İslam ansİklopedİsİ 15

8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 15

1/553

HADIM

r

L

HAD ES( OOsd l )

Nam az g ibi baz ibadet ler ii fa etmeye engel olanhkm k i r l i l i k an lamndafkh terimi.

n r

L

HADIMGenell ikleharem hizmet ler inde a l t r lanerkeklii gideri lmi kimse.

JSz lkte "yakn zamanda meydana ge-

len, sonr adan or taya kan ey" anlamn-da o lup fikh i lm inde abd estsizl ik veya c-nplk do lay s y la insanda meydana gel-dii var saylan mnev (hkm) kirlilii ve-ya bu kirliliin sebebini ifade eder. Bu du-r u mda bu l u n a n k i ms ey e m u h d i s denir.Hadesin kart "madd kir l i l ik, pisl ik" an-l amna ge len hubs tu r .

Ha des hades-i ekbe r (byk hades) ve ha-des-i asg ar (kk hades) diye ikiye ayrlr.Guslle giderilebilen cenbet, hayz ve ni-fas gibi kir l i l ik hal i byk hades, abdest-le gideri len kirl i lik de k k hade stir . Bu-na ba l o larak gus l " tahret- i kbr" ,abdest de " tahret- i sugr" ekl inde ad-landr l r . Ancak h ade s kel imes i te k ba -na ku l lan ld nda daha ok abdests iz l ikha l i kas ted i lmekte (mese l bk. Buhr ,"Vud'" , 2, 34, 36; Mergnn , 1, 14, 25,29) , byk hades ise genel l ik le cenbetkel imesiyle i fade edi lm ekt edir (bk. AB-DEST; CENBET; GUSL ).

BBLYOGRAFYA :Lisn'l-'Arab, " hd " md. ; et-Ta'rlft, " hd "

md .; Tehnev, Keaf, I , 278; Msned, IV, 85;V, 427; Buh r , "Vud " ' , 2, 34, 36; Ksn , Be -d'f, I , 3, 24 vd.; Mergnn, el-Hidye, stan-bul 1986, I , 14, 25, 29; Ayn, cmdet'l-krl,Kahire 1392/1972,II,37 6; TShtv,Haiye


2/553

HADIMrevlendi rmi ve bunlar n h f z o lmas n ar t komutu . Selhaddn- i Eyyb bu-radaki had mlar n say s n y i rmi dr de karm ve ba lar na Bed reddin el-Ese-dfyi getirm iti (brah im Rifat Paa, 1,459) . lhanl lar 'da hadmlar "hce-ser"unvan yla an l rd . XIV. yzy lda d a M es-cid-i Nebev 'nin kapc lar eyhlhudd-mn em r i nde g rev yapan had m la rd .SafeV saraynn zel l ikle harem ksmn-da grevlendi r i len ve kendi ler ine y inehce-ser deni len hadmlar siyas i lerekar m lard r . Hnedann y k lmas nda ,daha z iyade Malabar c ivar ndan gelen vesay lar g i t t ike ar tan hadmlar n neml iro l oynad b i l inmekte di r .

Msr, Kuzey Afrika, Endls ve Hin-dis tan saray lar nda da hadmlar vard vebunlar n baz lar kumandan o larak se-fer lere kat lm , donanmalar sevk veidare etmi t i r . F t m ler ' in i lk dnemin-de Slav as l l bir hadm olan Cevher ida-rede neml i ro l oynam , beyaz hadmolan Bercevn ise Hali fe Hkim-Biemri l-lh' n hocal n yapm tr . VI . (XI I. ) yz-ylda da eit l i asker kuvvetlere kuman-danl k ve baz neml i ehi r lerde va l i l ikyap an h adm lar vard . Ha li fe dd dev-rinde (1160-1171) bu nlar dah a nf uz lubi r ha le gelmi lerdi . F t m ler 'de hadm-lar emir ler in hem en arka s ndan gel i rd i .ze l h i zmet memur l a r da had md . B i rk s m had mlar n i se h d ler 'den Eb ' l-Misk Kfr (966-968) g ib i hkmdar l akad ar ykseldik ler i gr lmek tedi r . Sel-haddn-i Eyyb 'nin nl saray nzr Ba-hed d i n Ka raku da b i r had m d . Mem -lk saray nda bu tr grevl i lere, Trket a p (hizmeti) kel imesinden Arapa-latrman t av ad ver i lmi ve bu tabi rXIV. yzy lda Anadolu'ya geerek Beylik-ler d ne m i saray lar nda da ku l lan lm-t r . S inop' ta s fendiyar Bey zam an na a i t838 (1434-35) tarihl i bir kitbede adgeen ehbedd i n h i n e l-Memlk e t-Tav 'nin, kpaazde TrihindeCandarolu smi l Bey' in veziri olarakgs ter i l en ehbedd i n Aa o l duu veaa unvann n kendis ine belk i de tav -l ii dolaysyla veri ldii tahmin edi lmek-tedi r [A,V/l, s. 46; had m-a a ilikisi iinbk . AA) . Memlk ler z a man nda sa rayi inde ve d nda e i t li zmrele r ha l ind egrev yapan tav ler genel l ik le R um ,Habe, Hint ve Bat Afrika as l l idi ler.Bun l a r n by k oun luu kend i memle-ket l er i nde had m ed i l d i k ten sonra Mem-lk Su l tan l 'na gnder i l iyordu . H aremksm nda a l an ve ta m am s iyah o lantav ler in bakan "z immdr" unvany-

la an l rd; bu yetki l i sultann haremininbtn i ler ine nezaret ederdi . zel l ik leSu l t an Muhammed b . Ka l avun ' un 1341 '-de l m nde n s o n r a z i m m d r n n fu -zu ok ar t t . Su l tan n veya emr ler in m ai-yet indeki tav ler in reis ine "mukadde-m ' l -m em l k " den i rd i ve bun un r tbes iz immd r n s tndeyd i . Sa rayda perde-dr l k yap an ve kendi ler ine "hudd m-s i tre" deni len h izmetkr lar da tav -lerdendi . En yaygn tav is imleri Mis-kal. Cevher, Sandal, Anber, Frz, Kfr,L ' l ' , Mercn , Ho kad em , hin ve la-kaplar Zeynddin , zzeddin , Sa 'deddin ,Fr isddin , Saf yyddin , Sbkuddin , -cdd i n , Bedredd i n , emsedd i n , Cem-Ieddin vb. idi (Kalkaend, V, 489; Ayalon,Studies in Memory of Gaston Wiet, s.275-276).

Osmanl saray nda elebi Su l tan Meh-m ed , b i r r ivayete gre ise I I. Mura d d-nem inde n i t iba ren ou n luu nu Bonakve Ru m kkenl i ler in o lu turd uu b eyaz rk l a ra mensup " akaa " den i l en had m-larn al tr ld grlr. I I . Murad za-m an n da kap aas , haz ineda rba ve k i-lerciba gibi grevl i lerin bu beyaz ha-d m la rdan o l duu b i l i nmekted i r ; z aman-la bunlar saray dnda da kul lan lmlar-dr . Daha ok padiahn zel h izmet ineayr lm o lan akaa l a rdan ehbed d i nPaa Rumeli beylerbeyliine ve vezirl ie,At ik Ali Paa , Had m S inan Paa , Had mSleyman Paa , Hadm Mes ih Paa , Ha-d m Hasan Paa il e G rc Me hm ed Paada vez r i zaml a kadar ykselmi lerdi r .F t i h Su l t an Me hm ed dev r i nden i t i barensarayda , zel l ik le haremde s iyah hadmaalarnn (karaaalar) ist ihd am edi ldiive zamanla bunlar n say s n n ar t t g-r lmektedi r (geni b i lg i i in bk. DRS-SADE) . Osmanl saray ndan baka dev-let bykler in in konaklar nda da hadm-lar bu lu nuyo r ve bunlar n o un u y ine si-yahi ler o lu turuyordu.

S iyah hadmlar n kayna Afr ika id i .Sekiz-on bi r ya lar aras nda toplananocuklarn Msr 'da yap lan bir operas-yonla erkeklikleri gideri l ir , daha sonraba ta s t anbu l o lmak zere byk mer-kezlere evkleri yap l rd . Ancak devletk a deme l e r i n de z a ma n z a ma n bu u y g u -lamaya kar k ld an la lmaktadr .Mesel 1560' ta Pr izren 'de bi r a lay beyi ,by le bi r amel iyat s ras nda reyocuunun l mne sebeb iye t ver i lmes iyznden ceza l and r lm [EP [ng.], IV,1093) , ehid Ali Pa a 'n nf . 1716)sadra-zaml s rasnda da Msr val is ine ve ka-ds na gnder i len bi r fermanla Habe -

ler 'in k s r la t r lmam as i s ten mi t i r (R-id, IV, 175-176). Fakat daha sonra bufer ma na uyu lmad ve Eb t c , Asy t ' ungney i ve Sudan 'dan yukar Ms r 'a gelengz erg ht a her y l 100-200 genc in idiedildii bilinmektedir. 1813-1814'te YukarMsr ' z iyaret eden Burckhardt bir i Bor-go b lges i , d ier i Dr fr o lm ak zere ikiidi merkezi bulunduunu ve Kbt kei-lerin bu ii cret kar l nda yapb n tes-bi t etmi t i r [Traueis in Nubia, s. 294-296).Uygulamann kes in o larak ancak Su l tanAbdlmecid dneminde (1839-1861) dur-dur u l du u g r lmekte d i r . Burckha rd t ,X IX . yzy lda Afr ika 'dan Mekke ve Me-dine'ye ha dm gnder i ld i in i , Mekke'den ib- i Harem'den sonra hadm aas n nne ml i b i r mev ki i ga l et t i in i , ou zen-ci olan bu hizmeti lerin Mescid-i H arm 'ntemi z l i i nde n so rumlu o l d uun u ve hc-re-i sa de tte grev yapan tav lerin bun-dan sonra baka b i r ahs n h i zmet i ndebulunam ayaca n sy ler(Voyages en Ara-bie, I , 211-214).

Had m la r ka rak ter bak m ndan kad nve ocuk larla kyaslanabi l ir . Ha dm lar d azel lik le ku lar la oynam akt an ho lan rve yem eye imeye d k n o lur lar . Neeve fkeler in i ok abuk a a vuran ha-d m la r ded i koduya merak l o l up no rma linsanlar aa lar , ancak zeng in ve g linsanlar takdir ederler. Ev i lerindenho lanmakla beraber a r i lere gele-mezler. Uzun sre at srt nda kalabi l ir , iyiok atabi l ir ler. Ticar hayatta baar l dr-lar. zel l ikle Horasanl lar bu ynleriylete ma y z etmi lerdi r . di edild ikler i i inbyk b i r h n l a do l udur l a r ve bundandolay erkekleri kskanr, onlardan nefretederler. Cins arzu ve yeteneklerini ta-m am e n kay bett ik ler i sanl rsa da zel lik-le bu l a n dan nc e idi edi len ler inc i ns i s tek ten bs b tn yoksun o lmad b i l inmektedi r . Emev Ha l i fes i Muviye'-nin, kars Fhite'nin i t iraz zerine hare-m e sadece ya l hadm lar n g i rme s ineiz in vermes i de bunu tey i t etmektedi r .Osma nl lar da har em grevl iler in in i rk inve t am am en i d i ed i lm i zenc il e r o lma-s na dikkat eder lerdi .

Hadmlar genel l ik le efendi ler in in ya-nnda yaarlard . Kolayl kla tannp ken-di ler iy le a lay edi ld i ind en ha lk n aras napek fazla karmazlard . Sarayda rahatagezebi l ir , efendi leriyle onlarn hanmlarve criyeleri arasnda bir arac vazifesigrr lerdi .

