issn: 2148-0877 Çanakkale araştırmaları türk yıllığı ... · birinci dünya harbinde...

ISSN: 2148-0877Yl: 13, Bahar 2015, Say:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

anakkale Aratrmalar The Journal of anakkale Studies

an

akka

le A

rat

rm

alar

Tr

k Y

ll

Y

l: 13

, Bah

ar 2

015,

Say

:18

/ Vol

ume:

13, S

prin

g 201

5, Is

sue:

18

Yl: 13, Bahar 2015, Say:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

anakkale Aratrmalar Trk Yll Dergisi

The Journal of anakkale Studies

anakkale Muharebeleri100. Yl zel Says

ISSN: 2148-0877Yl: 13, Bahar 2015, Say:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

ANAKKALE

anakkale Aratrmalar Trk Yll Dergisi

The Journal of anakkale Studies

anakkale Muharebeleri100. Yl zel Says

anakkale Aratrmalar Trk Yll Dergisi, ylda iki kez yaynlanan hakemli bir dergidir. Gnderilen yazlar yayn kurulunda incelendikten sonra konunun uzman iki hakemin, gerekli grld takdirde nc bir hakemin deerlendirmesi ve yayn kurulunun nihai onayyla yaynlanr. Yayn kurulu, aratrma makaleleri, dndaki yazlar (sempozyum, kongre haberleri, kitap tantmlar vb.) bizzat inceleyip hakeme gndermeden dorudan kabul veya ret karar verebilir.

Adres:anakkale Onsekiz Mart niversitesi Terziolu Yerlekesi Fen Edebiyat Fakltesi 17100 Merkez/ANAKKALETel: (+90) (286) 2180018 - 1675 Faks: (+90) (286) 2180533

Eriim: www. canakkalearastirmalari.comu.edu.tr www. acasam.comu.edu.tr E-posta: [email protected]

Yayn Tr: Ulusal Sreli YaynYayn ekli: 6 aylk Trke ve ngilizce

anakkale Aratrmalar Trk Yll Dergisinde yaynlanan yazlarda savunulan fikirler yazarlarna aittir. Dergi sahibi, yaync ve editrler sorumlu deildir. Derginin tm haklar sakldr. Akademik ve haber amal ksa alntlar dnda nceden yazl izin alnmakszn hibir iletiim, kopyalama sistemi kullanlarak yeniden baslamaz.

The Journal of anakkale Studies are solely those of the authors and do not imply endorsement by the editors, other authors or publishers. All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior written permission of the editors.

Tarayan ndeksler: TBTAK ULAKBM, DERGPARK, ASOS Index, Arastirmax tarafndan taranmaktadr.

Kapak: Arburnunda Kanlsrtta dman siperlerine dikilen alay sanca, ubat 1916.

Tasarm-Bask Hazrlk: Karnca Ajans Tel: 0312 431 54 83Bask: Eflal Ajans, Matbaaclk, Zbeyde Hanm Mah. Kazm Karabekir Cad. No: 95-1A Altnda - Ankara

anakkale Aratrmalar Trk Yll DergisiThe Journal of anakkale StudiesISSN: 2148-0877

Yl: 13, Bahar 2015, Say:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

Sahibi/ The Owneranakkale Onsekiz Mart niversitesi adna Prof. Dr. Ycel ACER: Rektr / Rector

Editrler/ EditorsLokman ERDEMR, Krat SOLAK

Editr Yardmclar/ Editorial AssistantsErhan ACAR, Rabia Glen ODABA

Do. Dr. Muhammet ERAT(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Do. Dr. mer AKIR(ankr Karatekin niversitesi)Do. Dr. Mustafa SELUK (stanbul niversitesi)Do. Dr. Beyhan KANTAR(Mardin Artuklu niversitesi)

Do. Dr. M. Fatih YAVUZ(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Do. Dr. Murat YILDIZ(Namk Kemal niversitesi)Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Akn KOYUNCU(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Yrd. Do. Dr. Yusuf SAIR(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Krat SOLAK(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Cahide Snmaz SNMEZ(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Yksel NZAMOLU(Turgut zal niversitesi)

Yayn Kurulu/ Editorial Board

Prof. Dr. Nurettin AKTAN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Prof. Dr. Tuncer BAYKARA(Ege niversitesi, Emekli)Prof. Dr. Edward J. ERICKSON(Marine Corps Universitesi, ABD)Prof. Dr. Cezmi ERASLAN(stanbul niversitesi)Prof. Dr. Raelene FRANCES(Monash University)Prof. Dr. Vehbi GNAY(Ege niversitesi)Prof. Dr. Cneyt KANAT(Ege niversitesi)Prof. Dr. Bayram Ali KAYA(Sakarya niversitesi)Prof. Dr. Ylmaz KURT(Ankara niversitesi)Prof. Dr. zzet ZTOPRAK(Ankara niversitesi)Prof. Dr. Cemil ZTRK(Marmara niversitesi)Prof. Dr. Necdet ZTRK(Baheehir niversitesi)Prof. Dr. Keir REEVERS(Monash University)Prof. Dr. brahim SEZGN

(Trakya niversitesi)Prof. Dr. Mehmet EKER(Dokuz Eyll niversitesi)Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN(Gazi niversitesi)Prof. Dr. Mete TUNOKU(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Prof. Dr. Tlay UUZMAN(Bakent niversitesi)Prof. Dr. Ali Osman UYSAL(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Prof. Dr. Selma YEL(Gazi niveristesi)Prof. Dr. Rstem ASLAN(anakkale Onsekiz niversitesi)Do. Dr. Taner ASLAN(Aksaray niversitesi)Do. Dr. Yusuf AYN(zmir Ktip elebi niversitesi)Do. Dr. Volkan ERTRK(Namk Kemal niversitesi)Do. Dr. Recep DNDAR(nn niversitesi)Do. Dr. Samira KORTANTAMER(Ege niversitesi)Do. Dr. Reyhan KRPE(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Do. Dr. brahim ZCOAR(Mardin Artuklu niversitesi)Do. Dr. M. Fatih SANCAKTAR(stanbul niversitesi)Do. Dr. Haim AHN(Sakarya niversitesi)Do. Dr. Ali SNMEZ(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Dr. Brad WEST (University of South Australia)Yrd. Do. Dr. A. Mesut AIR(Batman niversitesi)Yrd. Do. Dr. Mithat ATABAY(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Ahmet ESENKAYA(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. smet GRGL(Bakent niversitesi)Yrd. Do. Dr. Hseyin KAYHAN(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. zkan KESKN(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Feridun Hakan ZKAN(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)Yrd. Do. Dr. Burhan SAYILIR(anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Danma Kurulu/ Advisory Board

Prof. Dr. Ali ARSLAN (stanbul niversitesi Tarih Blm)Prof. Dr. Halil BAL (stanbul niversitesi Tarih Blm)Prof. Dr. Cemallettin TAKIRAN (Gazi niversitesi Tarih Blm)Prof. Dr. Mustafa ZSARI (Balkesir niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm)Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Ege niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Mehmet Fatih YAVUZ (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Do Dr. Beyhan KATER (Mardin Artuklu niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm)Do. Dr. mer AKIR (ankr Karatekin niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Abdullah ENGL (Afyon Kocatepe niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm)Do. Dr. Mustafa BIYIKLI (Ktahya Dumlupnar niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Hasan MERT (Ege niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Recep DNDAR (nn niversitesi Sosyal Bilimler retmenlii Blm)Do. Dr. Mustafa SELUK (stanbul niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Fatih SANCAKTAR (stanbul niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Muhammet ERAT (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Do. Dr. Cumhur ASLAN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyoloji Blm)Do. Dr. Rstem ASLAN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Arkeoloji Blm)Do. Dr. Zeki NACAKI (Mehmet Akif Ersoy niversitesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm)Do. Dr. Cengiz ENGL (Erzurum Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm)Yrd. Do. Firdevs ETN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Eitim Fakltesi)Yrd. Do. Dr. Lokman ERDEMR (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Grkan ERGEN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Psikolojik Danmanlk ve Rehberlik Blm)Yrd. Do. Dr. Ali GLER (Hacettepe niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Burhan SAYILIR (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Yksel NZAMOLU (Turgut zal niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm)Yrd. Do. Dr. Ahmet ESENKAYA (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Figen ATABEY (Ar brahim een niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Halil Ersin AVCI (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Ramazan Erhan GLL (stanbul niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Mustafa ARIKAN (Seluk niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Mithat ATABAY (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Arif YILMAZ (Uak niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm)Yrd. Do. Dr. Volkan MARTTN, (Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm)Yrd. Do. Dr. Cahide SINMAZ SNMEZ (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Dr. Murat KARATA (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blm)Dr. Per. Yarbay Mustafa SAHIN (Harp Akademileri Komotanligi Stratejik Arastirmalar Enstits)Dr. Hv. . Alb. F. Rezzan NALP (Gnkur ATASE D.Bk.l As.Tar..Md.ve Trk Askeri Tarih Komisyonu Genel Sekreteri)Dr. Korhan ALTUNYAY (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Edebiyat Blm)

Bu Saynn Hakemleri/ This Issues Referee Board

v

NDEKLER/CONTENTS

anakkale Muharebelerinin 100. Ylnda ............................................................ ix-x

Editrn Notu/ Editors Note ................................................................................ xi-xiv

Memet Yetiginanakkale Savalar: Nedenleri, Sorumlusu ve nemine Dair Yaklamlar ...................................................................................... 1-35anakkale Wars: Approaches towards its Causes, Responsible and Importance

F. Rezzan nalpanakkale Muharebeleri ve Mustafa Kemal ........................................................ 37-64anakkale Battles and Mustafa Kemal

smail BilginMaydos Mntka Komutan: Kurmay Yarbay Mustafa Kemal ve Cephedeki Grev Sresi, Cepheden Ayrl ........................................................ 65-88Maydos Sector Commander of Staff Colonel Mustafa Kemal and His Time of Duity, Leaving from anakkale

Nurdan Baanakkale Cephesi Deniz Savalarnda 18 Mart Kahraman Cevat (obanl) Paa ........................................................... 89-116Cevat (obanl) Pasha the Hero of 18 March in Naval Wars of anakkale Front

Mithat AtabayOsmanl mparatorluu Hizmetinde Breslau (Midilli) Kruvazr ................. 117-129Cruiser Breslau (Midilli) Service in the Otoman Empire

Reyhan KrpeAyn Corafyada ki Sava: Troia ve anakkale Savalarnn Karlatrlmas .............................................................. 131-160Two War at the Same Place: Comparison of Trojan War and Gallipoli Campaigns

S. Murad HatipBirinci Dnya Harbi anakkale Savalarna Genel Bak ve Az Bilinenler anakkale Sava Denizde mi Kazanld ...................................... 161-193Overwiev to First World War Gallipoli Campaign and Less Known Facts Was The War Won at the Sea

Altay CengizerValentine Chirole Gecikmi Bir Cevap:ngilterenin Propaganda Savalar, anakkale, Fitzmaurice ve Dierleri ..... 195-218Valentine Chirol to Delayed Answer: Britains Propaganda Wars, Canakkale, Fitzmaurice and Others

vi

Mehmet ArslanBirinci Dnya Harbinde anakkale Cephesine Asker Alm lemleri ve Askerlerin Cepheye ntikalleri ......................................................... 219-248Recruiting and Transportation Process of Army for anakkale Front Lines at World War I

Figen Atabeytilaf Kuvvetlerinin Gelibolu Yarmadasna karma Harekt (25 Nisan 1915) ........................................................................ 249-270The Ampihibious Operation of the Allies Forces to the Gallipoli Peninsula (25th April 1915)

Mustafa ahinanakkale Cephesinde Trk Ordusunun Menzil Tekilat veAskeri Ulatrma Hizmetleri ................................................................................... 271-297At anakkale Front Turkish Army Support Unit Organisation and Military Transport Services

Mehmet evik & Yavuz Selim eloluanakkale Cephesinde Trk Ordusunun ae ve kmal Faaliyetleri .............. 299-347Food and Supply Activities of Turkish Army n Gallpoli Front

Osman Yalnanakkale Cephesinde Trk Hava Harekt ........................................................ 349-383Turkish Air Operation in anakkale (Dardanelle)

Mustafa ArkanAabey ve Kardei -Hayat izgisi Savatan Geen ki Medreseli-.................. 385-410Elder Brother and His Brother -Two Person from Madrasah Whose Lifeline passes through the War-

Recep elikanakkale Savalar Srasnda Halkn Durumu .................................................. 411-430Situation of The People During Dardanelles Campaign

Yksel NizamoluTrk Kaynaklarnn tilaf Devletleri Tarafndan anakkale Cephesinin Tahliyesiyle lgili Deerlendirmeleri ..................................................................... 431-446Turkish Sources Viewpoint on the Evacuation of Gallipoli Front by the Entente Powers

Mcahit zeliktilaf Devletlerinin anakkaleyi Tahliyesinin Trk Basnna Yansmalar ..... 447-464Reflections of Allied Evacuation of the Gallipoli Peninsula on Turkish Press

Mustafa SelukHarb-i Umumi, Eitim ve Toplum: Bir Neslin Yok Oluu ................................ 465-505Great War, Education and Society: Destruction of a Generation

vii

smet zenBir ngiliz Resmi Yaynna Gre anakkale Cephesine Ait Baz statistik Bilgiler.................................................................... 507-518Some Statisticsabout Dardanelles according to an Official History of British

