIOLOGY
SUMMARY
Article was devoted to teaching of biological conceptions, as well as evolution concepts by active
training methods in teaching of biology. Opportunities of teaching of evolution concepts are studied in cur-
riculum and textbooks of biology, setting of problems are clarified in content standards. Efficient form,
method and ways of teaching of evolution trainings are offered on the basis of defined opportunities. It is in-
dicated here that, if evolution concepts in teaching of biology are taught by active training methods, it im-
proves the quality of training, students appropriate the skills more effectively, keep in memory for a long
time, comprehend the truth about life, and do not believe in confusing trends.
Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2018
Vüsalə Rüstəmova
146 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TARİXİN TƏDRİSİ METODİKASI,
TARİX FƏNNİNİN TƏRBİYƏEDİCİ İMKANLARI
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN X–XI SİNİFLƏRİNİN AZƏRBAYCAN TARİXİ
KURSLARININ TƏDRİSİNDƏ QRUPLARLA İŞİN TƏŞKİLİNİN DİDAKTİK,
PSİXOLOJİ VƏ FƏLSƏFİ ƏSASLARI
Vüsalə Rüstəmova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: tarix.ü. fəls.dok. S. Seyidova,
ped.ü. elm.dok. M. Əmirov
Açar söz: məktəb, təhsil, qrup işi, pedaqoji-psixoloji irs, didaktik məqsəd, fəlsəfi düşüncə
Ключевые слова: школа, образование, групповая работа, педагогико-психологическое наследие,
дидактическая цель, философское мышление
Key words: The school, education, work of group, pedagogical and psychological heritage, didactic
purpose, philosophical thinking
Müstəqil Respublikamızın müxtəlif
aspektlərdən inkişafında məktəb – müəllim
tərəfdaşlığının müstəsna rolu vardır. Belə ki,
müasir standartlara cavab verən məktəb, geniş
dünyagörüşünə malik müəllim elə əslində intel-
lektual baza deməkdir. Təhsil sahəsindəki təd-
birlər gənc nəslə yalnızca savad verməyi amal
seçərsə, uğurlu nəticə əldə edə bilməz. Bu sahə-
də əsas atributlar kimi dərsə didaktik, psixoloji
və fəlsəfi aspektlərdən yanaşmağı götürəriksə,
məqsədə bir addım da yaxınlaşmış olarıq.
Cəmiyyətimizin inkişafındakı müasir ten-
densiyalar peşəkar kadrların hazırlanmasına
müsbət təsirini göstərir. Bu məqsədə nail olmaq
üçün şagirdlərin bilik və fəaliyyətini, həmçinin
onlarda kollektiv yaradıcılıqla məşğul olmaq
ideyasını inkişaf etdirmək lazımdır ki, buna da
fərdiləşdirmə və intensivləşdirmə vasitəsilə nail
olmaq mümkündür.
Fəal təlim zamanı ən çox istifadə olunan
üsulun məhz qrup işi forması olduğunu nəzərə
alsaq, onun didaktik, psixoloji və fəlsəfi əsasla-
rının ayrı ayrılıqda təhlilə cəlb edilməsi zəru-
rətini anlamış olarıq.
Qrup işinin təşkili zamanı didaktika elmi-
nin prinsiplərinin tətbiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. “Didaktika inkişaf edən təhsil nəzəriyyəsi-
dir və ön planda münasibətlər sistemi yəni,
müəllim - tələbə, tələbə - təhsil materialı, tələbə
- digər tələbələr durur. Bu əlaqələrin müxtəlifli-
yi öyrənmənin mahiyyətinə öz təsirini göstərir”.
Didaktika, təhsil prosesinin ən ümumi qanunla-
rını özündə əks etdirir və bu təlim formasında
yəni qrup işinin təşkilində didaktik əsaslar kimi
“necə öyrətməli” kimi öyrənmə predmeti sualı-
na cavab tapmaq əsas meyara çevrilir. Məlum-
dur ki, ümumtəhsil məktəblərinin X-XI sinifləri-
nin şagirdlərində daha yüksək təlim nəticələrinə
nail olmaq üçün onların tədris fəaliyyətinə cəlb
etmək səviyyəsini yüksəltmək lazımdır. Bunun
tətbiqi isə kooperativ, yəni əməkdaşlıq əsaslı tə-
lim zamanı daha məqsədəuyğundur. Yalnız
Kooperativ təlim zamanı şagirdlər birgə fəaliy-
yət göstərdikləri digər şagirdlərlə eyni vaxtda öz
məqsədlərinə çata bilərlər. Kooperativ əsaslı öy-
rənmə təlim tapşırığının elə təşkilini tələb edir
ki, şagirdlər dərsin məqsədinə özünün və kiçik
qruplardakı yoldaşlarının səyləri nəticəsində
nail olsunlar [2, 495].
Qruplarla iş üsulu zamanı onun didaktik
prinsiplərinin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi
mühümdür. Belə ki, dərsi necə planlaşdırmalı?
bu üsulun tətbiqində məqsəd nədən ibarətdir?
şagirdlərə aşılanmalı olan dəyərlər nələrdir? bu-
nun uşaq üçün vaciblik dərəcəsi nədir? kimi
sualların cavablandırılması didaktik əsasların
müəyyənləşdirilməsinə yardım etmiş olur. Bu
üsulun tətbiqi zamanı qrup işində şagirdlərim
Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərinin Azərbaycan tarixi kurslarının tədrisində qruplarla işin təşkilinin
didaktik, psixoloji və fəlsəfi əsasları
147 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarlarına da-
xildir:
1. Şagird tapşırığın məqsədləri üzərində
diqqətini cəmləşdirirmi?
2. O, qrupun digər üzvləri ilə qarşılıqlı
əlaqədə çalışırmı?
3. Başqalarına mane olmadan işləyirmi?
4. O, qrupun bütün üzvləri ilə nəzakətlə
rəftar edirmi?
5. Şagird tapşırığın yerinə yetirilməsinə nə
kimi töhfə verir?
6. Qrup halında işin yaxşılaşdırılması yol-
larını tapmağa kömək edirmi? [2, 514]
Təlim prosesində qrup işinin təşkili psixo-
loji-pedaqoji xüsusiyyətləri baxımından olduqca
mürəkkəbdir. Bu mürəkkəbliyi meydana çıxaran
səbəb müxtəlif psixologiyaya malik şagirdlərin
olmasıdır. Qrup işinin təşkili zamanı şagirdlər
müxtəlif psixoloji situasiyalar yaşayırlar. Belə
psixoloji situasiyalar 2 formada təzahür edə bilər:
1. Qrup daxilində və ya qruplar arasında;
2. Müəllimlə ünsiyyət zamanı.
Birinci hala qrup üzvləri arasında mövcud
olan rəqabət, fərdi mövqeyin üstün tutulması,
qrup liderlərinin seçimində ədalət prinsipinin
gözlənilməməsi, müxtəlif xarakterli şagirdlərin
eyni qrupda birləşməsini bir sözlə, şagirdin qrup
daxilində və qruplar arasında ünsiyyətinin həc-
mini, məzmununu, intensivliyini, formasını,
yoldaşları ilə ünsiyyətdən razılıq hissinin səviy-
yəsinin nəzərə alınmasını aid ediriksə, ikinci
formaya müəllimin yaxşı oxuyan şagirdi diqqət
mərkəzində saxlaması, zəif şagirddən yan keç-
məsi kimi mənfi situasiyalarla yanaşı, müəlli-
min şagirdlərin fəallıq dərəcəsini düzgün qiy-
mətləndirməsi, qrupların ehtiyacı müqabilində
onlara istiqamət verməsi kimi müsbət halları da
aid edə bilərik.
Qrup işinin təşkili öz üzvlərinə qarşı tərbi-
yələndirici funksiyanı yerinə yetirir və onlardan
müvafiq qaydalara riayət etməyi tələb edir.
Məhz bu zaman böyüməkdə olan şəxsiyyətin
formalaşmasında mühüm amil olan əməkdaşlıq
qabiliyyəti öz toxumlarını səpir və şagird şəx-
siyyətinin inkişafı üçün şərait və şərt rolunu oy-
nayır. Nəticə etibarilə müəllimin tərbiyəvi tədbir
kimi qrup işinin faydalarından istifadə etməsi
daha məqsədəuyğun olur. Yüksək səviyyədə
təşkil edilmiş qrup işi ictimai həmrəylik, ictimai
rəyə hörmət, yoldaşlıq və dostluq, yüksək ideya
inamı, humanizm və s. kimi yüksək əxlaqi hiss-
lərin formalaşmasına geniş imkan yaradır. Bu
işin təşkili zamanı şagirdlərdə qrup yoldaşlarına
humanist münasibət formalaşır. Onlarda empati-
ya (başqa adamların psixi halətlərini başa düş-
mək və onların dərdinə şərik olmaq) yaranır.
Psixologiya elmindən məlum olan idrak
prosesləri - duyğular, hafizə, təfəkkür, təxəyyül,
nitq, qavrayış, diqqət qrup işinin təşkili zamanı
məktəblilərdə öz təzahürünü göstərir. Qrup işi
zamanı şagirdlərdə, xüsusilə X-XI sinif şagird-
lərində diqqətin müəyyən mövzunun müzakirə-
sinə cəmlənməsi müəyyən çətinlik yarada bilər
və bu işin uğurlu təşkili müəllimin pedaqoji takt
qabiliyyətindən çox asılıdır. Görkəmli alim
K.D. Uşinski çox doğru qeyd etmişdir: diqqət
ruhumuzun elə yeganə qapısıdır ki, şüurumuzda
olan hər bir şey mütləq burdan keçir. Ona görə
də Uşinski dərs zamanı şagirdləri həmin qapını
açıq saxlamağa alışdırmağı məsləhət bilirdi.
Qrup işinin təşkili zamanı qavrayış, təxəyyül
kimi idrak prosesləri şagirdlərdə müşahidə qabi-
liyyətini formalaşdırırsa, təfəkkür isə yaradıcı
istiqamətə yönəlib şagirdlərdə tədqiqatçılıq
mövqeyini formalaşdırır. Həmçinin bu işin təş-
kili şagirdlərdə nitq qabiliyyətini inkişaf etdirib
hafizəsindəki keçilmiş materialı qrup mövzusu
ilə əlaqələndirməsinə müvafiq şərait yaradır.
Ümumiyyətlə, ümumtəhsil məktəblərində
təlim-tərbiyə işinin təşkili zamanı hər bir şagir-
din fərdi və yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alın-
ması tədris prosesinin uğurla yekunlaşdırılması-
na zəmin yaratmış olar. Əks təqdirdə vaxtilə al-
man alimi V.A. Layın qeyd etdiyi kimi “psixo-
logiyasız metodika çox kütlükdür, köhnəpərəst-
likdir” nəticəsinə gəlmiş olarıq [3,41]. Məhz bu
baxımdan qrup işinin təşkili zamanı müsbət psi-
xoloji iqlimin yaradılması üçün davranış etalo-
nun təşkil edilməsinin əhəmiyyəti olduqca bö-
yükdür.
Qrup işinin təşkilinin fəlsəfəsini “birlikdə
öyrənirik “ şüarı ilə səciyyələndirmək məqsədə-
uyğun olardı. Belə ki, idrak nəzəriyyəsi olan
qnoseologiyanın düşünən materiya yəni beyni-
mizin məhsulu kimi dərk etmə prosesini öyrən-
diyini və qrup işinin təşkilində də dərketmənin,
biliyin tətbiq edilməsinin vacibliyini nəzərə al-
saq, təlim prosesi ilə elmi idrakın bağlılığını ay-
Vüsalə Rüstəmova
148 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dın şəkildə görə bilərik. Bu baxımdan qrup
işinin təşkilinin fəlsəfi əsaslarını iki istiqamətdə
tədqiq edə bilərik:
1. Müəllimin qrup üzvləri ilə münasibə-
tinin fəlsəfi əsasları;
2. Qrupun daxilindəki münasibətin fəlsəfi
əsasları.
Birinci istiqamətə müəllimin qrup üzvlə-
rində iş üçün məsuliyyət borcu hissi yaratması,
işin təşkili üçün vacib olan qaydalarla tanış et-
məsi, qrup üzvlərinin vəzifələrini düzgün böl-
məsi, işin yerinə yetirilməsi üçün vaxtın müəy-
yənləşdirilməsini daxil ediriksə, ikinci istiqamə-
tə isə qrup daxili münasibətlərin yarış əsasında
deyil, əməkdaşlıq prizmasında qurulmasını daxil
edə bilərik.
Şagirdin idrakında müəllimin müəyyən-
edici təsiri qrup fəaliyyətinin istiqamətini də
müəyyənləşdirmiş olur. Yəni, müəllim tədris
prosesində təlimin qrup işi formasının mahiyyə-
tinin nəyi isə birlikdə icra etmək yox, birlikdə
dərk edib, öyrənməkdə olduğunu izah etməlidir.
Təlim prosesində dərsin əməkdaşlıq şəklində
təşkili müəllimin də qrup üzvlərinin də sinif ota-
ğındakı rolunu əsaslı sürətdə dəyişir və onların
hər birinin üzərinə yeni məsuliyyət və vəzifə qo-
yaraq, təfəkkür orqanı olan beyinin fəaliyyətini
aktivləşdirir.
Məlumdur ki, təlim prosesi qnoseologiya
nəzəriyyəsinə əsaslanır və həmin təlimdə də
şagirdlərin idrak fəaliyyəti dörd mərhələdən
ibarətdir:
1. Yeni biliklərin verilməsi.
2. Yeni biliklərin başa düşülməsi.
3. Biliklərin praktikaya tətbiqi.
4. Biliklərin mənimsənilməsinə nəzarət [2,
115].
Təlim prosesinin təşkili formalarından biri
olan qrup işinin təşkilində də bu mərhələlər özü-
nü doğruldur. Belə ki, yeni biliklərin verilməsi
mərhələsində qavrama, anlama kimi idraki pro-
seslər əsas götürüldüyündən qrup işinin təşkili
zamanı da bu nüanslar diqqətdə saxlanılmalıdır.
İdrak fəaliyyətinin bu mərhələsində qrup üzvləri
ilk olaraq fəaliyyətə cəlb olunacaq mövzunun
məzmunu ilə tanış olmalıdır. Problemin qoyuluşu
mərhələsində lövhədən asılmış şəkilin müəllimin
sözləri ilə müşayiəti qrup üzvləri üçün üçün yeni
biliklərin qavranılması və anlaşılmasına şərait
yaratmış olur. İdrakın mühüm nailiyyətlərinin
insanın yeni bilik əldə edilməsi prosesində fəal
iştirakı ilə əldə olunduğundan, fəlsəfi təhlilə də
məhz o cəlb olunur.
Psixoloqlar sübut ediblər ki, yaxşı anlaşı-
lan, başa düşülən şey çox asan mənimsənilir və
yadda saxlanılır [2, 117].Qrup işinin fəaliyyətin-
də də yeni əldə edilmiş biliyin başa düşülməsi
kollektiv işin keyfiyyətini müəyyən edən amil-
dir. Belə ki, yeni biliyin başa düşülməsi, şagird-
lərin yeni biliyi əvvəl qazandıqları məlumatlarla
əlaqələndirməsi mənimsəməni asanlaşdırır. Bu
prosesdə isə analiz, sintez və müqayisə öyrənil-
miş materialla yeni material arasında əlaqə ya-
ratmağa imkan verdiyi üçün mənimsəmə prose-
sinin həlledici amili olan anlamanı tam və düşü-
nülmüş edir.
“Qrupda fəal təfəkkür fəaliyyəti əsasında
hər bir şagirdin nəinki yeni materialı dərk edib
mənimsəməsinə, həm də müxtəlif intellektual
bacarıqları formalaşdıran bu fəaliyyətin həyata
keçirilməsi üçün şəraitin yaradılmasına çalış-
maq lazımdır”. Məhz bu baxımdan mücərrəddən
konkretə keçid mərhələsi olan biliklərin prakti-
kaya tətbiqi qrup təlimində daha çox nəzərə çar-
pır. Belə ki, qrup üzvləri öyrəndikləri materialı
müəllimin verdiyi müxtəlif tapşırıq və çalışma-
lar əsasında tətbiq edərək, elmi əhəmiyyətli ba-
carıq və vərdişlərə yiyələnmiş olurlar.
Son olaraq qeyd edək ki, ümumtəhsil
məktəblərinin X-XI siniflərində qruplarla işin
psixoloji, didaktik və fəlsəfi cəhətdən düzgün və
düşünülmüş şəkildə təşkili şagirdlərin Azərbay-
can tarixini yaradıcı səviyyədə mənimsəməsinə
imkan yaratmalı və onlara daimi emosional tə-
sirlə müşayiət olunmalıdır. Problemin aktuallığı və praktik əhəmiyyəti:
Məqalədə irəli sürülən təkliflər və nəticələr tədris
prosesində şagirdlər üçün inkişaf mühitinin tənzim-
lənməsinə şərait yaradacaqdır.
Problemin elmi yeniliyi: Ümumtəhsil mək-
təblərində qruplarla işin təşkilinin didaktik , psixolo-
ji və fəlsəfi yanaşmaları şagirdlərin yaradıcı təfəkkü-
rünü inkişafa cəlb edib özünümüşahidə qabiliyyə-
tinin formalaşmasına gətirib çıxarır.
Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərinin Azərbaycan tarixi kurslarının tədrisində qruplarla işin təşkilinin
didaktik, psixoloji və fəlsəfi əsasları
149 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Didaktik konsepsiyanın tarixi-nəzəri əsasları // Azərbaycan məktəbi, 2015, № 4
2. Əmirov M. Tam orta məktəbdə tarixin fəal/interaktiv təlimi metodikası. Bakı, 2011.
3. Feyziyev Ə., İbrahimov F., Bədiyev S. Didaktika. Bakı: Mütərcim, 2011.
4. İbrahimov F. Təlimin mükəmməl sistemi“, Bakı, 2000.
5. Mehrabov A., Abbasov Ə., Zeynalov Z, Həsənov R. Pedaqoji texnologiyalar. Bakı: Mütərcim, 2006.
6. Məlikov R, Nəcəfli T Tarixin interaktiv təlimi. Bakı, 2002.
7. Nəsirov X. Şagirdlərin təlim-tərbiyəsində tarix müəlliminin rolu. Bakı, 2012.
8. Qəhrəmanov. A. “Ümumi orta təhsil səviyyəsinin yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə” təlim
kursunun iştirakçilari üçün təlim materialı. Bakı, 2012.
9. Seyidov S. və Həmzəyev M. Psixologiya. Bakı, 2007.
10. Пешкова В.Е. Педагогика. Часть 4. Теория обучения: Дидактика. Майкоп, 2010.
В. Рустамова
ДИДАКТИЧЕСКИЕ, ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ И ФИЛОСОФСКИЕ ОСНОВЫ ОРГАНИЗАЦИИ
ГРУППОВЫХ РАБОТ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ КУРСА ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
В 10-11 КЛАССАХ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ
РЕЗЮМЕ
В статье были показаны дидактические, психологические и философские основы критерий обу-
чения. А так же подчеркиваются пункты оценок действий учеников. В статье также уточняется гно-
сеологические направления действий групп как фактор определения.
V. Rustamova
DIDACTIC, PSYCHOLOGICAL AND PHILOSOPHICAL BASES OF ORGANIZATION OF
WORK WITH GROUPS IN THE STUDY OF HISTORICAL COURSES OF THE 10-11 GRADES
OF GENERAL SCHOOLS
SUMMARY
In the article is shown didactic, psychological and philosophical bases as a criterion of teaching. Also
emphasize points of marking of students` actions. The article also clarifies the epistemological directions of
group activities as a factor of definition.
Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2018
Aytəkin Əhmədova
150 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TARİX TƏLİMİNDƏ “BEYİN HƏMLƏSİ” METODUNDAN İSTİFADƏ PROBLEMİNİN
TƏDQİQİ SƏVİYYƏSİNƏ DAİR
Aytəkin Əhmədova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov,
ped.ü.fəls.dok. L.N. Nağıyeva
Açar sözlər: tarix təlimi, “beyin həmləsi”, metod, interaktiv təlim, fəal təlim, yeni təlim
texnologiyaları
Key words: history training, brainstorming, method, interactive training, active training, new training
technologies
Ключевые слова: обучение истории, "мозговая атака", метод, интерактивное обучение,
активное обучение, новые технологии обучения
Azərbaycan xalqının uzun illər boyu müs-
təqillik uğurunda apardığı mübarizələr təhsilimi-
zin və tərbiyəmizin inkişaf tarixinə təsir edən
başlıca amillərdən biridir. Azərbaycan xalqı
mövcudluğu dövründə təhsilə, mədəniyyətə,
inkişafa xüsusi önəm vermişdir. Araşdırmalar
göstərir ki, hər dövrün özünəməxsus xüsusiyyət-
ləri olur. Bu baxımdan XXI əsrin özünəməxsus
xüsusiyyətləri var. Təsadüfi deyil ki, XXI əsr ya-
radıcı əsr, təfəkkür əsri, elmi texniki inqilab əsri,
informasiya əsri adlandırırlar. Deyilənlərdən belə
qənaətə gəlirik ki, dövrün tələbi təhsilin həm
məzmunu, həm də metodlarını dəyişməyi tələb
edir. Bu məqsədə təlimin məzmunu ilə bağlı yeni
fənn kurikulumları hazırlanmış, təhsilə yeni təlim
texnologiyalarının tətbiqinə başlanılmışdır.
Ümumtəhsil məktəblərinin İKT ilə təmi-
natı və təhsilin informasiyalaşdırılması sahəsin-
də 2005-2007 və 2008-2013-cü illəri əhatə edən
ilk dövlət proqramı təsdiq edildikdən sonra
ümumtəhsil məktəblərində hər 20 şagirdə bir
kompüter nisbəti təmin olunmuşdur.
Pedaqogika elminə yeni anlayışlar və yeni
təlim metodları daxil olmuşdur. Bunlardan bəzi-
lərinə diqqət yetirək:
“Beyin həmləsi” metodu, müzakirələr, rol-
lu oyunlar, təqdimatlar, tədqiqatlar, məntiqi,
tənqidi və yaradıcılığa yönəldilmiş metodlar və
s. Sadalanan metodlar içərisində özünün didak-
tik xüsusiyyətlərinə görə xüsusi əhəmiyyət kəsb
edən “beyin həmləsi” metodudur. ”Beyin həm-
ləsi” metodu (“əqli hücum”) (ingil. -brain
storming) 1953-cü ildə Amerika psixoloqu A.
Osborn tərəfindən ideyaların yaradılması (cəm-
ləşməsi, yığılması) və məsələlərin həlli vasitəsi
kimi təklif edilmişdir.
Z. Veysova “beyin həmləsi”ni həm metod,
həm də texnika kimi səciyyələndirir. “Beyin
həmləsi” metodunun texnikaları üsullarını aşa-
ğıdakı qaydada təsnif edir:
1. BİBÖ
2. Auksion
3. Klaster
4. Suallar
5. Anlayışın çıxarılması
6. Söz assosiasiyaları
7. Sinetika (1, 54)
Göründüyü kimi, xüsusi didaktik əhəmiy-
yət kəsb edən “beyin həmləsi” metodunun və
ümumilikdə yeni təlim texnologiyalarının tədqi-
qi vəziyyəti necədir problemini öyrənmək üçün
mövcud pedaqoji ədəbiyyatların təhlilinə diqqət
yetirək.
Professor M. Əmirov yazır.... “beyin həm-
ləsi” metodu problemin həlli yollarının araşdırıl-
masını öyrətməkdə, şagirdlərin sərbəstliyinin və
fikri fəallığının inkişafında , şagirdlərdə məntiqi,
tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişafında, şa-
girdlərin özünə inamının stimullaşdırılmasında
misilsiz didaktik əhəmiyyət kəsb edir” (2, 413).
Cəmiyyətdə öz yerini tutmaq, uğur qazan-
maq üçün şagirdlərdə həyati bacarıqları inkişaf
etdirmək bu günün ən vacib tələblərindən biri-
dir. Ona görə də fənn kurikulumlarının tətbiqin-
də şagirdlərin fəaliyyətinə əsaslanan, onlarda
Tarix təlimində “Beyin həmləsi” metodundan istifadə probleminin tədqiqi səviyyəsinə dair
151 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
bacarıq formalaşdıran fəal təlim üsullarına
üstünlük verilir.
“Fəal təlim, eyni zamanda, müəllim və şa-
gird fəaliyyətinin məqsəddən kənara çıxmasına
imkan vermir, onlardan konkret nəticəyə gəlin-
məsi tələb olunur. Müəllimin fəallığı şagirdlərin
psixoloji və fərdi xüsusiyyətlərini yaxşı bilmək
və təlim prosesini düzgün təşkil etməklə, şagird-
lərin fəallığı isə öyrənmə prosesində, təşəbbüs-
lər göstərməkdə, araşdırmalar aparmaqda özünü
göstərir” (3, 6).
“Fəal təlimin peşəkarlıqla tətbiq edilməsi
məktəbdə şəraiti, şagirdin təhsilə münasibətini
dəyişir, onlarda fəal həyat mövqeyinin forma-
laşdırılmasına şərait yaradır. Bu üsul biliklərin
müstəqil mənimsənilməsi və yeniliklərin kəşf
edilməsi, qazanılmış biliklərin təcrübədə istifadə
edilməsi, problemi həll etmək üçün yoldaşları
ilə əməkdaşlıq etməyi bacarmaq, özünürealizə
yollarını axtarıb tapmaq kimi keyfiyyətlərin əldə
edilməsinə şərait yaradır” (4, 9).
Bilikləri əldə etməyin ən optimal yolu təli-
min interaktiv üsullarından keçir. Müəllimlərlə
aparılan söhbətlərdə fəal və interaktiv təlim
metodlarının eyni mahiyyət kəsb etdiyini düşü-
nənlər vardır.
Prof. Ə. Ağayevin fikrincə, fəal təlim me-
todları ilə interaktiv təlim metodları mənaca bir-
birinə yaxın olsalar da, müəyyən cəhətlərinə
görə bir-birindən fərqlənirlər.
Fəal təlim metodlarının interaktiv təlim
metodları ilə yaxınlığı mahiyyətindən doğur.
Lakin doğuluş və seçim təsirinə görə bir-birin-
dən fərqlənir. Belə ki, əgər interaktiv metodlar
dərsdə təlim prosesinin gedişindən doğursa,
yəni biri digərini əvəz edərək meydana çıxır və
öyrənənlərin hamısının birlikdə tam müstəqil
fəaliyyətini təmin edirsə, fəal metodlar əvvəlcə-
dən planlaşdırılmış təlimin fəallaşdırılmasına
şərait yaradır (5, 84).
İstər fəal, istərsə də interaktiv təlim me-
todlarından istifadə müəllimin pedaqoji, meto-
diki ustalığından çox asılıdır. Müəllimin ən bö-
yük ustalığı onun hər bir mövzuya uyğun metod
seçmək qabiliyyətinə malik olmasıdır.
Fəal təlimin metodlarından istifadə edil-
məsi şagirdlərin tədris prosesinə, təhsilə biganə-
liyini aradan qaldırır, təlimin keyfiyyətinin yük-
səldilməsinə şərait yaradır. Fəal təlim eyni za-
manda şagirdlərə daim dəyişən şəraitə uyğunlaş-
maq bacarığı verir, onların cəmiyyətə, bütövlük-
də dünyaya baxışlarını dəyişir.
Artıq şagirdlər də etiraf edirlər ki, fəal tə-
limin üsullarının tətbiqi onların bilik, bacarıq və
vərdişlərə yiyələnmələri üçün ən əlverişli, cəlb-
edici bir yoldur. Əlbəttə, bunu üçün məktəbdə
mənəvi psixoloji mühit dəyişməli, yeni müəl-
lim-şagird münasibətləri yaradılmalıdır.
“Ənənəvi metodikalardan keyfiyyətcə
fərqlənən yeni interaktiv metodlar şagirdlərin
idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması
üsulları olub müəllim tərəfindən idrakı problem-
situasiyasının yaradılması, problem situasiyanın
həlli zamanı şagirdlərin fəal tədqiqatçı mövqeyi-
nin həvəsləndirilməsi və şagird üçün maraqlı və
yeni biliklərin müstəqil kəşf edilməsi və mənim-
sənilməsi ilə xarakterizə olunur” (6, 9).
İnteraktiv təlimdə mexaniki yaddaşın de-
yil, təfəkkürün inkişafı, onların dərketmə möv-
qeyi, biliklərin müstəqilliyi, sərbəstliyi nəzərdə
tutulur. Fəal təlim zamanı aşağıdakı cəhətlər
nəzərə alınmalıdır.
1. Şagirdə yönəlmiş təlim-dərsdə şagird
əsas tərəf kimi qəbul edilir, onun idrak maraqla-
rı və tələbatları imkan və qabiliyyətləri əsas
götürülür.
2. Tərbiyəedicilik, inkişafetdiricilik nəzərə
alınmalıdır ,yeni təlim şagirdin bilik və bacarıq-
lara yiyələnməsinin potensial imkanlarına yö-
nəlməlidir. Onlarda mənəvi keyfiyyətlərin for-
malaşmasına xidmət etməlidir.
3. Fəal təlim əməkdaşlıq prinsipi üzərində
qurulmalıdır. Təlim prosesi zamanı müəllim-
şagird-valideyn bərabərhüquqlu tərəf kimi çıxış
etməlidir.
4. Fəal təlim şagirdin müstəqilliyini, təd-
qiqatçılığını, fəallığını ön plana çəkməlidir.
Yeni təlim texnologiyaları təlim prosesi-
nin məzmununu daha yaxşı mənimsətmək və şa-
girdlərin təfəkkür prosesini inkişaf etdirmək
üçün çox faydalıdır. Təlim texnologiyaları mü-
rəkkəb quruluşa malikdir. Təlim prosesinin sə-
mərəliliyi texnologiyalarının düzgün seçilib tət-
biq edilməsində çox asılıdır.
Prof. M. İsmixanova görə, “Təlim texnolo-
giyaları dedikdə qarşıya qoyulmuş məqsəd baxı-
mından təlimin təşkili və idarə edilməsinə yönəl-
miş əməliyyatlar sistemi başa düşülür” (6, 117).
Təlim texnologiyaları zamanı təlimin bü-
tün komponentləri bir sistem halında götürülür.
Aytəkin Əhmədova
152 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Onun strukturuna təlimin məqsədi, təhsilin məz-
munu, pedaqoji ünsiyyət vasitələri, motivlər,
təlimin nəticələri daxil olmaqla, bu proseslər
qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərirlər.
Təlim texnologiyalarına aşağıdakıları da-
xil etmək olar:
1. Ənənəvi təlim texnologiyaları.
2. Fəal təlim texnologiyaları
3. Proqramlaşdırılmış və problemli təlim
texnologiyaları
4. İnkişafetdirici təlim texnologiyaları
5. Pedaqoji oyunlar
Yeni təlim texnologiyalarının üstün cəhət-
ləri çoxdur. Bu cür dərslər tam fəallıq şəraitində
keçir, təkcə müəllim deyil, şagirdlər də yaradıcı-
lıq axtarışında olurlar, müstəqil tərzi formalaşır,
təşəbbüskarlıq, yeniliyə meyillilik güclənir. Bu
məqsədi qarşısına qoyan müəllim şagirdlərdə
təlimə maraq oyatmaq üçün müəyyən metodlar-
dan, vasitələrdən istifadə edir, dərsdə yaradıcı
mühit təmin edir. Bu zaman aşağıdakılara əməl
olunmalıdır.
1. Biliyi şagirdə hazır şəkildə vermək yox,
biliyi əldə etməyə həvəs yaradılmalıdır.
3. Hazır cavab tələb edən suallar yox,
problemli suallar verilməlidir.
3. Şagirdin gələcək inkişafı təmin olun-
malıdır.
4. Şagirdə informasiyanı vermək yox, on-
ları həmin informasiyaların müstəqil əldə edil-
məsi prosesinə cəlb etmək.
5. Öyrənmə prosesinin düzgün planlaş-
dırılması.
F. İbrahimov, R. Hüseynzadə fasilitasiya
bacarıqlarına aşağıdakıları daxil edirlər:
- müəllimin və şagirdlərin birgə əməkdaş-
lığı
- onların qarşılıqlı hörmət və etibarı
- şagirdlərin olduqları kimi qəbul edilməsi
və müəllim tərəfindən onların daim dəstəklən-
məsi
- şagirdlərin qabiliyyətlərinə inam
- təfəkkürün stimullaşdırılması
- onların sinif mühitinə müəllimin xüsusi
həssas münasibətinə uyğunlaşması (7, s.627).
Ənənəvi təlim texnologiyalarında müəllim
əsas simadır. Məqsəd müəllim tərəfindən bilik-
lərin verilməsi, diktə edilməsi və şagirdlər tərə-
findən yadda saxlanmasından ibarətdir. Burada
başlıca yeri hafizə tutur. Bu prosesdə müəllim
fəal, şagirdlər isə passiv mövqe tutur. Belə dərs-
lərdə qarşılıqlı əlaqə, əks əlaqə olmur. Problemin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki,
tarix təlimində “beyin həmləsi” metodundan istifadə
probleminin tədqiqi səviyyəsi sistemli şəkildə öyrə-
nilərək ümumiləşdirilmişdir.
Problemin nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir
ki, məqalədə irəli sürülən yeni fikir və mülahizələr,
müddəalar tarixin tədrisi metodikası və metodologi-
yası elminin məzmununu daha da təkmilləşdirəcək.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, məqalədə irəli sürülən metodik üsullardan, va-
sitələrdən, metod və priyomlardan ümumtəhsil
müəssisələrinin və texniki peşə məktəblərinin tarix
müəllimləri özlərinin gündəlik pedaqoji fəaliyyətlə-
rində yararlana biləcəklər.
Elmi nəticəni yekunlaşdırarkən deyə bilərik
ki, tədris təlimində “beyin həmləsi” metodundan isti-
fadə problemi prof. M. Əmirov tərəfindən dərs vəsa-
itinin tələbləri səviyyəsində ümumi şəkildə işlənil-
mişdir. Tarix təlimində “beyin həmləsi”ndən istifadə
bu vaxta qədər ayrıca tədqiqat obyekti kimi səciyyə-
lənmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Veysova Z.A. Fəal/interaktiv təlim: müəllimlər üçün vəsait. Bakı, 2007.
2. Əmirov M.M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal / interaktiv təlimi metodikası. Bakı, 2014.
3. Cavadov İ.A., İbadova B.T. İbtidai siniflər üçün fənn kurikulumlarına dair gündəlik planlaşdırma
nümunələri. Bakı, 2010.
4. Hacıyeva H.M. Həyati bacarıqlara əsaslanan təhsil. I-IV siniflər üçün tədris vəsaiti. Bakı, 2007.
5. Ağayev Ə. A. Təlim prosesi. Ənənə və müasirlik. Bakı ,2006.
6. İsmixanov M.A. Pedaqogikanın əsasları. Bakı, 2011.
7. İbrahimov F.N., Hüseynzadə R.L. Pedaqogika. I cild. Bakı, 2013.
Tarix təlimində “Beyin həmləsi” metodundan istifadə probleminin tədqiqi səviyyəsinə dair
153 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
А. Ш. Ахмедова
УРОВЕНЬ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРОБЛЕМЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МЕТОДА "МОЗГОВОЙ
АТАКИ" ПРИ ОБУЧЕНИИ ИСТОРИИ
РЕЗЮМЕ
В статье дано обоснование актуальности проблемы использования метода "мозговой атаки" при
изучении истории. Внесена ясность в историю возникновения данного метода и рассмотрены его
дидактические функции. Даётся разъяснение значимости содержания метода "мозговой атаки". А так
же в результате исследования изучены отношения историков-методистов, педагогов и психологов к
данному методу.
A.Sh. Ahmadova
ON THE LEVEL OF RESEARCH ON THE PROBLEM OF USING BRAINSTORMING
IN THE HISTORY TARINING
SUMMARY
The relevance of the problem of using the brainstorming method in the history training has been based
in the article. The history of the brainstorming method and its didactic functions have been brought clarity.
The essence and content of the brainstorming method has been interpreted in the article. As well as the
historian methodologits, educators and psychologists attitude to the brainstorming method has been
researched and studied.
Redaksiyaya daxil olub: 17.01.2018
Aytən Musayeva
154 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TARİX DƏRSLƏRİNDƏ PORTRET VƏ KARİKATURALARDAN İSTİFADƏ
Aytən Musayeva,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. T.M. İsayeva,
dos. P. Səfərov
Açar sözlər: portret, karikatura, tarix dərsliyi, tarixi xadimlər
Key words: portrait, caricature, history textbook, historical figures
Ключевые слова: портрет, карикатуры, учебник по истории, исторические деятели
Tarix dərslərində əyani vasitələrdən istifa-
də xüsusi yer tutur və onun mühüm əhəmiyyəti
vardır. Tarix dərslərində ən çox istifadə olunan
əyani vasitələrdən biri də portretlərdir ki, onlar
tədris şəkillərinin bir növü kimi çıxış edirlər.
Portretlərə tarixi xadimləri səciyyələndirmək
üçün müraciət edirlər. Portret hər şeydən əvvəl
tarixi xadimin obrazını konkretləşdirir, onu
şagirdin şüuruna yaxınlaşdırır.
Tarixi xadimin simasındakı fərdi əlamət-
lər, yəni onun üz cizgiləri, göz rəngi təsadüfidir
və tarixi hadisənin gedişini bizə izah edə bil-
məz. Bədii portretdə dövrün əlamətləri və xüsu-
siyyətləri demək olar ki, həmişə öz əksini tapır.
Bir qayda olaraq portretlər tarixidir. Belə ki,
tarixi portret böyük idraki əhəmiyyətə malik
olaraq məktəbliləri bəhs edilən dövrün insanla-
rının siması ilə tanış edir, dövrün səciyyəvi xü-
susiyyətlərini hiss etməyə kömək edir.
XIX əsrin əvvəllərində rus yazıçılarının,
O. Kiprenskinin fırçasından çıxmış portretlərin
də şagirdləri portret sənətində romantizm ilə ta-
nış etmək olar. “Kiprenski Puşkini dalğın baxış-
larla, əlləri çarpazlanmış halda təsvir etmişdir.
Böyük yun şal çiynindən asılmışdı. Nazik bar-
maqları şairin aristokrat mühitə mənsub olduğu-
nu xatırladır. Onun arxasında şairin yaradıcılığı-
nın simvolu olan Mizonun Tunc fiquru görünür”
(8, 222).
Portretlərdən də tədris şəkilləri kimi dər-
sin müxtəlif yerlərində istifadə oluna bilər. Bə-
zən portretlər sujetli olur. Bu zaman şərh gedi-
şində portretin əsas mahiyyəti açıqlanaraq hissə-
ləri aydın edilməlidir. Şərh prosesində portretin
sifətindən, üz cizgilərindən faktlar gətirərək ma-
hiyyətini açmaq lazımdır. Məs: IV İvan qəzəbli
və s. (7, 8).
Tarix dərslərində portretlərin bir sıra növ-
lərindən istifadə olunur. Tarixçi metodist A. Va-
gin tarixi portretlərin bölgüsünü aşağıdakı kimi
verir:
1. Müəyyən şəxsiyyətin həyat və fəaliy-
yəti üçün xarakterik olan sujet və məişət kom-
pozisiyasına daxil edilmiş portret təsviri, yəni
sujet portretləri. Məs: V.İ. Surikovun “Rus qo-
şunlarının Alp dağlarından aşması”, “Tussen-
Luvertur və onun ordusunun əsgərləri”, “Kral
Marks fəhlələr içərisində” şəkilləri. Sujet port-
retlərinin – şəkillərinin əksəriyyəti çox sonrakı
dövrlərin rəssamları tərəfindən sənəd materialla-
rına əsasən yaradılmış və tarixi rəssamlıq əsərlə-
rinə aiddir (8, 222).
Sujet portretlərinə o zaman müraciət edi-
rik ki, müəyyən bir şəxsiyyətin həyat və fəaliy-
yətinin müəyyən anlarını şərh edirik. Portretin
bu növündən həm aşağı, həm də yuxarı siniflər-
də istifadə edilir.
2. Tarixi portretlərin ikinci növü qrup
portretləridir. Portretlərin bu növündən bəhs
edilən dövrün ictimai münasibətlərini açıb gös-
tərmək üçün istifadə edilə bilər. Qrup portreti
fərdi portretdən daha çox əyani surətdə xarakte-
ristika verməyə kömək edir. Bu və ya başqa
dövrdə xalq kütlələrinin əyani və canlı xarakte-
ristikasını verməyə kömək edir. Qrup portretlə-
rinə nümunə olaraq biz XVIII əsr Fransa burjua
inqilabı zamanı fransız respublikaçı generalların
portretlərini və ya II Dünya Müharibəsi gedişin-
də SSRİ-dəki 1941-1945-ci illərdə sovet qoşun-
ları komandanlarının, partiya və hökumət rəh-
bərlərinin qrup portretlərini göstərə bilərik.
Tarix dərslərində portret və karikaturalardan istifadə
155 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
3. Tarixi portretlərin üçüncü növü qəhrə-
man portretləridir. Əgər müəllim tarixi şəxsiy-
yətin ictimai və dövlət rolunu xüsusi vurğula-
mağı qarşısına vəzifə qoyursa, tarixi xadimin
obrazını zahiri simvollarda (xalq kütləsi əhatə-
sində olan tribunalda, general lentası, feldmarşal
əsası və s) göstərən portreti cəlb edir. Bunları
şərti olaraq qəhrəman portret adlandırırlar. Buna
misal olaraq biz rəssam Daunun çəkdiyi M.İ.
Kutuzovun portretini göstərə bilərik. Bu tip
portretlərə öyrədən tarixi xadimin tarixdəki
rolunu qiymətləndirmək (dəyərləndirmək) üçün
müraciət edir.
4. İntim realist portret və ya fırça ilə
verilən xarakteristika. Müəllim dərs prosesində
tarixi şəxsiyyətin daxilini açıb göstərmək, ona
şəxsiyyət kimi xarakteristika vermək istədikdə
köməyinə intim realist portret, digər adı ilə
desək fırça ilə verilən xarakteristika çatır. Buna
misal olaraq biz rəssam Kramskoyun çəkdiyi
“Xəstə N. A. Nekrasov”u göstərə bilərik.
Aşağı sinif şagirdlərindən fərqli olaraq
yuxarı sinif şagirdlərinə portret üzrə müstəqil
təsvir, kiçik məlumat hazırlamaq üçün ev tapşırı-
ğı vermək məqsədəuyğundur. Həm də onların
qarşısında idrakı vəzifənin müxtəlif variantları
qoyulmalıdır: tarixi şəxsiyyətin xarakteristikasını
vermək, onun fəaliyyətini səciyyələndirmək, tari-
xi roluna qiymət vermək, portreti bəhs edilən
dövrün incəsənət əsəri kimi təhlil etmək və s.
Tarix dərslərində karikatura və plakatlar-
dan istifadə edilməsi də mənimsəməyə əsaslı şə-
kildə kömək edir. Bunun üçün dərsdə Əzimza-
dənin “Molla Nəsrəddin” jurnalına, Sabirin
“Hop-hopnamə”sinə çəkdiyi karikaturalardan,
Sabirin şeiri əsasında yubiley münasibəti ilə çə-
kilmiş “Sabir demişkən” plakatından istifadə
edilməsi lazımdır (7, 9).
Şagirdlərin karikatura ilə ilk tanışlığı V
sinifdən başlayır. (“Molla Nəsrəddin” jurnalın-
dakı karikaturalar). Karikaturanı təhlil edərkən
bir neçə məsələyə aydınlıq gətirmək lazımdır:
Karikaturada kim və ya nə təsvir edilmişdir?
Karikaturanın ümumi ideyası nədən ibarətdir?
Karikatura hansı təbəqənin (partiyanın) baxışla-
rını ifadə edir? Karikatura ictimai həyatda hansı
rol oynayır və hazırda oynamaqdadır? (2, 268).
Karikatura özünü 3 formada göstərir:
Kəskin formada
Süjetli formada
Müşahidəli formada
Karikatura şagirdlərə faktları, tarixi şəx-
siyyətləri və ictimai qrupların xarakteristikasını
verməkdə köməklik göstərir.
Tarixçi metodist A. Vagin karikaturanın
bölgüsünü aşağıdakı kimi verir:
İllüstrasiyalı karikatura
Xarakteristika karikatura
İllüstrasiyalı karikatura hadisələri əyani
şəkildə şagirdlərə çatdırdığı üçün bunda izaha
ehtiyac yoxdur.
Xarakteristika karikaturanın əsas funksi-
yası hadisələrin mahiyyətini açmaqdan ibarətdir.
Karikaturanın bu forması 2 hissədən ibarətdir:
o Portret karikaturası
o Simvolik karikatura
Karikaturanın təsnifatını Donskoy aşağı-
dakı kimi verib:
İctimai-siyasi hadisələrlə bağlı karikatura
İqtisadi məsələlərlə bağlı karikatura
Mədəni məsələlərlə bağlı karikatura
Ümumiyyətlə karikatura ilə işləyərkən
onu sonda nəticə ilə, xarakteristika ilə, yekun-
laşdırıcı siyasi təriflə sona çatdırmaq məqsədə-
uyğundur. Karikatura ilə işləyərkən şagirdlər
aşağıdakı məsələləri bilməlidirlər:
Konkret hadisənin dəqiq izahını
Müəllifin fikrini
Müəllifin hadisələrə münasibətini
Azərbaycan tarixində ən məşhur karikatu-
ra “Molla Nəsrəddin” jurnalında olanlardır ki,
onların müəllifi Əzim Əzimzadədir. Karikatura
mütləq şəkildə siyasi nəticə ilə yekunlaşmalıdır.
Karikatura şagirdləri güldürməli, onları düşün-
dürməlidir. Bəzən karikaturanın ölçüsü çox
kiçik olduğundan şagirdlər onları görə bilmir.
Bu zaman müəllim 2 yoldan istifadə edir:
Karikaturanı şagirdlərə ağ cızma vərəq-
də çəkməyi tapşırır.
Tənəffüsdə karikaturanı lövhədən asa-
raq şagirdlərin daha yaxşı görməsini təmin edir.
Göründüyü kimi tarix dərslərində portret
və karikaturalardan istifadənin mühüm tərbiyəvi
əhəmiyyəti vardır. Karikatura şagirdləri güldür-
məklə yanaşı onları düşünməyə, təfəkkürünü
inkişaf etdirməyə vadar edir.
Dərs nümunəsi: V sinif Azərbaycan tarixi
Mövzu: “Molla Nəsrəddin”.
Standart:
1.1.2. Sadə xronoloji məsələləri həll edir.
Aytən Musayeva
156 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
4.1.2. Mənbələrə əsasən şəxsiyyətlər
haqqında təqdimatlar hazırlayır.
5.1.2. Milli-mənəvi dəyərləri fərqləndirir.
Məqsəd:
1. "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşri ilə
bağlı xronoloji məsələləri həll edir.
2. Mənbələrə əsasən Cəlil Məmmədqulu-
zadə haqqında təqdimat hazırlayır.
3. "Molla Nəsrəddin" jurnalının milli-mə-
nəvi dəyərini qiymətləndirir.
Iş forması: qrup işi.
Iş üsulu: beyin həmləsi, mühazirə,
müzakirə.
Resurslar: dərslik, iş vərəqləri, marker,
şəkillər, İKT, slayd, mühazirə mətni.
Inteqrasiya: Ə, İnf.
Dərsin gedişi:
Motivasiya: stolun üzərində olan bir
neçə jurnal şagirdlərə göstərilərək soruşulur:
- Sizcə, bu nəşrlər nə üçün lazımdır?
Şagirdlər öz fikir və təkliflərini söyləyir-
lər. Cavablar dinlənildikdən sonra mühazirə
mətni izahlı şəkildə oxunaraq əlavə məlumatlar
verilir.
Tədqiqatın aparılması: Tədqiqat apar-
maq üçün sinif qruplara bölünür, hər bir qrupa
ad verilir və iş vərəqləri paylanılır. Və tədqiqat
sualı səsləndirilir.
1-ci qrup: "Cəlil"
2-ci qrup: "Sabir"
3-cü qrup: "Əzim"
4-cü qrup: "Nəsrəddin"
Tədqiqat sualı: "Molla Nəsrəddin" jurna-
lının milli-mənəvi dəyəri nədədir?
Hər bir qrupa tədqiqat sualı verilir:
"Cəlil" qrupu - "Molla Nəsrəddin" jurnalı
hansı problemləri qaldırırdı? izah edin.
"Sabir" qrupu - "Molla Nəsrəddin" jurnalı
ilə "Əkinçi" qəzeti hansı amala xidmət edirdi?
aydınlaşdırın.
"Əzim" qrupu - Jurnalın üz qabığındakı
karikaturanın mahiyyətini izah və təsvir edin.
"Nəsrəddin" qrupu - "Güldürməklə düşün-
dürmək" ifadəsini necə başa düşürsünüz? izah
edin.
Məlumatın mübadiləsi: Müəyyən edil-
miş zaman kəsiyində şagirdlər cavabları hazırla-
yır və təqdim edirlər.
Məlumatın müzakirəsi: Cavablar diq-
qətlə dinlənilir. Əgər varsa əlavələr olunur və
müzakirə edilir.
Nəticə və ümumiləşdirmə: Nəticədə
şagirdlər "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşri ilə
bağlı xronoloji məsələləri həll edir, mənbələrə
əsasən Cəlil Məmmədquluzadə haqqında təqdi-
mat hazırlayır, "Molla Nəsrəddin" jurnalının
milli-mənəvi dəyərini qiymətləndirir.
Yaradıcı tətbiqetmə və ya ev tapşırığı:
"Molla Nəsrəddinçilər" adlı kiçikhəcmli esse
yazın.
Qiymətləndirmə:
MEYARLAR
QRUPLAR
TƏQDİMETMƏ VAXTA
QƏNAƏT
TAPŞIRIĞIN
DÜZGÜN
YERİNƏ
YETİRİLMƏSİ
ƏMƏKDAŞLIQ ÜMUMİ
NƏTİCƏ
CƏLİL
SABİR
ƏZİM
NƏSRƏDDİN
Problemin aktuallığı tarixin tədrisində port-
ret və karikaturalardan səmərəli şəkildə istifadə edil-
məsidir.
Problemin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki,
tarix dərslərində portret və karikaturanın səmərəli
istifadəsi müəyyənləşdirilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, portret və karikaturalardan tarix müəllimləri
gündəlik pedaqoji fəaliyyətlərində istifadə edə bilə-
cəklər.
Tarix dərslərində portret və karikaturalardan istifadə
157 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Cəbrayılov İ. H. Azərbaycan tarixinin tədrisi metodikası. Bakı: Mütərcim, 2006.
2. Əmirov M. M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal/interaktiv təlimi metodikası. Bakı: ADPU-
nun mətbəəsi, 2014.
3. İsayeva T.M. Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan tarixi fənninin tədrisində mətn üzərində işin
təşkili. Bakı, 2009.
4. Paşayev T.S. Tarixin tədrisi: tarixilik və müasirlik. Bakı: Nurlan, 2006.
5. Kərimov Y.Ş. Təlim metodları. Bakı: RS Poliqraf, 2009.
6. Zahidov Ə. Tarixin tədrisi metodikası. Gəncə: GDPİ, 1996.
7. Zahidov Ə. Tarix təlimində əyanilik. Gəncə: GZMTİ, 1992.
8. Vagin A.A. Orta məktəbdə tarixin tədrisi metodikası. Bakı: Maarif, 1973.
A. Musayeva
HISTORY LESSON IN THE USE OF PORTRAITS AND CARICATURES
SUMMARY
The article was based on relevance of the topic. Portraits and caricatures to a variety from the point of
view of clarifying the essence. It was commenting on the nature and content of. Portraits and caricatures
detailed explanation was given for use in lessons history. The practical and theoretical significance of
portrait and caricature is emphasized. The scientific novelty of the topic is justified.
А. Мусаева
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПОРТРЕТОВ И КАРИКАТУР НА УРОКАХ ИСТОРИИ
РЕЗЮМЕ
Подтверждена актуальность темы в статье. Портреты и карикатуры были уточнены с разных
точек зрения. Их суть и содержание были истолкованы. Подробная история использования портретов
и карикатур. Практическое и теоретическое значение портрета и карикатура. Обоснована научная
новизна статьи.
Redaksiyaya daxil olub: 16.01.2018
Məleykə Nağıyeva
158 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TARİX ÜZRƏ DƏRSDƏNKƏNAR TƏDBİRLƏRİN TƏLİMİN KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİ
Məleykə Nağıyeva,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov,
ped.ü.fəls.dok. D. Musayev
Açar sözlər: tarix üzrə dərsdənkənar tədbirlər, təlim-tərbiyəvi əhəmiyyəti, dərsin səmərəsi, şəxsiyyətin
formalaşdırılması, diyarşünaslıq, kütləvi işlər, qruplarla aparılan işlər, fərdi işlər
Ключевые слова:, внеурочные мероприятия по истории, учебно-воспитательное значение,
эффективность уроков, формирование личности, краеведение, массовые работы, групповые
работы, индивидуальные работы
Key Words: History, extracurricular activities, educational and educational significance, lesson
effectiveness, personality development, ethnography, mass affairs, work with groups, individual work
Araşdırmalardan aydın olur ki, şəxsiyyət-
yönümlü kurikulumun tələblərinə uyğun olaraq
hərtərəfli inkişaf etmiş vətəndaşların formalaş-
dırılması çoxşaxəli istiqamətlərlə həyata keçiri-
lir. Həmin istiqamətlərdən biri də səmərəli təşkil
edilmiş dərsdənkənar tədbirlərdir. Dərsdənkənar
tədbirlər əmək tərbiyəsi, mənəvi tərbiyə, əxlaq
tərbiyəsi, estetik tərbiyə, əqli tərbiyə, ideya tər-
biyəsi, siyasi tərbiyə, ekoloji tərbiyəni formalaş-
dırmaqla yanaşı, tarixi biliklərin şüurlu və möh-
kəm mənimsənilməsinə də şərait yaradır.
Çox yüksək təlim və tərbiyəvi əhəmiyyəti
olan dərsdənkənar tədbirlərin tətbiqini reallaşdı-
ran metodların yaranması həyatın cəmiyyət qarşı-
sında qoyduğu tərbiyə vəzifəsi ilə bağlıdır. Prob-
lemlə bağlı pedaqoji ədəbiyyatlarda çoxsaylı me-
todlar təsvir olunub. Onların köməyi ilə hər hansı
bir məqsədə çatmaq olur. Metodların modifikasi-
yaları da çoxdur. Bəzi mütəxəssislər belə hesab
edirlər ki, metodların təsnifatını yaratmaq metod-
lar sistemini müəyyən əlamətlərinə görə qurmaq
deməkdir. Zahirən təsnifatlar metodlarda ümumi
və spesifik, zəruri və təsadüfi, nəzəri və praktiki
cəhətləri aşkar etməyə imkan verir.
Bu metodlar sisteminin komponentlərin-
dən biri də tətbiqi tətbiqi vacib olan tarix üzrə
dərsdənkənar tədbirlərdir. Problem bu vaxta qə-
dər pedaqoji ədəbiyyatda necə işıqlandırılıb?
Rus pedaqoqu D.В. Кацюба “Внекласс-
ная работа по истории” adlı kitabında dərsdən-
kənar tədbirlərin təsnifatını, tətbiqi metodların,
iş formalarını, eləcə də təlim və tərbiyəvi əhə-
miyyətini işıqlandırmışdır (1, 35) Kitabın məz-
munu ilə tanışlıqdan aydın olur ki, D.V. Kasyu-
banın təklif etdiyi dərsdənkənar iş formaları tə-
lim-tərbiyə sahəsində yetərincə səmərə vermir.
Professor A.N. Abbasov dərsdənkənar iş-
lərin tətbiqinin üç formasını verib. 1) Kütləvi iş-
lər formasında dərsdənkənar iş metodu; 2)
Qruplarla aparılan işlər formasında dərsdənkə-
nar iş metodu; 3) Fərdi işlər formasında dərs-
dənkənar iş metodunun olduğunu təklif edir” (2,
68). Prof. A.N. Abbasovun dərsdənkənar tədbir-
lərlə bağlı verdiyi təsnifat daha işləkdir. Təsni-
fatın həm strukturundan, həm də məzmunundan
aydın olur ki, müəllifin verdiyi təsnifat təlim-
tərbiyənin səmərəliliyini artırmağa qabildir.
Prof. F.A. Rüstəmov öz yaradıcılığında
dərsdənkənar tədbirlərə çox geniş yer verərək
yazır: “Sinifdənxaric və məktəbdənkənar təlim
və təhsil-tərbiyə şəxsiyyətin məqsədyönlü for-
malaşması prosesidir. Bu tərbiyəçi müəllim və
şagirdlərin idarəedilən və nəzarətdə olan qarşı-
lıqlı təsiridir. Həmin təsirin son məqsədi cəmiy-
yət üçün gərəkli və faydalı şəxsiyyət formalaş-
dırmaqdır. Müasir anlamda dərsdənkənar təhsil
tərbiyə prosesi qarşıda qoyulmuş ümumi məqsə-
də çatmaq üçün müəllim və şagirdlərin səmərəli
əməkdaşlığıdır” (3, 285). Deməli, müəllif haqlı
olaraq dərsdənkənar tədbirlərin həm təlim, həm
də tərbiyəvi istiqamətlərini çox düzgün müəy-
yənləşdirib və yetərincə dəyərləndirib.
Dərsdənkənar işin problemləri - işin maa-
rifləndirici və vətənpərvərlik məsələləri tarix təli-
minin ümumi məsələləri ilə təyin edilir, amma bu
vaxt bütün problemlər üzrə dərsdənkənar işin
mənbələrinin sistemi nəzərə alınmalıdır. Spesifi-
ka ondan ibarətdir ki, dərslə müqayisədə tarixçi-
Tarix üzrə dərsdənkənar tədbirlərin təlimin keyfiyyətinə təsiri
159 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
metodist prof. M.M. Əmirovun sözləri ilə desək,
“başqa material və başqa vasitələr” əldə edilir.
Tarix üzrə dərsdənkənar işə təqdim edilən ən
əhəmiyyətli tələb ideyalılıq və məqsədə yönlülük
olur. Onun məzmunu, formaları və vasitələri hər
şeydən əvvəl şagirdlərdə elmi dünyagörüşünü
formalaşdırmağı təmin etməlidir. Tarix üzrə dərs-
dənkənar işin təşkilində ikinci tələb cəmiyyət hə-
yatının müxtəlif tərəflərini əks etdirən yeni fakt-
larla və anlayışlarla şagirdlərin bilik və bacarıqla-
rının zənginləşdirilməsindən ibarətdir. Şagirdlər
öz biliklərini genişləndirir, ictimai inkişafın qa-
nunauyğunluqlarını dərindən anlayırlar. Dərsdən-
kənar işdə müəllim şagirdlərini biliklərin-arxeo-
logiya, numizmatika, heraldika kimi sahələri ilə
daha yaxından tanış etmək imkanına malikdir.
Dərsdənkənar işin ən əhəmiyyətli məsələsi şa-
girdlərdə tarixə marağın gücləndirilməsidir. Bu
halda hər şeylə sadəcə maraqlanma nəzərdə tutul-
mur, ən çox tarixi hadisələrin düzgün dərk edil-
məsində dərsə marağın tərbiyəsi, müasir həyatın
dərk edilməsi, onda aktiv iştiraka cəhd nəzərdə
tutulur. Şagirdlər üçün tarixin mənasının anlanıl-
ması yalnız cəmiyyətin həyatında əvəzolunmaz
rol oynayan elm sahələri kimi əhəmiyyətli dərə-
cədə deyil, həm də hər bir insanın praktiki ehti-
yacı böyük rol oynayan müasirliyə maraq, bu
gün bizi maraqlandıran problem və məsələlər və-
təndaşın tərbiyə olunması yollarından biridir.
Dərsdənkənar işlərin imkanlarından müəl-
lim şagirdlərin əqli qabiliyyətlərinin inkişafı üçün
istifadə etməlidir. Buna şərait yaradan amillərdən
biri bilik mənbələrinin müxtəlifliyidir. Bunlar
bilavasitə həqiqəti əhatə edən elm banilərinin
əməyi, maddi mədəniyyətin müxtəlif predmetlə-
ri, tarixi sənədlər, elmi araşdırmalar, incəsənət
əsərləri, bədii ədəbiyyatdır. Mənbələrin müxtəlif-
liyi şagirdlərin intellektual və praktik bacarıqları-
nın inkişafı üçün çox əhəmiyyətlidir. Şagirdlərin
formalaşması və təkmilləşdirilməsi dərsdənkənar
işlə daha sıx bağlıdır, məhz bacarıqlar: kitabxa-
nada kataloq üzrə lazımlı kitabı tapmaq, mövzu-
ya görə biblioqrafiyanı təşkil etmək, ensiklopedi-
ya nəşrlərindən istifadə etmək, bir və və bir neçə
mənbə üzrə məruzə və xəbərləri hazırlamaq,
mövzunun hazırlanması vaxtı ilkin materialı cəlb
etmək, muzey eksponatları, müasirlərin xatirələ-
rinin ədəbiyyatda işıqlandırılması, arxiv sənədləri
və b. mənbələr: məktəb və böyük auditoriya qar-
şısında siyasi və tarixi mövzulara aid məruzə və
ya xəbərlə çıxış etmək, hadisə şahidləri və ya işti-
rakçıları ilə söhbət aparmaq və onun nəticələrini
düzgün anlamaq, müəssisə və ayrı-ayrı şəxslərlə
işgüzar yazışmanı təşkil etmək, daha əvvəl mə-
lum olmayan faktları və materialları yığmaq,
həmçinin doğma yurdun keçmiş və indiki halı
haqqında məlumat toplamaq, tarixi yerlərə eks-
kursiyalar keçirmək - tədris müəssisələrinə və
xalq muzeylərinə, nümayiş zalları, modellər, şə-
killər, diaqramlar, sxemlər, maketlərdə tarixi keç-
mişi yenidən canlandırmaq.
Bu fəaliyyətin ən əhəmiyyətli nəticəsi keç-
miş və müasir hadisələrin müzakirəsinə elmi ya-
naşmanın əsaslarının məktəblilərdə formalaşdır-
maqdır. Şagirdlərdə ictimai inkişafın əsas qanun-
larını anlaması, müstəqil tətbiqetmə qabiliyyətlə-
ri olmalıdır. Tarix üzrə dərsdənkənar iş müəyyən
kollektivdə şagirdlərin fəaliyyəti ilə qırılmaz su-
rətdə bağlıdır. Burada başqalarının əməyinin nə-
ticələri açılır, şəxsi səylərin dəyəri və şəxsi bilik-
lərin səviyyəsi öyrənilir. Çətinliklərin öhdəsindən
birgə gəlmək, əməyin nəticələrindən razı qalmaq,
işin dəyərləndirilməsi şagirdlərdə kollektiv həyə-
cana səbəb olur. Bütün bunlar onlarda iradə, yol-
daşlıq, qarşılıqlı yardım, təşəbbüskarlıq kimi
keyfiyyətlərin tərbiyəsinə imkan verir. Məşğələ-
lər zamanı yalnız şagirdləri fəaliyyətinin obyekt-
lərini diqqətlə ölçüb-biçmək deyil, həm də onla-
rın birgə iş üsulları və hər kəsin onda iştirakının
xarakteri əhəmiyyətlidir. Qeyd edilmiş məsələlə-
rin reallaşdırılması ideya-siyasi, əmək və əxlaqi
tərbiyə ilə sıx birlik arasında şəxsiyyətin ahəng-
dar inkişafı probleminin həlli üçün əlverişli şərait
yaradır.
Dərsdən fərqli olaraq tarix üzrə dərsdən-
kənar iş könüllülük əsasında təşkil olunur.
Müəllim azad seçim əsasında şagirdləri fəaliy-
yətin bu növünə cəlb edir. Təcrübə göstərir ki,
məhz belə halda məşğələlər şagirdləri özünə
cəlb edir.
Bəzi mütəxəssislər tərbiyə prosesinə sırf
tərbiyə funksiyalarını yerinə yetirən bir sistem
kimi baxırlar. Bu yanlış fikirdir. Müxtəlif tərbi-
yə metodlarının vasitəsilə dərsdənkənar şəraitdə
həyata keçirilən bütün “tərbiyəvi işlər” biliklərə
əsaslanır. Bu işlər informasiya daşıyıcıları və
ötürücüləridir.