BBLYOGRAFYA :Ciauson,s.437, 438; Buhr , "Nik h " , 8; C-

hiz, Kitb'l-Hayeun, I,113-176; Mes'd, M -2

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hades-Hanef Mehmed EfendiAnkara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


3/553


4/553

HADIM AASIHADIM AASI

(bk. DRSSADE).L Jr HAD IM AL PAA n

(bk. ATK AL PAA).L JF HAD IM AL PAA n

( . 965/1558)Macar is tan 'daOsmanl hkimiyet in inyer lemes inde ro l oynayan

Bud in beylerbeyi . ^

Muhtemelen Arnavut as l l o lup HaremDaires i Aka a lar Ko uu 'n da ye t i mi t i r .Al i Paa'nn Rumeli kethdl ndan san-cak beyi o ld uu , l Mu staf a Efe ndi 'ye veondan naklen Peuylu brhim'in eserin-de geen kayda dayandr lmakla bi r l ikte(Trih, I , 36) bu bilgilerin onu nla ilgisi p-hel id i r . Hadm o lmas sarayda Harem'debu lunduunu gs termekteyse de sa ray-dan ne za m an kt ve han g i sancaklar-da grev yapt bel l i dei ldir . Bi l inen i lkgrevi Diyarbekir beylerbeyiliidir. Bu va-z i fes i s ras nda , Er zur um beylerbeyi o lupGrc is tan taraf na yapt seferde ehidd e n M s P a a ' y a y a r d md a bu l u n-mak zere Erzu rum serhadd i ne g i derekAtabey ler memle ket i n e ak n l a rda bu l un-du . S evval 9S1 'de (20 Aral k 1544) Ana-dolu beylerbeyi l i ine nakledi ldi (TSMA,nr. E 12321, s. 18/38-39). Anadolu beyler-beyi olarak 1S48 ran seferine kat ld . Mu do l ay la r ndak i ya m a la ma ha reket l e r i neengel o lamad gerekes iy le az ledi lerekubat 1549 'da Bosna sanc ak beyl i inegnder i l d i (Teurh-il-i Osman, vr. 189 a,19 4a) . 11 Cemziyelevvel 958'de (17 Ma-ys 1551) Kas m Paa 'n n yer ine 800.000akelik haslarla Budin beylerbeyi oldu (BA,A.RSK, nr. 1452, s. 28).

zel l ikle 1552'de giritii faal iyetlerledikk ati ek en Ali Paa , bir snr beylerbe-yi l i i o lan Budin ' in gvenl i in i sa lamakiin civardaki nemli kaleleri zapta gir i-t i i g ib i yap lan sa ld r lar da baar y laps k r t t . nce , 1S52 uba t n da Sege-din' i kua tan Toth Mihaly idaresindeki Al-m an ve Macar kuvvet ler in i ka le nler in-de b oz gu na u rat t (TSM K, nr. K 888, vr.108a b, 115b) . Ardndan Veszprem zerineyry erek buray ele geirdi (Nisan 1552).Bu ara da ik inc i vez i r Ah m ed Paa Tm-var ' n zapt i in harek ete ge m i ve ka le-yi ku at ma a l t na a lm t . Hadm Al i Paada stratej ik neme sahip Dregely Kalesi '-

ne y r d ve Szondy Gyrgy t a ra f ndansavunulan ka ley i zaptet t i . 1552 Temmu-zundaki bu harekt s ras nda Yahypa-a z de A rslan Bey i le bir l ikte Shay, Gyar-m at . Seen (Szeczeny), Hollk ve Buja kkalelerini de ele geirdi . Bylece Osman-l lar ' la Habsburg mparator luu aras n-daki snr, Slovakya'nn gneyini iine ala-cak eki lde Osmanl lar ' n lehine genile-d i . Ard ndan 9 Aus tos ' t a Gndersdo r fbaronu Teufel ve Pal lavicini idaresindekiMacar ve A lm an kuvvet ler in i Pa las t ova-s nda yeni lg iye urat p bu ik i kumandanes i r a ld . Teufel d ier 4000 es i r le bera-ber stanbul'a gnderildi (TSMK, nr. K 888,vr. 415 a b ) . Buradaki mcadele, baz Os-man l t a r i h l er i nde Moha ' t an sonra Ma-ca r l a r ' a ka r kazan l an en byk za ferolarak nitelendiri l ir . Baz eserlerde sava-n Filek (Flek) civarnda cereyan ettiive Fi lek' in de ele ge iri ldii bel irt i lirse d ebu bi lg in in doru luu phel i o lup bura-s 1554 Oca nda Seen Beyi Hamza ta-raf ndan a l nm t r .

Al i Paa , bu zafer in ardndan So lnok'a(Solnk) harek et ed erek kaleyi kua tm a ha-zrl klar yapmakta iken o srada Tm-var ' a l p So lnok'a doru yryen AhmedPaa'nn kuvvetleriyle bir leti . Mdafi lert a ra f ndan terked i l en So lnok a l nd k tansonra Bud i n ' e 137 km. mesa fed ek i b-y k bir asker n em e sa hip E ri (Eger, Er-lau) kuat ld . Ancak k rk gn sren ku-a tma baa r s z l k l a sonu l and . AhmedPaa bu baar s z l ktan , ka lenin ko laycaa l nabi lece in i sy ley ip kendis in i burayasevkeden Hadm Al i Paa 'y sorumlu tu t-tu . B i r mddet sonra gzden den A l iPaa az led i lerek yer ine Toygun P aa ta-yin edi ldi ( uba t 1553). An adol u'ya nak-ledi len Ali Paa ise Karaman beylerbeyioldu ve Kann Sultan Sleyman' n 1554'-teki Nahcvan seferine beylerbeyi l ik kuv-vetleriyle katld. 1 0 Reb lhir 96 3'te (22ubat 1556) Toygun Pa a'nn yerine 1 mil-yon akel ik has lar la yeniden Budin bey-lerbeyi l i ine getir i ldi (BA, MD, nr. 2, s.25/216).

Bu ikinci grevi srasnda Ali Paa, Bu-din 'e ba l sancaklar dorudan kendis i-ne ba lam ay a ve sanca k beyler in in hare-ket ler in i tam o larak kontro l a l t na a lma-ya a l t . N i tekim s tanbul 'a gnderdi ib i r a r zda on l a r n kend is i ne da n m adanhareket ett iklerini , bunun ise snr gven-lii asndan tehlikeli gelimelere yol aa-can bi ldirmiti (BA,MD, nr. 2, s. 74/684).Muhtemelen sancak bey ler i y l e o l an buanlamaz l k lar n da tes i r i sonucu ik inc ibeylerbeyi l i i dnemi i lki gibi parlak ge-

me di ve g i r i ti i asker faa l iyet lerde p ekbaar l olamad. Blgenin emniyetini teh-di t eden ve haydut yata o lan Sz iget ' i(Szigetvar) kuatt . Bu arada Tamas Na-dasdy taraf n dan s k t r lan B abofaKalesi 'ni kurtarmaya gitt i , kale nlerin-deki mcadelede onu geri eki lmeye zor-lad . Fakat kendisi de Rinya rma civa-r nda imparator luk kuvvet ler i kar s ndageri eki lmek zorunda kald (25 Temmuz);ardndan Sziget'e gel ip kuatmay kaldr-d ve Bud in 'e dn d (31 Tem mu z) . B i rmddet sonra Bud i n bey lerbey i l i i ndena l n p 600.000 akel ik has lar la 13 ubat1557'de ikinci defa Bosna'ya nakledi ldi(BA, A.R SK, nr. 1457, s. 1). An ca k bu g-revinde faz la ka lamad . 27 Receb 965' te(15 Mays 1558) Bosna sancakbeyi olarakMalko Bey ' in bu lunmas , hakknda ras t-lanab i len en son ka ydn Re ceb 965 (Mays1558) tarihini tamas, voyvodas ve ak-rabas Kasm'n evval 967 (Temmuz 1560)tar ih l i kay t ta ondan "mteveffa" d iyeba hs etm es i (BA, KK, nr. 216/A, s. 153,164) Al i Paa 'n n Mays 155 8'den he me nsonra ve fa t e t t i i n i d nd r me kted i r .Avusturya elisi Busbecq' in, Budin'de u-rad baarsz l klar sebebiyle kahrndan ldn yazmas b i r kar k l k sonucuolsa gerek tir . Zira 155 8 Nisan sonlarn-da grevi ba n da vefa t ed en beylerbeyi,

Hadm Al i Pa a Cami i - ata lca / i s tanbul

4Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hades-Hanef Mehmed Efendi

Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


5/553

HADIM HASAN PASA K LL YESBosna sancak beyi iken Ali Paa'nn yeri-ne Budin 'e tay in edi len Me hm ed Paa 'd r(BA, KK, nr. 216/A, s. 134).

stanbul 'da kendisini gren Busbecq' inksa boylu , geni ve ka lk k om uz l u , a t kkal , son derece kuvvetl i ve cesur biradam o larak tar i f et t i i Al i Paa 'n n Di-yarbak r 'da bi r cami i le med reses i ve ha-m am , ata lca 'da y ine bir cam i ve medre-ses in in bu lunduu, Bosna 'n n baz ky le-r i nde mu hte me len as l va tan o l an Arna-vut B elgrad 'nda (Berat ), s tanbu l 'da Ba-la t ' ta ve Edi rne 'de de baz hay rat n n o l-du u b i l inm ekt edi r (6 evva l 958/7 Ekim1551 tarihli vakfiyesi iin bk. TSMA, nr. E7740).

BBLYOGRAFYA :TSMK, nr. K 888, vr. 108 b, 110b-114"b, 115",117b, 123, 143"b, 301, 381b-382', 415"b, 478b;

TSMA, nr. E 12321, s. 18/38-39, 214/521,216/522; TSMA, nr. E 7740; BA, MD , nr. 1, s.5/14, 53 /273, 21 2/1233; nr. 2, s . 25/216, 57/520, 60/549-550, 74/684, 147-151/1416-1417, 153/1420, 155/1424; nr. 3, hk. 1293;BA, KK, nr. 209, s. 49, 74, 83; nr. 210, s. 141,228, 300; nr. 216/A, s. 21, 80, 134, 148, 153,164; BA, A.RSK, nr. 1452, s. 28; nr. 1457, s. 1;Tevrih-i l-i Osmn, TSMK, Revan, nr. 1099,vr. 180-", 181", 189, 194; Cellzde, Tabak-t'l-memlik, vr. 418 b, 423b, 424; O. G. Bus-becq, Trk Mektuplar (trc. H. Cahit Yal n),stanbul 1939, s. 155-159; l. Knh'l-ahbr,SAM Ktp., nr. 11.128, s. 239; Peuylu brhim,Trih, 1, 36, 2 87-28 9, 290- 291, 2 95, 31 0; So~lakzde. Trih, s. 517; Hammer (At Bey), VI,24, 25 , 28-30, 32, 34 -36, 71-72, 74; S. Tkats,Rajzok a trk vilgbol, Budape st 1915, I,114, 313, 425; a.e.: Macaristan Trk lemin-den izgiler (seerek trc. Sadre ttin Karatay),Ankara 1958, s . 223, 331;Topkap Sa ray M -zesi Ariui Klavuzu, stanb ul 1 937 , 1, 37; Da-nimend. Kronoloji, II, 260, 264 , 270-272, 275,277, 279, 305-306; Metin Szen, Diyarbakr'-da Trk Mimarisi, stanbul 197 1, s. 76-80; M.Fahrettin Krzolu, Osman llar'n Kafkas-Elle-ri'ni Fethi: 1451-1590, Ankar a 1976, s. 174;Forgch Ferenc,Emlekirat M agyarorszag alla-potarl Ferdinnd, Janos, Miksa Kirlysgaes II. Janos erdelyi Fejedelemsege alatt, Bu-dapest 1982, s. 41 vd.; V. Kopan, Turecke ne-bezpecenstuo a Slovensko, Bratislava 1986, s.47-49, 53-54; I. Sznto, "Ali budai pasa had-jrata 1552 nyarn a Hont-Ngrd megyeivarak el len", Trtenelmi Szemle, I, Budapest1977, s. 31-52; 'fiayyib Gkbilgin, "Ali Paa, Ha-d m" , A , I, 332-3 33. j,

I SH FER IDUN EME CENr HAD IM HASAN PAA ^

( . 1006/1598)Osman l s adrazam .L J

Hay atnn i lk y l lar hakk nd a bi lgi yok-tur . Enderun 'da yet i t i i , 1580'de haz i-nedarba l ktan vezret r tbes iy le Ms rbeylerbeyi o lduu bi l inmektedi r . Bu g-revde iken ad zu l m ve rve t o lay lar na

kart ; y la yakn sren beylerbeyi l i is ras nda byk miktar larda p ara toplad- sylentileri kt. Hakknda yaplan ik-yet zer ine gre vinden a l nd ve bir m d-de t s tanbul 'da Yediku le Z indan 'nda hap-sedildi. Bu ara da ma llarna el konu ldu. 111.Murad' n annes i Nurbn Su l tan 'a o lanyakn l , ayr ca sun du u para ve hediye-ler sayesinde affedi len H asan Paa Anado-lu be ylerbe yi l i ine tayin edi ldi ve bu sfat-la Gence mu has ara s na kat ld (Seln ik ,I , 207). 996'da (1588) irvan beylerbeyioldu. Baz ikyetle r ze rine vezirl i i kal-dr ld ve evi teft i edi ldi . Ancak ok ge-meden y i ne a f fa u rayan Hasan Paa ,Gence feth in in a rdnd an bi r sre bu eh-r i n muha f z l nda bu l undu . 29 Reb l -hir 100 2'd e (22 Ocak 1594) ku bb e vezirli-ine getir i ldi . I I I . Mehmed'in Eri seferi-ne (1596) kmas zerine stanbul kayma-kam l nda b u l und u . Bu g rev i s r a s ndakend i s i ne " vekl et- i mu t l aka " me nur ui le Rumeli vi lyeti dndaki yerlere h-km yazma yetkis i ver i ld i (a.g.e., II, 566,618). 3 Kas m 159 7ta r ih in de Dam ad b-rhim Paa 'n n yer ine I I I . Mehmed' in an-nesi Safye Sultan' n da i l t imasyla n-c vezirl ikten vezrizamla getir i ldi .