Tayfun Ula1930lu Yllar Trkiyesinde anakkale Savalarn Anma Etkinlikleri ve Halkevlerinin Rol .................................................................................................... 519-532Commemoration of the Gallipoli Campaign in Turkey 1930s and Community Houses

Abdullah englanakkale Savann Yznc Ylnda Trk Edebiyatnda Sava ve Kadn -Trk Tiyatrosu rnei- ........................... 533-549In the centenary Battle of anakkale War War And Women In Turksh Literature -The Example of Turkish Theatre-

M. Fatih KanterZiya Gkalpin anakkale iirinde Benlik Algs ve Kimlik Kurgusu ............. 551-562The Conception of Identification and Identity in the anakkale Poem by Ziya Gkalp

Tuncay nKaragz Gazetesi rneinde Osmanl Mizahnda ve Karikatrnde anakkale Deniz Savalar ...................................................................................... 563-592Gallipoli Naval Campaign in Ottoman Humour and Cartooning in a Sample of Karagoz Newspaper

Mustafa GleAmerikal Bir Gazetecinin Gzyle anakkale Deniz ve Kara Savalar: George Abel Schreiner ve anakkale Gnlkleri ............................................... 593-635Nawal Wars of Dardanelles and Land Battles of Gallipoli from the Eye of an American Journalist: George Abel Schreinerand His Diary

Ahmet KoakSavan Glgesinde Yazlan Hikyeler: mer Seyfettinin Hikyelerinde Savan Yansmalar ....................................... 637-656Stories Written in the Shade of Wars: Reflections of Wars in the Stories of mer Seyfettin

Emel Okur-Berberolu & Bilgehan Berberoluanakkale Savalar ve Anzak Gn Kapsamnda Trkiye ve Yeni Zelanda Eitim Programlarnda Tarihsel Empati ve Kresel Vatandalk Kavramlarnn Karlatrmas .......................................... 657-666anakkale Wars and Anzac Day Coverage in Turkey and New Zealand Education Programs Historical Empathy and Global Citizenship Concepts of Comparison

viii

Alaattin Canbayanakkale Mzik Kltrnde Geleneksel Halk Mzii .................................... 667-683Traditional Folk Music in The Music Culture of anakkale

V. Trkan DoruzBelks Hanmn anakkale Cephesindeki Ei Tevfik Rza Beye Mart 1915 Mektuplar ........................................................ 685-704Letters of Belks Hanm to Her Husband Tevfik Rza Bey Stationed in the Dardanelles in March 1915

Lokman Erdemirstanbulda Hill-i Ahmer Cemiyeti Taksim ve Daruafaka Hastanelerinin Vefat Listeleri, Yaral ve Hastalarn Vefat Sebepleri (1915-1916) .................... 705-729The Deceased List of Istanbuls Red Crescent Association, Taksim and Darussafaka Hospitals and the death reasons of the wounded and ill (1915-1916)

Sezgin KayaBursal Mehmet Nihat Bey ...................................................................................... 731-767Lieutenant Colonel Mehmet Nihat

ix

anakkale Muharebelerinin 100. Ylnda

Bildiimiz zere Atatrk ve anakkale Savalarn Aratrma Merkezi (AA-SAM), 1992 ylnda anakkale Onsekiz Mart niversitesi Rektrlne bal olarak kurulmu bir aratrma merkezidir. Merkezimiz Atatrkn devlet adam ve inklp kiilii ile nderliini aratrmak, anakkale Muharebelerinin nemini ortaya koy-mak, bu alanda aratrmalar yapmak, belge, bilgi ve fotoraflar temin etmek, anak-kale Ruhunu milletimize anlatmak gibi gayelerle yola kmtr.

Kuruluundan gnmze kadar AASAM, kendine den vazifeyi hakkyla yerine getirmi, anakkale Muharebelerine dair nemli almalara imza atmtr. Muhtelif kitaplar yaynlarken, anakkale Zaferini daha iyi anlatabilmek adna konfe-rans ve kongreler tertip etmitir. Her eyden nce 2003 ylndan itibaren anakkale Aratrmalar Trk Yll adyla bir ulusal hakemli bir dergi karmtr.

Merkez mdrl vazifesi uhdemize tevdi edildikten sonraki almalarmz merkezin amacna uygun faaliyetler yapmak dorultusunda olmutur. Bu amala merkezimizin web sayfas yenilenmitir. Ayrca merkezin kard dergi iin de bir web sayfas hazrlanarak, tm gemi saylar taranp bu sayfaya yklenmitir. Bylece dergiye tm dnyann ulamasnn yolu almtr.

Bununla birlikte derginin eksik saylarnn alt ayda bir olacak ekilde ikmaline balanm, Ekim 2013te 12. Says (2012 Bahar) karlmtr. Takip eden aylarda ek-sik saylar ard arda karlmaya balanm, 2015 yl bana gelindiinde de 17. Say (2014 Gz) yaymlanarak tm eksik saylar (15 ayda 6 say) tamamlanmtr. 2015 yl Bahar says olan 18. Say ise anakkale Muharebelerinin 100. Yl mnasebeti ile zel Say olarak hazrlanmtr. Toplamda 30 makale olan elinizdeki bu say bir yl akn bir srelik bir almann sonucudur.

nem verdiimiz dier bir husus da, derginin TUBTAK ULAKBM sosyal bilgi-ler veri taban tarafndan taranmasnn temin edilmesi olmutur. 2014 yl baharnda bu neticeye ulalm, dergi 2012 yl saylar itibari ile de taranmaya balanmtr.

2013 ylndan itibaren ise bir dizi konferans, panel, altay ve sempozyum faa-liyetleri yaplmtr. Faaliyetlerin hazrlk ve icras srasnda Trk Tarih Kurumu, a-nakkale Valilii ve Genelkurmay ATASE Daire Bakanl ile ibirliine gidilmitir. Bu srete ayrca anakkale Komutanlar ve Osmanl Ariv Belgeleri adl fotoraf sergileri almtr.

Ayrca merkezimizin koleksiyonu olan fotoraflar ve baz belgeler, devaml olacak ekilde ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi ve Troia Kltr Merkezinde sergilenmeye

x

balanmtr. Bu vesile ile almalarmzda desteklerini hibir zaman bizden esirge-meyen anakkale Onsekiz Mart niversitesi Rektrlne, anakkale Valiliine ve merkezimiz ynetim kurulu yelerine en iten duygularmzla teekkr ederiz.

Ayrca bizleri krmayarak faaliyetlerimize itirak eden, almalarn bizimle pay-laan tm dostlarmza da en kalbi muhabbetlerimizle sayglarmz sunarz.

anakkale 2015, 100. YlYrd. Do. Dr. Lokman Erdemir

AASAM Mdr

xi

Editrn Notu

Yz Yl Sonra; Yz Yl Sonraya Takdim, Milletlerin kaderinde nem arz eden tarih hadiselerin 50. ve 100. gibi yld-

nmleri, o hadiseleri hatrlamak iin olduka nemlidir. Milletimizin mazisinde unutulmaz bir yeri olan, zaferlerle birlikte hznlerin de merkezi olan anakkale Muharebeleri, mevzu bahis hadiseler meyandadr. anakkale Muharebelerinin 100. yl mnasebetiyle tertip edilen sosyal etkinliklerin yan sra sz konusu tarih hadi-seyi renmek ve hatrlamak amacyla da bir takm ilm almalar icra edilmektedir. Nitekim anakkale Valilii, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Atatrk ve anak-kale Savalarn Aratrma Merkezi (AASAM) ibirlii ile anakkale Aratrmalar Dergisinin 2015 yl Bahar Saysnn bir anakkale Muharebeleri 100. Yl zel Says olarak hazrlanmas dnlmtr.

zel Saylar, gelecee braklacak nemli miraslardr. anakkale Muharebeleri gibi ehemmiyetli bir hadisenin 100. seneyi devriyesinde, sz konusu zaferin nemini ve tarih ynlerini yeni almalarla tahlil ederek gelecek kuaklara brakmak, her eyden nce heyecan verici duygusal bir vecibedir. Dier taraftan esasen, ynetici-lerin ve tarihilerin bu nev nemli yldnmlerini vesile klarak bilim dnyasn ha-rekete geirmesi gerekmektedir. Nitekim elimizdeki anakkale Muharebeleri 100. Yl zel Says bu dncelerle ortaya atlm bir fikrin semeresidir. Bu eserin vcut bulmas, yaklak on sekiz aylk bir emein ve takibin neticesidir. Yaplan arya pek ok bilim insan kulak vermitir. Bavuran almalar iinden en kymetli olanlar anakkale Muharebeleri 100. Yl zel Saymza dhil olmaya hak kazanmtr. He-defimiz, bundan yllar sonra bir gn, 100. yl ad altnda yaplan almalar tarassut edildiinde elimizdeki eserin yz ak almalardan biri olmasn temin etmekti. Ni-tekim bu kitap, mevzu bahis duygu ve dncelerle neredilmitir.

anakkale Aratrmalar Dergisinin 18. says olan anakkale Muharebeleri 100. Yl zel Saysnda toplam 30 makale yer almaktadr. Sz konusu makaleleri genel olarak; muharebeleri ana konularyla anlatan almalar ve ayrnty ele alan alma-lar olarak ikiye ayrabiliriz. Dier taraftan, ounluu tarih ierikli olan makalelerin yan sra harp edebiyatna dair almalar ile mzik ve eitim ierikli metinler zel Saymzda bulunmaktadr.

anakkale Aratrmalar Dergisi editrl, 2013 yl Mays ayndan bu yana mesai arkadamz Yrd. Do. Dr. Lokman Erdemir ile birlikte uyum ve ibirlii iin-de yrtlmektedir. Sz konusu iki yllk evrede, dergimizin maziye dnk baz ek-

xii

sik saylar da tekmil edilerek toplam alt say (12.-17. saylar) neretmeye muvaffak olunmutur. Bunun yan sra dergimiz, TBTAK ULAKBMde dizinlenen dergiler arasna girmeyi baarm, ulusal bilinirlii en st seviyeye terfi etmitir.

Elimizdeki eser; bir fikrin, emein ve takibin rndr. Bununla beraber onun asl deeri, akademik yllarn bu konulara hasretmi yazarlarmzn damtlm ifa-delerindedir. Bu sebeple ncelikle kymetli yazar kadromuza teekkr ediyoruz. Ay-rca eserin yayna hazrlanmasnda OM Tarih Blm aratrma grevlileri Erhan Acar ile Rabia G. Odabana emeklerinden dolay teekkr ederiz.

Son olarak, anakkale Valisi Ahmet nara, anakkale Onsekiz Mart niversi-tesi Rektr Prof. Dr. Ycel Acere ve Karesi Belediyesi Bakan Ycel Ylmaza eserin destekileri olduklar iin minnettarlmz ifade etmek isteriz.

Yz yl sonra bugn, zaferin tecelligh olan anakkalede, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Tarih Blmnde retim yesi olarak grev yapma imkn na-sip olan bizler, toprak altndaki hedamz rahmetle, minnetle anyoruz. Bu eserin, onlarn aziz ruhlarnn ydna bir vesile olmasn temenni ediyoruz. 100. yl olan 2015ten, 100 yl sonraya braktmz bu mirasta, olabilecek hata ve eksiklerden do-lay affmz istirham ediyoruz.

Yrd. Do. Dr. Krat Solak

xiii

Editors Note

One Hundred Years Later; To One Hundred Years Later from Now

Semicentennial and centennial anniversaries are important events to remember the defining moments of a nations history. The Battle of anakkale, an unforgettable event of victories and grieves, stands out as one of those. And some scholarly works are in the making to commemorate its centennial anniversary. In collaboration with the Office of anakkale Governor, anakkale Onsekiz Mart University and Gallipoli Campaign Research Centre, the Spring 2015 issue of the Journal of anakkale Studies is planned to come out as a special issue of the Centennial of the Battle of anakkale.

Special issues are valuable legacies. On the Centennial of the Battle of anakkale, it is an exciting undertaking and emotional experience to discuss the significance and historical aspects of this event in new studies and to bequeath these works to the future generations. As a matter of fact, administrators and historians are expected to excite the scientific world by means of such anniversaries to produce works of this kind. Such a motive underlies the idea of publishing this special centennial issue, which is the fruit of an eight-month effort. Many scholars have responded to the call for this special issue. The most valuable of the submitted papers have been put in the Special Centennial Issue of the Battle of anakkale.

This 18th issue, dedicated to the Centennial of the Battle of anakkale, is com-posed of 30 articles. These works can be categorized into two, namely the ones elabo-rating on the battle and the ones focusing on general topics. The Special Issue also contains some manuscripts on war literature, music, and education along with the prevailing amount of history papers.

Besides being a product of an idea, an effort and a devotion, this issues value originates from the distilled years-long experiences of the contributing scholars. Therefore, we would like to take this opportunity to thank our authors. Furthermore, our special thanks go to Research Assistants Erhan Acar and Rabia G. Odaba of the Department of History for their tireless efforts in the creation of this issue. Finally, we would like to express our gratitude to Ahmet nar, the Governor of anakkale, and Prof. Dr. Ycel Acer, the Rector of anakkale Onsekiz Mart University for their supports.