Məleykə Nağıyeva
160 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Tarix üzrə dərsdənkənar tədbirlərin çox işlək
istiqamətlərini cədvəldə ümumiləşdirilmiş şəkildə veririk:
Cədvəl № 1
№
Şagirdlərin şüurunu və fəaliyyətini eləcə də
təlim-tərbiyə bacarıqlarını stimullaşdıran
və formalaşdıran dərsdənkənar iş formaları
Tədbirin
keçirildiyi tarix
1. Məktəbdə tarixi mövzularda silsilə müharibələrin təşkili il boyu
2. Məktəb üzrə etik və estetik mövzularda söhbət il boyu
3. Tarixə aid bədii əsərlərin müzakirəsi (sinifdənxaric oxuların təşkili). il boyu
4. Mövcud beynəlxalq münasibətlərə həsr olunmuş polemikalar
(yuxarı sinif şagirdlərinin iştirakı ilə). il boyu
5. Tarixi hadisələrə həsr olunmuş disputların təşkili il boyu
6. Tarixi hadisələrə həsr olunmuş sual-cavab axşamları il boyu
7. Tarixi günlərdə-toplantılarda tarixsevər yuxarı sinif şagirdlərinin
çıxış və məruzələri ilə tədbirlərə hazırlanması il boyu
8. Tarixə həsr edilmiş gecələrin təşkili il boyu
9. Tarixə həsr edilmiş dəyirmi masaların təşkili il boyu
10. Tarixə həsr edilmiş turnirlərin təşkili il boyu
11. Tarixə həsr edilmiş müsabiqələrin keçirilməsi. il boyu
12. Tarixə aid şagird konfranslarının təşkili və keçirilməsi. il boyu
13. Tarix üzrə fənn dərnəklərinin təşkili il boyu
14. Tarixdən fakültativ (maraq məşğələlərinin) təşkili. il boyu
Digər fənlərdən fərqli olaraq tarix fənnin tə-
limində dərsdənkənar tədbirlərin xüsusi əhəmiy-
yəti var. Əlbəttə, burada həlledici rolu tarix müəl-
limi oynayır. Tarix müəllimi didaktikanın və
tərbiyə nəzəriyyəsinin tələblərinə uyğun formada
qursa çox yüksək nailiyyətlərə nail ola bilər.
Araşdırmanın nəticəsi olaraq deyə bilərik
ki, tarixdən dərsdənkənar tədbirlər dərslərin sə-
mərəliliyini 10-12% artırır. Araşdırmaların nəti-
cəsini 1 saylı sxemində ümumiləşdirmişik:
Tarix üzrə dərsdənkənar tədbirlərin təlimin keyfiyyətinə təsiri
161 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Dərsdənkənar tədbirlərin məzmununda ki-
fayət qədər tarix elminin elementləri vardır. Bu-
rada da insanın praktik fəaliyyəti və davranış
üçün zəruri olan biliklər öyrədilir. Biliklər siste-
minə əsaslanmayan tərbiyə sistemi yoxdur və
ola da bilməz. Əgər bir dərsdənkənar şəraitdə
şagirdlərlə etik söhbət aparırıqsa, deməli, hansı-
sa etik bilikləri və onlara müvafiq olaraq dav-
ranmağı öyrətmək istəyirik.
Nəticə olaraq deyə bilərik ki, dərsdənkə-
nar tədbirlərin təlim-tərbiyəvi əhəmiyyətini nə-
zərə alaraq təcrübəli tarix müəllimi tədris ilinə
hazırlıqla bağlı iş planını tərtib edərkən hər sinif
üzrə (əlbəttə yaş, bilik və bacarıqlar nəzərə al-
maqla) tarix təlimi ilə yanaşı tarixdən dərsdən-
kənar tədbirlərin keçirilməsi və təşkilinə dair
məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Dərs-
dənkənar tədbirlərin təşkilində didaktika və tər-
biyə nəzəriyyəsinin tələbləri nəzərə alınmalıdır. Problemin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki,
dərsdənkənar tədbirlərin ən işlək forma və metodla-
rını özündə əks etdirən təsnifat müəyyənləşdirilmiş-
dir. Eləcə də dərsdənkənar tədbirlərin həm təlim,
həm də tərbiyəvi cəhətləri tədqiq edilərək üzə
çıxarılmışdır.
Problemin nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir
ki, müəllif tərəfindən irəli sürülmüş metodik sistem
tarixin tədris metodikası elmini qismən olsa zəngin-
ləşdirəcək.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, ümumtəhsil məktəblərinin tarix müəllimləri
gündəlik pedaqoji fəaliyyətlərində irəli sürdüyümüz
metodik sistemdən istifadə edə bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Кацюба D.В. Внеклассная работа по истории / Сост. M.: Просвещение, 1975.
2. Abbasov A.N. Pedaqogika: müxtəsər konspekt və sxemlər. Bakı: Mütərсim, 2007.
3. Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika (Yeni kurs): Pedaqoji universitetlərin və ali pedaqoji
məktəblərin tələbləri üçün dərs vəsaiti. Bakı: Elm və təhsil, 2010.
М. Х. Нагиева
ВЛИЯНИЕ ВНЕУРОЧНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ ПО ИСТОРИИ НА КАЧЕСТВО УЧЕБЫ
РЕЗЮМЕ
В статье обоснована актуальность проблемы. Выражено отношение к уровню проблемы. Пока-
зана классификация, отражающая и формы, и методы применения внеурочных работ. Исследованы и
установлены и учебные, и воспитательные стороны внеурочных мероприятий по истории.
M.Kh. Nagiyeva
THE INFLUENCE OF EXTRACURRICULAR ACTIVITIES ON QUALITY OF TRAINING
ON HISTORY
SUMMARY
The essence of the problem is justified in the article. The attitude of the problem to the level of work
has been expressed. The classification reflects the forms of both extracurricular activities and application
methods. Both training and education aspects of extracurricular activities on history has been studied.
In the context of extracurricular activities, it is expedient to use sufficient elements of history science.
Redaksiyaya daxil olub: 19.02.2018
Leyla Kərimova
162 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN V SİNİFLƏRİNİN AZƏRBAYCAN TARİXİ
DƏRSLƏRİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN NÜMUNƏSİNDƏ
TƏRBİYƏ EDİLMƏSİ
Leyla Kərimova,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: L-karimova @mail.ru
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. D. Musayev,
ped.ü.fəls.dok. T. İsayeva
Açar sözlər: ümumtəhsil məktəbləri, Azərbaycan tarixi, tarixi şəxsiyyətlər, tərbiyə edilməsi ,didaktik
imkanlar, metodik yolları, nümunəvi vətəndaş
Ключевые слова: общеобразовательные школы, история Азербайджана, исторические
деятели, воспитываемые, дидактические возможности, методические пути, примерный гражданин
Key words: General educational schools, the history of Azerbaijan, historical personalities,
upbringing, didactical facilities, methodical ways, model citizen
Şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin nümunə-
sində tərbiyə edilməsi şəxsiyyətyönümlü kuri-
kulumun əsas məqsədlərindən biridir.
Fəlsəfi ədəbiyyatda şəxsiyyət belə səciy-
yələndirilir:... “Şəxsiyyət- tarixən konkret fəa-
liyyət növləri və ictimai münasibətlər prosesin-
də formalaşan sosial keyfiyyətlər aspektində gö-
türülmüş insan fərdi. “Fərdi şəxsiyyəti onun so-
sial keyfiyyəti təşkil edir” (1 , 506).
Apardığımız müşahidələrdən aydın olur ki,
hər bir tarix dərsi vəhdət təşkil edən üç məqsədə
yönəlmişdir: 1) bilik vermək, 2) tərbiyə etmək, 3)
inkişaf etdirmək. Deməli ,dərsə qoyulan ümumi
tələblər didaktik, tərbiyəvi, inkişafetdirici tələb-
lərdə konkretləşir. Didaktik (öyrədici) tələblər
aşağıdakılardan ibarətdir: hər dərs üçün dəqiq öy-
rədici vəzifələrin müəyyən edilməsi, dərsin infor-
masiya dolğunluğunun səmərələşdirilməsi, məz-
munun optimallaşdırılması, idrak fəaliyyətində
yeni-yeni texnologiyaların tətbiqi, hər bir dərs
quruluşuna səmərəli yanaşma, iş formalarının
səmərəliliyinin təmin edilməsi və s.
Tarixçi-metodistlərdə şagirdlərin mənəvi
tərbiyəvi məsələlərini işıqlandırıblar. Pedaqogika
üzrə elmlər doktoru, professor M.Əmirov yazır:
“Şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin kitabda proble-
min ümumi məsələləri, şagird şəxsiyyətinin for-
malaşdırılmasının psixoloji istiqamətləri, eləcə
də təlim prosesində şagird şəxsiyyətinin forma-
laşdırılmasının psixoloji əsaslarına aydınlıq gəti-
rilib. Nümunəsində tərbiyə edilməsi mənəvi tər-
biyənin tərkib hissəsidir.... Mənəvi tərbiyə dedik-
də tərbiyə olunanların mənəvi şüuruna, mənəvi
hiss və duyğularına, mənəvi davranışına sistemli,
məqsədyönlü, mütəşəkkil təsir göstərməklə on-
larda zəruri keyfiyyətlərin, vətəndaşlıq yetkinliyi-
nin, fəal həyat mövqeyinin formalaşdırılması
üzrə müəllimin fəaliyyəti başa düşülür” (2, 590).
Daha sonra müəllif mənəvi tərbiyənin
komponentlərini müəyyənləşdirmişdir. Bunlar
aşağıdakılardır:
1) milli mənlik şüuru, 2) mənlik şüuru-
dur, 3) əxlaq tərbiyəsidir, 4) vətənpərvərlik tər-
biyəsi, 5) hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi, 6) este-
tik tərbiyə, 7) əmək tərbiyəsi, 8) ideya-siyasi
tərbiyə, 9) fiziki-tərbiyə, 10) hüquq tərbiyəsi.
Problemlə bağlı ədəbiyyatın araşdırılma-
sından aydın oldu ki, şəxsiyyətin formalaşdırıl-
ması, eləcə də tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsi
əsasında təhsil alanların tərbiyə edilməsi məsə-
lələri psixoloqların diqqətindən də yan keçmə-
mişdir. Tanınmış Azərbaycan psixoloqu R. Əli-
yevin “Şəxsiyyət və onun formalaşdırılmasının
etno psixoloji əsasları” (3, 3-5) adlı kitabı xüsu-
si əhəmiyyətə malikdir.
Müxtəlif dövrlərdə və ictimai formasiya-
larda, quruluşlarda şəxsiyyətin formalaşdırılma-
sı həmin quruluşun məqsədinə, ideologiyasına,
iqtisadi-siyasi istiqamətinə, onun tələblərinə uy-
ğun şəkildə aparılmışdır. Bununla yanaşı, bütün
dövrlərdə mütərəqqi fikirli adamları, şairləri,
filosof və alimləri xeyirxah, vətənpərvər, məri-
fət və elm sahibi olan insanlar, ləyaqətli şəxsiy-
yətlərin yetişdirilməsi düşündürmüşdür.
Ümumtəhsil məktəblərinin V siniflərinin Azərbaycan tarixi dərslərində şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin
nümunəsində tərbiyə edilməsi
163 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif ictimai-
tarixi şəraiti öyrənən əksər tədqiqatçılar konkret
tarixi şəraitdə yaşayan insanların dünyagörüşü,
şəxsiyyəti və mənəviyyatını tədqiq edərkən həmin
dövrün insanlarının psixologiyasının öyrənilməsi-
ni vacib şərt kimi irəli sürmüşlər. Belə yanaşma-
nın səmərəliliyi bir də ondadır ki, hər bir konkret
dövr həyat tərzi, mənəvi dəyərləri baxımından
bənzərsiz, təkrar olunmazdır. Bütün bunlar isə hər
bir insana özünün təsirini göstərir, ictimai-tarixi
şəraitə uyğun şəxsiyyətlər formalaşdırır.
Tədqiqatlar göstərir ki, qədim dövrün in-
sanlarının daxili dünyası, xarakteri, maraqları,
tələbatı orta əsrlərin və müasir dövrün adamla-
rından fərqli olmuşdur. Biz bu fərqləri heç də
bütləşdirmək fikrində deyilik. O fikri qəbul edi-
rik ki, adət-ənənə, tarixi və mədəni nailiyyətlər
nəsildən-nəslə keçərək eyni millətə, xalqa, coğ-
rafi məkana məxsus insanlarda əsrlər boyu da-
vam edən oxşar xarakterli, dünyagörüşlü, uyğun
psixoloji tipli şəxsiyyətlər də formalaşdırır. Çox
da uzaq olmayan bir neçə il öncə tarixi prosesin,
şəxsiyyətin formalaşması birtərəfli, sinfi müba-
rizə konsepsiyası, marksist metodologiyası baxı-
mından izah olunurdu.
Tədqiq etdiyimiz min illərin müəyyən
dövrlərində Azərbaycanın ictimai-tarixi, sosial-
iqtisadi, mədəni həyatında baş verən bir sıra yük-
səlişlərin öyrəndiyimiz şəxsiyyətlərin yaradıcılı-
ğına təsiri olmuşdur. Eyni zamanda, həmin döv-
rün ictimai-siyasi, mədəni həyatı, insanların dün-
yagörüşü, mənəviyyatı tələbatı və sairə bu mütə-
fəkkirlərin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Onlar
özlərindən əvvəl yaşamış mütəfəkkirlərin yaradı-
cılığına istinad etmiş, ondan bəhrələnmiş, ona
münasibət bildirmişlər. Bu isə nəsillər, dövrlər
arasında oxşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdir-
mək, keçmişimizi daha dərindən dərk etmək im-
kanı verir.
Əsərlərinə nəzər saldığımız bu mütəfəkkir-
lər qədim Hindistan, Çin, Misir alim və mütəfək-
kirlərinin elmi-fəlsəfi əsərlərinə istinad etmişlər.
Onlar hansı əsrdə, dövrdə yaşamalarından asılı
olmayaraq biri-birinin fikirlərini davam, inkişaf
etdirmişlər.
Tarix təlimində şagirdlərin tarixi şəxsiyyət-
lərin nümunəsi ilə tərbiyə edilməsi problemi çox
böyük aktuallıq kəsb etsə də həmin problem bu
vaxta qədər öyrənilməyib. Tarixi şəxsiyyətlərin
çoxsaylı müsbət xüsusiyyətlərindən müsbət xü-
susiyyətlərindən pedaqoji ustalıqla istifadə edil-
məsi həm təlimin, həm də tərbiyənin keyfiyyətini
yüksəldir. Məsələn ,nümunə deyək ki, islamın
ikinci böyük şəxsiyyəti, Məhəmməd Peyğəmbə-
rin əmisi oğlu və kürəkəni, Əbubəkr, Ömər və
Osmanın xəlifəliyindən sonra 656-cı ildə islam
taxtına çıxmış həzrət Əli uşaq yaşlarından gələ-
cək peyğəmbərlə oturub-durmuş, peyğəmbər və-
fat edənə qədər ondan bir addım aralanmamışdır.
Əgər əvvəlki üç xəlifənin adları tarixdə
yalnız xəlifə kimi qalmışsa, həzrət Əli həm də
dünya qəhrəmanlıq, ədəbiyyat və fəlsəfə tarixinə
düşmüşdür. Həzrət Əli İslamın mühafizəçisi və
carçısı, dərin təfəkkür, sağlam düşüncə sahibi,
yüksək mənəvi keyfiyyətlər daşıyıcısı olmuşdur.
Həyatın hər üzünü görmüş arif və müdrik
bir şəxsiyyət həyat müəllimi olan həzrət Əlinin
nəsihət və tövsiyələrinin bu gün də misli yoxdur.
İnsanlar öz ata-analarından yox, zəmanə-
lərinə oxşayırlar.
- Şəxsiyyətin ən yaxşı cəhəti əxlaqdır.
- Əsil-nəcabətin ölçüsü əxlaqdır.
- Tərbiyə ağacı yumşaq olanın övlad və
təbəələri tərbiyəsiz olar.
- Dilini nəyə öyrətsən onu da sənə qayta-
racaq.
- Əqli çox olanın sözü az olar.
- Ən böyük dövlət-ağıl, ən böyük yoxsul-
luq-nadanlıqdır, ən böyük irs tərbiyə, ən böyük
köməkçi vaxtında verilən məsləhətdir.
- Bir şəxs ki, öz şərəfini əldən versə, atası-
nın şərəfi ona kömək etməz.
Göründüyü kimi, həzrət Əli insanı özünü
dərkə, saflaşmağa dəvət edir. Mühit və tərbiyə-
nin rolunu yüksək qiymətləndirir. O göstərir ki,
insan rəzil işlərdən uzaq olmalı, insaf və ədaləti
əldən verməməlidir. Həzrət Əli insanda ağlı
yüksək qiymətləndirmiş, onu ən böyük gözəllik
hesab etmişdir.
V sinfin Azərbaycan tarixi dərsliyində şa-
girdlərin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tər-
biyə edilməsinə istiqamətləndirilmiş aşağıdakı
mövzulardır:
1. Qan içən Kiri kim məğlub etdi
2. Cavanşir
3. Babək
4. Şəmsəddin Eldəniz necə Azərbaycan
hökmdarı oldu
Leyla Kərimova
164 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
5. Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı
6. Şairlər sultanı
7. Şərqin son fatehi
8. Böyük Azərbaycan xeyriyyəçisi
9. Səttarxan
10. ”Bir kərə yüksələn bayraq...”
11. Şərqdə ilk operanı kim yazıb
12. Müstəqil Azərbaycanın qurucusu.
V sinfin Azərbaycan tarixi dərslərində şa-
girdlərin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tər-
biyə edilməsini reallaşdırmaq məqsədi ilə “Müs-
təqil Azərbaycanın qurucusu” mövzusunun təd-
risi nümunəsinə diqqət yetirək:
1. Dərsin təlim məqsədi-şagirdlərə ümum-
milli liderimiz Heydər Əliyevin mənalı həyat və
fəaliyyəti haqqındakı məlumatları şagirdlər üçün
hazırlanmış iş vərəqlərində şərh etmək
2. Dərsin tərbiyəvi məqsədi: Müəllim
Heydər Əliyev xalqını, dövlətini, Vətənini sevən
cəsur, mərd, dövlətçiliyimizi qorumaq üçün bü-
tün səy və bacarığını əsirgəməyən tarixi şəxsiy-
yət kimi səciyyələndirməkdə şagirdlərini ulu ön-
dərin nümunəsində tərbiyə edir.
3. Dərsin inkişafetdirici məqsədi: Heydər
Əliyev haqqında (mənbələrə əsasən) beşincilər
təqdimat hazırlayırlar.
Müəllim motivasiya yaratmaq məqsədi ilə
aşağıdakı suallarla şagirdlərə müraciət edir:
1) ”Hansı keyfiyyətlərə və bacarıqlara ma-
lik olan insanlara lider demək olar?” sualına ca-
vab olaraq öz rəylərini və fikirlərini bildirirlər.
2) Ümummilli lider Heydər Əliyevin
tarixi rolu nədən ibarətdir?
3) Şagirdlərin təfəkkürü lazımi istiqamətə
yönəldilir.
Tədqiqat müəllim seçimindən asılı olaraq
böyük və kiçik qrup formasında aparılır. Müzakirə
və BİBÖ üsulu vasitəsilə şagirdlərin bütünlüklə
fəaliyyətə cəlb olunmasına, Heydər Əliyev şəx-
siyyəti haqqında keçmiş və əldə ediləcək yeni bi-
liklər arasında əlaqə yaradılmasına, beləliklə,
mövzunun daha yaxşı qavranılmasına nail olmaq
mümkündür. Yeni faktlar və biliklər əldə etmək
üçün şagirdlərə tədqiqat prosesini cədvəldəki tap-
şırıqlar əsasında davam etdirmək təklif edilir. Son-
ra müəllim aşağıdakı məzmunda iş vərəqini şa-
girdlərin qarşısında olan kompüterlərə yönəldir:
Azərbaycanın böyük oğlu Heydər Əliyev
həyat və fəaliyyətini müstəqil Azərbaycanın ya-
radılmasına və inkişafına həsr etmişdir. Ulu ön-
dərimiz hələ sovet Azərbaycanın rəhbəri olduğu
vaxtda da vətənimizin iqtisadiyyatının dirçəlmə-
sinə çalışmışdı. Əhalinin yaşayış səviyyəsinin
yaxşılaşmasına, elm və mədəniyyətin inkişaf
etdirilməsinə böyük diqqət ayırmışdı.
Heydər Əliyev dövlət xadimi olmaqla ya-
naşı, böyük strateq idi. Tarixi hadisələrin axarını
hələ bir neçə on il əvvəl müəyyən edə bilirdi.
Ona görə də məhz ötən əsrin 70-ci illərindən
başlayaraq o gələcək müstəqil Azərbaycanın tə-
məlini qoyurdu.
Ulu öndərimiz hələ o illərdən vətənimizin
gələcəyini düşünərək milli siyasət yeridirdi.
Azərbaycan dilinin, milli adət-ənənələrin qorun-
ması, milli kadrların hazırlanması hər zaman
onun diqqət mərkəzində idi. Yüksək vəzifələrdə
azərbaycanlıların çalışmasını istəyən Heydər
Əliyev bizim gənclərin xaricdə ,Sovet İttifaqının
ən böyük təhsil ocaqlarında təhsil almasını tə-
min edirdi. Ulu öndərimizi narahat edən məsələ-
lərdən biri azərbaycanlı hərbi kadrların çox az
olması idi. Çünki hələ çar Rusiyası dövründə
azərbaycanlıların azadlıq eşqinin məhv edilməsi
üçün gənclər hərbi xidmətə cəlb edilmir, onlara
mübarizə əzmini unutdurmağa çalışırdılar. Bu
siyasət sovet hökuməti dövründə da davam edir-
di. Ulu öndərimiz bunu dərk edirdi və gələcək
faciələri duyaraq məqsədli tədbirlər gördü.
Heydər Əliyevin səyi nəticəsində bu müstəmlə-
kəçi siyasətə zərbə vuruldu. O, general Cəmşid
Naxçıvanski adına hərbi məktəbin açılmasına
nail oldu. Eyni zamanda azərbaycanlı gənclərin
Sovet İttifaqının digər hərbi məktəblərində oxu-
ması üçün tədbirlər gördü. Tarixçi alim Yaqub
Mahmudov öz xatirələrində yazır:
Müəllim bu tapşırığı yerinə yetirməzdən
qabaq şagirdlərin düşüncələrini dərsin müvafiq
hissələrinə yönəldir. Tədqiqat prosesi nəticəsin-
də şagirdlərin əldə etdikləri yeni faktlar və mə-
lumatlar qarşılıqlı dinləmə yolu ilə mübadilə
edilir. Mövzunun aktuallığı və səmərəliliyi qrup
işinə imkan verir. Bütün şagirdlərin iştirakını tə-
min etmək üçün təqdimatı keçirənlərə sual ver-
mək və əlavələr etmək vacibdir.
Tarix uca bir dağa bənzəyir. Ondan uzaq-
laşdıqca onun əzəməti və qüdrəti daha aydın gö-
rünür. Ulu öndər Heydər Əliyevin həyatı və fəa-
liyyəti də belədir. Hər gün, hər ötən illər onun
qüdrətinin nə qədər böyük olduğunu sübut edir.
Təsadüfi deyildir ki, Heydər Əliyev “bütün
Ümumtəhsil məktəblərinin V siniflərinin Azərbaycan tarixi dərslərində şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin
nümunəsində tərbiyə edilməsi
165 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
dövrlərin böyük siyasi xadimi” kimi dəyərlən-
dirilmişdir.
Ulu öndərin gəncliyində bir arzusu olmuş-
du. Onun arzusu memar olmaq idi. Lakin, o pe-
şəkar memar ola bilmədi. Siyasi memar oldu.
Onun “şah əsəri” isə müstəqil Azərbaycan oldu.
Qüdrətli Azərbaycan.
Müəllim şagirdlərin tarixi şəxsiyyət -
Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti nümunəsin-
də tərbiyə etmək məqsədi ilə ümummilli liderin
tarixi şəxsiyyət kimi keyfiyyətləri haqqında də-
rin bilik verdikdən sonra onlara aşağıdakı məz-
munda müstəqil iş təklif edir:
1. Cədvəl qurum və cədvəldə ümummilli
lider haqqındakı sualları cavablandırın.
2. Heydər Əliyevi dövlət xadimi kimi
səciyyələndirin.
3. Heydər Əliyevi böyük strateq kimi
səciyyələndirin.
4. Xalqının və dövlətinin xilaskarı kimi
dəyərləndirin.
5. Liderlik xüsusiyyətlərini göstərin.
6. Ulu öndərin gənclər üçün mənalı həyat
yolunu şərh edin.
Müəllim şagirdlərin biliyini qiymətləndirir
və ev tapşırığı verərək dərsi yekunlaşdırır. Problemin elmi yeniliyi. Ümumtəhsil mək-
təblərinin V sinfində şagirdlərin tarixi şəxsiyyətlərin
nümunəsində tərbiyə edilməsinin nümunəvi dərs
modelinin təqdim olunmasıdır.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, məqalənin məzmunundan və onun nəticələrin-
dən məktəb müəllimləri gündəlik pedaqoji fəaliyyət-
lərində istifadə edə biləcəklər.
Problemlə bağlı alınan elmi nəticə. Məqalə-
də şagirdlərin tarix dərslərində tarixi şəxsiyyətlərin
nümunəsində tərbiyə edilməsinin metodik sisteminin
verilməsidir.
ƏDƏBİYYAT
1. Fəlsəfi ensiklopedik lüğəti. Müəllif kollektivi. Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası. Nəşriyyat
Poliqrafiya Birliyi, 1997.
2. Əmirov M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal / interaktiv təlimi metodikası: Dərs vəsaiti. Bakı,
2014.
3. Əliyev R. Şəxsiyyət və onun formalaşdırılmasının etnopsixoloji əsasları. Bakı, 2000 .
4. Mahmudlu Y. Cabbarov H., Hüseynova L. Azərbaycan tarixi - ata yurdu. Ümumtəhsil
məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Təhsil, 2012.
Л. Керимова
ВОСПИТАНИЕ УЧАЩИХСЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ V КЛАССА НА УРОКАХ
ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА НА ПРИМЕРЕ ИСТОРИЧЕСКИХ ЛИЧНОСТЕЙ.
РЕЗЮМЕ
В статье была обоснована актуальность темы, и выражено отношение к развитию проблемы. В
учебнике Истории Азербайджана для V класса определены возможности тем, посвященных жизни и
деятельности исторических личностей. В преподавании предмета «Независимый Азербайджанский
основатель» была дана модель урока, отражающая воспитание учеников в жизни и деятельности
исторических личностей.
L. Karimova
EDUCATION OF PUPILS OF SECONDARY SCHOOLS OF THE V CLASS AT THE LESSONS OF
THE HISTORY OF AZERBAIJAN ON THE EXAMPLE OF HISTORICAL PERSONALITIES.
SUMMARY
The relevance of the topic was substantiated in the article, and the attitude to the development of the
problem was expressed. In the textbook of the History of Azerbaijan for the V class, the possibilities of
topics devoted to the life and work of historical personalities are defined. In teaching the subject
"Independent Azerbaijan Founder", a lesson model was given that reflects the education of students in the
life and work of historical personalities.
Redaksiyaya daxil olub: 19.02.2018
Rüxsarə Əliyeva
166 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
TƏHSİLİN İDARƏ OLUNMASI MƏSƏLƏLƏRİ
TƏLƏBƏ ÖZÜNÜİDARƏSİ SOSİAL FƏALLIĞIN FORMALAŞDIRILMASININ
VASİTƏSİ KİMİ
Rüxsarə Əliyeva,
Bakı Dövlət İqtisadiyyat və Humanitar
Kollecinin direktoru pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: fəallıq, sosial fəallıq, tələbələr, özünüidarə, tələbə özünüidarəsi sosial fəallığın
formalaşdırılması
Ключевые слова: активность, социальная активность, студенты, самоуправление,
самоуправление студентов, формирование социальной активности
Keywords: activity, social activity, the students, self-management, self-management of students the
formation of social activity
Orta ixtisas məktəbləri tələbələrində sosial
fəallığın formalaşdırılması bu işin təhsilalanla-
rın müstəqilliyi, təşəbbüskarlığı, təşkilatçılıq ba-
carığının, istedadının, özünüidarəsinin nəzərə
alınmasını tələb edir. Bu sahədə tələbə özünü-
idarəsi mühüm rol oynayır. Özünüidarə:
1. Kollec tələbələrinin məqsədyönlü, pla-
nauyğun və sistemli fəaliyyətidir.
2. Fəal həyat və fəal vətəndaşlıq mövqeyi-
nə malik hərtərəfli və ahəngdar inkişaf etmiş ya-
radıcı şəxsiyyətin formalaşmasına, əmək baza-
rında rəqabətəqabil mütəxəssislərin hazırlanma-
sına yönələn tərbiyə işinin səmərəli formasıdır.
3. Tələbələrin həyatının ən mühüm məsələ-
lərinin həllinə, onların sosial inkişafına yönələn
təşəbbüskarlığının, müstəqilliyinin, məsuliyyətli
ictimai fəaliyyətinin özünəməxsus formasıdır.
4. Azərbaycan Respublikasında gənclər
siyasətinin formalarından biridir.
5. Tələbə ictimai hərəkatının səmərəliliyi
məqsədilə cəmiyyətin sosial-iqtisadi baxımdan
yenidən qurulmasında, tələbə problemlərinin
həllində təhsilalanların imkanlarından maksi-
mum istifadə olunması formalarından biridir.
Kollecdə tələbə özünü idarəsi iki şəkildə
təşkil olunur: ümumkollec və ayrı-ayrı qruplar
üzrə. Tələbə özünüidarəsinin ali orqanı kollecin
tələbə fəallarının konfransıdır. Fəallar kollecin
tələbə şurası tərəfindən seçilir. Tələbə özünüida-
rəsinin fəaliyyətinin əsas mexanizmini kollektiv
yaradıcı fəaliyyət təşkil edir. Tələbə özünüidarə-
sinin fəaliyyətinin məzmununu bir sıra önəmli
layihələrin həyata keçirilməsi təşkil edir. Həmin
layihələr üzrə tədbirlərin təşəbbüskarları, təşki-
latçıları və həyata keçirənlər tələbələrin özləri
olurlar.
Tələbə özünüidarəsi bir sıra əlamətlərə
malikdir. Qabaqcıl kolleclərdə aşağıdakı əlamət-
lər diqqət mərkəzində dayanırdı:
1. Məqsədyönlülük – tələbənin özünüidarə
orqanını özünün şəxsi fəaliyyətinin və inkişafı-
nın məqsədi hesab etməsi, könüllü fəaliyyətini
kollecin əsas məqsədləri ilə, dövlətin gənclər si-
yasəti ilə uzlaşdırmaq qabiliyyətini; fəaliyyəti-
nin nəticəsini, məqsədə çatmağın səmərəli yol-
larını aydın başa düşməsini, diqqət mərkəzinə
gətirir.
2. Muxtariyyət – kollektivin fəaliyyətinin
məqsədlərinin və vəzifələrinin qoyuluşunda,
onun əsas istiqamətlərinin işlənib hazırlanma-
sında; fəaliyyətin motivasiyasının və məqsədlə-
rinin, nəticəyə nail olma vasitələrinin, həyata
keçirilmə yollarının seçilməsində müstəqillik və
qeyri-asılılıq. 3. Müstəqillik – kollec rəhbərliyindən ma-
liyyə və hüquqi baxımdan asılı olmaması. 4. Özünüidarə orqanlarının mövcudluğu
tələbə özünüidarəsinin hər bir səviyyəsində
Tələbə özünüidarəsi sosial fəallığın formalaşdırılmasının vasitəsi kimi
167 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
onun orqanlarının yaradıla bilməsini mümkün
hesab edir. 5. Sistemlilik - fəaliyyətin sistemli təşkili.
6. Kollecin idarə olunmasında iştirak –
kollecin pedaqoji şurasının işində iştirak. 7. Özfəaliyyət – təşkilatın idarəetmə funk-
siyasının (fəaliyyətin planlaşdırılması, iştirakçı-
ların təşkili, motivləşdirilməsi, nəzarət və rəh-
bərlik) yerinə yetirilməsini, qəbul edilmiş qərar-
ların icrasını nəzərdə tutur.
3. Xarici mühitlə əlaqələr – kollecin idarə-
etmə orqanları ilə, pedaqoji kollektivlə, təsərrü-
fat xidməti ilə, başqa təhsil müəssisələri, ictimai
və dövlət təşkilatları ilə qarşılıqlı münasibətlər-
də öz ifadəsini tapır. Xarici mühit kimi tələbə
özfəaliyyətinin müxtəlif formaları, gənclər və
tələbə təşkilatı, maraq klubu, idman bölmələri
nəzərdə tutula bilər.
Orta ixtisas məktəblərində tələbə özünü-
idarəsi müəyyən prinsiplərə əsaslanaraq öz fəa-
liyyətini qurur. Həmin prinsiplər tələbə özünü-
idarəsinin əsas konsepsiyası hesab olunur. Bu
prinsiplər kollecin tələbə özünüidarəsinin ən
mühüm və səciyyəvi xüsusiyyətlərini, onun di-
gər tələbə təşkilatlarının formalarından fərqlə-
nən əlamətlərini müəyyən edir və tələbə özünü-
idarəsinin mahiyyətin haqqında düzgün təsəvvür
formalaşdırır.
Qabaqcıl kolleclərdə (məsələn, Bakı Döv-
lət İqtisadiyyat və Humanitar Kollecində) özü-
nüidarə orqanları tələbələrdə sosial fəallığın for-
malaşdırılması məqsədilə yuxarıda müəyyən
etdiyimiz prinsiplərlə yanaşı sırf özünüidarə or-
qanlarına xas olan və onların özlərinin seçdik-
ləri bir sıra səciyyəvi prinsiplərdən faydalanırdı-
lar. Onları diqqətə çatdıraq:
1. Birgəlik prinsipi. Bu prinsip tələbə özü-
nüidarəsi tələbə həyatının keyfiyyətinin yüksəl-
dilməsi üzrə məsələlərin birlikdə həll edilməsi
məqsədilə kollec tələbələrinin könüllü birliyidir
ideyasını rəhbər müddəa kimi dəyərləndirir. Bu
birlik özünüidarə fəallarına kollecin tələbə həya-
tının idarə olunmasında fəal iştirak etmək, özü-
nütəsdiq və inkişaf üzün özünüidarənin geniş
imkanlarından faydalanmaq hüququ verir.
2. Könüllülük prinsipi. Tələbələr özünü-
idarə orqanlarında iştirak edib-etməmək qərarını
könüllü surətdə qəbul edirlər.
3. Rəsmiyyətçilik prinsipi. Bu prinsip
tələbə özünüidarənin Nizamnaməsində göstəri-
lən missiyanın, məqsədlərin, vəzifələrin və təş-
kilati strukturun vahidliyini müəyyən edir. Ni-
zamnamə tələbə birliyinin əsas qanunu olmaqla
kollec tələbələrinin konfransında qəbul edilir.
4. Dövlətçilik prinsipi. Tələbə özünüidarə-
si öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasının
Gənclər siyasətinə uyğun olaraq qurur.
5. Diqqət mərkəzində olmaq prinsipi. Tə-
ləbə şəxsiyyətinin və kollecin tələbə həyatının
inkişafı tələbə özünüidarəsinin diqqət mərkəzin-
dədir.
6. Sistemlilik prinsipi. Tələbə özünüidarə-
si öz fəaliyyətini müəyyən sistem əsasında qu-
rur. Azərbaycan Respublikasının Gənclər siya-
sətinin reallaşmasına sistemli yanaşma tələbə
özünüidarəsinə kollecin tərbiyə funksiyasının
həyata keçirilməsinin mühüm vasitəsi kimi ya-
naşır. Bu, o deməkdir sistemli yanaşma tələbə
birliyinin, nizamnamə məqsədlərinə nail olmaq
üçün tələbə özünüidarənin struktur bölmələrinin
fəaliyyətinin və qarşılıqlı əlaqələrinin məqsəd-
yönlü, sistemli və tənzimlənən, nizamlanan
proses kimi nəzərdən keçirir.
7. Seçki prinsipi. Kollecdə tələbə özünü-
idarəsinin rəhbər orqanları seçki əsasında for-
malaşdırılır.
8. Xidmət prinsipi. Özünüidarənin rəhbər
orqanlarına seçilmiş təhsilalanlar tələbə birliyi-
nin işində yaxından, fəal şəkildə iştirak edəcək-
lərinə, özünüidarənin məqsəd və vəzifələrinə
xidmət edəcəklərinə and içirlər.
9. Nümayəndəlik prinsipi. Özünüidarənin
rəhbər orqanlarında təmsil olunan tələbə oğlan və
qızlar kollec tələbələrinin adından, onların tap-
şırıqları əsasında və mənafelərinə uyğun olaraq
üzərlərinə düşən vəzifələrini yerinə yetirirlər.
10. Müxtariyyət prinsipi. Tələbə özünü-
idarəsi öz fəaliyyət istiqamətlərini və qaydala-
rını müstəqil şəkildə planlaşdırır və öz qərarla-
rında kollecin rəhbərliyindən və digər şəxslər-
dən asılı deyildir.
11. Korporativ (müəyyən fəaliyyətə mən-
sub şəxslərin birləşməsi) prinsip. Tələbə özünü-
idarəsi korporativ mədəniyyətin tərkib hissəsi-
dir. Odur ki, orta ixtisas məktəbindən kənarda
mövcud deyil. Tələbə özünüidarəsi kollecin tari-
xi, dəyərləri və ənənələri ilə qırılmaz tellərlə
bağlıdır.
12. Partnyorluq prinsipi. Tələbə özünüida-
rəsinin strateji əsasları və kollecin rəhbərliyi
Rüxsarə Əliyeva
168 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
partnyorluq xarakterinə malikdir. Bu məsələ
həm kollecin, həmçinin tələbə özünüidarəsinin
Nizamnaməsində öz ifadəsini tapır. Tərəflərin
qarşılıqlı münasibətləri tələbə özünüidarəsi və
kollecin rəhbərliyi tərəfindən imzalanan müqa-
vilədə ifadə olunur.
13. Vahidlik və tamlıq prinsipi. Kollecin
digər tələbə birlikləri tələbə özünüidarəsinin
subyektləridir və öz fəaliyyətlərini tələbə özünü-
idarəsinin hüquqi sahəsi çərçivəsində və tələbə
özünüidarəsinin Nizamnaməsinə uyğun olaraq
həyata keçirirlər.
14. Resurs təminatı prinsipi. Tələbə
özünüidarəsi öz Nizamnamə fəaliyyətini həyata
keçirmək üçün tələbə özünüidarəsi ilə kollec
rəhbərliyi arasında bağlanmış müqaviləyə uy-
ğun olaraq təşkilati, maddi, intellektual, infor-
masiya və digər resurslardan istifadə edir.
15. Təlim prinsipi. Tələbə özünüidarəsinin
metodik və məsləhət xarakterli dəstəyə ehtiyacı
olur. Bu, təbiidir. İstənilən qurum müəyyən kö-
mək əsasında səmərəli fəaliyyət göstərir. Bunu
nəzərə alaraq, tələbə özünüidarəsinə yardım məq-
sədilə xüsusi bölmə yaradılır. Həmin bölmənin
əsas vəzifəsi təlim prosesidir. Ona görə də tələbə
özünüidarəsi fəallarının təşkilati işlər və idarə-
etmə mədəniyyəti üzrə zəruri biliklərə, bacarıq
və vərdişlərə yiyələnmələri qayğısına qalınır.
“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə özü-
nüidarəyə belə tərif verilir: «Hər hansı bir təşki-
latın, cəmiyyətin, təsərrüfat, yaxud inzibati va-
hidinin və s. öz daxili işlərini yerli qüvvələrlə
həll etmə hüququ” (1, c. 3, 564).
Problemə pedaqoji nöqteyi-nəzərdən ya-
naşdıqda yuxarıdakı fikri aşağıdakı şəkildə ifadə
etmək olar: özünüidarə dedikdə, təhsil müəssi-
səsinin, o cümlədən kollecin öz həyatını daxili
qüvvələrlə, tələbələrin köməyi ilə təşkil etmə
hüququ başa düşülür.
“Özünüidarə” anlayışı ilə bağlı olan “mux-
tariyyət”, “müstəqil”, “müstəqillik”, “təşəbbüs-
kar”, “təşəbbüskarlıq”, “təşkilatçı” və “təşkilatçı-
lıq” anlayışlarına da aydınlıq gətirək. Bunun
üçün yenə “Azərbaycan dilinin izahlı lüğət»ini
nəzərdən keçirdik: “Muxtariyyət – daxili qanun-
vericilik və idarəetmə işlərində sərbəst olma hü-
ququ; özünüidarə. Muxtariyyət tələb etmək (14,
394); müstəqil – 1. Başqasından asılı olmayan,
başqasına tabe olmayan; sərbəst. 2. Özü-özlüyün-
də əhəmiyyətli olan, başqaları ilə bağlı olmayan,
başqalarından ayrılan; ayrıca, xüsusi (1, 431);
müstəqillik – müstəqil olma halı (1, 431-432);
təşəbbüskarlıq – təşəbbüskar olma, təşəbbüs irəli
sürmə; təşəbbüslük (2, 331); təşkilatçı – bir şeyi
təşkil edən, təşəbbüsçü olan adam; təşkilatçılıq
qabiliyyəti olan adam. İstedadlı təşkilatçı; təşki-
latçılıq – təşkilatçı bacarığı, təşkil etmə bacarığı;
təşkil etmə, təşkilatçılıq işi, təşkilatçılıq fəaliy-
yəti” (2, 332).
Özünüidarə orqanlarında hər bir tələbənin
kollektivin köməyi ilə idarəetmə, asılılıq, tabeçi-
lik, təşkiletmə münasibətlərinə yiyələnməsi
üçün zəruri imkan olur. A.S. Makarenko bu xü-
susda yazırdı: “Mən yalnız o kollektivi ən yaxşı
kollektiv hesab edirəm ki, o, öz biliyini, vahidli-
yini, möhkəmliyini hiss etməklə bərabər eyni
zamanda başa düşür ki, bu kollektiv sözü bir
yerə yığıb toplanmış dostların məclisi deyil, icti-
mai bir hadisədir, müəyyən vəzifələri, borcu
olan, müəyyən məsuliyyət daşıyan bir kollektiv,
bir təşkilatdır” (3, 180).
Tələbə özünüidarəsinin məqsədi tələbələ-
rin yaradıcı və peşəkar sferada fəaliyyətinin hə-
yata keçirilməsinə və tələbə həyatının müxtəlif
sahələrində problemlərin həllinə imkan verən
şəraitin yaradılmasından ibarətdir.
Eksperimentə cəlb edilmiş kolleclərdə
tələbə özünüidarə orqanları bir sıra funksiyaları
yerinə yetirirdilər. Onları qeyd edək: 1) özünü-
fəallaşdırma; 2) fərdi və kollektiv şəkildə özü-
nənəzarət; 3) təşkilati özünütənzimləmə.
1. Özünüfəallaşdırma funksiyası nəzərdə tu-
tur ki, tələbə həyatının idarə olunması işinə özü-
nüidarə orqanının daha çox üzvü cəlb edilsin.
2. Fərdi və kollektiv şəkildə özünənəzarət
nəzərdə tutur ki, tələbə özünüidarə orqanları və
onun ayrı-ayrı üzvləri öz fəaliyyətlərini müntə-
zəm şəkildə təhlil etsinlər, fəaliyyətdəki müsbət
və qüsurlu cəhətləri aşkara çıxarıb, çatışmazlıq-
ları, yol verilmiş qüsurları aradan qaldırsınlar,
səriştəsizlik nümayiş etdirildiyi təqdirdə daha
optimal yollar arasınlar, özünütəkmilləşmə ilə
məşğul olsunlar idarəetmənin daha optimal yol
və vasitələrini müəyyən etsinlər;
3. Təşkilati özünütənzimləmə nəzərdə tu-
tur ki, özünüidarə orqanları üzvlərinin təşkilatçı-
lıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsində mütəşək-
kil, fəal, çevik, səriştəli olsunlar, peşəkarlıq nü-
mayiş etdirsinlər.
Tələbə özünüidarəsi sosial fəallığın formalaşdırılmasının vasitəsi kimi
169 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Məqsədə çatmaq qarşıda duran vəzifələr
bunlardır:
- orta ixtisas məktəbinin tələbə fəalını for-
malaşdırmaq və təhsilləndirmək;
- özlərinə, cəmiyyətə, ətraf aləmə münasi-
bətlər sahəsində təcrübənin zənginləşdirilməsi
ilə bağlı tələbələrə kömək etmək;
- tələbə kollektivlərinə hərtərəfli dəstək
vermək;
- hər bir tələbədə özünütəşkil, özünüidarə,
özünütəkmilləşdirmə, özünüdəyişmə, özünənəzar-
ət, özünəhesabat, özünə kənardan baxma, özünü-
tərbiyə, özsünütəhsil, özünü kamilləşdirmə, özü-
nün sosial dünyasını qurmaq tələbatı yaratmaq;
- tələbə özünüidarəsi mexanizmini təkmil-
ləşdirmək;
- tələbələrin maraq və mənafeləri barədə
kollecin rəhbərliyinə məlumat vermək;
- elmi, tədris və sosial fəaliyyəti zamanı
fəallıq göstərmiş tələbələrin rəğbətləndirilmə-
sinə görə kollecin pedaqoji şurası qarşısında
məsələ qaldırmaq;
- tələbə gənclərin sosial-hüquqi problem-
lərinin həllinə kömək etmək;
- təlim prosesinin və tələbə gənclərin təd-
qiqat işinin səmərələşdirilməsinə dair təkliflər
irəli sürmək;
-tələbələrin kollecdən xaric edilməsi, ya-
xud bərpa edilməsi, nümunəvi tələbələrin təhsil-
almanın kommersiya formasından büdcə hesabı-
na təhsilə cəlb edilməsi formasına keçirilməsi,
yataqxanaya yerləşdirilməsi, yaxud yataqxana-
dan çıxarılması ilə bağlı orta ixtisas məktəbinin
rəhbərliyi qarşısında məsələ qaldırmaq;
- özünüidarə vasitəsilə sosial əlaqələri ge-
nişləndirmək, hər bir tələbəyə sosial aləmə ya-
xından bələd olmaq bacarığı aşılamaq;
- hər bir tələbə şəxsiyyətinin təşəkkülünə
nail olmaq, dünyagörüşünün formalaşdırılma-
sını təmin etmək üçün tələbə ictimai təşkilatları-
nın rolunu gücləndirmək;
- tələbələrlə kollec rəhbərliyi və təhsil
müəssisəsinin struktur bölmələrinin rəhbərləri
ilə qarşılıqlı əlaqəsinə nail olmaq;
- tələbə özünüidarə orqanlarının hüquqi,
informasiya, metodik və digər resurs təminatını
yaratmaq;
- tələbələrin sosial dəyərli təşəbbüslərini
reallaşdırmaq məqsədilə sosialmədəni mühit
formalaşdırmaq;
- demokratik həyat tərzini, sosial ədalət
hissini, yüksək qarşılıqlı tələbkarlığı, məsuliyyət
və cavabdehliyi, sağlam mənəvi-psixoloji iqli-
mi, tələbə kollektivində yüksək mənəvi də-
yərləri inkişaf etdirmək;
- gənclərin tərbiyə problemlərinə dair icti-
mai fikri formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək;
- kollecdən kənarda və müxtəlif səviyyə-
lərdə (kolleclərarası, şəhər, regional, respublika
və s. ) tələbə kollektivinin mənafelərini müdafiə
etmək;
- özünüidarə fəaliyyətini hər bir tələbə oğ-
lan və qızda fərdi həyat tərzi formalaşdırmağa
yönəltmək;
- fəal vətəndaşlıq mövqeyi tərbiyəsi üzrə
işin təşkilində və həyata keçirilməsində tələbə
kollektivlərinin təşəbbüskarlığını inkişaf etdir-
mək;
- kollecdə tələbə birliklərinin fəaliyyətini
əlaqələndirmək üzrə tədbirlər hazırlamaq və
həyata keçirmək;
- özünüidarənin müntəzəm inkişafetdirici
xarakter almasına nail olmaq;
- tələbə və gənclər problemləri üzrə kolle-
cin rəhbərliyinə təkliflərin verilməsində təşəb-
büslərlə çıxış etmək;
- tələbələrin müstəqil yaradıcı fəaliyyətini
inkişaf etdirmək baxımından təlimin səmərəlili-
yini yüksəltmək, təkmilləşdirmək və optimal-
laşdırmaq;
- özünəhesabat, özünənəzarətin həyata ke-
çirilməsi vasitəsi ilə kollektivin tapşırıqlarını
yerinə yetirməyi hər bir tələbəyə öyrətmək;
- tələbə həyatının və dövlətin gənclər siya-
sətinin müxtəlif cəhətləri ilə tələbə kollektivini,
rəhbərliyi və müəllimləri məlumatlandırmaq;
- tələbə kollektivinin, kolleclərdəki qrup-
ların, kursların, şöbələrin sıx birliyinə nail ol-
maq;
- hər bir tələbənin dəyərli olduğunu qəbul
etmək;
- gənclər təşkilatı və digər ictimai birlik-
lərlə əməkdaşlığa nail olmaq;
- tələbə özünüidarə orqanlarının fəaliyyə-
tinə pedaqoji rəhbərliyi həyata keçirmək və s.
Qabaqcıl kolleclərdə tələbə özünüidarəsi-
nin strukturu və formaları gənclərin özlərinin hü-
quqi təminatları nəzərə alınaraq formalaşdırılır.
Özünütəhlil, özünüqiymətləndirmə, özünütənqid,
özünüyönəltmə özünüidarədə başlıca yer tutur.
Rüxsarə Əliyeva
170 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Özünüidarə zamanı diqqət aşağıdakı cəhətlərə
istiqamətlənir: kollektivin fəaliyyətinin planlaşdı-
rılması; bu fəaliyyətin təşkili, öz işini təhlil et-
mək; görülmüş işlərə yekun vurulması və s.
Praktik təcrübənin təhlili tərbiyə işinin xa-
rakterinin başlıca əlamətlərini - idarəetmənin və
özünüidarənin necə təşkil olunduğunu müəyyən
etməyə imkan verdi.
Tələbə özünüidarəsi zamanı tərbiyə prose-
si xarakterinə görə fərqlənir, aşağıdakı məsələ-
lər diqqət mərkəzinə gəlirdi:
- könüllülük; demokratiklik; humanistlik;
sosial cəhət; yaradıcı cəhət; müxtəlif variantlıq;
müstəqillik və s.
Tələbə özünüidarə orqanlarının təşkili za-
manı könüllülük prinsipinə xüsusilə fikir verilir.
Bu, bir həqiqətdir ki, bu və ya digər fəaliyyət, o
cümlədən sosial fəaliyyət zamanı hər bir tələbə-
də, pedaqoji kollektivin hər bir üzvündə özünü
təkmilləşdirmək, öz bacarığını, qabiliyyətini,
istedadını nümayiş etdirmək, öz fəaliyyətlərini
yüksək mənəvi dəyərlərə əsasən qurmaq, nümu-
nəvi davranış, rəftar və ünsiyyət nümunəsi gös-
tərmək tələbatı və arzusu olur. Bunu əsas götü-
rərək, tələbələrdə kollektiv üzvlərinə hörmətli
münasibət tərbiyələndirmək, bu təməl üzərində
yoldaşlıq və dostluq münasibətlərini möhkəm-
ləndirmək mümkündür. Bu, özünüidarənin əsas
vəzifələrindən biridir.
Özünüidarə zamanı hər bir tələbə oğlan və
qızın, kollektivin və azlıqda qalanların maraq-
ları və istəkləri, tələbatları öyrənilir, ümumi ra-
zılığa gəlinir. Özünüidarə tələbə kollektivində
onun hər bir üzvünün müdafiə olunmaq mühi-
tini formalaşdırır, gənclərin öz münasibətlərini
şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətlərin tələb-
ləri əsasında qurmalarına şərait yaradır. Bu mü-
nasibətlər hər bir tələbəni kamil şəxsiyyət kimi
qəbul edilməsinə və onun təkrarolunmazlığının
həyata keçirilməsinə imkan verir. Özünüidarə fəaliyyətinin səmərəliliyinin
artırılması və genişləndirilməsi, onun işinə baş-
qa tələbələrin də cəlb edilməsi, vəzifələrin nis-
bətən mürəkkəbləşdirilməsi tərbiyə prosesinə
innovasiya yanaşmalarının meydana gəlməsinə
səbəb olur.
Qabaqcıl orta ixtisas məktəblərində özü-
nüidarə orqanlarının fəaliyyətində tələbə oğlan
və qızların hüquq və vəzifələrinin həyata keçi-
rilməsi təmin olunurdu. Hüquq və vəzifələr
mövcud normativ sənədlərə əsasən meydana gə-
lirdi. Həmin sənədlərə aid idi: Uşaq hüquqları
üzrə Cenevrə Bəyannaməsi (1959), BMT-nin
uşaq hüquqları Bəyannaməsi (1959), BMT-nin
uşaq hüquqları haqqında Konvensiyası (BMT-
nin Baş Məclisinin 44-cü sessiyasında 20
noyabr 1989-cu il tarixində qəbul edilib), Uşaq
hüquqları haqqında Azərbaycan Respublikasının
qanunu (1998), “Təhsil haqqında” Azərbaycan
Respublikasının qanunu (2009).
“Uşaq hüquqları haqqında Azərbaycan
Respublikasının qanunu”nun "Qanunun təsir
dairəsi” adlanan birinci maddəsində d deyilir:
“Uşaqların bu Qanunda nəzərdə tutulmuş hü-
quqları və vəzifələri 18 yaşına (yetkinlik yaşına)
çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə
etməyən hər bir şəxsə aid edilir” (116).
BMT-nin Baş Məclisinin 20 noyabr 1989-
cu il tarixli 44-cü sessiyasında qəbul edilmiş
“Uşaq hüquqları haqqında Konvensiyada” da
belə fikir səslənir: “
“Hər bir insan 18 yaşına çatanadək bu
Konvensiyanın məqsədləri üçün uşaq sayılır, bir
şərtlə ki, həmin uşaq barəsində tətbiq edilən qa-
nuna görə o, yetkinlik yaşına daha əvvəl çatmış
olmasın” (4).
Orta ixtisas məktəblərində elə tələbələr
arasında da elə tələbələr vardır ki, onlar hələ 18
yaşına çatmamışlar. Bəziləri doqquzuncu sinfi
bitirəndən sonra kolleclərə qəbul olunmamışlar.
Hətta XI sinfi bitirib orta ixtisas məktəblərində
təhsil alanlarının bəziləri də hələ on səkkiz
yaşına çatmayıblar.
Ona görə də hesab etmək olar ki, “Uşaq
hüquqları haqqında Azərbaycan Respublikasının
qanunu”nun (4) da, BMT-nin “Uşaq hüquqları
haqqında Konvensiya”nın (5) da müəyyən etdiyi
yaş kollec tələbələrinə də aiddir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin
19 may 1998-ci ildə təsdiq etdiyi “ Uşaq hüquq-
ları haqqında Azərbaycan Respublikasının qa-
nunu”nda deyilir: “Bu Qanun Azərbaycan Res-
publikasının Konstitusiyasına, Uşaq Hüquqları
Bəyannaməsinə, Uşaq Hüquqlarına dair Kon-
vensiyaya və digər beynəlxalq hüquq normaları-
na uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasında
uşaqların hüquqlarını və azadlıqlarını, uşaqlar
barəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini,
onların müdafiəsi sahəsində dövlət orqanlarının,
Tələbə özünüidarəsi sosial fəallığın formalaşdırılmasının vasitəsi kimi
171 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
digər hüquqi və fiziki şəxslərin vəzifələrini mü-
əyyən edir” (4).
Qanunun beşinci maddəsi “Uşaq mənafelə-
rinin üstünlüyü” adlanır. Həmin maddə nəzərdə
tutur ki, “Dövlət orqanları, bütün fiziki və hüquqi
şəxslər öz fəaliyyətində uşaqların mənafelərini
üstün tutmalı, onların hüquqlarının təmin olun-
masına şərait yaratmalıdırlar. Azərbaycan Res-
publikasının normativ hüquqi aktları və müvafiq
orqanların qərarları uşaq mənafelərinə zidd olma-
malı və onların icrası uşaqların həyatına, inkişafı-
na və tərbiyəsinə zərər gətirməməlidir” (4).
Qanunda uşaq və yeniyetmələr bir çox hü-
quqlar verilməklə yanaşı onların əsas vəzifələrinə
də aydınlıq gətirilir. Oxuyuruq: “Cəmiyyətdə
davranış qaydalarına əməl etmək, Azərbaycan
Respublikasının dövlət rəmzlərinə bələd olmaq,
biliklərə yiyələnmək, özünü faydalı fəaliyyətə
hazırlamaq, valideynlərə, digər vətəndaşların hü-
quq və mənafelərinə, öz xalqının və başqa xalq-
ların ən ənənələrinə və mədəni sərvətlərinə hör-
mətlə yanaşmaq, tarix və mədəniyyət abidələrini,
ətraf mühiti qorumaq və Azərbaycan Res-
publikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş
digər vəzifələri yerinə yetirmək uşağın borcudur.
Bu vəzifələrin uşaq tərəfindən dərk edilməsinə və
icrasına valideynlərin, müvafiq orqanların və
təhsil müəssisələrinin uşaqlar arasında izahat və
təbliğat aparmaları yolu ilə nail olunur” (4).
Sənədlərə əsasən, hər bir tələbə özünün
ölkəyə, millətə məxsusluğundan asılı olmaya-
raq, müəyyən hüquqlara və vəzifələrə malikdir.
Beynəlxalq sənədlər beynəlxalq hüquq normala-
rı statusuna malik olaraq, uşaqların hüquqlarını
diqqət mərkəzinə gətirir. Bu hüquq: uşağın bü-
tün dünyada rifahına; uşağın azadlıqlarının tə-
min olunmasına və onun ləyaqətinə hörməti; cə-
miyyətdə tam dəyərli və səmərəli həyat üçün
uşağa lazım olan əsasların formalaşdırılmasını;
qabiliyyətlərin tam
nümayiş etdirilməsi üçün şəraitin yaradıl-
masını nəzərdə tutur.
Haqqında danışılan sənədlər uşaqlara öz
fərdiyyətini mühafizə etmək, öz fikrini ifadə et-
mək, vicdan və din azadlığı; assosiasiyalar ya-
ratmaq; bütün zorakılıq formalarından müdafiə
olunmaq; informasiyanı, şifahi, yazılı, yaxud
çap formasında ideyaları axtarmaq, qəbul etmək
və ötürmək azadlığı elan edir.
Özünüidarə orqanlarının fəaliyyətində tələ-
bələrin sosial müdafiəsi öncül yer tutmalıdır.
Avtoritar rəhbərlik üslubundan demokratik rəh-
bərlik üslubuna keçmək tələb olunur ki, bu tələb
eksperimentə cəlb edilmiş kolleclərdə nəzərə alı-
nırdı. Bu orta ixtisas məktəblərində özünüidarə
orqanlarının fəaliyyətin şəxsiyyətyönlü xarakter
daşıyırdı. Şəxsiyyətyönlü fəaliyyət kollektivdə
hər bir tələbənin əhval-ruhiyyəsinin, tələbatları-
nın, meyillərinin, maraqlarının nəzərə alınmasını
zərurətə çevirir. Qabaqcıl kolleclərdə kollektivin
həyat fəaliyyətində münasibətlərin humanistləş-
dirilməsi qarşıya məqsəd kimi qoyulur.
Hazırda sosial vəziyyət belədir ki, kollec
tələbələri uşaqların və yeniyetmələrə qayğı və
mərhəmətdən yan keçə bilməz. Bundan başqa,
özünüidarə orqanlarının fəaliyyətinin mühüm
vəzifələrindən biri də çətin vəziyyətlərdə olan,
özünü kollektivdə narahat hiss edən, davranışın-
da kənaraçıxmalar olan, sağlam olmayan həyat
tərzi keçirən tələbələrə köməyin göstərilməsi
məsələsidir.
Yeni pedaqoji şəraitində də özünüidarə təh-
sil-tərbiyə prosesində layiqli yer tutur və yeni-
yetmə və gənclərin fəal həyat mövqeyinin for-
malaşdırılmasının mühüm şərti kimi diqqət mər-
kəzinə gəlir. Özünüidarə orqanlarının fəaliyyə-
tinin müvəffəqiyyəti heç də yalnız ayrı-ayrı təd-
birlərin və işlərin sayı ilə müəyyən olunmur. Baş-
lıca məsələ tələbə kollektivində sağlam psixoloji
v. mənəvi atmosferin bərqərar olmasındadır.
Tələbə özünüidarəsinin müsbət təcrübə-
sindən görünür ki, qabaqcıl kolleclərinin öz de-
vizi, andı, ləyaqət və şərəf məcəlləsi, qanunları
və qaydaları mövcuddur. Tələbə özünüidarəsi-
nin inkişafı tələb edir ki, onun üzvlərinin sayı
get-gedə artsın. Bu aşağıdakı şərtlər daxilində
reallaşır:
- kollektivlərin fəaliyyət sahəsinin geniş-
ləndirilməsi;
- özünüidarə orqanlarının hüquq və vəzi-
fələrinin genişləndirilməsi;
- digər kollektivlərlə əlaqələrin genişlən-
dirilməsi;
- tələbələrin təşkilatçılıq funksiyalarının
yerinə yetirilməsinə cəlbedilmə üsullarının dəyi-
şilməsi;
- kollektivdə münasibətlərin xarakterinin
dəyişilməsi;
Rüxsarə Əliyeva
172 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
- kollektivin fəaliyyətinin təşkilində müəl-
limlərin mövqeyinin dəyişilməsi;
İntizam kimi özünüidarə də böyüklərin və
yeniyetmə və gənclərin böyük birgə işinin nəti-
cəsidir. Özünüidarənin baş tutması üçün tələbə-
lərin mühakimələrinin və davranışlarının müstə-
qilliklərini təmin edirik, onlarda işə girişmək, öz
həyatını dəyişmək arzusu oyadırıq. Bütün bun-
lar onlarda özünüidarəyə tələbat yaradır.
Tələbə özünüidarə orqanları öz fəaliyyət-
lərini formalaşdırılmış bölmələrin vasitəsiılə hə-
yata keçirirlər.
1. Mədəni-kütləvi bölmə. 2. İnformasiya
bölməsi. 3. İdman və sağlamlıq bölməsi. 4. Tə-
ləbə yaradıcılıq laboratoriyası. 5. Tələbə təhlü-
kəsizlik xidməti bölməsi. 6. Kuratorluq bölməsi.
7. Təşkilati bölmə. 8. Kargüzarlıq bölməsi.
Tədqiqatdan görünür ki, kollecin tələbə
özünüidarəsi təhsilalanların sosial fəallığının
formalaşdırılmasının mühüm vasitəsidir. Özü-
nüidarə isə xüsusi orqanlara malik olmalıdır.
Onların qarşısında konkret məqsəd, bu məqsəd-
dən irəli gələn vəzifələr durur. Problemin aktuallığı. Tələbə özünüidarəsinin
təşkilinə və səmərəli fəaliyyətinə lazımi şərait yarat-
maq ali təhsil müəssisələrinin ümdə vəzifələrinə da-
xildir. Tələbə özünüidarəsində iştirak edən tələbə-
gənclərdə sosial fəallıq yaranır və inkişaf edir.
Problemin yeniliyi. Tələbə özünüidarəsinə
sosial fəallığın formalaşdırılmasının vasitəsi kimi
yanaşılır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Tələbə özü-
nüidarəsinə sosial fəallığın formalaşdırılması sahə-
sində ali təhsil müəssisələrinin pedaqoji kollektivlə-
rinə öz köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”, 4 cilddə, 3-cü cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2006.
2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”, 4 cilddə, 4-cü cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2006.