Kaynak l a rda " son derece mr tek i p "bir kii olarak nitelendiri len Hasan Paa'-nn yksek devlet grevler in i mzayedeusulyle satp ald paralar vlide sulta-na verdi i bel i r t i l i r . N i tekim kendis i de,"Beni v l ide su l tan k ta kesm i t i r " d iye-rek bunu i t iraf etm iti (Peuylu brahim,I I, 210) . Sadrazam l esn as nda Saf iyeSul tan 'a her hafta hediyeler takdim et t i- i b i l inen Hasan Paa , daha nce kendi-s in in hapsedi lmes ine sebep o lan Kapa-as Gaza nfer A a 'ya k in bes l iyor ve onuo r t a da n k a l d r ma k i s t i y o r du (a.g.e., II,284) . Bunun i in I I I . Mehmed'e bavur-duunu duyan Gazan fer Aa , Hasan Pa-a'nn, yksek devlet memuriyetlerine ta-y i n l erden a l d pa ra l a r v l i de su l t anaverdiini herkese sylediini ifa etti. Ha-s a n P a a a y r c a , B o s t a n z de M ehmedEfend i ' den boa l an eyh l i s l m l k ma-ka m n a Ho c a S ded d i n E f end i ' n i n de i ln l a i r ve Rume l i ka zasker i Bk ' n i nveya Ana do lu kazasker i Karae lebizdeHsam Efendi 'n in get i r i lmes i yo lundakigayret ler i yznden padiah hocas S-de ddin Efen di 'n in de d ma nl n zer i-ne ekmi t i . N ihayet sarayda byk n-fuz u o lan Ga zanfer A a 'n n te lk in ler i so-nucu , Sa f i ye Su lt an ' n Em inn ' nd e yap-t r ma k is tedi i ve kendis in in d e nz r ol-duu camin i n teme l i n i kazmaya g i der-ken 9 Nisan 1598 gn Bostancba Fer-

had Aa taraf ndan yaka land ve Yediku-le'de tevkif edildi (Selnik, II , 733-734)-,birka gn so nra da ld rld (8-9 Ra-ma zan 1006/14-15 Nis an 1598). Kaynak-lar n bel i r t t i ine gre idam karar n b-yk bi r tevekk l le d in leyen Hasa n Paayats nam az n k lm , vak f larn n de vamett i r i lmes in i ve cesedin in sebi l in yannagm lmes i n i vas i ye t e tm i t i r (a.g.e., II,736) . lmne "vakt- i tekm l " terkibiy letar ih dr lmtr . Hasan Paa 'n n ko-nana giden Yenieri Aas Trnak Ha-san Aa mal lar na el koymu , ancak ha-z inedar mebla n neml i b i r k smn a l pkatndan as l hazinesine ula lamam,100 .000 a l t n t u t an m eb l a d aha sonraele geiri lebi lmitir (a.g.e., II, 741).

Be ay a l t g n sadr azam l k ta bu l u-nan, s tanbul 'da Caa lo lu Saray c iva-r nda med rese , em e ve seb il yap t r an(bk. HADIM HASAN PAA KLLYES), va-siyeti gerei b uraya de fnedi len Hasan Pa-a 'y Os ma nz de A hm ed T ib ak ll , b ilgi-l i , fakat ar derecede tamahkr ve ma-rur bi r k i i o larak n i te lemektedi r (Had-kat'l-vzer, s. 49).

BBLYOGRAFYA :BA ,MD ,nr. 43, s. 9; Selnik.Trih (Ipirli), I,207, 348, 354, 376, 388, 407; II, 530, 566, 618,640-641, 643-648, 652, 712, 723, 733-734,736, 741; Topular Ktibi Abdlkadir Efendi,Trih(haz. Ziya Ylmazer, doktora tezi, 1990), Sosyal Bilimler Enstits, s. 52, 91, 97, 98, 106,147, 156, 161, 170, 187, 188; Hasan Beyzde

Ahmed Paa, Trih (haz. Nezihi Aykut, doktoratezi, 1980), Ed.Fak. Tarih Seminer Kitapl,nr. 3277, tr.yer.; At, Zeyl-i ekik, s. 375,377, 444, 476, 482, 483, 631, 650, 670, 732,737, 738; Peuylu brhim, Trih, II, 110, 209-210, 284-285; Ktib elebi, Fezleke, I, 103-104;Evliya elebi,Seyahatname, I, 316; Nam,T-rih, I, 111, 174, 184, 185-187; Hadkat'l-v-zer, s. 48-49;eyh, Vekyiu'l-fuzal, I-III, bk .ndeks; Hamm er (At Bey), V, 213 , 226-22 8;At Bey,Trih,II, 43-44; Sicill-i Osmn, II, 125;Dnimend, Kronoloji, III, 88, 110 , 120 ,125, 164,183, 185-186, 202, 498; Uzunarl , OsmanlTarihi, III/1, s. 118; IH/2, s. 346, 352-353, 357-358, 457, 552; Ahm et Mum cu, Osman l Devle-tinde Rvet (zellikle Ad l Rvet), Ankara1969, s. 240; Baltac, Osmanl Medreseleri, s.220-223; Mbahat S. Ktkolu, 1869'da Faalstanbul Medreseleri, stanbul 1977, s. 52-53;a.mlf., Dr'l-Hilfeti'l-Aliyye Medresesi veKuruluu Arefesinde stanbul Medreseleri, s-tanb ul 197 8, s. 40. r

14B A B D L K A D I R Z C A N

HAD IM HASAN PAA KLLYESs tanbul 'da XVI . yzy l sonundayaplm kl l iye.

Caalolu'nda Kzm smail Grkan (es-ki Hi l l i ahmer) caddes iy le Fenr soka- aras ndaki yap adas n n ucunda bu-l u nma k t a d r . II I. M eh me d d ne m i nd e


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


6/553

HADIM HASAN PASA KLLYES1006 'da (1597-98) sad raza m olan HadmHasan Paa tarafndan yaptrlmtr. Ha-san Paa sadretten azledildikten birkagn sonra idam edilerek klliyedeki se-bilin i ine veya arkasndaki bir hcreyeg m lm t r .

Mescid, medrese, eme ve sebi ldenibaret klliye, 1004 (1595-96) ylnda ya-p ld na gre kuru cusu nun sadrazam lkmevki ine gemeden nce herha lde dr-dnc vez ir o lduu y l larda ina edi lmiolmaldr . Evliya elebi med rese nin yap-myla ilg il i ik i m an zu m tar ih i kayde der :"Sadr- blend-kadr Hasan ki zamn ed e /Oldur keml-i lutfle cy-yi ehl-i fazl //Rh l er ince medrese i tm m a zevk ed ip /Trih syledim ona me'v-yi ehl-i fazl, se-ne 1004"; "saf- shib-kerem dver-i t-himem / Mlik-i seyf kalem sadr- m-kerre m Hasen // Syledi trihini Rh-i s-hib-kelm / Oldu bu l bin bis-i nm-hasen, sene 1004" . Evl iya elebi ayr camedresenin fevkan o lduunu ve a l t ndadkknlar bulunduunu syler .

Ayvansary, dershanesi ayn zamandamescid o lduundan Hasan Paa Medre-ses i'n i de eser ine a lm ve kuru cusun unmezarnn sebilin i inde bul und uu nu kay-detmi t ir .

Hadm Hasan Paa Klliyesi, bu blge-de gen i lde ta hr ib at yapa n 27 Z ilhic-ce 1241 (2 Austos 1826) yangnnda za-rar grm o lmal dr k i I I . Mahmud ta-rafnda n 124 7 (1831-32) ylnda tam ir et-

t ir i lmi t ir . Ayn 'n in bu tamire a i t tar ihmanzumesi medresenin gir i i zerine birki tbe ha l inde konulmutur : "Yapt binbete Hasan Paa sebl medres e / Suhteolmu kalmam nm nian vesselm //lem-i hn Han Mahmd- shib-icti-hd / Eyledi ta 'mr onu ehl-i ulm oldube n m // u l n olursa usl-i f kh tef-s ir u hads / Ahsen ' l-a 'm l i ve' l-evkt ive'l-fazli 't-tamm // Ayniy trh-i t m-mn syledi her t l ibe / Medrese tecddo lundu i lme sa 'y eyle m d m , 1247" .Medrese giriinin solundaki emenin ke-meri stne de II . Mahmud'un turas ko-nulm utu r . Kl liyenin kuru luunu 1005(1596-97) olarak gsteren bu kitbeninaks ine Evl iya elebi 'deki beyt ler 1004(1595-96) tarihini vermektedir. Nev'-zde At de E b Bekir Efendi'nin Muhar-rem 1004'te (Eyll 1595) 50 ake ile Ha-san Paa Medreses i 'ne mderr is tayinedildiini syler (Zeyl-iekik, s. 673).

Kll iye, bu b lgede by k tahr ib at ya-pa n 1865 yang n nd a herha lde t ekra rzarar grm t r . Ayrca yangn dan son-ra ehrin buradaki baz sokak ve cadde-lerini yenid en dzen leye n Islht- Uru kKomisyo nu 'nun te sbi t et t i i p lan uyar n-ca yapnn bir k sm ist im lk edilerek yk-tr lmt r .

Hasan Paa Medresesi, 20 Au stos1330 (2 Eyll 1914) tarihli raporda belir-tildiine gre sekiz hcreye sahip olupbunun ikisi birer kiilik fevkan, alts ise

ikier kiil ikt i . 0 yllarda bina "hey'et-imecmas harap, talebe iskn edilemez"durumdayd . Alt kat avlusuna etraf tantecavz edildiinden buras epeyce daral-mt. Raporda ayrca, "Mkemmel tamiredilirse yeri iyi old u un da n a'l m edr eseolur" denilmektedir. 19 Knunuevvel 1334(19 Aralk 1918) tarih li bir ek nott a m ed-resenin yangn felketzedelerinin igalin-de olduu belirt i lmit ir . ehrin merkezb i r yer inde bu lunmas na r ame n HasanPaa Medresesi uzun yllar ihmale ura-yarak daha da harap o lmu , sebi li ve tr-besi ortadan kalkm, yeni yaplan bina-lar d mimar is in i gr lmez duruma so-karken ierisi de eitli mda hale lerle bo-zulmutur. Son yllarda (1995) binann ih-ya edilmesi yolunda gir i imlerde bulunul-m u ve bu nu n iin m ke m me l r lveler ihaz r lanmsa da imdiye kadar a lma-ya ba lanmamt r .

Hasan Paa'nn trbesinin iinin ne za-man boa ld na da ir bir bi lg i o lmad gibi yeri dahi tesbit edilememektedir. Ay-rca iindeki eyann da ok nce yamaedildiini sylemek mmkndr. NitekimAtina'daki Benaki Mze si'nde 1844 ve1845 envanter num aras i le kaytl , HadmHasan Paa'ya ait tom ba k (alt n kaplama-l bakr) iki mifer bulu nma ktad r (MuseeBenaki guide, s. 77-78 (ng., s. 78)). Bueser ler in ne zam an ve kimin ta raf ndanAt ina 'ya gtr ld ta m o larak bil inmi-yorsa da stanbul Arkeoloji Mzesi me-murlarndan olup 1935'lerde devletin iz-niyle Benaki Mzesi'ni dzenlem eye gidenve bu arada birok eyay gtrd sy-lenen Th. Makridis 'ten phe edilebilir .

ki yol arasnda "V" biimin de bir yapadas n n ucunda yer a lan Hasan PaaMedresesi, XVI. yzyln belli bal vakfbinalarnn ou gibi m un ta za m ilenmikesme tatan yaplmtr . Ndir rastlanrbir zellik olarak da iki katl bir yap ha-lindedir; hatta artnda bir de bodrum var-dr. Fakat o derecede tahribe ve deiik-lie uramtr ki gerek mimarisi, ancakyapnn iyice ayklanp eksik ksmlarnnkalnt lar aratr ldktan sonra anlala-caktr . Uta olmas gereken sebilin bii-mi hakknda bi lg i verebi lecek hibir izkalmamtr . Sebilin arkasndaki trbe-den d e bir iz yoktur . M edr esen in g ir i iyan sokaa almakta olup solunda sivrikemer l i k i tbes iz eme bulunur .