One hundred years later - today - in anakkale, we gratefully remember and honour our fallen ones lying underground. We hope this work to serve to remember

xiv

them and honour their souls. We ask you to forgive us for any mistake and shortcom-ing in this work, a legacy from 2015, the Centennial of the Battle of anakkale, to one hundred years later from now.

Lokman Erdemir, Krat Solak

anakkale Muharebeleri, 100. Yl Makaleler

1

anakkale Savalar: Nedenleri, Sorumlusu ve nemine Dair Yaklamlar

Memet YETGN*

anakkale Aratrmalar Trk YllYl: 13, Bahar 2015, Say: 18, ss. 1-35, 100. Yl

z

Tarihin o gne kadar grd en kanl ve kapsaml atmalarn barnd-ran Birinci Dnya Sava ierisinde nemli bir yer tutan cephe anakkaledir. tilaf devletlerince Savan kanl gidiine ve uzamasna son vermek iin alan anakkale cephesi, planland gibi gitmemi, tilaf kuvvetlerinin nce denizde ve sonra da karada yenilgi almalar zerine Savan uzamasna ve daha kanl olmasna yol amtr. ngiltere ve Fransa politikalarna nemli bir darbe alr-ken, arlk Rusyas savan uzamasna bal ar artlara dayanamayarak y-klmtr. anakkale savalarnn zaferle sonlanmas Merkezi Kuvvetlerin genel bir zafer iin mitlerini glendirmise de Amerika Birleik Devletlerinin tilaf gleri tarafndan savaa girmesi durumu deitirmitir. anakkale savalar, yaadklar kayplara ramen, Trklerin gururla anaca, tarihlerine vg dolu satrlarla kaydedecekleri bir sava olmutur. Trkler iin byk bir asker zafer, vatan bilincine deerli bir katk, mill devlet olma yolunda nemli bir kazanm ve Mustafa Kemalin gelecein Trkiye Cumhuriyetini kuran lideri olmasnda etkili olmutur.

Anahtar Kelimeler: anakkale Savalar, Birinci Dnya Sava, Trkiye, Osmanl mparatorluu, Mustafa Kemal, Trk Boazlar.

anakkale Wars: Approaches towards its Causes, Responsible and Importance

Abstract

The First World War that was the bloodiest and largest war history had recorded to that date comprised many battles some of which took place in

* Prof. Dr., Kahramanmara St mam niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, [email protected].

Memet Yetigin anakkale 2015

2

Dardanelles. In order to end the bloody battles and shorten the war, the Allies opened the Dardanelles front. Yet, because of their defeat in both sea and land, the Great War lasted longer and became bloodier. While France and England experienced the first major impact to their imperialist policies, Tsarist Russia collapsed under heavy burden of the war. The victory at Dardanelles and the collapse of the Tsarist Russia increased hopes of the Central powers for a final victory in the Great War, yet the entrance of the United States into the war on the Allies side changed the situation. Despite their great losses in men and ma-terials, the Dardanelles wars were prideful and worth recording history of the Turks. For them, the Dardanelles wars were a great military victory, a great suc-cess for understanding the meaning of the homeland, an important gain on the way to become a nation state and a great help for Mustafa Kemal to become the founder of the future Republic of Turkey.

Keywords: Dardanelles Wars, The First World War, Turkey, Ottoman Em-pire, Mustafa Kemal, Turkish Straits

Baz savalar vardr, blgeseldir. Mevzidir. Az sayda arpan vardr. Nedenleri sradandr. Sonularnn yaratt etkiler snrl kalmtr. Bazlar ise dnya tarihini etkileyecek oranda evrenseldir. Birok milletin tarihini derinden etkilemitir. anak-kale savalar evrensel nitelii olan savalardandr. Nedenlerinin arl kadar sonu-larnn dourduu tarih son derece nemli bir yere sahiptir. Trkler, ngilizler, Yeni Zelandallar, Franszlar, Almanlar, Ruslar, Avusturyallar ve daha bakalar bu savan nedenlerine katk salad kadar sonularna da katlanmlardr. Her kesimin tarihi olumlu ve olumsuz ynden etkilenmitir. anakkale savalar I. Dnya Savann gi-diat ierisinde her kesime ar madd, insan ve duygusal ykler ve kayplar yaat-mtr.

Savaan taraflar I. Dnya Savana girilirken birok hesap yanl yapmlardr. Bu yanllar arasnda savan ksa srede sonlanaca algs nemlidir. Savala ilgili tahminlerin ou savan alt ay gibi bir srede sonlanacan zannetmi, uzun yllar ve ar kayplara yol aacan hesaplayamamtr.1 Savan balarnda Almanyann ksa srede Fransay yenerek sava d brakma plan ilememi, Bat cephesinde meydana gelen tkanklk I. Cihan Harbini kilitlemitir. Almanyann eski Genel Kur-may Bakan General Alfred von Schlieffenin gelitirdii plana gre iki cephede sa-va gze alan Almanlar daha gl grdkleri Bat cephesindeki Fransaya kar glerinin byk ksmyla yklenecek, Fransa tamamen sava d brakldktan sonra Rusyaya kar tm gler seferber edilecekti. Bunun olmas iin ise ncelikle tarafsz olan Belikann ele geirilmesi gerekiyordu zira bu ksa ve etkili corafya zerinden

1 Arno J. Mayor, The Short-War Illusion, The Outbreak of World War I, editr Holger H. Herwig, Toronto: D. C. Heath and Company, 1991, s. 24-31.

anakkale Savalar: Nedenleri, Sorumlusu ve nemine...

3

100. Yl

Fransann daha rahat alt edilmesi umulmutu. Ancak Belikaya saldrnn ngiltereyi savaa sokaca muhakkakt. Almanlar Belikay ele geirmekle Kanal blgesinde s-tnlk kurup ngilterenin Fransaya yardm etmesini engellemeyi de planlamlard. Schlieffen plann uygulayacak olan Genel Kurmay Bakan gen Helmut von Moltke gerekli yetenek ve tekilatlktan yoksundu. Onun bu greve getirilmesinde on do-kuzuncu asrn nde gelen generallerinden ve Fransann 1870 savanda yenilmesini salayan Mareal Motke ile akraba olmas etkili olmutu. Batda Almanlarn umduu hzl zafer gerek hatal uygulamalar, gerekse de Fransa ve Rusyann daha hzl ha-reket etmesi ile gerekleememiti. Almanlar Batda kullanmay planladklar bir k-sm kuvvetleri Ruslara kar gndermek zorunda kalmt. Fransz komutan General Joffre, Marne Savanda (6-12 Eyll 1914) gsterdii baarl savunma ve saldrlarla Almanlarn istedikleri hzl zaferi elde etmelerini engellemiti. tilaf gleri Alman-lar Fransa ve Belikadan karmak iin kar saldrlara gemiti. Bunun sonucu Bat cephesindeki sava siper savalar ekline dnerek bir eit kilitlenme ortaya kmt. Bu kilitlenmeyi amak iin 1915te tilaf gleri anakkaleye saldrarak bu-rada yeni bir cephe amlard. tilaf gleri iin anakkale savalar ok ey vaat etmekteydi. Ancak zayf planlanm ve yrtlmt.2

14 Nisan 1915 tarihli Roma Ataemiliterliinin stanbula gnderdii bir yaz a-nakkale savalarnn nedenleri hakknda doru tespitlerde bulunmutur. Ayn tespit-ler 1916da I. Dnya Savann devam ettii yllarda kitabn yazan Albay Patterson tarafndan da kaydedilmitir. Bu tespitlere gre anakkale cephesi tilaf glerine saysz ihtimaller sunuyordu. Bu ihtimaller arasnda Rusyaya giden yolun almas, Boazlar zerinden Rusyaya silah ve cephanenin tanmas, Rusyadan mttefikleri-ne buday getirilmesi bulunmaktayd. Dahas tilaf kuvvetlerinden yeterli kararllk grmedikleri takdirde Balkanl milletler ttifak kuvvetleri yannda savaa girebilecek-ti. Osmanl topraklar peke ekilerek Balkanl milletler tilaf kuvvetleri tarafnda savaa sokulacakt. Daha sava karar alnmamken Yunan Bavekili Venizelosun ngiltereye gnderdii bir mektupla Yunan kuvvetlerinin ngiliz emrine verilebilece-ini, bunun iin Bulgarlarn da Osmanllara kar savamasn art komas anakka-le cephesinin almasn tetiklemiti.3

anakkalede tilaf kuvvetleri baarl bir operasyon gerekletirdii takdirde Yunanllar ve Romanyallar tilaf gleri tarafnda arpyor olacakt. Bulgarlar tarafsz veya tilaf safnda yer alacakt. Srbistan ve Karada yerle bir edilmi ol-mayacakt. En az milyon asker ile Balkanlar zerinden Viyanaya yryen tilaf kuvvetleri burasn alacak ve sava ksa srede tilaf kuvvetlerinin zaferi ile sonula-nacakt. Bu olmasa bile Balkanlar ve Rusya zerinde alan yeni cepheler ok sayda Alman kuvvetinin buralara sevkine yol aacakt. Bu durumda da Bat cephesinde n-

2 Jeremy Black, European Warfare, 1815-2000, London: Palgrave Macmillan, 2001, s. 81-83.3 Fahri Belen, anakkale Savandan Alnan Dersler, stanbul: Yeditepe, 2009, s. 3.


4

giliz ve Franszlar Almanyay kolayca alt edebilecekti. stanbulu alm olan ngilizler Douda an ve hrete ulalacakt. Almanlarn blgedeki ekonomik faaliyetleri ke-silecek, onun yerine ngilizlerin ekonomik denetimi gelecekti. Osmanl sava dna itilecek, Msr zerindeki basks kaldrlacak ve ylgnlk emareleri gsteren Ruslarn savaa daha bir itahla devam salanacakt.4

ngiltere, anakkalede alacak bir cephe ile Karadeniz zerinde tilf gleri-nin denetimini kurarak blgenin stratejik ve ekonomik gcn ele geirmek, dou cephesinde gerek malzeme eksiklii ve gerekse de lke ierisindeki devrimci unsur-larn basklar ile zor durumda olan Rusyaya yardm etmek, Rus hububatna muh-ta olan tilaf glerine hububat salamak, Rusyann istei ile Osmanl Devletinin Kafkasya cephesinde konulandrd asker gc krmak istemiti.5 Fransz diplo-mata gre tilaf gleri Byk Savan batdaki kilitlenmesi ve savan uzamas ne-deniyle slm dnyasnda geni apl bir Mslman ayaklanmasndan korkmaya balamt. Bu tr bir ayaklanmay nlemek iin de slm dnyasnn siyas merkezi gibi grlen stanbula saldrmay uygun grmlerdi.6 tilf gleri stanbulu alarak Osmanly sava d brakacak, Rusyaya yardmc olacak, Suriye, Irak, Kafkaslar ve Dou Akdenizde Osmanl ile sava halinde olan asker birliklerini batya kaydrarak bu cephede Almanyay ksa srede yenecek ve sava kazanacaklard.7 Trkler iin anakkale hayati neme haizdi. Onlar vatanlarn korumak iin savatayd. Dman igaline kar koymak, emperyalizmin eline dmemek ve varlklarn korumak gibi meru ve anlaml nedenler iin anakkaledeydiler.8

Harb-i Umuminin sanld gibi ksa srede son bulaca tahminleri tutmayp uzaynca, savaan taraflarn kayplar da arlaarak artmt. Savan daha ilk yl iinde arlaan ykn, madd ve insan kayplarn azaltmak ve durdurmak iin anakkalenin geilerek stanbulun ele geirilmesi ve bylece savan ksa srede sonlandrlmas senaryosu tilaf glerine cazip grnmt. Savan ilk yl ieri-sinde ngiltere ksmen, dier tm savaan kesimler ar bir ekilde savan ekono-mik yk ve kayplar altnda ezilmeye balamt. Bu balamda, Fransa 3.000.000 askerini aktif, 1.000.000unu yedekte hazr tutarak 4.000.000 askeri mobilize etmi-

4 J. H. Patterson, With the Zionists in Gallipoli, London: Hutchinson & Co., 1916, s. 18-21; Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arivleri Genel Mdrl, 2005, s. 66-67.

5 John Merriman, A History of Modern Europe: From the Renaissance to the Present, London: Norton and Company, 1996, s. 1059; Stanford J. Show ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, cilt 2, stanbul: e yaynlar, 1983, s. 380; Ahmet Altnta, anakkale ngiliz Ordular Bako-mutan Ian Hamiltonun anakkale Savalar Raporu, anakkale: Onsekiz Mart niversitesi, 1999, s. 13; http://www.firstworldwar.com/battles/overview_gf.htm

6 Murat ulcu, kdm Gazetesinde anakkle Cephesi: 3 Kasm 19143 ubat 1916 Haber-Yorum-Bildiri-Rportaj-Gzlem ve Anlar, cilt 1, stanbul: Denizler Kitabevi, 2004, s. 238-239.

7 Alexander Rudhart, Twentieth Century Europe, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1986, s. 21; Eric J. Zrcher, Turkey: A Modern History, London: I. B. Tauris Publishers, 1997, s. 122.

8 Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, zmir: Ege niversitesi Basmevi, 1986, s. 73.