3. Makarenko A.S. Valideynlər üçün kitab. Bakı: Azərnəşr, 1992.
4. Uşaq hüquqları haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti 19 may 1998-ci ildə təsdiq etmişdir http://www.migration.gov.az/images/pdf/2b42947a6b61fda
33655fc1a71c61b61.pdf
5. ”Uşaq hüquqları haqqında” BMT-nin Konvensiyası.
Р.М. Алиева
СТУДЕНЧЕСКОЕ САМОУПРАВЛЕНИЕ КАК СРЕДСТВО ФОРМИРОВАНИЯ
СОЦИАЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ
РЕЗЮМЕ
Формирование социальной активности студентов средних специальных школ требует, чтобы
эта работа учитывала самостоятельность, инициативность, организационные навыки, талант, и само-
управление обучаемых. В этой области важную роль играет студенческое самоуправление. В статье
студенческое самоуправление рассматривается как средство социальной активности. Статья посвяще-
на задачам студенческого самоуправления, принципам функционирования и ряду особенностей. В
статье рассматриваются 15 принципов.
R.M. Aliyeva
STUDENT SELF-GOVERNMENT AS A MEANS OF FORMING SOCIAL ACTIVITY
SUMMARY
The formation of social activity of students in secondary special schools requires that this work take
into account the independence, initiative, organizational skills, talent, and self-management of trainees.
Student self-government plays an important role in this area. In the article, student self-government is seen as
a means of social activity. The article is devoted to the tasks of student self-government, to the principles of
functioning and to a number of features. The article considers 15 principles.
Redaksiyaya daxil olub: 19.02.2018
Humanizm tərbiyəsi və onun sosial-psixoloji xüsusiyyətləri
173 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
PSİXOLOGİYA VƏ KORREKSİYA PEDAQOGİKASI
HUMANİZM TƏRBİYƏSİ VƏ ONUN SOSİAL-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Ramiz Əliyev,
psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]]
Açar sözlər: şəxsiyyətin formalaşması, inkişaf, fərdiyyət, motivasiya, fəaliyyət istiqamətləri, psixi inkişaf
Ключевые слова: формирование личности, развитие, индивидуализация, мотивация,
направления деятельности, психическое развитие
Key words: formation of personality, development, individiuality, motivation, activity direction,
mental development
İnsan cəmiyyəti yarandığı vaxtdan bu gü-
nədək insanlığın keçdiyi ictimai-tarixi proseslər-
dən asılı olaraq şəxsiyyət formalaşdırmaq mü-
hüm vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Tərbiyə
etmək, övlad böyütmək, onu layiqli vətəndaş
kimi görmək hər bir valideynin arzusu, məktə-
bin vəzifəsi olmuşdur. Bəs, necə olur ki, biz bir
çox hallarda istəyimizə nail ola bilmirik? Təbii
ki, səbəblər çoxdur. Hər kəs humanist, saf tə-
biətli şəxsiyyət formalaşdırmağa çalışır.
Humanizm ideyası bütün dövrlərdə siyasi
xadimləri, dövlət başçılarını, filosof və peda-
qoqları, sosioloq və psixoloqları, eləcə də adi
peşə sahiblərini düşündürmüşdür. Maraqlı bura-
sındadır ki, zaman-zaman, ictimai-tarixi, siyasi,
iqtisadi vəziyyətlərdən asılı olaraq bu məsələlə-
rə münasibət dəyişmiş, bir-biri ilə ziddiyyət təş-
kil edən əks mövqelər ortaya qoyulmuş, diskus-
siyalar aparılmışdır. Tarixin müəyyən dövrlərin-
də humanizm, ədalət, azadlıq, insan hüquqları
adı altında irəli sürülən fikir və ideyalar hətta
praktikada tətbiq olunmuşdur. Onun doğruluğu-
nu sübut etmək üçün tamaşalar qoyulmuş, poe-
ma və romanlar yazılmışdır, bir sözlə, ideyanın
həyata keçirilməsi, insanların şüuruna yeridil-
məsi üçün təbliğat maşını işə salınmışdır. Filo-
soflar, görkəmli mütəfəkkirlər belə humanizmi
fərqli şəkildə qavrayış, dərk etmiş, onun inandı-
rıcı dəlilər ilə sübutuna çalışmışlar.
Bu da həqiqətdir, qanunauyğunluqdur.
Çünki heç bir absolyut həqiqət olmur. Məşhur
alimlər C. Freydman və R. Frayqer yazırlar:
“Hər bir məşhur nəzəriyyəçi insan təbiətinin
müəyyən bir cəhətini aydınlaşdırmışdır. Hesab
edilir ki, hər bir nəzəriyyəçi özlüyündə haqlıdır
və öz sahəsi üzrə diqqəti cəlb edir. Onların əksə-
riyyətinin səhvi ondan ibarətdir ki, yalnız özləri-
nin baxış və yanaşmalarının ümumi, hərtərəfli,
doğru olduğunu zənn edirlər. Şəxsiyyət nəzəriy-
yəsi yaradıcıları arasındakı fikir ayrılığı tarixi
şəraitdən də yaranmışdır. Psixopatologiyaya
əsaslanan nəzəriyyələr empirik nəzəriyyələrə,
idrak fenomeninə əsaslanan nəzəriyyəçilər də
digərlərinə əhəmiyyət verməmişlər. Fikrimizcə,
hər bir nəzəriyyəçi bütövün, tamın bir hissəsi
haqqında dərin təsəvvürlərə malikdir və onun
dediklərinin tamın bir hissəsi olmasına inanmaq
istəmir. Eləcə də digərləri inanmaq istəyirlər ki,
onların dedikləri ya tamdır və ya tamın əsas
hissəsidir”.
İstər islam dinində, istərsə də Şərq fəlsəfə-
si fikrində şəxsiyyətin formalaşdırılması, həya-
tın mənası və sairə bu kimi problemlər daim
diqqət mərkəzində olmuşdur. Həyatın hər üzünü
görmüş arif və müdrik bir şəxsiyyət , həyat
müəllimi olan Həzrət Əlinin nəsihət və öyüdlə-
rinin bu günümüz üçün də misli yoxdur.
- İnsanlar öz ata analarından daha çox zə-
manələrinə oxşayırlar.
- Şəxsiyyətin ən yaxşı cəhəti əxlaqidir.
- Ən böyük dövlət ağıl, ən böyük yoxsul-
luq nadanlıqdır.
Göründüyü kimi, Həzrət Əli insanı özünü-
dərkə, saflaşmağa dəvət edir. O göstərir ki,
insan rəzil işlərdən uzaq olmalı, insaf və ədaləti
əldən verməməlidir.
Buddizmə görə həyatda iki şey var: səbəb
və nəticə. Nəticə iztirabdır. Səbəb isə həyat se-
Ramiz Əliyev
174 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
vinclərinə, dünya nemətlərinə bağlılıqdır. İnsanın
borcu, vəzifəsi iztirabdır xilas olmaqdır. Buna
nail olmaq üçün naz-nemətdən, sərvət və mənfi
emosiyalardan - paxıllıq, xəsislik, kin-küdu-
rətdən, xəbərçilikdən təmizlənmək lazımdır.
Şərq fəlsəfi fikrində xeyirlə şər, yaxşılıqla
pislik qarşı-qarşıya qoyulur, yaxşı adamlara
məhəbbət, pislərə nifrət aşılanır. Hesab edilir ki,
insanın zahiri görünüşü deyil, onun mənəviyyatı
başlıca şərtdir. İnsanlıq var-dövlət, vəzifə deyil,
insanlıq şərəfi xalqa xeyirli olmaqdır.
Sədi Şirazi insanın davranışı, daxili dün-
yası, hansı keyfiyyətlərə malik olması, nələrdən
qaçması, özünü necə aparması məsələlərinə cid-
di fikir verilməsini söyləyir və özü də onun yol-
larını göstərir: “Hədsiz sərtlik dəhşət yaradır,
yersiz mülayimlik hörmət azaldır. Nə elə sərt ol
ki, səndən qaçsınlar , nə elə yumşaq ol ki, üzünə
qabarsınlar” (5, 243).
İnsan haqları, sosial bərabərlik və s. barə-
də fərqli fikirlər olmuşdur. Məsələn, Nizami
Gəncəvi var-dövlətin bərabər bölünməsini, heç
kimin heç kimdən artıq olmadığı ideyasını irəli
sürürdü.
J.J. Russo isə sosial bərabərlik ideyasını
qəbul etməmişdir. O yazırdı: “İnsan azad doğul-
muşdur, ona görə də qolları zəncirdədir”.
J.J. Russo qeyri-bərabərliyi iki qrupa ayı-
rır: a) təbiətin özündən gələn, b) siyasi, mədəni
qeyri-bərabərlik. “Mən insanlıqda iki qeyri-bə-
rabərlik görürəm. Bunlardan birinci təbiidir və
yaş, sağlamlıq, əqli, fiziki güc və s. ilə bağlıdır.
İkincisi mühit və siyasi quruluş ilə bağlıdır.
İkincisi insanların özlərinin razılığı, yaratdığı
qeyri-bərabərlikdir. Bu isə bəzi insanlara digər-
ləri üzərində ağalıq etmək, varlı olmaq, nüfuz
qazanmaq imkanı yaradır” (4, 41).
Psixologiyanın mühüm bir sahəsi olan
dini psixologiya insanın ruhi aləmini öyrənir.
Onların fikrincə ruhi aləm insanın üzləşdiyi
çətinliklərin, maneələrin götürülməsində, dəf
olunmasında, özünü təsdiq etməsində, istək-
lərinin reallaşmasında insana güc verir.
Humanist psixologiyanın əsasında isə in-
sana inam, sevgi durur. Onların fikrincə sevgi,
yaradıcılıq, inkişaf, mənəvi dəyərlər, həyatın
mənası və s. insan tələbatının əsasını təşkil edir.
V. Frankl göstərir ki, həyata maraq itdikdə və ya
olmadıqda insan darıxır, gərginlik keçirir, nəha-
yətdə uğursuzluqlara düçar olur.
Göstərilən bu nəzəriyyələr bir-biri ilə zid-
diyyət təşkil edir. Hansı daha doğrudur? Əlbəttə
ki, hamısı. Çünki, insanın təbiətində bunların
hamısı var. Kimdəsə birisi, digərində isə başqası
daha çoxdur.
Antik yunan filosofları deyirdilər ki, hə-
yatda mümkün olmayan şeyləri əldə etməyə ça-
lışan hər kəs quldur. Bununla yanaşı qeyd edir-
dilər ki, insan ruhunun azadlığı yalnız özündən,
öz taleyindən razılıq deyil, həm də həyat səni
qane etmədikdə ondan ləyaqətlə getməkdir. Tale
insanın həyatını əlindən ala bilər, lakin öldürə
bilməz. Seneka Lusiliyaya məktubunda yazırdı
ki, vacib deyil ki, ömür uzun və ya qısadır. Va-
cib olan odur ki, o ləyaqətlə yaşansın. Ləyaqətlə
yaşamaq, ləyaqətli olmaq insanın daxili, ruhi
azadlığından keçir. Lakin çox təəssüf ki. bir çox
hallarda insanlar öz iradələrini başqalarına zorla
qəbul etdirməyə çalışırlar. Hətta valideynlər bir
çox hallarda özlərinin və övladlarının xoşbəxtli-
yini onların özlərinin istədiyi kimi tərbiyə et-
məkdə, daha doğrusu övladlarını özlərinin istə-
diyi kimi olmaqda görürlər. Bəs həmin uşağın
özü, öz istədiyi necə olsun? Vaxtilə F.M. Dosto-
yevski yazırdı: “İnsan öz hakimiyyətini digər
insanlar üzərində tətbiq etdikdə qəddarlaşırlar,
tirana çevrilir”.
Artıq sübut olunmuş həqiqətdir ki, uşağın
tərbiyəsi ilə lap körpə vaxtlardan məşğul olmaq
lazımdır. Sədi göstərirdi ki, tərbiyə işi ilə körpə-
likdən, həm də çox məşğul olmaq, onların əxla-
qının gözəlliyinə fikir vermək lazımdır.
Kiçik ikən bir uşaq edilməzsə tərbiyə,
Böyüyəndə görünməz onda ədəb, nəzakət.
Tərbiyə işində hamıya şamil olunan, tətbiq
edilə bilən hazır resept yoxdur. Biri üçün məq-
bul hesab edilən, fayda verə bilən tərbiyə üsulu
digəri üçün tamamilə yararsız ola bilər. Bununla
belə hamının istinad edə biləcəyi müəyyən qay-
dalar da vardır.
Tərbiyə işindəki çətinliklərdən biri də
onun nəticəsinin gec, onilliklərdən sonra özünü
göstərməsi ilə bağlıdır. Uşaq vaxtı buraxılan
səhvlər yeniyetməlik, gənclik, hətta daha sonra-
lar özünü göstərir. Uşaqların tərbiyəsi insan fəa-
liyyəti içərisində xüsusi yer tutur. Görkəmli mü-
təfəkkirlər tərbiyəni insanlığın ən mürəkkəb
problemi hesab edirlər. Göstərirlər ki, tərbiyə
işində insanlığın ən vacib sirləri gizlənir. Lakin
nədənsə insanlar bu vacib, mürəkkəb işə az diq-
Humanizm tərbiyəsi və onun sosial-psixoloji xüsusiyyətləri
175 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
qət yetirirlər. Qədim dövrlərdə uşaqların tərbi-
yəsi ilə qullar, orta əsrlərdə özünə başqa sərfəli
iş tapa bilməyən müəllimlər məşğul olurdular.
Müasir dövrdə isə insanların çoxu onu sadə və
asan iş hesab edirlər. Valideynlər tez-tez öz
uşaqlarının tərbiyəsini xidmətçilərə tapşırır, öz-
ləri bu işdən kənarda qalırlar. Müəllimlərin də
bir çoxu tərbiyə işini sadə hesab edir, fikirləşir-
lər ki, bu sahədə onlar hər şeyi bilirlər.
Vaxtilə V.A. Suxomlinski yazırdı ki, tər-
biyə işində tənbəllik etmək olmaz. Həkim xəstə-
nin həyata qaytarılması üçün son anadək müba-
rizə apardığı kimi, müəllim və valideynlər də bu
işdən bezməməlidirlər, son anadək mübarizə
aparmalıdırlar. Əgər şagird intizamı pozursa,
özünü “pis” aparırsa onu sinifdən qovmaq, sərt
cəza tətbiq etməklə işini bitmiş hesab etmək
səhv yoldur. Obrazlı şəkildə desək otağa girmək
üçün qapını sındırmaq yox, onu açarla açmaq
lazımdır. Uşaq qəlbinə də zorakılıqla yox, mə-
həbbətlə yol tapmaq lazımdır.
K.D. Uşinksi yazırdı ki, çoxlarına elə gəlir
ki, tərbiyə işi çox asandır və hər kəs onu bacarır.
Bu sahədə nəzəri və praktik hazırlığı olanlar
bilirlər ki , tərbiyə işi səbir tələb edən mürəkkəb
bir işdir. Bəzilərinə görə tərbiyə işi ilə məşğul
olmaq üçün anadangəlmə qabiliyyət olmalıdır.
Lakin unudurlar ki, bu sahə üzrə biliklərində
olması vacibdir.
Spenser isə yazırdı: “Ayaqqabı tikmək,
Lokomotivi, gəmini idarə etmək üçün xüsusi
bilik və təhsil almaq tələb olunur. İnsan qəlbini,
ruhunu öyrənmək, tərbiyə etmək o qədərmi
sadədir ki, bunun üçün xüsusi hazırlıq lazım
gəlməsin?”. Spenserə görə, müəllimlər bu sahə
üzrə xüsusi bilik və səriştəyə malik olmalıdırlar.
S. Xollun fikrincə, uşaqları başa düşmə-
məkdən də pis başqa bir şey ola bilərmi? Axı,
bu köməksiz, valideyn qayğısına ehtiyacı olan
uşağın psixikasını, ruhunu öyrənmədən onu
necə tərbiyə etmək olar?
Görkəmli pedaqoq və filosoflar (Komen-
ski, Pestalotsi, Kant və b.) göstərirlər ki, insan
yalnız tərbiyə nəticəsində insan olur. Valideyn-
lərin, cəmiyyətin təsiri daha çoxdur, nəinki tə-
biətin bəxş etmədiyi qabiliyyətlər. Valideynin,
müəllimin mənəvi borcu isə tərbiyə işini düzgün
təşkil etməkdən ibarətdir.
Bunlarla yanaşı, uşağın fərdi xüsusiyyətlə-
ri də nəzərə alınmalıdır. Elə uşaqlar vardır ki,
onlar xüsusi diqqət və qayğı tələb edirlər. Onlar
başqalarına bənzəmirlər. Məsələ burasındadır
ki, çox vaxt belə uşaqlar daha istedadlı olurlar.
Görkəmli psixoloq V.P. Zinçenko bununla
bağlı maraqlı bir əhvalat göstərir. O, yazır: “Jur-
nallardan birinin “Bilik gücdür” adı ilə təşkil et-
diyi “Dəyirmi masada”, “Fəaliyyət şəxsiyyətin
psixi inkişafının əsasıdır” mövzusunda məruzə
etməli idim. Elektrik qatarında “İzvestiya” qəze-
tinə baxarkən diqqətimi bir informasiya cəlb etdi.
Məktəblərdən birinin direktoru hazırlıq sinfinin 6
yaşlı şagirdi Lojkin Mixail Vladimiroviçi təlimə
hazır olmadığı üçün məktəbdən azad etmişdir.
Səbəbini direktor müxbirə belə izah edir ki,
Mixail Vladimiroviç tamamilə idarə olunmazdır:
gah stolun altına girir, gah da ki, var-gəl edir.
Mən birdən-birə özümü 6 yaşlı Lojkinin
qarşısında günahkar hesab etdim” (6, 20).
Problemin bu yöndə kəskinliyi hələ də
qalmaqdadır. İctimai şüurda belə bir stereotip
qalmaqdadır ki, uşaqları lap körpəliyindən baş-
layaraq gələcək həyata hazırlamalıyıq.
Bunu valideynlər də, müəllimlər də, uşaq
bağçalar da, məktəb də bir şüar kimi irəli sürüb
həyata keçirməyə çalışırlar. Belə də uşaq dəyər-
dən düşür, heç kim onunla hesablaşmaq istəmir.
Uşağı həyata kim hazırlamalıdır? Əlbəttə ki, bö-
yüklər. Nəticə də belə bir stereotip formalaşır:
“Böyüklər onun üçündür ki, uşağı tərbiyə etsin,
təlim versin. Uşaq isə onun üçündür ki, qeyd-
şərtsiz böyüklərin istəyini yerinə yetirsin. Bö-
yüklər hesab edirlər ki, onların vəzifəsi uşağın
sağlamlığını təmin etsin, təlim-tərbiyə versin.
Unudurlar ki, uşaqla oynamaq, onun sevincinə
şərik olmaq, onu başa düşmək və s. də onların
işidir.
Hazırda hər kəsin – valideynin, tərbiyəçi-
nin uşaqdan istəyi və qiymətləndirməsi təlim
müvəffəqiyyəti ilə bağlıdır. Psixoloqlar (D.B.
Elkonin, A.V. Zaparojes və b.) bildirirlər ki, hər
bir yaş dövrünün öz qanunauyğunluqları vardır.
Eyni vaxtda uşaqdan bunların hamısını tələb et-
mək olmaz.
Oksford Universitetinin professorundan
soruşurlar: “ Oksford kimi hazırlayırıq?”. Pro-
fessor cavab verir: “ Oksford əsl ingilis centlme-
ni necə olmalıdırsa, onu hazırlayır”.
Görəsən biz kimi hazırlayırıq. Əlbəttə,
çox şeylər saymaq olar. Amma ola bilər ki, elə
söz olaraq qalsın. Uşaqlara nəyi öyrətməliyik?
Ramiz Əliyev
176 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
İlk növbədə sevinməyi, həssas olmağı və s. Tə-
bii ki, tərbiyə işində düzgün bir yol var. Bu da
sevgi, qayğı, hörmət və tələbkarlığın vəhdətidir.
F.M. Dostoyevski yazırdı: Xoşbəxt uşaqlığı ol-
mayan kəs, mənəviyyatlı ola bilməz”.
Humanist psixologiyanın mühüm ideyala-
rından biri də belədir ki, insanın təbiəti, mahiy-
yəti onun nə etməsində yox, onu necə dərk et-
məsindədir. Humanizm, şəxsiyyətin formalaşdı-
rılması, həyatın mənası və s. problemlər XX əs-
rin 2-ci yarısından başlayaraq daha çox diqqəti
cəlb etməyə başlamışdır. Bunun əsasında huma-
nist pedaqogika pedaqogikanın ayrıca bir sahə-
sinə çevrilmişdir. əlbəttə, bu heç də asanlıqla
baş verməmişdir. Onun yaradıcıları çoxsaylı
maneələrlə üzləşmişlər. Biz onlardan ikisini –
Ş.A. Amonaşvili və V.A. Suxomlinskinin nü-
munəsində fikrimizi əsaslandırmağa çalışacağıq.
İstər Ş.A. Amonaşvili, istərsə də V.A. Su-
xomlinskinin pedaqoji ideyalarını belə ümumi-
ləşdirmək olar: əsl pedaqoq heç də o deyil ki,
şagirdlərin beynini biliklərlə doldurur, onu inki-
şaf etdirir, əsl pedaqoq o kəsdir ki, o daim şa-
girdlərin qəlbinə yol tapmağa çalışır, özü onlarla
birlikdə öyrənməyə çalışır, özünü tərbiyə edir.
Müəllim o deyil ki, öyrədir, müəllim o kəsdir ki,
ondan öyrənirlər.
Ş.A. Amonaşvili ötən əsrin 60-cı illərinin
ortalarında Tbilisidə özünün məktəb-laboratoriya-
sını yaratdı. Lakin 70-ci əsrin ortalarında dəfələrlə
“məktəb-laboratoriya”nın bağlanmasına cəhd
edildi. Onu nələrdə günahlandırmırdılar. Əlbəttə,
daha çox isə “abstrakt humanizmdə”. Onun, eləcə
də V.A. Suxomlinksinin tərbiyə metodları kom-
munist tərbiyəsilə ziddiyyət təşkil edirdi.
Bu necə ola bilər ki, Amonaşvili ibtidai si-
niflərdə qiymət yazılmasının əleyhinə çıxır. Baş-
qa sözlə, “qiymətsiz təlimi” qəbul etmək olmaz-
dı. Amonaşvili nə istəyir və nə edirdi? O, hesab
edirdi ki, məktəb həyatına yenicə daxil olmuş
uşağın “ 2”, “3” və s. qiymətlərlə doldurmaq ol-
maz. Hələ təlimin başlanğıcında uşaqlar arasında
rəqabət mühiti yaratmaq doğru deyil. Belə də
kimlərsə təriflənir, kimlərsə aşağılanır. Bu vəziy-
yət uşaqlarda psixoloji diskomfort yaradır.
Amonaşvili uşaqlara izah edirdi ki, nəyi
bacarırlar və nə onlarda hələlik alınmır. Yəni şa-
girdlərə qiymətin yazılmaması heç də uşaqların
biliyinin qiymətləndirilməməsi demək deyildir.
Başqa sözlə, Amonaşvili uşaqların təlim müvəf-
fəqiyyətinin kəmiyyətini yox, keyfiyyətini qiy-
mətləndirirdi. Bu isə mövcud qaydaların, təli-
matların pozulması demək idi.
Belə gərgin vaxtda hər gün “məktəb-labo-
ratoriyanın” əməkdaşlarının ilk sualı belə olur-
du: “Bizi hələ bağlamayıblar?”. “Yox” cavabını
eşidəndən sonra dərsə başlayırdılar. Məsələ bu-
rasındadır ki, laboratoriyanın bağlanmasını
Maarif Nazirliyi istəyirdi. Şalva Aleksandroviç
çıxılmaz vəziyyətlə üzləşmişdi. Həm də labora-
toriya Amonaşvilinin direktor olduğu Pedaqogi-
ka İnstitutunun elmi bölmələrindən biri idi. Belə
çətin bir vaxtda akademik A.V. Petrovskinin
“Pravda” qəzetində “İkisiz gündəlik” adlı məqa-
ləsi çap olunur. MK-nin orqanı olan “Pravda
“qəzetində çap olunan məqalə ” pedaqoji dissi-
dentin “ cəzalandırılmasının qarşısını müəyyən
müddət alır. Məmurlar əlverişli məqam gözlə-
yirlər. Belə bir məqam ələ düşür, laboratoriya-
nın bağlanması məsələsi yenidən aktuallaşır.
Belə bir ağır vəziyyətdə digər bir akade-
mik V.V. Davudov işə qarışır. O, “Pravda” qə-
zetinin məktəb şöbəsində işləyən tanışına müra-
ciət edir. Hər iki akademik işin müsbət həllinə
çox da ümid etmirlər. Demək ki, problemin həlli
o qədər də çətin deyilmiş.
Sonrasını A.V. Petrovski belə təsvir edir:
“O, telefonun dəstəyini götürüb gürcü nazirə
zəng edərək Amonaşvilinin çox faydalı olan
laboratoriyasının bağlanmasının səbəbini soruş-
du. Nazir uzun-uzadı laboratoriyadan narazılığı-
nı əsaslandırmağa başladı. Onun Moskvalı həm-
söhbəti səbirlə deyilənləri dinlədikdən sonra
dedi: “Nə olar ,hər halda bu sizin öz işinizdir,
özünüz qərar qəbul edin. Mənə qaldıqda isə biz
sizinlə bağlı materialları araşdırırıq. Görək, sizin
tabeçiliyinizdə olan yataqxanalarda nələr baş
verir. Bizdə bəzi siqnallar var ki... Uzun sürən
sakitlik yarandı. Gürcü nazir yataqxanada baş
verənləri gözlərinin qarşısında canlandırırdı.
Sonra dedi: “Bilirsinizmi, Amonaşvilinin labo-
ratoriyasını bağlamağa heç bir zərurət yoxdur.
Heç kim ona mane olmaq istəmir. Mən isə sizə
verirəm. Məsələ həllini tapdı” (7).
Amonaşvilinin laboratoriyasını bağlamaq
istəyən nazir, ona icazə verdi.
Maraqlıdır ki, xeyir və şər həmişə qarşı-
qarşıya olublar. Humanist tərbiyə nəzəriyyəsinin
yaradıcılarından biri olan V.A. Suxomlinskinin
Humanizm tərbiyəsi və onun sosial-psixoloji xüsusiyyətləri
177 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
vəziyyəti daha acınacaqlı olub. Onu “ Abstrakt
humanizm” də ittiham edirdilər.
Çox görkəmli pedaqoq V.A. Suxomlinski-
nin şəxsiyyət, mənəviyyat, tərbiyə ilə bağlı irəli
sürdüyü ideyalar hakim ideologiya ilə ziddiyyət
təşkil edirdi.
Suxomlinskinin başlıca ideyası belə idi :
“Demokratiya qeyd-şərtsiz tabeçiliklə ziddiyyət
təşkil edir”.”Şəxsiyyət azadlığı” həlledicidir və s.
Suxomliskinin bu və ya buna bənzər ide-
yalarını qəzet və jurnal səhifələrində təhlil edən
“Görkəmli alimlər” yazırdılar: “V.A. Suxomlin-
skinin şəxsiyyət azadlığı ilə bağlı fikriləri mark-
sizmin, kommunist tərbiyəçinin ziddinədir”.
“Kommunizm qurucularının əxlaq kodeksi
sovet adamının həyat proqramıdır. Suxomlinski
tərbiyə ilə bağlı partiyanın tələblərinə qarşı
çıxır” vəs.
V.A. Suxomlinski ilə bağlı yazılan belə
qarayaxmalar izsiz ötüşmürdü. Açıq və gizli təz-
yiqlər Suxomlinskini sarsıdırdı. Bununla bağlı
onun “Narodnoye obrazovanıye” jurnalının
redaktoru A.E. Boyma yazdığı məktub insanı
sarsıdır. Aleksandr Yevseviç!
Əgər siz o adama bir neçə söz deyə bilir-
sinizsə onda mən sizdən xahiş edərdim ona de-
yin, araqarışdıran. Heç bir burjua qəzetində
məni tərifləməyiblər. Əksinə, məni burada tən-
qid etdikcə onlar sevinirlər.
Siz başa düşməlisiniz ki, mən ilk növbədə
müəlliməm. Əgər siz o yaramaza bir neçə söz
deyə bilərsinizsə, xahiş edirəm , ona deyin ki,
mən nə yazdığımı bilirəm və bunu qanımla yaz-
mışam. Qoy, o gəlsin, mənim yerimdə işləsin.
O, iş barədə heç nə fikirləşmir. Mən özümü alim
hesab etmirəm, mən ilk növbədə müəlliməm.
Necə vətənpərvər olmağı mənə o öyrətmə-
məlidir.
1942-ci ildə mən cəbhədə ağır yaralanan-
da faşistlər mənim arvadımın gözünü çıxarıb,
asıblar. Yenicə doğulmuş oğlumu it balası kimi
divara çırpıb öldürdülər. Qoy, bilsin ki, mən nə
əzablar çəkmişəm. Mənim arvadımı – 22 yaşlı
Veranı faşizmin əleyhinə vərəqlər payladığına
görə asdılar. Mən indi də bu əzabı çəkirəm. Bax,
uşaqlara olan məhəbbətim bundadır. Əgər mən
onu görsəydim deyərdim: Araqarışdıran! Onlar
kimisə sıradan çıxarmaq istəyirlərsə belə edirlər.
Əgər mən dözməyib ölsəm, bilin ki. məni o ara-
qarışdıran öldürüb.
Sizin Suxomlinski.
Məktub 15 dekabr 1969-cu ildə yazılmış-
dır. 1970-ci ilin sentyabrında V.A. Suxomlinski
dünyasını dəyişdi.
Bütün hallarda sonda insansevərlik, mənə-
viyyatlı olmaq yaşayır. V.A. Suxomlinskinin de-
diyi o “ araqarışdıranın” adı yoxdur. Əgər olsa da
lənətlə salınır yada. Ş.A. Amonaşvili var, V.A.
Suxomlinski var, humanist pedaqogika, psixolo-
giya var. Hesab edirik ki, onların, eləcə də huma-
nizmin öyrənilməsi, öyrədilməsi vacibdir. Məqalənin elmi yeniliyi: Məqalələrdə ilk
dəfə olaraq humanizm tərbiyəsinin şəxsiyyətin for-
malaşdırılmasında rolu müəyyənləşdirilir, bu sahədə
görkəmli pedaqoq və psixoloqların elmi ideyaları
təhlil olunur, müasir dövr üçün onlardan istifadənin
elmi-nəzəri əsasları verilir.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, humanizm tərbiyəsinin psixoloji xüsu-siyyət-
ləri şərh edilir, ondan istifadənin yolları göstərilir.
Bunun la yanaşı, onun nəticələrindən müəllim və
valideynlər öz fəaliyyətlərində istifadə edə bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri . Bakı: Azərnəşr, 1981.
2. Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı: Ozan, 1998.
3. Əliyev R.İ. Tərbiyə psixologiyası. Bakı: Nurlan, 2006.
4. Əliyev R.İ. Etnopsixologiya: qloballaşma və millilik. Bakı: Nurlan, 2007.
5. Sədi Ş. Gülüstan. Bakı: Azərnəşr, 1987
Ramiz Əliyev
178 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Р.И. Алиев
ГУМАНИСТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ И ЕГО СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ
РЕЗЮМЕ В данной статье о гуманистическом воспитании рассматриваются идеи известных педагогов и
психологов. Автор отмечает, что гуманистическое воспитание меняется в зависимости от социально-
исторических процессов. Воспитание гуманизма начинается с семьи, затем эта работа продолжается в
школе. Установлено, что, рассматривая его социально-психологические особенности можно добиться
большего успеха.
R.I. Aliyev
THE FEATURES OF SOCIAL-PSYCHOLOGICAL OF HUMANISM EDUCATION
SUMMARY
In the articles about humanist education the ideas of famous pedagogues and psychologists are
reviewed. It shows that, humanist education changes depend on the processes of social-historical. Humanism
education begins from the family, then this work is continued in the school. It is determined that, when we
consider the features of children’ private-psychological, it is possible to get the success.
Redaksiyaya daxil olub: 19.01.2018
Eşitmə qüsurlu uşaqların erkən aşkarlanmasının sosial reabilitasiyada rolu
179 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
EŞİTMƏ QÜSURLU UŞAQLARIN ERKƏN AŞKARLANMASININ SOSİAL
REABİLİTASİYADA ROLU
Tamilla Ağayeva,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: ağ[email protected].
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. dos. N. Hüseynova,
ped.ü.fəls.dok. E. Kərimova
Açar sözlər: eşitmə qüsuru, sosial reabilitasiya, məktəbəqədər yaşlı, kar uşaq, inteqrasiya, metodlar
Ключевые слова: нарушение слуха, социальная реабилитация, дошкольный возраст, глухие
дети, интеграция, методы
Key words: hearing impairment, social rehabilitation, preschool age, deaf children, integration,
methods
Eşitmə qüsurlarının erkən aşkarlanması və
onların cəmiyyətə sosial reabilitasiya, inteqrasi-
ya olunması korreksiya pedaqogikanın əsas
problemlərindən biridir.
Reabilitasiya və inteqrasiya ilə bağlı prob-
lemlər daha çox gec aşkarlanan uşaqlarda özünü
göstərir. Eşitmə qüsuru nə qədər tez aşkar edilər-
sə bu reabilitasiya işini xeyli asanlaşdırar. Eşitmə
qüsurunun dərəcəsindən asılı olaraq, maksimum
imkanlardan istifadə etməklə uşaqda mövcud
olan, problemin aradan qaldırılmasına çalışmaq
lazımdır. Belə ki, dünyaya sağlam övlad gətir-
mək hər bir ananın arzusudur.
Hamiləliyin sağlam şəkildə yekunlaşması,
uşağın normal inkişaf etməsini arzulayan hər bir
qadın daim həkim nəzarətində olmalıdır. Çünki
hamiləlik zamanı dölün suyunda bulantıların ol-
ması, ananın qanında müəyyən virus və mikrob-
ların, olduğuna dəlalət edir. Qanda olan mikrob
və virusların növündən asılı olaraq dölün inkişa-
fında yarana biləcək fəsadlar öyrənilir, müəyyən
profilaktik tədbirlər həyata keçirilir.
Xüsusilə ananın hamiləlik zamanı keçirdiyi
su çiçəyi, qızılca, qrip, sitomeqalovirus, herpes
infeksiyası, toksoplazmoz və s. kimi xəstəliklər
uşaqda eşitmə qüsurlarının yaranmasına səbəb ola
bilər. Bundan başqa, bəzən sağlam hamiləlik pro-
sesinin olmasına baxmayaraq, doğuş zamanı, ya-
xud da doğuşdan sonra zədələnmələr, xəstəliklər
zamanı uşaqda eşitmə qüsuru yarana bilər.
Yeni doğulmuş körpənin asfiksiyası, do-
ğuş zamanı kəllədaxili xəsarət, hiperbilirubine-
miya, yeni doğulmuş körpənin hemolitik xəstə-
liyi, dünyaya gələrkən çəkisinin 1500 qr-dan
aşağı olması, vaxtından qabaq doğulma, ototok-
sik təsirli preparatlar, aminoqlikozit qrupuna da-
xil antibiotiklər (hamiləlik zamanı ana qəbul
edərsə və ya uşağa təyin olunarsa) və s. kimi
halları doğuşdan sonra yaranan eşitmə qüsurla-
rına səbəb ola bilər (55).
Hamiləliyin 10-cu həftəsində körpənin xa-
rici qulaq və qulaq pərdəsi inkişaf edir. 18-ci
həftədə inkişaf etməyə başlayan orta qulaq sü-
mükləri bu inkişafı təxmini olaraq 32-ci həftədə
tamamlayır. Araşdırmalara əsasən qeyd edə bi-
lərik ki, 24-cü həftəyə qədər dölün səslərə qarşı
reaksiyasının zəif olmasına baxmayaraq artıq
34-cü həftədə onun eşitmə orqanı və eşitmə
hissləri tam inkişaf etmiş olur. Qız uşaqlarında
eşitmə qabiliyyətinin, oğlan uşaqlarına nisbətən
daha tez formalaşdığı müəyyən olunmuşdur.
Eşitmə qüsurlu uşaqlarda bu qüsurun er-
kən aşkarlanmasının uşağın sosial adaptasiya-
sında əvəzsiz rolu olduğunu dərk edərək, hami-
ləliyin ilk həftələrindən etibarən qadın məsləhət-
xanalarına müraciət, mütəmadi şəkildə həkim
nəzarətində olmaq vacibdir. Bu dölün inkişafın-
da yaranmış və ya yarana biləcək patologiyaları
çox erkən aşkar edərək vaxtında profilaktik təd-
birlər aparmağa imkan verir.
Son zamanlar ginekologiya sahəsində
ultrasəs müayinə üsulunun geniş istifadə olun-
ması, qadınların reproduktiv sistemində baş ve-
rən xəstəliklərin erkən aşkar olunmasına geniş
imkanlar yaradır. Müayinədə istifadə olunan
ultrasəs şüalarının insan orqanizminə mənfi təsi-
Tamilla Ağayeva
180 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
rinin olmaması, yoxlamanın qısa müddət çək-
məsi və ən əsası mürəkkəb ginekoloji problem-
lərin vaxtında aşkarlanması, bu üsulu hamiləlik
üçün əvəzedilməz edir.
Zaman keçdikcə, bu üsulda istifadə edilən
avadanlıqların müasirləşməsi, alınan sadə təsvir-
lər, doppler imkanlarının olması və yekun ola-
raq, tələb olunduqda, üç ölçülü kəsikdə müxtəlif
patologiyaları yoxlamaq imkanlarının olması,
ultrasəs (USM) müayinəsinin vacibliyini daha
da artırır. Məhz bu səbəbdəndir ki, qadın məslə-
hətxanalarına müraciət etmiş qadınlara davamlı
şəkildə ultrasəs müayinəsindən keçməsi məslə-
hət bilinir. Ultrasəs müayinəsi (USM)-hamiləli-
yin gedişinə nəzarət edilməsi üçün ən çox məlu-
mat verə biləcək müayinə üsuludur. Məhz bu
üsulun köməkliyi ilə, hamiləliyin gedişini, dölün
vəziyyətini nəzarətdə saxlamaq mümkün olur.
Hamiləlik zamanı anaların ən azı 3-4 dəfə ultra-
səs müayinəsindən keçməsi çox vacibdir.
İlk ultrasəs müayinəsi hamiləliyin 5-ci və
ya 6-cı həftəsində, ikinci ultrasəs müayinəsi ha-
miləliyin 10-cu və ya 11-ci həftələrində, üçüncü
ultrasəs müayinəsi hamiləliyin 19-cu və ya 21-ci
həftələrində, dördüncü ultrasəs müayinəsi isə
doğuşdan bir qədər əvvəl hamiləliyin 30-cu həf-
təsindən sonra aparılır. Bütün bu yoxlanışlar za-
manı dölün normal inkişafı, patoloji halların
olmaması, dölün ürək döyüntüləri, bütün orqan-
ların tam inkişafı, ana bətnində dölün normaya
uyğun düzgün yerləşməsi, doğuş zamanı yarana
biləcək bütün problemlərin öncədən nəzərə alın-
masını mümkün edir.
Qeyd etməliyik ki, əgər ananın müayinələri
zamanı döldə patoloji dəyişikliklər aşkar edilərsə,
ultrasəs (USM) yoxlanışları daha tez-tez aparılır.
Ultrasəs müayinəsi zamanı xüsusilə uşağın eşit-
mə orqanının nəzarətdə saxlanması, erkən dövrdə
eşitmə probleminin aşkar olunmasına imkan ve-
rir. Eşitmə qüsurunun erkən aşkarlanması uşağın
yeni doğulduğu zamandan etibarən reabilitasiyası
işi ilə məşğul olmaq imkanı yaradır. Reabilitasi-
ya işinin düzgün qurulması uşağın eşitmə qabi-
liyyətinin inkişafına və uşağın sosial mühitə
adaptasiyasına müsbət təsir edəcəkdir.
Eşitmə qüsurunun növünün, eşitmə qüsu-
runun dərəcəsinin düzgün araşdırılıb təyin edil-
məsi reabilitasiya işinin səmərəliliyini artırır.
Çünki hər bir uşaq öz eşitmə qüsuruna müvafiq
olaraq qruplara ayrılır və aparılan reabilitasiya
işləri sayəsində cəmiyyətə yenidən qazandırılır.
Eşitmə qüsurları - onu yaradan səbəblərdən və
eşitmə orqanının hansı hissəsində yaranmasın-
dan asılı olaraq bir neçə yerə ayrılır. Eşitmə qa-
biliyyətinin pozulmasının 4 növü mövcuddur:
1. Eşitmədə ötürülmə pozuntuları;
2. Eşitmədə hissi-sinir pozuntuları;
3. Eşitmədə qarışıq pozuntular;
4. Mərkəzi eşitmə qabiliyyətinin pozulma-
ları.
Eşitmədə ötürülmə pozuntuları. Bu
problemi törədən səbəblər xarici, yaxud orta
qulaqdakı xəstəliklər, eləcədə maneələrlə (səsin
daxili qulağa ötürülmə yollarında yaranan prob-
lemlər) əlaqəli olur. Eşitmədə ötürülmə pozun-
tuları bir qayda olaraq, bütün eşitmə tezliklərinə
bərabər ölçüdə təsir edir və eşitmədə kəskin
dərəcəli pozuntular yaratmır. Eşitmədə ötürülmə
pozuntuları olan şəxs əsasən köməkçi vasitələr-
dən rahatlıqla istifadə edə bilər və ona tibbi,
yaxud cərrahi kömək göstərilə bilər.
Eşitmədə hissi-sinir pozuntuları daxili
qulaqda həssas tük hüceyrələrinin, yaxud daxili
qulağın fəaliyyətinə cavabdeh olan sinirlərin zə-
dələnməsi nəticəsində baş verir. Eşitmə qabiliy-
yətinin bu pozuntu halı zəifdən güclü dərəcəyə
qədər dəyişə bilər. Bu adətən insanın müəyyən
tezlikləri daha çox eşitməsinə təsir edir. Məhz
bu səbəbdən də, eşitmədə hissi-sinir pozuntuları
olan şəxs, hətta səs gücləndirici cihazların kö-
məyi ilə belə, eşitdiyi səsləri təhrif edilmiş şə-
kildə qəbul edir və bəzən də onun köməkçi eşit-
mə vasitələrindən rahatlıqla istifadə etməsi qey-
ri-mümkün olur.
Eşitmədə qarışıq pozuntular - bu səsin
ötürülməsi ilə hissi- sinir pozuntularının qarışıq
halıdır. Bu həm xarici, həm orta, həm də daxili
qulaqda yaranan problemdir.
Mərkəzi eşitmə qabiliyyətinin pozulma-
sı beyinə aparan sinir yollarında, yaxud da beyi-
nin özündə meydana gələrək, mərkəzi əsəb sis-
teminin zədələnməsi, yaxud pozulması ilə nəti-
cələnir. Ümumi olaraq deyə bilərik ki, eşitmə
aparatının hər hansı hissəsində baş verən prob-
lem eşitmənin zəifləməsinə, ən ağır variantda
isə karlığa gətirib çıxardır. Elmi ədəbiyyatlarda
eşitmə qüsurlarının müxtəlif təsnifatı vardır. Bu
təsnifatlar əsasən eşitmə funksiyasının pozulma-
sı və nitqin vəziyyəti ilə müəyyənləşir. Bu ba-
xımdan eşitmə qüsuru 2 cür olur:
Eşitmə qüsurlu uşaqların erkən aşkarlanmasının sosial reabilitasiyada rolu
181 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
1. Karlıq. Bu eşitmənin ən ağır pozulma-
sıdır. Tam karlıq çox az hallarda müşahidə olu-
nur. Bu zaman nitqin aydın qavranılması və ifa-
də edilməsi qeyri-mümkün olur. Karlıq anadan-
gəlmə və qazanılmış olur. Anadangəlmə karlığa
çox az hallarda təsadüf edilir. Anadangəlmə kar-
lığın səbəbləri bunlardır :
a) Bətndaxili mərhələdə eşitmə orqanının
düzgün inkişaf etməməsi (irsiyyətin təsiri) nəti-
cəsində karlığın baş verməsi;
b) Ananın hamiləlik dövründə zərərli fak-
torların dölün inkişafına mənfi təsirinin nəticəsi
olaraq karlıq yaranır. Zərərli faktorlara yoluxu-
cu xəstəlikləri, fiziki və mənəvi xəsarətləri,
alkoqolu və s. misal göstərmək olar.
Qazanılmış karlıq daha çox daxili qulağın
və eşitmə sinirlərinin zədələnməsi, müxtəlif in-
feksiyalı xəstəliklərin (meningit, qızılca, skarla-
tina, qrip və digər xəstəliklər) nəticəsində iltihab
proseslərindən sonra baş verir. Karlığın baş ver-
mə zamanından asılı olaraq, erkən karlıq (nitqin
inkişafından əvvəlki mərhələ) və sonradan ya-
ranmış karlıq (nitqin formalaşmasından sonra
baş vermiş karlıq) fərqləndirilir.
2. Zəif eşitmə. Bu eşitmə problemi zama-
nı insan nitqi eşitmə ilə qavramaqda çətinlik çə-
kir. Əgər karlıq zamanı nitqin qavranılması
qeyri-mümkündürsə, ağır eşitmədə xüsusi şərait
yaradılarsa, səsin ucalığı xüsusi səs gücləndiri-
cilər vasitəsilə qaldırılarsa, bu zaman nitqin qav-
ranılması daha yaxşılaşır. Ağır eşitmənin səbəb-
ləri müxtəlifdir. Eşitmənin zəifləməsi aşağıdakı
kimi baş verir:
a) Orta qulağın kəskin və xroniki iltihabı
nəticəsində orta qulaqda patoloji dəyişmələr:
təbil pərdəsinin çapıqları, təbil pərdəsinin bitiş-
mələri, təbil pərdəsinin və eşitmə sümükləri
zəncirinin mütəhərrikliyinin pozulması.
b) Burun və burun-boğaz yollarının bitiş-
mələri, xroniki xəstəlikləri, adenoid törəmələri ;
c) Yoluxucu xəstəliklər: skarlatina, qrip,
qızılca, məxmərək, meningit və s.
d) Rüşeym mərhələsində eşitmə orqanının
anadangəlmə anomaliyaları;
e) Ağır eşitmə müxtəlif dərərcələrdə nəzə-
rə çarpmayan zəif pıçıltının eşitmə ilə qavranıl-
masından başlayaraq ta uca danışığı eşitməyənə-
dək özünü göstərir. Ağır eşitmənin Beynəlxalq
təsnifatına əsasən eşitmənin orta səviyyəli itiril-
məsi dB-lə bu cür ifadə edilir:
I səviyyə 26- 40 dB,
II səviyyə 41- 55 dB,
III səviyyə 56- 70 dB,
IV səviyyə 71- 90 dB, karlıq isə > 91dB
Eşitmə qüsurunun dərəcəsindən və növün-
dən asılı olmayaraq problem vaxtında təyin edil-
məlidir. Çünki uşağın gələcək həyatı üçün vacib
şərtlərdən biri də, yaranmış eşitmə qüsurunun aş-
karlanması və düzgün diaqnozlaşdırılaraq müa-
licə edilməsidir. Eşitmə qüsurlu uşağın müalicə
olunması onun sağlam yaşıdından fərqlənməməsi
üçün imkan yaradır.
Eşitmə qüsurunun aşkarlamasının müxtəlif
metodları vardır. Ən sadə, primitiv metod uşağın
qulağının arxasında əl çalmaqdır. Bundan başqa
uşağın diqqətini başqa bir yerə cəmləmək şərti ilə
onun qulağının arxasında noxud doldurulmuş
bankanı silkələməklə eşitmə qabiliyyətini yoxla-
maq olar. Daha dəqiq və professional metodlar
eşitmə qüsurunun dərəcəsi haqqında da məlumat
verməkdədir. Elm və texnologiyanın inkişafı nə-
ticəsində artıq yeni doğulmuş körpələrdə eşitmə
qüsurlarını erkən və dəqiq aşkar edirlər. Bunun
üçün bir neçə metod və testlər vardır. Bu metod-
lardan biri də audioloji skrininqdir.
Audioloji skrininq metodu körpəyə doğul-
duğu andan 2-3 gün ərzində tədbiq edilə bilər və
nəticənin doğruluğu demək olar ki 100% - dir.
Audioloji skrininq metodunun geniş tətbiq olun-
ması, yeni doğulmuş körpələr arasında tam
audioloji diaqnostikanın aparılmasına və daha
sonra onların eşitmə cihazları ilə təmin olunma-
sına imkan yaradır. Lakin bu zaman eşitmə ka-
nallarının inkişafı, subyektiv eşitmə reaksiyaları
nəzərə alınmalıdır.
Eşitmə kanallarının inkişafını, subyektiv
eşitmə reaksiyalarını daima nəzarətdə saxlamaq,
erkən aşkarlanma və erkən müdaxilə işində vacib
yer tutur. Uşaqlar üçün olan audiometriya bir sıra
bölmələr üzrə böyüklər üçün, olan audiometriya-
dan kəskin fərqlənir. Böyüklərlə müqayisədə
uşaqların diqqəti mərkəzləşdirmək qabiliyyəti
daha məhduddur. Uşaqlar tez yorulduqları üçün
eşitmənin ölçülməsi proseduruna marağı daha tez
itirirlər. Prosedur əsnasında, uşağın yuxu və oyaq
olma bioritmik rejim nəzərə alınmalıdır.
Əgər eşitmə probleminin dəqiq təyin olun-
ması istənilirsə, bu prosedur bir deyil, bir neçə
dəfə təkrar olunmalıdır. Prosedurun təkrarlan-
masına ehtiyac olduğundan uşaqlar bu ölçmələ-
Tamilla Ağayeva
182 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
rə öyrədilməlidirlər. Ölçmənin dəqiq aparılması
və əldə olunan məlumatların düzgün təhlili
üçün, fərdi olaraq uşağın əqli, fiziki inkişafı,
həmçinin eşitmə funksiyasının inkişafı haqqında
dərin biliklər olmalıdır.
Uşaq dünyaya gəldiyi gündən etibarən
onun eşitmə funksiyası mütəmadi olaraq inkişaf
edir. Bunun üçün də audiometrik məlumatların
nəticələrinin təhlili zamanı eşitmə reaksiyalarının
yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Yeni do-
ğulmuş çağa 80 dB-ə yaxın səs qıcığına qarşı
reaksiya verirsə, bu reaksiya 3 ayında 60 dB, 6
ayında 40-50 dB, 1 yaşında 30-40 dB və 3 yaşın-
da 20dB diapazona müvafiq olur. Uşaq böyük
adamın eşitmə səviyyəsinə ancaq 6 yaşında çatır.
Uşağın öz eşitməsi haqqında verbal olaraq
məlumat verə biləcəyi dövrədək, onun yaşı və
inkişafına uyğun olaraq mütəmadi qayda da
diaqnostik tədbirlər keçirilməlidir. Bununla belə
obyektiv audiometriyanın nəticəsi olan otoakus-
tik emissiyaların qeydiyyatı və baş beynin audio-
metriyası kimi məlumatlar lazım olan informasi-
yaların bir hissəsini verir.
Bugünkü gündə, bu iki metoda əsaslana-
raq faktiki eşitmə qüsuru haqqında nisbi məlu-
mat əldə etmək olar. Bura uşağın yaşına müva-
fiq olan davranışın müşahidəsinə əsaslanan sub-
yektiv audiometriyanın məlumatları əlavə olu-
nur. Həmçinin bu diaqnostikaya, davranış və
müşahidə audiometriyasından başqa, reflektor
audiometriyanın da məlumatları əlavə olunur.
Eşitmə qüsurlu uşaqlarda 70-80 dB-dən
yüksək səs diapazonunda, şərtsiz reflekslər təza-
hür edir. Eşitmə qabiliyyəti uşağın akustik səslərə
reaksiyalarının müşahidəsi ilə qiymətləndirilir.
Qiymətləndirmə üçün akustik qıcıq yaradılır və
qıcığa qarşı müxtəlif reflekslər müşahidə edilərək,
qeyd edilir. Reflekslər növlərinə görə müxtəlif
olur: Moro refleksi (əllərin, ayaqların gərilməsi və
yenidən bədənə doğru yığılması), Koxleopalpeb-
ral refleks (gözlər bağlı olduğu halda, göz qapaq-
larının sıxılması və əsməsi), Tənəffüs Refleksi
(dərin nəfəs aldıqdan sonra 5-10 saniyə ərzində
nəfəs saxlanılır, sonra normallaşır).
Qeyd etmək lazımdır ki, yeni doğulmuş-
larda təxminən 3 və 5-ci aylarda şərtsiz refleks-
lər sönür. Məhz həmin dövrdən başlayaraq, ilk
istiqamətlənmiş reaksiyalar inkişaf edir. Erkən
yaşda reflektor və davranışın müşahidəsi audio-
metriyaları əsasında akustik qıcıqlanmaya qarşı
olan reaksiyalar eşitmə aparatlarının seçilməsi
və koxlear implantasiyasnın vacibliyi haqqında
məlumat vermir. Buna görə də daha obyektiv
olmaq üçün, erkən dövrdə müxtəlif situasiyalar-
da sistemli aparılan müşahidələr nəticəsində
əldə olunmuş ilkin məlumatları da bura əlavə et-
mək lazımdır. Koxlear implantasiya əməliyyatı
uşağa normal eşitmək şansı yaradır ki, bu da
eşitmə qüsurlu uşağın sosial adaptasiyası və cə-
miyyətə inteqrasiyasında əvəzedilməz yer tutur.
Xüsusilə məktəbəqədər yaşlı eşitmə qüsur-
lu uşaqlara tətbiq olunan bu əməliyyat uşaqların
sağlam bir fərd olmasına, vaxtında eşitmə vər-
dişlərinin öyrənilməsinə və inklüziv təhsildən ya-
rarlanmasına imkan yaradır. 100 %-i eşitmə im-
kanı eşitmə qüsurlu uşaqların həyatında dönüm
nöqtəsi olur ki, bu da eşitmə qüsurunun diaqnoz-
laşdırılmasının, diaqnostika metodlarının, erkən
aşkarlanmanın sosial adaptasiya və inteqrasiyada
tutduğu yerin vacibliyini vurğulayır.
Eşitmə qüsurlu uşağın sosial adaptasiyası və
inteqrasıyasında mühüm yer tutan diaqnostika
metodlarına son olaraq kamertonlar vasitəsilə eşit-
mə qüsurunun tədqiqini də əlavə edə bilərik. Elek-
troakustik aparatlar vasitəsilə eşitmənin qiymət-
ləndirilməsi eşitmə funksiyasının digər metodu
məsələn: nitq, kamertonlar vasitəsilə tədqiqindən
daha üstün metoddur. Kamertonlar vasitəsilə hava
keçiriciliyin tədqiqi üçün C64, C128, C 512, C 2048
tipli kamerton dəstindən istifadə olunur. Kamer-
tonun eşidilmə anı saniyə ölçənlə qeyd olunur.
Hər bir kamertondan növbə ilə istifadə olunur.
Sümük keçiriciliyinin tədqiqi zamanı C 128 saylı
kamerton daha əlverişlidir. Belə ki, aşağı tezlikli
kamertonların vibrasiyası dəri vasitəsilə, yuxarı
tezlikli kamertonların vibrasiyası isə hava va-
sitəsilə qulaqda eşidilir. Kamertonlarla keçirilmiş
təcrübələrdən Rinne (R), Veber (W), Jelle (G),
Bink (Bi), Federiçinin təcrübələri müsbət nəticələr
vermişdir. Kametron metodunda ilk baxışda
mürəkkəb cihazlar olmasa da, eşitmənin pozulma
xarakterini müəyyən etməyə imkan verir.
Eşitmə analizatorunun funksiyalarının təd-
qiqi zamanı hansı qıcıqlandırıcıdan istifadə olun-
duğundan asılı olaraq bütün audiometrik metodi-
kalar 3 qrupa ayrılır: tonal, nitq, səs. Bundan baş-
qa eşitmənin tədqiqi zamanı “Saqaloviç ultrasə-
si”- nin köməyindən istifadə olunur. Eşitmə qü-
surunun hansı metodika ilə aşkarlanmasından
asılı olmayaraq, əsas məqsəd uşağın eşitməsinin
Eşitmə qüsurlu uşaqların erkən aşkarlanmasının sosial reabilitasiyada rolu
183 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
bərpa olunmasıdır. Çünki eşitmək qabiliyyətini
yenidən qazanmış uşaq cəmiyyətdə öz yerini
daha rahat tapa bilər. Problemin aktuallığı: Məktəbəqədər yaşlı
kar uşaqların qarşısında duran əsas vəzifə uşaqların
nitqində yaranan çətinliklərə və onların aradan qaldı-
rılması yollarına həsr olunub.
Problemin praktik əhəmiyyəti: Məqalədə
irəli sürülən təkliflər və nəticələr, məktəbəqədər
müəssisələrdə, məktəb və internatlarda, reabilitasiya
mərkəzlərində təlim-tərbiyə prosesində nəzərə alına
bilər.
ƏDƏBİYYAT
1. Боскис Р.М. Глухие и слабослышыщие дети. М.: АПН РСФСР, 1963.
2. Астафева В.М. Социальная адаптация и интеграция детей с нарушениями слуха М.: APK и
ПРО, 2000.
3. Богданова Т. Г. Сурдопсихология M.: Академия, 2002.
4. Речицкой Е.Г. Сурдопедагогика М.: ВЛАДОС, 2004.
Т. Агаева
РОЛЬ СВОЕВРЕМЕННОГО ВЫЯВЛЕНИЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА
В СОЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ
РЕЗЮМЕ
Своевременное выявление детей раннего возраста с нарушениями слуха, поиск и изучения эф-
фективных методов и механизмов становление социально активной личности их реабилитация и
адаптация к быстро меняющейся жизни становится одной из ключевых проблем научных исследова-
ний в области коррекционной педагогики.
T. Aqayeva
THE ROLE OF TIMELINAL DETECTION OF CHILDREN WITH HEARING DISORDERS IN
SOCIAL ADAPTATION
SUMMARY
Timely detection of young children with hearing impairment, search and study of effective methods
and mechanisms, the emergence of social active personality, their rehabilitation and adaptation to a rapidly
changing life becomes one of the key problems of scientific research in the field of correctional pedagogy.
Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2018
Gülnarə Həsənova
184 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
PSİXOLOQUN KONSULTATİV İŞİNDƏ METAFORİK KARTLARDAN İSTİFADƏ
Gülnarə Həsənova,
psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Slavyan Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls doktoru, dos. Z.M. Mehrəliyeva,
psixol.ü. fəls. dok. S.İ. Mansurova
Açar sözlər: assosiasiya, vizualizasiya, diaqnostika, korreksiya, metafora, proyeksiya
Ключевые слова: ассоциация, визуализация, диагностика, коррекция, метафора, проекция
Keywords: assosiasiya, vizualizasiya, diaqnostika, korreksiya, metafora, proyeksiya
Elmin sürətli inkişaf dövründə, müştəri ilə
iş təcrübəsi zamanı tətbiq edilən müasir texnolo-
giyalar və elm sahəsində əldə olunan nailiyyət-
lər imkan verir ki, fərdin şüursuzluğuna nüfuz
edilsin, dərk edilməmiş şüuraltı insan davranışı-
nın subyektiv səbəbləri, fərdlərarası davranışı
müəyyənləşdirilsin. Məhz, metaforik kartlar, qa-
palı, çətin uşaqlarla iş qurmağa, ünsiyyət yarat-
mağa imkan verən bir alət kimi çıxış edir.
1975-ci ildə assosiativ kartların yaranma-
sında Kanadalı incəsənətşünas Eli Ramanın xid-
məti son dərəcə əhəmiyyətlidir. Məhz onun xid-
məti sayəsində psixoloqların peşəkar işində bu
kartlar geniş yayılmışdır. Məlumdur ki, bu cür iş
proyektiv metodların əsas prinsiplərinə əsaslanır.
Qeyd edək ki, assosiativ kartlara aid elmi ədəbiy-
yatda dəfələrlə vurğulanır ki, onlar iş metodunu
təmsil etmirlər, yalnız müştəri ilə qarşılıqlı əlaqə
vasitəsidirlər. Beləliklə, işin gedişatında, çərçivə-
lərə salınmadan, prosedurlara uyğun seans təşkil
edilir, bu sahədəki mütəxəssislərin strategiyaları,
kartlarla işləmək texnikası, müştəriyə istənilən
sualların verilməsi nəzərdə tutulur. Kartların uni-
kallığı və assosiativ kartlardan istifadə üçün me-
todoloji əsasların müəyyənləşdirilməsi barədə da-
nışarkən, geştalt psixologiyasının töhfəsini qeyd
etməmək mümkün deyil, belə ki, proyektiv sti-
mullar "fiqurlarla ilkin vəziyyətə qayıtma qabi-
liyyəti" bir çox təfsirləri nəzərdə tutan və öz qa-
nunlarına (bütövlüyə, yaxınlıq, oxşarlıq, simmet-
riya, qanunauyğun davamı olan) riayət edilməsini
nəzərdə tutur. Bu məsələni nəzərdən keçirərkən,
ustanovka probleminin inkişafına yardım edən
gürcü məktəbini qeyd etməmək olmaz.
D.N. Uznadze, öz əsərində [1], qeyd et-
mişdir ki, qavrayış yaradılmış ustanovkanın hə-
yata keçirilməsinin məhsuludur, bu da proyeksi-
ya mexanizmini özündə əks etdirir. V.Q. Nora-
kidze [2] ustanovka və şəxsin keçmiş təcrübəsi
arasında sıx əlaqə yaradır və həmçinin qeyd edir
ki, realizə olmayan ustanovka, motivlər və ehti-
yaclar, şəxsiyyət quruluşunun fərdi xüsusiyyət-
ləri kimi özlərini büruzə verə bilər. Bu məsələ
ilə bağlı əlbəttə ki, rus məktəbini, A.N. Leontye-
vin fəaliyyət nəzəriyyəsini [3], "fərdi məna" an-
layışını, proyektiv yanaşma ilə sıx əlaqələndiril-
məni qeyd etməmək olmaz. Bu anlayışı qəbul
edən E.T. Sokolova [4] daha irəli gedərək, və-
ziyyəti konkretləşdirən, qavrayış prosesinə gəti-
rib çıxaran, iki növün olduğunu qeyd edir. Bu -
fəaliyyət şəraitinin müxtəlif məna kəsb edən,
fərqli məna (əlverişli və maneə törədən) daşıyan
və sədd xarakteri daşıyan növləridir. İkincisi,
yəni sədd xarakteri daşıyan, xüsusi maraq doğu-
rur, belə ki, vəziyyətin tamamlanmasından fərqli
olaraq, tamamlanmaması daha yaxşı yaddaşda
qalmağa kömək edir. N.V Burravtsova [5], Katz
[6], E. Morozovskaya [7], T. Uşakovanın [8]
əsərlərində diaqnostik və korreksiya işinin təşki-
lində yardımçı ola bilən, metaforik kartların isti-
fadəsi ilə bağlı dəyərli tapşırıqlar mövcuddur.
N.V. Dmitriyeva öz əsərində qeyd edir ki, "on-
lar müştərinin ehtiyaclarının sürətli və keyfiy-
yətli bir şəkildə aydınlaşdırılmasına və məlu-
matlandırılmasına, onun bütöv "Mən"i haqqında
mənzərənin yaranmasına, şəxsiyyətinin xüsusiy-
yətlərinə dünya və bu dünyada öz yeri haqqında
təsəvvürlərə və müştərinin mövqeyindən vəziy-
Psixoloqun konsultativ işində metaforik kartlardan istifadə
185 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
yətin subyektivliyi haqqında məlumat əldə edi-
rik" [9, 26].