Eserin mimari bakmdan tek inceleme-sini yapan Z eynep Ahu nbay dershane-mesc idle i lg i li gr ler in i yle a klar :"Merdivenle klan st katta bir duvar


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


7/553

ka lm o lan dershane, kemer i koru-nabi lmi bir revak ve hcreler bulunmak-tadr. Giri i gne yba t yn ne a lan ders-han e, b i r kenar yakla k 5,5 m o lan kareplanl b i r mekndr . nnde ik i kubbeyler t len bi r g i r i mekn yer a lmaktadr .Cadde genileti l irken dershanenin kuzey-dou ynnden yakla k 4,5 m yo la ter-kedi lmitir . Giri cephesinden geri kalan-lardan anla ld na gre, k apn n ik i ya-nnda bi rer a l t pencere, yukar da 3 s tpencere yer a l yordu . Kuzeybat ve g-neydou cepheler inden ger i ka lan k s m-lard a, i lk pen cere lerin bala nglar ko-runm u tu r . Ayn z am an da mesc i t o l a rakku l l an l d be l i r t i l en dershanen i n k b l ehari dier cephelerinde 3 alt , 3 st pen-cere dzeni o lduunu sanyoruz . Ders-hanenin r ts hakknda kes in bi r eysyle mek o las de i lse de, duva r kele-r i nde pan dan t i f ba l ang c bu l unm ama -s , kubbeye ge i in byk bi r o las l k lat romp la r l a s a l and na i a re t e tmekte-di r . Bat ve kuzeyb at cephe ler inde m ev-cut hcreler de tromplu kubbeler le r-t l d r " (DBlst.A, H, 489-490).

Ta bi r mer diven le in i len bod ru m meknla bir dehl izden ibarettir . Alt kattaise ge re kte n ne ie yaradk lar anla la-ma y a n e i t l i b y k l k t e mek n l a r v ebunlar ba layan kor idor lar bu lunur . Bumekn l a rdan b i r t anes i nde b i r kuyu b i-lezii grlr. Giriin arkasndaki dikdrt-

Hadm Hasan Pasa emesi - Caalolu / is tanbul

HADIM SNAN PASA

HadmHasan

PasaMedreses l 'nin

kltbes igen b yk m ek nd an b i r deh l iz l e yuka r kata k mina re bas ama klar g ib i hele-zonlu bir merdiven salar. st katta orta-da i avluyu tem si l eden d ikdr tgen bi rbo lukvardr.Bu nun bir kenarnda, balk-lar ok ge dneme a i t ik i s tunun des-tekledi i kubbel i b i r revak gr lr .ok az say daki me dre se hcreler i , baca-lar hl duran ocakl ve dolapl , kubbelimeknlar ha l indedi r . Yandaki daha kkkubbe l i oda lar n ne ie yarad an l a l-mad g ib i b inann n kes i ld ikten son-ra yap lan yamuk meknn da fonks iyo-nu bi l in me z. Yap iki yan na b it i ik yeni bi-na lar la sar l o ld uu nd an m edre se hcre-ler in in evvelce yanlarda devam edip et-medi i an la lmamaktadr . Ayr ca mevcuthcreler b i r me dre se i in yeters izdi r .

Bu medresen i n m imar n n k im o l duub i l i nmem ekted i r . K l a s ik em ada n uzak-laarak eit l i yeni l iklerle bir yap mey-dana get i ren us tann , bu y l larda Hassamimar olan ve Mimar Sinan' n sanat ak-mn srd ren Dvud A a o labilece i aklagelmektedir. XVII . yzy lda Kprl, Mer-z i fon l u Ka ra Mus ta fa Paa , AmcazdeHseyin Paa kl l iyeleri gibi benzerleri-ne ras t lanan yap lardan o lan Hadm Ha-san Paa Medreses i 'n in res tore edi lerekTrk sanat n a kazandr lm as gerekl id ir .

BBLYOGRAFYA :At , Zeyl-i ekik, s. 67 3; Evliya elebi, Se -yahatname, I , 316; Hadkat'l-vzer, s. 48 ;

Ayvansary, Hadlkat'l-ceumi', I , 98; a.e.: Ca-milerimiz Ansiklopedisi (haz. hsan Erzl), stan-bul 1987,1, 137;Sicill-i Osmn, II, 125; MuseeBenaki guide, Atina 1936, s. 77-78; zzet Kum-baraclar, istanbul Sebilleri, stanbu l 1938 , s.11 ; Dan i mend ,Kronoloji, III, 186, 49 8; Baltac,Osmanl Medreseleri, s. 220 -22 3; Ykse l Yol-da Demircanl , istanbul Mim arisi iin KaynakOlarak Euliya elebi Seyahatnamesi, s tanbul1989 , s . 324 ; A f f an Egemen , stanbul'un e-me ve Sebilleri, s tanbul 1993, s . 352 ; m erFaruk er i fo lu , Su Gzeli, stanbul Sebilleri,stanbul 1995, s . 34; Mbahat S. Ktkolu ,"1869 'da Faa l s t anbu l Medrese l er i " , TED, sy.7-8 (1977), s . 324-325, nr . 53; a .ml f . , "Dr ' l-Hi lfet i ' l- 'Al iyye Medresesi ve Kuruluu Arefe-s i nde s t anbu l Medrese l er i " , TED, VII (1978),s . 40 ; Zeynep Ahunbay , "Had m H asa n P aaMed r e s es i " , DBslA, I II , 489-4 90 (Had m Ha-san Paa Medresesi o larak ver i len fo toraf bubinaya a i t dei ldi r ) . ,,

H I S EM A V EY C E

HADIM BRAHMPAA KLLYES

(bk. BRHM PAA KLLYES).L JF HAD IM BRHM PAA n

MESCD ve MEDRESES(bk. ESEKAP ISI

MESCD ve MED RESES).Lr _

HADIM SNAN PAA( . 922/1517)

Osmanl vez i r iazam .

Jn

Dubrovn ik belgeler ine gr e as len Bos-na l d r . Hadm o lduu i in Habe l i o lma-yan ha rem aa l a r n n bu l unduu Akaa-lar Oca fn a al nd . Daha sonra sanc ak bey-l i iy le saraydan kar ld ve ok geme-den Bosna sancak beyliine getir i ldi . Ya-vuz Su l tan Sel im, ran sefer i i in s tan-bul 'dan ayr l p Maltepe konana geldiin-de Anad o lu Beylerbeyi Mu staf a Paa 'y grevden alarak yerine Hadm Sinan' ge-tirdi (23 Nisan 1514). Sinan Paa, emrin-deki Anadolu askeriyle Seyitgazi yaknn-da Akavi ran kona nda "a lay gsterdi " .Ordu 10 Temm uz ' da Akeh i r s ahras G-zeller ayrnda konaklaynca karakol hiz-me t ine tay in edi lerek ileriye gnder i ld i .

aldran'da, Osmanl klasik sava dze-ni gerei Sinan Paa beylerbeyilik kuvvet-leriy le ordu nu n sa ko lun da grev a ld . 2Receb 920 ' de (23 Au s tos 1514) s avaba lad zaman S i fev kuvvet ler in in so-lund a yer a lan Diyarbeki r hkim i U stac luM eh m e d H an' n (Ustacluolu Mehmed) h-cumuna u rad . Faka t t op l a r l a t am za-mannda a te a t r p Safev kuvvet ler in ibozdu; bu arada U stac luo lu Meh me d ya-kalanp ldrld. aldran Sava 'nn za-f e r le s o nu l a nm a s n d a b y k p a y o la nHadm S inan Paa , 25 Austos ' ta topla-nan divanda sava srasnda hayatn kay-beden Hasan Paa'nn yerine Rumeli bey-lerbeyi l i ine getir i ldi .

aldran d n n de yiyecek sknts e-ki lmemesi i in Rumeli ve Anadolu beyler-


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


8/553

HADIM SNAN PASAbeyi lerine k Am asya 'da ge irmeleri em -ri veri lmiti . 1 51S y l baha rnd a S inan Pa-a Dulkadrou l lar lkes in i zapt etm ekl egrevlendi r i ld i. Z i ra Osman l lar ' n deste-iyle Dulkadroul lar Beylii 'ni ele gei-ren Alddevle Memlkler ' le de anlaa-rak iki l i bir s iyaset takip etmi, byleceI I . Bayez id dneminde Memlkler ' le ya-plan savalarda olumsuz bir rol oynam-t . Yavuz Su l tan Sel im ah sm i l ze r ineyrrken kendisini sefere ard haldebun a ka t lmam , s te l ik Osman l i kma lkol larna saldrmt . Bu sebeple aldrandnnde , Osman l h i zmet i nde bu l unaneski Dulkadr beylerinden ehsuvar' n o-lu Al i Bey, Kayser i ve Bozok sancaklar kendisine tevcih edi lerek Dulkadriye sn-r na gn der i lm i t i . S k an A l ddev le ,Memlk Su l tan Kansu Gavr i 'ye bavurupkorunmas n i s ted i . Kansu Gavr i de Os-manl padiahna bir eli gndererek eh-suvaro lu Al i Bey 'in o yre den a l nmas n t a l ep e t t i . Bu du r um da Du lkad rou ll a r problemin i kes in o larak zmeye kararveren Yavuz Su l t an Se l im , 5 Haz i r an1515'te Sivas'ta Hadm Sinan Paa'y se-rasker tayin edip Alddevle zerine gn-derdi . Yannda ehsuvaro lu Al i Bey o l-du u ha lde 1 0.00 0 ki i l ik b i r kuvvet leDulkadroul lar topraklarna giren SinanPaa , 12 Haz i ran 1515 ' te Gksn yakn-lar nda cereyan eden savata Alddev-le 'y i bozguna urat t . E le ge i r i len Al-dde vle, d r t o lu ve o tu z kada r i ler i ge-len Dulkadr beyi ldrld. Yavuz SultanSe l im , o l u S l eyman ' a gnderd i i Ke-mah ve Dulkadr iye fet ihnmes inde S inanPaa ' n n h i zmet i nden vgy le s z e t t i igibi , 18 Haziran'da Gksn ayrnda top-lanan divanda Sinan Paa'y DukakinzdeAh me d Paa ' n n ka t l i nden sonra bo ka-lan vez r i za ml a get i rdi .

S inan Paa 'n n b u i lk sad ret i ok sr-me d i . Yavuz Su l t a n Se l im , doksan yed ig n sonra 14 b an 9 21'd e (23 Eyl l1515) Hersekzde Ahmed Paa 'y be inc idefa sadrete getirdi ; Sinan Paa'nn gn-ln a lmak i in de kendis ine naki t paraver i p k l ve ka f t a n h ed i ye e t t i . A nca kaldran'da yenilen SafeVfler'in Dou Ana-dolu 'da yeniden hkim o lmak i in sar fet-tikleri abalar ve elde ettikleri baz baa-r lara fkelene n Yavuz Su l tan Sel im Her-sekzde Ahm ed' i grevden a ld ve HadmSinan Paa 'y ik inci defa sad ret e g et i rdi(26 Nisan 1516). Onun bu ikinci vezri-zaml R idniye'de ehid o lmas na ka-da r dokuz ay s rm t r .

S inan Paa , sadrete get i r i l i in in he-men a rd ndan Gneydou Anado lu b l-

ges i nde Osman l hk im iye t in i s a l am akiin Diyarbekir yresi seraskerl iiyle g-revlendirildi. 28 Nisan'da stanbul'dan ay-r l p 40.000 kiiyle Elbistan'a vardndas n rdak i Me ml k me rs n a mek tup l a ryazarak F rat ' ge m ek is tedi in i b i ld i rdi .Faka t on l a rdan o l umlu cevap a l amad gibi Kansu Gavri i le ah s mi l a ras nd ai b i rl i i bu l un du un u an l ad ve du ru mupadiaha arzetti . Esasen 4 Haziran'da s-tanbul 'dan yo la km o lan Yavuz Su l tanSelim mektubu al nca Fi layr konandadivan toplayarak Memlk su l tan na kar- sava a lmas n karar la t rm , Ha-dm S inan Paa 'ya da F ra t zer inde kp-r ler kurup padiah beklemes i emredi l-mi t i .