5

100. Yl

ti. Bunlar iin gnlk 1.500.000 harcama yapmaktayd. Erkek nfusunun 19 ile 50 ya arasn retimden ekerek savaa srmesi ar ekonomik kayplar dourmutu. Ekim 1913te 28.385.000 olan ithalat 1914 Ekiminde 8.127.000a gerilemi; ayn dnem ihracat ise 24.794.000dan 7.230.000a dmt. 1915 yl ortalarna kadar 600.000 insann kaybetmiti. Fransann 1915 ortalarna kadar toplam madd kayp-lar 1.686.400.000u bulmutu ki bu kayplar Fransann bir yllk mill gelirinden faz-la, toplam mill zenginliinin ise 1/8ine eitti.9

Birinci Dnya Savann ilk yl iinde harcanan paralar dikkate alndnda Rusyann kii bana harcamas dier byk devlet harcamalar ierisinde en dk oranda kalmt. Rusyann gnlk harcamalar 1.400.000 () Pound civarnda gerek-lemiti. Dahas Byk Sava Rusyann ticaretini vurmutu. Sava ncesi Almanya Rus ihracatnn %30unu ve ithalatnn ise %40n oluturmaktayd. Sava srasnda Trk Boazlarnn kapanmas nedeniyle Karadeniz ticareti durma noktasna gelmi-ti. Rusyann 1913 Ekim aynda toplam ithalat 13.210.000 iken 1914 Ekim aynda 2.889.000 civarna dmt. Toplam ihracat ise Ekim 1913te 15.232.000 iken Ekim 1914te 1.695.000da gerilemiti. 1915 yl ortalarna kadar yaplan savalarda 1.000.000 insann kaybeden Rusyann madd kayplarnn toplam 1.504.000.000u bulmutu. Bu ise Rusyann bir yllk mill gelirini aan, mill zenginliinin ise 1/8ine denk gelen bir rakam idi.10

Avusturya-Macaristan 4.000.000 askerini savaa srmt. Bunlarn giderleri iin gnlk 1.500.000 harcama yapmak durumunda kalmt. Ticaretinde byk ge-rilemeler yaam, Austos 1913te 268.000.000 Krone ithalat yaparken bir yl sonra bu rakam 97.700.000 Kronea gerilemiti. hracat ise ayn tarihler iin 215.000.000 Kronedan 30.400.000 Kronea dmt. Mobilize ettii askerinin Temmuz 1915 ta-rihi itibariyle %15ini kaybettii tahmin edilen Avusturya-Macaristann, ayn tarih itibariyle toplam kayplar 1.588.000.000u bulmutu. Bu ise imparatorluun toplam zenginliinin 1/7sine eit bir rakamd.11

Almanya sava balarken 18 ile 45 ya aras erkek nfusunun toplamn mey-dana getiren 10.240.000 insann seferber etmiti. Bunlarn 4.880.000i asker eitim alm askerlerden ve 5.360.000 eitimsiz kimselerden olumaktayd. ki cephede ve 600 mil gibi uzun bir cephe hatt zerinde savaan Almanlarn Ocak 1915 tarihi itibariyle toplam kayplar tahminen 2.000.000u bulmutu. Ordunun gnlk har-camalar 2.000.000u bulmaktayd. Savan ilk on iki aylk sresinde Almanyann madd kayplar 2.775.000.000u bulmutu (bu miktara insani kayplarn parasal-

9 Edgar Crammond, The Cost of the War, Journal of the Royal Statistical Society, 78:3 (Mays 1915), s. 369-371.

10 Crammond, The Cost of the War, s. 371-373.11 Crammond, The Cost of the War, s. 373-375.


6

latrlm karl da dahildir). Kayplar Almanyann toplam mill zenginlii olan 15.000.000.000un 1/6sna ve iki yllk mill gelirine denk gelmekteydi.12

I. Dnya Sava balad zaman Avrupa Byk devletleri arasnda mill gelir ve zenginlik ile ilk srada Byk Britanya gelmekteydi.13 ngiltere, Napoleon Bonapart savalarnn sona erdii 1815ten sonra byk ekonomik kayplara yol aan savalar iinde yer almam, yapt savalarda genellikle zaferle km, endstri devrimini ilk gerekletiren olarak gelien ekonomisi sonucu dnyann en zengin lkesi konumu-na ykselmiti. Temmuz 1914 tarihi itibariyle Byk Britanyann maddi zenginlii 16.500.000.000 ve yllk mill geliri 2.140.000.000 idi. Ekonomik zenginliine ra-men savan ykn hissetmiti. Savan balad gnlerden itibaren ordu ve donan-maya aylk 45.000.000, bir baka deyile gnlk 1.500.000 harcamak zorunda kal-mt. Sava ilerledike gnlk harcama miktarlar artm, Aralk 1914te 1.970.000a ykselmiti. Ancak, ngiltere gl donanmas, denizar mstemlekeleri ve deniz ticaretindeki stnl nedeniyle ithalat ve ihracatndan dier savaan lkeler ka-dar ar yaralar almam, sava sresince tatmin edici bir ticareti srdrebilmiti.14 Birinci Dnya Savann ar kayplar sava boyunca kendisini hissettirmi, tarihin o gne kadar grd en kanl sava olmutur. Milyonlarca insan Byk Savata hayatn kaybetmitir. Seferber edilmi ordularn 13.000.000 kayp verdiini belirten Herschin tahmini abartdan uzaktr. Savata cepheye arlan 15 ile 49 ya aras er-kek nfusun en fazla kayp verdii lkeler Srbistan ve Karada olmu, onlar Rusya ve Trkiye izlemitir.15 Osmanllar 1915 yl sonuna kadar 2.523.000 insann cepheye gndermi, bu kadar insann seferber edilmesi lkede retim ve gvenlie byk za-rar vermitir.16

anakkale cephesi bata ngilizler olmak zere tilaf politikaclar iin ok ey kazandracak bir cephe grnmndeydi. Yksek kazan algs acele etmelerine, cephenin detayl planlamasn yapmamalarna yol amtr. tilaf kesiminin grn kendi ahsnda hisseden Churchill bir bakma tek bana savan planlamas ve gi-

12 Crammond, The Cost of the War, s. 375-388.13 Patrick OBrien, Economic Growth in Britain and France, 1780-1914: Two Paths to the Twenthieth

Century, New York: Allen and Unwin, 1978, s. 74; Derek Howard Aldcroft, The European Economy, 1750-1914: A Thematic Approach, Manchester: Manchester University Press, 1994, s. 17; Paull Ken-nedy, The Rise and Fall of the Great Powers, New York: Wintage Books, 1989, s. 147-290. Kennedyye gre 1890da Avrupa Byk devletleri arasndan milli gelirin fert bana den oran en yksek ngilterede idi. ngilterede fert bana den gelir, 1860 Amerikan Dolar fiyatlamasna gre, 785 Do-lar idi. Onu en yakn Almanya 537 Dolar ve Fransa 511 Dolar ile takip ediyordu. Aldcroft ise 1913te ngilterede fert bana den geliri 1,034 Dolar gsterirken, bu miktarn Almanyada 789 ve Fransada ise 669 Dolar olarak belirtmitir. OBrien, Cihan Harbinin hemen ncesinde ngilterenin fert bana den gelirini 50 ve Fransann ise 38.4 olduunu iddia etmitir.

14 Crammond, The Cost of the War, s. 388-399.15 Walter F. Willcox, Military Losses in the World War, Journal of the American Statistical Association,

volume 23, no. 163 (September 1928), s. 304-305.16 Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, zmir: Ege niversitesi Basmevi, 1986, s. 70.


7

100. Yl

diatndan etkili rol oynamtr.17 Ericksona gre anakkaleye saldrma fikri verimli akla sahip olan Jacky lakapl Lord Fisher ile Lord Winston S. Churchille aitti. On-lara gre anakkale cephesinde kazanlacak bir zafer jeopolitik ynden ok nemli bir blgenin ele geirilmesini ve stratejik nemi ok yksek olan amalara ulalma-sn salayacakt. Trklerin teslim olmalarn, Rusyann desteklerle ayakta kalmasn, Bulgarlara bask uygulanarak tilaf gleri yannda savaa katlmasn ve bylece de dman cephesinin bir vurula kazanlmasn mmkn klacakt.18

anakkale cephesinin almasnda ngiliz devlet adamlarndan Sava Baka-n Lord Kitchener ile Trk devletine son vermek isteyen, ngilteredeki Trk kart kesimin liderliini yapan Loyd Georgeun politikalar da etkili olmutu.19 Dnemin ngiltere Babakan Asquith, Deniz Bakan olan Lord Churchille gvenmekte, onu maceraperest, saldrgan ve korkusuz olarak grmekteydi. Asquithe gre sava srerken Churchillin varl ok ey ifade etmekteydi ve srekli fikirler reten can-l bir akla sahipti.20 ngilizlerin nde gelen siyasileri anakkale cephesinin almas konusunda kararlyd.

anakkale savalar gelimeleri ve sonucu, hem de harp sonras devrinin rengi ve gelimeleri stne, kader tayin edici damgasn vurmutur. Hatta bu harpler, a-mzn r izen faktrlerinden biri kabul edilmitir.21 tilaf glerinin anakkale boazna saldraca ve boaz geerek stanbula gelecei haberi zerine telalanan Osmanl hkmeti, tm ynetim birimlerini alarak Eskiehire tamak karar alm-t. Sultan V. Mehmetde hkmetin Eskiehire tanmasna hh u nhh muvafa-kat etmiti. Eskiehirde Padiah ve maiyeti iin ayr ayr hneler tedarik olunmu, hazine-i hmayunun kymettar eyas sandklara konularak Konyaya gnderil-miti. tilaf gleri boazdan gemeye muktedir olduu takdirde Sultan ve hkmet Eskiehire gidecekti.22

17 R. MacGregor Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Ad-miralty, 1911-1915, The Canadian Journal of Economics and Political Science, 6:3 ( August 1940), s. 351-352.

18 Edward J. Erickson, One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915, The Journal of Strate-gic Studies, 24: 3 (September 2001), s. 159.

19 H. C. Armstrong, Trkiye Nasl Dodu?, hazrlayan Metin Mart, stanbul: Arma Yaynlar, 1997, s. 36.

20 Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911-1915, s. 339.

21 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, 1881-1914, cilt 1, stanbul: Remzi Kitabevi, 1994, s. 236.

22 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1987, s. 117. Trkgeldiye gre Sultan ve hkmeti Eskiehire giderken selefi Sultan II. Abdlhamit de beraberlerinde gtrlecekti. Bu suretle kendisine haber verilmi ve hazrlanmas istenmiti. II. Abdlhamit ise hibir yere gitme-yeceini, Sultann da asla Eskiehire gitmemesi gerektiini belirtmi, 93 Harbi srasnda kendisinin de stanbulu brakarak Geliboluya gitmesini istediklerini, ancak katiyetle reddettiini sylemitir. Ona gre bir defa stanbulda klacak olunursa bir daha buraya dnlmek mmkn olmayacakt.


8

Osmanl Devletinin Byk Savaa katlmas ile Kafkaslarda at cephe Rusla-rn Almanya cephesinde ihtiya duyduu bir ksm kuvvetlerini bu tarafa ynlendir-mesine yol amt. Ruslar mttefiklerine bavurarak Kafkaslar zerinde oluan Trk basksnn azaltlmasn istemiti. Bu istee bal olarak ngiliz Sava Bakan Lord Kitchener, ngiliz Donanmas Birinci Lordu23 olan Churchillden anakkale Boaz-lar zerinde bir gsteri yapmasn istemi, Churchill ise anakkale boaznn toplar ve kalelerle iyi savunulduunu bildiinden sadece denizden hcumun yeterli olma-yacan, karadan da hcum etmenin gerektiini belirtmiti. Amac 1915in kahra-man olmak isteyen Lord Churchillin arzularna ramen Sava Bakan Kitchener karadan hcum etmek iin bir askerin dahi verilemeyeceini sylemiti. Churchill ngilizlerin Akdeniz donanmas kaptan Sir Sackville Cardenden birka eskimi sa-va gemisi ile anakkalenin geilip geilemeyeceini sormu, Carden bunun ancak byk sayda gemiyle mmkn olabileceini belirtmiti.24

Amiral Carden Akdenizde ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan tilaf donan-masnn ortak komutan idi. Emrinde son model sava gemileri olduu gibi eskimi olanlar da vard. Sava gemileri arasnda 15 topla son derece modern sper zrhl Queen Elizabeth, modern sava zrhls Inflexible ile on iki zrhl ve birok kk gemi bulunmaktayd. Drt zrhl ve drt mayn temizleyiciden oluan Fransz de-niz gc de emrindeydi. Ana kararghn Midilli adasnn Mondros limanna kuran Cardennin emri altnda ngiliz Kraliyet Donanmasnn en zeki ve saldrgan kaptan-lar olan Amiral John de Robeck, Rosslyn Wemyss ve Roger Keyes bulunmaktayd.25 Kurtoluna gre Boaz gemeye alan tilaf donanmas 18 para harp gemisinden olumaktayd.26

anakkalede Osmanl ile tilaf gleri arasndaki gerginlik sava ilanndan nce balam, Enver Paann talimat ile 25 Temmuz 1914te Boaza Alman ve Avustur-ya harp gemileri hari hibir lkenin gemilerinin girmesine msaade edilmemesi, girmeye alanlara ate almas kararlatrlmt. 10 Austosda Alman Goben ve Breslau harp gemilerinin boaz gemesine msaade edilmi, onlar izleyerek gelen ngiliz donanmas Boaz nne gelerek Boazdan Alman gemilerinin geip gemedi-ini sormu, getii cevabn alnca da mroz civarnda Boaz ablukaya balamt.27

23 Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911-1915, s. 329. ngiliz donanmas Amirallikte oluturulan bir kurul tarafndan idare edilmekteydi. Kurulun bandaki kii Amiralliin Birinci Lordu (The First Lord of Admiralty) olarak isimlendiril-mekte, kabine yeleri arasnda seilmekte ve Donanma Bakan olarak grev yapmaktayd. Donanma Bakanna drt Deniz Lordu yardmc olmaktayd. Bunlar da Birinci Deniz Lordu, kinci Deniz Lordu, nc Deniz Lordu ve Drdnc Deniz Lordu eklinde adlandrlmakta ve her birinin do-nanma ierisinde farkl fonksiyonlar olmaktayd.