Psixoloji zədələnmə texnikası ilə iş üzərin-
də dayanaq. Əlbəttə ki, tədqiqat işimizdə biz
uşaqlarda emosional pozuntuların, davranış prob-
lemlərinin, adaptasiyanın və s. mövcudluğunu
müəyyənləşdirmək üçün diaqnostik prosedurların
aparılmasını planlaşdırdıq, ancaq diaqnostik pro-
sedurlar prosesində uşaq və onun valideynlərində
zədələnmələrin kifayət qədər aydın təsvirini mü-
şahidə etdik. Bu məqsədlə assosiativ metaforik
kartlardan istifadə bizim üçün ən təsirli göründü-
yündən, davranış psixodiaqnostikasına əsaslanan
alqoritm işində zədələnmə üzərində dayanmalı
olduq. Bu, ilk növbədə A. Lazarus tərəfindən ha-
zırlanmış BASICID texnikasıdır [10]. Bu kon-
sepsiyanın multimodal psixoterapiyaya aid olma-
sına baxmayaraq, davranış psixodiaqnostikasının
imkanlarını daha dərindən başa düşməyə imkan
verir. Bu modelin assosiativ kartlarla birləşməsi,
praktik psixologiya çərçivəsində həm uşaqlar,
həm də valideynlərlə iş üçün, psixologiya və psi-
xoterapiya sahəsinə müdaxilə etmədən qeyri-
məhdud imkanlar yaratmışdır. Beləliklə, bu mo-
delin (BASICID) MAK-in istifadəsi ilə bağlı işin
tətbiqini nəzərə almaqla, xarakterizə edilməsinə
cəhd edək.
B - behavior (davranış) – davranışın han-
sı konkret sahələri davranışın zədələnməsinə sə-
bəb olub (Sizə görə davranışınız necə olmalıdır
ki, bu vəziyyətdən xilas olmalı, pisi yaxşı ilə
əvəzləmək, adaptiv davranış);
A - affekt (hiss) – MAK-a baxarkən, nə
hiss edirsiniz, hansı təəssüratlar sizin zədələn-
məyinizə səbəb olub, gələcəkdə hansı hissləri
yaşamaq istərdiniz;
S - sensation (hiss etmək) – bizim bədən
hisslərimiz: nə hiss edirsiniz, bu hisslərin ən çox
lokallaşdığı yer; onlar nəyə bənzəyirlər;
I - imagery (təsəvvür) – təsəvvür oyunla-
rı, hansı görüntülər zədələnmə prosesini aktiv-
ləşdirir;
C - cognition (fikirlər) – başında özünə
və ətraf aləmə aid hansı mülahizələr, düşüncələr
yaranır və bunlar sizin davranışınıza necə təsir
edirlər;
I - (interpersonal relation ships) – cəmiy-
yətdəki təmaslar, dəstək qrupu varmı, əvvəllər
çətinliklərin öhdəsindən necə gəlirdi, dəstək
verməyə hazır insanlar varmı, kollektivdə və ya-
xın qohumları ilə münasibətdə hansı problemlər
var və bu davranışına, əhvalına necə təsir edir;
D - (druqsand biological factors) – dər-
manlar, fiziki sağlamlıq səviyyəsi və onların
davranışa təsiri.
Bu şəkillərin spesifikliyi hər bir insana xas
olan - fantaziya, düşünmək və bəzi hallarda şəx-
si problemləri, şəkildə göstərilən təsvirin üzəri-
nə köçürməyə imkan verir. Assosiativ kartlarla
işləyərkən, vəziyyətin tamamlanmaması və
əvəzedici tədbirlərin baş verməsinə kömək edən
hərəkətlər, bu da, öz növbəsində, gizli resursla-
rını aktivləşdirərək (resurs kartlarından istifadə),
vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq cəhdi ilə məh-
dudlaşırdı. Uşaqlarla işimizdə metaforik kartlar-
dan istifadə etdik, burada Azərbaycan nağılları-
nın müxtəlif süjetlərinin ən parlaq təsvirlərini
ifadə edilməsinə cəhd etdik. Məlum olduğu
kimi, nağıllar sirr və möcüzələrlə dolu bir dün-
yadır, yaxşı pisə qalib gəlir və xoşbəxt sonluqla
bitir. Uşaqlarla işləyərkən, metaforik kartların
tətbiqi ilə bağlı ümumi prinsiplərdən istifadə
edərək, məsləhət təcrübəsində yaradıcılıq xüsu-
siyyətinə malik olan tapşırıqlar verərək, onlara
bir qədər əlavələr etməyə cəhd etdik. Nümunə
üçün aşağıdakıları göstərək:
Uşağa təklif olunur ki, istənilən kartlar-
dan birini seçsin, vatman kağızının mərkəzinə
kartı yerləşdirsin və sonra rəngli qələmlər, flo-
masterlə, uşağa şəkli "genişləndirməyə", naxış-
ları, xətləri, mücərrəd rəsmin əyrilərini davam
etdirməyə dəvət etdik. Rəsm prosesində uşaqlar
bir-birinə effektli və təhlükəsiz yollar tapırlar,
fərqli xasiyyətlərini vahid şəkildə harmonik ola-
raq, uyğunlaşdırırlar.
"Nağıl" oyunu. Bu oyunda biz proyektiv
kartlardan istifadə etdik. Oyuna başladıq, bir
kart seçdik və uşaqlar nağılın davamını xəyala
dalaraq, düşünməyə çalışırdılar (nağıl şən son-
luqla bitməli idi).
Pazl ilə işləmək. «Cırtdan» - Azərbaycan
nağılının süjeti. Şəkli yığaraq, qəhrəmanları –
cırtdan və divi xarakterizə etməli, sonra öz süje-
tini uydurmalı və nağılı davam etdirməlidirlər.
Metaforik kartlardan istifadə nəticəsində,
aşağıdakı qənaətə gəldik: sərbəst atmosferdə
oyun uşağın müqavimətini azaldır, daxili nara-
hatlığını zəiflədir, şüurun senzura missiyası şüur-
Gülnarə Həsənova
186 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
altı səviyyədə münaqişələrin, xəsarətlərin, keç-
miş və indiki arasındakı assosiativ sıra yaradıl-
masını, oxşar hallar arasında, vizual əməliyyat
vasitəsilə həyata keçirilən keçmişdəki və indiki
uğursuzluqlarının aşkar edilməsi imkanını verir.
Bu texnika sayəsində özünümüalicə mexanizmi
işə düşür.
Problemin aktuallığı: Psixoloqun işində
metaforik kartlardan istifadə.
Problemin yeniliyi: Travmaları müəyyənləş-
dirmək və emosional gərginliyi aradan qaldırmaq
məqsədi ilə Azərbaycan nağıllarına əsaslanan meta-
forik kartlardan istifadə.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Psixoloqun
işində uşaqların psixi sağlamlığına təsir göstərən sə-
mərəli vasitələrdən istifadə etmənin əhəmiyyəti.
ƏDƏBİYYAT
1. Узнадзе Д.Н. Экспериментальные основы психологии установки. Тбилиси: Мецниереба, 1961.
2. Норакидзе В.Г. Типы характера и фиксированная установка. Тбилиси: Мецниереба, 1966.
3. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат, 1975.
4. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1980.
5. Буравцова Н.В. Использование ассоциативных карт в работе с детьми и подростками. М., 2017.
6. Кац Г., Мухаматулина Е. Метафорические карты: руководство для психолога. М.: Генезис,
2014.
7. Морозовская Е. Проективные карты в работе психолога. Одесса: Институт Проективных
Карт, 2013.
8. Ушакова Т. Метафорические карты «Роботы». Работа с детьми, подростками и родите-
лями. М.: Генезис, 2016.
9. Дмитриева Н.В., Буравцева Н.В. Ассоциативные карты в работе с трудным случаем. СПб.:
«ГАЛАРТ+», 2016.
10. Лазарус А. Краткосрочная мультимодальная психотерапия. СПб.: Речь, 2001.
Г. Гасанова
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕТАФОРИЧЕСКИХ КАРТ В КОНСУЛЬТАТИВНОЙ РАБОТЕ
ПСИХОЛОГА
РЕЗЮМЕ
В данной статье нами была предпринята попытка рассмотреть особенности применения в работе
психолога метафорических карт, которые являются эффективным средством, как диагностики, так и
коррекции имеющихся у людей психологических травм. Нами были разработаны и применены на прак-
тике в работе с детьми и их родителями метафорические ассоциативные карты, в которых были исполь-
зованы сюжеты из азербайджанских сказок. Работа, проведенная с детьми, свидетельствовала о большой
информативности полученного материала, который был направлен не только на уяснение и осознание
актуальных переживаний и потребностей детей и взрослых, но и способствовал освобождению из
подсознания конфликтов, что осуществлялось благодаря визуализации, работы зрительных образов.
G. Hasanova
THE USE OF METAPHORICAL MAPS IN THE COUNSELING WORK OF A PSYCHOLOGIST
SUMMARY
In this article we attempted to consider the peculiarities of the use in the work of a psychologist of
metaphorical maps, which are an effective tool for both diagnosis and correction of the psychological
traumas that people have. We have developed and applied in practice in the work with children and their
parents metaphorical associative maps in which stories from Azerbaijani fairy tales were used. The work
carried out with the children testified to the great informativeness of the material received, which was aimed
not only at understanding and realizing the actual experiences and needs of children and adults, but also
facilitated the liberation from the subconscious of conflicts, which was realized thanks to visualization, the
work of visual images.
Redaksiyaya daxil olub: 19.01.2018
Tədris prosesində motivasiya sahəsinin idarə olunmasının psixoloji xüsusiyyətləri
187 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
TƏDRİS PROSESİNDƏ MOTİVASİYA SAHƏSİNİN İDARƏ
OLUNMASININ PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Südabə İsgəndərova,
Akademik Z. Əliyeva adına MOM-un
Konsultativ poliklinika şöbəsinin psixoloqu
E-mail: iskenderova.sudabe @yandex.ru
Rəyçilər: ped. fəls. dok. D.Ə. Dostuzadə,
ped. fəls. dok. E.M. Kərimova
Açar sözlər: motivasiya, idrak maraqları, emosiya, şəxsiyyət, təlim prosesi
Ключевые слова: мотивация, познавательные интересы, эмоции, личность, процесс обучения
Key words: motivation, interests of cognition, emotions, personality, learning process
Təlim fəaliyyətinin səmərəliliyi ilk növbə-
də ayrı-ayrı fənlərin tədrisi prosesində şagirdlər-
də daxili motivasiyanın formalaşdırılması və
dərk olunması üçün optimal şəraitin yaradılma-
sından asılıdır. Təlim fəaliyyətində dərsə motiv-
ləşmə nəticəsində şagirdlərdə psixoloji səfərbər-
lik, məqsəd aydınlığı, intensiv maraq yaranır və
dərsin sonrakı mərhələlərinə doğru istiqamətlən-
mənin əsası qoyulur. Deməli, şagirddə idrak
fəallığı yaratmağın və dərs boyu bu fəallığı sax-
lamağın yolu motivin qanunauyğun şəkildə inki-
şaf etdirilməsidir.
Davranışın mexanizminin öyrənilməsi
motivasiyanın məzmun və prosessual nəzəriyyə-
sinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Motivasiya-
nın məzmun nəzəriyyəsi müəyyən davranışın
daxili faktorları ilə müəyyən olunur. Bu nəzəriy-
yəyə A. Maslounun ierarxik nəzəriyyəsi də da-
xildir. A. Maslouna görə, insanın ali tələbatı
özünü aktuallaşdırmaya, özünü reallaşdırmaya
olan tələbatdır. İstənilən ödənilməmiş ehtiyac
davranışı motivasiya edir, tələbat onun başlıca
motivasiyasına çevrilir. Uzunmüddətli motivasi-
ya isə insanın özünü reallaşdırmasına, özünü
təkmilləşdirməsinə daxili cəhdidir.
Fəal təlim prosesində problemin qoyuluşu
ilə şagirdin özünü aktuallaşdırmasına, özünü real-
laşdırmasına tələbat yaranır. Düzgün motivləşmə
şagirdin bütün potensial qüvvəsini səfərbər etmə-
yə imkan verir və davamlı iradi cəhd göstərmək
sayəsində həm fəaliyyəti daha müvəffəqiyyətlə
yerinə yetirmək olur, həm də müntəzəm cəhd iradi
sferanın inkişafına səbəb olur ki, bu da şəxsiyyətin
düzgün formalaşmasına kömək edir.
Təlim fəaliyyətində hər bir yaş mərhələsi-
nə uyğun motivasiyanın qoyulması vacibdir. Bu
zaman şagirdin həmin yaş dövrü üçün səciyyəvi
olan maraqlarını, imkanlarını (inkişaf səviyyəsi-
nə uyğun, lakin asan olmayan) nəzərə almaq
lazımdır.
Təlim fəaliyyətində motivasiya şagirdi dü-
şünməyə yönəldir. İdrak tələbatı ilə başlayan
motivasiya məqsədin qoyulması ilə tam forma-
laşır. Problemli vəziyyət şagirdin bu haqda
biliklərini yada salmağa, onları qarşılaşdırmağa,
seçməyə məcbur edir, nəticədə təfəkkür fəalla-
şır. Daxili motivasiyanın inkişafı nəticəsində şa-
gird qarşısına məqsəd qoyur. Beləliklə, motiva-
siyanın digər psixoloji sahələrlə əlaqəli şəkildə
formalaşması prosesini aşağıdakı kimi göstər-
mək olar.
I mərhələdə müəllim tərəfindən motiva-
siya qoyulur.
II mərhələdə şagirdin özündə daxili moti-
vasiya yaranır.
Həm idrak, həm də icra fəaliyyətinin sə-
mərəliliyi üçün motivləşməni optimal səviyyəyə
çatdırmaq lazımdır.
Südabə İsgəndərova
188 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Prof. Ə.Ə. Əlizadə motivlərin məzmun
baxımından xarakteristikasını bu cür vermişdir:
(1, 165).
1. Təlim şagird üçün şəxsi məna kəsb
etməli.
2. Təlim şagird üçün şəxsi məna kəsb
etdikcə motiv fəal xarakter daşıyır və o, səylə
oxumağa başlayır.
3. Aparıcı motiv istiqamətindən asılı ola-
raq fəaliyyət prosesində müxtəlif rol oynayır.
4. Motivin müstəqil şəkildə əmələ gəlməsi
və təzahür etməsi.
Burada iki cəhəti fərqləndirmək olar:
a) hər hansı motiv şagirdin özünün fəaliy-
yətində daxili proses kimi əmələ gəlir;
b) motiv yalnız yaşlıların köməyi şəraitin-
də xarici proses kimi əmələ gəlir, yəni başqa
adamların təhriki ilə işə başlayır.
5. Dərk olunmayan təhriklər çox vaxt so-
sial cəhətdən əhəmiyyətli olan motivlərin aydın
dərk olunmasına mənfi təsir göstərir. Odur ki,
təlim fəaliyyətində müəllim şagirdin öz fəaliy-
yət və davranış motivlərini necə əsaslandırması-
nı, öyrənməli, onları təhlil edib əməli nəticələr
çıxarmalıdır.
6. Eyni bir motiv müxtəlif fəaliyyət tiplə-
rinə, tədris fənlərinə və tədris tapşırıqlarına şa-
mil edilməli.
Beləliklə, təlim fəaliyyətində motivasiya-
nın formalaşması üçün motiv bir çox inkişaf
mərhələlərini keçməlidir. Burada şəxsi mənanın
formalaşmasına xüsusi diqqət yetirmək lazım-
dır. Təlim prosesində obyektin əhəmiyyəti də
mənimsənilir. Obyektin əhəmiyyəti və mənası
arasındakı nisbət dəyişdikcə, yeni, daha yüksək
motivlər əmələ gəlir. Şəxsi məna kəsb edən mo-
tiv fəaliyyət prosesində dərk olunduqca şüurlu
məqsədə çevrilir və fəaliyyətin obyektiv mənti-
qinə tabe olur.
Şagirdlərə cisim və hadisənin subyektiv
əhəmiyyətinin aydın başa düşülməsi üçün
yönəldici suallar verilir. Suallar əsasında şagird
təlim obyektlərinin obyektiv və subyektiv əhə-
miyyətini özü üçün aydınlaşdırıb dərk etməlidir.
Bir çox hallarda şəxsi məna ilə əhəmiyyət zid-
diyyət təşkil edir və ya şəxsi məna dərk olun-
mamış qalır. Şəxsi məna kəsb edən motiv yük-
səldikcə şagirdin fəallığı da artır və öz tələbatına
(idrak, təlim və ya yaradıcılıq tələbatına) müna-
sibəti dəyişir. Fəaliyyətə yalnız şəxsi deyil, həm
də ictimai borcu yerinə yetirmək baxımından
yanaşmaq tələbata olan münasibəti dəyişdirir,
təlim fəaliyyətində şagirdin zehni və fiziki qüv-
vələrinin gərginliyini artırır, daha yüksək nəticə
əldə edilməsini şərtləndirir. Fəaliyyətə bu cür
yanaşma aparıcı fəaliyyətin kollektivçi və ya
eqoistik xarakter daşımasından asılıdır.
Şəxsi məna dərk olunduqca, yəni şagird tə-
lim obyektini şəxsi həyatının reallığı ilə əlaqələn-
dirir. Bu da şüura ehtiraslılıq verir və özünü emo-
siya şəklində göstərir. Deməli, emosiya şəxsi
mənanın yaranması zamanı onun səviyyəsini
müəyyən optimal həddə saxlayan bir alət kimi
çıxış edir. K. İzard diferensial emosiyalar nəzə-
riyyəsində təməl emosiyanın fərqləndirici xüsu-
siyyətlərindən biri kimi emosiyanın insanın dav-
ranışına təhrikedici və motivləşdirici təsirdə
olduğunu göstərmişdir. P.V. Siminov isə özünün
informasion nəzəriyyəsində göstərmişdir ki,
emosiyalar tələbatın ödənilməsi üçün informasi-
yanın çatışmazlığı və ya bolluğunun nəticəsində
yaranır. Emosional gərginliyin dərəcəsi tələbatın
qüvvəsindən və məqsədin əldə olunması üçün zə-
ruri olan defisitin böyüklüyündən asılıdır (2, 8).
Fikri fəaliyyət prosesində şagirddə yara-
nan emosiyalar intellektual emosiyalardır. R.
Dekart, B. Spinoz və T. Ribo, İ. A. Vasilevə
görə, intellektual emosiyaların strukturu müxtə-
lifdir, lakin təəccüb hissinə həmişə rast gəlmək
mümkündür. Hələ Aristotel təəccübü idrakın
təhrikedicisi adlandırmışdır. Dekart isə qeyd
edir ki, bir əşyanın dəyərini müəyyən etməzdən
əvvəl təəccüblənirik. Deməli, təəccüb ehtirasla-
rın ən birincisidir. Lakin, K. İzardın da göstərdi-
yi kimi təəccüb davranışı uzun müddətli motiv-
ləşdirə bilmir.
Emosiyalar və hisslər idrak prosesini fəal-
laşdırır. V. Vund hissləri, eləcə də emosiyaları
təsəvvürlərin cərəyanına bilavasitə təsiri ilə
xarakterizə olunan daxili dəyişiklik kimi görür-
dü. Deməli, emosiyalar təsəvvürü gücləndirir.
Təlim prosesində motiv elə bir xüsusiyyətə ma-
lik olmalıdır ki, (əgər o ideal predmetdirsə) şa-
girddə müəyyən təəssürat oyatsın və təlim ob-
yektini təsəvvürünə gətirə bilsin. Eyni zamanda
V. Vund təsəvvürlərin də emosiyalara müəyyən
dərəcədə təsir etdiyini güman edirdi.
Sonrakı mərhələdə motiv daxili proses
kimi inkişaf edir. Əvvəlcə müəllim tərəfindən
xarici proses kimi qoyulan motivasiya artıq bu
Tədris prosesində motivasiya sahəsinin idarə olunmasının psixoloji xüsusiyyətləri
189 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
mərhələdə şagirdin özünün daxili prosesinə çev-
rilir. Motivin daxili proses kimi inkişafının özü-
nəməxsus çətinlikləri var. Ümumiyyətlə, işin
başlanğıcında daxili motivasiyanın formalaşma-
sına xüsusi fikir vermək lazımdır. Daxili moti-
vasiya elə psixoloji halətdir ki, şagird bilavasitə
özünün fəaliyyətindən həzz almağa başlayır.
Fəaliyyət şagirdin sərvət meyllərində xüsusi yer
tutur və onun üçün şəxsi məna kəsb edir. Xarici
və daxili motivlərin öyrənilməsi və nəzərə alın-
ması şagirdlərin təlim motivasiyasının formalaş-
ması prosesinə kömək edir.
Son mərhələdə motivasiya dərk olunur.
Motivasiyanın dərk olunma səviyyəsi motivin
inkişafının ayrı-ayrı mərhələlərinin, onun funk-
siyalarının, strukturunun subyektiv olaraq ana-
liz-sintez olunması ilə müəyyən olunur. Proble-
min həllindən əvvəl motivin tam dərk olunması
şagirdin təlimə motivasiyasını daha da gücləndi-
rir. Məsələn, motivasiyanın qoyuluşu zamanı şa-
girddə müəyyən enerjinin oyanması (təhrikedici
funksiya), həmin enerjinin müəyyən obyektə
yönəlməsi (istiqamətlənmə), tənzimetməsi, nə-
zarət etməsi, onun qiymətləndirilməsi dərk et-
məyə aiddir. Bir-birinə zidd olan təhriklərin təh-
lil və tərkib edilməsi, müqayisə edilməsi, seç-
mək, nəhayət qərar qəbulu motivlərin dərk olun-
masına, başqa sözlə motivləşməyə səbəb olur.
Bəzən isə praktiki olaraq iş icra olunarkən eləcə
də icra olunduqdan sonra idrak fəaliyyətinin
motivi dərk edilir.
Davranış motivlərinin təşəkkülü, müddəti,
davamlılığı, istiqaməti məqsədə çatdıqdan sonra
tamamilə yox olmur, yeni obyektə, hadisələrə
yönəlir, fəaliyyətin səmərəliliyini yüksəldir. De-
məli, motivasiya şagirdin təlim fəaliyyətində
mühüm rol oynayır.
Tədris prosesinin motivasiya mərhələsində
verilən yönəldici suallar sayəsində şagirddə şəxsi
mənanın yaranmasına, daxili motivin fəallaşma-
sına, motivin inkişaf etməsinə, onun dərk olun-
masına, aparıcı motivin kollektiv xarakter alma-
sına çalışmaq lazımdır. Motivin dərk olunması
təlimin obyektinə qarşı motivasiya olunmaqla ya-
naşı, şagirdin digər keyfiyyətlərinin də formalaş-
masına səbəb olur (məsələn: qərar qəbulu, plan-
laşdırma, dərin düşünmə, təhlil etmə, yaradıcı ya-
naşma, özünün bilik və bacarıqlarının səviyyəsini
müəyyənləşdirməyə və dərk etməyə).
Şagirdi düşünməyə yönəltmə mərhələsin-
də (motivasiya, tədqiqat sualının tapılması və s.)
hafizənin müxtəlif növlərinin inkişaf etdirilməsi,
eyni zamanda qavrayış təsəvvürlərinin, təxəyyü-
lün inkişafını təmin edəcək suallar qoyulmalıdır.
Həmçinin şagirdin hiss və emosiyalarının yük-
səldilməsinə nail olunmalıdır. Çünki motivasiya
prosesində təfəkkür, hiss və emosiyalar qarşılıq-
lı şəkildə fəaliyyət göstərirlər. Təfəkkür motivin
obyektivliyini dərk etməyə, məna və əhəmiyyə-
tini müəyyənləşdirməyə; hiss və emosiyalar isə
işin icrasının müvəffəqiyyətinin artırılmasına
kömək edir. Motivasiya prosesində fikri proses-
lərin düzgün əlaqələndirilməsi motivlərin da-
vamlığını artırmağa kömək edir. Müntəzəm ola-
raq təlim motivlərinin təhlil edilməsi, özünün
aparıcı motivini “kəşf etməsi” və motivlərin
inkişaf mərhələlərinə uyğun öz psixoloji vəziy-
yətlərini təhlil etmələri şagirdin özünü dərk
etməsini asanlaşdırır.
Daxili motivasiyanın formalaşması şagird-
də təlim üçün əsas olan daxili fəallığın artması-
na səbəb olur ki, bu da özünü qavrayış, emosiya
və iradi vərdişlərdə göstərir. Motivasiyanın isti-
qamətindən və ya aparıcı motivdən asılı olaraq
hər üç vərdiş dəyişir. Şagirdin təlim obyektini
qavraması, onun nəyə diqqət yetirməsi və nəyi
hiss etməsi, baş verənləri necə qiymətləndirmə-
si, düşünülmüş qərar qəbul etməsi, dərindən dü-
şünmək vərdişi formalaşır.
Beləliklə, dəfələrlə təkrarlanan motivasiya
tədricən şəxsiyyətin xarakter əlamətinə çevrilir.
Bu əlamətlərə uğur qazanılması və ya uğursuz-
luq motivasiyasını, eyni zamanda özünü qiymət-
ləndirmə, iddia səviyyəsi, xarici və daxili nəza-
rət lokusunu aid etmək olar. Deməli, təlim fəa-
liyyətində motivasiya sahəsinin idarə olunması
şagirdin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında
mühüm rol oynayır. Problemin aktuallığı: Təlim fəaliyyətinin
səmərəliliyi şagirdlərdə motivasiyanın düzgün forma-
laşdırılmasından və idarə edilməsindən asılıdır.
Problemin yeniliyi: Motivasiyanın dərk olun-
ma mexanizmi, onun inkişafının şagird şəxsiyyətinin
formalaşmasına təsiri məsələləri, şagirdin motivasi-
ya sahəsini inkişafetdirici amillər və onun idarə
olunmasının psixoloji xüsusiyyətləri verilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti: Müəllim
məqalədə verilmiş məlumatları tədris prosesində
tətbiq edərək şagirddə motivasiyanın düzgün inkişaf
etdirilməsinə nail ola bilər.
Südabə İsgəndərova
190 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı, 1998.
2. Hüseynova E.Q. Musayeva T.M. Emosiya və motivasiya. Bakı, 2003.
3. Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı, 2003.
4. Əliyev B.Ş. və Cabbarov P.V. Təhsildə şəxsiyyət problemi. Bakı, 2008.
С.Н. Искендерова
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ УПРАВЛЕНИЯ
МОТИВАЦИЕЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ
РЕЗЮМЕ
Основным способом создания когнитивной деятельности в процессе обучения и поддержания
этой деятельности на протяжении всего курса является надлежащее развитие мотивированных вопро-
сов. Ученики стимулированы мотивацией урока, психологической мобилизацией, ясностью цели,
интенсивным интересом и основой направления к следующим этапам урока.
S.N. Isgandarova
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MANAGEMENT MOTIVATION
IN THE TRAINING PROCESS
SUMMARY
Basic way of the creating activity of reason in the teaching process and of the keeping this activity of
lesson is developing the motivation with the turning questions. The psychological motivation, develop the
clearity of aim. It develops intensive interest of students. It founds the bases directions to the next stages of
lesson.
Redaksiyaya daxil olub: 08.02.2018
N.B.Vəzirovun “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz” əsərində ailə psixologiyası
191 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
N.B. VƏZİROVUN “SONRAKI PEŞMANÇILIQ FAYDA VERMƏZ” ƏSƏRİNDƏ
AİLƏ PSİXOLOGİYASI
Arifə İskəndərova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant
Gəncə Dövlət Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: psixol.ü.fəls.dok., dos.N.T. Rzayeva,
ped.ü.fəls.dok. L.Nağıyeva
Açar sözlər: N.B.Vəzirov, qadın şəxsiyyəti, ailə münaqişələri, qaynana – gəlin, gəlin – baldız, ər –
arvad, valideyin - övlad münasibətləri, haqsızlıq, peşmançılıq
Ключевые слова: Н.Б. Везиров, личность женщины, семейные отношения ,свекровь-невестка,
невестка-золовка, муж-жена, взаимоотношения детей и родителей, несправедливость ,расскаяние
Key words: N.B. Vezirov, woman's personality, family relations, mother-in-law, daughter-in-law,
sister-in-law, husband-wife, mutual relations of children and parents, injustice
Ailələrdə uşaqların multikultural tərbiyəsi,
onların əsl vətənpərvər, milli, humanizm ruhun-
da inkişafı həmişə, bütün dövrlərdə aktual olub
və bu gün də aktualdır.
Ulularımız, ağsaqqal – ağbirçəklərimiz
həmişə ailə - məişət psixologiyası məsələlərinə
həssaslıqla yanaşmağı tövsiyə edirdilər. Erkən
nikahlar, cütlüklərin savadsızlığı və evdə qayna-
na – gəlin münasibətləri, mənasız, yersiz söz –
söhbətlər, dava – dalaş nəticədə boşanmalara və
faciəli hadisələrə gətirib çıxarır. Bütün dövrlər-
də ailədə qadın zorakılığı, onların döyülməsi,
evdən qovulmaları, işgəncələrə məruz qalmala-
rı, zorla özlərindən xeyli yaşlı adamlara (molla-
lara, bəylərə, qoçulara, qumarbazlara və s.) ve-
rilməsi adı hal kimi özünü göstərirdi. Cavan ya-
şında ər evindən qovulan qadınları qohum - əq-
rəba, ana – ata, əmi, dayı qəbul etmirmiş və nə-
ticədə həmin qadınlar ehtiyac içində boğulur və
çox hallarda həyatları ölümlə nəticələnirdi.
Müasir dövrün də ən böyük bəlasına çevrilən bu
problem ədib və mütəfəkkirləri tarixən düşün-
dürmüş, onların yollarını axtarmış, bu istiqamət-
də xidmətlər göstərməyə cəhd göstərmişlər. Bə-
zən adama elə gələr ki, XIX əsrdə və ondan əv-
vəlki illərdə ailə, qadın, uşaq problemləri haq-
qında deyilən fikirlər, yaradılan qadın obrazları,
ər-arvad münasibətləri bəlkə də öz əhəmiyyətini
itirib. Çünki müasir dövrün öz tələbləri, öz qa-
nunları var. Lakin bir çox əsərləri oxuyarkən,
onları təhlil edərkən, televiziya verilişlərinə, so-
sial şəbəkələrə diqqət yetirərkən bunun əksini
görürük. Həmin əsərlərdə irəli sürülən fikirlər
sanki bu günkü hadisələri tamamilə özündə ehti-
va edir. Həmin əsərlərdə müasir gənclərdə ailə
qurarkən nələrə, hansı psixoloji məqamlara fikir
vermələrinə diqqət yönəldilir. Zənnimizcə, gör-
kəmli tarixi şəxsiyyətlərin, yazıçıların qabaqcıl
və mütərəqqi fikirləri heç bir zaman öz mahiy-
yətini itirmir və zaman keçdikcə onların qiyməti
daha da artır. Həmin ədiblərdən biri də N.B.
Vəzirovdur. Ədibin “Sonrakı peşmançılıq fayda
verməz”, “Müsibəti Fəxrəddin”, “Yağışdan çıx-
dıq yağmura düşdük”, “Daldan atılan daş topuğa
dəyər”, “Adı mənim, dadı sənin” əsərləri bu ba-
xımdan diqqəti cəlb edir. “Sonrakı peşmançılıq
fayda verməz” adlı əsərində söhbət iki ailədə
(Səlman bəy və Səttar bəyin ailəsində) baş verən
mənəvi – psixoloji münasibətlərdən gedir.
Səlbinaz xanım simasında N.B. Vəzirov
əsl Azərbaycan qadınına xas olan ismətli, na-
muslu, sosial-psixoloji cəhətdən ailəsinə, həyat
yoldaşına hörmət edən bir obraz yaratmışdır.
Səlman bəy təzə evlənib, dəftərxanada
mirzə işləyir. Onun arvadı çox təmiz, təmkinli,
ləyaqətli, mənəvi cəhətdən təmiz bir Azərbay-
canlı qadınıdır. Fatma xanım Səlman bəyin ana-
sıdır. Çox deyingən, ancaq özünü düşünən,
oğul, gəlin saymayan, gəlinini daim gözdən sal-
mağa çalışan, hiyləgər bir qadındır (bir növ
“Qaynana” filmindəki Cənnət xalanı xatırladır).
Ədib göstərir ki, ailə təkcə ər – arvad, öv-
lad münasibətlərindən ibarət deyil, bu böyük bir
münasibətlər (qohum - əqrəba) sistemidir. Bu
Arifə İskəndərova
192 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
münasibətləri psixoloji baxımdan tənzimləmək
anadan, atadan və digər ailə üzvlərinin intellek-
tual səviyyəsindən asılıdır. Görünür ailədə mü-
nasibətlər sisteminin tənzimində humanizmin
inkişaf və tərbiyəsi diqqətdən yayınmışdır.
Qayınana da, qayınata da, ər və arvad da ədalət-
li, insaflı, alicənab, əxlaqlı, islama bağlı şəxsiy-
yət olmalı və uşaqların taleyinə laqeyd olma-
malıdırlar.
Fatma xanım, insafsız, acımasız, ədalətsiz
işlər görür. Hətta oğlu Səlmana belə qarğış edir.
“Vallah, mən özüm bu saat bir haldayam ki,
nəinki Səlmanı, qardaşlarımı da gözümün qaba-
ğında doğrasalar, əhvalıma təfavüt еləməz. O
adı batmış oğlum. Gеtsin, nеynək. Boynu ha ya-
nının altında qalmayacaq, həlbət gələr. Mən bu
gеcə sabaha kimi can vеrmişəm, səsimi qonşular
еşidibdi, buradanca bura bir gəlib dеyən olma-
yıbdı ki, niyə ölürsən.” (1, 43).
Etnopsixoloji kökdən gələn Azərbaycançı-
lıq qadınlardan bəzilərində deyingənlik, hikkəli-
lik, mənəm – mənəmlik Fatma xanımda da özü-
nü göstərir. Fatma xanım oğlu ilə gəlinin arasına
nifaq salmaq üçün heç yerdən dava salır, stəkan-
ları sındırır. Gəlni Səlbinaz onun hərəkətlərinin
səbəbini soruşanda hikkə ilə cavab verir: “Sındı-
rıram, bеlə bu əllərimin ortasından gəlir. Dədə-
nin ha xarabasının qabın sındırmıram?” (1, 43).
Fatma xanım addımbaşı gəlini Səlbnaz
xanımı təhqir edir, onu döyəcəyi ilə qorxudur.
Hikkəsindən evdə olan qab – qacağı sındırır və
yolla gəlininə psixoloji təsir edir, onu qorxu
altında saxlayır, tez – tez səni döyərəm, qabları
sındıraraq deyir: “Çox artıq danışarsan, duraram
hamısını cilikçilik еlərəm.”
Səlbinaz xanım isə “Səndən hər nə dеsən
çıxar. Qorxuram mənim özümü də döyəsən.”
deyir.
Fatma xanım çox hikkəli bir şəkildə deyir:
“Səni döyəndə sən Çingiz xanın nəvəsisən? Səni
döymək olmaz? Anan sarımsaq, atan soğan, sən
haradan oldun bеlə gülməşəkər, balam?!”
Təcrübələr, psixoloji tədqiqatlar sübut edir
ki, şəxsiyyətinin səbrinin də bir həddi var və bu
hədd gözlənilmədən affektiv hal yaradır. Onda
insan artıq özünümüdafiəyə qalxır, qarşısındakı
adama öz sözünü deyir. Ona görə də çox
mülayim davranan Səlbinaz qaynanasına cavab
qaytararaq deyir: “Çox artıq danışma, sənin də
atanı tanıyırlar, mənim də.”
Fatma xanım “Səndə taxsır yoxdu. Taxsır
mənim o arvadağızdı oğlumdadı. Еlə oğlun
boyuna ip ölçüm... Mən öz əlimlə öz başıma daş
salmışam, sənin ananı görə-görə, gеdib səni
alanda.” ifadəsi də Azərbaycan etnosundan gə-
lir. Gəlni Fatma xanıma cavab verərək deyir:
“Sən alanda başımıza tac qoymusan? Sən al-
mazdın, həlbət bir hambal tapılardı.”
Adı çəkilən ailədə hərcimərclik, qeyri-sə-
mimi münasibət, qaynana – gəlin münasibətləri
artıq müşahidəyə çevrilib: “Dünən bir, bu gün
iki, dilinə bax dilinə... Niyə daş yağmır, Allah?”
deyə qışqıraraq hay – küy salır.
Səlbnaz xanım “Sən bu gün aşkara dava
axtarırsan. Qoy, Allahı sеvirsən, bu bir stəkan
çayı içək.” Deyərək qaynanasını həlim olmağa,
ədalətli, insaflı olmağa çalışır.
Fatma xanım isə cavabında “Iç, bеşin iç,
ağzınacan da qəndin doldur, qazananın canı çıx-
sın. İstəyənə də vеr, qənd vеr, çay vеr, düyü də
vеr. Kimdi qabağına duran! Səlman bəyin vayın
еləyim!” deyə söyləyir.
“Еlə bir ovuc düyüdən ötrü ki, dünən o
yazıq arvada vеrdim, qarnına od dolubdu. Bil-
məmişdik gərək rüsxət istəyəydik, bağışlaya-
sınız?” deyərək Səlbinaz xanımın yenə səbri
dözmür cavab verir.
Fatma xanım yenə də özünü haqlı hesab
edərək “Uy, uy, uy! Aman, aman! Dad, balam, sə-
nin kiminin əlindən!” deyə söyləyir. (1, səh. 44).
Fatma xanım evdə heç kəslə yola getmir.
Ailədə heç kəsi saymır. Nökərlə, oğlu Səliman
bəylə acı danışar, nökər Ələkbərdən şübhələnir,
onun gəlni ilə əlbir olduğunu güman edir. Bir
sözlə, şübhələr, çirkin, nadan fikirlər onu daim
izləyir.
Fatma xanım gəlinin ələ salmaq məqsədilə
hər cür qeyri-səmimi alçaldıcı hərəkətlərə əl
atır, hətta qaynana filmində olduğu kimi (Cən-
nət xanım) gəlinin qarşısında oynayıb, ona riş-
xənd edir. İş o yerə çatır ki, Fatma xanım gəlini
təhqir edib, evdən qovmaq istəyir. Elə bu vaxt
Səlman bəyin nökəri içəri daxil olur. Fatma xa-
nım Ələkbəri də təhqir edir. Onu Səlbinazın öy-
rətdiyini deyir:
Ələkbər (Fatma xanıma). Xanım, günorta
oldu, ət alıb gətirmişəm, nahara nə bişirim?
F a t m a xanım. Dədəmin dərdin! Sürün
buradan, it südü əmmiş! Gözümə еlə nahar
görünürdü.
N.B.Vəzirovun “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz” əsərində ailə psixologiyası
193 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Ələkbər. Sənin çox da gözünə görünmədi.
Axı ağa gələcəkdi ac-susuz, ona nə dеyim?
F a t m a xanım. Gеt boğma pişir, zəhər
pişir, zəhərmar pişir, dərd, vərəm pişir, yaxşımı?..
Ə l ə k b ə r. Hеyif o oğlana ki, sənin
oğlundu.
F a t m a xanım. Allah, gör mən nə günə
düşmüşəm ki, bu Kürd gədəsi də üzümə durub-
du! Ay səni öyrədənin üstünə ildırım düşsün!
Ay səni öyrədənin ciyəri dağlansın! Mənə xo-
ruz-bеçə dеyirsən!
Ə l ə k b ə r . Məni öyrədib еləyən yoxdu.
Sən Səlbinaz xanıma еyham atırsan. Amma
imanlı ol, məni öyrədib еləyən yoxdu, doğrusu
budu ki, mən dahı burada dura bilmərəm.
F a t m a xanım. Səni gücnən saxlayıram a
mürtəd oğlu! Gеt, məlun oğlu məlun, yoxsa
bağrım çatdar.
S ə l b n a z xanım. Gеt balam, gеt...
Görürsən nə canbaza çıxıbdı?
Ə l ə k b ə r. Gеtməyəndə canımı çöldən
tapmamışam, hər kim bu arvadın üzünə baxsa,
sill azarına düşər. (1, səh. 45).
Baxın N.B. Vəzirov bir bu ailənin sima-
sında XIX əsrdə Azərbaycan ailələrində hökm
sürən faciələri, qadın hüquqsuzluqlarını, xüsusi
ilə cavan qızlara, gəlinlərə olan qeyri – səmimi
münasibətləri, onların “mən”nin təhqir olun-
duğunu açıb göstərir.
Səlbinaz xanım artıq evdəki təhqiramiz
sözlərdən bezir və evdən çıxıb gedir, ancaq sö-
zünü deyib gedir: “Mən gеdirəm, bilirəm də oğ-
luna iki yüz min pis şеylər mənim haqqımda
məndən goplayacaqsan... Еybi yoxdu, dеsən
biiman öləsən.” (1, səh. 46). Səlbinaz xanım
çıxarkən anası Çiçək xanıma rast gəlir və yeni-
dən onunla birlikdə qayıdırlar. O, qızdan halını
görüb soruşur: “Nə var, nə var, hara bеlə tələ-
sik?” (1, səh. 46). Fatma xanım yalanın bütün
növlərindən istifadə edərək Səlbnaza böhtanlar
yağdırır: “A qız, Çiçək, bеlə şеyin var idi,
balam, özcə başına
yaxеydin... Məni niyə cəhənnəm oduna
salırdın? A qız! Sənin bu ləçər qızın mənim
üstümə oğurluq yıxır.
Mənə dеyir ki, düyünü qoltuğuna basıb
aparırsan atayın еvinə. Buna nə dеyirsən? Məni
bu ağbirçək vaxtımda oğru еləyir. Bunu Allah
götürər? Bеlə iş harada görünüb, a sənin еvini
Allah yıxsın!” (1, səh. 46). Səlbnaz xanım Fat-
ma xanıma dil çatdıra bilmir. Ancaq onu deyir
ki, “Barı ağ birçəyindən utan, gözümün içinə
yalan dеmə, böhtan atma, Allahdan qorx, bəndə-
dən utan!” (1, 46). Ana – bala bu söhbətə döz-
məyib gedirlər. Fatma xanım yenə qəddarcasına
deyir: “Gеdin qabağınız qaya olsun, dalınız qır-
ğın!” (1, 48). Burada N.B. Vəzirov Fatma xanım
obrazı ilə qaynanalara öz arzularını bildirir. Qo-
humluqda yersiz söhbətlərdən, təhqirlərdən
oğulları çəkindirir. Göstərir ki, bu cür davaların
axırı boşanmalarla, ölümlə və digər faciəli son-
luqlarla bitir. O, ailələrdə özünü göstərən belə
münaqişələrə, müasir Fatma xanımların diqqəti-
ni yönəldir, oğullarının, qızlarının ailələrini da-
ğıtmamağı tövsiyə edir.
Fatma xanım özünü ağbirçək ana kimi
apara bilmir. Fikri-zikri dava eləmək, oğlu ilə
gəlinin arasına nifaq salmaqdır. O, evdə tək otu-
rub deyir: “Kеçən zamana nеcə gözəl zamana
idi... Biz dörd gəlindik еvdə... Hamımız qayına-
namızın qabağında əli bağlı, satın alma qul
kimi... Əlimiz-əlimizin üstə, üzüörtülü buracan.
(Döşünü göstərir.) Kimsənin cürəti nəydi bir
kəlmədən artıq danışsın! Bəli, xеyr. (Süpürgələ-
yir.) O zamanda xеyr var idi, bərəkət var idi. Bir
kəlmədən artıq danışanda dеyirdi:. Ay hеy, yo-
lunu itirmə, düz tərpən!.. Gəlinlər də dinməz-
söyləməz (əlini vurur ağzına), guya ki, laldılar...
İndi gəl, tamaşa еlə. (Süpürgələyir.) Bu zamana-
nın gəlinləri bеlə otur kaftar, еlə dur biiman,
axıratsız! Tumanlarını еlə fırladırlar, az qalır ki,
göz tökələr... (Süpürgələyir.) Odu ki, bərəkət
qalmayıb da... Bəs bu çiçək, qızılcıq, boğazağ-
rısı nədəndi?.. Hamısı tamam onnandıki, böyü-
yün üzünə ağ olurlar. Bu zamanın gəlinlərinin
üzdərinə daş yamansın, üzdərini qara yеr ört-
sün.” (1, 48).
Onun oğlu Səlmanla dialoqu da tədqiq et-
diyimiz problem baxımından çox maraqlıdır.
Oğlu Səlman nökər və arvadı Səlbinazın evdə
olmamalarının səbəbini soruşanda anası yenə
böhtana, yalana əl atır və nökəri Səlbinazın qov-
masını deyir: “Balam, gədəni arvadın qovdu...
Еlə gəlini görüm ki, qudursun, çiyinlərin yеsin.
Mən də ki, görürsən, ağzı üstə qalmışam, tərpə-
nə bilmirəm.” (1, 48). Arvadını isə “Bеlə anası
gəldi, tutdu qolundan, götürdü gеtdi... Az qal-
mışdı məni də burada döyələr. Yəqin gördülər
ki, məndə o hal yoxdu, gеtdilər, Allah atalarına
rəhmət еləsin.” (1, 49). Oğulla anası söhbət
Arifə İskəndərova
194 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
edərkən Səlbinaz anası Çiçəklə içəri daxil olur.
Çiçək Səlman bəyə üzünü tutaraq deyir: “Bircə,
qadam, buyur görüm, bu yеtimin sahibi sənsən,
yoxsa bunun yüz darğası var? Əgər bunun sahi-
bi sənsən, bu еvdən niyə qovurlar?.. Bu bədbəx-
tin qızı niyə bu günə düşübdü? Bir dərisi qalıb,
bir sümüyü.” (1, 50). Bu söhbətlərdən Səlman
bəyə bəlli olur ki, günah anasındadır: “Bu еv
cin-şəyatin ocağıdı, baş götürüb gеdən canı
qurtarır.” (1, 52).
Səlman bəyin əmisi oğlunun ailəsində də
bu cür hallar yaşanır. Səttarın arvadı Şamama
xanım onu yola vermir. Tez – tez dalaşır, ailədə
münaqişələr yaradır. Onlara gələn Şamama
xanım və Səttar bəy ailədə olan münaqişələrdən
Səlman bəyə şikayət edirlər. Bu ailədə isə gəlin
– baldız münaqişələrindən söhbət gedir.
Ailə kiçik bir dövlətdir. Burada baş verən
bütün sosial-psixoloji hadisələr (ər və arvadın
bir-birinə olan laqeydliyi, bir-birini təhqir
etmələri, öz “mən”lərini qorumamaları, tez-tez
dalaşmaları və s.) boşanmaları yaradan səbəb-
lərdən biridir. Bu cür hadisələr nəticəsində ər-
arvad, valideyn-övlad münasibətlərində sərinlik
yaranır, ailə üzvləri arasında pərdə götürülür.
Təbii ki, belə ailələrdə təhsil, tərbiyə, qarşılıqlı
hörmət arxa plana keçir.
Səlman bəy görür ki, əmisi oğlunun ailə-
sində də oxşar hallar yaşanır. Səlman bəy yavaş-
ca kənara çəkilərək “Həmdərdlərim tapılıb.” (1,
52) deyir. Baş verən faciə bir daha göstərir ki,
ailə münaqişələrinin yaranmasında əsas səbəb
kənar müdaxilələrin olmasıdır. Bu ailələrdə isə
kənar müdaxiləni edənlər isə qaynana və baldız-
dı. Bu müdaxilələr sonda iki ailənin dağılmasına
səbəb olur. Ədibin fikrincə bütün bunların hamısı
ailənin düzgün idarə olunmamasından əmələ gə-
lir. Evin kişisinin əsl “kişi” vəzifəsini, etnopsi-
xoloji dəyəri daşıya bilməməsidir. Bəzi qadın-
ların, qızların, gəlinlərin qadına xas olan əxlaqi –
sosial keyfiyyətlərə yiyələnməmələridir.
Axırda hər iki əmioğlanları ailələrindəki
acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolunu evdən qaçıb
Sibirə getmələrində görürlər. Belə də edirlər.
Onlar evi tərk edəndən sonra Fatma xanım, Şa-
mama xanım və digər xanımlar da öz hərəkətləri-
nə görə peşman olurlar. Şamama xanım Səttar
bəyin arxasınca qışqırıb deyir: “Səttar, Səttar,
bircə gеri qayıt! Səttar, aman günüdür, Səttar!..
Səttar, gеtmə. Səttar, balalarını kimə tapşırıb gе-
dirsən? Səttar, qurbanın olum, gеtmə, qələt еlə-
mişəm... (Gеri qayıdır.) – Allah, bu nə işdi mən
düşdüm, öz əlimdən öz еvimi tar-mar еlədim.”
(1, 54). Bu isə artıq bütün qadınlara bir mesajdır.
Amma artıq gec idi. Onlar getdilər. Sonrakı peş-
mançılıq heç bir fayda vermədi. Ədib göstərdi ki,
düşünülməmiş addım insanları faciəyə aparır.
Ailədə çılğınlıq, səbirsizlik, qarşılıqlı güzəştə
getməmək məhz bu cür sonluqla yekunlaşır.
Beləliklə, müasir dövrdə də gənc ailələrdə
bu cür hallar yaşanır. N.B. Vəzirov bu əsəri ilə
gənc ailələrə bir mesaj ötürür ki, daha səbirli və
təmkinli olsunlar və əl birliyi ilə ailələrini
qorusunlar. Çünki iş işdən keçdiyi üçün, sonrakı
peşmançılıq heç bir fayda vermir. N.B. Vəzirov
bir daha göstərir ki, ailələrdə baş verən sosial-
psixoloji hallar, frustrasiya, hərcimərclik, dedi-
qodu, ailə üzvlərinin bir-birlərinə güzəşt etmə-
mələri ailənin dağılmasına, uşaqların ortada qal-
masına səbəb olur və nəticədə cəmiyyət zərər
çəkir, uşaqlar həyata həqiqi vətəndaş kimi inteq-
rasiya ola bilmirlər. Problemin elmi yeniliyi və aktuallığı: N.B.
Vəzirov “Sonraki peşmançılıq fayda verməz” adlı
əsərini yazmış, ailələrdə baş verən münaqişələrin,
sosial-psixoloji, etnopsixoloji xüsusiyyətlərini təhlil
etmişdir. Əsərdə irəli sürülən fikirlər, ailə ziddiyyət-
lərinin acı, faciəli sonluqla qurtarması, gənc ailələrin
dağılması məsələsi bu gün də aktual problem olaraq
qalır.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Bu baxım-
dan ailədə münasibətlər sisteminin tənzimində hu-
manizmin inkişaf və tərbiyəsinə önəm verilməsi çox
vacibdir. Əsərdə göstərilən mənfi halların qarşısının
alınmasında əsərin təhlili tərbiyəvi əhəmiyyət daşı-
yır.
ƏDƏBİYYAT
1. Nəcəf Bəy Vəzirov. Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2005.
2. Talıbzadə F.. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1967.
3. Baxşəliyev Ə.T. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinin sosial-psixoloji mahiyyəti. Bakı, 2011.
N.B.Vəzirovun “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz” əsərində ailə psixologiyası
195 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
А. Искендерова
СЕМЕЙНАЯ ПСИХОЛОГИЯ В ПРОИЗВЕДЕНИИ Н.Б.ВЕЗИРОВА
«ПОЗДНЕЕ РАСКАЯНИЕ ПЛОДОВ НЕ ДАЕТ»
РЕЗЮМЕ
В статье отмечается, что ранние браки, необразованность пар и недружелюбные взаимоотноше-
ния свекрови и невестки, бессмысленные и пустые разговоры, ссоры приводят к разводу и трагичес-
ким событиям. Эта проблема, превратившаяся в величайшее бедствие современного мира, на протя-
жении всей истории волновала писателей и мыслителей, и они искали пути решения данной пробле-
мы. С этой целью Н.Б. Везиров написал произведение «Позднее раскаяние плодов не дает», проана-
лизировав конфликты, социально-психологические и этнопсихологические особенности семей. В
произведении рассматриваются духовные и психологические конфликты в двух семьях (семья
Салман бея и Саттар бея). Описанные автором в данной статье проблемы и разногласия могут при-
вести к семейным конфликтам и в современное время.
A. Iskandarova
FAMILY PSYCHOLOGY IN THE WORK OF N.BESHEVROV
"LATER FRIENDS DO NOT GIVE A FRIEND"
SUMMARY
The article notes that early marriages, ignorance of couples and unfriendly relationships between
mother-in-law and daughter-in-law, meaningless and empty conversations, quarrels lead to divorce and
tragic events. This problem, which has turned into the greatest calamity of the modern world, throughout the
whole history of worried writers and thinkers, and they were looking for ways to solve this problem. To this
end, N.B. Vezirov wrote the work "Later repentance of the fruits does not give", analyzing the conflicts,
socio-psychological and ethnopsychological features of families. The work deals with spiritual and
psychological conflicts in two families (Salman Bey and Sattar Bey family). The problems and
disagreements described by the author in this article can lead to family conflicts in modern times.
Redaksiyaya daxil olub: 08.02.2018
Aygün Səfərəliyeva
196 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
XÜSUSİ QAYĞIYA EHTİYACI OLAN MƏKTƏB YAŞLI UŞAQLARIN SOSİAL
ADAPTASİYA VƏ İNTEQRASİYA ÇƏTİNLİKLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ
Aygün Səfərəliyeva,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok., dos. T.S. Paşayev,
ped.ü.fəls.dok., dos. N.Ş. Muradova
Açar sözlər: sosial adaptasiya, dezadaptasiya, inteqrasiya, inkişaf, davranış
Kлючевые слова: социальная адаптация, дезадаптация, интеграция, развитие, поведение
Key words: social adaptation, disadaptation, integration, development, behavior
Məqalənin aktuallığı. “Məktəbə hazır
olma”, “məktəb həyatına uyğunlaşma”, “məktəb
yaşına yetkinlik” kimi anlayışlar psixologiya və
pedaqogika elmlərində uşağın psixi inkişaf
səviyyəsi və onun ətraf mühitə sosial adaptasi-
yası zamanı istifadə edilir. Kiçik məktəb yaş
dövrü uşağın şəxsiyyət kimi formalaşmasında
mühüm rol oynayır. Məlumdur ki, məktəbəqə-
dər yaş dövrü, yəni “oyun dövründən” “təlim
dövrünə” keçid uşağın aparıcı fəaliyyət növləri-
nin dəyişdirilməsi ilə yanaşı həmçinin, uşağın
ətraf aləmə fərqli münasibəti və onun sosial
adaptasiyası ilə xarakterizə olunur (4).
Bu göstəricilər xüsusi qayğıya ehtiyacı
olan məktəb yaşlı uşaqların uşağın sosial adap-
tasiyası üçün lazım olan xüsusiyyətlərdir və on-
lar uşaqda ani olaraq yaranmır. Bu göstəricilər
mütəxəssisin yardımı ilə uşağın ibtidai təlim
dövrü boyunca formalaşır. Xüsusi qayğıya ehti-
yacı olan məktəb yaşlı uşaqların sosial adaptasi-
yası, onların müstəqil və düşüncəli fəaliyyəti,
əqli-yaradıcı əməyi daha çox kiçik məktəb yaş
dövründə korreksiya tədbirləri vasitəsi ilə inki-
şaf etdirilir. Əgər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
məktəb yaşlı uşaqların sosial adaptasiyası uğurla
keçərsə bu zaman uşaq əməyi sevən və ondan
böyük həzz alan, biliklərə dəyər verən şəxsə
çevriləcək.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti. Xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaqların
sosial adaptasiyası adətən aşağıdakı çətinliklər-
dən ibarət olur:
1. Uşaq ona verilən tapşırıqda çətinliyin
nədən ibarət olduğunu, məsələnin həlli planını
və alınmış nəticəni qeyd edə bilmir;
2. Öyrənilən material əsasında xüsusi qay-
ğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaq sual verə
bilmir;
3. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaq dərs prosesində, mövzuya uyğun ola-
raq axtarış etmir, düşüncələrini gərginləşdirə
bilmir və aktiv şagirdlərlə mövzuya uyğun ola-
raq mübahisəyə girmir(1, 2);
4. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaq dərs prosesində uğura emosional
reaksiya vermir, öz işinə nəzarət edə bilmir;
5. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaqların sosial kontaktları məktəb yaş
dövründə hələ formalaşmamış olur;
6. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaqlarda əmək təlimi və əmək təliminə
tələb formalaşmır;
7. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaqların həmişə himayə altında olması,
həyatın maddi tərəflərini və öz mülkiyyətini
anlamır;
8. Özünü fərd kimi anlamır və bu da özü-
nü qiymətləndirmədə əks olunur;
9. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşaq müstəqil həyat bacarıqlarına yiyələnə
bilmir;
10. Ünsiyyət tələbatının, ətraf mühitin
əşya və hadisələr haqqında təsəvvürlərin azlıq
təşkil etməsi ilə müşayiət olunan dezadaptasiya
formalı davranış, konfliktlərdə əks olunur.
Yuxarıda göstərilən xüsusiyyətlər konkret
şagird haqqında olan məlumat deyil. Bu göstəri-
cilər təlim zamanı xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
məktəb yaşlı uşağın inkişafında və sosial adap-
tasiyasında olan çatışmazlıqlara mütəxəssislərin
diqqət yetirməsi üçün bir siqnaldır(5).
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaqların sosial adaptasiya və inteqrasiya çətinliklərinin təyin edilməsi
197 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı
uşaqların sosial adaptasiya və inteqrasiya çətin-
likləri üzrə apardığımız tədqiqat prosesində biz
Bakı şəhərində bir çox inklüziv tipli məktəblər-
də (200, 27, 138) olduq. Apardığımız müşahidə-
lər əsasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olan mək-
təb yaşlı uşaqların sosial adaptasiya və inteqra-
siyası çətinliklərini aşkar etmək üçün hər bir
uşağa aid edilən diaqnostika üsulundan istifadə
etdik. Mütəxəssislər, valideynlər, müəllimlər
aşağıda təqdim olunan diaqnostika cədvəlindən
səmərəli istifadə edə bilər.
Cədvəl I
Uşağın adı, soy adı. Doğum tarixi Diaqnostikanın keçirildiyi tarıx
№ Sosial adaptasiya və inteqrasiya zidd olan davranış Təsdiq etmə
Hə Yox
1. Ürkək halda ətrafa göz gəzdirir
2. Onu məzəmmət etdikdən sonra yenə öz işinə davam edir
3. Hövsələsizdir, aramsız qışqırır, danışanın sözünü kəsir
4. Qrup tədbirlərinə qoşulmur
5. Xoşa gəlməyən xarici görünüşü
6. Öz həmyaşıdları ilə vuruşur, onları dişləyir
7. İnstruksiyalara uyğun hərəkət etmir, xahişləri yerinə
yetirmir
8. Başladığı mübahisəni dayandıra bilmir, çətinliklə
razılaşır
9. Başladığı işi sona çatdıra bilmir
10. Özünə qarşı həmişə diqqət tələb edir
11. Səliqə-sahman saxlamaq imkanı olmur
12. Yaşıdlarını pis sözlərlə söyür, özündən böyüklərə
kobudluq edir.
13. Danışıq səsi çox asta, cavabları ləng olur
14. Həmyaşıdları ilə konfliktlər yaradır, onlarla vuruşur
15. Əhval-ruhiyyəsi tez-tez dəyişir
16. Özünü kloun kimi aparır
17. Ləng hərəkət etdiyi üçün hər yana gecikir
18. Həmyaşıdlarına ara-sıra sataşır və onlarda özünə qarşı
aqressiv davranış yaradır
19. Təşəbbüs göstərmir, passivdir, maraq göstərmədiyi üçün
suallar vermir
20. Küsəyəndir, gözləri tez yaşarır
21. Çox və tez danışandır
22. Digər uşaqlara əmr etməyi, onları özünə tabe etməyi
sevir
23. Verdiyi sözün üstündə durmur, ona tapşırılan işi yaddan
çıxarır
24. Qıcıqlanan zaman ətrafdakı uşaqlara, böyüklərə tüpürür
25. Özünə inamı, güvəni olmur
26. Öz səhvlərini çətinliklə anlayır
27. Hərəkətləri çox narahatdır, aramsız olaraq fırlanır,
əl və ayaqlarını yersiz fırladır
28. Məğlubiyyəti çox çətinliklə qəbul edir
29. Bilə-bilə davranış qaydalarını unudur
30. Acığa çox pis hərəkətlər etməyə başlayır
31. Kollektiv oyun və tapşırıqlardan uzaqlaşır
32. Öz uğursuzluğunda digərlərini günahlandırır
Aygün Səfərəliyeva
198 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
33. Bir yerdə qərar tuta bilmir
34. Özünü öyməyi çox sevir
35. Qoyulmuş qaydaları təkzib edir: Bir qaydaya riayət
etdiyi halda, digərini pozur
36. Təlim ləvazimatlarını sındırır, atır, dağıdır
37. Oyunda baş rolları götürmək istəmir
38. Hər bir şeyi öz kaprizləri ilə əldə etmək istəyir
39. Həmişə yayınır
40. Kompromislərə getmir
41 Məqsədyönlü olaraq, daima qaydaları pozur
42. Həmyaşıdlarına qarşı güc tətbiq edir
Cədvəl 2
Uşağın adı, soy adı Yaşı Diaqnostikanın keçirildiyi tarix
Uşağın davranışının xüsusiyyəti Davranış xüsusiyyətinin nömrəsi Bal
Konform tip
Protest tip
İmpulsiv tip
Nümayişkar tip
İntizamsız tip
Aqressiv tip
Bu cədvəlin sol tərəfində uşağa aid göstə-
rilən hər bir xüsusiyyətin qarşısında işarə qoyul-
malıdır. Əgər verilən altı sosial dezadaptasiyaya
uyğun davranış tiplərindən dörd və daha çox xü-
susiyyət qeyd olunursa bu zaman nəticə 12-21
bal təşkil edir ki, bunun əsasında həmin uşağı 3
cədvəlin sol sütununa qeyd etmək olar.
Əks halda, yəni, əgər altı sosial dezadapta-
siyaya uyğun davranış tiplərindən üç və daha az
xüsusiyyət qeyd olunarsa nəticə 1- 9 bal təşkil
edərək həmin uşaq sosial dezadaptasiyaya uy-
ğun olmaması müəyyən edilir.
Növbəti addım böyükləri daha çox narahat
edən bir sualın cavabının tapılmasına yönəldil-
mişdir. Yəni, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan mək-
təb yaşlı uşaqların sosial dezadaptasiyasını ara-
dan qaldırmaq üçün tədbirlərin görülməsi vacib
sayıla bilərmi? Əgər tədbirlər görülməzsə xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaq özü
müstəqil olaraq ətraf mühitə sosial adaptasiya
və inteqrasiya oluna bilərmi? Müraciət etdiyi-
miz ədəbiyyata və praktik insanların göstərişlə-
rinə istinad edərək müəyyən etdik ki, belə hal-
larda sosial dezadaptasiya nəinki yox, əksinə
daha da möhkəmlənmiş olur(3). Tədqiqat zama-
nı səhv etməmək üçün altı sosial dezadaptasiya-
ya uyğun davranış tiplərinə aid olan uşaqları
aşağıdakı meyarlar ilə qiymətləndirdik:
Sosial dezadaptasiyalı davranışın tezliyi;
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşağın davranış repertuarında sosial dez-
adaptasiyalı davranışın olma müddəti;
Sosial dezadaptasiyalı davranışın ağır-
lıq səviyyəsi;
Sosial dezadaptasiyalı davranışın situa-
siyalı spesifikliliyi.
Sosial dezadaptasiyalı davranışın tezliyi
dedikdə müəyyən zaman çərçivəsində uşağın nə
qədər asosial davranışa müraciət etməsi bildiri-
lir. Hər bir konkret halda asosial davranış tezliyi
müxtəlif ola bilər. Obyektivlik üçün aşağıdakı
sıralamaya müraciət etdik:
Gün ərzində bir neçə dəfə - 5 bal;
Gün ərzində bir dəfə - 4 Gün ərzində bir
neçə dəfə - 5 bal;
Həftə ərzində bir neçə dəfə -3 bal;
Həftə ərzində bir dəfə - 2
Ay ərzində bir dəfə - 1 bal
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşaqların sosial adaptasiya və inteqrasiya çətinliklərinin təyin edilməsi
199 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Cədvəl 3
Uşağın adı, soy adı Yaşı Diaqnostikanın keçirildiyi tarix
Dezadaptasiyalı davranışın növü
Qiymət meyarları
Tezlik Müddət Dərəcə Situasiyanın
spesifikliliyi
3 Cədvəlin “Tezlik” qrafasında uyğun bal-
lar qeyd olunur. Müddət qrafası zaman meyarını
və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı
uşağın davranış repertuarında asosial dezadapta-
siya hallarının olmasını göstərir.