Pad i ah 23 Tem mu z ' da E lb i s t an n le-rinde Sinan Paa i le bulutu. eit l i bl-gelerden gelen eyalet askerleriyle Meng-li Gi ray' n o lu Sa 'd Gi ray ku man das n da-ki K r m kuvvet ler i de bu rad a ordu ya ka-t ld . Bu a rada o rdu gha ge len Me ml kelis i ger i gnder i ld i ve M em l k su l tan -nn Halep'ten kp iki menzil ilerideki Hz.Dvd Trbes i n nd e M erc i db k ' t a ka-rargh kurduu reni l ince oraya hare-ket edi ld i . ki ord u 25 Receb 92 2 (24Austos 1516) gn kar lat . Yavuz Sul-tan Sel im her zaman o lduu g ib i merkez-de, Sinan Paa ise sa kolda yer ald . Si-nan Paa 'n n kar s nda Memlkler ' in so lko l una kum and a eden Hay r Bey bu l unu-yordu . Sava Osm an l l a r ' n ga l i b iye t i y l esonu l and , Kansu Gavr i de bu sava ta l d . Ha l ep , Ha m a , Hu mu s ve a m e l ege i r i ld i ; by lece btn Sur iye zaptedi l-mi o ldu .

Gereken i da r t edb i r l e r i a lm ak i i nuzu n sre a m' da ka lan padi ah, 1 Ara-l k 1516'da Hadm S inan Paa 'y b i r mik-tar asker le Gazze zer ine gnderdi . C is-r iykub, Taber iye g l , Remle zer indenGazze'ye varan S inan P aa , Canbi rdi Ga-z l kum anda s ndak i Me ml k kuvvet le-r iy le 21 Ara l kta ehr in gne yba t s nd aHanynis mevki inde kar la t . SavataCanbirdi yeni ldi , Memlk beylerinden bir-ou ldr ld . Zafer haber i am 'da n ha-reket etm i o lan padia ha H alhu l iye Yur-du 'nda u lam , toplar a t larak enl ik lerdze n lenm i ve m jdey i ge t i r en Keth-d H asan 'a 80.0 00 akel ik ze m et veri l-mi t i .

Yavuz Su l tan Sel im 3 Ocak 1 517 de Gaz-ze'ye ulaarak Sinan Paa i le bu lut u. Ka-hi re zer ine hareket edi l ince S inan Paabir miktar askerle i leriye gnderi ldi . lge i l ip B i rket lhuccc 'a var ld nda ur-bnm g i r i t i i b i r baskn hareket i S inan

Paa'nn gayretiyle pskrtld (22 Ocak1517).

Ms r ' n Osmanl topraklar na kat lma-s i le son ulan an ve 29 Zi lhicce 922 (23Ocak 1517) tarihinde cereyan eden Rid-n iye Sava 'nda H ad m S i nan Paa y i nesa ko lda yer a ld . Yeni Memlk su l tan Tomanbay btn kuvvetleriyle Yavuz Sul-tan Sel im' in bu lunduu merkeze sa ld r-d . Orada baar l olamaynca da sa kolayneldi . Gs gse arpmaya d-nen bu mcadelede S inan Paa yara-l and , o t a na g t r l dnde de ve fa tet t i . Naa za fer in kazan lmas n n er tes ign eyh Timurta Zviyes i 'ne gml-d , Yavuz Su l tan Sel im de zer ine trbeyap lmas n emret t i .

Akaa lar i inden vez r i zaml a kadarykselen devlet ada mla r n n ik inc is i o lanS inan Paa cesaret i , d rs t l ve gre-vine bal l i le tannm tr . Yavuz SultanSel im g ibi ok ser t b i r padiaha hizmetederken onun gazab na u ramam o l-mas sadakati kadar iyi bir ynetici oldu-unu da gs termekted i r . Bundan do l ay padiah kendis in i kaybetmekten do lay ok z lm ve bun u, "Ger i Ms r' a ld kam a S inan ' kaybett ik" sz ler iy le i fadeetmi t i r . S inan Paa 'dan boa lan sad-re t ma kam na da ancak on gn sonraVez ir Ynu s Paa 'y get i rm i t i r .

BBLYOGRAFYA :drs-i Bitlis,Selimahnme, TSMK, Emane tHazinesi, nr. 1423, vr. 81" vd.; bn Kemal, Tev-rh-l-i Osman,IX. Defter, Veliyyddin Efendi,

nr. 244 7, tr.yer.; bn ys,Bediu'z-zhr, Bu-lak 1312, III, tr.yer.;Haydar elebi Rznme-si (Feridun Bey, Mnet's-seltn iind e), s-tanbul 1274, I, 458-481; Silhor, Fetihnme-iDiyr- Arab (nr. Selhaddin Tansel, TV ,1/2|1941], iinde), s. 298-308; Celalzde Mustafa,Selimnme, TSMK, Revan Kk, nr. 1274,tr.yer.; Ysuf, Selimnme, Sleymaniye Ktp. ,Esad Efendi, nr. 2148, tr.yer.; Hoca Sdeddin,Tc't-teurih, II, 221-369; S, Knh'l-ahbr,Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2162, vr.243" vd.; Mneccimba, Sahif'l-ahbr, III,447-475; Hadkat'l-vzer, s. 21 vd.; Ham-mer (At Bey), IV, 138 vd.; Sicill-i Osmn , III,105; Halil Edhem |Eldem],Msr'n Son MemlukSultan Melik Tumanbay IIAdna orlu'da Bu -lunan Kitbe, stanbul 1945, s. 13-14; a.mlf.,"M s r Feth i Mukaddimat na A i t Mhim Bi rVesika", TTEM,XV II/19 (1928), s. 30-36; Uzun-arl, Osmanl Tarihi, II, 541-543; SelhaddinTansei, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969,tr.yer.; Danimend, Kronoloji2, V, 15; |T. H.|,"S inan Paa" , A , X, 661-666; Feridun Eme-cen, "Canbirdi Gazl i " , DA,VII, 141-142.

H ERA FET TN T\JRAN

r HADIM SLEYMAN PAA n(bk. SLEYMAN PAA, Hadm ).

L J8

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hades-Hanef Mehmed EfendiAnkara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


9/553

HD BEY, Yenikylr HADIRA SERYYES n

( S 4 J ^ j )Eb Ka tde ' n in kum andas nda8. y l n ban ay nda

(Aralk 629)Ben Gatafn zer inegnderi len seriyye^ (bk. EB KATDE; GATAFN).

r

L

HAD( c S i ^ O

Al lah ' n i s imler inden(esm-i hsn) bir i.

~

J" D o r u y o l u bu l ma k ; y o l g s t e r mek ,

rehberl ik e tm ek" an l amndak i hd (hedy,h i dyet )k knd en t r em i b i r s f a t o lup"yo l gs teren , hay r ve mu t l u l uk verenb i r hed efe rehber l ik eden" m nas na ge-lir. Kur'n- Kerm'de birok yerde Allah'an isbe t edi len h idyet kav ramn n ku l lan -l n g z n nd e bu l u ndu ran l im ler h-d isminin mnasn , " insana hayatn sr-drebi lmes i i in gerekl i o lan ak l , muha-ke me ve zaruri bi lgi leri veren; ebed m ut-lu luu nu sa layacak m nev i yo lu ona gs-teren" ekl inde ik i noktada younla t r-mlardr. Rgb el-sfahn, hidyete "lu-tu f l a rehber l i k e t me " an l amn verd i k tensonra Kur'an terminoloj is inde yer alan hi-dyeti drt gruba ayrarak ele al r: a) Al-lah ' n her m kel le fe verdi i akl , zek vezarur i b i lg i ler : b) Peygam ber ler ve k i tap-lar yo luy la hak yo luna a rm as , c ) a-r s n ben imseyene l t fe t t i i t ev f i k ; d )hi ret hayat nda sadk ku l lar n cennetekoymas (el-Mfredt, "hdy" md ) . Abd l-khi r e l-Badd i se beer in madd vemnev hayat na ynel ik o larak hdn inierdi i i l h lu tuf lar yedi grup ha l indesralamtr: Akl ve din delilleri aklayan(mbeyyin), yolu nu arm lara reh berl ikeden (mr id) , i t ima hayata dzen ve-ren (muslih), sapklktan kurtaran (mnkz),c an l l a r a yaa ma yn tem in i i l ham eden(mlhim) , inanaca k ka lp lerde hidyet i ya-ra ta n (hlik), ger e e klavuzluk yap an (de-ll) (el-Esm' ue'-ft,vr. 239 a b).

Hidyet kavram birok yette fi i l s iga-lanyla Allah'a nisbet edi lmitir . Hd ismi,getii on yetin ikisinde Allah'a, ikis indeHz. Peygamber'e izfe edi lmi, dier yer-lerde ise bel li b ir merc i z ikred i lme mi t i r( bk . M . F . Ab d l bk i , el-Mu'cem, " h d y "md. ) . Hdn in Al lah 'a i z fe edi ld i i yet-lerin bir inde O'nun iman edenleri dosdo-ru bir yola yneltecei i fade edi lmi (el-Hac 22/54), dierinde de h idyet edici ola-

rak O'nun kfi gelecei bel irt i lmitir (el-Furkn 25/31; ayrca bk. HDYET).

Hidyet, eitli fiil sigalaryla birok ha-dis metn inde de Al lah 'a n isbet edi lmi t i r(bk. Wensinck, el-Mu'cem, " hdy " md . ) .Hd i sm i esm- i hs n had i s i n i n r m i z ( "Da cavt" , 82) ve bn Mce ( "Du ' 3 ", 10)rivayetlerinde getii gibi , Hz. Peygam-ber ' in h i tabete ba larken genel l ik le tek-ra r e t t i i ha m d cmle l er i n de , "A l l ah ' nsaptrdn h idyete e rdirecek hibir kim-se yoktu r" m na s n da yer a l r (bk. Ms-l im , "Cum ca", 45-46).

"Sen ancak bi r uyar c s n ; her toplu-m u n bir rehberi (hd) vardr" (er-Ra'd13/7) me lind ek i yetle, hidy etin Kur'an'-daki dier kul lan l lar peygamberlere dehd den i l eb i l ece i n i gs term ekte d i r .Kur 'n- Ker m'de Res l- i Ekrem'e h i ta-ben , " phe yok ki sen d oru bir yolu gs-term ekt es in " (e-r 42/52) deni lmek-te, ayrca onun hdnin temel anlamlarn-da n birini oluturan bir d (Allah daveti-si) oldu u da (el-Ahzb 33/46) i fade edil-mekted i r . Abd lkh i r e l-Badd , Pey-gamber 'e n isbet edi len hdn in "davet i ,beyan ve irad edici , eli , muvahhid" m-nalarna gelebi leceini syler (el-Esm'ue'-ft, vr. 239 b).

Hd i smi "beyan edic i " m na s n a a l n-d takdirde kelm sfatna rci zt-s-bt , "madd ve mnev hayata dzen ve-r ip geree u la t racak vas ta lar yara-tan " an l am gz nnde bu l unduru l du-u nd a ise f ii l s fa t lar gru bu i inde m-ta laa edi l i r. Hd ayr ca esm-i h sn n nb y k o u n l u u nu o l u t ur a n r a hme tis imler i i inde yer al r . Kendin i ko rum akve gel itirmekten ciz en zayf canl ola-rak dny aya gelen insan o lun a ynel iki l h lu tuf ve rehber l i in boyut lar n an-la tmak hemen hemen imkns zd r . Bu lu-tu f Kur 'n- Ker m'de Hz . M s 'n n dil in-de n y le i fade edi li r : "Rab bim iz her e-ye yaratl zell i ini vermi, so nra d a onayol gs term itir" (Th 20/50). Genellikleinsan, hzla evresine uyum salad i insah i p o l duu b i r ok n ime t i n yok l uunudnmek suret iy le kar la t rma yapmaimknn yakalayamaz. Gafi l insanlarn bui lgisiz l i i Ysuf sresinde (12/105) yleanla t lm akta dr : "Gklerde ve yerde n iceuyarc alme tler vardr ki gaflet i inde bu-lunanlar onlar n zer inden yrr geer-ler". Al lah' n, evreni oluturan btn var-lklarn yaratcs, yaatcs ve gelitiricisiold u un u (rabb' l-lemn) i fade ed en b iryet le ba layan Kur 'n- Ker m' in he me nhemen b tn s re l er i i l h n imet , l u tu f

ve hidyet tecel l i lerini i leyen temalarlarlmtr. Buna kar l k kuldan istenentek ey, i lh tevecche gnln ap onuben imsemek ve teekk r e tmekt i r . Ke-lm l i teratrnde hl ik i le mahlk arasn-daki bu mnasebet u cmle i le d i le ge-t i r i l i r : "Lu tu f t a bu l unana teekk r e t-mek l u t fa mazha r o l an n v i cdan bo rcu-dur " ( ^ l j ^ n> j Jt ) Bu te-ekkr i se imandan kaynaklanan yarar l i ler yapm akla gerekleir. K uldan Allah'aynelecek krana O'nun faz las y la kar- lk verecei muh akk aktr . Bu adan h-d ismiy le, "az iy i li e ok m k fa t veren"a n l a m nda k i ek r i smi aras nd a bi r m-nasebet vardr. Ayrca hd ile esm-i hs-ndan lat f, vel , red, ber ve f e t t hi s imler i aras nda anlam yakn l bu lun-maktadr (bu is imler in mna lar i in bk.DA, XI, 414-415).BBLYOGRAFYA :