24 Paul Addison, Churchill: The Unexpected Hero, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 76-77.25 Erickson, One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915, s. 159-160. 26 Fevzi Kurtolu, anakkale ve 18 Mart 1915, stanbul: Deniz Matbaas, 1935, s. 129.27 Kurtolu, anakkale ve 18 Mart 1915, s. 15-19.


9

100. Yl

anakkaleye tilaf glerinin ilk saldrs 3 Kasm 1914te ngiliz Kraliyet donan-masnn boaz giriindeki savunma tabyalarn bombalamasyla balamtr. anak-kale boazna ilk ciddi saldr iin 1807de Amiral Sir John Duckwortun komutasn-daki ngiliz donanmasnn anakkaleyi geerek stanbula geldii tarihin yldnm olan 19 ubat gn seilmiti. Bu ve izleyen birok saldr ile Trk tabyalar, boaz savunmas ve denizdeki maynlar temizlenmeye allmt. anakkalede denizalt-larn kullanan tilaf gleri ilk baarlarn Trk mayn gemisi Mesudiyeyi torpido ile batrmakla elde etmilerdi. Trklerden bahriyeli ve subay olarak 24 kii ehit dm-t. Bunu izleyen gnlerde Fransz denizalts Safir batrlm, geminin subaylarndan kurtulan olmamt.28 Cardenin yeterli kararllk ve ciddiyetten uzak saldrlar ar eletirilere maruz kalm, stne ald stressin arln ekemeyen Amiral Car-den 16 Mart 1915te hastal bahane edilerek grevinden alnmtr. Cardenden bo-alan komutaya saldrgan Amiral Robeck getirilmitir.29

Boaz gemek iin byk apl saldr Amiral Robeckin komutasnda 18 Mart 1915te yaplmtr. O gne kadar en gl sava makineleri olan ngiliz-Fransz donanmas anakkale boazn bombalayarak,30 hatlar olarak bilinen paralel pozis-yonda Boazda ilerlemitir. Saat 11:15te balayan saldr sonucu leye kadar tm nemli Trk tabyalar susturulmu, her ey yolunda giderken leden sonra saat iki-de Fransz zrhls Bouvet dakikalar ierisinde batrlmtr. Dier Fransz sava ge-mileri, Gaulois ve Suffren, ar yaralar almtr. Bylece anakkale Boazn gemeye alan Fransz donanmas servis d kalmtr. leden sonra saat 4.11 sularnda ngiliz zrhls Inflexible mayna arparak ar yaralanm, birka dakika sonra Ir-resistible ayn kaderi paylamtr. Boaz geme denemesi tilaf glerine sava zrhlsnn batmasna, bir modern ve iki eski sava zrhlsnn ciddi yara almasna yol amtr. Karadan atlan toplara ve denize denen maynlara yenilen tilaf donanma-s boaz geememi, saldr srasnda ngilizlerin Irresistable ve Ocean zrhllar ile Franszlarn Bouvet zrhls batm, Inflexible, Gaulois31 ve Queen Elizabeth gemileri hasar grmtr. Africa zrhlsnn da batrld ve Amiral Charnier zrhlsnn ise karaya oturduu iddia edilmitir. tilaf glerinin kayplar son sistem zrhlya, byk kk yz top ve 2.500 cana mal olmutur. tilaf glerinin byk kayplarna karlk Trk tarafnn kayplar, bir yabanc yaklama gre, sadece birka top ve birka mayn32 olmayp, 3 zabit ve 24 nefer ehit, 2 zabit ve 68 nefer yaral eklinde gereklemitir.33

28 Kurtolu, anakkale ve 18 Mart 1915, s. 47-51.29 Erickson, One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915, s. 161.30 Svetozar Tonjoroff, Russias Struggle for an Outlet, North American Review, 201 (January/Juna

1915), s. 530. 31 H. Charles Woods, The Dardanelles Compaign, Journal of Royal Geographic Society, 2:4, 1915, s.

139-153. Yazara gre Trk topularnn gc, denizde maynlamann katklar ile Boaz geilmez hale getirmi, nceden boazn geilebileceine inanan biroklarn hayal krklna uratmtr.

32 Erickson, One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915, s. 161-162; ulcu, kdm Gazetesinde anakkle Cephesi, s. 155-177.

33 Kurtolu, anakkale ve 18 Mart 1915, s. 128-129.


10

tilaf donanmalarnn Boaz gemek isterken ar kayplar vermesi zerine ko-muta kademesinde atlaklklar domutur. Churchillin bask ve isteklerine ramen donanma komutan Amiral Robeck denizden tekrar saldry reddetmi, karadan des-tek almadka denizden saldrmann faydasz olduunu belirtmitir. Deniz yenilgisine ramen tilaf gleri anakkale cephesindeki iyimserliklerini kaybetmeyerek bir sre sonra deniz planna son vermi, Gelibolunun karadan igali dnlm, bu amala ngiliz, Fransz, Avustralyal, Yeni Zelandal ve dier kaynaklardan oluan kara birlik-leri, Churchillin arkada Sir Ian Hamilton komutasnda olarak, Geliboluya karma yaplmasna karar verilmitir. 25 Nisanda balayan kara karmas, hkim tepelikler-de konulanan Trk birliklerinin baarl kar koymas ile durdurulmu, tilaf gle-ri dar bir sahil zerinde akl kalmtr. Trk kuvvetlerinin baarl kar koymas neticesinde dman kuvvetlerinin bir ksm esir, bir ksm ise gemilerine kadar ko-valanmtr. Bir ksm dman ise beyaz bayrak ekerek esir olacan belirtmi, ancak kendilerini almaya giden Trk askerine kar ani saldr dzenleyerek byk kayplar verdirmilerdir. tilaf kuvvetlerinin bu tr hinne hilesi yn- teessf dourmutur.34 Kt durumun almas iin Lord Churchill yeni kuvvetler gnderil-mesini istemitir.

ngiliz The Mornign Post gazetesi Churchillin izledii yolu eletirerek, Deniz Bakan, uzmanlarn dncelerini hie saymaktadr. Lord Fisherin fikirlerini uy-gulamamaktadr Gerek, Wiston Churchill lkeye bir tehdittir diyerek anak-kale savalarnn tilaf gleri ve Churchill iin byk bir sorun yarattn ortaya koymutur. ngiliz siyasetileri anakkale savalarn Churchillin bencillii, sava rtkanl yapan mant, bir stratejist olarak tehlikeli amatrl ve kendini beenmiliinin35 balattn dillendirmitir. Churchillin anakkale kararna ilk nemli tepki donanma ynetim kurulunda yer alan ve kendisinden sonra en nemli kii olarak grlen Birinci Deniz Lordu Fisherden gelmitir. Lord Fisherin ekincele-ri Geliboluya Kuzey Denizinden kaydrlacak glerin buradaki cepheyi zayflatmas korkusundan kaynaklanmaktayd. Ona gre Gelibolu cephesi Kuzey Denizi cephesi ile karlatrlamayacak kadar nemsizdi.36 anakkale cephesi planlar sz konusu oluncaya kadar her zaman uyum iinde alan Fisher, itirazlarna ramen Churchill ile bir sre daha uyum ierisinde almaya devam etmitir. anakkale savalarnn tm planlar ngiliz Amiralliinde bulunan ve aralarnda Lord Fisherin de yer ald sava kurulu tarafndan yaplm ve eyleme dntrlmtr.37

34 Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arivleri Genel Mdrl, 2005, s. 87-90.

35 Paul Addison, Churchill: The Unexpected Hero, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 78-79.36 Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911-

1915, s. 354. Fisher Churchillin Gelibolu karmas kararndan hibir eyin dndrmeyeceini bildi-i iin grevinden istifasn istemitir.

37 Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911-1915, s. 341-349. Dawsona gre iddia edildii gibi Churchill emrinde bulunan amirallere kendi inan-dklarnn aksine bir eylem plann zorla kabul ettirmek gibi bir davran ierisinde yer almamtr.


11

100. Yl

anakkale savalarnda tilaf glerine yardmc olmak zere, belki iki bin yl-dan beri ilk defa, bir Yahudi birlii oluturulmutur. ngiliz Kuvvetler Komutan Ge-neral Maxwell Yahudilerden oluan ve says yaklak 500 olan bir Katrclar birlii meydana getirmi, bana Albay Patterson verilmitir. Birlikte subaylar iin 20 binek at ve 750 yk katr bulunmaktayd. Albay Pattersona yardmc olmak zere be ngi-liz ve sekiz Yahudi subay yannda skenderiye Byk Haham da grevlendirilmitir. Birlikteki askerler Trklerin sonusuz Kanal harekt srasnda geride braktklar mkemmel silahlar ile donatlmtr.38

anakkale cephesinde batan sava gemileri, denizaltlarnn batrd yolcu ve levazm gemileri, karada yz yze atmalar, top mermileri, tfek kurunlar her kesimden on binlerce askerin hayatna mal olmutur. tilaf denizaltlarAE2, E11, E14 ve E15Marmara Denizine gemeyi baararak burada Trk destek gemilerine, ulamna, asker ve malzeme sevkiyatna ciddi zararlar vermitir. Dmann deniz altlarndan E15 anakkale akntsna dayanamayarak kyya knca, Trk toplar ile etkisiz hale getirilirken, AE2 denizalts Trk sava gemisi Sultanhisarn torpidolar ile batrlmtr. Her iki denizaltnn mrettebat esir edilmitir.39 Savata Alman de-niz altlar da tilaf kuvvetlerine kar baarl savalar vermitir. Alman denizaltlar tilaf glerinin Majestic ve Triumph sava gemilerini batrmtr.40 Osmanl Donan-masnda grev alan Muavenet-i Milliye torpido botu ngiliz Kraliyet Donanmasna ait Goliath zrhlsn batrmtr.41 Ancak, tilaf denizaltlarnn Marmarada stanbul yaknlarna kadar giderek yolcu gemilerine zarar vermesinin halkn galeyana gelme-sine ve dman tebaasna kar tedbr-i edde-i tazykyye ittihzna mecburiyet hsl olaca Osmanl Hkmetince Amerikan elilii aracl ile tilaf kuvvetlerine bildirilmitir.42

anakkale savalarnn asker kayplar hakknda olduka farkl rakamlar veril-mitir. Liman von Sanderse gre Trk taraf 66.000 ehit ve 152.000 yaral vermitir. Tevfik Bykloluna gre Trkler 700.000 askeri anakkale savalarnda savatrm, bunlardan 190.000i ehit dm, 70.000i ise hastalanmtr. Dman tarafnn ka-yplar ise ngilizler 469.000 kiiyi savaa srmler ve 119.700 l ve yaral ver-milerdir. Franszlarn anakkalede savatrd 80.000 kiinin 26.800 lm veya

Ancak Churchill Osmanl zerine yeri ve zaman geldiinde saldrlmas gerektii konusunda onlar tevik etmitir.

38 Patterson, With the Zionists in Gallipoli, s. 32-51.39 http://www.anzacsite.gov.au/5environment/submarines/ae2.html, eriim tarihi 23.02.2015.40 Patterson, With the Zionists in Gallipoli, s. 161-165.41 Ersan Ba, Nurcan Bal, Muavenet-i Milliye ve Goliathn Batrl, stanbul: Piri Reis Aratrma Mer-

kezi, 2006, s. 74; Aziz Kaylan, anakkale inde Vurdular Beni, stanbul: Tercman, 1976, s. 107. Kaylana gre torpillenerek batrlan Goliath zrhlsndan 500 kadar insan boulmutur.