1 il və daha çox - 5bal
6 ayda - 4 bal
2-3 ay - 3 bal
3-4 həftə - 2 bal
Bir neçə gün - 1 bal
3 Cədvəlin “Müddət” qrafasında isə uy-
ğun ballar qeyd olunur.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı
uşağın sosial dezadaptasiyalı davranışı nə dərə-
cədə onun ümumi psixi inkişafına neqativ təsir
göstərəcəyini ağırlıq dərəcəsi təyin edəcək. Nə-
ticədə arzuolunmaz hallar, yəni:
Dərs prosesində psixi funksiyaların
məhsuldarlığı enəcək;
Şəxsiyyət strukturunda və xarakterin
xüsusiyyətlərində neqativ hallar yaranacaq;
Fiziki olaraq əhval-ruhiyyə aşağı enəcək;
Həmyaşıdları ilə kontakta girə bilmə-
yəcək;
Böyüklər ilə qarşılıqlı münasibətlər po-
zulacaq.
Hər parametr bir bal ilə qiymətləndirilir.
Yekun bal (1-5 qədər) 3 Cədvəlin “Dərəcə” qra-
fasında qeyd olunur. Təbii ki, nə qədər bal yük-
sək olarsa,
xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı
uşağın sosial adaptasiyası daha da çətinləşəcək.
Qiymətləndirmənin növbəti meyarı situa-
siyanın spesifikliliyidir. Xüsusi ədəbiyyatda
qeyd olunur ki, əgər xüsusi qayğıya ehtiyacı
olan məktəb yaşlı uşağın sosial adaptasiyasında-
kı çətinlik müəyyən şəraitdə konkret situasiya
ilə təhrik olunubsa bu zaman yaranan neqativ
simptomun həyəcanı yüksək deyil. Bu səbəbdən
xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşa-
ğın sosial adaptasiyasına mane olan neqativ halı
aşağıdakı, kimi dəyərləndirmək olar:
Situasiyadan asılı olmayan sosial dez-
adaptasiyalı davranış - 5 bal;
Neqativ situasiyalara oxşar olan sosial
dezadaptasiyalı davranış - 3 bal;
Eyni situasiyalarda yaranan sosial dez-
adaptasiyalı davranış - 1 bal.
3 Cədvəlin “Situasiyanın spesifikliliyi”
qrafasında isə uyğun ballar qeyd olunur.
3 Cədvəldə balları qeyd etdikdən sonra,
biz yuxarıda qeyd olunan meyarları analiz etdik
və yekun balları hesablayaraq aşağıdakı nəticə-
yə gəldik.
1. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşağın sosial dezadaptasiyalı davranışı 15-
20 balı keçən zaman korreksiya tədbirlərini dər-
hal başlanmasını məsləhət gördük.
2. Əgər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan mək-
təb yaşlı uşağın sosial dezadaptasiyalı davranışı
10-14 balı əhatə edərsə, onu “risk qrupuna” da-
xil olunması məsləhət görüldü. Çünki müvafiq
tədbirlər görülməsə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
məktəb yaşlı uşağın sosial dezadaptasiyalı dav-
ranışı daha da dərinləşəcək.
3. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan məktəb
yaşlı uşağın sosial dezadaptasiyalı davranışı 4-9
olarsa bu zaman uşağın neqativ davranışı mü-
vəqqəti xarakterə malik olması bildirilir. Problemin elmi yeniliyi. Apardığımız təd-
qiqatın nəticələrinə görə müəyyən olundu ki, xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan məktəb yaşlı uşağın sosial
dezadaptasiyalı davranışını aradan qaldıraraq onu
sosiuma inteqrasiya etmək üçün ilk növbədə uşağa
psixoloji komfort şəraiti yaratmaq və onun sosial
adaptasiya və sosial inteqrasiya prosesinin dinamika-
sını müşahidə etmək lazımdır.
Aygün Səfərəliyeva
200 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Məmmədova M.Ə. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla psixokorreksiya işinin təşkili: Metodik
vəsait. Bakı, 2016.
2. Məmmədova M.Ə. Hiperaktiv uşaqlarda diqqətin pozulması: Dərs vəsaiti. Bakı: ADPU-nun nəşri,
2017.
3. Вайнер М.Э. Игровые технологии коррекции поведения дошкольников. Педагогическое
общество России. М.: М., 2004.
4. Практическая психология образования: Учеб. пособие / Под ред. И.В. Дубровиной СПб.:
Питер, 2009.
5. Психология детей с задержкой психического развития / Составитель О.В. Защиринская.
Хрестоматия: Учебное пособие для студентов факультетов психологии. СПб.: Речь, 2004.
А. Сафаралиева
ОПРЕДЕЛЕНИЕ ТРУДНОСТЕЙ СОЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ И ИНТЕГРАЦИИ ДЕТЕЙ
ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ
РЕЗЮМЕ
В статье освещено исследование социальной адаптации и интеграции, независимой и умствен-
ной деятельности детей школьного возраста с ограниченными возможностями. Развитие умственно-
творческой деятельности показано больше с помощью коррекционных мероприятий для социальной
адаптации и интеграции вышеуказанных детей. Для устранения у ребенка школьного возраста с огра-
ниченными возможностями социально-дезадаптационного поведения и интегрирования его в социум
в первую очередь предлагается создание для него психологически комфортных условий.
A. Safaraliyeva
DETERMINING DIFFICULTIES OF SOCIAL ADAPTATION AND INTEGRATION OF
SCHOOL-AGED CHILDREN WITH DISABILITIES
SUMMARY
The study of social adaptation and integration, independent and intellectual activity of school-aged
children with disabilities is highlighted in the article. The development of intellectual and creative activity is
shown to a greater extent with the help of corrective measures for social adaptation and integration of
children with the above-mentioned problems. It is proposed to create psychologically comfortable conditions
for the school-aged children with disabilities to eliminate social and disadaptive behavior and integrate them
into the society.
Redaksiyaya daxil olub: 06.02.2018
Diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromunun etiologiyası və patogenezi
201 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
DİQQƏT DEFİSİTİ VƏ HİPERAKTİVLİK SİNDROMUNUN ETİOLOGİYASI
VƏ PATOGENEZİ
Turan Şahvələdli,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü. fəls. dok. N.T. Hüseynova
ped.ü. fəls. dok. S.R. Aslanova
Açar sözlər: hiperaktivlik, impulsivlik, aktivlik, ontogenez, baş beyin, diqqət defisiti, minimal beyin
disfunksiyası
Ключевые слова: гиперактивность, импульсивность, активность, онтогенез, головной мозг,
дефицит внимания, минимальная мозговая дисфункция
Key words: hyperactivity, impulsivity, activity, ontogenesis, head brain, attention deficit, minimal
brain dysfunction
Diqqətin defisiti və hiperaktivlik sindromu –
daimi diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivliyi
əks etdirən vəziyyətdir. DDHS uşaqlıq dövründən
etibarən başlayır və adətən böyük yaşlarda da da-
vam edir. XIX əsrin ortalarından başlayaraq uşaq-
larda hiperaktivlik sindromunun öyrənilməsi hə-
kimləri və pedaqoqları narahat etməyə başlamış-
dır. Qəribə davranışları olan çoxsaylı uşaqlar haq-
qında XX əsrin birinci yarısında “Ekonomo” ad-
landırılmış ensefalit (baş beyini zədələyən infek-
sion xəstəlik) epidemiyasından sonra məlumatlar
yayılmağa başlamışdır. Bu dövrdən etibarən mütə-
xəssislər hiperaktivliyi beynin zədələnməsi (mini-
mal beyin disfunksiyası) ilə əlaqələndirməyə baş-
ladılar. Qeyd etmək lazımdır ki, “Diqqət defisiti”
termini 80-ci illərin əvvəlində daha geniş anlayış
olan “minimal beyin disfunksiyası” terminindən
ayrılmışdır. Aktiv hərəkətlilik, diqqət yayınması,
impulsivlik kimi davranış pozulmaları olan mək-
təb yaşlı uşaqları müşahidə edərək tədqiqatçılar
belə bir fikrə gəldilər ki, bu dəyişikliklərin səbəbi
qeyri müəyyən etiologiyalı beyin zədələnməsidir.
Bu cür dəyişiklik “minimal beyin zədələnməsi”
adlandırıldı. Sonradan “minimal beyin zədələnmə-
si” anlayışına təlim çətinlikləri (yazı, oxu, hesab
və nitq pozulmaları) də əlavə edildi. 1980-ci ildə
Amerika Psixiatrlar Assosiasiyası tərəfindən əsas
təsnifat işlənildi. Bu təsnifata əsasən əvvəl “mini-
mal beyin disfunksiyası” kimi təsvir olunan hal-
lara diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromu kimi
baxılması təklif olunmuşdu. Bu zaman minimal
beyin disfunksiyasının klinik simptomu kimi diq-
qətin pozulması və hiperaktivliyin təzahürü əsas
götürülürdü. Son təsnifata əsasən bu sindromlar
ümumi olaraq “diqqət defisiti və hiperaktivlik” adı
altında birləşdirilib. Bu sindrom uşaqlarda tez-tez
müşahidə olunan psixi xəstəliklərdən biridir.
DDHS oğlanlarda qızlara nisbətən daha çox rast
gəlinir. Bu sindrom böyük adamlarda da müşahidə
olunur. DDHS-nun simptomları hər kəsdə özünü
müxtəlif əlamətlərlə göstərə bilər. Lakin onların
hər biri üçün aktivliyi bu və ya digər səviyyədə
nəzarətdə saxlamaq (hiperaktivlik), özlərini cilov-
lamaq (impulsivlik), diqqəti toplamaq (diqqət yay-
ğınlığı) çətin olur.
DDHS-nun müasir təsnifata əsasən əsas
diaqnostik meyarları aşağıdakılardır:
- normal yaş xüsusiyyətlərinə uyğun
olmayan və yetərli adaptasiya imkanlarının ol-
maması ilə şərtlənən diqqətin pozulması, hiper-
aktivlik və impulsivlik;
- 7 yaşa qədər olan dövrdə simptomların
təzahürü və inkişafı;
- uşağın pis adaptasiyasından xəbər verən
simptomların minimum 6 ay ərzində özünü
biruzə verməsi;
- intellektual səviyyəsi normaya uyğun
olsa da, müxtəlif situasiyalara adaptasiya oluna
bilməməsi.
Aktivlik normada və ya normadan aşağı
olduğu hallarda ancaq diqqət defisitliyindən
(DDS) danışılır. Yaş artdıqca hiperaktivlik bir
qayda olaraq azalır. DDHS-dan əziyyət çəkən
uşaqlarda həm evdə, həm məktəbdə, əsasən də
öz yaşıdları ilə ünsiyyətdə problemlər yaranır.
DDHS nəzarətsiz qaldıqda sonradan bu problem
Turan Şahvələdli
202 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
nəinki təhsilə və işə mənfi təsir edir, həmçinin
sosial və emosional inkişafa zərər verərək, nar-
kotiklərə və asosial davranışa meyllilik yaradır.
DDHS uşaqlarda fərqli formalarda təzahür edir.
Lakin qeyd etməliyik ki, nə qədər fərqlilik olsa
da sindromun ortaq əlamətləri olan: diqqətsizlik,
hiperaktivlik və impulsivlik hər birində müəy-
yən dərəcədə də olsa müşahidə olunur.
Diqqətsizlik. Diqqəti dağınıq olan insana
hər hansı bir əşyaya fikrini toplamaq çətin olur.
Bir tapşırığa bir neçə dəqiqə vaxt sərf etdikdə
darıxırlar. Şüurlu və iradi olaraq diqqətlərini
toplaya bilmirlər. Hər bir işi axıra saxlayır,
öhdəlikləri yerinə yetirmir, bir yerdə oturmur,
bir neçə işi eyni zamanda başlayaraq heç birini
də sona çatdırmırlar.
Hiperaktivlik. Hiperaktiv insanlar daim
hərəkətdə olurlar. Onlar sakit dura bilmirlər,
parta arxasında otura bilməyərək sinif otağında
gəzişir, əlini və ya ayağını əsəbi halda yelləyir,
qələmlə stolun üstünə taqqıldadırlar. Daim
həyəcanlı olurlar.
İmpulsivlik. Sanki bu insanlar nə isə etmə-
mişdən öncə düşünə bilmirlər. Sual verdikdə
ağıllarına gələn ilk sözü düşünmədən deyirlər.
Hər hansı bir işin nəticəsini düşünmədən hərə-
kət edirlər.
DDHS depressiya ilə, narahatçılıqla, dav-
ranış pozulmaları ilə müşayiət oluna bilər. Bir
sıra somatik xəstəliklər də DDHS-nun simptom-
ları ilə paralel təzahür edə bilər. DDHS nə dav-
ranış problemi, nə də yanlış tərbiyənin nəticəsi
deyildir. Bu sindrom xüsusi kompleks müayinə
nəticəsində təsdiq olunan tibbi diaqnozdur.
Hiperaktivlik problemi iradi güclə, avtoritar
göstərişlərlə və şifahi inandırmalarla həll olun-
mur. Hiperdinamik sindromlu uşaqda bir sıra
xarakterik pozulmalarla yanaşı, digər emosional
və koqnitiv pozulmalara da rast gəlinə bilər
(məsələn, ağrı hissinin zəif olması). Hiperaktiv
uşaqda olan neyrofizioloji problemlər müstəqil
olaraq aradan qaldırıla bilməz. Bu sindromun
aradan qaldırılması üçün yalnız tibbi medika-
mentoz müalicə yetərli olmur. Vəziyyətin dəyiş-
məsi üçün vacib şərtlərdən biri kompleks yanaş-
madır. Kompleks yanaşmanın əsas mahiyyəti
uşağın düzgün psixo-pedaqoji müşayiətidir.
Diqqət defisitliyi və hiperaktivlik sindro-
munun etiologiyasını tam anlayıb, problemə
kompleks yanaşmaq üçün təbii ki uşaq baş bey-
ninin inkişaf qanunauyğunluqlarını da bilmək
vacibdir.
Məlum olduğu kimi, orqanizmin bioloji
inkişafı hər mərhələdə ciddi qanunauyğunluğa
tabedir. Hər bir psixi funksiyanın və funksional
zəncirin öz inkişaf proqramı var. Beynin müxtə-
lif zonalarının və strukturlarının yetişməsi qeyri-
bərabər, uzunmüddətli və mərhələli prosesdir.
Birinci mərhələdə (bətndaxili dövrdən
başlayaraq 2-3 yaşınadək) uşağın somatik (bə-
dən), affektiv və koqnitiv statusunun əsasını təş-
kil edən yarımkürələrarası neyrofizioloji, neyro-
humoral, sensovegetativ və neyrokimyəvi asim-
metriyaların təmin edilməsi üçün bazis (beynin
ilk funksional bloku) formalaşır. Beynin I funk-
sional bloku tonus və əhval ruhiyyənin tənzimini
təmin edir. İnkişafın bu səviyyəsində uşağın gə-
ləcək psixi fəaliyyətinin və təliminin əsas ney-
robioloji şərti olan psixofizioloji əlamətləri for-
malaşır. Bu səviyyənin serebral (beyin) sistemi
üfüqi sensomotor (gözlərin konvergensiyası, oy-
naqların resiprok əlaqəsi) və şaquli (optooral və
oral-manual) əlaqələri təşkil edir. Hələ ana bət-
nində olarkən uşaq özü öz inkişaf yolunu müəy-
yən edir. Əgər beyin inkişaf səviyyəsinə görə do-
ğum vaxtına hazır deyilsə, doğum travması qaçıl-
mazdır. Doğum prosesi uşaq orqanizminin fəa-
liyyətindən asılıdır. O doğum yollarının təzyiqin-
dən keçməli, müəyyən sayda çevrilmələr və təz-
yiqli hərəkətlər etməli, cazibə qüvvəsinə adapta-
siya olunmalı və s. Demək, nəinki ana uşağı bət-
nində bəsləyərək dünyaya gətirir, həm də uşaq öz
özlüyündə bəslənərək dünyaya gəlir. Müvəffə-
qiyyətli doğum beyin serebral sisteminin yetərin-
cə inkişafından asılıdır. Bu səbəbdən keysəriyyə
üsulu ilə, vaxtından əvvəl və ya gecikmiş do-
ğumdan dünyaya gələn uşaqların dizontogenetik
inkişaf ehtimalı yüksəkdir. Bundan başqa sub-
kortikal səviyyəli yarımkürələr arası əlaqələr nit-
qin formalaşmasında iştirak edirlər.
İkinci mərhələ (3 yaşından 7-8 yaşınadək)
sensor, qavrayış kanalları (audial, vizual, kine-
stetik), emosional, motivasiya sahələrinin təmin
olunmasında vacib rol oynayan komissural sis-
temlərin (yarımkürələr arasında əlaqəni təmin
edən sinir lifləri) aktivləşməsi ilə xarakterizə
olunur. Beynin bu zonası mərkəzi beyin komis-
surasıdır. O yarımkürələrarası mnestik proseslə-
rin təşkilini təmin edir. Ontogenezin bu hissə-
sində beynin II funksional blokunun əməliyyat
Diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromunun etiologiyası və patogenezi
203 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
səviyyəsində yarımkürələr səviyyəsində asim-
metriyalar möhkəmlənir. Nitq, fərdi loteral pro-
fil, funksional aktivlik üzrə yarımkürələrin do-
minantlığı formalaşır. Beyinin bu səviyyəsinin
formalaşmasının pozulması psevdosolaxaylığın
yaranmasına səbəb olar. II funksional blokun
əsas funksiyası informasiyanın qəbulu, emalı və
qorunmasıdır. Bu blok beyin qabığının görmə
(ənsə), eşitmə (gicgah) və ümumi hissi (əmgək )
zonalarını əhatə edir. Beynin bu zonaları yüksək
spesifik modallığa malikdir. Onlar görmə, eşit-
mə, vestibulyar (ümumi hissi) və kinestetik in-
formasiyanı qəbul edirlər. Dadbilmə və iybilmə
reseptorlarının mərkəzi hissələri də bura aiddir.
Hər hansı bir əşyanın qavranılması modal fəa-
liyyətin nəticəsidir. Bu fəaliyyət baş beyin qabı-
ğının zonalar sisteminin birgə işinə əsaslanmalı-
dır. Sol yarımkürənin funksiyalarının inkişafı
üçün sağ yarımkürə normal ontogenez keçməli-
dir. Məsələn, məlumdur ki, fonematik eşitmə sol
yarımkürənin funksiyasıdır. Amma səs fərqlən-
dirici funksiyanın bir zənciri olmazdan əvvəl o
uşağın ətraf aləmlə qarşılıqlı təsiri nəticəsində
sağ yarımkürədə tonal səs fərqləndirici kimi for-
malaşmalı və avtomatlaşmalıdır. Fonematik
eşitmənin ontogenezində bu zəncirin inkişafdan
qalması nitq inkişafının kobud pozulmalarına
səbəb ola bilər.
Yarımkürələrarası əməkdaşlığın yaranma-
sının III mərhələsi transkollazal əlaqələrin ya-
ranmasıdır. Bu mərhələ 12-15 yaşınadək davam
edir. Bu yaş dövrünədək döyənək cism sağ və
sol yarımkürələrin arxa şöbələrinin birgə işinə
xidmət edir və aşağı komissural səviyyələrə nə-
zarət edirdi. 12-15 yaş dövründə döyənək cis-
min morfoloji və funksional cəhətdən tam yetiş-
məsi sağ və sol yarımkürələrin alın şöbələrinin
tənzimləmə səviyyəsində birgə işini təmin edir
(beynin III funksional bloku). Şəxsiyyətin və
təlimin koqnitiv xüsusiyyətləri formalaşır, sol
yarımkürənin alın şöbəsinin üstünlüyü möhkəm-
lənir. Bu uşağa öz şəxsi davranış proqramını
qurmağa, qarşısına məqsəd qoymağa, özünə nə-
zarət, özünü təhlil, davranışını, nitqini, emosiya-
larını iradi tənzimləməyə imkan verir. III blok
fəal, şüurlu psixi fəaliyyəti təşkil edir. İnsan öz
fəaliyyətinin plan və proqramını quraraq yerinə
yetirilməsinə nəzarət edir, öz davranışını plan və
proqramlarına uyğunlaşdıraraq tənzimləyir. III
blokun əsas hissələrindən biri məqsəd və proq-
ramların formalaşmasına xidmət edən alın şöbə-
ləridir. Alın şöbələri güclü əlaqələrə malikdir ki,
bu əlaqələrin vasitəsilə bir tərəfdən I funksional
blokdan impulslar qəbul edir, digər tərəfdən
onun fəaliyyətinə nəzarət edir. Psixi fəaliyyətin
bu səviyyəsində yaranmış defisit insanın dez-
adaptiv davranışında əks olunur.
Mürəkkəb psixi proseslərin sistemli quru-
luşuna əsaslanaraq şüurlu fəaliyyətin hər bir for-
ması mürəkkəb funksional sistem olub baş bey-
nin hər üç blokunun birgə işinə əsaslanır. Baş
beynin ontogenez inkişafı modelinə əsasən psixi
proseslərin formalaşması beyin gövdəsi və
qabıqaltı törəmələrdən baş beyin qabığına tərəf
(aşağıdan yuxarıya), sağ yarımkürədən sola tə-
rəf, beynin arxa şöbələrindən önə tərəf istiqa-
mətdə baş verir. Beynin hipotalamo-diensefal
strukturu (gövdə hissəsi) yetişdikdən sonra sağ
yarımkürənin, daha sonra isə sol yarımkürənin
formalaşması başlayır. Beynin formalaşmasının
son mərhələsi sol yarımkürənin alın şöbələrinin
yetişməsi ilə bitir. Döyənək cismin tam yetişmə-
si 12-15 yaşında başa çata çatır. Bu yaş dövrü-
nədək isə yarımkürələr arası qarşılıqlı fəaliyyət
komissurlar vasitəsilə baş verirdi. Alın payının
intensiv inkişafı 8 yaşından tez olmayaraq baş-
layır və 12-15 yaşınadək bitir. Ontogenez prose-
sində alın payı ilkin olaraq formalaşmağa başla-
sa da, inkişafını sonuncu olaraq bitirir.
DDHS olan uşaqlarda beyin təşkilinin sağ
yarımkürədən sola tərəf formalaşması deviasi-
yalarla baş verir. Bu zaman inkişaf “sağ alın pa-
yına gedir”, bu da hiperaktivlik və impulsivlikdə
əks olunur. Diqqətin toplanmasını (konsentrasi-
yasını) sol yarımkürənin alın payı təmin etdiyi
halda, diqqətin paylanmasına sağ yarımkürə ca-
vabdehdir. Bu hissə diqqət mərkəzində olan
fiquru deyil, periferiyanı (ətrafdakıları) qavra-
yır. DDHS olan uşaqlarda məhz bu xüsusiyyət
müşahidə olunur.
Beynin “tələb olunmayan” sahələri, yəni
vaxtlı-vaxtında sensor informasiya almayan his-
sələr inkişafdan qalır. Nəzərə almaq lazımdır ki,
sosial deprivasiya şəraitində dendrit əlaqələrin
inkişafı dayanır.
Uşağın inkişafı həmişə təlimin arxasınca
gedir, əksinə deyil. Təlim uşağın həyatının ilk
günlərindən başlayır. Beynin inkişafı daha mü-
rəkkəb proseslərin öyrənilməsinə kömək edir.
Perseptiv və motor fəaliyyət, dilin mənimsənil-
Turan Şahvələdli
204 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
məsi və öyrənmənin digər növləri neyronlararası
əlaqələrin yaranması və güclənməsində öz ro-
lunu oynayır. Neyronlar hələ embrional dövrdə
formalaşmağa başlayır və həyatının ilk ilinin
yarısında insanın beyni 100-200 mlrd neyrondan
ibarət olur. Qliar hüceyrələr uşağın həyatının
ikinci ili ərzində böyüməyə davam edir, sonra
onların inkişafı ləngiyir.
MSS-nin erkən yaş dövründə inkişafına
koqnitiv və hərəki bacarıqlarla sıx əlaqəli olan
miyelinizasiya da daxildir.
Beynin postnatal dövrdə inkişafı təkcə ney-
ronların artması hesabına deyil, həmçinin onlar
arasında əlaqələrin inkişafı ilə baş verir. Anadan
olarkən uşağın beyni 350 qr. çəkidə olur, yəni
böyük insanın beyninin 25%-i qədər. Beyin
dendrit şəbəkəsi və qlial hüceyrələrin 1 dəqiqədə
1 mlq sürətlə artması hesabına, 6 aylıqda 50%,
2.5 yaşda 75%, 5 yaşda 90% -ə çatır.
Bir mərhələdən digərinə keçid ciddi ob-
yektiv neyrobioloji qanunlarla məhdudlaşır.
Uşaqdan bu və ya digər tapşırığı tələb edərkən
bu qanunlar mütləq nəzərə alınmalıdır. Əgər
uşağa təqdim olunan tapşırıq onun beyni üçün
aktual olan situasiyadan qabağa qaçar və ya ona
zidd olarsa, bu həmin dövrdə aktiv inkişaf edən
proseslərin formalaşmasına mənfi təsir edər.
Məsələn, uşağa hərf və rəqəmlər erkən (5 yaşa
qədərki dövrdə) təlim edilərsə, normal ontoge-
nezin təhrifi baş verər. Erkən təlimə reaksiya
sonradan müxtəlif cür emosional-şəxsi deviasi-
yalarda, uşağın tez-tez xəstələnməsində, allergi-
yalarda, loqonevrozda, dizartriyada, tiklərdə
özünü büruzə verə bilər. Oxu, yazı, hesab təlimi
ümumi enerji həcminə görə beynin kortikal
şöbələrini vaxtından qabaq yükləyərsə, bu sahə-
lər plastikliyi və bərpa resurslarını itirər. Belə
bir uşaq ədəbiyyat, riyaziyyat sahələrində yük-
sək nailiyyətlər əldə edəcəyi təqdirdə elementar
bacarıqların (ayaqqabı bağlarını bağlaya bilmir,
düymələnməyi bacarmır, çörək doğraya bilmir
və s.) yetərincə formalaşmaması özünü büruzə
verir. 7 yaşınadək olan dövrdə sərt beyin əlaqə-
lərinin olmaması nəticəsində beyin sisteminin
plastikliyi möhtəşəm autokorreksiya potensialı-
na malik olur. 9 yaş dövründə neyrobioloji qa-
nunlara müvafiq olaraq beyin öz intensiv inkişa-
fını bitirir. Onun funksional əlaqələri getdikcə
daha sərtləşərək azhərəkətli olur. Bu yaş döv-
ründə iradi diqqətin mexanizmlərinin formalaş-
ması bitir. Beynin bütün resursları sol yarımkü-
rənin ön şöbələrinə yönəlir.
Müasir neyropsixoloji tədqiqatlar göstərir
ki, 70% uşaqlarda baş beynin qabıqaltı və beyin
kökü şöbələrində pozulmalar yaranır. Bu pozul-
maların çoxu bətndaxili və ya natal dövrdə for-
malaşır və sonrakı ontogenezin əsasını qoyur.
Belə uşaqların beyni kompensator mexanizmlər
hesabına işləyir. Nəzərə almaq lazımdır ki, dav-
ranışdakı deviasiyalar məktəbdə deyil, bətnda-
xili inkişaf zamanı və erkən uşaqlıq dövründə
yaranır. Məsələn, uşağın iməkləməməsi və ya
dəyişkən sxem üzrə iməkləməsi (geriyə, yan-
yana və s.) inkişafda pozulmalara işarədir.
Ananın ürək və tənəffüs ritminin təsiri ilə
embrionda bətndaxili dövrün 5-ci ayına yaxın
vestibülyar aparat inkişaf edir. Bətndaxili inki-
şafın bu dövründə yaranmış patalogiya (ananın
kompüter arxasında və ya elektrik avadanlıqları
ilə işləməsi, neon lampaları ilə işıqlandırma,
alkoqol, nikotin və s.) uşağın ritmik modelinin
formalaşmasına təsir edir. Daxili ritm hissi
olmayan körpələr ritmik yelləmək, laylay oxu-
maq, əmziklə nəinki sakitləşmirlər, hətta daha
çox qıcıqlanırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, kör-
pənin qucaqda və ya beşikdə çox yellədilməsi
vestibülyar aparatın və beyinciyin patalogiya-
sına səbəb olur. Bu da diqqət defisitliyi və
hiperaktivlik sindromunun yaranması ilə nəticə-
lənə bilər. Ana hamiləlik dövründə alkoqoldan
istifadə edərsə, bu dölün alın payında sinir şəbə-
kəsinin inkişafına mənfi təsir edir. Nəticədə kör-
pə anadan olandan sonra onda diqqət konsentra-
siyasının azalması, davranış pozulmaları (dağı-
dıcı davranış, aqressiya), qıcıq, şirniyyata pato-
loji həvəs, hiperaktivlik, depressiya, autizm özü-
nü büruzə verə bilər.
Beynin erkən dövrdə ocaqlı zədələnməsi
hallarında beyin mexanizmlərinin yüksək plas-
tikliyi nəticəsində kompensasiya oluna bilər.
Belə yenidən qurmalar adətən beynin digər his-
sələrinin fəaliyyəti hesabına baş verir. Beynin
erkən zədələnmələrinə daha həssas beynin diq-
qət funksional sistemidir. Erkən beyin zədələn-
məsinin digər bir fəsadı miyelinizasiyanın
pozulmasıdır. DDHS-nun yaranmasının əsas sə-
bəblərindən biri miyelinizasiyanın ləngiməsinə
görə beynin prefrontal şöbələrinin disfunksiya-
sıdır. Məlumdur ki, psixi fəaliyyətin təşkili,
proqramlaşdırma və nəzarət funksiyasını yerinə
Diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromunun etiologiyası və patogenezi
205 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
yetirən prefrontal sahənin miyelinizasiyası ən
gec başa çatır. Oğlan uşaqlarında bu proseslər
qızlara nisbətən daha uzun müddət olur.
Genetik mexanizmlər ilk növbədə neyron-
ların, differensasiyası, miqrasiyası və formalaş-
ması kimi mürəkkəb proqramı təmsil edən MSS-
nin erkən inkişaf mərhələlərinə nəzarət edir.
Beyin sistemində yeni fizioloji funksiyaların
realizasiyasını təmin edən adaptiv yenidənqu-
rmaların həyata keçmə sürəti və plastikliyindən
orqanizmin fizioloji tamlığı asılıdır. Bu əsasən
prenatal ontogenezə aiddir. Çünki bu dövrdə əsa-
sı qoyulan struktur və funksiyalar ana orqanizmi
tərəfindən yaradılan mühitə, şəraitə adaptasiya-
dan asılıdır. Ontogenezdə patoloji amillərin təsiri
müddəti ilə sonrakı nevroloji pozulmaların xa-
rakteri arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə möv-
cuddur. Müəyyən olunmuşdur ki, erkən mərhələ-
lərdə ontogenezin pozulması beynin qabıqaltı
strukturlarının zədələnməsinə gətirib çıxarır.
Natal və postnatal dövrdə təsir edən amillər əsa-
sən yüksək qabıq funksiyalarının formalaşmasına
təsir edir. Bu qanunauyğunluq P.A. Anoxinin sis-
temogenez nəzəriyyəsinə əsaslanan beynin ayrı-
ayrı şöbələrinin heteroxron inkişafı prinsipi ilə
izah olunur. Embriogenezin heteroxroniyası prin-
sipinə əsasən neyronların hüceyrə diferensasiya-
sı, onlar arasında sinaptik əlaqələrin yaranması
və aparıcı yolların miyelinizasiyası aid olduqları
funksional sistemlərin yetişməsinə uyğun olaraq
MSS-nin müxtəlif şöbələrində müxtəlif vaxtlarda
və müxtəlif sürətlə baş verir. Beləcə də, ontoge-
nezin erkən dövrlərində təsir edən qeyri əlverişli
amillər uşaq serebral iflicinin və əqli geriliyin
yaranmasına səbəb olar. Hamiləliyin daha gec
müddətində dölə təsir edən patoloji amillər
minimal beyin disfunksiyasının və DDHS-nun
yaranması üçün risk amilidir.
Hiperdinamik sindromlu məktəblilər ən
ağır vəziyyətdə diqqətlərini ancaq 15 dəqiqə ər-
zində saxlaya bilirlər. Bu sindroma psixi inkişaf
ləngiməsi ilə şərtlənən, təlimdə çətinlikləri olan
məktəblilər arasında rast gəlinir, hətta müstəqil
patologiya kimi diaqnozlaşdırılmaya da bilər.
Lakin bu uşaqlara psixo-pedaqoji kömək və yar-
dım, ətrafdakıların düzgün münasibəti və reaksi-
yası tələb olunur. Defektoloq və psixoloq uşağın
valideynlərinə və ətrafdakılara müsbət dəyişikli-
yin bir neçə gün və ya bir neçə ay ərzində nəzə-
rə çarpmayacağını izah etməlidirlər. Korreksiya,
effektiv kömək sakitlik, uşağa qarşı səbirlilik,
uşaqla ardıcıl, sistematik iş aparılmasını tələb
edir. Valideynlərə DDHS-nun hər hansı bir təza-
hüründə həkimə müraciət etmək tövsiyə olunur. Problemin aktuallığı. Problemin tədqiqinə
həsr edilmiş elmi ədəbiyyatların təhlili göstərir ki,
DDHS müxtəlif aspektlərdən həm yerli, həm də xarici
mütəxəssislər tərəfindən öyrənilmişdir. Bu günə qədər
aparılmış tədqiqatlarda müxtəlif üsul və diaqnostika
metodlarından istifadə olunduğu üçün statistik olaraq
dəqiq bir məlumat əldə edilməmişdir. Lakin buna
baxmayaraq təbii ki, müəyyən yuvarlaqlaşdırılmış
faizlər işlənilib hazırlanmışdır. Məsələn, məktəb yaşlı
uşaqlarda DDHS- nun rast gəlmə tezliyi təxminən 3-
7% arası hesablanmışdır. DDHS-nun yayılması ilə
əlaqəli aparılmış bəzi tədqiqatlarda 5.29% və 3-10%
kimi göstəricilər qeydə alındığı halda, etiologiyasının
müxtəlifliyinə əsaslanaraq aparılmış hesablamalarda
faiz nisbəti 1% ilə 20% arası dəyişməkdədir. DDHS-
nun oğlan və qız uşaqlarında rast gəlmə tezliyi
cəmiyyətdə aparılan müşahidələrə əsasən 2:1 nisbəti
kimi görülsə də kliniki olaraq bu nisbət 3-5:1 və hətta
9:1 kimi yüksək rəqəmlərə çatmaqdadır. DDHS in-
sanlar tərəfindən müasir dövr sindromlarından biri
kimi qəbul edilsə də əslində problemin öyrənilməsi o
qədərdə yeni deyil. Son dövrlərdə yeni doğulan uşaq-
lar arasında problemin tez-tez təzahür etməsi, bu
uşaqların gələcək həyat fəaliyyətinin bir çox sahələ-
rində problemlərlə üzləşməsi mövzunun daha geniş
miqyasda və hərtərəfli tədqiq edilməsinə zərurət yara-
dır. Təbii ki, bu da öz növbəsində mövzunun aktual-
laşmasına səbəb olur. DDHS-dan əziyyət çəkən uşaq-
larının həm pedaqoji baxımdan təlim çətinlikləri ilə
üzləşməsi (yazı, oxu, hesab və.s), həm də psixoloji
baxımdan gələcəkdə bir sıra problemlərlə (emosional,
sosial adaptasiya, dezadaptasiya, özünün qiymətlən-
dirmə və.s) qarşılaşması mövzunun aktuallığını artır-
maqdadır.
Problemin elmi yeniliyi. Məlumdur ki, diq-
qət defisiti və hiperaktivlik sindromundan əziyyət
çəkən uşaqların sayı günü-gündən artmaqda davam
edir. Qarşılaşdığımız sindromun həm pedaqoji, həm
də psixoloji aspektdən korreksiya işinin düzgün
qurulması üçün problemin etiologiyasını və potoge-
nezini bilmək vacibdir. Ənənəvi olaraq bu sindromu
aktiv, hərəkətli, diqqətsiz, impulsiv və s. kimi əla-
mətlərlə xarakterizə etməklə yanaşı kliniki tərəfdən
də yaranma səbəblərini bilmək olduqca zəruridir.
Çünki, baş beynin inkişaf mexanizmini, qanunauy-
ğunluqlarını və bu qanunauyğunluqlar arasında hansı
proseslərin getdiyini (proseslərin aktivləşdiyini ya-
xud ləngidiyini ) bilmək bizə praktik işimizin daha
səmərəli olmasına köməklik edəcək. Diqqət defisiti
və hiperaktivlik sindromundan əziyyət çəkən uşaq
Turan Şahvələdli
206 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
və böyüklərlə tibbi, pedaqoji və psixoloji olaraq
kompleks yanaşmanın faydasını aparılan korreksion
pedaqoji iş zamanı görmüş olacağıq.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məlumdur
ki, bəzi patologiyalar və sindromlar bir sıra əlamət-
lərə görə oxşar xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Hər bir
sindromun ayrı-ayrılıqda etiologiya və potogenezi-
nin dəqiq öyrənilməsi, məhz praktik iş zamanı kor-
reksiya işinin doğru qurulmasına köməklik edir.
Mövzunun praktik əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,
DDHS-nun etiologiyası və potogenezinin tibbi və
pedaqoji istiqamətdən ətraflı tədqiqi, praktik iş za-
manı bənzər simptomatikaya sahib sindromlardan
fərqləndirməyə imkan yaradır. Xüsusiylə DDHS za-
manı baş beynin ontogenezini və orda gedən proses-
ləri bilmək sindroma daha dərindən yanaşmaq imka-
nı verir. DDHS-dan əziyyət çəkən uşaqlarla praktik
iş zamanı, gözlə görülən əlamətlərə səthi yanaşılmır,
əksinə prosesin bioloji tərəfini bilmək defektoloq və
uşaq arasında empatiya baxımdan xüsusi bir əlaqə
qurmağa imkan verir. Bu da öz növbəsində praktik
işin keyfiyyətini artırır.
ƏDƏBİYYAT
1. Политика О.И. Дети с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью. M.: Речь, 2005.
2. Сиротюк А.Л. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью. Диагностика, коррекция и
практические рекомендации родителям и педагогам. M.: Сфера, 2002.
3. Г.Монина, Е.Лютова-Робертс, Л.Чутко. Гиперактивные дети: психолого-педагогическая
помощь: Монография. M., 2007.
4. А.Д. Гонеев, Н.И. Лифинцева, Н.В. Ялпаева. Основы коррекционной педагогики, 2002.
5. Астапов В.М., Микадзе Ю.В. Психология детей с нарушениями и отклонениями психичес-
кого развития. Питер, 2008.
Т. Шахвеледли
ЭТИОЛОГИЯ И ПАТОГЕНЕЗ СИНДРОМА ДЕФИЦИТА ВНИМАНИЯ
И ГИПЕРАКТИВНОСТИ
РЕЗЮМЕ СДВГ не является результатом поведенческих проблем или проступков. Этот синдром- меди-
цинский диагноз, подтвержденный в результате специального комплексного обследования. Проблема
гиперактивности не разрешается силой, авторитарным обучением и вербальными убеждениями. У
ребенка с гипердинамическим синдромом могут быть некоторые другие эмоциональные и когнитив-
ные нарушения наряду с рядом характерных расстройств (например, чувство слабости). Нейрофизио-
логические проблемы у гиперактивного ребенка не могут быть решены самостоятельно. Для устране-
ния этого синдрома недостаточно только медицинского лечения. Одним из важнейших условий для
изменения ситуации является комплексный подход. Ключевой сущностью комплексного подхода
является надлежащее психолого-педагогическое сопровождение ребенка.
T. Shahveledli
ETIOLOGY AND PATHOGENESIS OF ATTENTION DEFICIT
AND HYPERACTIVTIY SYNDROME
SUMMARY
ADHS is not a result of behavioral problems, nor is it the result of misconduct. This syndrome is a
medical diagnosis confirmed as a result of a special complex examination. The problem of hyperactivity is
not resolved by force, authoritarian instruction and verbal beliefs. A child with hyperdynamic syndrome may
have some other emotional and cognitive impairments along with a number of characteristic disorders (eg
feeling weak). Neurophysiological problems in a hyperactive child can not be solved independently. Only
medicamentos medical treatment is not enough to remove this syndrome. One of the most important
conditions for changing the situation is the complex approach. The key essence of a complex approach is the
child's proper psycho-pedagogical accompaniment.
Redaksiyaya daxil olub: 01.02.2018
Praktik psixoloqun şəxsi keyfiyyətlərinin psixoloji konsultasiya işinin səmərəliliyinə təsiri
207 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
PRAKTİK PSİXOLOQUN ŞƏXSİ KEYFİYYƏTLƏRİNİN PSİXOLOJİ KONSULTASİYA
İŞİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNƏ TƏSİRİ
Aynur İskəndərova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant,
E- mail: [email protected]
Rəyçilər: psix.ü.elm.dok. E.B. Bəylərov,
psix.ü.fəls.dok. Ç.Q. Verdiyeva
Açar sözlər: рraktik psixoloq, şəxsi keyfiyyətlər, peşə fəaliyyəti, psixoloji konsultasiya
Ключевые слова: практический психолог, личные качества, профессиональная деятельность,
психологическое консультирование
Key words: practical psychologist, personal qualities, professional activity, psychological counseling
Praktik psixoloqun əsas fəaliyyət istiqa-
mətlərindən biri də psixoloji konsultasiyadır.
Psixoloji konsultasiya – iki nəfərin – kliyentin
və konsultantın qarşılıqlı təsir prosesidir ki, bu
zaman əsas məqsəd kliyentin özünü daha yaxşı
tanıması, problemlərinin əsas səbəblərini anla-
ması, özü üçün daha düzgün qərar verə bilməsi
və sağlam bir şəxs kimi inkişafını davam etmə-
sidir. Burada konsultant – yardım göstərən, psi-
xoloji təsiretmə bacarığına sahib olan, ali təhsil-
li, peşəkar mütəxəssisdir. Kliyent –yardım alan,
narahat, problemli, qərarsız olan insandır. An-
caq, kliyent narahat və problemli olsa da, psixo-
loji kömək aldıqda bu narahatçılığın və prob-
lemlərin öhdəsindən gələ bildiyinə görə, kömək
alan adam (kliyent) normal insan olaraq qəbul
edilir və heç vaxt “xəstə” kimi adlandırılmır.
Psixoloji konsultasiya öz mahiyyətinə
görə psixoterapiya ilə oxşardır. Məsələn, hər
ikisi psixoloji köməyin növləridir, hər iki prose-
durda eyni psixoloji nəzəriyyələrin təklif etdiyi
metodlardan istifadə olunur. Psixoloji konsulta-
siya ilə psixoterapiyanın fərqli cəhətləri də möv-
cuddur. Psixoterapiyanın əsas məqsədi kliyentin
potensialını müəyyən edərək şəxsiyyətin arzu-
olunmaz keyfiyyətlərini aradan qaldırmaqdır.
Bu zaman terapevt kliyentin şüuraltına nüfuz
edərək onu idarə etməyə çalışır. Psixoloji kon-
sultasiyanın psixoterapiyadan fərqli olaraq əsas
məqsədi insanların normal psixoloji inkişafını
və psixoloji sağlamlığını təmin etmək, onlara
qarşıya çıxan problemlərin öhdəsindən gəlməsi
üçün istiqamət verməkdir. Bu prosesdə psixote-
rapiyadan fərqli olaraq hər iki tərəf-konsultant
və istifadəsi fəal iştirak edir, həll yolu axtarılır,
qarşılıqlı qərar qəbul olunur.
Praktik psixoloq psixoloji konsultasiya
işini düzgün təşkil etməlidir ki, lazımi nəticə ala
bilsin. Bu prosesdə doğru nəticələrin alınmama-
sı, fəaliyyət zamanı buraxılan səhvlərlə əlaqəli-
dir. Bu isə psixoloqun qeyri peşəkarlığından irə-
li gəlir. Aşağıda konsultantın çox vaxt etdiyi
səhvlər verilmişdir:
- əlverişli psixoloji iqlimi yarada bilmə-
mək;
- mövcud problemin mahiyyətinin və əsas
səbəblərinin kifayət qədər tədqiq edilmədən həl-
linə keçilməsi;
- problemlə bağlı irəli sürülən ilk fərziy-
yəni qəbul etmək;
- kliyentin fikrinə sona qədər qulaq asma-
maq və ya etibar etməmək;
- kliyentin öz fikrini izah etməsinə və
əsaslandırmasına mane olmaq;
- söhbət zamanı kliyentin motivləri haq-
qında bir başa suallar vermək [13, 74].
Praktik psixoloqun psixoloji konsultasiya
işində göstərilən səhvləri etməməsi üçün peşə
hazırlığına malik olmalıdır. Bu peşə hazırlığı
aşağıdakı keyfiyyətlərə görə dəyərləndirilir:
• Psixoloqun problemə münasibəti, düşün-
cə tərzi, dünyagörüşü, əqidəsi, mənəvi-etik xü-
susiyyətləri;
• Fərdi-psixoloji keyfiyyətləri;
• Psixoloji bilikləri və etik-təcrübi hazır-
lığı [2, 56].
Konsultasiya işini aparan mütəxəssis vacib
olan şəxsi keyfiyyətlərə malik olmalıdır. R. Mey
“Psixoloji konsultasiya sənəti” adlı kitabında
Aynur İskəndərova
208 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
“Yaxşı konsultant necə olur?” sualına belə cavab
verir: “Yaxşı konsultant insanları özünə cəlb et-
mək, istənilən mühitdə özünü sərbəst hiss etmək,
empatiya qurmaq bacarıqlarına malik olandır.
Müəllifin fikrincə bu keyfiyyətlər həmişə ana-
dangəlmə olmur, öz əməyi ilə qazanan, insanlarla
ünsiyyətə girmək marağına malik olanlar da bu
keyfiyyətlərə sahib olurlar” [9, s. 102].
Konsultasiya müəyyən ardıcıllıqla aparılır.
Əvvəlcə, lazımi məqsədlər aydınlaşdırılır, sonra
müəyyən olunmuş məqsədə çatmaq üçün lazımi
dəstək verilir və həll üsulları tətbiq edilir, sonda
isə əsasən kliyent üçün alınan nəticələrin onun
həyatının qalan hissəsinə tətbiq etməsinə kömək
edilir. Bu zaman kliyentin davranışlarının dəyişil-
məsi gözlənilir. Kliyent narahatçılığını və prob-
lemlərini, düzgün olmayan davranışlarını şüurlu
şəkildə anlayır və özünə uyğun olan davranışları
seçərək həyata keçirir və beləliklə özünü reallaş-
dırmağa çalışır. Buna görə də psixoloji konsul-
tasiyanı şərti olaraq 3 mərhələyə bölmək olar:
1) münasibətlərin qurulması
2) əsas hissə və ya problem üzərində iş
3) konsultasiyanın tamamlanması [12, 31].
Bu mərhələləri düzgün təşkil etmək üçün
konsultant təcrübi hazırlıqla yanaşı həmçinin
“Psixoloq-konsultant yüksək nəzəri hazırlığa
malik olmalı, peşəkar fəaliyyətdə daim öz hazır-
lığını genişləndirməyə və dərinləşdirməyə çalış-
malıdır. O, insanın genetik və psixoloji təbiətinə
bələd olmalı, onun dəyişdirilməsi üçün zəruri
olan təsir vasitələrini seçməyi və tətbiq etməyi
bacarmalıdır. Bütün bunların uğurla həyata ke-
çirilməsi üçün psixoloq-konsultant şəxsiyyətin
strukturunu, davranışını şərtləndirən amilləri,
mövcud patologiyanın genezisini və normal
inkişafının perspektivlərini dəqiq müəyyən et-
məyi bacarmalıdır” [1, 240-241].
Seans başlayanda enerjili və dinamik baş-
lamaq lazımdır. Kliyentin öz istəyi ilə gəldiyini,
əvvəl konsultasiyada iştirak edib-etmədiyini,
kliyentin sizdən nə gözlədiyini müəyyən etmək
və yanlış təsəvvürləri aradan qaldırmaq üçün la-
zımi düzəlişlər etmək lazımdır. İlk görüşdən
başlayaraq kliyent yardım ehtiyacı olan bir şəxs-
dir və məsləhətçi onu təmin etməkdə olan iste-
dadlı və bacarıqlı bir mütəxəssisdir. Bu baxım-
dan psixoloq kliyentə səmimi və hörmətlə ya-
naşmasına baxmayaraq, münasibətlər qeyri-
bərabər formada qurulur. Sonrakı görüşlərdə isə
kliyentin dünyagörüşü, yaşı, intellektual səviy-
yəsi, problemin məzmunu, kliyentlə psixoloqun
münasibəti və digər məsələləri nəzərə alaraq
qeyri-bərabər münasibət dəyişə bilər. Əgər bun-
lar kliyentdə yüksək səviyyədədirsə, psixoloq
münasibətlərdə bərabərlik mövqeyinə keçmək
məcburiyyətindədir. Beləliklə, konsultasiyada
münasibətlər kliyentin fərdi xüsusiyyətlərini nə-
zərə alaraq qurulur. Buna görə də, psixoloq kon-
sultasiya zamanı istifadə etdiyi metodları kli-
yentin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq düz-
gün seçmək və istifadə etmək kimi peşə bacarı-
ğına sahib olmalıdır. Bunu isə həqiqətən bilikli
və peşəkar olan psixoloq edə bilər.
Praktik psixoloq müxtəlif şəxslərlə işgüzar
əlaqələr qurmaq, peşə münasibətlərini müəyyən-
ləşdirmək, spesifik problemləri olan kliyentlərə
fərdi yanaşmaq, onların inamını qazanmaq,
problemlərini həll etmək, lazımı məlumatları
düzgün izah etmək, onları dinləmək, həmçinin
dinləndiyini hiss etdirmək, özünü təqdim etmək,
ünsiyyətə girmək, qeyri-verbal ünsiyyət vasitə-
lərindən düzgün istifadə etmək, qarşılıqlı müna-
sibətdə olmaq üçün kommunikativ bacarığa sa-
hib olmalıdır. V.N. Karandaşev bunu belə izah
edir: “Konsultasiyanın əsas vasitəsi – məqsədə-
uyğun bir şəkildə qurulmuş ünsiyyətdir”. Prak-
tik psixoloq məhz düzgün qurulmuş ünsiyyət
vasitəsi ilə kliyentə problemə fərqli prizmadan
baxmağı öyrədir, müəyyən çətinliklərin aradan
qaldırılmasına, özündə lazımi keyfiyyətlərin in-
kişafına kömək edir [10, 71 ].
Konsultasiya zamanı məlumat verməkdən
daha önəmli bu məlumatla bağlı hisslərin ifadə
olunması, paylaşılmasıdır. Kliyent həyatında ya-
şadığı böhranlı dövrlərində qınaq və ya tənqid
eşitmək istəmir, dəstəkləyici münasibət hiss et-
mək istəyir. Konsultasiyaya gələn konsultantın
onu düzgün başa düşdüyünə, onunla həmfikir
olduğuna, etdiyi etiraflara, dediyi fikirlərə görə
onu qınamadığına inanmalı, söhbətlərin gizli qa-
lacağına əmin olmalı, güvənməlidir. Bu baxım-
dan konsultant empatiya qurmaq, başqalarının
ona güvənməsini təmin etmək bacarıqlarına sa-
hib olmalıdır.
Empatiya insanlar arasında qarşılıqlı mü-
nasibətlərin təsirini və davamlılığını artırır, qar-
şısındakı insanın sözlərini, davranışlarını, hiss
və düşüncələrini başa düşməyə kömək edir. Em-
patiya yalnız qarşındakı insanı düzgün başa düş-
Praktik psixoloqun şəxsi keyfiyyətlərinin psixoloji konsultasiya işinin səmərəliliyinə təsiri
209 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
mək deyil, həmçinin ona başa düşdüyünü hiss
etdirməkdir. Psixoloq empatiya quraraq narahat-
çılıq yaradan vəziyyəti və problemi kliyentin
prizmasından görməyə çalışır.
Konsultasiyada kliyentlə konsultant ara-
sında yaranan münasibət gizli olmalıdır. Bu ba-
xımdan psixoloq bütün gizlilik və etik qaydalara
riayət etmək məcburiyyətindədir. Psixoloqun
fəaliyyəti ilə bağlı olan etik prinsiplər konsulta-
siya prosesində də gözlənilir, lakin burada xüsu-
si prinsiplər də vardır:
- Kliyentə xeyirxah və tənqidsiz münasibət.
- Kliyentin dəyərlərini anlamaq
- Tələsik məsləhət verməmək.
- Anonimlik.
- Şəxsi və professional münasibətlərdə
məhdudluq [3, 143].
Konsultasiya münasib şəraitdə aparılmalı-
dır. Şərait dedikdə bu iş üçün müəyyən edilmiş
otaq nəzərdə tutulur. Psixoloji xidmət otağında
kliyentlə psixoloqun üz-üzə otura biləcək, xarici
təsirlərdən qorunan, giriş və çıxışı asan olan, sə-
sin çölə çıxmadığı bir şərait olmalıdır. Buna
görə də psixoloq iş otağını məqsədinə uyğun
olaraq təchiz etməyi bacarmalıdır. Çünki hərtə-
rəfli təchiz olunmuş otaq psixoloqun effektiv-
liyini artırır.
Praktik psixoloq psixoloji konsultasiya
işini həm fərdi, həm də qrup şəklində həyata ke-
çirə bilər. Psixoloqun təşkil etdiyi fərdi konsul-
tasiyalarda bir nəfər, qrup konsultasiyalarında
isə bir neçə nəfər iştirak edir. Fərdi konsultasiya
insanın özünü daha yaxşı tanıması, problemlə-
rinin əsas səbəbləri anlaması, problemlərin öh-
dəsindən gəlmə bacarığının qazanması, özü
üçün daha düzgün qərar verə bilməsi və sağlam
bir şəxs kimi inkişafını davam etməsi məqsədi
ilə insanlara verilən psixoloji xidmətdir [5, 32].
Qrup konsultasiyalarında isə bir deyil, bir
neçə nəfər iştirak edir. Qrup üzvlərinin sayı haq-
qında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Qrupda ən az
dörd, ən çox səkkiz nəfər iştirak etməsiylə bağlı
fikirlərə daha çox rast gəlindiyi halda, ən çoxu
altı nəfərin iştirak etməli olduğu fikri də mövcud-
dur. Qrup konsultasiyalarında məqsəd konsultan-
tın və qrup üzvlərinin qarşılıqlı hiss və emosiya-
larını bir-birinə çatdırmaqla, iştirakçıların düşün-
cə və davranışlarını dəyişməkdir. Psixoloq qrup
konsultasiyalarında iştirakçıların öz bilik və ba-
carıqlarından düzgün istifadə etməsi və davranış-
larını müsbət baxımdan dəyişməsi üçün kömək
edir [6, 200-201].Psixoloq qrupu idarə etmək, əv-
vəlcədən hazırlanmış proqramı həyata keçirmək,
əvvəlcədən planlamış məqsədə çatmaq üçün,
lider olmağı bacarmalıdır. Prof. Sibel Türküm öz
məqaləsində qrup konsultasiyanı həyata keçirən
psixoloqu lider kimi adlandıraraq yazır: “Qrup
konsultasiyasında liderin (psixoloqun) fəaliyyəti,
rolu, şəxsiyyəti və şəxsi keyfiyyətləri konsultasi-
yanın effektivliyində əvəzolunmaz əhəmiyyəti
var. Lider qrup üzvlərini bir məqsəd ətrafında
toplaya bilən və qrupun işini həyata keçirəndir.
Qrup konsultasiyası zamanı konsultasiya şəraiti
yaratmaq, qrup üzvlərinin məqsədlərini müəyyən
etmək, kömək istəməyi və etməyi öyrətmək və
digər vacib vəzifələri yerinə yetirmək üçün lide-
rin (psixoloqun) effektiv təsiri müəyyən olun-
muşdur [7, 123]. Ümumiyyətlə konsultant üçün vacib olan
bacarıqlara aşağıdakılar aiddir:
- müsahibələri və strategiyaları müəyyən-
ləşdirmək üçün diaqnostik bacarığı
- kliyentin daxili dünyasını anlamaq və
lazımi məlumatları toplamaq üçün tədqiqat
bacarığı
- kliyentin hörmətini, inamını qazanmaq,
psixoterapevtik ittifaq yaratmaq üçün ünsiyyət
bacarığı
- kliyentin problemlərinin mənşəyini öy-
rənmək üçün qavrama bacarığı
- kliyentin problemlərini aradan qaldırmaq
üçün təsir etmə bacarığı
- edilən müdaxilələrin effektivliyini ölç-
mək və lazım olanda düzəliş etmək üçün qiy-
mətləndirmə bacarığı
- müəyyən münaqişələrin həlli üçün qrup
prosesini təşkil etmək bacarığı [11, 63].
Praktik psixoloqun tələb olunan şəxsi key-
fiyyətlərə və peşə bacarıqlarına sahib olması
psixoloji xidmətin effektivliyinə müsbət təsir
göstərir. K. Rogersə görə, terapiya müddətində
psixoloqların şəxsi keyfiyyətlərinin bacarıq və
metodikalarından daha çox təsiri var. Bu priz-
madan baxanda aydın olur ki, psixoloqa xidmə-
tin yerinə yetirilməsində bir vasitə kimi baxmaq
olmaz. Ümumiyyətlə psixoloqlar eyni metodlar-
dan istifadə etsə də, bu metodları istifadəsində
üsullar fərqlidir. Bunu nəzərə alaraq psixoloq
ixtisasına tələbə qəbulu zamanı iştirakçıların
şəxsi keyfiyyətləri nəzərə alınmalıdır [8, 306].
Aynur İskəndərova
210 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ABŞ-da psixologiya ixtisası üzrə təhsil
alan magistr və doktorantların təhsil proqramları
müəyyən olunmuş standartlara əsasən hazırlanır.
Bu standartların əsas məqsədi namizədlərə ixti-
sasa uyğun bilik və bacarıqları qazandırmaqdır
və bunlar müəyyən vaxtlarda ixtisas təhsilin eh-
tiyaclarına əsasən yenilənir [4, 11]. Bu baxım-
dan ölkəmizdə də, gələcəkdə psixoloq kimi fəa-
liyyət göstərən tələbələrin yalnız psixoloji bilik-
lərin deyil, həmçinin bu keyfiyyətlərin forma-
laşdırılması və inkişafı üçün müəyyən tədris
proqramları hazırlanmalı və həyata keçirilməli-
dir. Məhz bu proqramlar psixoloqların peşəkar
hazırlığının təmin olunmasına köməklik edə
bilər. Problemin elmi yeniliyi. Məqalədə psixoloji
konsultasiya işini həyata keçirən praktik psixoloq
üçün vacib olan şəxsi keyfiyyətlər, onun peşə
bacarıqları təhlil edilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi.
Psixoloji xidmət göstərən hər bir mütəxəssis peşə
fəaliyyəti üçün vacib olan şəxsi keyfiyyətləri bilmə-
lidir. Bu baxımdan məqalə praktik psixoloqlar üçün
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
ƏDƏBİYYAT
1. Çələbiyev N.Z. Təhsil sistemində psixoloji xidmət: Nəzəriyyə və təcrübə. 2 hissə. Dərs
vəsaiti. Bakı: ADPU, 2008.
2. Əmrahlı L.Ş. Psixoloji xidmət. Psixoloji xidmətin əsasları. Bakı, 2007.
3. Əmrahlı L.Ş. Məktəb psixoloqu. Bakı: Nurlar, 2014.
4. Betül Meydan. Psikolojik danışman adaylarına psikolojik danışma becerilerinin kazandırıl-
ması: karşılaştırmalı bir inceleme. Hacettepe Üniversiteti Eğitim Fakültesi Dergisi 29(3), 2014.
5. Mustafa Pamuk. Psikoljik danışmanların psikolojik danışma uygulamalarda kendi yeterlik-
lerine ilişkin algıları. Yüksek lisans tezi. Malatya, 2012.
6. Suleyman Çetin Özoglu. Eğitimde rehberlik ve psikolojik danışma. Ankara Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları: № 203, Ankara, 1997.
7. A. Sibel Türküm, Ramazan Akdoğan. Grupla psikolojik danışmada bir profesyonel ve bir
birey olaraq lider. //Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi. Cilt 3, sayı 27, 2012.
8. Fidan Korkut, Tuzgöl Dost, Aslı Bugay, D.W. Owen. Psikolojik danışman eğitimində
mesleğe ilişkin kişisel eğilimler. Ege Eğitim Dergisi, 2014,(15)1
9. Митина Л.М. Психология профессионального развития учителя. М.: Флинта, 1998.
10. Карандашев В.Н. Психология: Введение в профессию. М.: Смьсл, 2000.
11. Коттлер Дж., Браун Р. Психотерапевтическое консультирование. СПб.: Питер, 2001.
12. Мастерство психологического консультирования / Под ред. А.А. Бадхена, А.М.
Родиной. СПб.: Речь, 2007.
13. Рабочая книга практического психолога: Технология эффективной профессиональ-
ной деятельности. М.: Издательский дом «Красная площад», 1996.
А.Ш. Искандарова ВЛИЯНИЕ ЛИЧНОСТНЫХ КАЧЕСТВ ПРАКТИЧЕСКОГО ПСИХОЛОГА
НА ЭФФЕКТИВНОСТЬ ЕГО РАБОТЫ В СФЕРЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО
КОНСУЛЬТИРОВАНИЯ
РЕЗЮМЕ
Главной деятельностью направления практического психолога является психологическая кон-
сультация. Во время психологического консультирования психолог помогает клиентам лучше понять
себя, познать суть проблемы и принять правильное решение. С этой точки зрения для правильной
организации работы психологической консультации, определения нужного направления, выбора и
использования необходимых методов с учетом личностных особенностей клиента, психолог должен
обладать определенными личностными качествами. Для благополучной работы практического психо-
лога многое зависит от его личностных особенностей.
Praktik psixoloqun şəxsi keyfiyyətlərinin psixoloji konsultasiya işinin səmərəliliyinə təsiri
211 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
A.Sh. Iskandarova
THE INFLUENCE TO THE EFFECTIVENESS OF PSYCHOLOGICAL COUNSELING
OF THE PERSONAL QUALITIES OF PRACTICAL PSYCHOLOGIST
SUMMARY
One of the most important areas of practical psychologist is psychological counseling. During
psychological helps the client to better understand himself, understand the underlying causes of his
problems, and help him make the right decision. From this point of view, a psychologist should have certain
personal qualities to select and apply the personality of the client in order to properly organize his
psychological work. Becausethe success of this work depends largely on the personal qualities of a practical
psychologist.
Redaksiyaya daxil olub: 05.02.2018
Samirə Babayeva
212 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARININ
TƏHSİLƏ TƏTBİQİ
MÜASİR TƏHSİLİN İNKİŞAFINDA YENİ İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARININ
ƏHƏMİYYƏTİ HAQQINDA
Samirə Babayeva,
Gəncə Dövlət Universiteti
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ə.Q. Pələngov,
ped.ü.fəls.dok., dos. M.S. Kazımov
Açar sözlər: yeni informasiya texnologiyaları, təlim prosesi, təhsil
Ключевые слова: новые информационныетехнологии, процесс обучения, образование
Key words: new information technologies, learning process, education
Müasir dünyada informasiyaların EHM va-
sitəsilə emal edilməsi intellektin nailiyyətlərinə
əsaslanır. Əsas ideya bunlardan ibarətdir: proq-
ram vasitələrini elə işləyib hazırlamaq lazımdır
ki, informasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması
(məsələlərin təsviri və qoyulması, onun həllinin
alınması) istifadəçinin professional dilində baş
vermiş olsun. Belə informasiya texnologiyasına
yeni informasiya texnologiyası (YİT) deyilir.
Müasir dövrümüzdə təlim təhsilin əsasında
yeni informasiya texnologiyaları durur. Kompü-
ter yeni informasiya texnologiyaları üçün baza
rolunu oynayır. Ona görə də kompüterin imkan-
ları aşağıdakı təminatlarla müəyyən edilir:
aparat (hafdware),
proqram (software),
“beyin” (brainware).