Rgb el-lsfahn, el-Mfredt, "hd y" md. ;bn'l-Esr, er-Nihye, " hdy " md . ; Lisn'l-'Arab, "h dy" md.; Kamus Tercmesi, " hdy "md.; VVensinck, el-Mu'cem, "hdy" md .; M. F.Abdlbki , el-Mu'cem, "hd y" md. ; Ms l im,"Cu m'a ", 45-46; bn Mce, "Du c", 10; Tirmiz,"Da" avt", 82; Zeccc, Tefsru esm'illhi'l-hs-n (nn Ahm ed Ysuf ed-Dekkk), Dma k 1979,s. 64; Zeccc, Itikku esm'illh (nr. Abd l-hseyin el-Mbrek), Beyrut 1986, s. 187-189;Eb Sleyman el-Hattb,efn'd-du'' (nr. Ah-me d Ysuf ed-Dekkk), Dma k 1984, s. 95-96;Halm, el-Mlnhc, I, 207 ; bn Frek, Mcerre-d'l-maklt, s. 46, 56; Badd, el-Esm' ue'-ft,vr. 238b-239b; Kueyr, et-Tahbir f't-tezkr(nr. brhim Besyn), Kahire 1968 , s. 91; Gaz-zl, el-Makad'l-esn (Fazluh), s. 158, 174;Eb Bekir bn'l-Arab, el-Emed'l-ak, HacSelim Aa Ktp., nr. 499, vr. 90'"; bn'l-Cevz,rizhet'l-a'yn, s. 625-63 0; Fahred din er-R-z, Leumi'u'l-beyyint (Sa'd), s. 349 ; Suad Yl-drm, Kur'an'da Ulhlyyet, stanbul 1987, s.199-201. ||

IFFLL BE K R TO PAL O LU

r HD BEY, Yenikyl n(. 1920)

Trk ms ik is i bestekr , hne nde . ^s tanbul Boaz i i 'nde Yeniky semt in-

de dodu. Babas Tarabya Cami i imam-hat ip le r inde n H im Efendi 'd i r . lk ve or-ta ren im in i n a rd ndan Muhc i r n Ko-mis yon u reis i Al i R z Pa a 'n n tavsiye-s iy le Rej i dares i 'nde me mu r iye te ba la-d . Burada bey ' iyye mfet t i l i ine kadarykseldi . Yazn Yeniky'de, kn skdarAhmediye'de o turan Hdi Bey, yaka lan-d eker has ta l ndan ku r tu l am ayarakMays 1336"da (1920) vefat ett i ve Kara-caahmet Meza r l ' nda babas n n yan nadef ned i ld i . Hd i Bey 'le i lg il i ner iy at ta


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


10/553

HD BEY , Yen iky l(me sel bk. z alp , 11, 25; BTMA, I, 316)l m tarihin in Mays 19 17 olarak veri lme-s i, Sadet t i n Nzh et E rg un ' un t a r i h t es-b i t i nde yapm o l duu b i r ha tadan kay-nak lanm akta dr . Z ira Ergu n, 1336 tari-hin in k ar l o lara k 191 7 y l n gs ter-m i (Antoloji, I I, 644) ve bu yanl d ah asonraki mel l i f ler tara f ndan da tekrar-lanm t r . Hd i Bey ms ik i inas H ac F izBey ' in kk karde idi r .

Zamann tan nm ms ik i inas lar ara-snda yer alan ve iyi bir d olan Hdi Bey,din ve din d sahada besteledi i eser-ler yannda mah fuza t , h nendel i i ve ho-ca l ile de tan nm t r . Ms ik ideki hoca-s Yeniky l Ha san Srr Efe ndi'd en binler-ce eser renm i t i r . Par lak ve gzel ses l ib i r hnende o lan ve eser ler i doru oku-makla hret bu lan Hdi Bey ' in okuyutavr , msik iinaslarn hfzalarndan u zunsre si l inmeyen bir icra tarz olarak an-lagelmitir . Bi lhassa durak okumakla h-re t kazanm t .

Yet i t i rd i i b i rok ta leb e aras nda enme hu r u , k end i s i n den mu h t e l i f d u r a k ,ilhi, semi ve arky tavrlar ile berabermeketmi o l an Mehmet Fehmi Tokay '-dr. Bi lhassa ku d z ikir ler i in eit li il-hi ler, ayrca din d formda eserler bes-telemi , ancak bunlar n byk ksm unu-tu lm u tu r . G f tes i Seyy id N i zamo lu ' yaa i t , "Bu ak bi r bahr- i ummndr" msra i le ba laya n n ih ve nd i l h is iy le , "Derd-m en d im ey c i van de rm na ge ld im al a-r m " msra i le ba layan muh ayye r ark-s en t an nm bes te l er i ndend ir .

BBLYOGRAFYA :Divan Edebiyat Mzesi, Cemaleddin Server

Revnakolu'nun Dosyalar, nr. 128; Ergun, An -toloji, II, 444, 644-645, 653, 679-682, 710,763; Kip. TSM Szl Eserler,s. 86; zalp, TrkMusikisi Tarihi, II, 25, 108; Gltekin Oransay,"Yaynlanm Trk Din Musikis i Szl Ant-larnn Ezgi leyici leri " , A lahiyat Fakltesislm limleri Enstits Dergisi, sy. 3, Ankara1977, s. 185; ztuna, BTMA, I, 316-317.

H N U R I Z C A N

r HD'l-ERVH n( C ' s j H S ^ * )

bn Kayyim el-Cevzyye'nin( . 751/1350)ccnnet i ve oradakihaya t ko nu edine n eseri . ^Eser i n ad mukadd imes i nde ve baz

kaynaklarda ( bn Hacer , ed-Drer'l-k-mine, III , 402; Kef'z-zunn, I , 623) H-di'l-ervh il bildi'l-efr h, mel l i f indier bir kitabnda yapt atfta ise (e-aoHku'l-mrsele, s. 24) fat'l-cenne

hdi'l-ervh ekl inde kayded i lmektedir.Muhtemelen bu atftan dolay eser bir k-sm kaynaklarda fat'l-cenne, Vaf'l-cenne, baz lar nda da Hdi'l-ervh ilbildi'l-efrh fat'l-cenne (uaf'l-cen-ne) o larak z ikredi lmek tedi r ( bn Receb ,II, 450; Dvd, II , 93). Badatl smil Pa-a ve ondan faydaland anla lan Eb' l-Hasan Ali en-Nedv, bu ismin i lk kel i-me sini yanl olarak "h d" (csata) ek-linde gsterir (Hed i y y e t ' l - ' r i / n , II, 158;Ricl'l-fkr, s . 319). bn Kesr ve Sy tise bn Kayyim'in birok eserini zikrettik-leri halde (el-Bidye, XIV, 234-235; Bu-yet'l-uuft, I, 62-63) Hdi'l-ervh'tansz etmez ler .

Hdi'l-ervh, Eb Nua ym el-s fahnile Ziyeddin el-Makdisnin fat'l-cen-ne adl eserlerinden sonra bu alanda ya-z lm en kapsaml k i tapt r . B i r mukad-d im e ve ye tm i b l md en (bab) o l u aneser in son b l m n n son fa s l h t im eeklinde dzenlenmitir . Mell i f mukad-dimede pek ok insann yarat l gaye-s inden gaf i l o lduunu, bunlar n dnyannge ic i n imet ler ine kap larak as l grev-ler in i unut tuklar n , lmle kar la t k-larnda aknlk iine deceklerini, hi-re t haya t nda i se cenne t n imet l e r i ndenmahrum o lman n p i man l n duyacak-lar n bel i r tmekte, insanlar h i ret ha-yatna hazrlayp Allah rzsna sevket-m ek ze re bu eser i yazd n sy lemek-tedir. Bu aradaHdi'l-ervh il bildi'l-efrh ( ruhlar saade t lkes in e zendire-rek ynlendi ren) ekl indeki adland rman neser i n muhtevas na uygun dece i ka-naa t i nde o l duunu i f ade e tmekted i r .Eserde konular bel l i b i r s is temat ik g-ze t i lmeden e l e a l nm ve b l m ler i n b i rksm alt blmlere de (fas l) ayr lmtr .Tamam i nce l end i i nde k i t ap ta cennet i nhalen mevcudiyeti , mahiyeti , ksmlar vetasviri gibi ontoloj ik ynleri yannda g-revli leri , sakinleri , orada yaanacak olanhayat , cennet n imet ler i , A l lah ' n mmin-ler t a ra f ndan g r lme s i ve cennet ha-yatnn ebediyeti gibi konularn ele al n-d gr lr .

Eser in i lk sek iz b l m n de cennet i nha len mevcut o lup o lmad , Hz . dem' inbir sre kal p daha sonra kar ld cen-netin arz cenneti mi yoksa ebediyet cen-net i m i o l duu husu su t a r t lmak ta , b ukonuda ne srlen del i l lerle bunlara y-nel t i len ele t i r i ler s ra lanmaktadr . Buarada mel l i f cennet in ha len mevcut o l-du u kanaa t i n i t a d n s y l emekte-di r. Eser in 9-12. b l m ler in de cenn et inkaplar ve bunla rn zel l ikleri , 13. bl-

mnde cennet i n ha l en nerede bu l undu-u, 14. b lm n de anahtar la r , 15. b-lmnde cennet l ik lere ver i lecek berat-l ar , 16 . b l m n de c ennete u l a t r acakyo lun tek o lduu anla t lmaktadr . 17 ve18. b lm lerde cen net in dereceler i, 19ve 20. b lmlerde cennet ehl ine a i t n i-met ler say lmakta ve onlar n Cenb-Hak ' t an t a l ep edece i b t n n imet l er i nkendi ler ine ver i lece i i fade edi lmekte-di r . 21-23. b lmlerde cennet in dr 's-selm, dr ' l-hu ld, f rdevs , adn, me'vve nam gibi eit l i is imleriyle bunlarnan l amla r zer i nde du ran me l l i f , dahasonra cennet in bi r k sm dier inden s-tn k l nan b l mler i n i an l a tmak tad r .K i tabn 24-33. b lmler inde cennet eh-linin durumu i le cennetin fiz ik zel l ik-leri tasvi r edi lme ktedi r . Hdi'l-ervh'm34-37. b lmler inde cennet ehl in in bu-lunduu bu meknlar daha nceden gr-m gibi tanyaca i fade edi lme kte, 38-51. b lmler inde ise cennet l ik ler in tas-viri , bunlarn cennete nas l girecekleri ,ehl-i cen net in dereceleri bel irt i lm ekt e,cennet te okunacak ezan , o rada bu l u-nan bahe, aa , meyve, g lgel ik , nehi rve kaynaklarla cennet ehl inin yiyecek veiecekler i , ku l lanacaklar yemek takm-lar , elbiseleri , z iynetleri , dekleri vekoltuklar tasvir edilmektedir. 52-64. b-lmlerde hr i ve g lmanlar la bunlar nzel l ikleri , ayrca ehl-i cennetin gnlkhayat anlat lmaktadr. Mell i f , r 'ye-tu l lah kon usu nun i lendi i 65. b l m eser in in en neml i b lm o larak tak-dim e tm ek te ve bu nu otu z sekiz a l t b-lme ay rmaktadr . bn Kayyim, hi ret-te gerekleece i Ehl- i snnet tara f n-dan kabul edi len r 'yetu l lah inkr edenehl-i bid'atn grlerini eit l i ynler-den ele t i rmektedi r . 66. b lm Al lah ' ncennet ehl ine h i tab ve onlar selmla-ma sn a ayr lmtr . Mell i f eserinin 67.b l m n cenne t ve n imet l er i n i n ebe-diyet i konusuna ay rm t r . Burada ce-hennemin de ebed o lup o lmad tar t -malar na yer ver i lm ekte ve konuyla i lg il ifark l gr ler s ra lan mak tadr . Mel l i f inbu t a r t ma l a rda cehennemin ebed o l-mad g rne mey le t t i i s ez i lmek-tedir (ayrca bk. a.m lf., el-Vbil'-ay-yib, s . 25) . 68. b lmde cennete en song i recek o lan k imseler an la t lm akta , 69.b l mde cennet eh l i n i n konuaca d i lve cenn et in a l t kad em eler inde n s t ka-demeler i ne ykse lm en i n m m k n o lab i-lece i g ib i konulara yer ver i lmektedi r .Eser in son b l m nd e me l l i f cennet n i-met l er i ne k im ler i n hak kazanaca me-