42 Osmanl Belgelerinde anakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arivleri Genel Mdrl, 2005, s. 116.


12

yaralanmtr.43 Bir kaynakta tilf glerinin 213.980, Osmanllarn ise 120.000 l ve yaral verdii kaydedilmitir.44 Bir dier kaynaa gre, Trkler 55.000 ehit, 100.000 yaral, 21.500 hastalktan len, 10.000 kayp olmak zere yaklak 200.000 kayp verirken kar tarafn kayplar 55.000i l olmak zere, yaral ve esirler dhil, yaklak 330.000 idi.45 Trk Genelkurmaynn tespitlerine gre savan balama-sndan 24 Kasm 1915e kadar geen zaman ierisinde Trk tarafnn zayiat 566se subay, 54.141i er toplam 54.707 ehit, 957si subay, 88.839u er toplam 89.796 yaral, kayp, esir, hastanelerde len, hava deiimi alanla ile birlikte 181.184e ulamtr. tilaf kuvvetlerinden ngilizlerin l, esir, kayplar 115.000, memleketine hasta ola-rak gnderilenleri ise 90.000 idi. Franszlarn zayiat ise 47.000di.46

Churchillin biyografisini yazan Addisona gre tilaf glerinin kayplar 46.000 idi ve bunlar ierisinde 8.700 Avustralyal ve 2.700 Yeni Zelandal bulunmaktayd.47 Baka bir yerde, anakkale savalar nsan kayplar olarak dnya tarihinde en yk-sek kayplara ulalan savalardan biriydi ve yaklak 254.000 Trk, 250.000 yaban-c olmak zere toplam 504.000 kaypla en kanl savalardan birisi olarak tarihteki yerini almt.48 Trk ehitlerinin nemli bir ksmn eitimli kimseler oluturmak-tayd. Bu durum Trk kayplarnn nem ve arln artrmaktayd.49 Bir kaynak anakkale kara savalarnda 43.750 tilaf askerine karlk 85.000 Trk askerinin ha-yatn kaybettiini iddia etmi, tilaf kayplarnn 8.700n Avustralyal, 2.700n Yeni Zelandal, 21.000ini ngiliz, 10.000ini Fransz, 1.300n Hindistanl ve 50sini Newfoundlandli askerlerin oluturduu belirtilmitir.50

anakkale savalarnn kayplar hakknda kaynaklarn ve belgelerin verdii ra-kamlar farkl olsa da bu savalarn ok kanl olduu, her kesimden on binlerce insann ld, ok daha fazlasnn hasta, yaral, kayp ve esir olduu bir gerektir. Cephe-de arpan tm kesimlerin kayplar gz nne alndnda 500.000 civarnda l, yaral, kayp, hasta ve esir meydana gelmitir. u haliyle anakkale cephesi Harb-i Umuminin en kanl cephelerinden birisini oluturmutur.

anakkale savalar Trklerin dnya hkimiyetinde hl var olduunu ve b-yk millet roln oynamaya devam ettiini Anadolu ve Trakyann Trklerin vatan

43 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklp Tarihi, cilt , ksm , Ankara: Trk Tarih Kurumu, s. 386.44 Shaw, a. g. e., s. 381.45 Aybars, a. g. e., s. 75-76.46 Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesi (04 Haziran 191509 Ocak 1916), cilt v, kitap ,

Ankara: Genelkurmay Personel Bakanl, 2012, s. 465-466. Genelkurmaya gre esir olan Trklerin toplam 10.000 idi ve bunun 8.000i ngilizlere ve 2.000i Franszlara esir dmt.

47 Addison, Churchill, s. 80.48 Refik Turan ve Dierleri, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Ankara: Gazi Kitabevi, 2003, s. 57.49 Kurtcephe, srafil, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara: Alp Yaynevi, 2007, s. 103.50 http://www.nla.gov.au/gallipolidespatches/1-gallipoli.html; http://www.nla.gov.au/gallipolidespatc-

hes/ 1-15-the_evacuation.html


13

100. Yl

olduunu Millet-devlet-corafya arasndaki ittifak Emperyalist Hristiyan g-lerin malup edilebileceini Rusyadaki komnist ihtilaln kn salamtr.51 anakkale de yaratlan destan, Trk Milletinin bir millet olarak gelimesinde etkileri dikkate deer bir destan olarak tarihe mal olmutur.

Sava ncesi The British Medical Journal savan salgn hastalklara yol aaca- uyarsnda bulunmutu. 8 Mays 1915 tarihli saysnda Balkan savalar srasn-da Trk askerlerinin tahminen 30.000 kadarnn kolera salgn nedeniyle hayatn kaybettiini, Yunan ordusunda grlen kolera salgnn ise yeterli hijyenik nlemler alnmas nedeniyle snrl sayda kayp verilerek nlendiini belirtmiti.52 Derginin 22 Mays 1915 tarihli saysnda ise Osmanl Devletine Rusya ve Suriye zerinden kolera salgnn girme tehlikesini vurgulam, 1907 ylnda Rusya zerinden gelen haclarn getirdii hastalk nedeniyle Mekke ve Medinede 25.000 kiinin salgndan hayatn kaybettii kayd dlmtr. 1914 ylnda Osmanl topraklarnda, Badat ve Trakya gibi yerlerde kolera salgnlar grlm, ordunun anakkale savalarnda salgnlar iin hazrlkl olmas ve gerekenlerin yerine getirmesi istenmitir.53 Savan Osman-lya etkilerinden bahseden bir makale stanbulda halkn byk ksmnn alk ekti-ini, orta ve ii snfnn sefaletinin kalpleri burktuunu belirtmi, i kesimlerde salgnlarla birlikte durumun daha da vahim olduu kaydedilmitir. Ancak stanbulda kolera salgnnn grlmedii belirtilmitir.54

1917 ylnda ngiliz Parlamentosunun emriyle oluan anakkale Komisyonu sa-van kaybedilmesinin sorumlularn ve nedenlerini aratrmak iin almalar yap-m, Komisyonun hazrlad raporda tbbi konular da ele alnmtr. Savan bala-masndan nce 15 Mart 1915te tbbi hazrlklar iin Genel-Cerrah Birrell grevlen-dirilmi ondan sonra da greve Bedford getirilmitir. Balangta ordunun ihtiyacn karlayacak tbbi gereler ve imknlar yeterli olmad, bu yetersizlikte ilk sava planlarnn sadece deniz sava olarak kalacana ynelik olmas, denizde baarszlk zerine ise kara karmasna karar verildii belirtilmitir. Yarallara yardm ve onlarn tanmas savan bandan Austos 1915e kadar yetersiz kalm, bu tarihten sonra, baz eksiklikler devam etmesine ramen, tatmin edici bir dzeye kmtr. Yine de hastane gemilerinde alan personel ihtiyac karlamam, bir hastane gemisi g-ne altnda yiyeceksiz ve ieceksiz olarak 60 veya 70 saat braklmtr.55

51 Bayram Kodaman, Harp, Byk Devletler, anakkale Muharebeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi: anakkale Zaferinin 80. Yldnm zel Says, cilt x, say 30 (Kasm 1994), s. 551.

52 Cholera and The Dardanelles, The British Medical Journal, volume 1, no. 2836 (8 May 1915), s. 813-815.

53 Cholera and The Dardanelles, The British Medical Journal, volume 1, no. 2838 (22 May 1915), s. 898-899.

54 Wartime Suffering in Turkey, Current History, 6:2:1 (July 1917), s. 169.55 The Dardanelles Expedition: The Medical Arrangements, The British Medical Journal, volume 2,

no. 3073 (22 November 1919), s. 685-686.


14

anakkale Savalar srasnda tilaf kuvvetlerinde yaralanan ve shh bakma ihti-ya duyan askerlerin maruz kald hastalk ve rahatszlklar arasnda gastrit lser, tetanos, ar kanama, kalp yetmezlii ve kangren bulunmaktayd. Fransz yaral-larn byk ksm mermi yaras tamaktayd. Fransz doktorun tespitlerine gre ya-ralarn %77.8i mermi yaras idi. Bu yaralar savaanlarn ksa mesafede attklarn ve Trklerin mkemmel atlar yaptklarn gstermekteydi. anakkale Savalar srasnda ok sayda tbbi personel hayatn kaybetmiti.56

Sava cephede savaanlar etkiledii gibi cephe gerisinde kalanlar da etkile-mitir. Seferberlik yllarnda (1814-1818) ngilterede savatan kaynaklanan ekstra sivil lmleri binlerce insann hayatna mal olmutur. statistik ve tahminlere gre ngilterede cephe gerisinde, ancak savaa bal lmlerin says 292.000 ile 400.000 arasnda deien rakamlarla ifade edilmitir. Bu lmlerde salgnlarn daha rahat ya-ylma ortam bulmasnn, yeterli beslenememenin ve ar artlarda almann etkile-ri grlmtr. Grip bu dnemlerde en tehlikeli hastalklar arasna girmitir.57

Srekli yenilgiler nedeniyle topraklar daralm ve kalan yerler iin de srekli paylalma endiesi tayan Osmanl, anakkale savalarndaki zaferlerle bir bakma kendi saygnln elde etmi, hl hesaba katlmas gereken bir g olduunu gster-mitir. anakkale zaferi, Trkler iin yce bir gurur kayna olmutur.58 Bat bas-n hasta ve tembel olarak gsterdii Trk imajn deitirmi, Trkler iin ec, cesur, metin, gver, korku nedir bilmez gibi sfatlar kullanmaya balamlardr. a-nakkale Trkln meziytn dmanlara da bihakkn tantmaa vesile olmutur.59 Zaferin verdii g ve kuvvetle Trk aydn ve idarecileri, lkeyi kurtarma yolunda ciddi bir gven ve duyguya sahip olmulardr. anakkale savalar, Her Trke byk milletler arasnda ben demek salahiyetini vermitir.60

Gerek Avrupac ve banaz Hristiyanlk fikrini tayan, gerekse de kendisini Ortodoksluun, ve hatta tm Hristiyanln, ampiyonu ve koruyucusu ilan eden Rusyann Dou Meselesi balamnda sk sk gizli grmelere, projelere ilham kayna olan, bazen aka bir siyas ama olarak takip edilen Trkleri Avrupadan karma planlar ve Bizans mparatorluunu yeniden kurma heves ve istekleri byk darbe almtr. Osmanl Devletini Avrupada igalci gibi gren kesimler anakkale Savalar ve zaferi ile bu tr dnce ve emellerinin zorluunu grmtr. anakkale Savalar ve Trk zaferi ile Rus ariesi II. Katerinann Grek Projesi, Yunanllarn

56 French Wounded in the Dardanelles, The British Medical Journal, volume 2, no. 2849 (1 August 1915), s. 234-235.

57 J. M. Winter, The Impact of the First World War on Civilian Health in Britain, The Economic History Review, New Series, volume 30, no. 3 (August 1977), s. 487-488.

58 Zrcher, Turkey, s. 122.59 ulcu, kdm Gazetesinde anakkale Cephesi, s. 441-442.60 1915te anakkalede Trk, Ankara: Milli Mdafaa Vekaleti, 1957, s. 36.


15

100. Yl

Megal deas gibi sorumsuz ve gerek d politikalarn anlamszl ortaya km-tr.

Boleviklerin 1917 Ekim htill sonras Rusyay savatan ekmeleri ve Merke-zi Kuvvetlerle Brest Litovsk Anlamasn imzalamalar Osmanl Devletinin en azl dman arlk Rusyasn tarih sahnesinden silmitir. Bolevikler arlk Rusyasnn anlamalarn geersiz saym, Ruslarn I. Petrodan beri Osmanl mparatorluu ze-rinden kazanmaya alt ve kazand anlamalara dayal ve I. Petro, II. Katerina, I. Alexander, I. Nikola ve dierlerinin Ortodokslar himaye iddialar ile Osmanl Devletine srekli mdahaleleri son bulmutur. Rum Ortodokslar Rus ar ahsn-da grdkleri koruma ve kkrtmadan mahrum kalmtr.61 Rusyada yaylmacl ve istilacl d ilikilerinin temeline oturtan arlk yerine Komnist rejim benim-senmi, yeni rejim Milli Mcadele srasnda Ankaraya yardmlarda bulunmutur. Komnizmin doas gerei asker saldrganla yer vermektense ideolojik yayl-may nemsemesi Osmanl ve sonradan Trkiye Cumhuriyetinin kuzeyden arlk dnemi Rus asker yaylmaclna kar yaad tedirginlik ve korkuyu azalm olsa da Stalinin despotik, militarist, yaylmac ve korku salan uzun liderlii korkular ye-nilemitir.

anakkale zaferi ile Trk Kurtulu Sava arasnda inkr edilmez bir ba domu,62 Son Osmanl Mebussan Meclisinin kabul ettii Mill Antn ierii ve ge-lecekte Trkiye Cumhuriyetinin snrlarn oluturacak topraklarn elde edilmesine katk salamtr.

anakkale Savalar ve kazanlan zafer vatan kurtaran ve devlet kuran byk bir liderin domasna yol amtr. Sava kt srada Sofyada askeri atee olarak grev yapan Mustafa Kemal savaa katlmak iin gnll olmu ve yurda dndnde ken-disine Tekirdada bulunan on dokuzuncu tmen komutanl verilmitir.63 Emrine verilen birlik yeterince bilinmeyen, askerleri gen ve tecrbesiz olan bir birlik olma-sna ramen, o ksa srede bu birlii savaa hazr hale getirmi, kendisine koruma mntkas olarak verilen Ece Liman ile Morto Liman arasndaki blgeye hareket et-mitir.64 Mustafa Kemal karargh merkezi olarak Bigal kyn semitir.65 Emrinde-ki kuvvetleri yetitirme, cepheye srme ve cephede komuta etmede gsterdii fev-kalade baarlar ile harikalar yaratmtr. Dmana ar yenilgiler tattrmtr. Sava

61 Marriott, The Problems of the Near East: The Latest Phase, s. 172-173.62 Turan, a. g. m., s. 565.63 Ycel zkaya, Mehmet Saray, Mustafa Balcolu, Cezmi Eraslan, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn

Hayat, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2003, s. 77-81. Burada, Mustafa Kemalin Enver Paa tarafndan, bir art niyet gstergesi olarak, ismi ve cismi mehul bir ktann bana atanm olduu vurgulanmaktadr.