Praktika göstərir ki, yeni informasiya tex-
nologiyalarının təlim prosesində tətbiqində baş-
lıca müvəffəq rol son komponentin öhdəsinə dü-
şür. Təlimdə kompüterdən istifadənin perspek-
tivli istiqamətlərindən biri məhz kompüter fənn
mühitidir.
YİT-dən istifadənin xarakterik cəhətləri
aşağıdakılardır:
- verilənlərlə manipulyasiya etmək üçün
rejimdə iş (əlbəttə, əvvəllər olduğu kimi proq-
ramlaşdırma deyil);
- məsələ həlli zamanı EHM- in istifadəçi-
lərinin interaktiv rejim şəraitində qarşılıqlı fəa-
liyyət göstərməsi;
- EHM ilə dialoq prosesində informasiya-
nın təqdim edilmə formalarına adaptasiya olun-
maq.
YİT-in konsepsiyasında üç əsas prinsip
vacib rol oynayır: inteqrasiya, elastiklik, inter-
aktivlik. YİT-in bazasını isə aşağıdakı texniki
nailiyyətlər təşkil edir:
1) informasiyanı əldə etmək və saxlamaq
üçün yeni mühitin yaranması - maşınların oxuya
biləcəyi elektron daşıyıcılar;
2) kommunikasiya vasitələrinin təkmilləş-
məsi, yəni hər yeni yaranan kommunikasiya va-
sitələrinin informasiyanı heç bir məhdudiyyət
olmadan və qısa zaman kəsiyində əldə etmək
imkanı olsun.
3)verilmiş alqoritmlər əsasında kompüter
vasitəsilə informasiyanın emal edilməsi.
YİT-in ümumi istiqaməti ondan ibarətdir
ki, informasiya proseslərinin avtomatlaşma də-
rəcəsini yüksəltmək mümkün olsun. Onu da diq-
qət mərkəzində saxlamaq lazımdır ki, təhsilin
informatlaşması prosesi insan fəaliyyətinin di-
gər sahələrinin informatlaşmasını həmişə qabaq-
lamalıdır, çünki məhz təhsilin informatlaşmasın-
da sosial, ümumi-mədəni, psixoloji zəmin for-
malaşdırır. Təhsilin informatlaşması cəmiyyəti
informatlaşmasının başlıca şərtidir.
Təhsildə YİT kompleks şəklində olan tə-
lim və təlim-metodik materiallardan, təlim təyi-
natlı hesablama texnikasının texniki və instru-
mental vasitələrindən, eyni zamanda hesablama
texnikası vasitələrinin təlim prosesindəki rolu və
Müasir təhsilin inkişafinda yeni informasiya texnologiyalarının əhəmiyyəti haqqında
213 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
yeri barədə elmi biliklər sistemindən ibarətdir.
Burada elektron vasitələrdən istifadə etməklə
təlimin forma və metodlarının təkmilləşməsi ba-
rədə qiymətli materiallar vardır. Bu materiallar
vasitəsilə mövcud pedaqoji problemlərin kardi-
nal şəkildə həllinə nail olmaq və tədris prosesini
optimallaşdırmaq mümkündür.
YİT-in başlca əlamətlərindən biri də bu-
dur ki, o, müəllim və şagirdlərin müstəqil şəkil-
də və birgə fəaliyyətini tənzimləmək üçün qey-
ri-məhdud imkanları malikdir. YİT vasitəsilə
pedaqoqlar idarə etdikləri təlim prosesini key-
fiyyət baxımından yüksək səviyyəyə qaldıra bi-
lir, şagirdlərin fərdi imkanlarını nəzərə almaqla
təlim prosesinin təşkilində yeni- yeni formalar
axtarıb tapa bilirlər.
YİT-dən tədris müəssisələrində istifadə
edilməsi özünün təşəkkül səviyyəsindədir. Mə-
sələ burasındadır ki, tədris müəssisələrində tə-
lim prosesində istifadə ediləcək proqram vasitə-
ləri təhsil ocaqları üçün həmişə əlçatan olma-
mışdır. Bu işin öhdəsindən gəlmək yalnız son
illərdə mümkün olmuşdur. Digər səbəblər də
vardır. Belə ki, YİT-in intensiv şəkildə yayılma-
sına də nail olmaq mümkün olmamışdır. Şübhə
yoxdur ki, YİT-dən istifadənin məzmunu da
lazımi şəkildə işlənib hazırlanmamışdır.
Eyni zamanda bu və ya digər təlim kursu-
nu əhatə edən kompleks elmi- metodik və proq-
ram təminatına ehtiyac olmuşdur.
Yeni informasiya texnologiyalarının vasi-
tələri dedikdə mikroprosessor, hesablama texni-
kası, eyni zamanda informasiya mübadiləsi
üçün müasir vasitə və sistemləri (bu sistemlər
vasitəsilə informasiyanı toplamaq, yenidən can-
landırmaq, saxlamaq, emal etmək və çatdırmaq
olur) olan, proqram-aparat vasitə və qurğuları
nəzərdə tutulur. Yeni informasiya texnologiya-
larının vasitələrinə aiddir: EHM, PEHM (perso-
nal elektron hesablama maşınları); EHM- in bü-
tün sinifləri üçün terminal təchizat komplektləri,
lokal hesablama şəbəkələr, informasiyanı daxil
edən və xaric edən qurğular, mətn və qrafik in-
formasiyaları daxil etmək və onlar üzərində ma-
nipulyasiya aparmaq üçün qurğular, böyük
həcmdə olan informasiyaları arxivdə saxlamaq
üçün vasitələr və müasir EHM üçün periferik
avadanlıq; müasir əlaqə vasitələri; maşın qrafik
sistemi; proqram kompleksləri(proqramlaşdırma
dilləri, translyatorlar; kompilyatorlar, operasiya
sistemləri, tətbiqi proqramlar paketi və s.
Formalaşmış (təhsil alanın şəxsiyyətinin
formalaşması, informasiya cəmiyyəti şəraitində
fərdlərin həyata hazırlanması, sosial sifarişin ye-
rinə yetitilməsi, informatika mütəxəssisləri və
istifadəçilərin hazırlanması, bütövlükdə təlim-
tərbiyə prosesinin intensivləşdirilməsi) YİT va-
sitələrinə (191, 14-15) T.V. Кapustina ali mək-
təblərdə YİT-dən istifadəyə daha bir aktual vasi-
tə əlavə edir: təhsil alanların yaradıcılıq aktivli-
yinin formalaşması və elmi axtarışlar üçün key-
fiyyətcə yeni mexanizmlərin qurulması. Qeyri-
profil ali məktəblərdə riyaziyyatın tətbiqinə gəl-
dikdə isə konkretləşdirmək olar: tətbiqi elmi
məsələləri qurmaq və onları həll etmək üçün
yeni şəraitin yaradılması.
YİTV-in (yeni informasiya texnologiyala-
rı vasitələrinin) ali məktəblərdə tətbiqi ilə bağlı
problemlər sırasında onlardan lazımi şəkildə
istifadə edə biləcək müəllim kollektivlərinin la-
zımi səviyyədə olmaması, onların bu vasitələri
təhsil praktikasına tətbiq etməyi bacarmaması ,
YİT əsasında təlim kurslarını aparmaq üçün
kifayət qədər hazır didaktik və metodik mate-
rialların olmamasını aid etmək olar.
Yeni informasiya texnologiyalarının ha-
zırlanması çox ciddi kriteriyalar əsasında baş
verməlidir. Bu meyarlar məqsədə müvafiq və
effektiv olmalıdır. Problemin aktuallığı. Yeni informasiya
texnologiyasının tətbiqi təlimin funksiyasının tam
şəkildə yerinə yetirilməsini təmin etdirilməsinə əhə-
miyyətli dərəcədə təsir edir.
Problemin yeniliyi ondan ibarətdir ki, yeni
informasiya texnologiyalarının təlimdə istifadə olun-
ması tələbələrdə əqli fəaliyyətinin düzgün təşkil
olunmasını təmin edir.
Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət-
dir ki, yeni informasiya texnologiyaları təlim prose-
sinin yeni formasını yaranması, “müəllim-tələbə”,
“kompüter-tələbə”, kompüter-tələbə qrupları” tipin-
də modelləşməsinin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarar.
Samirə Babayeva
214 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Т.В. Капустина. Новые информационные технологии обучения математическим дисципли-
нам в медвузе (на основе компьютерной системы Mathematica). М.: МПУ, 2001.
2. Новые информационные технологии на современном этапе информатизации образования /
И. А. Колсевникова // Дистанционное и виртуальное обучение: Дайджест рос. и зарубеж.прессы,
2000, № 2
3. Т.А. Калугина. Новые информационные технологии в сфере образования. Саратов: Колледж,
2000.
4. Волокитин К. Н. Современные информационные технологии в управлении качеством
образования // Информатика и oбразование. 2000, № 8
C.R. Бабаева
О ЗНАЧИМОСТИ НОВЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ
СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ
РЕЗЮМЕ
В статье подчеркивается важность новых информационных технологий в образовании, в
системе научных знаний. Автор повествует о роли и месте учебных и научных материалов, а также
вычислительных инструментах в процессе обучения. В статье отмечается важность новых информа-
ционных технологий, их преимуществ и их роль в процессе обучения.
S.R. Babayeva
NEW INFORMATION TECHNOLOGY IN THE DEVELOPMENT OF MODERN EDUCATION
ABOUT THE IMPORTANCE
SUMMARY
It consists of a complex of new information technologies in education, a system of scientific
knowledge about the role and place of teaching and learning materials and tools, as well as of the
computational tools in the learning process. The article highlights the importance of the new information
technology, its advantages, and its role in the learning process.
Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2018
Ümumtəhsil məktəblərində sinif rəhbərinin işinin mahiyyəti və məzmunu
215 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
SİNİF RƏHBƏRİ GUŞƏSİ
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ SİNİF RƏHBƏRİNİN İŞİNİN
MAHİYYƏTİ VƏ MƏZMUNU
Reyhan Əzimova,
Abşeron rayonunun Görədil kənd tam orta məktəbin
Fizika müəllimi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok. Ə. Gərayev,
ped.ü.fəls.dok. M. Kazımov
Açar sözlər: əsasnamə, təlim-tərbiyə işi, praktik məsələlər, təşkil etmək, idrak fəaliyyəti
Ключевые слова: положение, учебно-воспитательная работа, практические задачи,
организовать, познавательная деятельность
Key words: regulation, educational and training work, to organize, practical tasks, cognitive activity
Orta ümumtəhsil məktəblərində şagirdlə-
rin şəxsiyyət kimi formalaşmasında sinif rəhbər-
ləri əhəmiyyətli rol oynayır. Sinif rəhbərlərinin
fəaliyyəti "Sinif rəhbəri haqqında Əsasnamə"də
öz əksini tapmışdır. Bu gün ümumtəhsil mək-
təblərində çalışan fəal sinif rəhbərləri də oz işlə-
rinin bu əsasnamənin tələblərinə uyğun qurmağa
çalışırlar. Onlar sentyabr ayından başlayaraq
dərs ilinin sonuna qədər çox intensiv şəkildə iş
aparırlar. Şagirdlərin dərsə davamiyyəti, tədrisi
və s. məsələlərlə ciddi məşğul olurlar. Mütəma-
di olaraq fənn müəllimləri ilə sıx əlaqə saxlayır-
lar. Tədris zamanı zəifləyən şagirdləri xüsusi
nəzarətə götürür, onların valideynləri ilə əlaqə
saxlayırlar. Şagirdlərlə bağlı problemlər baş ve-
rərsə, sinif rəhbəri məktəb psixoloqu ilə birlikdə
onlara psixoloji yardım göstərir, bir sıra məslə-
hətlər verir və s. Sinif rəhbəri vasitəsi ilə şagird-
lərə sosial qayğı göstərilir, problemləri həll edi-
lir, sinifdə emosional atmosferin formalaşması
üçün zəmin yaradılır.
Sinif rəhbəri aşağıdakı hüquqlara malikdir:
- uşaqların fiziki və psixoloji sağlamlığı
barədə müntəzəm olaraq məlumat əldə etmək;
- sinifdə dərs deyən fənn müəllimlərinin
(həmçinin, məktəb psixoloqu və digər müəllim-
lərin) işini əlaqələndirmək;
- məktəbin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi
ilə bağlı təşəbbüslə çıxış etmək, təkliflər irəli sür-
mək, işgüzar, yaradıcı, tənqidi fikir söyləmək, si-
nif kollektivi ilə razılaşdırılmış fikir və mülahizə-
ləri pedaqoji şurada baxılmaq üçün təqdim etmək;
- mövcud vəziyyəti nəzərə almaqla, uşaq-
larla fərdi iş rejimi müəyyənləşdirmək;
- tərbiyə problemləri üzrə təcrübi-eksperi-
mental iş aparmaq;
- valideynləri (onları əvəz edən şəxsləri)
təhsil müəssisəsinə dəvət etmək, onlarla işgüzar
əlaqə yaratmaq;
- pedaqoji kadrların yenidən hazırlanması
sistemi vasitəsilə pedaqoji ustalığın yüksəldil-
məsi formalarını seçmək, treninqlər vasitəsilə
pedaqoji işin müxtəlif qrup və kollektiv forma-
larında iştirak etmək;
- məktəb özünüidarəetmə orqanlarında
şəxsi şərəf və ləyaqətini qorumaq və sinif kol-
lektivində sinifdənxaric işin vəziyyətinin qiy-
mətləndirilməsində mövqeyini müdafiə etmək;
- ümumtəhsil müəssisəsinin rəhbərliyi ilə
razılaşma əsasında yetkinlik yaşına çatmayanla-
rın işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komis-
siyaya (mütəxəssislərə) müraciət etmək.
Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki,
hələ də bəzi sinif rəhbərləri öz hüquq, vəzifələ-
rindən xəbərsizdirlər və fəaliyyətlərində aşağı-
dakı səhvlərə yol verirlər.
Sinif rəhbərinin fəaliyyətində aşağıdakılar
yolverilməzdir:
- uşaqların şəxsiyyətini, ləyaqətini alçalt-
maq, onu sözlə və ya hərəkətləri ilə təhqir etmək;
- şagirdi cəzalandırmaq məqsədilə dərs za-
manı əsassız olaraq təlim müvəffəqiyyətini əks
etdirən qiymətini aşağı salmaq;
Samirə Babayeva
216 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
- uşağın etimadından süni istifadə etmək,
ona verdiyi vədə əməl etməmək, onu düşünül-
müş şəkildə aldatmaq;
- şagirdin özü iştirak etmədiyi şəraitdə
onun hərəkətlərini müzakirə etmək, onu pislə-
mək, nüfuzunu aşağı salmaq.
- şagirdlər qarşısında öz həmkarlarını on-
ların iştirakı olmadan müzakirə etmək, onları
pisləmək, müəllimin və bütün pedaqoji kollekti-
vin nüfuzuna xələl gətirmək.
Sinif rəhbəri öz fəaliyyətini aşağıdakı
istiqamətlərdə qurur:
- sinif kollektivini formalaşdırmaq və
inkişaf etdirmək;
- müdafiə olunma situasiyası, emosional
rahatlıq, şəxsiyyətin inkişafı üçün əlverişli psi-
xoloji-pedaqoji şəraiti yaratmaq;
- hər bir uşağın fərdi özünüifadəsi üçün la-
zımi şərait yaratmaq, şəxsiyyət kimi inkişaf et-
dirmək, təkrarolunmazlığını qoruyub saxlamaq
və onun potensial qabiliyyətini aşkarlamaq;
- məktəblinin hüquq və maraqlarını müda-
fiə etmək;
- sinif kollektivi ilə sistemli iş təşkil etmək;
- şagirdlərlə şagirdlər, şagirdlərlə müəllim-
lər arasında münasibətləri humanistləşdirmək;
- şagirdlərdə əxlaqi və mənəvi dəyərləri
formalaşdırmaq;
- şagird özünüidarə inkişafı vasitəsilə şa-
girdlərin sosial əhəmiyyətli, yaradıcı fəaliy-
yətlərini təşkil etmək.
Sinif rəhbəri tədris ilinin əvvəlində müd-
iriyyətdən sinif jurnalını qəbul edib, onu tələb
olunan qaydada səliqə ilə yazıb hazırlayır və
onun müəllimlər tərəfindən həmişə səliqəli yazıl-
masına və aparılmasına nəzarət edir. Sinfin bütün
şagirdlərinin gündəliklərinin olması və onun nor-
mal aparılması qayğısına qalır və onu təmin edir,
hər gün keçirilən fənlər üzrə hər dərsdə şagirdlərə
verilmiş qiymətlərin orada düzgün və səliqəli ya-
zılmasını və aparılmasını, hər həftə gündəliklərin
valideynlərə göstərilib imza etdirilməsini isə
müəllimlərdən tələb edir və ona nail olur. O,
vaxtaşırı şagird gündəliklərini yoxlayıb, qiymət-
lərin orada düzgün yazılmasına nəzarət edir, hər
rübün sonunda şagirdlərin rüblük qiymətlərini
gündəliyin axırındakı xüsusi qrafaya köçürür.
Sinif rəhbəri şagirdlərin şəxsi işlərini diq-
qətlə nəzərdən keçirib normal vəziyyətdə hazır-
layır, dərs ilinin sonunda hər şagirdə onun tə-
lim-tərbiyə fəaliyyəti, şagirdlər üçün qaydalara
necə riayət etməsi, məsuliyyəti, intizamı, mədə-
ni davranışı və xasiyyəti haqqında xüsusi xarak-
teristika tərtib edir.
O, tədris rüblərinin sonunda müəllimlərin
razılığı ilə şagirdlərin rüblük, ilin axırında isə illik
qiymətlərini-təlim müvəffəqiyyətlərini müəyyən-
ləşdirib qiymət cədvəllərinə (sinif jurnalına) köçü-
rür və bu barədə məktəbin rəhbərliyinə rəsmi mə-
lumat verir.
O, öz sinfində aparacağı təlim-tərbiyə işlə-
rinə aid yarımillik və ya iş illik planları yazıb
hazırlayır, sinif şagirdləri ilə il ərzində həyata
keçirilmiş bütün təlim-tərbiyə işləri barədə dərs
ilinin sonunda ətraflı hesabat yazır və məktəb
müdiriyyətinə təqdim edir, rəsmi hesabat verir.
Sinif rəhbəri sinfin tərbiyə vəzifələrini
müəyyən edir və onları həyata keçirir.
Şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı
olaraq bu vəzifələrin həyata keçirilməsinin vasi-
tə və metodları da müxtəlif ola bilər. Belə ki,
bəzi şagirdləri tərifləmək, digərlərinə əmr ver-
mək, başqalarını isə davranış qaydalarını poz-
duqlarına görə tənbeh etmək lazım gəlir. Demə-
li, şagirdləri düzgün tərbiyə etmək üçün onlara
fərdi yanaşmağı bacarmaq lazımdır. Fərdi ya-
naşma isə yalnız şagirdləri dərindən və hərtərəf-
li bilmək əsasında mümkün ola bilər.
Sinif rəhbəri sinifdə şagirdlərin fəaliyyətinin
təşkilatçısı və tərbiyəsinə təsir edən koordinator
sayılır. Məhz sinifdə şagirdin idrak fəaliyyəti
inkişaf edir və onlar arasında sosial münasibətlər
formalaşır. O sinifdə şagirdlərin mentoru, təlim-
tərbiyə işinin təşkilatçısı olur. Belə ki, sinif rəhbəri
- məktəbdə tərbiyə prosesinin ən vacib təşkilatçı-
larından olub, məktəb qarşısında duran təlim-tər-
biyə işinin həyata keçirilməsinə, sinif kollektivinin
işinin səmərəli qurulmasına çalışır.
Sinif rəhbərinin fəaliyyəti məqsədyönlü,
sistemli, planlaşdırılan prosesdir. O, məktəb ni-
zamnaməsi, tərbiyə işinin planlaşdırılması, əv-
vəlki fəaliyyətin, ictimai həyatın müsbət və
mənfi tendensiyalarının təhlili əsasında, pedaqo-
ji kollektiv qarşısında duran aktual vəzifələr nə-
zərə alınmaqla şəxsiyyətə yönəldilmiş yanaşma,
sinif kollektivində vəziyyət, müxtəlif millətlərin
nümayəndələri arasında etnik və dini münasibət-
ləri tənzimləməklə, şagirdlərin tərbiyəlilik sə-
viyyəsi, onların sosial vəziyyəti, ailə şəraitləri-
nin özünəməxsusluğu əsasında qurulur.
Ümumtəhsil məktəblərində sinif rəhbərinin işinin mahiyyəti və məzmunu
217 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Problemin aktuallığı: Sinif rəhbərinin əsas
vəzifələri təhsil alanları şəxsiyyət kimi yetişdirmək,
onlarda əsl vətəndaş, mənəviyyat, təşəbbüskarlıq
kimi yüksək keyfiyyətlərin və müstəqil tənqidi
təfəkkürünün formalaşmasına kömək göstərməkdir.
Problemin elmi yeniliyi. Sinif rəhbərinin işi-
nin mahiyyət və məzmunu açıqlanmış, onların işinin
şagirdlərin bilik, bacarıq və qabiliyyətlərinin inkişa-
fına yönəlməsi barədə məlumatlar verilmişdir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə
verilmiş sinif rəhbərinin hüquqları, onun işində yol
verilməyən hərəkətlər sinif rəhbərlərinə işlərini düz-
gün qurmağa kömək edəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. Bakı, 1996.
2. Qasımova L., Mahmudova R. Pedaqogika. Bakı, 2003.
3. Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri. Bakı: Mütərcim, 2007.
4. Abbasov A., Əlizadə Ə. Pedaqogika. Bakı, 2000.
5. Qulyaeva N. A. Sinif rəhbərinin işi. Bakı, 1990.
Р. Азимова
СУЩНОСТЬ И СОДЕРЖАНИЕ РАБОТЫ КЛАССНОГО РУКОВОДИТЕЛЯ В
ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ
РЕЗЮМЕ
В статье говорится о том, что организатором деятельности учащихся в классе и координатором
воспитательных воздействий является классный руководитель. Именно он непосредственно взаимо-
действует как с учениками, так и с их родителями, искренне стремится помочь детям в решении их
проблем в школьном коллективе, интересно и с пользой организовать школьную жизнь. Он является
организатором воспитательной работы в классе и наставником учащихся, организует и воспитывает
ученический коллектив.
R. Azimova
ESSENCE AND MAINTENANCE OF THE WORK OF THE CLASS LEADER IN THE GENERAL
EDUCATION SCHOOLS
SUMMARY
The article says that the class teacher is the organizer of the activities of students in the classroom and
the coordinator of educational influences. It is he who directly interacts with both students and their parents,
sincerely strives to help children solve their problems in the school community, and it is interesting and
useful to organize school life. He is the organizer of educational work in the classroom and mentor of
students, organizes and educates the student team.
Redaksiyaya daxil olub: 07.02.2018
Xəzəngül Babayeva
218 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
PEDAQOJİ KADR HAZIRLIĞI
MÜƏLLİM HAZIRLIĞI SİSTEMİNDƏ TƏHSİLİN KEYFİYYƏTİNİN
YÜKSƏLDİLMƏSİ PROBLEMİ
Xəzəngül Babayeva,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Zaqatala filialı
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: müəllim hazırlığı, müəllim hazırlığı sistemi, təhsilin keyfiyyəti, təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi, şüurluluq və fəallıq prinsipi
Ключевые слова: подготовка учителя, система подготовка учителя, качество образования,
повышение качества образования, принцип сознательности и активности
Keywords: teacher training, teacher training system, quality of education, improving the quality of
education, the principle of consciousness and activity
İnsan cəmiyyətinin çoxəsrlik tarixi sübuta
yetirmişdir ki, təhsil sistemi və onun məzmunu
ölkənin gələcəyinə xidmət göstərir. Hələ vaxtilə
Aristotel bu xüsusda yazırdı: “Qanunverənlər
gənclərin tərbiyəsinə xüsusi diqqətlə yanaşmalı-
dırlar, çünki hansı dövlətlərdə bu problemlər
diqqət mərkəzində deyil, həmin ölkədə dövlət
quruluşu ziyanlarla üzləşir. Aydındır ki, dövlət
quruluşu formasından asılı olmayaraq, tərbiyə-
nin forma və məzmununa möhtacdır”.
Alimlərin tarixən fəlsəfi-psixoloji yönüm-
də yazmış olduqları əsərlərdə təlim-tərbiyə pro-
sesinin gələcəyə istiqamətlənməsi haqqında ma-
raqlı fikirlər vardır.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev
2001-ci ilin sentyabr ayının 1-də bilik günü və
yeni dərs ilinin başlanması münasibətilə Səbail
rayonundakı 6 nömrəli məktəbdəki nitqində de-
mişdir: “Azərbaycanın təhsil sistemi artıq ta-
mam nizamlanıbdır. Təhsil sahəsində bizim son
illər apardığımız islahatlar Azərbaycan məktəbi-
nin, təhsilinin keyfiyyətini artırır və məktəblər-
də, universitetlərdə müasir tələblərə uyğun təh-
sil verilir. Bunlar hamısı Azərbaycan xalqının
sağlam, bilikli, yüksək ixtisasa malik olan gələ-
cək nəsillərini hazırlayır. Xalqımızın elmi po-
tensialı, bütün sahələrdə yüksək mütəxəssisləri
ilə təmin olunmaq potensialı get-gedə artır. Bu
da bizim müstəqillik dövründə əldə etdiyimiz
əsas nailiyyətlərdən biridir”.
Hazırda təhsil sistemi cəmiyyətin sosial-
iqtisadi inkişafına hissediləcək dərəcədə təsir
edir. Odur ki, on birinci yüzillikdə bəşəriyyətin
qarşısında dayanan vəzifələrdən söz açılarkən, ilk
növbədə təhsilin inkişaf istiqamətlərini müəyyən-
ləşdirməyə çalışırlar.
İctimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz
edən dərin inteqrasiya prosesi təhsil sahəsində də
gedir. Bu inteqrasiya müxtəlif ölkələrin təhsil sis-
temlərinin yaxınlaşmasına və vahid ümumi təhsil
məkanının formalaşmasına kömək göstərir.
Ölkəmizdə təhsilin inkişaf perspektivləri
hamını maraqlandırır. Onun taleyi respublikamı-
zın Prezidentindən tutmuş sıravi müəllimə və
təhsil işçisinə kimi hamını narahat edir. Təhsilin
səviyyəsinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi qar-
şıda duran təxirəsalınmaz vəzifələrdəndir.
Son vaxtlar təhsil analitikləri digər sözlər-
lə müqayisədə “keyfiyyət” sözünə daha çox diq-
qət yetirirlər. Bu, səbəbsiz deyildir. Keyfiyyət
təhsil müəssisələrinin əsas dəyərlərinin və təhsil
ideallarının mühafizə olunub saxlanmasını nə-
zərdə tutur. Buraya daxildir: həqiqətin müstəqil
axtarışı və biliklərin təmənnasız olaraq genişlən-
dirilməsi.
Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məq-
sədilə bir çox müxtəlif tədbirlər görülür: Avro-
pada təhsilin keyfiyyətinin akademik qiymətlən-
dirilməsi üzrə komissiya yaradılıb, müxtəlif öl-
kələrdə, o cümlədən respublikamızda bu məsə-
Müəllim hazırlığı sistemində təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi problemi
219 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
lələrə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfrans və
simpoziumlar keçirilir.
Dünya təcrübəsi əsas götürülməklə və təhsil
sistemimizdə vaxtilə mövcud olmuş və hazırda
mövcud olan və təcrübədə özünü doğrultmuş iş
üslubundan istifadə edərək, onun məzmunu tək-
milləşdirilir, təhsilin keyfiyyətinin idarə edilməsi-
nə xüsusi diqqət yetirilir, təlim prosesi optimallaş-
dırılır, pedaqoji kadr hazırlığı yaxşılaşdırılır.
Lakin etiraf etmək lazımdır ki, bütün bun-
lara baxmayaraq, təhsilin keyfiyyəti konsepsiyası
hələ ki yetərincə təşəkkül tapmamışdır: yanaş-
malar müəyyənləşdirilir, keyfiyyətin göstərici-
ləri, cəhətləri formalaşdırılır, meyarlarına aydın-
lıq gətirilir. Odur ki, hələ təhsil sistemində yeni-
ləşmələrin aparılmasına, bəzi çatışmazlıqların
aradam qaldırılmasına ehtiyac vardır. Bəzi təhsil
ocaqları, o cümlədən ümumi təhsil müəssisələri
məzunlara dövlət təhsil standartlarına uyğun
məcburi minimum bilikləri qazandırdıqlarına dair
zəmanət verməkdə bir sıra hallarda çətinlik çəkir-
lər. Deməli, məktəbin inkişafı prosesləri diqqətlə
araşdırılmalı, təhsildə keyfiyyət, ona nail olma,
məqsədin proqnozlaşdırılması, nəticə və onun
müəyyənləşdirilməsinin elmi əsasları diqqətlə və
düzgün müəyyənləşdirilməlidir.
Təlimin keyfiyyəti, başqa sözlə hər bir
dərsin, öyrənilən hər bir mövzunun, materialın
keyfiyyəti diqqət mərkəzində dayanmalı, sinif
otağı müasir tələblərə cavab verən avadanlıqlar-
la təchiz olunmalı və dərsə hazır olmalı, müəl-
lim nəzəri və metodik baxımdan öz hazırlığını
nümayiş etdirməyi bacarmalı, şagirdlərin idrak
fəallıqları, müstəqillikləri təmin olunmalı, təşəb-
büskarlıqları müdafiə edilməli, təhsilalanların
biliklərinin və həyati bacarıqlarının qiymətlən-
dirilməsi zamanı mexaniki əzbərçilik deyil, təd-
ris materialının şüurlu öyrənilməsinə istinad,
dərsdə şagirdlərin fəallığı əsas götürülməlidir.
Təhsil sistemində keyfiyyətin idarə olunması
mərkəzi yer tutmalıdır. Bu, bir həqiqətdir ki,
təhsilin keyfiyyəti - idarəetmə obyektidir.
Təhsildə keyfiyyət məsələsi hər bir zaman
aktual olmuşdur. Başqa cür, sadəcə, mümkün
deyildir. Digər sahələrdə olduğu kimi, təhsil
müəssisəsindən də həmişə keyfiyyət tələb edilir.
Keyfiyyət məsələsi son vaxtlar daha çox müza-
kirə obyektinə çevrilmişdir.
Məlum olduğu kimi, insan inkişafı indeksi
üç göstəriciyə əsasən müəyyən edilir: 1) təhsilin
səviyyəsi; 2) əhalinin adambaşına düşən gəlir və
3) əhalinin orta yaş səviyyəsi.
Təhsil indeksi daha böyük əhəmiyyət da-
şıyır. Son vaxtlar respublika məktəblərində cid-
di dəyişikliklər (məktəb tikintisi, təmiri, avadan-
lıqla, kompüterlə təminatı və s.) gedir. Tədris
prosesi, müəllim-şagird-valideyn münasibətləri
isə, nədənsə yüksək səviyyədə qurulmur. Bəzi
müəllimlər yeni təfəkkürə lazımınca yiyələnmə-
mişlər.
Dövlətin, cəmiyyətin, şagird və tələbələ-
rin, o cümlədən kiçik yaşlı məktəblilərin təhsil
sisteminə sosial tələbi keyfiyyətli təhsil hesab
olunur. Təhsil sistemində gedən islahatlarda
məqsəd onun keyfiyyətinin yüksəldilməsini tə-
min etməkdən ibarətdir.
Təhsilin keyfiyyəti dedikdə nə başa düşül-
məlidir? O, necə müəyyən edilir? Təhsilin key-
fiyyətini necə idarə etmək mümkündür?
T. Hacıyeva həmin suallara aşağıdakı şə-
kildə cavab verir: “Ümumiyyətlə, istənilən sahə-
də keyfiyyət anlayışı müəyyən olunmuş stan-
dartlara uyğunluğu ifadə edir. Obyektin və ya
sistemin halını xarakterizə edən parametrlər
standarta nə qədər yaxındırsa, keyfiyyət də bir o
qədər yüksək hesab olunur. Təhsildə də belədir.
Təhsilin keyfiyyəti əldə olunan nəticələrin
əvvəlcədən müəyyən olunmuş meyarlara (stan-
dartlara) nisbəti ilə müəyyən olunur. Təhsilin
keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas gös-
tərici şagirdin təlim nəticələridir və bu nəticələ-
rin obyektiv qiymətləndirilməsi keyfiyyəti üzə
çıxaran etibarlı mənbə hesab olunur” (1).
Təhsili o zaman keyfiyyətli hesab etmək
olar ki, nəinki şagirdlər, həm də təhsil prosesi-
nin üzvləri olan müəllimlər də müəyyən nailiy-
yətlərə malik olsunlar. Başlıca məqsəd şаgirdlə-
ri, o cümlədən kiçik yaşlı məktəbliləri təkcə bi-
liklərə yiyələndirməkdən deyil, əmək vərdişləri,
yaşamaq, dəyişən dünyaya uyğunlaşmaq baca-
rıqlarının formalaşdırılmasından ibarətdir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabine-
tinin təsdiq etdiyi “Orta ümumtəhsil məktəbinin
Nümunəvi Əsasnaməsi”ndə məktəbin vəzifəsinə
həm də aşağıdakılar daxil edilmişdir: “Ümumtəh-
sil məktəbinin əsas vəzifəsi fərdin təbii imkanla-
rını inkişaf etdirmək, ona elmin əsaslarını öyrət-
mək, fiziki, əqli, intellektual imkanlarını, meyil,
maraq və idrak qabiliyyətlərini nəzərə alaraq,
onun şəxsiyyətini formalaşdırmaq, həyatda və cə-
Xəzəngül Babayeva
220 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
miyyətdə səmərəli fəaliyyətə hazırlanmasına,
müstəqil, yaradıcı düşünən, ümumi mədəniyyətə
malik milli mənəviyyatlı şəxsiyyətin yetişdiril-
məsinə xidmət etmək, şüurlu olaraq peşə seçmə-
yə hazırlamaq, Azərbaycanın inkişafı naminə fə-
dаkarcasına çalışan vətəndaş tərbiyə etməkdən
ibarətdir” (2).
Dərsin, tədris məşğələlərinin keyfiyyətinin
yüksəldilməsində təlimin prinsiplərinin, o cüm-
lədən elmilik, sistemlilik, əyanilik və s. prinsip-
lərin rolu böyükdür. Bu prinsiplərin sırasında
şüurluluq və fəallıq prinsipi özünəməxsus əhə-
miyyət daşıyır.
Təlimin şüurluluq və fəallıq prinsipi
müəyyən tarixə malikdir. Bu prinsip pedaqogika
tarixində doğmatik təlimin əleyhinə olaraq mey-
dana gəlmişdir. Bu xüsusda prof. M.Ə. Murad-
xanov yazırdı: “Doğmatik təlim biliyi ehkam
kimi, sübutsuz və dəlilsiz qəbul etmək, mənasını
bilmədən əzbərləmək deməkdir. Belə təlim orta
əsrlər üçün səciyyəvidir. Orta əsrlər məktəbində
şagirdlər aldıqları biliklərin doğruluğuna sübut-
suz, dəlilsiz, «müqəddəs kitab»ın, müəllimin
nüfuzu əsasında inanmalı idilər. Bu, şagirdləri
passivliyə, əzbərçiliyə sövq edir, onların təfək-
kür fəaliyyətini heçə endirir” (3, 110).
Təlimin son dərəcə mühüm məqsədi kiçik
yaşlı məktəblilərdə ətraf aləmə düzgün münasi-
bətin yaradılması və müvafiq inam və əqidənin
formalaşdırılmasıdır. Bu, bir həqiqətdir ki, şüur-
lu mənimsənilən biliklər insanın inamına və əqi-
dəsinə çevrilir. Lakin təlim prosesində təhsil-
alanlara, o cümlədən ibtidai sinif şagirdlərinə
yalnız biliklər verilir, inam və əqidəyə isə, hər
bir şəxs özü müstəqil olaraq, yəni şüurlu yiyələ-
nir. Şagirdlər tərəfindən materialın mənimsənil-
məsində şüurluluq müəllimin fəaliyyətindən çox
asılıdır. O, dərsdə məktəblilərin diqqəti üzərində
daimi müşahidələr aparır, problem situasiyanın
qoyuluşunu stimullaşdırır, lakin aktual inkişaf
səviyyəsində olmayan suallar təhsilalanların
diqqətini fəallaşdıra bilmir.
Şüurluluq və fəallıq prinsipi aşağıdakıları
nəzərdə tutur:
1) şagirdlərin təlimə şüurlu münasibətini;
2) biliklərə yiyələnməkdə fəallığın yaran-
ması. Bu da öz növbəsində məktəblilər tərəfin-
dən öyrənilən cisim, əşya və hadisələrin dərin-
dən başa düşülməsini təmin edir;
3) nəzəri biliklərin təcrübədə tətbiqi üzrə
bacarıqların formalaşdırılması.
4) şagirdlərin öz təhsilləri qarşısında du-
ran məqsədi bilmələri, onları yerinə yetirməyə
cəhd. Buradan da təlimə şüurlu və fəal müna-
sibət yaranır;
5) məqsədin həyata keçirilməsinin yol və
vasitələrini bilmək;
6) elmin fakt və qanunauyğunluqlarını
dərindən anlamaq, tədris materialının şagirdlərin
şüurunda öz ifadəsini tapmasına nail olmaq.
Bunsuz fikri, düşüncəni, baxışları, əqidəni, dün-
yagörüşü inkişaf etdirmək çətindir;
7) biliklərin fəal mənimsənilməsi və onla-
rın yaradıcı tətbiqi.
Bütün bunlar göstərir ki, müxtəlif vasitə-
lərdən istifadə etməklə səriştəli müəllim hazırlı-
ğına nail olmaq mümkündür. Problemin aktuallığı. Müəllim hazırlığı siste-
mində təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi problemi.
Problemin yeniliyi. Hazırda səriştəli müəllim
hazırlığı son dərəcə əhəmiyyətli bir məsələdir. Bu, bir
həqiqətdir ki, pedaqoji ustalığa, nəzəri və metodik
hazırlığa malik müəllimlər təhsilin keyfiyyətinin yük-
səldilməsinə, geniş dünyagörüşünə, mədəniyyətə,
nümunəvi davranışa malik şəxsiyyətlər yetişdirə bilər.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Ali təhsil
müəssisələrinin pedaqoji kollektivləri müəllim hazır-
lığı sistemində bu məqalədən faydalana bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Hacıyeva T. Monitorinq, qiymətləndirmə və təhsilin keyfiyyəti http://www.edu.gov.az/
upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdf
2. Azərbaycan Respublikası orta ümumtəhsil məktəblərinin nümunəvi Əsasnaməsi. 12 mart 1994-cü il,
Nazirlər Kabinetinin 109 saylı qərarı
3. Muradxanov M., Həşimov Ə., Vəlixanlı İ., Əfəndiyev T. Pedaqogika: Ali məktəblər üçün dərs
vəsaiti. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1964.
Müəllim hazırlığı sistemində təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi problemi
221 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Х. Бабаева
ПРОБЛЕМА ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ В СИСТЕМЕ ПОДГОТОВКИ
УЧИТЕЛЕЙ
РЕЗЮМЕ
В настоящее время подготовка учителей - очень важная задача. Это факт, что учителя обладаю-
щие педагогическим мастерством, теоретической и методологической подготовкой способны улуч-
шить качество образования и воспитать личность обладающей широким кругозором, культурой, об-
разцовым поведением. В статье основное внимание уделяется проблеме повышения качества образо-
вания и отмечается роль принципов активности и сознательности в этой области. Педагогические
коллективы высших учебных заведений могут извлечь пользу из этой статьи в системе подготовки
учителей.
X. Babayeva
THE PROBLEM OF IMPROVING THE QUALITY OF EDUCATION IN THE SYSTEM OF
TRAINING OF TEACHERS
SUMMARY
Currently, the training of teachers is a very important task. It is a fact that teachers possessing
pedagogical skill, theoretical and methodological training are able to improve the quality of education and
educate a person with a broad outlook, culture, exemplary behavior. The article focuses on the problem of
improving the quality of education and notes the role of the principles of activity and consciousness in this
area. Pedagogical collectives of higher educational institutions can benefit from this article in the system of
teacher training.
Redaksiyaya daxil olub: 08.02.2018
Dilqəm Quliyev
222 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BƏDƏN TƏRBİYƏSİ VƏ İDMAN AKADEMİYASININ ELMİ
FƏALİYYƏTİNİN DÜNƏNİ VƏ BU GÜNÜ
Dilqəm Quliyev,
ADBTİА-nın professoru
E-mail: [email protected]
Rəyçılər: prof. X.K. Qurbanov,
prof. Q.M. Cəfərov
Açar sözlər: ali təhsil, akademiya, bədən tərbiyəsi, müəllim, tələbə, elmi mühakimələr, tədqiqat və
inkişaf, tədris resursları, beynəlxalq təcrübə
Ключевые слова: высшее образование, Академия, физическая культура, педагог, студент,
научные обсуждения, исследование и развитие, учебные ресурсы, международный опыт
Key words: high education, Academy, physical training, teacher, student, scientific discussions,
research and development, training resources, international experience
Azərbaycanın ali təhsil müəssisələri içəri-
sində xüsusi yeri olan Azərbaycan Dövlət Bə-
dən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının əmək-
daşları yüksək ixtisaslı bədən tərbiyəsi mütəxəs-
sisləri hazırlamaqla yanaşı beynəlxalq miqyaslı
elmi-tədqiqat işləri də yerinə yetirir. Respubli-
kada elm siyasətinin əsasını qoyan Ulu öndər
Heydər Əliyevin kursunu uğurla və ləyaqətlə
davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz cənab
İlham Əliyev son illər ölkəmizdə elmin inkişafı,
elmi-texniki potensialın qorunub saxlanılması
və modernləşdirilməsi, elm və təhsil sahəsində
yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, onlara
daim qayğı göstərilməsi, cəmiyyətdə alimlərin,
elm və təhsil işçilərinin nüfuzunun artırılması və
Azərbaycanda alınmış elmi nəticələrin xaricdə
tanıdılması sahəsində bir sıra mühüm qərarlar
qəbul etmişdir. Təsadüfi deyil ki, XXI əsr
YUNESKO tərəfindən elm və təhsil əsri adlan-
dırılmışdır. Bu baxımdan hazırda elm və təhsilin
əlaqələndirilməsi, bir-biri ilə inteqrasiya olun-
muş şəkildə, müasir texnologiyaların və innova-
siyaların tətbiq edilməsi yolu ilə inkişaf etdiril-
məsi ən aktual və prioritet məsələdir.
Ulu öndər Heydər Əliyev milli mənafeləri
daim uca tutmuş, totalitar rejimin təzyiqlərinə
baxmayaraq, mill-mənəvi dəyərlərimizi qoru-
maqla, tərəqqiyə, elm və təhsilin yüksəldilməsi-
nə nail olmaq üçün düşünülmüş siyasət yeritmə-
yə nail olmuşdu. Ulu öndərin rəhbərlikdə oldu-
ğu birinci mərhələdə (1969-1982-ci illər) Azər-
baycan dövlətinin diqqət mərkəzində duran ən
ümdə məsələlərdən biri, illərlə və böyük zəhmət
hesabına qazanılmış elmin, təhsilin inkişafına
qayğının artırılması idi. Xalqımızın ümummilli
lideri Heydər Əliyev təhsilə son məqsəd, nəticə
kimi deyil, vasitə kimi baxırdı. Dahi şəxsiyyət
dünya praktikasını və yerli xüsusiyyətləri nəzərə
almaq, təhsil sahəsində hər hansı bir islahatı
hərtərəfli və mütəşəkkil şəkildə həyata keçirmək
zərurətini qeyd edərək deyirdi: "Biz təhsil sahə-
sində yeniliklərin tərəfdarıyıq, dünya təcrübə-
sindən səmərəli istifadə etməyinizi sizdən tələb
edirik. Ancaq bu işlər gərək sistemli olsun. Bu
işləri görərkən siz onların yaxın və uzaq zaman-
da nəticələrini mütləq nəzərə almalısınız”.
Ulu öndər bütün sahələrə, o cümlədən bə-
dən tərbiyəsi və idmanın elmi cəhətdən inkişafı-
na, tədqiqinə ciddi yanaşırdı. 1975-ci ildə Res-
publika İdman Komitəsinin nəzdində bədən tər-
biyəsi və idman sahəsində fəaliyyət göstərən
elmi-tədqiqat işinin əlaqələndirmə mərkəzi, iki
laboratoriyası olan elmi-metodik kabinet yara-
dılmışdı. Elmi-metodik kabinet hər kvartalda bir
dəfə metodik tövsiyələr məcmuəsi dərc etdirirdi.
Bu, elmi adı və dərəcəsi olan mütəxəssislər ha-
zırlanması işində, məşqlərin elmi əsaslar üzərin-
də aparılmasında irəliyə doğru atılan mühüm
addım idi.
1976-cı ildə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat
Pedaqoji Elmlər İnstitutunda Fiziki tərbiyə və
ibtidai hərbi hazırlıq şöbəsinin açılması respub-
likada fiziki tərbiyə sahəsində aparılan pedaqoji
tədqiqatlara, fiziki tərbiyənin cəmiyyətdə rolu-
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
223 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
nun yüksəldilməsinə böyük təkan verdi. Burada
məktəblilərin fiziki tərbiyə sahəsinin elmi əsas-
ları, ümumtəhsil məktəbliləri üçün fiziki tərbiyə
üzrə metodik vəsaitlər hazırlanırdı. 1976-cı
ildən "Azərbaycan məktəbi” jurnalının əlavəsi -
"Məktəbdə bədən tərbiyəsi” məcmuəsinin nəş-
rinə başlanıldı. 1978-ci ildə SSRİ-nin 50 illiyi
adına Xarici Dillər İnstitutunun bazasında bədən
tərbiyəsi və idman problemləri üzrə ilk respub-
lika elmi konfransı keçirildi. 1979-cu il aprel
ayının 24-dən 27-dək Bakıda təşkil edilən "Fəal
həyat mövqeyinin formalaşdırılması: mənəvi
tərbiyənin təcrübəsi və aktual problemləri” adlı
ümumittifaq elmi-praktik konfrans Azərbayca-
nın idman həyatında mühüm hadisə oldu.
1980-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnsti-
tutunda tələbələrin fiziki tərbiyəsi və onların id-
man ustalığının artırılması problemləri üzrə
ikinci respublika elmi konfransı, habelə "Azər-
baycan SSRİ-nin ali məktəblərində bədən tərbi-
yəsi və idman” mövzusunda birinci respublika
sərgisi keçirildi. Həmin dövrdə respublikanın ali
məktəblərindən 265 bədən tərbiyəsi müəllimi
ixtisasını artırmaq kursu keçmişdi.
1981-ci ildə bədən tərbiyəsi və idmanın
inkişafında, bu sahədə tədqiqat işlərinin aparıl-
masında fəallıq göstərən ali təhsil ocaqlarından
biri də Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi İns-
titutu (indiki Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbi-
yəsi və İdman Akademiyası (ADBTİA) idi. Bu
Akademiya hələ 30-cu illərdən başlayaraq milli
elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasında yaxın-
dan iştirak edirdi. Digər ali məktəblərdə olduğu
kimi, burada da zəngin təcrübə toplamış, yaşlı
nəslə mənsub görkəmli pedaqoq alimlərlə yana-
şı, gənc, istedadlı müəllimlər çalışırdılar. Onla-
rın səyi nəticəsində, 1936-cı ildən sonra burada
bədən tərbiyəsi və idmanla bağlı tədrislə bəra-
bər, maraqlı elmi axtarışlar da aparılırdı. Elmi
axtarışların əksəriyyətində yenilik ruhu, tələb-
karlıq əzmi duyulurdu. Məsələn, Akademiyanın
məzunu Emin Rəhimov Moskvada "Azərbaycan
milli güləşinin tarixi” mövzusunda ilk namizəd-
lik dissertasiyası (1948) müdafiə etmişdi. Hə-
min dissertasiya hazırda ADBTİA-nın muzeyin-
də saxlanılır. Ali təhsilli bədən tərbiyəsi müəl-
limləri dedikdə özünün sağlam fiziki hazırlığı
ilə yanaşı, fiziki tərbiyənin pedaqoji, psixoloji,
fizioloji və tibbi aspektlərinə, habelə təlim me-
todlarına dərindən və hərtərəfli yiyələnmiş kadr-
lar nəzərdə tutulur.
Cədvəl № 1.
1930/1940-cı tədris illərində Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi İnstitutun
kadr hazırlığının ümumi cədvəli
Nömrə Buraxı-
lış ili Məzun Kişi Qadın
Azərb
aycan Rus Gürcü
Baş
qa
millət
Cəmi
1-ci il 1933 39 33 6 6 21 3 9 117
2-ci il 1935 47 33 14 2 24 5 16 141
3-cü il 1936 24 12 12 1 11 1 11 72
4-cü il 1937 40 27 13 15 19 1 120
5-ci il 1939 87 58 29 21 42 9 15 261
6-cı il 1940 69 68 1 10 30 7 22 207
7-ci il 1940 28 24 4 13 8 2 5 84
Diplomsuz 17 12 5 4 6 2 5 51
Yekun 351 267 84 72 161 30 88 1053
Qeyd: 1. S.M. Kirov adına ADBTİ 08.11.1930-cu ildə yaranıb.
2. 1934 və 1938-ci illərdə buraxılış olmayıb.
3. 1940-cı ildə iki buraxılış olmuşdur.
Dilqəm Quliyev
224 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Diaqram 1.
1930/1940-cı tədris illərində Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi İnstitutun
kadr hazırlığının ümumi dinamikası
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İd-
man Akademiyanın elmi istiqamətdə tam fəaliy-
yətin əsası 60-cı illərdə qoyulub. Həmin ildən
Akademiyanın əməkdaşları elmi-tədqiqat işləri-
nin təşkili və aparılması ilə daha yaxından məş-
ğul olmağa başlamışlar. Bu dövrdə akademiyanın
kafedraları elektron cihazlarla təmin edilmişdi.
Bu isə tədqiqatların metodikasını elmi-texniki
səviyyədə işləyib hazırlamağa imkan verir.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi Aka-
demiyası təkcə idmançılar hazırlamır, eyni za-
manda, burada yüksək ixtisaslı bədən tərbiyəsi
mütəxəssisləri hazırlayan əsaslı tədqiqatlar apa-
rılır, dərsliklər və metodiki tövsiyələr yazılır.
Bu idman ocağının professor-müəllim he-
yəti bədən tərbiyəsi və idmanın aktual problem-
lərinə həsr olunmuş müxtəlif mövzularda elmi
işlər üzərində çalışırdılar. Onlar idmanın ayrı-
ayrı növləri üzrə respublikanın yığma komanda-
larına müntəzəm elmi-metodiki köməklik göstə-
rirdilər. Məsələn, fiziologiya kafedrasında müx-
təlif illərdə "Yüksək dərəcəli idmançıların hazır-
lıq sisteminin təkmilləşdirilməsi” problemi üzrə
əsaslı tədqiqat işləri aparılmışdı. Kafedranın
əməkdaşları prof. Rafiq Qayıbov, dosent Mir
Qarayev, Dilsuz Novruzov, Hüseyn Həsənov,
Əsmər Seyidzadə, Ellada Sadıqova həmçinin
digərləri respublika və ümumittifaq səviyyəli
konfranslarda, fizioloqların qurultaylarında,
beynəlxalq konqreslərdə çıxışlar edirdilər.
Sonrakı illərdə kafedranın tələbələri müəl-
limlərin rəhbərliyi altında bir çox eksperimental
tədqiqatlar aparmışlar. Həmin tədqiqatçıların
nəticələri ümumittifaq və respublika tələbə elmi
konfranslarında, müsabiqələrdə yüksək qiymət-
ləndirilmişdir. Bu sahədə məhsuldar işinə görə
dos. Hüseyn Həsənov Azərbaycan SSR Təhsil
Nazirliyinin medalı ilə, Mir Qarayev isə SSRİ
Təhsil Nazirliyinin "Tələbələrin elmi-tədqiqat
işlərində müvəffəqiyyətinə görə” nişanı ilə təltif
olunmuşlar.
Təhsil, elm və idman sahəsində akademi-
yanın əməkdaşları beynəlxalq elmi konfranslar-
da, idman mütəxəssislərimiz isə idman işləri
üzrə xarici ölkələrə kömək məqsədi ilə dəfələrlə
dəvət olunublar. Onlardan voleybol və həndbol
kafedrasının dos. Sadıqova Validə Əliağa qızı,
Kondruşkina L.Sergeyevna, və başqaları, dos.
İbrahimova Nigar Məhəmməd qızı 1996-cı ildə
Pakistanda idman oyunları üzrə İslam ölkələri
qadınlarının Olimpiadasına haxırlıq məşğələləri
aparmışlar.” İdman oyun növləri” fakültəsinin
dekanı, prof. Qktay Mirzababa oğlu Ağayev
1969-71-ci illərdə İrakın (Voleybol növü üzrə)
yığma komandasında baş məşqici, 1977-80-ci
illərdə isə kuveytin yığma komandasında baş
məşqçi işləmişdir. Bədən tərbiyəsi nəzəriyyəsi
bə metodikası kafedrasının müdiri vəzifəsində
çalışmış, prof. Hənifə Qurbanov 1994-cü ildə
Türkiyənin “Trabzon” Şəhərinin “Qara Dəniz
Texniki Universitetində”, 1995-ci ildə “Kay-
seri” şəhərinin “Ergiyes” Universitetində müəl-
lim işləmişdir.
Gimnastika və onun metodikası kafedrası-
nın baş müəllimi Əliyeva Sara Əli qızı 1991-92-
ci ildə Gənclər İdman Nazirliyinin qərarına əsa-
sən İran İslam Respublikasının Təbriz şəhərində
gimnastika idman növü üzrə, 1992-ci ilddə
Həndbol idman növü izrə Sadıqova Validə Təb-
riz şəhərində, Rzayeva Zeynab Hüseyn qızı
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
225 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
1992-94-cü illərdə Təbriz şəhərində gimnastika
üzrə məşqci işləmişlər. Güləşmə kafedrasının
dosenti, Firdosi Tağıyev 1998-99-cu illərdə ve-
teranlar arasında dünya çempionu, 1985-88-ci
illərdə əlcəzairin Tizi-Uzu şəhərində cüdo id-
man növü üzrə baş məşqçi işləmişdir. Bədən
tərbiyəsi nəzəriyyəsi və metodikası kafedrasının
dosenti X.Q. Zülfüqarov 1967-70-ci illərdə
Konqo Brazavil şəhərində, 1975-78-ci illərdə
isə Cad şəhərində voleybol üzrə məşqci işləmiş-
dir. Rus dili kafedrasını müdiri vəzifəsində ça-
lışmış dosent Əliyev Arif Əli oğlu 1992-93-94-
95-ci illərdə Türkiyənin Ankara şəhərinin İstan-
bul və Kayseri şəhərində kecirilən elmi-praktik
konfranslarda iştirak etmişdir.
Akademiyanın əməkdaşları elmi-tədqiqat
işlərində alınmış nəticələrin praktikada tətbiqinə,
həmçinin respublika seçmə komandalarının Av-
ropa, dünya çempionatlarında və Olimpiya oyun-
larında müvəffəqiyyətli çıxış etmələri üçün çalı-
şırdılar. Məsələn, fiziologiya kafedrasının müdiri
prof. Rafiq Qayıbovun rəhbərliyi ilə ustalardan
ibarət "Neftçi” futbol komandasında ilk dəfə
elmi-metodiki iş tətbiq edilmişdi (1980-1983).
1981-ci ildən başlayaraq tələbələrimiz
"Tələbə və elmi-texniki tərəqqi” devizi altında
keçirilən Ümumittifaq Tələbə Olimpiadalarında
iştirak edirdilər. 1986-cı ildən etibarən isə
ADBTİ bu olimpiadanı keçirən baza məktəbinə
çevrilmişdi. Olimpiadada çıxış edən institutun
əməkdaşlarından prof. R. Qayıbovun, dosentlər-
dən K. Rzayev, E. Acalov, D. Novruzov, Y.
Talıbov və M. Qarayevin və b. elmi-tədqiqat
işləri indi də əhəmiyyətini itirməyib.
Xalqımızın Ümummilli lideri Heydər
Əliyevin bədən tərbiyəsi və idmana diqqəti və
qayğısı nəticəsində 1970-1989-cu illərdə akademi-
yanın 45 idmançı kadrı Moskva və başqa şəhər-
lərdə təhsil almış, müxtəlif mövzularda fəlsəfə
üzrə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmişdilər.
Cədvəl № 2.
ADBTİA-nın əməkdaşlarının (bədən tərbiyəsi və idman sahəsində) fəlsəfə üzrə
elmlər doktoru elmi dərəcəsi alanların siyahısı (1950-1990-cı illər)
İllər 1 3 4 5 6 7 8 9 0 Cəmi
1940 1 1
1960 1 1 4 6
1970 1 2 4 2 4 1 3 1 18
1980 3 1 4 2 1 5 5 4 2 27
1990 2 2
Ümumi 4 3 8 5 5 5 10 8 3 2 54
Qeyd: Cədvəldə, yuxarıdakı tək rəqəm-
lər onilliklərin göstəricisidir. (Məsələn, 1940
yuxarıdakı 1 rəqəm 1941, 2 rəqəm 1942-ci il
və s. bildirir).
Bu təhsil ocağı 1933-1990-cı tədris illərində
22446 nəfər mütəxəssis hazırlamışdır (onlardan
9112 - kişi, 1811 - qadın, 600 Azərbaycanlı qa-
dındır).
Akademiya bədən tərbiyəsi və idman
sahəsində mühüm elmi mərkəz və tədris ocağına
çevrilmişdi. Burada 1990-cı illərdə 2 minə yaxın
tələbə təhsil alırdı (onlardan 186-ı qızlar idi).
Tələbələrin təhsili, idman və elmi işləri ilə 211
nəfər professor-müəllim məşğul olurdu. Onlar-
dan 5-i elmlər doktoru, 11-i professor, 1-i fəxri
professor, 84-ü elmlər namizədi-dosent, 110-u
baş müəllim və müəllim idi. Həmin dövrdə tələ-
bələrin idman sahəsində göstərdikləri nailiyyət-
lər belə idi: 2 nəfər beynəlxalq dərəcəli idman
ustası, 70 nəfər idman ustası, 364 tələbə isə id-
man ustalığına namizəd normasını yerinə yetir-
mişdi. Pedaqoji kafedralarda 5 professor, 23
əməkdar məşqçi, 10 elmlər namizədi, 21 dosent,
33 respublika dərəcəli hakim, 6 beynəlxalq də-
rəcəli hakim, 38 idman ustası, 13 fəxri idman
ustası, 5 əməkdar idman xadimi çalışırdı.
Ümummilli lider Heydər Əliyev ikinci
dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra da bu ənə-
nəsinə sadiq qalaraq həm keçmiş Sovet İttifaqı-
na daxil olan ölkələrlə, həm də dünyanın digər
qabaqcıl ölkələri ilə elm, mədəniyyət, idman və
təhsil sahələrində əlaqələri bərpa etdi. Həmin öl-
kələrdə gənclərimizin dünya standartlarına uy-
ğun keyfiyyətli təhsil almalarına şərait yaratdı.
Akademiyanın fəaliyyət göstərdiyi bu illər
ərzində bədən tərbiyəsi və idman sahəsində
Dilqəm Quliyev
226 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
əsaslı tədqiqatlar aparılmış, metodiki tövsiyələr
işlənib hazırlanmışdır. 1998-ci ildə akademiya-
nın bazasında Milli Olimpiya Akademiyası ya-
radılmışdır və o, ölkəmizdə Olimpiya ideyaları-
nı, sağlam həyat tərzini, ədalətli oyun və davra-
nış qaydalarını gənclər arasında, ümumiyyətlə,
əhali arasında təbliğ etməyi öz üzərinə götür-
müşdür. 1999-cu ildən Milli Olimpiya Akade-
miyası ənənəvi olaraq "Olimpizmin tarixi və fəl-
səfəsi” üzrə konfrans keçirir, bu konfranslarda
Rusiyanın və Gürcüstanın Milli Olimpiya Aka-
demiyalarının nümayəndələri də iştirak edirlər.
Son 5 ildə, yəni 2007-2011-ci illərdə
ADBTİA-nın kafedralarında müasir tələblərə
cavab verən 17 adda dərslik qriflə, 1 dərslik
qrifsiz, 54 adda dərs və tədris-metodik vəsait
qriflə, 40 adda vəsait isə qrifsiz çap olunub,
tələbələrə təqdim edilmişdir.
Cədvəl № 3.
2010/2011-ci tədris ilində bakalavriat üzrə məzunların dövlət imtahanlarının nəticələri
aşağıdakı kimi olmuşdur
Məzunların sayı İmtahan
verənlərin sayı
Dövlət imtahanının nəticələri
Əla % Yaxşı % Kafi % Qeyri-
kafi %
Əyani 658 658 100% 103 15,6 267 40,5 288 43,7 - -
Qiyabi 255 254 99,6% 31 12,2 112 44 111 43,7
Diaqram 2.
2010/2011-ci tədris ilində bakalavriat üzrə
məzunların dövlət imtahanlarının qrafiki
2011-2012-ci tədris ilində Azərb.DBTİA-
nın professor-müəllim heyəti 252 nəfər təşkil
edib. Bunlardan 2 (0,7%) nəfəri elmlər doktoru,
19 nəfəri (7,5%) professor, 56 nəfəri (22,2%)
dosent, 66 nəfəri (26,1%) elmlər namizədidir.
Əməkdaşların 162 nəfəri (64,2%) tam ştatdadır.
24 nəfər (9,5%) müəllim əvəzçiliklə işləyir.
Cədvəl № 4.
2011/2012-ci tədris ilində İdman Akademiyasında çalışan
müəllimlərin yaş tərkibi aşağıdakı vəziyyətdə olmuşdur
Yaş həddi Müəllimlərin sayı
35 yaşadək 33 nəfər
36-40 yaşadək 27 nəfər
41-50 yaşadək 55 nəfər
51-64 yaşadək 77 nəfər
65-70 yaşadək 27 nəfər
71-75 yaşadək 28 nəfər
76-dan yuxarı 5 nəfər
Cəmi 252 nəfər
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
227 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Cədvələ nəzər yetirdikdə məlum olur ki,
40 yaşına qədər, yəni gəncliyi təmsil edən
müəllimlərin sayı 60 nəfərdir. Bu əməkdaşların
ümumi sayının 23,8%-ni təşkil edir. Orta yaş
səviyyəsində olan, yəni 41 yaşından 64-dək olan
müəllimlər 132 nəfər təşkil edir. Bu da profes-
sor-müəllim heyətinin 52,3%-dir. Yuxarı yaş
həddində (65 yaşdan çox) olanlar müəllim kol-
lektivinin 23,8 faizini təşkil edir.
İdman Akademiyası müəllimlərinin bir
nəfəri «Əməkdar elm xadimi», 3 nəfəri «Şöhrət
ordeni», 13 nəfəri «Əməkdar bədən tərbiyəsi və
idman xadimi», 19 nəfəri «Tərəqqi» medalı, 31
nəfəri «Əməkdar müəllim», 47 nəfəri «Əməkdar
məşqçi», 34 nəfəri «Fəxri bədən tərbiyəsi və id-
man işçisi» adlarına layiq görülmüş, 74 nəfəri
Beynəlxalq və respublika dərəcəli hakim, 76
nəfəri isə Beynəlxalq dərəcəli və ya adi idman
ustasıdır.
Azərb.DBTİA-da müəllimlərin ixtisasları-
nın artırılması ilə bağlı müəyyən işlər görülmüş-
dür. Hər il ən çox nəzəri kafedraların əməkdaş-
ları Bakı Slavyan Universiteti və Azərbaycan
Müəllimlər İnstitutunun təşkil etdiyi 3 aylıq ixti-
sasartırma təhsilinə göndərilir. İxtisasartırma
kursları hər tədris ilində 2 dəfə təşkil olunur: I
çağırış ixtisasartırma – sentyabrdan dekabr ayı-
na qədər, II çağırış fevral ayından may ayınadək
keçirilir. İdman Akademiyasında son 5 tədris
ilində əməkdaşların ixtisasartırma təhsilinə cəlb
edilməsi vəziyyəti aşağıdakı kimidir:
Göründüyü kimi, son 5 tədris ili üzrə Aka-
demiyanın 18 nəfər müəllimi ixtisasartırma kur-
suna cəlb olunmuşdur.