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


11/553

H D ' l - E R V Hseles ine ve cennete g i rmeye ves i le o landavran l a ra tem as e tmekted i r .

bn Kayyim ele ald konular i lerkennce i lgi l i yet ve hadisleri s ralamakta,daha sonra sahabe ve tbi n in gr le-rine yer vermekte dir. M ell i fKtb-i Sit-te g ib i muteber hadis k i taplar yanndabn Merdye, Bezzr, Eb Ya' l el-Mevs-l , m am fi ve Ah m ed b . Hanbel ' in ms-nedler inden; Mchid b. Cebr , Sdd ,M uh am m ed b. Cer r et-Taber , bn' l-Mn z i r en-Nsbr , Es b t b . Nasr ve bnEb Ht im' in tefs i r ler inden; Tabern '-n in erhu's-snne'si, bn Eb'd-D ny'-nm et-Terb ve't-terhb'i , Beyhaki 'ninel-Bcfs ve'n-nr'u, E b Nu ay m el-s-fahn ve Z iyeddin el-Makdis 'n in fa-t'l-cenne'leri i le bn Eb s m ' n Kit-b ' s-S nne ' s i nden i s t if ade e tm i ti r . bnKayyim'in zel l ikle Eb Nuaym'n fa-/ ' i-cenne'sinden geni lde faydalan-d ve konu bal klarnn byk bir ks-mn bu k i taptan ikt ibas et t i i an la l-mak tadr . N i tekim ese r in in bi rok yer in-de Eb N uaym' n ad n z ik rederek ond analntlar ya pm akt ad r (m esel bk. s. 92, 99,104, 121, 129, 133, 200, 360).

Me l l i f i n bu eser i nde , mu teber had i ski taplar yan nda zay f kabul edi lebi lecekrivayetleri ieren kaynaklardan da fayda-land an la lmaktadr . K i tabn n i r le-r inden Bdeyv , bu tr r ivayet ler in dahaok Eb Nuaym el-s fahn 'n in fat'l-

eenne's inden a l nanlar aras nda ras t lan-d na d i kka t ekm ekted i r .

Hdi'l-ervh' , bn Kayyim'in ren-c i ler inden Eb ' l-Abbas mer b. eh-bedd i n Ahmed e l-Ens r ed-D' il e-refi'l-mes' i ati'l-cenne ve ehlihadyla zetlemitir (Sleym aniye Ktp. , e-hid Ali Paa, nr. 554). Kendi eserinde be-lirttiine gre (et-Tc'l-mkellel, s. 418)S ddk Hasan Han' n d a M r u skini' l-arm il ravzti Dri's-selm adl birhu l sas va rd r . Abd lkad i r Ah me d A tHdi'l-ervh' et-Tark ile'l-cenne ady-la ihtisar etmitir (Kahire 1986). bn Kay-yim, eserinin "Mifthu' l-cenne" adn ver-d i i 14 . b l m n n son l a r nda "hayra veer re g t ren yo l l a r " konusunda baz husus lara dikkat ekmi t i . On sat r ka-dar o lan bu k smn , Sa 'd b. At k en-Necdt a ra f ndan manzum ha le ge t i r i l d i i veHidyetti't-tark min mesaili li cat.kadl bir r isleler mecmuas i inde yer al-d kayded i lmekted i r (Bek ir b . Abd u l l ahEb Zeyd, s. 149).

Eser , ba ta mel l i f in renc i ler i bnKes r ve bn Receb o lmak zere bu ko-nu da k i tap yaza n bi rok k iiyi etk i lemi-tir . en-ATihye'sinde "Kitb fati eh-li ' l-cenne" bal i le bir blme yer ve-ren bn Kesr ' in burada naklettii r iva-yetler, Hdi'l-ervh'ta yer alanlarla b-yk ap ta be nzer l ik gs term ekted i r ( en-Nihye, II, 261-414). bn Receb 'inet-Tah-

vf mine'n-nr ve't-tcfrif bi-hli dri'l-bevr (Beyrut 1407/1987) adl ese rind ede ayn hususlar gze arpmakta, M. Re- d R z da bu konulara temas ederkenHdi'l-ervh'a atfta bu lun ma kta dr (7e/-sr'l-menr, I, 277 ).

Hdi'l-ervh'm Tr kiy e'd e (TSMK , 111.Ahmed, nr. D 1521; Kprl Ktp. , Fz lAhmed Paa , nr . 717; S leymaniye Ktp. ,Ftih, nr. 2605, 2606, Ayasofya, nr. 2159,Drlmesnev, nr. 154; Ktp., AY, nr.1240) ve Trkiye dnda eit l i ktp-hanelerde (Brockelmann, GAL, II, 129;Suppl., II , 127; ayrca bk. Bekir b. Ab dul -lah Eb Zeyd, s. 149) ya zm a nsha lar mev cu t tu r . Eser in 'lm'l-muvakk'ri le bir l ikte yap lm bir basks yan nd a (I-I II , Kahire 1325/1907) Me kt eb et Neh-dati Msr (Kahire 1971) ve Dr' l-kalem(Beyrut 1401/1983) tara f ndan yap lmiki tahkiksiz basks da ha bulu nm akta dr.Ma hm d H. Reb (Kahi re 1357/1938),Abdullah es-Seyyid Subh el-Meden (Ka-hire 1398/1977), Abdllatf l-i Muham-m ed el-Fevr (A mm an 1987), Y su f AliBdeyv - Muhyidd in M s t (Beyrut 1411/1991) ve sm ddin Sabb at (Kahi re1992) eserin tahkikli neirlerini gerek-letirmilerdir. Ysuf Ali Bdeyv ve Muh-yiddin Mst tarafndan yaplan neir cid-di b i r tahkik o larak dikkat ekmektedi r .

BBLYOGRAFYA :bn Kayyim el-Cevziyye, Hdi'l-ervh il bi-

ldi'l-efrh eu vaf'l-cerne (nr. Ys uf Ali B-dey v - Muhy i dd i n Ms t ) , Beyru t 141 1/1991 ;a.mlf. , el-Vbil'-ayyib mine'l-kelimi't-tay-yib, Beyrut, ts. (Dr'l-Ktbi 'l-i lmiyye), s. 25;a.mlf. , e-aulku'l-mrsele, Kah ire, ts. (Mat-baat'l-mm ), s. 24; Eb N uaym el-sfahn,fa-t'l-cenre (nr. Ali Rz Abd ullah) , Dm a k 1407-1408/1987-88,1-II, tr.yer.; Zehe b, M'zn'l-fti-dl, II, 24-25, 622; bn Kesr, en-Hihye (nr.M. Ahm ed Abdlazz) , Beyrut 19 88,11,261-4 14;a .ml f . , el-Bidye, XIV, 234 -23 5; bn Receb, ez-Zeyl'al Tabakti'l-Hanbile,Beyrut 1372/1953,II, 450-451; bn Hacer, ed-Drer'l-kmine, III,402; a .ml f . , Tehzib't-Tehzb, Bey rut 196 8, III,208-209, 378; Syt , Buyet'l-ou't, I , 62-63;Dvd, TabaktC 'l-mfessirin, II, 93; Kef 'z-zu-nn, I , 623; Sddk Hasan Han, et-Tc'l-mkel-lel, Beyrut 140 4/19 83, s . 418 ; Serks , Mu'cem,I, 223; Red Rz,Tefsir'l-merr, I, 27 7; Brockel-m a n n , GAL, II, 129; Suppl., II, 127 ; Hediyye-t'l-'rifin, I I, 158; erefeddin Abd laz m, bnKayyim el-Cevziyye: 'aruh ve menhich, Ka-hire 1967, s. 74; Eb'l-Hasan Ali en-Nedv, Ric-l'l-fikr ue'd-da'e fi'l-slm, Kveyt 1395, s .319; M. Msl im el-Ganm , Hayt'l-mm bnKayyim el-Cevziyye, Beyrut 1981 , s . 337- 409;Ahmed Mhir el-Bakar, Ibn'l-Kayyim minrihi'l-'ilmiyye, Beyrut 1984, s . 50-5 2; Bekirb. Abdul lah Eb Zeyd, bn Kayyim el-Ceuziy-ye , Riyad 1985, s. 64, 90, 117, 148, 149; ClaudeGi lio t, "Textes arabes anciene s edi tes en Egyp tea u c o u rs a n n ees 1987 1 9 90 " , M1DEO, X X( 1 9 9 1 ) , s . 426- 427. p-,

FFLL LYAS E LEB I

Hdi'l-eruh'n i l k v e s o n s a y f a l a r (Sleymaniye K t p . ,Ftih, nr. 2 6 0 5 )

i - u i ^ j j ^ t1te>fl>j i tSiI"Ui-kj} AiiJ&jJI'IMUtF C J F I > > j l ^ i ^ k L i i i d 'iL&ii^ij i) U is

*1

ti. I l T. -1 -' "> ",1.1 - - . . M

S i

a -4

A

- " ' 1 ' ' .i'?", " '


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


12/553

H D - S E B Z E V R HD-i SEBZEV R

(cSj 's j t- 'LS^MHac Moll Hd b. Mehd b.H c M irza Hd-i Sebzevr( . 1289/1872)

Molla Sadra^ ekoln e me nsup fi lozof. ^

1212'de (1797-98) ran'n Horasan eya-letine bal Sebzevr'da dodu. lk re-nimini b u ehirde yapt . On ya nda ikenMehed 'e g iderek mant k , ma te ma t ik ,f kh ve felsefe tahsil ett i . Bu tahsil d-nemi, kendis in i tamamen din arat r-malara adam o lmas do lays y la onunruh ve entelektel gel i iminde nemlibir yere sahipt ir. Daha sonra dn em inintannm felsefe hoca lar ndan fayda lan-mak zere sfahan'a gitt i . Orada, gele-neksel hikmet retilerinin canlandrl-masna esasl katklarda bulunan ve Mol-la Sadr 'n n eser ler i konusunda tann-m otoritelerden kabul edilen Molla AliNr gibi limlerin yannda sekiz yl bo-yunca e i t l i konularda ders ler okudu.Tahsilini tam am lad kta n sonra M ehed'ednerek be yl kadar retim faaliyetin-de bulundu. Ardndan hacca g i t t i ve d-nnde Kirman'da bir yl kald. Son ola-rak kendi ekoln kurduu Sebzevr 'ayerleti. Bur ada krk yl boyunca ran'neit li blgelerinden, ayrca Hindistan'-dan ve Arap lkeler inden gelen pek okrenciye hikmet okuttu. Bu srada Mir-za Mu ha m m ed Al i, Hc Mol la smi l V izSebzevr , Ahund Mol la Gulm-Hseyineyhl is lm, Mirza emseddin Hakm-ilh-yi Sn ve Hc Mirza Hseyin Seb-zevr gibi pek ok renci yetitirdi. Sa-de bir hayat sren, zamann arat rmave te em m lle geiren Hd-i Sebzevr, lmnden nce r an ' n en mmtaz en-telektel ve ruhan ahsiyetlerinden bir ihaline geldi. Bu sebeple ran'da bn S-n'ya "eyh", Molla Sadr'ya "ahund" de-

nilmesi gibi ona da "hac" unvan veril-mitir . iirdeki mahlas Esrr 'dr . Sebze-vr'da vefat eden Hd vasiyeti zerineburaya defnedi ldi . Kabr i gnmzde z i-yaret edi lmektedir .

Kaar dneminin en byk fi lozofu ka-bul edilen Hd-i Sebzevr, Molla Sad-r'nn retilerinin yorumcusu olarak ta-nnmakta ve gr ler i kelm, Me felsefe, rki teosof ve nemli ldeil iin etkisi alt nda kalan irfan retisio lmak zere dr t byk dnce akm-nn sentez ine dayanmaktadr . Bundandolay Frb, bn Sn, ehbeddin es-Shreverd, Fahreddin er-Rz, Muhyid-din bn'l-Arab, Mr Dmd, Molla Sadrve Abdrrezzk el-Lhc gibi dnrleron un en ok ist ifade e tt ii kiiler arasn-da yer alr lar. Ayrca yet ve hadislerde nde by k lde fayda land gr lr. Buadan Sebzev r'nin eserleri ve grlerifelsefe, kelm ve tasavvuf arasnda yo-un geilerin olduu XII. (XVIII.) yzylsonras slm dncesinin briz iz lerinitar .