64 Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar, Belleten, cilt x, say 281 (1943), s. 2.

65 Aydemir, Tek Adam, s. 233.


16

srasnda anakkalede savaan Trk ordusunun komutan olan Alman Liman von Sandersin plan ve grlerine kendi isabetli gr asyla kar kmaktan ekinme-mitir. Mustafa Kemal, savan dmann daha karaya ayak basmadan durdurulmas ile kazanlacan belirtmise de Sanders, bat cephesinde Almanyaya kar basky hafifletmek iin anakkalede olduka fazla tilf gcn uzun sre alkoymak iste-diinden, savan dmann karaya karma yaptktan sonra karada srdrlmesini istedii iddia edilmitir.66 Mustafa Kemal, zorlu, gz pek ve ar gururlu bir ko-mutan olarak grlm, Von Sanders Onun her eyden nce birinci snf bir asker olduunu kabullenmitir.67 Almanlarn Osmanl hkmeti zerinde etkili olduu, ancak sivil Trk halk ve askerleri zerinde ok fazla tesiri olmad iddia edilmitir. Hatta Trklerin kendi kt anslar ve dtkleri kt durumun sorumlusu olarak Almanlar grdkleri savna yer verilmitir.68

Savan banda yarbay rtbesinde olan Mustafa Kemal ilk byk baarsn 25 Nisan 1915te Arburnunda kazanm, sava boyunca dokunulmaz ve kutsal bir kii gibi aktan ve srekli mcadeleden ekinmemi,69 anakkale savalarnn ka-derini deitirecek ilk byk baarsn ilerleyen dman durdurmay baararak elde etmitir. 1 Haziran 1915de albayla terfi eden70 Mustafa Kemal, Conkbayr ve Kiretepede dmann byk glerine kar nemli zaferler kazanmtr. Komuta ettii askerin byk ruh halini takdirle dile getiren Mustafa Kemal dmann b-yk glerine kar emrettii taarruzlarn kahramanca yerine getirildiini belirtmi-tir. Bu yle alelde bir taarruz deil, herkesin muvaffak olmak veya lmek arzusuyla harekete tene olduu bir taarruzdu diye sylemi, frka kumandanlarna ifahen verdii komutta da, Size ben taarruzu emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar kaim olabilir demitir.71 Onun zaferleri, tilf glerinin yenilmesinde ve Geliboluyu terk etmesinde ke ta etkisi yapmtr.72 Anafartalar Gurup Komutan iken has-taln ve rahatszln gereke gstererek komutanlk grevinden ayrlan Mustafa Kemal iin ordu komutan Liman von Sanders, mstesna derecede kabiliyetli ve ce-sur bir komutan olarak tandn ve takdir ettiini, bu byk savata memleketin onun hizmetlerine mutlak surette muhta duyduunu belirtmitir.73 Mustafa Kemal

66 Aybars, a. g. e., s. 75.67 H. C. Armstrong, Grey Wolf: Mustafa Kemal, and Intimate Study of a Dictator, London: Methuen &

Co. Ltd., 1932, s. 38.68 Wartime Suffering in Turkey, Current History, New York, 6: 2: 1 (July 1917), s. 170.69 Armstrong, Grey Wolf, s. 45-46.70 http://uyg.tsk.tr/ataturk/ataturk.asp, eriim tarihi 23.02.2015.71 Ulu demir, Atatrkn Anafartalar Gurubu Komutanlndan stifasna Dair Baz Belgeler, Belle-

ten, cilt xxx, no. 128 (Ekim 1968), s. 479.72 Erolu, a. g. e., s. 80.73 demir, Atatrkn Anafartalar Gurubu Komutanlndan stifasna Dair Baz Belgeler, s. 473.


17

100. Yl

zaferlerinden sonra Anafartalar Kahraman olarak anlmaya balanm,74 gelecekte mit vadeden ve yetenekli bir asker ve komutan olarak n kazanmtr.75

Milli mcadelenin lideri olmasnda anakkale Savalarndaki baars nem-li olan Mustafa Kemal, Anafartalar kahraman olmam ve o zamann tabirlerine gre meray askeriye srasna gememi bir Mustafa Kemalin Anadolu harektna balayabilmesi epeyce g olaca iddia edilmitir.76 anakkalede Mustafa Kemal, Mehmetii, Mehmetik de Mustafa Kemali tanma frsat bulmutur.77 O anakka-le savalarnda Anafartalar kahraman olmasayd mill mcadelede herkese daha az gven verebilir, dolaysyla da daha az yardm ve dayanak bulabilirdi.78 anakkale savalar Mustafa Kemali tarih sahnesine karm Trk istikllinin kazanlmas-na ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna zemin hazrlamtr.79 Mustafa Kemalin milli mcadelenin nderi olarak ykselmesinde birinci derecede rol oynayan unsur anakkaledeki baarlar olmutur.80 Mukadderatn adam, Mustafa Kemalin ah-snda Trk Milleti maks talihini yenmek iin liderine kavumutur.81

Arburnu ve Anafartalardaki zaferlerinden dolay an ve n artan Mustafa Ke-mal, 1915 ylnda Mehmet Emin (Yurdakul)in Ordunun Destan adl iirinde, Ey Mustafa Kemallerin Aziz Yeri msrasna girmitir. Ocak 1916da Edirnede arabayla gezintiye ktnda halkn byk sevin ve kutlama gsterileri ile karlamtr. Yeni Mecmuann anakkale savalarndan yl sonra yaynlanan anakkale Fevkalade Nshasnda, Ruen Eref ile mlakat yapmas Mustafa Kemalin nnn tm yurda yaylmasna yol amtr. Emrindeki asker ve subaylar tarafndan sayg ve hrmetle anlan Mustafa Kemal, Yeni Gn gazetesinin dzenledii bir msabakada Anafarta-lar Kahraman olarak nde gelen komutanlar arasna girmitir.82 anakkale savalar ve savalar srasnda Mustafa Kemalin gsterdii komutanlk ve liderlik vasf, onu Trk Milleti nazarnda bytmtr.83

Birinci Dnya Harbi ncesinde Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Rusya, Bul-garistan ve Yunanistan ile anlama yapmak iin tekliflerde bulunmu, ancak redde-dilmiti. Hatta olduka iyi ilikiler ierisinde olduu Almanya bile Osmanl Devleti

74 Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 118; Kurtcephe, a. g. e., s. 103.75 William L. Cleveland, A History of the Modern Middle East, Oxford: Westview Pres, 1994, s. 143.76 Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk, stanbul: Remzi Kitabevi, 1971, s. 35.77 Kurtcephe, a. g. e., s. 103.78 Bayur, a. g. e., s. 395.79 Kodaman, a. g. m., s. 551.80 nal, a. g. m., s. 568.81 Mustafa Safran, Bir Kahramann Douu, anakkale Sava ve Sonular, Atatrk Aratrma Mer-

kezi Dergisi: anakkale Zaferinin 80. Yldnm zel Says, cilt x, say 30 (Kasm 1994), s. 576.82 zkaya, a. g. e., s. 93-95.83 Sait Din, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Adana: Nobel Kitabevi, 2004, s. 42.


18

ile bir ittifak anlamasna, sava kncaya kadar yanamamt.84 anakkalede bir cephe aarak, Osmanl Devletini teslim almak ve ihtiya ierisinde olan mttefiki Rusyaya yardm etmek isteyen ngiliz devlet adam ve dnemin Denizcilik Bakan Churchill, Osmanl ordularnn I. Balkan savandaki malubiyeti ile dalga geerek, anakkaleyi ok rahat ap, stanbulu kolayca ele geireceini zannetmiti.85 anak-kale zaferi Trklere sonsuz bir gven ve g vermitir. Bu savalar erefli bir ekilde neticelenerek Trk askerinin lem nazarnda ann il etmitir.86

Mtareke dneminde, anakkale istikametinden igal altndaki stanbula yol alan Trkler, burada anl zaferin kazanlmas srasnda ehit den askerlerine kar mahcupluk duygusu iinde zgn yol alrken, ilerinde, yine kurtulua gitmek iin bu ehitlerden ilham almlardr. Onlar, Balarmzn stnde bugn tutkun bir mu-sibet havas var Fakat bizi iitiniz. itiniz! mitsiz deiliz nk: sizin gibi e-hitleri olan bir milletin evldyz... nannz, ta iimizden duyarak size sylyoruz Bedbaht Trk vatannn ufuklar stnde bir gn hyr sabah doarsa, biliniz ki o sabah, sizin gen ve kzl kanlarnzn coa coa akt bu ufuklarn stnden tul edecektir diye dnmlerdir.87

anakkale muharebeleri birok evld- vatann ve bhusus stanbul genlerinin ziyanna yol amtr.88 Ordunun gc zayfladndan, Osmanllar Filistin ve Irak cephelerinde daha az varlk gsterebilmi, buralarn tilf glerince igal edilmesini engelleyememilerdir.89 Trkiyenin dou ve bat kltrleri retilerek yetitirilmi son nesli yedek subay olarak bilhassa anakkalede sonra da Sarkam ve Sakaryada telef olmu; Trkiye bu eksikliini... telfi etmekten zorlanmtr.90 Harb-i Umumiye kadar bata Rusya olmak zere byk devletlerin projeleri dorultusunda Osmanl topraklarnn topyekun paralanmasna muvafakat gstermeyen ngiltere, bu sava srasnda ve zellikle de anakkaledeki yenilgisinden sonra Osmanl Devletini or-tadan kaldracak gizli anlamalarn ampiyonu olmutur. Gizli anlamalar ile sava sonrasnda Osmanl Devletinin bitirilmesi planlanmtr.

ok sayda zayiatla kan tilaf glerine gre anakkale savalar tamamyla bir kayp deildi. Sava srasnda Osmanl ordularn anakkalede alkoymu ve nemli bir ksmn yok etmilerdi. anakkale savalar Enver Paann Kafkaslarda byk

84 Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, s. 58; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekat, cilt 5l, kitap 1, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1993, s. 9.

85 Cemalettin Yldz, anakkale Seddlbahir Kahramanlar, zmir, Emre Basmevi, 2005, s. 4.86 Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 118.87 Hamdullah Suphi, anakkale, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Ke-

mal, hazrlayan Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uman, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1992, s. 51-53.

88 Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 118.89 Cezmi Eraslan, World War I and Turkey, The Turks, volume 4 (2002), s. 417; Bayur, a. g. e., s. 396.90 Safran, a. g. m., s. 575.


19

100. Yl

atlm projesinin sonusuz kalmasnda etkili olmutu.91 anakkale savalar, bir ne-sil kaybedip, bir niversite gmmesine ramen, Trk Milletine millet olma fikrini ve vatan sevgisini alamtr. Burada ngiliz ve Fransz niformalar altnda Mslman Trke kar savaan Asya ve Afrikal Mslmanlarn varl Cihad- Ekber92 ar-snn bir ksm Mslmanlar nezdinde kendi isteklerine veya zorlanmalarna binaen etkisiz kaldn gstermitir. Anadolunun artk gerek bir Trk vatan olduunu ka-ntlarcasna mill bir zafer kazanlmtr. Zaferle Trkler millet olmann dayanmas-n, fedakrln, kendine ynelen dmanca gcn krlmasn ve ulus olma duygu-sunu yaamlardr. Bu ise onlarn gelecekteki birlik ve beraberliini glendirmitir. anakkale zaferinin tarih kitaplarndaki anlatm, romanlara konu olmas, hikyeleri, iirleri, resimleri Trkiyede yaayanlar iin millet olma yolunda nemli katklar sa-lamtr.

anakkale Savalarn kaybeden tilaf gleri Osmanlya kar daha bir dman-ca ve hnla yaklamaya balamtr. Savatan nce ve sava srasnda ngilizler ve bir yere kadar Franszlar hl Osmanl toprak btnl konusunda az da olsa bir politi-ka izlerken, Osmanl Devletinin savaa girmesi ve anakkale Savalarnda gsterdii baar sonucu bu devletler Osmanl topraklarnn tamamen paylamn arzulam-lardr. Sava srasnda ve sonrasnda tilaf gleri arasnda imzalanan gizli anlama-lar Osmanl mirasn kendi aralarnda tamamen pay etmelerine yol amtr. Bu balamda Mart-Nisan 1915te Rusyann bastrmas sonucu ngilizler ve Franszlar sava sonunda Ruslara Trk Boazlarnn tamamen braklacan kabul etmiler-dir. talyanlar Nisan 1915te imzalanan Londra gizli Anlamasyla Antalya ve zmir blgesi ile Oniki Adaya sahip olma planna kavumutur. Yunanllara imparatorluk topraklarndan pay verme szleri verilmitir. anakkale savalar srerken imzalanan bu gizli anlamalar ve verilen szler tilaf glerinin sava srasnda mttefiklerinin daha canla ve bala savamasn motive etmesini salamak amacn da tamtr. a-nakkale savalar sonrasnda imzalanan Sykes-Picot Anlamas ile ngiltere ve Fransa mparatorluun mirasndan aslan payn almay amalamtr. 16 Mays 1916 tarihli bu gizli anlamaya gre Franszlar Musul, Suriye, Lbnan ve ukurovay; ngilizler ise rdn, Irak ve Filistini alacakt. ,Geriye kalan Arap topraklar zerinde bir Arap devleti kurulacakt. Nisan 1917de imzalanan St. Jean de Maurienne Anlamas ile talyanlara verilen saha geniletilmi, zmir-Kayseri-Mersinden geen bir snrla tm Gneybat Anadolu talyanlara braklmt. ngiliz Dileri Bakan, Yahudilerin des-teini almak ve Amerikann savaa girmesini salamak iin 2 Kasm 1917de Siyonist liderlerden Rothschilde bir mektup gndererek Filistin topraklar zerinde Yahudi-

91 Patterson, With the Zionists in Gallipoli, s. 305.92 anakkale Cephesi Harekt, s. 12; Yldz, a. g. e., s. 19. 11 Kasm 1914te ilan edilen Kutsal Sava

slm dnyasnda yeterince destek grmemi, Yemende mam Yahya ile Libyada Sansiler dnda hi kimse ciddiye almamtr. Dahas, Hicazda erif Hseyin, Asirde ise Seyit dris devlete kar ayaklanarak dmanla ibirliine gitmitir.