ADBTİA-nın kafedralarında dörd istiqa-
mətdə elmi-tədqiqat işləri aparılır. Bunlar:
1. Kütləvi bədən tərbiyəsi və idman – tər-
biyənin, təhsilin və sağlamlığın əsas amilidir.
2. Yüksək dərəcəli idmançıların hazırlıq
sisteminin təkmilləşdirilməsi.
3. Bədən tərbiyəsi və idman sahəsində –
kadr hazırlığının və ixtisasın artırılması sistemi-
nin təkmilləşdirilməsi.
4. Bədən tərbiyəsi və idmanın – təşkili,
idarə olunması və iqtisadiyyatı. Bu istiqamətdə
1 kafedra ETİ aparır.
Beynəlxalq əməkdaşlıq.
ADBTİA beynəlxalq universitetlərlə də
idman əlaqələri yaratmış və bu əlaqələr günü-
gündən genişlənməkdədir.
1992-ci ildən Azərbaycan Respublikası və
Türkiyə Cümhuriyyəti dövlətləri arasında bağ-
lanmış təhsil sahəsində müqaviləyə əsasən, Tür-
kiyə vətəndaşları akademiyamızın «Bədən tərbi-
yəsi və idman müəllimi» fakültəsinə təhsil al-
mağa başlamışlar. İndiyə kimi 278 Türkiyə və-
təndaşı akademiyamızın məzunu olmuşlar (270
bakalavr, 8 magistr). 3 magistr isə İran İslam
Respublikasının vətəndaşları bitirmişlər.
ADBTİA beynəlxalq universitetlərlə id-
man əlaqələri yaratmış və bu əlaqələr günü-gün-
dən genişlənməkdədir. Bolonya prosesi bu gün
qloballaşan təhsil sahəsi üzrə Avropa birliyi mə-
kanında baş verən prosesdir. Bu prosesə əsas sə-
bəb 19 iyun 1999-cu ildə 29 Avropa dövlətləri
tərəfindən keçirilən təhsil Nazirliyinin görüşün-
də qəbul olunmuş Bolonya Deklarasiyası olmuş-
dur. Bolonya Deklarasiyasının əsas məqsədi
Avropa təhsil müəssisələrində tələbələrə veril-
miş biliklərin həyata keçirilməsini təmin etmək,
eyni zamanda dünya səviyyəsində Avropa təhsi-
linin rəqabətliyini artırmaqdan ibarətdir.
17-20 sentyabr 2008-ci il tarixdə İran
İslam Respublikası Tehran Universitetin idman
elmləri fakültəsinin nümayəndə heyəti universi-
tetin professoru doktor Vahid Sarı, elmi katib
doktor Cəfər Sadiq, biomexanika fənni üzrə mü-
hazirəçi xanım Şirin Yazdani və əlaçı tələbə
Zəhra Rüstəmi Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbi-
yəsi və İdman Akademiyasında olmuş və Aka-
demiyanın fəaliyyəti ilə tanış olmuşlar. Görüş
qarşılıqlı marağa səbəb olmuş, gələcəkdə bədən
tərbiyəsi və idman təhsili ilə bağlı əməkdaşlıq
əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi məsələləri
dəstəklənmiş, geniş fikir mübadilələri aparılmış-
dır. Həmçinin əməkdaşlar Akademiyada fəaliy-
yət göstərən muzey və idman zallarında olmuş,
nəzəri və praktik dərslərdə iştirak etmişlər
ADBTİA-da beynəlxalq əlaqələr, əsasən,
müxtəlif ölkələrlə, xüsusilə Türkiyə Xalq Cüm-
huriyyəti və İran İslam Respublikası ilə tələbə
mübadiləsi, beynəlxalq forumlarda, konqreslər-
də, simpoziumların işində iştirak etmək, beynəl-
xalq və regionarası proqramlara qoşulmaq, onla-
rın iş təcrübəsini Azərbaycan Dövlət Bədən Tər-
Dilqəm Quliyev
228 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
biyəsi və İdman Akademiyasının həyatına tətbiq
etmək istiqamətində iş görülür.
Akademiyada, həmçinin, bədən tərbiyəsi
və idman sahəsində Avropada hazırlanan ixti-
sasların Azərbaycanın əmək bazarına müvafiqli-
yi araşdırılır. Yaxın gələcəkdə əmək bazarının
tələblərinə müvafiq ixtisasların Azərbaycan
Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiya-
sında açılmasını əsaslandıran hüquqi sənədlər
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə
təqdim olunacaqdır. Həmin ixtisaslar üzrə Al-
maniyanın Köln İdman Universitetində, eləcə də
Rusiya Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Uni-
versitetlərində mütəxəssislərin hazırlanması təc-
rübəsi bu işin həyata keçirilməsini xeyli asan-
laşdıracaqdır.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasının diplomları bütün Avro-
pa ölkələri tərəfindən tanınır. Akademiyanın
beynəlxalq proqramlarda iştirakı 3 istiqamətdən
təyin olunmuşdur: 1-ci istiqamət Akademiya
əməkdaşlarının xarici ölkə mətbuatında elmi
məqalələr və metodik vəsaitlərin çapı ilə əlaqə-
dardır. Məsələn, son beş ildə Akademiyanın 29
əməkdaşının Rusiya Federasiyası, Gürcüstan,
Ukrayna, Yunanıstan, Bolqarıstan, Türkiyə
Cümhuriyyəti, Polşa, Belarusiya kimi ölkələrin
nüfuzlu jurnallarında və elmi dərgilərində 56
adda məqalə və metodik vəsaiti çap olunmuş-
dur. 2-ci istiqamət əməkdaşların xarici ölkələrdə
keçirilən konqres, simpozium, elmi-praktik kon-
franslarda iştirakı ilə əlaqədardır. Belə ki, Aka-
demiyanın əməkdaşlarından 11 nəfəri Rusiya
Federasiyası, Türkiyə Cümhuriyyəti, İngiltərə,
Ukrayna və Fransa Respublikasında keçirilən
konqres, simpozium, elmi-praktik konfranslarda
çıxış etmişlər.
Nəhayət, sonuncu istiqamət, müəllimlərin
xüsusilə, idman-pedaqoji kafedra əməkdaşları-
nın xarici ölkələrdə ayrı-ayrı idman növləri üzrə
keçirilmiş mötəbər yarışlara hakimlik etmələri
ilə bağlıdır. Son beş ildə İdman Akademiyasının
12 müəllimi Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan,
İran İslam Respublikası, Türkiyə Cümhuriyyəti,
Almaniya, Belarusiya, Litva, Çexiya, Yunanıs-
tan, Ukrayna, Avstriya, Malaziya, Özbəkistan,
Rumıniya, Slovakiya, Norveç, Estoniya, İsrail,
BƏƏ, Gürcüstan, Fransa Respublikası, İtaliya,
Danimarka, Meksika və Bolqarıstanda müxtəlif
idman növləri üzrə təşkil edilmiş Dünya və Av-
ropa çempionatları, Dünya kuboku kimi çox nü-
fuzlu yarışlara bacarıqla hakimlik etmişlər.
Cari tədris ilində ADBTİA-nın tələbələ-
rindən xarici ölkələrdə təhsil alan olmamışdır.
Başqa ölkə vətəndaşlarından İdman Aka-
demiyasında Rusiya Federasiyası, Gürcüstan,
Ukrayna, İran İslam Respublikasından əyani və
qiyabi şöbədə bakalavriat üzrə 13 nəfər xarici
vətəndaş təhsil alıb. Magistratura dərəcəsi üzrə
isə əyani və qiyabi təhsil formasında 2 nəfər
Türkiyə Cümhuriyyəti və 2 nəfər də İran İslam
Respublikası vətəndaşı təhsil alırdı.
Akademiyamızda bir çox Azərbaycanın və
xarici ölkələrin tanınmış nümayəndələri ilə gö-
rüşlər keçirilmişdir. Ali məktəblərimiz arasında
əlaqələrin möhkəmləndirilməsi və gələcəkdə bu
tədris ocağında bizim tələbələrimizin də təhsil-
alma imkanları ilə əlaqədar olaraq bir neçə xari-
ci ölkələrin nümayəndələri akademiyada olub,
bu barədə məsələlər müzakirə edilmişdir. Çox
fərəhli haldır ki, müxtəlif ölkələrin görkəmli
şəxsləri akademiyanın Azərbaycan Dövlət Bə-
dən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi
şurasının qərarına əsasən fəxri doktoru adına la-
yiq görülmüşlər. Onlardan: 1994-cü ildə Türki-
yə Cümhuriyyəti Mərmərə Universitetinin dok-
toru, professor Ahmət Həmdi Turqud, 1994-cü
ildə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin (BOK)
sabit prezidenti Xuan Antonio Samaranc, 1995-
ci ildə Beynəlxalq Boks Federasiyasının Prezi-
denti Ənvər Çoudri; 1995-ci ildə EABA-nın
prezidenti Emil Jeçev, 2000-ci ildə Avropa
Olimpiya Komitəsinin prezidenti Jak Roq,
2005-ci ildə beynəlxalq Taekvondo Federasiya-
sının prezidenti Çunq Von Ço Layiq, 2007-ci
ildə FİFA-nın prezidenti Yozef Blatter, 2007-ci
ildə AOK prezidenti Patrıck J.Hickey, 2007-ci
ildə AİBA-nın I-vitse prezidenti Rəhimov Qafur
Əhmədoviç.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasının maddi-texniki bazası
tədris otaqlarından, gimnastika, güləşmə, ağır-
lıqqaldırma, voleybol, basketbol və həndbol,
boks və taekvando üzrə 9 idman zalından, güllə
atıcılığı üzrə tir, üzgüçülük hovuzu və stadion-
dan ibarətdir.
2011/2012-ci tədris ilində Tələbələrin im-
tahanlarda davamiyyəti 96,2%, müvəffəqiyyət
göstəricisi 93,6%, əla qiymət alanlar 43,1%,
yaxşı qiymət alanlar 34,9%, keyfiyyət göstərici-
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
229 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
si 78,1% təşkil etmişdir. Universitet üzrə cəmi
31 tələbə (2,5%) qeyri-kafi qiymət almışdır.
2011/2012-ci tədris ilində Akademiyanı
1089 nəfər bitirmişdir. Onlardan 41 nəfəri dip-
lom işi (layihəsi) müdafiə etmiş, 1048 nəfəri
dövlət imtahanı vermişdir. Dövlət imtahanı ve-
rən 1094 nəfər tələbədən 194 nəfəri (17.7%) əla,
579 nəfəri yaxşı (53%), 321 nəfəri kafi (29.3%)
almış və 1 nəfəri (2.2%) qeyri-kafi qiymət al-
mışdır. Universitet üzrə buraxılış qruplarında
keyfiyyət göstəricisi 70.6% təşkil etmişdir.
Son beş ildə buraxılışın sayı 5784 nəfər
olmuşdur. Təcrübə və işədüzəltmə şöbəsinin
fəaliyyəti (2008-2012-ci illər) dövründə məzun-
lara olan tələbat 6469 nəfər, həmin illərdə mə-
zunların buraxılışı isə 5768 (89.1%) nəfər ol-
muşdur. Həmin dövrdə işə göndərilənlərin sayı
3778 nəfər (65.4%), işlə təmin olunanların sayı
2629 nəfər (45.5%), ixtisas üzrə işləyənlər 1120
nəfər (19.4%), işə düzəlmək üçün növbədə da-
yananların sayı isə 1006 nəfər olmuşdur.
23 dekabr 2015-ci ildə Ölkə Prezidenti
cənab İlham Əliyevin Sərəncamına əsasən, Fuad
Hacı oğlu Hacıyev Azərbaycan Dövlət Bədən
Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının rektoru
təyin edilmişdir.
Akademiyanın yeni rektorun fəaliyyəti nə-
ticəsində qıssa müddətdə akademiyanın maddi-
texniki bazası əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilmiş,
tədris yüksək səviyyədə təşkil olunmuş, tələbə-
lərin dərsə davamiyyəti artmış, ən başlıcası isə
rektorun Daxili İntizam Qaydalarının təsdiq
edilməsi haqqında 11 fevral 2016-cı il tarixli S-
08 əmrinə əsasən, təlim-tərbiyə prosesinin sə-
viyyəsi yüksəlmişdir.
Akademiyada maddi-texniki təchizat sa-
həsində ən müasir texnologiyalardan istifadəyə
üstünlük verilir. Görülən hər bir işdə beynəlxalq
standartlar prinsipi gözlənilmiş və bu standartla-
ra cavab verən auditoriya və laboratoriyalar ya-
radılır. Akademiyada foye, iclas salonu, otaqlar
əsaslı təmir edilib, müasir idman kompleksi və
şahmat otağı, idman muzeyi, yeməkxana, kitab-
xana kompleksi, yüksək informasiya texnologi-
yalarına əsaslanan laboratoriya və tədris kabinə-
si, kompüter və təchiz olunmuş auditoriyalar ya-
radılır.
Son dövrlərdə baş verən bütün dəyişiklik-
lərlə yanaşı, akademiya menecmentində keyfiy-
yətə nəzarətin müasir sistemlərinə də mühüm
yer verilir. Burada başlıca məsələlərdən biri tələ-
bələrin akademiyada idarəetmə proseslərinə cəlb
olunur. Akademiyanın bütün strukturlarında tələ-
bə kollektivinin iştirakı təmin edilir. Dərsə dava-
miyyətə nəzarət avtomatlaşdırılmış nəzarət sis-
temi olan işıqfor proqramı yaradılır, tələbələrlə
xidmətin keyfiyyətini daha da artırmaq məqsə-
dini daşıyan «Elektron dekanlıq» layihəsinin ger-
çəkləşdirməsinə başlanılmışdır. Hazırda tələbələr
akademiyanın böyük Elmi şurasından tutmuş fa-
kültələrin ictimai təşkilatları daxil olmaqla, bütün
seçimli orqanlarda iştirak edirlər.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasının qarşısında qoyulan bö-
yük vəzifələrdən və təhsil islahatlarının dünya
standartlarına uyğunlaşdırılması zərurətindən
irəli gələrək hal-hazırda Akademiyada yenidən-
qurma və təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi
istiqamətində müvafiq işlər aparılır. 2016/2017-
ci tədris ilində yeni tədris laboratoriyaları, elek-
tron kitabxana, tədris proqramlarının təkmilləş-
dirilməsi, yerli və xarici əmək bazarında rəqabət
qabiliyyətli mütəxəssislərin hazırlanması məq-
sədi ilə tədris bazasının gücləndirilməsi, distant
və onlayn təhsilin, həmçinin İKT-nin geniş tət-
biq olunması, yerli və beynəlxalq donor təşkilat-
ların axtarılması, müvafiq xarici tədris müəssi-
sələri ilə ikili tədrisin və qarşılıqlı proqramların
təşkili, tələbə və professor-müəllim mübadiləsi,
elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, idman təhsili
sahəsində yeni ixtisaslaşmaların və onlara mü-
vafiq kafedraların yaradılması istiqamətində bir
sıra işlər görülmüşdür.
Təhsil prosesinin keyfiyyətinin artırılması,
eləcə də rəqəmsal resursların istifadəsinin geniş-
ləndirilməsi çərçivəsində tam funksional elek-
tron kitabxana yaradılmışdır. Yaradılan elektron
və rəqəmsal tədris materialları və metodiki re-
sursların təhlükəsiz istifadəsi, həmçinin Akade-
miyanın idarə olunmasında tələb olunan bütün
məlumatların yerləşdirilməsi üçün xüsusi server
alınmışdır. Tələbələrin biliyinin qiymətləndiril-
məsi prosesində şəffaflığın, müəllim və tələbə
arasında əlaqələrin effektivliyini təmin etmək
məqsədilə tədris prosesində beynəlxalq SCORM
standartını dəstəkləyən “Online University” sis-
temi adaptasiya edilmişdir. Bu sistem əyani
dərslər və imtahanlardan başqa, həmçinin dis-
tant təhsil funksiyasına malikdir, tələbələr üçün
Dilqəm Quliyev
230 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dünyanın aparıcı universitetlərin kitabxana və
elektron bazalarından istifadəni mümkün edir.
Azərbaycan Respublikasının Tələbə Qə-
bulu üzrə Dövlət Komissiyasının tövsiyəsi ilə
müəllim və tələbə arasında əlaqələri asanlaşdır-
maq və daha effektiv etmək üçün tədris prose-
sində “Online University” sistemi adaptasiya
edilmişdir.
Akademiyanın ərazisində landşaft dizaynı
və abadlaşdırma işlərinə başlanılmışdır. Tədris-
də informasiya-kommunikasiya texnologiyaları
və internetdən geniş istifadəni təmin etmək üçün
2016-cı ilin yanvar ayından Akademiyada möv-
cud tədris bazanın əsaslı işlər görülmüşdür.
Akademiyada 3665 tələbə təhsil alır (fev-
ral, 2017-ci il), onlardan 106-ı nəfəri qızdır. 221
professor-müəllim (o cümlədən 4 elmlər dokto-
ru, 8 elmlər namizədi - professor, 36 elmlər na-
mizədi - dosent, 6 elmlər namizədi - baş müəl-
lim, 1 elmlər namizədi müəllim, 5 professor, 31
dosent, 100 baş müəllim, 30 müəllim.
Professor-müəllim heyəti 221 nəfər təşkil
edir (may, 2017). Onlardan əsas işçi heyəti 184
nəfər, xarici əvəzçilik qaydasında işləyən 19 nə-
fər, daxili əvəzçilik qaydasında 18 nəfər təşkil
edir.
Cədvəl № 5.
Professor-müəllim heyətinin elmi dərəcələri haqqında məlumat (may, 2017)
Elmlər doktoru Elmlər namizədi və ya fəlsəfə
doktoru Elmi dərəcəsi olmayanlar
AM
EA
-nın
üxbir
üzv
ü
Pro
fess
or
Dose
nt
Pro
fess
or
Dose
nt
Baş
müəl
lim
Mü
əlli
m
Pro
fess
or
Dose
nt
Baş
müəl
lim
Mü
əlli
m
1 3 0 10 33 7 1 4 32 90 41
Diaqram 3.
Professor-müəllim heyətinin elmi dərəcələrinin qrafiki
ADBTİA-nın əməkdaşlarının 30 nəfər
müəllim ixtisasartırma kurslarında iştirak edib-
lər (2016). 2016-cı ildə ixtisasartırma işinə xü-
susi diqqət yetirilmişdir. Sosial elmlər kafedra-
sının 15 nəfər xarici dil tədris edən müəllimi
“Tədris etmə biliklərinin qiymətləndirilməsi və
artırılması” kurslarını bitirərək testlərini keçmiş-
lər və onlardan 12 nəfəri artıq Cambridge Uni-
versitetinin xarici dil müəllimliyi üzrə Sertifikat
almışdırlar.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
231 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Cədvəl № 6.
Müstəqillik illərində ADBTİA-nın əməkdaşlarının (bədən tərbiyəsi və idman sahəsində)
fəlsəfə üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsi alanların siyahısı (1991-2016-cı illər)
İllər 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 Cəmi
1991 3 1 2 3 1 1 11
2000 2 1 1 1 2 7
2016 2 4 1 3 1 11
Ümumi 5 1 6 6 4 2 1 1 3 29
Qeyd: Cədvəldə, yuxarıdakı tək rəqəmlər onilliklərin göstəricəsidir. (Məsələn, 1991
yuxarıdakı 1 rəqəm 1991, 2 rəqəm 1992-ci il və s. bildirir).
Diaqram 4.
Müstəqillik illərində ADBTİA-nın əməkdaşlarının pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru elmi
dərəcəsi alanların qrafiki (1991-2016-ci illər)
Aparılmış tədqiqatdan belə nəticəyə gəl-
mək olar ki, Akademiyanın kadrları illər üzrə 83
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru namizədlik dis-
sertasiyası müdafiə etmişlər. Onlardan: 69-u pe-
daqoji elmlər namizədi, 13-cü isə bioloji elmlər
namizədi, 1-i isə texnika üzrə elmlər doktoru
dissertasiyası müdafiə etmişlər. Onlardan, 60-ı -
azərbaycanlı, 10-u - rus, 1-i - gürcü, 1-i isə baş-
qa millətdəndir.
Cədvəl № 7.
Akademiyanın professor-müəllim heyətinin yaş tərkibinin cədvəli
(2016-2017-ci illər)
Yaş həddi Müəllimlərin sayı
22-30 10
31-40 40
41-50 45
51-60 61
61-65 30
66-dan yuxarı 35
Cəmi: 221
Dilqəm Quliyev
232 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Tələbə Elmi Cəmiyyəti Azərbaycan Res-
publikası Prezidentinin 22 may 2009-cu il tarixli
295 nömrəli Sərəncamına uyğun olaraq Azər-
baycan Respublikası Təhsil Nazirinin
27.06.2014-cü il 752 nömrəli əmri ilə təsdiq
edilmiş “Tələbə Elmi Cəmiyyəti haqqında Nü-
munəvi Əsasnaməyə” uyğun fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasında tələbələrin elmi-tədqi-
qat işlərinin təşkili və əlaqələndirilməsi vəzifə-
lərini Tələbə Elmi Cəmiyyəti yerinə yetirir. Tə-
ləbə Elmi Cəmiyyəti sabahın gənc tədqiqatçıla-
rının həqiqi axtarış və yaradıcılıq məktəbidir.
Eyni zamanda, bu cəmiyyət istedadlı və bacarıq-
lı tələbələrin üzə çıxarılmasında mühüm rol oy-
nayır. Bu elmi arena tələbələrin nə qədər bilikli,
bacarıqlı, elmə bağlı olmalarını nümayiş etdir-
mələri baxımından çox önəmlidir.
Dünyanın 60000 dən çox kitabxanasında
fəaliyyət göstərən bu proqram kitabxana daxili
bütün əməliyyatları avtomatlaşdırır.
Hal-hazırda kitabxana müasir kitabxanala-
rın tələblərinə cavab verən mədəni, ünsiyyət və
informasiya-məlumat vermə, müxtəlif tədbirlə-
rin və sərgilərin keçirilməsi mərkəzinə çevril-
mişdir. Bu gün kitabxanaya yalnız kitablar və
dövri mətbuat materialları ilə deyil, elektron da-
şıyıcılar, audio və video materiallar, tam mətnli
elektron resursların hazırlanması və işlənməsi
üzərində işlər gedir.
Tədris ilinin əvvəlində I kurs tələbələri
qısa müddətə əvvəlcədən hazırlanmış dərsliklər-
lə təmin olunmuşdur. Kitabxananın zəngin qəzet
və jurnal fondu var. Burada 30-cu ildən başlaya-
raq idmana aid qəzet və jurnallar saxlanılır. Ça-
tışmayan ədəbiyyatların elektron nüsxələri tərtib
olunur və qiraət zallarında istifadə üçün nümu-
nələr istifadəyə verilir.
Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi məq-
sədilə 2016-cı ilin mart-avqust aylarında Akade-
miyanın Strateji Planlaşdırma üzrə İşçi Qrupu-
nun üzvləri Belarus Dövlət Bədən Tərbiyəsi
Universiteti, Acıbadəm Universiteti, Hacəttəpə
Universiteti (42 438 tələbə), Mərmərə Universi-
teti (51 000 tələbə), İstanbul Universiteti (178
901 tələbə), Ankara Universiteti (66 555 tələbə),
Sofiyada “Vassil Levski” Milli İdman Akademi-
yası, Köln Alman İdman Universiteti (6 000
tələbə), Şeffield Hallam Universiteti( 31,500
tələbə) və Lyublyana Universitetinə (42 922 tə-
ləbə) səfər etmişlər. Səfər zamanı idman tibbi,
idman menecmenti və idman jurnalistikası da
daxil olmaqla bədən tərbiyəsi və idman sahəsin-
də mütəxəssislərin hazırlanması üzrə təhsil mo-
delini öyrənmək üçün müxtəlif görüşlər keçiril-
mişdir. Tədris və elmi-tədqiqat laboratoriyaların
işinin təşkil edilməsinə və onların müasir təhsil
prosesində rolunun öyrənilməsinə xüsusi diqqət
yetirilmişdir.
Təhsildə keyfiyyətin artırılması, yeni
proqramların yaradılması və tələbə yönümlü
təhsil sisteminə keçid edilməsi üçün kineziolo-
giya, kinezioterapiya, idman farmakologiyası,
dietologiya, idman psixologiyası, fiziki reabili-
tasiya, idman menecmenti, idman jurnalistikası
və s. kimi yeni fənlərin tədris proqramına daxil
edilməsi zəruridir. Bununla yanaşı müvafiq sa-
hələr üzrə müəllimlərin çatışmazlığı problemi
xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu məsələ islahatla-
rın ayrıca bir hissəsini təşkil edir və bununla
bağlı olaraq Strateji Planlaşdırma üzrə İşçi Qru-
pu yüksək ixtisaslı xarici mütəxəssislərin həm
tələbələrin tədrisi, həm də yerli kadrların inten-
siv hazırlığı prosesinə cəlb edilməsi üçün aparı-
cı xarici universitetlərlə danışıqlar aparır.
“İdman menecmenti”, “İdman jurnalisti-
kası” və “İdman tibbi və reabilitasiyası” ixtisas-
ları üzrə Akademiyanın tədris proqramının ha-
zırlanması üçün Köln Alman İdman Universiteti
ilə birgə iş barədə ilkin razılıq əldə edilmişdir.
Köln Alman İdman Universitetinin professor-
müəllim heyətinin Akademiyanın tədris prosesi-
nə cəlb edilməsi üzrə növbəti addımların müza-
kirəsi üçün 2-5 iyun 2016-cı il tarixlərdə Akade-
miyada Alman İdman Universitetinin vitse-pre-
zidenti, professor Kristofer Bruerlə bir neçə gö-
rüş keçirilmişdir. Professor Bruerin Gənclər və
İdman Naziri və Təhsil Naziri ilə görüşləri za-
manı Akademiyada daha çox Köln Alman İd-
man Universitetinin təhsil modelinə istinad et-
mək məqsədəuyğun hesab edilmişdir.
Bununla yanaşı növbəti dövrdə “İdman
menecmenti”, “İdman jurnalistikası” ixtisasları-
nın inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə Birləşmiş
Kralığın Şeffild Hallam Universiteti ilə çox ya-
xında əməkdaşlıq edilir. Akademiyanın əmək-
daşları Şeffild Hallam Universitetində iş güzar
səfərdə olmuş bununla yanaşı universitetin pro-
fessor Martin Smith Villiamda akademiyada 1
həftəlik iş güzar səfərdə olmuşdur. Halhazırda
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının elmi fəaliyyətinin dünəni və bu günü
233 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
bütün stansiyalardan keçdikdən sonra memora-
dumun mətni üzərində iş gedir hansı ki yaxın
zamanlarda imzalanması gözləniləndir.
“İdman Jurnalistikası” proqramının inkişaf
etdirilməsi məqsədi ilə Birləşmiş Kralığın Dan
Mason media mərkəzinin rəhbəri olan Dan Ma-
sonla sıx əməkdaşlıq edilir hanski Akademiya-
mızda bir neçə dəfə uzun müddətli iş güzar səfər-
lərdə olmuş və proqramın hər tərəfli inkişaf et-
məsi üçün dəstəyini görsətməkdə davam etdirir.
Bununla yanaşı həmdə Akademiyada “İdman
Jurnalistikasının” proqram direktoru kimi çalışır.
Xərclərin optimallaşdırılması məqsədilə
distant təhsilin tətbiqi və tanınması üçün hüquqi
mexanizmlər işlənib hazırlanır (prosedur məsə-
lələrinin həllinə zərurət yaranmışdır).
İdman təşkilatlarının təcrübəli menecerləri
və bu sahədə öz karyerasına yeni başlayan mütə-
xəssislər üçün M.V. Lomonosov adına Moskva
Dövlət Universiteti İqtisad Fakültəsi ilə birgə “İd-
man menecmenti” ixtisası üzrə ixtisasartırma
kurslarının keçirilməsi barədə razılıq əldə olun-
muşdur.
Təhsil səviyyəsinin artırılması məqsədilə
müvafiq ədəbiyyatın alınması və onların xarici
dillərdən Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi,
eləcə də müasir tələb və standartlara cavab ve-
rən tədris və metodiki vasitələrin hazırlanmasına
başlanmışdır.
Tədris prosesinin keyfiyyətinin artırılması,
Akademiyanın tələbələri və pedaqoji heyətinin
elmi potensialı və innovativ fəaliyyətinin sti-
mullaşdırılması məqsədilə bədən tərbiyəsi və id-
man sahəsində həm yüksək keyfiyyətli təhsilə,
həm də elmi tədqiqatların aparılmasına imkan
yaradan müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş
elmi-tədris laboratoriyasının yaradılması nəzər-
də tutulmuşdur.
ADBTİA-da Böyük Britaniyanın Şeffild
Hallam Universiteti ilə birgə idman menecmenti
və idman jurnalistikası magistr ixtisasları üzrə
kurikulum hazırlamışdır. Eyni zamanda, bu
ölkənin Qlazqo Universiteti və London Kollec
Universiteti ilə birgə idman tibbi və reabilitasi-
yası üzrə magistr proqramı hazırlanmışdır. Qeyd
olunan proqramlar ingilis dilində və modullar
əsasında tədris ediləcəkdir.
2017-ci ildən Azərbaycan Dövlət Bədən
Tərbiyəsi və İdman Akademiyasında (ADBTİA)
üç yeni magist ixtisasları - İdman Tibbi və Rea-
bilitasiya, İdman Menecmenti və İdman Jurna-
listikası yaradılmışdır. ADBTİA-nın tədrisi ingi-
lis dilində olan bu ixtisaslarına qəbul olmaq istə-
yən bakalavrlar Dövlət İmtahan Mərkəzinin ma-
gistr imtahanın yalnız birinci mərhələsini keç-
miş və Mərkəz tərəfindən birinci mərhələ üçün
müəyyən edilmiş müsabiqə şərtlərini ödəmişdi-
lər. Bakalavrlar qəbul imtahanının ikinci mərhə-
ləsi əvəzinə, Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyə-
si və İdman Akademiyasının müəyyən etdiyi qə-
bul prosedurlarından keçmişdilər. Bununla ya-
naşı, bu ixtisasları seçən bakalavrlar TOEFL
IBT (minimum 83 bal) və ya IELTS (minimum
6.5 bal) test nəticələrini təqdim etmişdilər.
1 may 2017-ci ildə Beynəlxalq Gimnasti-
ka Federasiyasının (FIG) prezidenti Morinari
Vatanabe Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi
və İdman Akademiyasının “Fəxri doktor”u adı-
na layiq görülüb.
Bədən tərbiyəsi və idman təhsilinin inki-
şafında idman tibbi reabilitasiya sahəsində mü-
təxəssislərinin təhsil proqamının hazırlanıb
işlənməsində göstərdiyi yüksək səmərəli fəaliy-
yətinə görə Böyük Britaniyanın İdman Tibbi
üzrə aparıcı mütəxəssisi Dr. Maykl Pol Lusmor
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman
Akademiyasının “Fəxri professor”u adı ilə təltif
olunmuşdur.
Paralimpiya hərəkatının inkişafında və
Paralimpiya idealarının yayılmasında böyük
xidmətləri, Paralimpiya təhsilinin təbliğinə ver-
diyi dəstəyi nəzərə alaraq 8 fevral 2016-cı ildə
Cənab Ser Filip Krevenə Azərbaycan Dövlət
Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının “
Bədən Tərbiyəsi Tarixi” kafedrasının “Fəxri
professor”u adı verilmişdir. Tədqiqatın elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki,
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və Idman Aka-
demiyasının elmi-tədqiqat işlərinin təşkilinin inkişaf
tendensiyası elmi şəkildə araşdırılmış, onun məzmu-
nu müəyyənləşdirilmiş və yeni modelinin forma və
metodlar kompleksi araşdırılmışdır.
Tədqiqatın nəzəri və praktik əhəmiyyəti. Qarşıya qoyulan məqsədi həyata keçirməklə Azər-
baycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademi-
yasının elmi-tədqiqat işlərinin təşkilinin müəyyən-
ləşməsinə imkan yaranır, habelə yüksək dərəcəli
kadrların hazırlığının müasir elmi bilik sistemində
yeri, elmi quruluşu və bütövlükdə elmi sistemi
aydınlaşdırılır.
Dilqəm Quliyev
234 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Tədqiqat prosesində belə nəticəyə gəlmək
olar ki, Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasının elmi-tədqiqat işlərinin təşkili
problemi tədqiq olunur.
ƏDƏBİYYAT
1. Quliyev D.Q. Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası (70-illik salnamə). Bakı:
Adiloğlu, 2001.
2. Quliyev D.Q. Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası (85-illik salnamə). Bakı:
Letterpress, 2015.
3. Quliyev D.Q. Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasında idmançı qadın
kadrların hazırlanması yolları. Azərbaycan Respublikası GİN. «Azərbaycanda Bədən tərbiyəsi və idmanın
inkişaf perspektivləri» elmi-praktik konfransların materialları. Bakı, 2008.
4. Абдул-Лятиф Эфенди. История шекинских ханов. Баку, 1926.
5. Георический Кавказ. Азербайджанский филиал Института истории ФзФАН. Баку, 1943.
6. Рагимов Э.Т. Азербайджанская народная борьба - «Гюлеш». Диссертация. Баку, 1948.
Д. Гулиев
ВЧЕРАШНИЙ И СЕГОДНЯШНИЙ ДЕНЬ НАУЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ АКАДЕМИИ
ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА
РЕЗЮМЕ Научная политика нашей республики, успешно и достойно продолжавшаяся почтенным прези-
дентом Ильхамом Алиевым, основанная общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, развитие
науки в нашей стране за последние годы, сохранение и модернизация научно-технического потенциа-
ла, подготовка высококвалифицированных кадров в области науки и образования, оказанное им пос-
тоянное внимание и забота, эффективность учебного процесса Азербайджанской Государственной
Академии Физического воспитания и спорта, научный потенциал и стимулирование инновационной
деятельности студентов и педагогического состава Академии, результаты обучения в области физи-
ческой культуры и спорта, а также научно-исследовательские работы в международном масштабе
даны в этой статье.
D. Guliyev
YESTERDAY’S AND TODAY’S SCIENTIFIC ACTIVITIES OF AZERBAIJAN STATE PHYSICAL
TRAINING AND SPORT ACADEMY
SUMMARY
The science policy of our republic founded by the national leader Heydar Aliyev and continued
successfully and with dignity by our honourable president Mr. Ilham Aliyev, the development of science in
our country during the last years, preservation and modernization of scientific-technical potential, high
qualified manpower development in the field of science and education, the constant attention and concern
paid to them, education process efficiency of Azerbaijan State Physical Training and Sport Academy,
scientific potential and stimulation of innovative activity of the students and pedagogical staff of Academy,
education results in the field of physical training and sport, as well as scientific-research works on an
international scale are stated in this article.
Redaksiyaya daxil olub: 23.02.2018
Şah İsmayil Xətai yaradıcılığında mənəvi saflığın tərənnümü
235 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
ŞAH İSMAYIL XƏTAİ YARADICILIĞINDA MƏNƏVİ SAFLIĞIN TƏRƏNNÜMÜ
İradə Əmirəliyeva,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
ARTİ-nin aparıcı elmi işçisi
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli
Açar sözlər: Xətainin yaradıcılığı, mənəvi kamillik, mənəvi saflıq, mənəvi keyfiyyətlər, şah və şair
Ключевые слова: Творчество Хатаи, духовное совершенство, духовная чистота, моральные
качества, шах и поэт
Key words: Oeuvre of Khatai, moral perfection, spiritual purity, moral qualities, shah and poet
İsmayıl 1487-ci il iyulun 17-də Ərdəbil
şəhərində doğulmuşdur. O, on üçüncü yüzillikdə
Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində Səfəviyyə sufi
təriqətinin yaradıcısı Şeyx Səfinin nəslindəndir.
İsmayılın atası Ərdəbil hakimi Şeyx Heydər,
anası Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qızı
Aləmşahbəyim idi.
İsmayıl uşaqlıq illərindən çətinliklərlə qar-
şılaşıb, hətta qardaşları ilə birgə 5 il həbsxana
həyatı keçirib. Babası Uzun Həsən dünyadan
köçəndən sonra Ağqoyunlu şahzadələri haki-
miyyət uğrunda mübarizə aparmağa başladılar.
Şeyx Heydər 1488-ci il iyulun 9-da Şah-
dağın ətəyində (Tabasaranda) Şirvanşahın bir-
ləşmiş qüvvələri ilə qızılbaşlar arasındakı dö-
yüşdə həlak olandan sonra Sultan Yaqub anaları
Aləmşahbəyimlə iki yaşlı İsmayılı və onun qar-
daşları Sultan Əli ilə İbrahimi zindana salır. On-
lar beş il həbs həyatı keçirirlər.
Sonradan Rüstəm Mirzə onları azadlığa bu-
raxır. Sultan Əlini Ərdəbilə müstəqil hakim təyin
edir. 1493-cü ildə Rüstəm Mirzə Ərdəbil hakimi
Sultan Əli ilə birlikdə Baysunquru məğlub edirlər.
Bu zamanlar Səfəvilərin qüvvətlənməkdə, ətrafla-
rına qüvvələr toplamaqda idilər. Rüstəm Mirzə
onların artan gücündən ehtiyatlanaraq, Şeyx
Sultan Əliyə qarşı sui-qəsd təşkil edir.
Sui-qəsddən xəbər tutan Şeyx Sultan Əli
qardaşlarını da götürüb, Ərdəbilə yollanır. Lakin
yolda Rüstəm Mirzənin qoşununa rast gəlirlər.
Şeyx Sultan Əli vəziyyətin ciddiliyini görüb
İsmayılı Səfəvi təriqətinin rəhbəri elan edir və
qardaşlarını Ərdəbilə göndərir, özü isə başının
dəstəsi ilə Rüstəm Mirzənin qoşunu ilə döyüşə
girir. Bu savaşda (1494) qızılbaşlar məğlubiyyə-
tə uğrayır və Şeyx Sultan Əli həlak olur. Sufilər
İsmayılla onun qardaşı İbrahimin Ərdəbildə giz-
lənməsinə yardım edirlər. Rüstəm Mirzə onların
tutularaq öldürülməsi əmrini verir.
İsmayıl hakimiyyət uğrunda mübarizəyə
hələ kiçik yaşlarında ikən başlamalı olub. Atası
Şeyx Heydərdən və qardaşı Sultan Əlidən sonra
qızılbaşlar hərəkatına (başlarına 12 zolaqlı qır-
mızı çalma qoyduqları üçün onlar qızılbaşlar ad-
landırılırdı) rəhbərlik edib. 1499-cu ilin avqus-
tunda Lahicandan Ərdəbilə yola düşəndə onun
vur-tut 12 yaşı vardı.
Bir müddət ötür. İsmayıl müəyyən yaşa
çatır, Qızılbaşlar güclənir. İsmayıl qoşunun ba-
şına keçir.
Qızılbaşlar 1501-ci ilin ortalarında Şərur
düzündə Əlvənd Mirzə ilə döyüşə girirlər.
İsmayılın 7 minlik qoşunu Əlvənd Mirzənin 30
minlik ordusunu məğlub edir. Qızılbaşların Təb-
rizə yolu açılır. Təbrizdə İsmayıl özünü şah elan
edir (1501). Beləliklə, paytaxtı Təbriz olan
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin təməli qoyulur.
Bundan sonra, I Şah İsmayıl Ağqoyunlu hökm-
darı Sultan Murada təslim olmağı təklif edir.
Sultan Murad onun təklifini qəbul etmir. Səfəvi
və Ağqoyunlu qoşunları 1503-cü il iyunun 21-
də Həmədan yaxınlığında üz-üzə gəlirlər. Şah
İsmayıl döyüşü udur. Nəticədə Ağqoyunlu döv-
ləti süqut edir. Daha sonra Şah I İsmayıl Şeyba-
ni xanı məğlub edir. Beləliklə, Şah İsmayıl öz-
bək dövləti də daxil olmaqla Osmanlı imperiya-
sının sərhədlərinə kimi uzanıb gedən böyük bir
dövlət qurur.
Şah I İsmayılın hakimiyyəti illərində Səfə-
vilər dövləti Yaxın Şərqin qüdrətli dövlətlərin-
İradə Əmirəliyeva
236 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
dən biri olur. Bu dövlətin ərazisi 2 milyon 800
min kvadrat kilometri əhatə edirdi.
Şah I İsmayılın apardığı müharibələr qüd-
rətli hökmdarın vahid Azərbaycan dövləti yarat-
maq arzu və istəyi ilə bağlı idi.
Şah İsmayıl məharətli, cəsur və istedadlı
sərkərdə, böyük hökmdar, uzaqgörən dövlət xa-
dimi, məğrur, azad fikirli, şəxs və diplomat ol-
maqla yanaşı qüdrətli şair idi, yaxşı təhsil almış-
dı. Lahicanda tanınmış alim Şəmsəddin Lahici-
dən ərəb və fars dillərini öyrənmiş, elmlərə yi-
yələnmişdi. O, qılıncı və qələmi ilə Azərbaycan
xalqının tarixində misilsiz iz qoymuş böyük
şəxsiyyətdir. Şair və alimlərə öz fəaliyyətlərin-
də, sənətkarlara işlərində dəstək dururdu. Xətayi
təxəllüsü ilə “Dəhnamə” (“On məktub”) poema-
sı; “Bahariyyə” kimi məşhur şeir, çox saylı qə-
zəlləri, qəsidələri, bayatıları, gəraylıları və qoş-
maları vardır.
Şah İsmayıl Xətai qısa ömür sürdü. Lakin
dövlət işlərinə çox vaxt sərf etməsinə baxmaya-
raq, zəngin və çoxcəhətli bir irs qoyub getmişdir.
Xətai istər heca, istərsə də əruz vəznində, həm
epik, həm də lirik janrlarda əsərlər yaratmış,
Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.
Bu qüdrətli hökmdarın öz xalqı qarşısında
böyük xidmətləri olmuşdur: Azərbaycan milli
mədəniyyətinin, elmin, incəsənətin tərəqqisin-
dən, ictimai və iqtisadi inkişafından ötrü münbit
şərait yaratmışdı; Azərbaycan türkcəsini dövlət
dili elan etmişdi. Tarixdə Azərbaycan dilini bi-
rinci dəfə yeganə rəsmi dövlət dili səviyyəsinə
yüksəldən Şah İsmayıl olmuşdur. O, Azərbay-
can dilini həm də şeir dilinə çevirmişdi.
Onun poeziyası mənəvi kamilliyə, gözəlli-
yə, igidlik və qəhrəmanlığa, xeyirxahlığa, ədalətə
məhəbbətlə yoğrulub. O eyni zamanda pisliyi, sə-
daqətsizliyi, mənəviyyatsızlığı, yaramazlığı, ey-
bəcərliyi, əqidəsizliyi və s. kəskin tənqid edirdi.
Şah İsmayıl Xətai əsərlərində avamlığa,
mövhumatçılığa və şəxsiyyətin mənəviyyatını
buxovlayan zəncirlərə qarşı güclü etiraz duyulur.
Xətai poeziyasında xeyir və bədxahlığı
qarşılaşdırır, Dahi şairə görə, insanın gördüyü
yaxşı və yaman işin nəticəsi qarşısına çıxacaq.
Pis əmələ uyanlar axırda bunun xəcalətini çəkə-
cəkdir. Yaxşı işə və xeyirxah əməllərə önəm
verənlər üzüağ olacaqlar.
Xətai poeziyasının başlıca obyektini – in-
san, diqqətəlayiq məqsədini - bəşər övladına
sevgi təşkil edir. O, insanı yer üzünün əşrəfi he-
sab edirdi.
Xətainin əsərləri arasında "Dəhnamə"
poemasının özünəməxsus rolu vardır. Bu poema
həm klassik ədəbiyyatdan, həm xalq yaradıcılı-
ğından faydalanmaqla qələmə alınmışdır.
Xətai özlərində müsbət mənəvi keyfiyyət-
ləri cəmləşdirməyi insanlara məsləhət görürdü.
Cəsurluğa, saf sevgiyə, düzlüyə, dostluğa, qar-
daşlığa, dinc yanaşı yaşamağa, sədaqətə yüksək
əxlaqi keyfiyyətlər kimi yanaşırdı. Xətai yaradı-
cılığı ilə tanışlıq əsasında onun müsbət keyfiyyət-
lərə, nümunəvi davranış və rəftara, eyni zamanda
naqis əməllərə və hərəkətlərə aid bəzi fikirlərini
seçib ayırdıq. Onları nəzərdən keçirək.
Qəzəllərindən:
Məhəbbətə aid: Hər yetən aşiq olurmu?
(1, 36)
Hər işi eşqilə detgil cahanda,
Ki eşq ilə olan bünyadı vardır (1, 91).
Düzlük və doğruçuluğa aid: Doğruluq
dost qapısıdır, doğru gəl, gir bu yola (1, 36).
Bivəfalara aid:
Bivəfalardan məhəbbət istəyən divanədir
(1, 94).
Hər vəfasız bivəfa kimsəni yar etmək
nədir? (1, 96).
“Nəsihətnamə”sindən. Xeyirxah və əməli
saleh olmağa aid:
Görünən, göstərən, gözdə görən ol,
Aparan, gətirən, alan, verən ol (1, 213).
Dostluğa, yoldaşlığa, əqidə birliyinə aid:
Kamal əhli ilə olgil masahib
Ki ondan mərifət kəsb et əcaib (1, 217).
Yoldaş oldur rəhm edə yoldaşinə,
Yoldaşin uğratmaya yol daşinə (1, 217).
Əsilli-nəsilli olmağın vacibliyi və
faydalılığına aid:
Kimin ki, məni içrə zati yoxdur,
Çürükdür sözünün bünyadi yoxdur (1, 217).
Pislikdən, şərdən, mərdimazarlıqdan uzaq
durmağa aid:
Könül yıxma, vəli eylə eylə imarət,
Dəxi yoldaş ilə qonşunu gözlı (1, 217).
Qoşmalarından: Mərdliyə aid:
Namərd bağçasında qönçə gül olmaz,
Kamil ilə yoldaş olan yorulmaz (1, 310).
Ər odur ki, iqrarından dönməyən,
Qəlbində, könlündə riya bilməyən (1, 312).
Şah İsmayil Xətai yaradıcılığında mənəvi saflığın tərənnümü
237 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Gəraylılarından: yolundan azmamağa aid:
Yolun əyrisini getmə,
Doğru yola nəzər eylə (1, 319).
Sözün qüdrətinə aid:
Söz vardır kəsdirər başı,
Söz vardır, kəsər savaşı.
Söz vardır ağulu aşı,
Bal ilən edər yağ bir söz (1, 319).
Xətainin şeirləri arasında “Bahariyyə” xü-
susi diqqəti cəlb edir. “Bahariyyə”də təbiətin
təsviri verilir. Gənc nəslin ekoloji tərbiyəsi, eko-
loji mədəniyyətə yiyələnməsi baxımından bu
əsər zəngin imkanlara malikdir. Diqqət yetirək:
Qış getdi, yenə bahar gəldi,
Gül bitdi vü laləzar gəldi.
Quşlar hamısı fəğanə düşdü,
Eşq odu yenə bu canə düşdü.
Sərvin yenə dutdu damənin su,
Su üstə oxudu faxtə ku-ku.
Qönçə dəhəni çəməndə xəndan,
Gülməkdən ənar açıldı dəndan.
Durna uçuban həvayə düşdü,
Laçın aluban ovayə düşdü…
Xətai bu şeirdə "Eşq odu yenə bu canə
düşdü" fikrini irəli sürməklə təbiətlə insan həya-
tını vəhdətdə götürmüş olur. Şairə görə, təbiətdə
gülün açması və quşların nəğmə oxuması ilə in-
sanların ürəklərində də sevgi duyğularını oyanır.
Şah İsmayıl cəmi 37 il ömür sürdü. 1524-
cü il mayın 23-də dünyasını dəyişdi. O, Ərdəbil-
də Şeyx Səfi məqbərəsində dəfn olunmuşdur.
Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri Abbasqulu
Ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində ya-
zırdı: “… Hicri 930-cu ilin əvvəllərində (miladi
1524)… Şah İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıq-
da dünyanı işıqlandıran və qəhrəmanlıqda düş-
məni yaxan, od məcazlı bir sultan idi. Qurmuş
olduğu səltənətin mühüm işlərinə məşğul olma-
sına baxmayaraq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib
olub, şeir söyləməyə də mail idi”.
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirməli ol-
saq, deyə bilərik ki, Şah İsmayıl Xətainin yara-
dıcılığı bir tərbiyə məktəbidir, eyni zamanda
təhsilləndirici, maarifləndirici və inkişafetdirici
təsir gücünə malikdir. Problemin aktuallığı. Mənəvi keyfiyyətlərə
yiyələnməyin vacibliyi, əxlaqın saflaşdırılmasına dair
Xətainin fikirləri sistemləşdirildiyindən aktualdır.
Problemin yeniliyi. Məqalədə Şah İsmayıl
Xətai yaradıcılığında mənəvi saflığın tərənnümü diq-
qət mərkəzinə gətirilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Ali təhsil
müəssisələrində “Azərbaycanda məktəb və pedaqoji
fikir tarixi” fənni üzrə məşğələlərdə müəllimlərə öz
köməyini göstərəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
Şah İsmayıl Xətayi. Keçmə namərd körpüsündən: Şeirlər və poemalar. Bakı: Yazıçı, 1988.
И.Б. Амиралиева
ВОСХВАЛЕНИЕ ДУХОВНОЙ ЧИСТОТЫ В ТВОРЧЕСТВЕ ШАХА ИСМАИЛА ХАТАИ
РЕЗЮМЕ Статья посвящена восхвалению духовной чистоты в творчестве Шаха Исмаила Хатаи. Подробно
рассматриваются взгляды поэта на товарищество и дружбу, любовь и верность, мужество и доброту, а
также на проявление зла, небрежности и неверности. Статья представляет актуальность в силу сис-
тематизации идей Хатаи относительно важности усвоения нравственных качеств и духовной чистоты.
I.B. Amiraliyeva
PRAISING OF SPIRITUAL PURITY IN THE OEUVRE OF SHAH ISMAIL KHATAI
SUMMARY
The article is dedicated to praising spiritual purity in the works of Shah Ismail Khatai. He focuses on
topics of fellowship and friendship, love and faithfulness, courage, kindness and goodness and at the same
time of evil, negligence and infidelity. Because of the fact that Khatai's thoughts about the importance of
mastering moral qualities and purifying morality are systematized, the article is topical.
Redaksiyaya daxil olub: 22.02.2018
Şəfəq Şahməmmədova
238 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ALİ TƏHSİL SİSTEMİNİN TƏŞƏKKÜLÜ, İNKİŞAFI VƏ MÜASİR PROBLEMLƏRİ
Şəfəq Şahməmmədova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə dissertant
ADU
E-mail: [email protected]
Rəyçilər: psixol.ü.elm.dok., prof. S.İ. Seyidov,
psixol.ü.elm.dok., prof. R. Əliyev
Açar sözlər: fəaliyyət istiqamətləri, özünüdərketmə, şəxsiyyət, inkişaf, humanistlik, təşəkkül
Ключевые слова: направления деятельности, самопознание, личность, развитие, гуманность,
становление
Key words: activity directions, the selfcognition, the person, development, humanity, formation
Ali təhsil sisteminin tarixi aspektdə araşdı-
rılması onun yaranmasının, keçdiyi inkişaf yolu-
nun, müasir vəziyyətinin dərk olunması, eyni za-
manda onun gələcək inkişaf istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiy-
yət kəsb edir. Bu, həm də təhsilin forma və metod-
larının, metodologiyasının necə dəyişməsi, cəmiy-
yət həyatı ilə uzlaşdırılması baxımından da zəruri
şərtlərdəndir. Digər bir amil kimi onu da qəbul et-
mək olar ki, bir çox hallarda artıq tarixiləşmiş bir
sıra biliklər, forma və metodlar bu gün üçün daha
məqbul sayıla bilər, nəinki müasir hesab edilən.
Bəs, məktəblərin yaranmasına, onun meto-
dologiyası və istiqamətlərinin müəyyənləşdiril-
məsinə nə səbəb olmuşdur? Tədqiqatçılar onun
başlıca səbəbi kimi cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi-
ni göstərirlər. Hələ eramızdan əvvəl (VI-IV əsr-
lərdə) Roma və Yunanıstanda indiki ali təhsil sis-
teminin sələfləri hesab edilə bilən məktəblər ya-
randı. Qədim Yunan filosofları Pifaqor, Sokrat,
Platon, Aristotel və b. öz dərnəklərini (lisey və
akademiya) yaradaraq gənclərə öz təlimlərini öy-
rədir, öz fəlsəfi görüşlərini müzakirə edirdilər.
Qədim Yunan ali məktəblərinin xarakterik xüsu-
siyyəti onun humanitar istiqamətdə olması idi.
Biliklər adətən fəlsəfənin sahələrini əhatə edirdi.
Hətta riyaziyyat, fizika, psixologiya, pedaqogika,
məntiq, coğrafiya fəlsəfənin qolları sayılırdı.
Eyni zamanda elm və təhsil vəhdət təşkil edirdi.
Qədim dövrün mütəfəkkirləri həm də məşhur
müəllimlər olmuşlar. Bu sırada Evklid, Arximed,
Hippokrat və başqalarının adlarını çəkmək olar.
Platon hesab edirdi ki, hökmdar təhsilinə,
dəyərlər şkalasına, şəxsi keyfiyyətlərinə görə ida-
rə etdiyi adamlardan yüksəkdə durmalıdır. Onun
fikrincə, hakim sinif iqtisadiyyatla bağlı təmkinli
olmalıdırlar ki, idarə etdikləri adamları çox da
istismar etməsinlər, bu onlarla ünsiyyətdə qəzə-
bə, kinə səbəb olar. Hakimiyyətdə olanlar sərtlik-
lə yumşaqlığı vəhdətdə götürməlidirlər. Platon
bunları hakim sinfin tərbiyə edilməsində vacib
şərtlərdən sayırdı.
Sokrat tələbələrinə şeylər haqqında səhv
təsəvvürlərdən xilas olmaqla tədricən həqiqətən
dərk olunmasını, daha doğrusu onların özlərinin
bu qənaətə gəlmələrini öyrədirdi. Başqa sözlə,
öyrədilən mərhələ-mərhələ suallara cavab ver-
məklə müstəqil şəkildə həqiqəti dərk edirdi.
Yeri gəlmişkən müasir dövrdə kurikulum tələb-
lərinə uyğun olaraq təhsil alanların idrakı fəallı-
ğının yüksəldilməsində fərqli formada Sokrat
metodundan istifadə olunur.
Eramızın I əsrində Kvintilian (42-118) di-
daktika sahəsində ilk dəfə olaraq 12 kitabdan
ibarət “Natiqlik tərbiyəsi haqqında” əsərlər yaz-
dı. O, bu əsərlərdə təlimin pedaqoji-psixoloji
əsaslarını, təlimin öyrədilənin imkanlarına uy-
ğunluğunu, təlimdə uğur qazanmağa cəhd (təlim
motivasiyası) məsələlərini şərh edirdi.
Eramızın 476-cı ilində Roma imperiyası-
nın dağılmasıyla məktəblər də dağıldı, azad fikir
boğuldu, bir çox insanlar tonqalda yandırıldı.
Kitabxanalar və qiymətli kitablar məhv edildi.
Bununla yanaşı istehsal sahələri yarandı və inki-
şaf etməyə başladı.
İstehsal sahələrinin yaranması ilə cəmiy-
yətin təhsilli insanlara tələbatı da yarandı. Belə-
liklə, artıq XII əsrdə ilk universitetlər, Bolonya
və Salerno yarandı. Daha sonra Oksford (1168),
Ali təhsil sisteminin təşəkkülü, inkişafı və müasir problemləri
239 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Paris (1200), Kembric (1209), Sarbon (1253)
universitetləri fəaliyyətə başladı.
Bütün orta əsr universitetlərində dörd fa-
kültə: incəsənət, ilahiyyat, hüquq və tibb fakül-
tələri fəaliyyət göstərirdi. Onlardan birincisi ha-
zırlıq sayılırdı. Burada yeddi sərbəst incəsənət
olan trivium (qrammatika, ritorika və dialektika)
və kvadrivium (riyaziyyat, coğrafiya, astrono-
miya və musiqi) öyrədilirdi. Yalnız bundan son-
ra üç fakültədən biri seçilə bilərdi. Lakin ilahiy-
yat fakültəsi daha nüfuzlu sayılırdı.
Təlimin əsas forması mühazirə idi. Müha-
zirənin ümumi planı Aristotelin məntiqi sxeminin
əsasında qurulurdu. Bu, antik dövrdəki mühazirə-
söhbətdən bir addım geri çəkilmə hesab edilir.
Təlim forması dini kitablardan və ya Aristotelin
əsərlərindən ayrı-ayrı mətnlərin oxunmasından
ibarət idi. Mətn oxunduqdan sonra onun izahı və
şərhi verilirdi.
Orta əsrlərin sonuna yaxın antik mədəniy-
yətə yenidən maraq artır, insana maraq ön plana
keçir və beləliklə humanist pedaqoji cərəyan
yaranır.
İslahatçı – pedaqoqlar içərisində Y.A. Ko-
menskinin xidmətləri xüsusi qeyd olunur. O, tə-
lim və tərbiyənin əsasını işləyir. Onu da göstər-
mək lazımdır ki, Y.A. Komenskinin ideyalarının
bəziləri müasir dövrdə də aktuallığını itirməyib.
Burjua inqilabları pedaqogikanın inkişafı-
na yeni təkan verdi. C. Lokk (1632-1704) özü-
nün pedaqoji nəzəriyyəsi ilə “centlmenlər” tər-
biyəsi sistemini yaratdı. Bu sistemdə fiziki və
mənəvi tərbiyənin vəhdəti ideyası irəli sürülür.
J.J. Russonun pedaqoji əsərlərində isə demokra-
tiya və özünüinkişaf ideyası öz əksini tapır. Ru-
siyada da təhsildə yeni yol axtarışı başlanılır.
1726-cı ildə Sankt-Peterburqda Akademik Uni-
versitet açılır.
1755-ci ildə M.V. Lomonosovun ciddi
səyi nəticəsində Moskva Universiteti yaradılır.
Universitet üç fakültə: fəlsəfə, hüquq və tibb
fakültələri ilə fəaliyyətə başlayır.
İnsanın təbii gücü olan özünüinkişaf ide-
yasının yaradıcısı İ.Q. Pestalossi təlim və tərbi-
yənin yeni istiqamətini müəyyənləşdirdi. Rusiya
Universitetlərində onun ideyalarına istinad edil-
məyə başlandı.
Bütün dünyada institut və ali təhsil sistemi
dərinləşdirilmiş ixtisaslaşma və diferensiasiya
əsasında qurulmuşdur. Lakin istənilən inkişaf
dalğavari formada baş verir.
XIX əsrin 60-70-ci illərində demokratik
ruhlu ziyalılar, ictimai-siyasi xadimlər təhsil sis-
temində yeni yolların tapılması və tətbiqi məsə-
lələri ilə ciddi şəkildə məşğul olmağa başladılar.
Təxminən eyni vaxtda Rusiyada ali təhsillə bağ-
lı N.İ. Piroqovun “Məktəb və həyat”, “Universi-
tet məsələləri”, D.İ. Pisarevin “Bizim universitet
elmi”, L.N. Tolstoyun “Tərbiyə və təhsil” adlı
məqalələri çap olunur. N.İ. Piroqov universitet-
lərdə sərbəstliyin verilməsi, mühazirələrə məc-
buri davamiyyətin ləğv edilməsini, elm və təhsi-
lin vəhdəti və s. məsələləri qaldırır.
Sovet ali təhsil sisteminin böyük nailiyyəti
kimi çoxsaylı ali təhsilli kadrların hazırlanmasını
göstərmək olar. Bu kadrlar hərtərəfli biliyə və ki-
fayət qədər dərin ixtisaslaşmış biliyə yiyələnir-
dilər. Lakin bir cəhəti mütəxəssislər xüsusi qeyd
edirlər ki, bu biliklər səpələnmiş formada olurdu.
Yəni Ali təhsil almış kadrların heç də hamısı yox,
yalnız təhsildən sonra müstəqil şəkildə sistemli
bilik əldə edənlər yüksək mütəxəssis olurdular.
İdeoloji sistemin elm və təhsilə vurduğu zi-
yan isə dəhşətli dərəcədə idi. Həmin dövrdə yalnız
görkəmli elm və təhsil işçilərinin repressiyaya
uğramasından deyil, həm də bütövlükdə sistemin
repressiyaya uğramasından danışmaq olar.
“Əgər ideoloji-siyasi kompaniyanın birinci
mərhələsində abstrakt “xalq düşmənindən” danışı-
lırdısa, artıq 30-cu illərin ortalarında konkret adlar,
ünvanlar göstərilirdi. Marksizm-Leninizm klassik-
lərinin ideyalarının kor-koranə, zorakılıqla elmə
gətirilməsi, bütün sahələrə tətbiq edilməsi, partiya-
nın ideoloji-siyasi xəttinin həyata keçirilməsi pri-
mitiv şəkildə qanuniləşdirilirdi” (2, 57).
SSRİ-də ideoloji mübarizə getdikcə kəs-
kinləşir, vəziyyət ağırlaşırdı. O vaxtlar universi-
tet və institutlarla yanaşı, ayrıca Qırmızı Profes-
sorlar İnstitutu da fəaliyyət göstərirdi. Bura yal-
nız sınanmış partiyaçıları qəbul edirdilər.
UİK(b)P MK-nın “Xalq Maarif Komissar-
lıqları sistemində pedoloji təhriflər haqqında”
1936-cı il 4 iyul tarixli qərarı elm və təhsil sahə-
sində əsaslı dəyişikliklərə səbəb oldu. Ayrı-ayrı
elm sahələri, eləcə də çoxsaylı elm, təhsil işçilə-
ri tənqid və özünütənqidə məruz qaldılar. 30-cu
illərdə ittifaqda, o cümlədən Azərbaycanda bu
proses geniş vüsət almışdı. A.O. Makovelski,
F.Ə. İbrahimbəyov, Ə.K. Zəkuyev kimi gör-
Şəfəq Şahməmmədova
240 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
kəmli alimlər səhv yolda olduqlarını, hətta əv-
vəlki illərdə səhv mövqe tutduqlarını “etiraf” et-
mək məcburiyyətində idilər.
Elm və təhsil müəssisələrinin sərbəstliyi
məhdudlaşdırıldı. Hesab edilirdi ki, sovet mark-
sist pedaqoqları cəmiyyət quruculuğunda yaxın-
dan iştirak etməlidirlər. Ali təhsil sistemində
sərbəstlik kapitalist dünyasına xidmət kimi qiy-
mətləndirilirdi və bu çox təhlükəli sayılırdı.
Təhsilin humanistləşdirilməsi tələbə hərəkatına
imkan verə bilərdi.
Müasir dövrdə gənclərin təhsili xüsusi ak-
tuallıq kəsb edir. Bunun üçün ali təhsilin özünün
prinsip, məqsəd və mahiyyəti açıq-aydın təsəv-
vür edilməlidir. Deməli, təhsilin pedaqoji para-
diqmaları müəyyənləşdirilməlidir. Pedaqoji
elmlər sistemində təhsilin mahiyyət və məzmu-
nunu əhatə edən üç paradiqma göstərilir.
1. Elmi-texniki paradiqma. Onun əsasında
həqiqətin konkret elmi əsaslarla sübutu dayanır
və bu, praktikada sınaqdan keçirilir.
Hər bir tələbənin idraki qabiliyyətləri
müxtəlif sahələr üzrə fərqlidir. Bununla belə on-
ların hər birinin potensialı genişdir. İnsanın ya-
radıcılığa və idraki fəaliyyətə meyli adətən güc-
lü olur. Lakin tələbələrdə bu daha yüksəkdir.