20

lere bir uslusal yurt kurma dncesini belirtmiti. Bu dnce sonradan Fransa, talya ve Amerika Birleik Devletlerince de benimsenmitir.93 Bylece anakkale savalarnn srd iki ylda ngilizlerin sava ncesi Osmanl toprak btnln koruma politikas tamamen deimitir.94 ngilizlerin Araplara verdikleri gizli szler, Ermeniler ve dier Osmanl aznlklar iin dndkleri topraklar, tilaf glerinin kendi aralarndaki blmler ve Yahudilere verilen szler bir araya getirildiinde 1920 ylnda l bir anlama olarak ortaya kan Sevres Anlamasnn ekillenme-sinde, bir yere kadar, anakkale savalarnn tilaf glerine verdii yenilginin hnc etkili olmutur.

Birinci Dnya Sava Trk halkna ar sknt dourmutur. 1917de stanbulda bulunan bir yabancnn gzlemlerine gre Trk halknn byk ksm aln pen-esine dm, stanbulda orta snf ve alan kesimlerin yoksulluu kalpleri bur-kacak seviyeye km ve i kesimlerde salgnlarla birlikte daha bir ktlemitir. stanbulda Almanlarn destei ile kolera salgn grlmemi, tifs hastalnn ehre girmesi engellenmitir. Ancak, acnacak halde olan insanlarn ehrin her yerinde grld, yzleri ypranm, izilmi, gzleri korkudan rpermi, vcutlar za-yflam kimselere her kede rastlanr olmutur. Salgn hastalktan kaynaklanp kaynaklanmad bilinmeden insanlarn sk sk sokaklarda derek ldn belirten yazar, eskiden geleneksel olarak sradan bir Trkn yedii bir para ekmek, biraz peynir, birka zeytin ve biraz lokumun pahalandn, byle bir ey almak iin 1.25 Dolar denmesi gerektiini kaydetmitir. Fiyatlarn savan balangcndan beri art-tn, yarm kilo tereyann 2.5 Dolar, peynirin yarm kilosunun 3.5 Dolar, yarm kilo zeytinin 75 Cent (1 Cent dolarn yzde birine eittir), ekerin yarm kilosunun 2.5 Dolar, yarm kilo pirincin 1 Dolar ve lokumun yarm kilosunun ise 2 Dolar olduu-nu yazmtr. Kadnlarn en fazla ekmek bulamadklarndan yakndn belirten gz-lemci, Trk kadn ve kzlarnn posta ve telefon merkezlerinde almaya baladn yazmtr. Yazar tm yokluk ve ala ramen stanbulda herhangi bir ayaklanmann olmadn ve ehirde hibir dkknn yamalanmadn kaydetmitir.95

Her eyden nce Emperyalist karlarn bir sava olan Birinci Dnya Sava, anakkalede byk bir darbe yemi, emperyalizmin ilk ald yara olmutur.96 Sava ncesi dnemde iine dt ekonomik, asker ve siyas bunalmlar nedeniyle ba-tl byk devletlerin yar-smrgesi haline gelmi olan Osmanl Devleti, anakkale savalarnda kazand zaferle, batya kar nemli bir baar kazanrken, batl byk devletler de snrsz istek ve arzularnn bir snr olduunu grmlerdir. Smrgeci

93 Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, stanbul: mge, 2000, s. 340-342.94 Marian Kent, Great Britain and the End of the Ottoman Empire, 1900-1923, Great Powers and the

Ottoman Empire, editor Marian Kent, London: Frank Cass, 1996, s. 177-178.95 Wartime Suffering in Turkey, Current History, New York, 6: 2: 1 (July 1917), s. 169-171.96 Aydemir, a. g. e., s. 242.


21

100. Yl

Avrupa devletlerinin hesaplar istedikleri gibi tutmam,97 ngiltere ve Fransann smrgeleri zerindeki prestijine bir darbe, esir milletlere bir mit ve istikll ol-mutur.98 zerinde gnein batmad bir imparatorlua sahip olan ngilizlerin dn-ya hkimiyetini sarst, 25-30 yl iinde ngiliz smrge imparatorluunun tasfiye edilecei iddia edilmitir.99

anakkale savalarnn bittii 1916 yl savala ilgisi olan birok ngiliz politikac iin bunalml bir yl olmutur. ngiliz Babakan Herbert Asquith Temmuz 1916da bir komisyonu anakkale savalarndaki sorumluluklar incelmek zere grevlendir-mitir. Bu komisyonun almalar sonucu ilk raporlar Mart 1917de baslmtr. Ko-misyon yenilginin temelinde Churchill, Hamilton ve Kitchiner gibi kimselerin yanl kararlarnn olduunu vurgulamtr.100 Komisyonun kararlarna gre anakkale sa-valarndaki baarszln birinci ve tek sorumluluu Churchille ve Birinci Deniz Lordu Amiral Fishere yklenmi gibi grnse de ngiliz Babakan Asquith Aralk 1916 ylnda yerini Lloyd Georgea brakmtr.101 Fromkine gre anakkale Savann hezimetle sonulanmas ngiliz babakan Asquith ile Rus ar II. Nikolann direk olarak konumlarndan uzaklatrlmalarna yol amtr.102

anakkale savalarna balangta iten gelen drtlerin etkisiyle kar kan ancak yeterli oranda ve aka phelerini dile getiremeyen Amiral Fisher, sava s-resince Churchille birok mektup gndererek savan genel gidiatnn Sava Kurulu tarafndan genie grlmesini istemise de isteklerinin grlmesi aylar alm-tr. anakkale savalarnn baarszl ile ans kendisini terk eden ngiliz Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral Fisher 15 Mays 1915te grevinden istifa etmitir. Bu istifa Churchillin dnde etkili olmutur.103 Kraln adyla grevine dnmesini syleyen Babakan Asquithin emriyle tekrar grevine dnen Fisher, bu sefer zaferin kazanlmas iin donanmann kendi emrine braklmasn, Churchill, Amiral Wilson gibi kimselerin Sava Kurulu ve donanmadaki grevlerine son verilmesini istemitir.

97 nal, a. g. m., s. 569.98 Safran, a. g. m., s. 576.99 Refik Turan, Tarihi Seyir ve anakkalede Deien Tarih, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi: a-

nakkale Zaferinin 80. Yldnm zel Says, cilt x, say 30 (Kasm 1994), s. 562-563.100 http://www.firstworldwar.com/atoz/dardanellescommission.htm101 Addison, Churchill, s. 85-86.102 David Fromkin, A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the

Modern Middle East, New York: Avon Books, 1989, s. 231.103 Addison, Churchill, s. 78; Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churc-

hill at the Admiralty, 1911-1915, s. 351; Rudhart, a.g.e., s.21; http://www.firstworldwar.com/batt-les/overview_gf.htm. Addisona gre kendisinden habersiz olarak Churchillin iki sava gemisini Akdenize grevlendirmesi Lord Fisherin grevinden istifasna sebep olduu gibi istedii donanma diktatrlnn kendisine verilmemesi de istifasndan etkili olmutur. Churchill sonradan anla-rnda medya ve halkn sava sz konusu olduunda her zaman general ve amirallerin doru olduu-nu sivillerin ise yanl olduunu kabul etmesinin yanl bir doktrin olduunu belirtmitir. Addison Churchillin sorumluluunun daha ok 18 Mart Deniz savanda yattn, 25 Nisanda balayan kara karmasnn sorumluluunun byk oranda Sava Ofisine ait olduunu belirtmitir.


22

Babakan Asquith bu istemler karsnda Lord Fisherin megalomaniak olduunu belirterek, donanmadaki grevinden almtr. Birinci Deniz Lordu grevinden ayr-lan Amiral Fisherin yerine Sir Arthur Wilson getirilmi, Wilson ise Churchill ile a-lmay reddetmitir. Bunun zerine Churchill de Deniz Bakanlndan alnarak Lan-caster Dkalnn anslyelii grevine getirilmitir. Lloyd Georgea gre Churchill kadar Babakan Asquith ve Sava Bakan Kitchener da anakkale yenilgisinden pay sahibi idi. Ancak anakkale Churchill iin acmasz ve haksz bir d dourmu-tur.104 Churchillin kabiliyetinden tamamen vazgemek istemeyen Lloyd George h-kmeti onu Cephane Bakanlna atamtr.105 Churchillin siyas konumunu tekrar kazanmas gelecek yirmi yln almtr.106

ngiliz sava bakan Lord Kitchener, ykmlarla dolu anakkale Savalar ne-deniyle gzden dm ve bu nedenle de sava bakanlndan istifa etmek zorunda kalmtr. Rusyaya grevlendirilen Kitchener burada Ruslarn savaa devam etmesi iin alm, 5 Temmuz 1916da dn yolunda gemisinin mayna arpmas sonucu batmas zerine boularak lmtr.107

anakkale savalarnda tilf glerine komuta eden ngiliz Sir Ian Hamilton, baarszlndan dolay eletirilere maruz kalm, ngiliz ve Fransz hkmetlerinin anakkaleden ekilme karar almasna kar geri ekilmenin byk kayplara yol aa-ca iddias ile kar gelmesi zerine grevinden alnarak yerine Sir Charles Monro getirilmitir. Cephenin zorluunu gren Monronun ilk emri geri ekilme olmutur. Churchill, Monronun geri ekilme planna geldi, grd ve yenildi szleriyle eleti-rel bir kzgnlk gstermitir.108

1917 Ekiminde Boleviklerin gerekletirdii Komnist devrimin nedenleri her ne kadar on dokuzuncu asr sonlarnda Rusyada oluan siyas gelimelere, devrimci rgtlerin almalarna, bunlara kar hkmete yeterli etkin politikalarn retil-memesine ve ekonomik zayflklara bal ise de 1917 Martnda kan ilk ihtilal ile Rus arl yerini Liberal Prens Lvovun bakanlnda, Bolevikler hari, tm siyas oluumlar kapsayan bir koalisyon hkmetine terk etmitir. Liberal hkmet ekono-mik zorluklara gereken areleri bulamad gibi savaa devam etme fikrini destekle-yerek kt durumu daha da ktletirince Leninin kaytsz artsz bar arzulayan Bolevikleri Ekim Devrimini gerekletirmitir. Bolevikler Rusyay savatan ekerek

104 Dawson, The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911-1915, s. 356-357.

105 Addison, Churchill, s. 87-88. Churchill iin sava bir deerler okulu idi. Ona gre dnyada her zaman savalar vard. Hayatta kalmak iin mcadele vard. nsann en iyisi savata kmaktayd, gerek gelimeler sava srasnda baarlmaktayd. Savalar insann ilerlemesi iin zora dayal ortam yaratmaktayd.

106 Merriman, a. g. e., s. 1060; Aybars, a. g. e., s. 76.107 http://www.firstworldwar.com/bio/kitchener.htm108 http://www.firstworldwar.com/battles/overview_gf.htm


23

100. Yl

Mart 1918de Brest-Litovsk Barn yapmlardr. Bu anlama ile ttifak gleri tilf gleri karsnda glenmi, ancak, Amerika Birleik Devletlerinin ayn yl Bat Cep-hesinde tilaf gleri yannda savaa girmesi Rusyann savatan ekilmesi ile Merkezi kuvvetler lehine oluan olumlu havay tersine evirmitir.

arlk Rusyasnn yklmas ve Rusyann savatan ekilmesi Osmanl Devleti iin son derece nemli olmutur. Bolevikler bir yandan Osmanl Devleti ile arlk ara-sndaki anlamalar geersiz sayarken, dier taraftan 93 Harbinden beri Rus idare-sindeki dou vilayetleriniKars, ArdahanOsmanlya devretmitir. Kurtulu sava srasnda da Trklere yardmc olmulardr. Bayura gre arln yklp Rusyann grlmemi bir karmakarklk iinde 5-6 yl bocalamas Trkn kahramanl ile Atatrkn dehasna ulusumuzu kurtarmak ve erefli bir yaaya kavuturmak imknn vermitir. Dolaysyla anakkalede akan Trk kan boa gitmi denemez, bilakis o sayede ileride kurtulmak ihtimali yaayabilmitir.109 Eer, arlk Rusyas y-klmayp da tilf glerinden biris

issn: 2148-0877 Çanakkale araştırmaları türk yıllığı ... · birinci dünya harbinde...

Documents