Deməli, tələbənin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri-
ni ilk növbədə nəzərə almaq lazımdır. Eyni za-
manda şəxsiyyətin istiqamətini, qabiliyyətini nə-
zərə almaq lazımdır ki, onun təlim fəaliyyətini
səmərəli şəkildə qurmaq mümkün olsun. Tələ-
bəni başa düşmək üçün onunla qarşılıqlı müna-
sibət və ünsiyyəti əməkdaşlıq və hörmət üzərin-
də qurmaq lazımdır.
Elmi-texniki paradiqmada pedaqoji texno-
logiya kimi müəllimin monoloqu əsas götürülür.
2. Humanist paradiqma. Onun əsasını həqi-
qətin axtarışı təşkil edir. Bu paradiqmada “Bilik
gücdür” devizi yox, “Dərketmə gücdür” əsas say-
ılır. Mühüm pedaqoji texnologiya isə dialoqdur.
3. Ezoterik paradiqma. Onun əsasında
dərk etmə yox, əldə etmə dayanır. Tələbələrin
hazırlanmasında onun daxili aləminə nüfuz
etmə, onda lazım bilinən keyfiyyətləri formalaş-
dırmaq əsas götürülür.
Hal-hazırda Azərbaycanda ali təhsil siste-
mində elmi-texniki pedaqoji paradiqmadan hu-
manist paradiqmaya keçid prosesi gedir.
XX əsrin ortalarında psixoloq, filosof və
sosioloqlar (K. Rocers, E. Erikson, E. Fromm, A.
Maslou və b.) belə qənaətə gəldilər ki, şəxsiy-
yətin yaradıcı fəallığı özünütəsdiq və özünüreal-
laşdırmağa xidmət etməlidir. Bunun üçün o, fasi-
ləsiz olaraq özünütəkmilləşdirmə və özünüger-
çəkləşdirməyə cəhd etməlidir. Təbii ki, burada
bir tərəfdən təhsilin mahiyyəti dəyişməli, bunun
üçün münbit şərait yaradılmalıdır. Digər tərəfdən
əməkdaşlıq, humanizm və demokratik prinsiplərə
əməl olunmalıdır. Hesab edirdilər ki, özünüinki-
şaf üçün ən yaxşı üsul qarşılıqlı münasibət və
qarşılıqlı təsirin humanistləşdirilməsidir.
Təhsil sisteminin tarixi şərhindən də gö-
ründüyü kimi o, tarixən sərt qaydaların qoyuldu-
ğu qapalı bir sistem olmuşdur. Doğrudur, tarixin
bütün dövrlərində görkəmli mütəfəkkirlər, filo-
sof, pedaqoq və psixoloqlar (C. Lokk, J.J. Rus-
so, C. Darvin, Q. Spenser, E. Erikson, A. Mas-
lou, K. Rocers və b.) pedaqoji sistemin açıq ol-
masının nəzəriyyəsini, elmi-pedaqoji əsaslarını
hazırlamışlar.
Təhsildə birtərəfli yanaşma tələbələrin
tənbəl və ya çalışqan, güclü və ya zəif kimi bö-
lünməsinə səbəb olur. Bu da qarşılıqlı münasi-
bətlərdə neqativ nəticələrə gətirir. Professor
Ə.Ə. Əlizadə yazır: “Məktəb həyatının huma-
nistləşdirilməsi yeni pedaqoji təfəkkürün ana
xətti kimi özünü göstərir. İnsan amili ancaq bu
yolla məktəb həyatına nüfuz edib önəmli peda-
qoji məna kəsb edə bilər” (4, 30).
Ə.Ə. Əlizadəyə görə, təbii ki, təhsilin hu-
manistləşdirilməsi ilk növbədə qarşılıqlı müna-
sibətlərin humanistləşdirilməsidir.
Bir çox hallarda təhsilin humanistləşdiril-
məsi dedikdə humanitar fənlərin nisbətinin ço-
xaldılması və ya bu sahədə xüsusi fənlərin keçil-
məsi başa düşülür. Əslində isə söhbət bütöv sis-
temin, təhsil prosesinin tədris olunan fəndən, ix-
tisasdan asılı olmayaraq humanistləşdirilməsin-
dən gedir. Əgər belə olmasaydı texniki universi-
tetlərdə təhsilin humanistləşdirilməsindən söh-
bət belə gedə bilməzdi.
Ali təhsil sistemində başlıca məsələlərdən
biri də təhsilin məzmunudur. Təhsilin məzmunu-
nun reallaşdırılması isə ilk növbədə onun təşki-
lindən və müəllimlərin səriştəliliyindən asılıdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24
oktyabr 2013-cü ildə təsdiq etdiyi “Azərbaycan
Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası”nda göstərilir ki, keyfiyyət nəticələ-
ri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sırasında
Ali təhsil sisteminin təşəkkülü, inkişafı və müasir problemləri
241 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
aparıcı mövqe tutmaq üçün beş strateji istiqa-
mətdə genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirilmə-
lidir. “Birinci strateji istiqamət səriştəyə əsasla-
nan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradıl-
masına yönəlmişdir” (8).
Tədqiq etdiyimiz problem baxımından
Azərbaycanda da ali təhsil sisteminin yaranma-
sının, keçdiyi inkişaf yolunun, müasir dövrdə
aparılan islahatların, dövlətin təhsillə bağlı apar-
dığı siyasətin öyrənilməsini məqsədəuyğun he-
sab edirik. Bu, bir tərəfdən mövcud vəziyyətin
öyrənilməsi, digər tərəfdən də gələcək inkişaf
istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi baxımın-
dan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycanda ali təhsilin tarixi 1919-cu
ildə cəmisi 23 ay fəaliyyət göstərmiş Azərbay-
can Xalq Cümhuriyyətinin təsis etdiyi Bakı
Dövlət Universitetinin yaranması ilə başlayır.
Lakin bununla bərabər həmin dövrədək yaradıl-
mış xeyli sayda qəza məktəblərinin fəaliyyəti ilə
bağlıdır.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ali
təhsil müəssisəsi olmasa da sonralar Azərbayca-
nın ictimai-siyasi həyatında, təhsilin, elmin, mə-
dəniyyətin inkişafında müstəsna xidmətləri ol-
muş ziyalılardan H. Zərdabi, Ə. Hüseynzadə, Ə.
Ağayev, N. Vəzirov, N. Nərimanov və digər
çoxsaylı ziyalılar Rusiya, Türkiyə və Avropada
təhsil almışlar.
Xalq Cümhuriyyəti yarandığı ilk günlərdə
Qori Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan şö-
bəsinin Qazaxa köçürülməsinə çalışdı. Nəhayət
ki, bu iş Firudin bəy Köçərlinin səyi və kömək-
liyi ilə baş tutdu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə
xalq maarifinin yenidən təşkilinə ciddi diqqət
yetirildi. Rusiya və Türkiyədə təhsil almış mütə-
xəssislər dəvət olundu. “Bakı Dövlət Universite-
ti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Pedaqoji İnstitut
və Dövlət Konservatoriyasının açılması üçün
müəyyən təşkilati işlər aparılsa da, o dövrdə ya-
ranmış tarixi-siyasi şərait yalnız Bakı Dövlət
Universitetini (1919-cu il) təsis etməyə imkan
verdi” (5, 35).
Ali təhsilli milli kadrların hazırlanması
məqsədilə azərbaycanlı gənclərin xarici ölkələr-
də təhsil alması məsələsi də diqqətdən kənarda
qalmadı. “Dövlət hesabına xaricə ali təhsil al-
mağa göndərilən tələbələrdən başqa, Parlament
Komissiyası tərəfindən 31 nəfər əlavə abituri-
yent də seçilmişdi ki, onların da böyük əksəriy-
yəti öz hesabına, yaxud mesenatların maliyyə
dəstəyi ilə Qərbi Avropa ölkələrinin ali məktəb-
lərinə göndərildi” (5, 36).
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurul-
ması ilə bütün digər sahələrdə olduğu kimi təh-
sil sahəsində də yeni dövr başlandı. Əhali ara-
sında savadsızlığın ləğvi üçün ciddi işlər aparıl-
dı. Ali təhsil alanların “proletarlaşdırılması”
yolu tutuldu. Yəni ali məktəblərə qəbulda fəhlə-
kəndli gənclərə üstünlük verildi. Bakı Dövlət
Universitetinin nəzdində 1920-ci ilin dekabrında
fəhlə fakültəsi yaradıldı. Bu fakültənin yaradıl-
masında başlıca məqsəd fəhlə-kəndli gəncləri ali
məktəbə hazırlamaq idi. 1921-ci ildə Bakı Poli-
texnik Pedaqoji İnstitutu yaradıldı.
26 avqust 1921-ci ildə Azərbaycan Xalq
Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərima-
novun imzaladığı dekretlə Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji İnstitutu yaradıldı. Bu, 6 nəfər tələbə
ilə milli dildə fəaliyyətə başlayan ilk pedaqoji
institut idi. Fətulla bəy Rzabəyli institutun ilk
direktoru oldu.
“Orta məktəblərdə xarici dil fənlərindən
dərs deyən yüksək ixtisaslı müəllimlər hazırla-
maq üçün Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlı-
ğının 1937-ci il 5 mart tarixli 171 saylı əmri ilə
V.İ. Lenin adına APİ-də və İkiillik Müəllimlər
İnstitutunda həmin ilin sentyabr ayının 1-də Xa-
rici dillər fakültəsi və kafedrası açıldı.
1938-ci il 2 noyabr tarixdə Xalq Maarif Ko-
missarlığının əmri ilə APİ-nin nəzdindəki İkiillik
Müəllimlər İnstitutu müstəqil instituta çevrildi.
“1930-cu ildə Azərbaycan Dövlət Univer-
siteti 4 müstəqil ali məktəbə (Tibb İnstitutu, Pe-
daqoji İnstitut, Sovet Quruculuğu və Hüquq İns-
titutu, Kooperativ Ticarət İnstitutu) ayrıldı. Bu-
nunla yanaşı, Bakıda Zaqafqaziya Bədən Tərbi-
yəsi İnstitutu (1930) və bir sıra ali məktəb və
filiallar təsis edildi” (5, 38). Daha sonra Azər-
baycan Sənaye İnstitutu və Azərbaycan Xalq
Təsərrüfatı İnstitutu yaranır.
1959-cu ildə ali təhsil müəssisələrinin fəa-
liyyətini əlaqələndirmək və rəhbərlik etmək Ali
və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi yaradılır və
1962-ci ildə isə bu Komitə Ali və Orta İxtisas
Nazirliyinə çevrilir.
1988-ci ildə Maarif Nazirliyi, Ali və Orta
İxtisas Nazirliyi və Texniki Peşə Təhsili Komi-
təsi birləşdirilərək Xalq Təhsili Nazirliyi adı
Şəfəq Şahməmmədova
242 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
altında fəaliyyət göstərir. 1993-cü ildə isə Xalq
Təhsili Nazirliyinin adı dəyişdirilərək Təhsil
Nazirliyi adlandırıldı.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə
etdikdən sonra həyat və fəaliyyətin bütün sahə-
lərində, o cümlədən ali təhsil sistemində əsaslı
islahatlar aparıldı. İnkişaf etmiş dünya dövlətlə-
rinə inteqrasiya etmək, milli-mənəvi dəyərlərin
dirçəldilməsi, milli kökə qayıdılması üçün təhsil
sisteminin üzərinə də yeni vəzifələr düşür. Təh-
silin ümumbəşəri, eləcə də milli əsaslar üzərində
qurulması, əmək bazarının tələblərinə cavab
verə bilən yüksək ixtisaslı kadrlara ehtiyac artdı.
“Keçid dövrü təhsilə, təhsil sisteminə,
onun sosial-psixoloji tərəflərinə də təsir göstərir.
Bir tərəfdən insanlar dərk edir ki, sosializmdən
fərqli olaraq indi biliklərə, elmə yeni tələblər
verilir, yüksək ixtisaslı, səviyyəli, bilikli adam-
lara ehtiyac artır. Digər tərəfdən diplomlu, ali
təhsilli, lakin qabiliyyəti, bacarığı olmayanlar
tədricən sıradan çıxır. Belədə insanların getdik-
cə elmə, təhsilə, biliyə münasibəti dəyişir. Xü-
susilə, texniki, xarici dil, iqtisadi bilikləri mə-
nimsəmək ehtiyacı güclənir” (3, 12).
R.İ. Əliyev göstərir ki, müasir dövrdə təh-
sil həm də yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaq vasi-
təsinə çevrilmişdir. İndi təhsil almaq heç də yal-
nız sosial statusun artması mahiyyəti daşımır.
Bununla belə təhsil gələcək statusun yüksəldil-
məsi üçün bazis rolunu oynayır. Sovet hakimiy-
yəti dövründə nüfuzlu hesab olunan bir çox sa-
hələr, eləcə də o sahədə təhsil almaq indi heç də
nüfuzlu sahə sayılmır. İndi dövrün tələblərinə
uyğun yeni sahələr yaranır. Deməli, o sahə üzrə
təhsil almaq daha mötəbər hesab olunur.
Beləliklə, müasir dövrdə təhsil ikili ma-
hiyyət daşıyır: iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması
və yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaq.
Deməli, ali təhsil sistemində aparılan isla-
hatlar bir tərəfdən dövrün tələblərindən irəli gə-
lir. Digər tərəfdən də islahatlar müəyyən qədər
dövrü, zamanı, onun tələblərini qabaqlamalıdır.
Bütün bu deyilənlərin həyata keçirilməsi
üçün Azərbaycan dövləti bir sıra qanunların, qə-
rarların işlənib hazırlanmasını, həyata keçirilməsi-
ni təmin etdi. Bu sahədə ilk və əsaslı qanun olan
“Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının
qanunu” 2009-cu il 19 iyun tarixində qəbul edildi.
Təhsil haqqında Qanunun 22.1. maddəsin-
də göstərilir: “Ali təhsil pilləsində cəmiyyətin
və əmək bazarının tələbatı nəzərə alınmaqla
yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin və elmi-pedaqo-
ji kadrların hazırlığı həyata keçirilir” (8, 31).
Qanunun 22.2. maddəsində ali təhsilin üç
səviyyəsi: bakalavriat, magistratura və dokto-
rantura səviyyələri göstərilir. Qeyd etmək istər-
dik ki, təhsilin magistratura səviyyəsinin qəbul
olunması ali təhsil sistemində mühüm irəliləyiş
sayıla bilər. Bu, eyni zamanda təhsilin Avropa
təhsilinə inteqrasiyasında mühüm rol oynayır.
Ali təhsil sahəsində keçirilən islahatlar
içərisində Bolonya prosesinə qoşulmaq xüsusi
bir əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan Respublikasının 2001-ci ildə
Avropa Şurasına üzv olması ilə prosesin tərkib
hissəsi kimi Azərbaycan təhsilinin də Avropaya
inteqrasiyası zərurəti yarandı və 2005-ci ilin 19
mayında Azərbaycan Bolonya prosesinə qoşul-
muşdur.
Qloballaşma, inteqrasiya, təhsilin huma-
nistləşdirilməsi ali təhsilin vəzifələrini də dəyiş-
dirir. İndi kreativ, intellektual, müstəqil düşün-
məyi bacaran mütəxəssislərə ehtiyac artır. Bu-
nunla yanaşı, milli və mənəvi dəyərlər, səriştəli
şəxsiyyətlər, vətəndaş mövqeyi olan mütəxəssis-
lərin hazırlanması təhsilin keyfiyyət göstəricisi
kimi dəyərləndirilir.
“Azərbaycan təhsil tarixində artıq tələb-
yönlü bir təhsil sistemi formalaşır. Cəmiyyəti-
mizin ehtiyac və tələbatlarına uyğun belə bir
təhsil sisteminin qurulmasında demokratikləş-
mə, humanistləşmə, inteqrasiya, diferensiallaş-
ma, fərdiləşmə, humanitarlaşma mühüm peda-
qoji prinsiplər kimi nəzərə alınır. Şəxsiyyətin
maraq və ehtiyaclarını, arzu və istəklərini əsas
götürməklə təhsil alanların mənafeyinə xidmət
göstərmək ön plana çəkilir” (7, 12).
Bütün bu deyilənlər, aparılan islahatlar ali
təhsil sistemində mühüm işlərin görüldüyünü,
bununla bərabər qarşıda çox mühüm vəzifələrin
durduğunu göstərir. Ali təhsil sistemində idarə-
etmənin dövlət-ictimai səciyyəsi, təhsilin şəx-
siyyətyönlülüyü və nəticəyönlülüyü Azərbaycan
təhsil siyasətinin əsasını təşkil edir. Problemin aktuallığı. Təhsil sisteminin daha
da yaxşılaşdırılması, təlim tərbiyə işinin, səriştəli
kadr hazırlığının səmərəli təşkili idarəetmə fəaliyyə-
tindən çox asılıdır. Pedaqoji kollektivin idarə olun-
ması istər dövlət sənədlərində, istərsə də ictimai
elmlərin qarşısında yeni vəzifələr qoyur. Bu vəzifə-
Ali təhsil sisteminin təşəkkülü, inkişafı və müasir problemləri
243 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
lərin elmi şəkildə araşdırılması və həlli yollarının
göstərilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Problemin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki,
ilk dəfə olaraq ali təhsil sisteminin fəaliyyəti, rəhbər
və işçilərin qarşılıqlı münasibətləri və bunun fəaliy-
yətin səmərəliliyinə təsiri öyrənilir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatın
nəticələrindən ali təhsil sistemində çalışan işçilər,
rəhbərlər öz fəaliyyətlərinin səmərəliliyinin artırıl-
masında idarəetmə metodlarının tətbiqində istifadə
edə bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası. Azərbaycan müəllimi, 25
oktyabr 2013-cü il
2. Əliyev R.İ., Əliyeva G.B. Mühit. İdeologiya. Şəxsiyyət. Bakı: ADPU, 2015.
3. Əliyev R.İ. Etnopsixologiya: qloballaşma və millilik. Bakı: Nurlan, 2007.
4. Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı: Ozan, 1998.
5. Əhmədov H.H. Azərbaycan təhsilinin inkişaf strategiyası. Bakı: Elm, 2010.
6. Məmmədov Y.Ə. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti – 90. Bakı: Təhsil, 2012.
7. Mehrabov A.O. Müasir təhsilin konseptual problemləri. Bakı: Mütərcim, 2010.
8. “Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu”. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2009.
Ш. Шахмамедова
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ СТАНОВЛЕНИЯ, РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ
ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются современные проблемы становления, развития системы высшего об-
разования в общественно-историческом аспекте, причины, изменения форм, методов и методологии
высшего образования на различных этапах. Указывается, что в разные периоды образование служило
различным целям.
В статье нашли отражение содержание, вопросы возникновения системы высшего образования
в Древнем Риме, Греции, далее в России. А также описывается развитие, современное состояние сис-
темы высшего образования Азербайджана.
Sh. Shahmammadova
ESTABLISHMENT, DEVELOPMENT AND MODERN PROBLEMS
OF HIGHER EDUCATIONAL SYSTEM
SUMMARY
In the article the foundation of higher educational system, its establishment and modern problems are
studied in the social-historical aspect, in each level the changes, taking place in the form, method and
methodology are investigated. It is pointed out that at different periods education served for the realization of
different purposes.
In the article the contents of education, explanation of the creation of the system of education in
ancient Greece and Rome, later on in Russia, have found their reflections. Simultaneously, the system of
education in Azerbaijan, its development and modern situation in education are reflected.
Redaksiyaya daxil olub: 21.02.2018
Rəna Qurbanova
244 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
H. ZƏRDABİNİN TƏRBİYƏ VASİTƏLƏRİ – MİLLİ TEATR VƏ MƏTBUAT
YARATMAQ UĞRUNDA MÜBARİZƏSİ
Rəna Qurbanova,
fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorant
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu
E-mail: rena_qurbanovabk.ru
Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok.dos. Y.T. Rzayeva,
ped.ü.fəls.dok.dos.T.Ə. Vahabova
Açar sözlər: H. Zərdabi, tərbiyə vasitələri, milli teatr, milli mətbuat, pedaqoji fikir, Azərbaycan
maarifçiləri
Ключевые слова: Г. Зардaби, средства воспитания, национальный театр, национальное
издательство, педагогическая мысль, азербайджанские просветители
Key words: H. Zardabi, education means, national theatre, national press, pedagogical idea,
Azerbaijani educators
H.Zərdabinin maarifçilik fəaliyyətində mü-
hüm istiqamətlərdən biri də Azərbaycanda onun
təşkilatçılığı və rəhbərliyi ilə milli teatrımızın
bünövrəsinin qoyulmasıdır. Peterburqda ali təhsil
alarkən vaxtaşırı teatr tamaşalarına gedən ayıq zi-
yalı xalqın tərbiyə olunmasında, oyanışında, tə-
rəqqisində, onun öz sözləri isə desək, “zindəgan-
lıq davasında” teatrın əhəmiyyətli bir vasitə oldu-
ğunu yaxşı dərk edirdi. Doğrudur, XIX yüzilliyin
60-70-ci illərində Azərbaycanın bəzi böyük şə-
hərlərində seyrək də olsa, teatr tamaşaları göstəri-
lirdi. Lakin rus dilində göstərilən bu tamaşalar
kütlə üçün yox, rus dilli elitar təbəqə üçün nəzər-
də tutulurdu. Milli oyanış və intibah, kütləvi tər-
biyə yolunda bu cür tamaşalar bir o qədər də əhə-
miyyət daşımırdı. H. Zərdabi və onun gimnaziya-
sındakı şagirdləri N. Vəzirov, Ə. Adıgözəlov və
b. bu sahədə diqqətəlayiq iş görərək milli Azər-
baycan teatrının təməldaşı oldular.
Həsən Zərdabi bəy teatr əsərlərini səhnəyə
hazırlamaqla iki məqsəd izləyirdi: bu əsərlərin
səhnədə yaratdığı effektlə kütlənin tərbiyəsinə
mümkün qədər təsir göstərmək, başqa sözlə, teatr-
dan kütləni ayıltmaqdan ötrü bir tərbiyə tribunası
kimi istifadə etmək; ikincisi, tamaşalardan topla-
nan ianə ilə şəhər məktəbində oxuyan imkansız
müsəlman şagirdlərinə müəyyən qədər maddi kö-
məklik göstərmək. Bu şagirdlərdən çoxunun kasıb
övladları olduğunu nəzərə çatdıran H. Zərdabi
“Bakıda müsəlman teatrının binası” məqaləsində
yazırdı: “Cəmiyyəti-xeyriyyə bina tutmadı. Kənar-
dan bir qəpik verən yox, bir tərəfdən oxuyan uşaq-
lar artıq, kimisinin paltarı, kimisinin mənzili, ki-
misinin yeməyə xörəyi və kimisinin gimnaziyaya
verməyə oxumaq pulu yox və köməksiz də keçin-
mək mümkün deyil” (1).
Zərdabi başda olmaqla teatr truppası (şərti
mənada) 1-ci və 2-ci tamaşanın müvəffəqiyyət
qazandığını və hər dəfə satılan biletlərdən xeyli
pul yığıldığını görüb ruhlandılar. Bu əsərləri
sonralar da bir neçə dəfə tamaşaya qoydular.
“Kavkaz” qəzeti 13 may 1873-cü il tarixli nöm-
rəsində yazırdı: «Bakıdan yazırlar ki, keçən
aprel ayının 17-də Bakı “Cəmiyyəti”nin salo-
nunda həvəskarlar xeyriyyə məqsədilə ikinci
teatr tamaşası vermişlər. Bu dəfə M.F. Axundo-
vun “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” adlı beş pərdəli
komediyası oynanılmışdır. “Cəmiyyət”in salonu
tam dolu idi və xeyriyyə üçün 120 manat gümüş
pul toplanılmışdır” (2, 445).
M.F. Axundov “Kafkaz” qəzeti vasitəsilə
onun əsərinin müsəlman şagirdləri tərəfindən
“türk dilində” səhnəyə qoyulduğundan xəbər tu-
tub hədsiz sevinmiş öz həmməsləkinə məktub
yazaraq razılığını ifadə etmiş, heyfsilənmiş və
Həsən bəyi məzəmmət etmişdi ki, bu xəbəri əv-
vəldən mənə bildirsəydin, mən özüm də gəlib öz
gözlərimlə onu görərdim. Əlavə etmişdi ki,
Həsən bəy Tiflisə gələndə şagird truppasında
hər kəsin öz rolunu necə oynadığı barədə ona
ətraflı məlumat verər. Mirzə Fətəli bu tədbirin
onun üçün böyük hadisə olduğunu xüsusi şəkil-
də qeyd edirdi. Realnı gimnaziya müəlliminin
bu təşəbbüsü təkcə Azərbaycan dramaturqu və
H.Zərdabinin tərbiyə vasitələri – milli teatr və mətbuat yaratmaq uğrunda mübarizəsi
245 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
maarifçisi üçün deyil, ümumiyyətlə, xalqımızın
mədəniyyət, ədəbiyyat və maarifçilik tarixi üçün
son dərəcə uğurlu, yaddaqalan bir hadisə idi.
Silsilə şəklində bir neçə dəfə oynanan ta-
maşalara biletlər satılır, yığılan bütün pullar ka-
sıb şagirdlərin ehtiyacına xərclənirdi. H. Zərdabi
həmin teatr oyunlarının səmərəsini, doğurduğu
nəticəni və camaatın ona münasibətini belə şərh
edirdi: “Əvvəlinci teatrımız yaxşı çıxdığına Ba-
kıda sakin olan, kənarlardan gələn müsəlmanla-
rın iltimasına görə “Hacı Qara”nı bir dəfə də oy-
nadıq və bu səfər yüz manata qədər pul yığdıq.
Sonra haçan gimnaziya uşaqlarının fəqirlərinə
pul lazım olanda şagirdlər piş əz vəqt xəbər edib
siyahı verirdilər ki, nə qədər pul gərəkdir. Ona
görə teatr çıxarıb vüsul olan pulları paylayırdıq.
Bu tövr ilə ildə 2-3 dəfə müsəlman bayramların-
da teatr çıxardıq. Amma neçə il belə teatr çıxar-
dıq isə də, Bakı müsəlmanlarına teatra gəlməyi”
öyrədə bilmədik. Çünki o vaxtda onlar gün ba-
tandan sonra evdən çölə çıxmağı günahi-kəbirə
hesab edirdilər” (2).
H. Zərdabi teatrda həm də rejissorluq edir-
di. Oynanan əsərin seçimi dekorasiya (ibtidai şə-
kildə olsa da), bədii tərtibat və s. məsələləri o özü
həll etməli olurdu. Əsərin seçiminə xüsusi diqqət
yetirir, onu şagirdlərin hansı dərəcədə oynaya
biləcəyini, eyni zamanda oynanan əsərin ta-
maşaçıya nə verəcəyini, necə təsir edəcəyini nə-
zərə alırdı. M.F. Axundova 7 iyun 1873-cü il ta-
rixli məktubunda həvəskar rejissor bunları dol-
ğun şəkildə nəzərə çatdırır. Dramaturqun bəzi
əsərlərini “ifa üçün münasib bilmir”, “tamaşaçı-
ların əqlini qidalandıra biləcək” əsərlərə üstünlük
verir. Anlayır ki, “bizim tamaşaçıların əksəriyyə-
ti” daha çox hissə təsir edən şeyləri sevir, bir söz-
lə, effekt axtarır”. Bir maarifçi kimi həvəskar re-
jissor tərbiyə vasitəsi olaraq tamaşaçıya hansı
mənəvi qidanı verməyi yaxşı dərk edir.
Şuşa sakini Yəhya bəy Tahirov H. Zərda-
biyə ünvanladığı 8 yanvar 1873-cü il tarixli
məktubunda bu cəfakeş millət xadiminin vətən-
pərvərliyini, maarifpərvərlik hissini, geridə qal-
mış xalqı mənəvi, maarif, sənaye və incəsənət
baxımından dirçəltmək, cəhalətdən qurtarmaq
cəhdini alqışlayır və əlavə edirdi ki, bunun üçün
sizə təşəkkür edənlər az olacaq, ancaq belə bir
xeyirxah başlanğıc və əməllərə görə öz vicdanı-
nız, həmçinin gələcək nəsillər qarşısında qürur
duyacaqsınız (3, 102-103).
H. Zərdabinin yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi
XIX əsrin II yarısı və XX əsrin başlanğıcında,
xalqların ölüm-dirim uğrunda “zindəganlıq da-
vası” apardığı bir tarixi dövrdə bu “dava”dan
qalib çıxmaq uğrunda ən mühüm tərbiyə və təb-
liğat vasitələrindən biri də mətbuat idi. Azərbay-
can milli intibahının “sübh çağı”nda (F. Köçərli)
avam kütləni ayıltmağın, məktəb və maarifə,
milli mücadiləyə, milli qeyrət və özünüdərkə sə-
fərbər etməyin mühüm vasitələrindən biri, ən
mötəbər tribunası mətbuat idi.
Bu həqiqəti H. Zərdabi yüksək ziyalı eru-
disiyası ilə fəhm edərək bu yöndə fəaliyyətə
başladı. O, Azərbaycanda xalqın öz dilində mət-
buat orqanı yaratmağın ilk təşəbbüskarlar nəsli-
ni təmsil etməklə həm də onun yaradıcısı və ic-
raçısıdır. Bakı realnı gimnaziyasında müəllim
işləyərkən o, bu ideyanı reallaşdırmaq uğrunda
uzun və əzablı mübarizə meydanına atıldı. Qəlbi
öz doğma xalqını süstlükdən, gerilikdən, əsarət,
zəlalət və ətalət girdabından qurtarmaq, yeni
dünyaya, azadlığa qovuşdurmaq eşqi ilə döyü-
nən bu gur “maarif məşəli” “Əkinçi”nin nəşrə
başlamasından 30 il sonra qələmə aldığı “Rusi-
yada əvvəlinci türk qəzeti” adlı mətbu məqalə-
sində mətbuat yaratmaq ideyası ilə bağlı cəhdini
ətraflı şəkildə şərh edirdi.
Göründüyü kimi, bu millət pərvanəsi hə-
yata keçirmək istədiyi işə böyük ümid və inamla
girişmişdi. O, qəzet nəşr etmək təşəbbüsünə
1873-cü ilin baharında başladı. Həmin il aprel
ayının 12-də bu barədə rəsmi ərizə ilə Bakı qu-
bernatoru D.S. Staroselskiyə (1832-1884) müra-
ciət etdi. 1872-1876-cı illərdə Bakı qubernatoru
olmuş Staroselskinin arvadı gürcü qızı olduğun-
dan qafqazlılara rəğbətlə yanaşırdı. Onun Həsən
bəyə münasibəti də yaxşı idi. Guya “əkin və
ziraətdən” danışacaq, yəni siyasətdən uzaq bir
qəzet olması barədə təsəvvür yaratmaqdan ötrü
onun adını “Əkinçi” qoymağı da Həsən bəyə
qubernator özü təklif etmişdi. Hətta Bakı quber-
niyasında milli dildə mətbuat orqanının yoxlu-
ğuna görə senzor olmadığından qəzetə senzorlu-
ğu da o, öz boynuna götürmüşdü.
H. Məlikovun adını çəkdiyimiz 12 aprel
1873-cü il tarixli rəsmi ərizəsindən bəlli olur ki,
Quba mülkədarı, general-mayor A. Bakıxanov
qəzet nəşr etməkdən ötrü ona 1000 manat yar-
dım göstərmişdir. Sonra ərizədə qəzetin nəşri ilə
əlaqəli şərtlər irəli sürülür və izah edilirdi.
Rəna Qurbanova
246 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
Həsən bəy həmin şərtlərin aşağıdakılar olduğu-
nu söyləyirdi: «Birincisi, qəzetin redaktorluq və
naşirlik vəzifəsini öz öhdəmə götürürəm; ikinci-
si, qəzet Bakı şəhərində Zaqafqaziya ölkəsinin
bütün müsəlman xalqlarının başa düşə biləcəyi
tatar (türk – R. Qurbanova) dilinin Azərbaycan
ləhcəsində nəşr olunacaqdır; üçüncüsü, ilk vaxt-
lar qəzet iki həftədə bir dəfə bir çap vərəqi həc-
mində buraxılacaqdır; dördüncüsü, ilk vaxtlar
qəzetin abunə qiyməti, göndərmək və çatdırmaq
da daxil olmaqla ildə iki manat olacaqdır; beşin-
cisi; qəzetin nəşri, kağızı üçün xərclər, xidmət-
çilər və mətbəə binası tutmaq üçün xərclər çıxıl-
maqla qəzet üçün toplanan pul Bakıda təsis edil-
miş müsəlman şagirdlərinə yardım cəmiyyətinin
xeyrinə sərf olunacaqdır; altıncısı, qəzet “Əkin-
çi” (“Пахарь”) adlanacaqdır; qəzetin nəşrinə
1873-cü ilin sentyabrında başlanacaqdır” (4,
183-184) Qəzetin hökumət rəsmilərinə təqdim
edilmiş proqramında onun məramı və məqsədi
də 4 maddədə yığcam şəkildə göstərilmişdir.
1873-1874-cü illər ərzində Bakı Məktəblər
Müdiriyyəti, Qafqaz Təhsil Dairəsi, Bakı Qu-
berniya İdarəsi, Qafqaz Canişinliyinin Baş İda-
rəsi Dəftərxanası, Qafqaz Canişinliyinin Senzura
Komitəsi arasında məsələ ilə bağlı uzun-uzadı
rəsmi yazışmalar baş verdi. (1, 191-197) Bu
yazışmalarda H. Zərdabinin ərizədə göstərdiyi
məsələlərə münasibət, Həsən bəyin şəxsiyyəti və
fəaliyyəti, qəzetin nəşrinin ictimai-siyasi cə-
hətdən münasib olub-olmaması müzakirə olunur.
Nəhayət, 5 oktyabr 1874-cü ildə Qafqaz Canişin-
liyi Baş İdarəsinin Dəftərxanası Senzura Komitə-
sinə göndərdiyi 5410 nömrəli məktubda qəzetin
nəşrinə icazə verir. Bundan sonra naşir və redak-
torun qarşısında yeni çətinlikləri həll və dəf et-
mək durur: mətbəə yaratmaq, onu lazımi avadan-
lıqla təchiz etmək, hürafat (şirift) və mürəttib tap-
maq. Bu cür texniki məsələləri həll etdikdən son-
ra isə abunəçilər tapmaq. Bu barədə sonralar o,
özü yazırdı: “Bəs qəzeti necə çıxardım? Pul yox,
çapçı yoldaşı yox, kitabxana yox, hürafat yox,
əmələ yox. Bir-iki yüzdən artıq oxuyan olmaya-
caq” (5). Milli mətbuatımızın banisi böyük əziy-
yətlər, yenilməz iradə, sonsuz millət sevgisi hesa-
bına qarşıda duran bütün çətinlikləri dəf edir və
nəhayət, öz məqsədinə nail olur.
“Əkinçi”nin ilk nömrəsi 1875-ci ildə iyul
ayının 22-də işıq üzü gördü. Hənifə xanım öz
xatirələrində qəzetin nəşrini böyük həyəcan və
səbirsizliklə gözləyən Həsən bəyin həmin gün
necə sevindiyini, fərəhdən gözləri yaşardığını
səmimiyyətlə xatırladır.
1877-ci ilin 29 sentyabrına, yəni bağlana-
na qədərki, 2 il 2 ay ərzində qəzetin 56 nömrəsi
çap olunmuşdur. Qəzet ayda iki dəfə ayda 300-
400 tirajla işıq üzü görürdü. Onun beş əsas şö-
bəsi var idi: “Daxiliyyə”, “Əkin və ziraət xəbər-
ləri”, “Məktubat”, “Elmi xəbərlər”, “Tazə
xəbərlər”.
Qəzetin məzmun və xarakterindən, burada
dərc olunan rəngarəng materialların səciyyəsin-
dən, istiqamət və dəyərindən danışarkən bir mə-
sələyə hökmən diqqəti cəlb etmək lazım gəlir.
Belə ki, çar senzorları qəzetin proqramı və mə-
ramı ilə tanış olduqdan sonra belə qərar və gös-
təriş vermişdir ki, gərək bu qəzetin məqalələri
yalnız əhalinin məişətinin iqtisadi və ən yaxın
mülki məsələlərinə aid olsun və dəbdə olan
siyasi görüşlərlə, yaxud bütün müasir həyat qu-
ruluşunu müzakirə etmək cəhdləri ilə doldurul-
masın” Bununla belə qəzet həm öz proqramın-
dan, həm də çar senzurasının cızdığı sərhədlər-
dən çox-çox kənara çıxıb adi təsərrüfat, məişət
qəzeti olmaqdan ziyadə böyük mədəniyyət və
maarif hadisəsinə, milli-mədəni təbliğat və təş-
viqat kürsüsünə çevrildi.
Qəzetdə çap olunan materiallar mövzu,
məzmun, tərbiyəvi istiqamət və ideya çalarına
görə rəngarəng idi. Bunların bir qismi kənd tə-
sərrüfatının müxtəlif məsələlərinə, əkin-tikin
işlərinə, əkinçiliyə, maldarlığa və s. aid qiymətli
elmi məqalələrdən ibarət idi. Müəllif kəndlilərə
təsərrüfatı becərmək qaydaları, maldarlıq və
əkinçilik problemləri ilə əlaqədar maraqlı, gə-
rəkli, elmi, zootexniki və aqrotexniki bilgilər
verirdi. “Daxiliyyə” rubrikasında ölkədaxili mə-
sələlərdən söhbət açılır, daxili problemlərlə əla-
qədar çeşidli məlumatlar verilirdi. Məsələn,
məktəb, təhsil, milli nifaq, dini nifaq (sünnilik-
şiəlik), dini və dünyəvi elmlərə münasibət və
bunlardan hansının müasir dövr üçün daha fay-
dalı olması, müsəlman aləmində geriliyin və cə-
halətin səbəbləri, milli birlik, dini birlik, cəha-
lətdən qurtuluşun yolları, xalqın gələcəyi və
onun xilası və s.
Bir sözlə, naşir Rusiya müsəlmanları ara-
sında milli dildə ilkin olaraq “nəşvü nüma” ta-
pan bu mətbuat orqanını xalqın, mənsub olduğu
diyarın aynasına çevirmək eşqi ilə çalışırdı. Bu
H.Zərdabinin tərbiyə vasitələri – milli teatr və mətbuat yaratmaq uğrunda mübarizəsi
247 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
münasibətlə qəzetin 18 dekabr 1875-ci il tarixli
nömrəsində yazırdı: “Hər bir vilayətin qəzeti gə-
rək o vilayətin aynası olsun, yəni ol vilayətin sa-
kinləri elədiyi işlər, onlara lazım olan şeylər, xü-
lasə, onların hər bir dərdi və xahişi ol qəzetdə
çap olunsun ki, o qəzetə baxan xalqı aynada gö-
rən kimi görsün. Əlbəttə, qəzetin belə ayna kimi
olmağı xalq ilədir, yəni hər kəs gərək öz dərdini
və xahişini qəzetlərində bəyan etsin ki, onların
barəsində işdən xəbərdar olanlar mübahisə et-
məklə onların yaxşı yamanlığını aşkar etsinlər,
ta ki, o işi görən onun yaxşı, ya yamanlığından
agah olub sonra peşmanlıq çəkməsin” (6, 92).
Naşir başqa xalqların qəzetlərinin təcrübə-
sinə əsasən öz qəzetində də fikir müxtəlifliyi ilə
müşayiət olunan mübahisələrin, müzakirələrin
olmasına çalışır, bunun həm qəzetin daha məz-
munlu çıxmasına, həm də xalqın oyanmasına
müsbət təsir göstərəcəyini qeyd edirdi. Qəzetə
hücum edən mühafizəkarlara, mürtəcelərə,
avamlara və cəhalətpərəstlərə, şirvanlı bir hacı-
nın timsalında cavab verərək deyirdi: “Pəs mü-
səlmanların düşməni mən deyiləm, məzkur hacı
kimi adamlardır ki, bizi millətlər arasında gülüş
yeri edib elmdən və dünyadan bixəbər qoyub
sərgərdan və payımal ediblər” (6, 93).
“Əkinçi” redaktorunun tarixi missiyası öz
xalqını bu sərgərdanlıqdan və “payimal” rəzalə-
tindən qurtarıb müasir elmə və dünyaya qovuş-
durmaq idi. Elə buna görə də qəzetdə elm, maa-
rif, məktəb, təhsil, “elmi-əbdan” (dünyəvi elml-
ər) və s. məsələlərlə bağlı silsilə yazılar gedir,
bunların əhəmiyyəti kütləyə başa salınırdı.
“Əkinçi”nin ətrafında elitar bir ziyalı dəs-
təsi, Azərbaycanın o zamankı mütərəqqi görüşlü
qələm sahibləri toplaşmışdı. Bunlardan M.F.
Axundovu, S.Ə. Şirvanini, N. Vəzirovu, Ə.A.
Goranini, M.Ə. Şirvanini, gəncəli Əhsənül-Qə-
vaidi (əsl adı Məhəmməd Sadıx Gəncəvi), dər-
bəndli Heydərini, Məhbus Dərbəndini, Məmnun
Əlqədərini və s. göstərmək olar.
Milli bir təəssübkeş kimi Həsən bəyin məq-
sədli olaraq ciddi şəkildə diqqət yetirdiyi məsə-
lələrdən biri də qəzetin dili idi. “Əkinçi” sadə,
aydın, hamının başa düşə biləcəyi, ümumxalq
ədəbi dilinin əsas normalarını özündə ehtiva edən
Azərbaycan türkcəsində nəşr olunurdu. Bu səbəbə
irticaçı qüvvələrin sözləri ilə desək, bu “şapqalı
rus”a iradlar tutulur, o, dəbdəbəli dildə yazma-
dığına, ərəbizm-farsizmlərdən mümkün qədər
uzaq durub sadə xalq dilinə üz tutduğuna görə bir
çoxlarının töhmət və tənəsi ilə üzləşirdi. Lakin o,
doğma xalqının işıqlı gələcəyi naminə öz müqəd-
dəs yolundan dönmədi. Ə. Topçubaşov doğru ola-
raq göstərir ki, Həsən bəyi məsxərəyə qoyan,
“ərəb-fars dilini bilmədiyi üçün tərəkəmə (kəndli)
jarqonundan istifadə edir” – deyən dönük ziya-
lıların, millətə yad oxumuşların, cahil ruhanilərin
tənqidçi, iradçı dəstəsinin hücumları onu dayan-
dıra bilmədi». Nəticədə “belə tənqidçilərin, böyük
hissəsi, xüsusilə də onların indiki övladları dərk
etdilər ki, milli dili bərpa etmək, milli şüuru oyat-
maq işində Həsən bəyin xidmətləri misilsizdir”.
“Əkinçi”nin dili sonradan dövrün qələm sahibləri,
milli ziyalı dəstəsi, mətbuatı, publisistikası, mə-
dəni-pedaqoji və ictimai düşüncə sferası üçün bir
örnək, baza rolunu oynadı. Yeni epoxada ədəbi-
mədəni, maarifçi-pedaqoji mühitdə formalaşmalı
və işlənməli olan ədəbi dildən ötrü zəmin yaratdı.
Bu mənada mayak rolunu oynayıb ona yol
göstərdi. “Əkinçi”nin ömrü 2 il 2 ay çəkdi.
1876-cı ildə D.S. Staroselskinin Bakı qu-
bernatoru vəzifəsini tərk etməsi rus-türk mühari-
bəsinin başlanması “Əkinçi” qəzeti ətrafında
yaranan təhlükəni artırdı. Naşir isə çarizmin
siyasi və müstəmləkə rejiminin qanunları, ab-
havası ilə yaşayan rəsmi hökumət idarələrində
“siyasi cəhətdən şübhəli və etibarsız” şəxslər
siyahısına düşdü. 1877-ci ilin 29 sentyabrında
qəzet bağlandı.
Problemin aktuallığı: Məqalədə ilk dəfə Hə-
sən bəy Zərdabinin milli teatr və mətbuat yaratmaq
uğrunda mübarizəsi təhlil və tədqiq olunub, böyüyən
nəslin təhsil və tərbiyəsində milli teatrın və mətbua-
tın oynadığı rol araşdırılır.
Problemin elmi yeniliyi: Məqalədə Həsən
bəy Zərdabinin böyüyən nəslin təhsil – tərbiyəsində
məktəblərlə yanaşı, milli teatr və mətbuatın da oyna-
dığı rol araşdırılıb üzə çıxarılır
Problemin praktik əhəmiyyəti: Məqalədən
Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixinin kur-
sunda tədrisində mühazirə və seminar məşğələlərin-
də istifadə etmək olar.
Rəna Qurbanova
248 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
ƏDƏBİYYAT
1. Современники о Г. Зардаби (Сборник). АН Азерб.ССР. Инс-т Философии и Права. Баку:
Элм, 1985.
2. Zərdabi H. Bakıda müsəlman teatrosunun binası. “Həyat” qəz., 1905, 13 dekabr
3. Həsən bəy Zərdabinin bioqrafiyası və epistolyar irsi / Nəşrə hazırlayanlar: Məmmədova M.,
Ramazanova A. AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Bakı: Nurlan, 2006.
4. Zərdabi H. Rusiyada əvvəlinci türk qəzetəsi. “Həyat” qəz., 1905, 28 dekabr, 1906, 4 yanvar
5. Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Maarif, 1974.
6. “Əkinçi” qəzeti (1875-1877). Tam mətni. / Kirill əlifbası ilə tərtib edəni: Həsənzadə T. Bakı, 1975,
Latın əlifbası ilə təkrarnəşr, Bakı: Avrasiya-Press, 2005.
7. Hənifə xanım Məlikova –Abayevanın xatirələri. Həsən bəy Zərdabi və “Əkinçi” (məqalələr,
çıxışlar, sənədlər, xatirələr və ithaf şeirləri). Bakı: Adiloğlu, 2005.
8. Zərdabi Həsən bəy və “Əkinçi”. (Bioqrafik məqalələr, məktublar, xatirələr, tədqiqatlar). Bakı:
SAMF, 2010.
Р. Гурбанова
СРЕДСТВА ВОСПИТАНИЯ Г.ЗАРДАБИ – БОРЬБА ЗА СОЗДАНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО
ТЕАТРА И ИЗДАТЕЛЬСТВА
РЕЗЮМЕ
Г.Б. Зардаби азербайджанский просветитель. В его просветительской деятельности особое
место занимает его борьба за создание средств воспитания в новом содержании. Он в национальной
среде создал книги, учебники, театр, издательство, просветительские очаги в современном
содержании, проделал рациональные работы на этом пути. Он создатель национального театра и
национального издательства.
В статье раскрывается борьба Гасан Бека за национальный театр и издательство. Объясняется
пути использования театра и издательства как средства воспитания.
R. Gurbanova
H. ZARDABI’S TRAINING MEANS THE STRUGGLE FOR THE FORMATION OF THE
NATIONAL THEATER AND PRESS
SUMMARY
H. Zardabi is an Azerbaijan enlightener. His struggle for creating new educational content has a
special importance in his career. He has done a lot of important work in the way of creating contemporary
books , textbooks, press, educational institutions in the National Press. The article deals with the struggle of
Hasan Bey for creating national theatre and press. At the same time, he is commenting on how the theatre
and press are used as a means of education.
Redaksiyaya daxil olub: 21.02.2018
Ana dilimiz mənəvi diriliyimizdir
249 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
MÜƏLLİMİN ÖZÜNÜTƏHSİLİ
ANA DİLİMİZ MƏNƏVİ DİRİLİYİMİZDİR
Seyidəli Məmmədli,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
ATMU
E-mail: [email protected]
Açar sözlər: dil, ana dili, dövlət dili, dilin qorunması və inkişafı, milli dillər
Ключевые слова: язык, родной язык, государственный язык, зашита и развитие языка,
национальные языки
Key words: language, native language, official language, preservation and development of the
language, national language
Ana dili hər bir xalqın milli varlığını
müəyyən edən başlıca amillərdəndir. Ana dili
millətin mənəvi diriliyidir. Azərbaycan xalqının
mənəvi diriliyinin təcəssümü olan mövcud dili-
miz dünyanın qədim və zəngin dillərindən hesab
olunur. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, Azərbay-
can aborigenləri türkdilli olmuş, e.ə. III-I minil-
liklərdən üzübəri türk dili ana dili statusunda
böyük inkişaf yolu keçmiş, XI əsrin ortalarında
oğuz tayfaları dilinin güclü təsiri nəticəsində
tam şəkildə formalaşmış, XII əsrdə ədəbi dilli-
miz təşəkkül tapmışdır. Ana dilimiz tarix boyu
təqib və təzyiqlərə məruz qalsa da Səfəvilər
dövləti dövründə Azərbaycan türkcəsi rəsmi
dövlət dili statusu əldə etmişdir.
İslam dininin vüsət aldığı, var gücü ilə
oturuşduğu bir dövrdə ana dilinin belə yüksəkli-
yə qaldırılması xalqımızın tarixinə yazılan ən
önəmli hadisələrdən biridir.
Tarixin sonrakı dönəmlərində görkəmli
şair və yazıçılarımız Azərbaycan dilinin daha da
inkişafı qayğısına qalmış, şifahi və yazılı ədə-
biyyatımızı inkişaf etdirmişlər.
1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi nəti-
cəsində ikiyə bölünən Azərbaycan uzun müddət
rus və fars dillərinin təsiri altına salınmış, xalqı-
mızın ana dilini dəyişməyə, onu rus və fars dil-
ləri içərisində əritməyə çalışmışlar.
1918-20-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cüm-
huriyyəti dövründə dilimiz öz ənənəvi adı ilə türk
dili şəklində dövlət dili kimi qəbul edildi. Hətta
sovetləşmədən sonra xeyli müddət belə qaldı.
1936-cı ildən sonra isə dilimizin adı Azərbaycan
dili, torpağımızın adı Azərbaycan, milli mən-
subiyyətimiz də azərbaycanlı kimi təyin edildi.
SSRİ dövründə Azərbaycan dili hüquqsuz bir
vəziyyətə salındı və respublikanın bütün əra-
zisində rus dilinin hökmranlığı həyata keçirildi.
Xalqın öz dilini, milli mənsubiyyətini, kimliyini
unutması istiqamətində ciddi işlər aparıldı. Lakin
doğma dilimiz tarixin müxtəlif zaman kəsiyində
müxtəlif problemlərə sinə gərərək gilə-gilə
inkişaf etmiş, öz varlığını, sabitliyini, özünəməx-
susluğunu qoruyub saxlamış və bugünkü dil daşı-
yıcılarına özünü ərmağan etmişdir.
Hazırda respublikamızda dövlət dili ilə
yanaşı talış, tat, ləzgi, avar, saxur, ingiloy, udin,
rus və başqa dillər də öz mövcudluğunu saxla-
maqda və inkişaf etməkdədir.
Onu da qeyd edək ki, müstəqil dövlətimi-
zin atributlarından biri sayılan dilimizin dövlət
dili statusu alması dövlətçiliyimizin inkişafı və
formalaşması ilə bilavasitə bağlıdır. Dilimizin
cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsi
məqsədi ilə verilmiş fərmanlar və qəbul olun-
muş qərarlar dilin inkişafının hüquqi baza baxı-
mından mükəmməllik göstəricisidir.
Təəssüf ki, dilə olan dövlət qayğısı ilə
bəzi dil daşıyıcılarının mövqeyi arasında uyar-
sızlıq özünü göstərir.
Məlumdur ki, hər bir dilin inkişafı həm də
onun daşıyıcıları tərəfindən formalaşır. Dil daşı-
yıcıları onun zənginliyi, qrammatik quruluşunun
möhkəmliyi və mükəmməlliyi qayğısına qalma-
lıdır.
Təəssüf ki, bəzən bu istiqamətdə müəyyən
uğursuzluq, diqqətsizlik və laqeydlik özünü göstə-
rir. Belə ki, şəhəri öz ağuşuna alan reklamlaşdırma
Seyidəli Məmmədli
250 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 3, 2018
işindəki uğursuzluq, anlaşılmaz, başa düşülməyən,
ana dilimizdən uzaq adların mövcudluğu adamı
narahat edir. Biznes strukturlarında ədəbi dil
normalarına əməl olunmur. Reklamlarda, ictimai
iaşə obyektlərində Azərbaycan dilinin leksik və
qrammatik normalarının pozulması prosesi baş
alıb gedir. Bakıda əcnəbi adlar daşıyan bir çox
dükan və restoran adlarına rast gəlmək olar ki, bu
da qarşısı alınmadıqca, təəssüf ki, genişmiqyaslı
xarakter alır. Fikrimcə, burada izahat işi ilə yanaşı
cəzalandırmadan da istifadə edilməlidir.
Dünyada baş verən elmi-texniki tərəqqinin
nəticələri olan, istehsal məhsullarına verilən adlar
dilimizdə işlənmə zorundadır. Yeni yaranan sözlər
ya yarandığı dildəki adı ilə, ya da dilimizdə həmin
mənanı ifadə edən alternativ söz formasında ifadə
olunmalıdır. Doğrudur, belə beynəlxalq sözlərin
dilimizin xüsusiyyətinə uyğun variant tapımı işi
kifayət qədər uğurla aparılmır. Lakin o da məlum-
dur ki, dilimizə uyğun yaranan yeni sözlərin işlən-
mə tezliyinə ya əməl etmirik, ya da təsadüfi hal-
larda soyuducu, bilgisayar, dabankeş, nəfəslik,
işıqfor və s. sözlər yada düşür.
Hazırda acınacaqlı vəziyyətlərdən biri də
dialekt və şivələrin ədəbi dilə hücumu və onu pis
günə qoyması ilə bağlıdır. Hətta bəzi ziyalıların
nitqində müşahidə olunan çe kar samitinin “це”
kimi tələffüzü (çiçək- цiцək, çöl-цəmən, çə-
mənlik –цəmənlik və s.), ce cingiltili samitinin
isə bir qədər də kar-küy formasında tələffüzü
(cücə, ceyran, cənub və s.) ədəbi dilimizə ziyanlı
fakt kimi qarşılanmalıdır. Doğrudur, son vaxtlar
televiziya kanallarında diktorların seçilməsində,
müğənnilərin oxuduqları mahnılarda səslərin
düzgün tələffüzünə diqqət artırılmağa başlasa da
bu iş kifayət qədər uğurlu hesab edilə bilməz.
Məlumdur ki, dilimizin lüğət ehtiyatının
müəyyən hissəsini hərəkət bildirən sözlər, feillər
təşkil edir. Lakin burada da qəribə hadisələr baş
verir. Hansısa qara əl feillərə “türkün məsəli” da-
mğası vuraraq belə sözləri leksikonumuzdan çı-
xarmağa çalışır ki, bu da əsl Azərbaycan sözləri-
nin fəal lüğətdən yox olmasına gətirib çıxarır.
Son vaxtlar dilin qrammatik quruluşu da
təhlükə ilə üzləşməyə başlayıb. Məlumdur ki, -
mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi nəqli keçmiş za-
manın normativ şəkilçisidir. Dilimizdə nəqli
keçmiş zamanın ifadəsi üçün bu şəkilçi ilə yana-
şı –ıb, -ib, - ub, -üb şəkilçisi də işlənir. Doğru-
dur, bu şəkilçi canlı danışıq dili üçün daha çox
səciyyəvidir. Lakin son zamanlar mətbuat səhi-
fələrində nədənsə nəqli keçmiş zamanın – mış4
forması işlənmir, onun yerinə daha çox bu za-
manın –ıb4 formasından istifadə olunur. Bu da
Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının pozul-
ması hesab olunur.
Nəqli keçmiş zamanla bağlı digər məsələ
isə -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçilərinin yazıda
deformasiyaya uğradılması, -ş samitinin yazıl-
maması ilə bağlıdır.
Məlumdur ki, şifahi nitq mütəhərrik, çe-
vik, dəyişən nitqdir. Dil həmişə fikrin ifadəsində
özü üçün asan variantları tələb edir. Təbii ki, di-
limizdə çox işlənən “Xoş gəlmişsiniz!” nitq eti-
keti şifahi nitqdə “ş”-sız daha asan (Xoş gəlmi-
siniz!) tələffüz olunur. Lakin bu heç də o demək
deyil ki, şifahi nitqdə olduğu kimi yazılı nitqdə
də -ş samiti ixtisar olunsun. Yazılı nitqi tənzim-
ləyən qayda-orfoqrafiya qaydaları mövcuddur.
Dilimizdəki sözlər qəbul olunmuş yazılı forma-
sını orfoqrafiya lüğətində tapır. Hamı sözün or-
foqrafiya lüğətindəki yazılış qaydasına əməl et-
məlidir. Əks halda kim neçə istəyir yazsa, yazılı
nitqdə hərc-mərclik yaranar, özbaşınalıq baş
alıb gedər. Çox təəssüf ki, hər yerdə rast gəldi-
yimiz “Xoş gəlmişsiniz!” nitq etiketini də son
vaxtlar dəyişməyə çalışırlar və onu “Xoş gəlmi-
siniz!” formasına salırlar. Beləliklə, dilin qram-
matik quruluşunda hərc-mərclik yaranar ki, bu
da ana dilimizə vurulan zərbə hesab edilməlidir.
Onu da qeyd edək ki, son vaxtlar orfoqra-
fiya lüğətinin yeni redaksiyada çapa hazırlanma-
sı orfoqrafiyanın sabitləşməsi istiqamətində atı-
lan ciddi addım hesab oluna bilər. Lakin aparı-
lan müzakirələr orfoqrafiya lüğətində yeni prob-
lemlərin davam edəcəyini göstərir. Fikrimcə,
yeni redaktədə hazırlanan orfoqrafiya lüğətində
tarixi-ənənəvilik prinsipinə hörmətlə yanaşılma-
lı, lüzumsuz dəyişmələrə yol verilməməli, lüğə-
tin müxtəlif növləri arasında (izahlı, orfoepiya
və s.) uyğunluq və eynilik gözlənilməlidir.
Hər bir dil özünün şifahi və yazılı forma-
ları, dialekt və şivələri, ədəbi dili, orfoqrafiya və
orfoepiya normaları ilə gözəldir. Dildə bu məsə-
lələrin qarışıq salınması isə xoşagəlməz və zi-
yanlı hal hesab edilməlidir. Problemin aktuallığı ana dilimizin - dövlət
dilinin cəmiyyətdə oynadığı rol və onun inkişafı isti-
qamətləri ilə bağlıdır.
Ana dilimiz mənəvi diriliyimizdir
251 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 3, 2018
Problemin yeniliyi. Ana dilinin mövcud
problemlərinin həlli istiqamətindəki təkliflər elmi
yenilik hesab edilə bilər.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə tələ-
bələr, müəllimlər və gənc tədqiqatçılar üçün əhəmiy-
yətli hesab edilir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2015.
2. Balıyev H.B. Azərbaycan dili. Bakı, 2006.
3. Əhmədzadə İ.Ə. və b. Azərbaycan dili. Bakı, 2010.
4. Həsənzadə N. və b. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2016.
5. Hüseynoğlu S. İfadəli oxunun əsasları. Bakı. 2010.
6. Qurbanov V. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Bakı, 2011.
С.Г. Мамедов
РОДНОЙ ЯЗЫК – НАШЕ ДУХОВНОЕ СУЩЕСТВОВАНИЕ
РЕЗЮМЕ
Родной язык является основным фактором, определяющим национальное существование каж-
дого народа. Азербайджанский язык является национальным языком Азербайджанской Республики.
Этот язык прошел долгий исторический путь развития. Несмотря на то, что этот язык в разных време-
нах был преследован, но он выжил и развивался.
Из-за количества носителей этого языка Азербайджанский язык в списке ЮНЕСКО находится
на 25-м ступени.
S.H. Mammadov
THE NATIVE LANGUAGE IS OUR SPIRITUAL EXISTENCE
SUMMARY
The native language determines the existence of nation. The Azerbaijani language is the national
language of the Azerbaijani Republic. This language has passed a long historical path. Despite the fact that at
certain times it was exposed, but it survived and developed.
Azeri language is at the 25th level among 50 million native speakers in the list of UNESCO.
Redaksiyaya daxil olub: 01.02.2018
Təqdim olunan məqalələrə tələblər
1. Digər redaksiyalara təqdim olunmamış məqalələr qəbul edilir.
2. Məqalələr son tədqiqatların nəticələrini əks etdirməli, yeni ideyalarla zəngin olmalı, elmi
məqalələrin yazılışına qoyulan tələblər gözlənilməlidir.
3. Məqalənin mətni təxminən 6-8 səhifə olmalıdır. Azərbaycan, rus və ingilis dillərində
məqaləyə aid açar sözlər verilir.
4. Məqalənin mətni Azərbaycan dilində latın əlifbası (Times New Roman), rus dilində krill
əlifbası və ingilis dilində ingilis (ABŞ) əlifbası ilə Times New Roman – 14 şrift ilə 1,5 intervalla
yığılmalı, elektron variantı ilə birlikdə (disklə) təqdim olunmalıdır.
5. Məqalələr üç dildən - Azərbaycan, ingilis və rus dillərindən birində çap olunur və həmin
dillərdə məqalənin xülasəsi təqdim edilir. Xülasədə irəli sürülən başlıca elmi müddəalar, tədqiqat-
dan alınan nəticələr, problemin aktuallığı, nəzəri və praktik əhəmiyyəti öz əksini tapmalıdır.
6. Məqaləyə müəllif haqqında aşağıdakı məlumatlar təqdim olunur: adı, soyadı, atasının adı,
iş yeri, tutduğu vəzifə, elmi dərəcəsi və adı, iş və ev telefonları, ünvanı, E-mail.
7. Məqalə aşağıdakı ardıcıllıqla yazılır: birinci sətirdə böyük hərflərlə məqalənin adı; ikinci
sətirdə müəllifin adı, atasının adı və soyadı, elmi dərəcəsi və elmi adı; üçüncü sətirdə iş yeri, vəzifə-
si, daha sonra elektron poçtu (E-mail).
Daha sonra həmin məlumatlar əvvəlcə rus dilində, sonra ingilis dilində yuxarıda göstərilən ar-
dıcıllıqla yazılır.
Bu məlumatlardan sonra əvvəlcə Azərbaycan dilində xülasə, sonra Azərbaycan dilində açar
sözlər; növbəti sətirdə rus dilində xülasə və açar sözlər; növbəti sətirdə isə ingilis dilində xülasə və
açar sözlər yazılır.
8. Həmmüəlliflərin üç nəfərdən artıq olması məqsədəuyğun deyildir.
9. Redaksiya məqalədə zəruri dəyişiklər və ixtisarlar, redaktə aparmaq hüququna malikdir.
10. Məqalələrə iki mütəxəssisin rəyi, şöbə və ya kafedranın, həmçinin ali məktəbin Elmi Şura-
sının və orta ixtisas təhsili məktəbinin Pedaqoji Şurasının iclas protokollarından çıxarışlar əlavə olunur.
11. Məqalədəki faktların, məlumatların dürüstlüyünə müəlliflər cavabdehdir. İrəli sürülən elmi
müddəalar müəllifin özünə məxsus olmalı, istifadə edilmiş nəzəri fikirlərin mənbəyi göstərilməlidir.
12. Məqalədə son 5-10 ildə çap olunan əsərlərə istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin
sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə
rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və məsələn, (1) və ya (1, 119) kimi işarə olunmalıdır. Eyni
ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əv-
vəlki nömrə ilə göstərilməlidir.
13. Jurnal öz profilinə uyğun məqalələri dərc edir.
14. Elmi məqalələrin sonunda elm sahəsinin və məqalənin xarakterinə uyğun olaraq aktuallıq
əsaslandırılmalı, elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi və s. aydın şəkildə verilməlidir.
15. Plagiatlıq faktları aşkar edildikdə həmin məqalənin nəşri dayandırılır.
16. Məqalə müəlliflərinin hüquqları qorunur.
17. Jurnalda «ardı növbəti nömrədə» adı altında seriya məqalələr dərc olunmur.
18. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasələri bir-birinin eyni olmalı və məqalənin məzmu-
nuna uyğun gəlməlidir.
Məcmuə “Mütərcim” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində
səhifələnmiş və çap olunmuşdur.
Çapa imzalanıb: 12.03.2018
Format: 84x108 1/16. Qarnitur: Times.
Həcmi: 16 ç.v. Tiraj: 200. Sifariş № 62.
TƏRCÜMƏ
VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA
MƏRKƏZİ
Az 1014, Bakı, Rəsul Rza küç., 125/139 b
596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99
e-mail: [email protected]
www.mutercim.az