Hd-i Sebzevr'ye gre dnyada bu-lunan her ey "mh iyet" ve "vcd"d anmeydana gelir (zevc-i terkb). Bu terkip-teki mahiyet btn varlklar birbir indenayran ey, vcut ise varlklarn istisnaszkatld eydir. Bundan dolay meselinsann mahiyet i a t n mahiy et inden , a t nmahiyeti de tan mahiyetinden farkldr .Fakat bu varlklarn vcutlar hepsindebir ve ayndr . Sebzevr'ye gre vcutbirlik ilkesidir. Ayrca vcut apak (bed-h) oldu u iin tan m lam ay a iht iya yok-tur. Sebzevr, slm felsefesinde okatartlan vcutla mahiyet arasndaki ili-kiye da ir meh ur prob lem de Molla Sadrg ibi d n r . Bu na gre bn S n sonras dnce tarihinde tart lan varlk-mahi-yet i likis inde ana tez b ulunm aktadr .Bun larda n birincisi, Sebzevr'nin ada-eyh Ah me d hs 'n in savun duu hemvcudun hem de mahiyet in as l o lduu,ikincisi, ehbeddin es-Shreverd gibidn r ler in k abul et t i i mahiyet in as l ,vc ud un it ibar (arz) old uu , nc sde Molla Sadr ile bir likte Sebzevr'ninsavunduu vcudun as l , mahiyet in i t i-bar o lduud ur . Vcut la " me vcd " i l ikis ive bunlarn bir lii veya okluu proble-minde de Sebzevr Mol la Sadr 'n n g-rne kat lmaktadr . Bu ik i dnregre vcut la me vcut ayn and a hem birhem de oktur. Yani okluk ayn zaman-da bir lik, bir lik ise ayn zam an da okluk-tur . Sebzevr 'ye gre vcut ve mevcutsonsuz sayda ok ve farkldr , fakat bi-

zt ih i ok o lmalar ndan do lay tek birgerekliktir.

Eserlerinde klasik kelmn temel me-selelerinden olan Allah'n varl, birlii,isbt- vcib, peygamberlik, med gibibirok konuya yer veren ve bunlar gerekkelm gerekse felsefe asndan incele-yen Sebzevr'nin dncelerinde ken-dis in in de benimsedi i mmiyye mez-hebinin hkimiyeti aka grlr. Bun-dan do lay bata peygamber l ik , immetve imam n ma sum luu o lmak zere pekok konuda mmiyye mezhebinin g-rlerini deli l lendirmek ve akla ka-vuturmak iin eserler kaleme almtr .

Eserleri. Arapa ve Farsa yazan Hd-iSebzevr'nin eserleri, ran'da XX. yz-ylda en ok bavurulan felsefe kitaplararas nda say lmaktadr . Ba l ca eser le-ri unlardr: 1. erhu Gureri'l-fer'id.Sebzevr'nin kendisine ait Gurer'l-fe-r'id (Manzume fi'l-hikme)adl m anz umeserin erhi olup mellif in en mehureseridir . ran medreselerinde Molla Sad-r'nn el-Estr '1-erba co ve Nasrddn-iTsfnin erhu'l-rt ve't-terbht ad-l k i taplar ndan nce oku tu lan en nemlifelsefe kitab zelliini tamaktadr. Eserumr- mme, cevher ve araz, i lhiyyt,t ab iyyt , nbvv t ve me nm t , me dve imann eitli dereceleriyle ahlk il-minin baz konular olmak zere yedi b-lme (maksad), bu blmler de alt b-lmlere (ferde) ayrlmt r . Mirza MehdMderris tiyn, Hc Molla Muham-med Heydc, Seyyid Esedullah b. Mu-hammed Kz m Hnsr - i Kumm, eyhMuhammed Tak yy ' l-m l , Mur tazMutahhar ve yetu l lah Hasanzde el-ml gibi ahslarn bu esere hiyeveya ta'l ikleri bulunmaktadr. Tamamveya baz ksmlar defalarca baslan er-hu Gureri'l-fer'd'in (me sel bk. Tah-ran 1261, 1298, 1341, 1346, 1367, 1379)i lhiyyt b lm n n umr- m me , cev-her ve araz ksmlar Mehd Muhakkik veT. Izutsu ta rafn dan nered ilmit ir (Tah-ran 1969, 1981, 1991). Ayn aratrmac-lar bu ksmn ngilizce evirisini de yap-m lardr(The Metaphysics ofSabzauri,Tahran 1983). Daha sonra eserin ikincib l m Mehd Muhakk ik t a ra f ndan ya-ym lanm tr (Tahran 1368 h./1990). 2.Esrr'l-hikem. ki cilt hal ind e yazlanbu Farsa eserin I. cildi isbt- vcib, Al-lah'n sfatlar ve fiilleri, nefis, med,nbvvet ve immet o lmak zere yed iblme; II . cildi ise tahret, namaz, ze-kt ve oru eklinde drt blme ayrl-

1 2Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hades-Hanef Mehmed Efendi

Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


13/553

HADD SRESmtr. Eserin eitii basklar vardr (Tah-ran 1286, 1300, 1303, 1323, 1341 ve 1380[Eb' l-Hasan-i a'rn 'nin hiyeleri veSeyyid brhim Miynec 'n in tashih iy lebirl iktel) . 3.erhu'l-esm 3 (erhu Du'-'i'l-Ceueni'l-Kebr) . Her bir i Al lah' n is imve s fa t lar ndan on tanes in i iht iva eden100 b l m de n i ba re t u zunca b i r me ' s rdua olan ve daha ok i ler 'ce i lgi gs-ter i len Ceven'l-Kebr'e yaz lan Arap-a bir erhtir . Birok defa bas lan eser(mesel Tahran 1281, 1282, 1283, 1322,1367) son olarak Necefkul Habb 'nintahkikiyle yay ml anm tr (Tahran 1993).4. erhu Dtf'i'-abh (Tahra n 1281,1283, 1289). Ara pa bir dua erhi olaneser Necefku l Habb tara f nd an tah kikedi lm itir (Tahran 1993). 5. erh-i Mes-nevi. Me v l n Ce l ledd n- i R m ' n i neserinin zor anla lan baz beyitlerine ya-zlan Farsa erhtir (Tahran 1285, 1374h. [nr. Mustafa Burcird]). 6. Hiye-t'l-Esfr (Tahran, ts.) . Me ll i f in, MollaSadr ' n n el-Esfr'l-erba'a adl eser ineyazd h iyelerden meydana gel i r . 7 .Hiyet '-evhidi'r-rubbiyye. YineMol la Sadr 'ya a i t evhid'r-rubbiy-ye adl esere yaz lan hiyelerden ibaret-tir. 128 6'da (1869) Tah ran'd a baslan eser,daha sonra Seyyid Cel leddin t iyntara f ndan Mol la Sadr 'n n evhid'r-rubbiyye'sinm son und a yeniden nere-dilmitir (Tahran 1346 h., 1360 h., s. 381-824). 8 Hiyet'l-Mebde' ve'l-me-cd (Tahran 1314). Molla Sad r'nn el-Mebde' ve'l-me'd adl eserin in hi-yesidir. 9. Hiyet Mefthi'l-ayb.Molla Sadr'nnMefthu'l-ayb'mm h -iyesidir (Tahran 1284, Tahran, ts.). 1 0.erhu'n-Nebrs i esrri'l-ess. Kendieseri olan fkha dair Nebrs'l-hdadl eserin erhidir (Tahran 1371). 11.D-vn- Gazeliyyt (sfah an, ts., nr. Mu-hammed Rz D-yi Cevd; Tahran 1299-1300, 1316 h.). Sebzevr'nin Farsa yaz-d i i r ler inden meydana gelmektedi r .

Bunlar n d nda Hd- i Sebzevr 'n inel-Le'li'l-muntazama fi'l-mantk, Hi-dyet't-tlibn, el-Muhkemt ve'l-mukvemt, Risle der tirk-i V-cd ve ft- lhiyye, erh-i Had-i'Alev gibi on yedi rislesi Seyyid Ce-l leddin t iyn tara f nd an tah kik edi le-rek yaymlanm tr (Tahran 1360 h./1981, 1370 h.).

Hd- i Sebzevr hakknda yap lana ra t rma l a r a ras nda Mur ta z Mder r i-si ehrdeh, T. Izutsu, Celleddin -

tiyn ve Gulm Hseyin Rz 'nn al -malar z ikredi lebi l ir (bk. bibi .) .

B B L Y O G R A F Y A :Hd-i Sebzevr, erhu ureri'l-fer'id (nr.

Mehd Muhakkik -T. Izutsu), Tahran 1369 h./1991, s. 42-57, 72-73, ayrca bk. Mehd Mu-hakk k'n ngilizce ns z, s. 3-7; a.mlf., Hid-yet't-tlibn (Seyyid Celle ddin tiyn, Mec-m'a-i Res'il-i Feylesf-i Kebr Hc Molla H-d-i Sebzevr iinde), Tahran 1360 h./1981,s. 175-291, ayrca bk. nirin girii, s. 1-172;Muhammed Hasan Han, Matla'u'-ems, Tah-ran 1362-63 h., II, 688-689; III, 983-992;Muhammed ikbal, The Development of Me-taphysics in Persia,London 1908, s. 175; C. deGobineau, Les religions et les philosophiesdans l'Asie centrale, Paris 1923, s. 113-116;Serks, Mu'cem, s. 1000-1001; Brockelmann ,GAL Suppl., II, 588, 589, 832-833; Browne,LHP, IV, 436-437; a.mlf., A Yea r Amongst thePersians, London 1950, s. 143-158; MurtazMderrisi ehrdeh, Zindeg ve Felsefe-i HcMolla Hd-i Sebzevr, Tahran 1334 h./1955,s. 12-32, 53-74; a.mlf., Trh-i Felsife-i slm,Tahran 1 362 h., II, 131-186; Hnb b, fih-rist-/Kitbh-yi p-i 'Arab, Tahran 1344h., s. 194, 272, 285 , 293, 299, 540, 547 , 566-568, 764; a.mlf.. Fihrist, I, 284-285; II, 2263-2264, 1709; III, 3251, 3255; Menihr Sadk-iSh, Trh-i Hkem ' ve 'Uref'-i Mte'ah-hirn-i adr'l-Mte'ellihn, Tahran 1359 h./1980, s. 109-155; Seyyed Hossein Nasr, "Re-naissance in Iran: Haj Mul l Hdi Sabzi-wa r i " ,A History of Mslim Philosophy (ed. M.M. Sharif), Karachi 1983, II, 1543-1556; a.mlf.,"Ha c M olla Hd-i Sebzev r" (trc. Yusuf ZiyaCmert), a.e.: slm Dncesi Tarihi, stanbul1991, s. 331-343;A'yn'-ica, Beyrut 1987,s. 622-630; Mehd Bmdd , erh-i Hl-i Ricl-irn der Ka rn-i 12 ve 13 ve 14 Hicr, Tahran1371 h., I, 143-144; II, 152; VI, 91, 172-173,240, 294; Gulm Hseyin Rz, Hafcm- Sebze-vr, Zindeg, r, Felsefe,Tahran 1 371 h ., s.34-74; J. Cooper, "R m i an dHik mat : Tovvardsa Read ing of Sabziwri 's Commen tary on theM a t h n a w i " , Classical Persian Sufsm: from ItsOrigirs to Rumi (ed. L. lewiso hn), Lond on1993, s. 409-433; Abdrref ' Hakikat, Trh-i'Ulm u Felsefe-i rn ez Cms b- Hak'm tHakm-i Sebzevr, Tahran 1372 h., s. 829-843; T. Izutsu, slm'da Varlk Dncesi (trc.brahim Kaln), stanbul 1995, s. 89-209; Teb-aa , Reyhnet'l-edeb, II, 422-427; Ma hm dAnbern, "r u Efkr- Hakm-i Sebzev-r", Mecelle-i Keyh n- Ende, sy. 36, Tahran1370, s. 111-129; Cl. Huart, "H d S ebze vr",A ,V/ l , s . 43; a .mlf . , "Had i Sabzaw ri", El ,III,188-189; A. J. Newman, "Sa bza w rl", El2(ng.), VIII, 69 5. |.

M K E I T H H I T C H I N S

r

L

HAD D SURES(Ju )

Kur'n- Kerm'inelli yedinci sresi.

~1

J

rL

L

HADI-i IRVANI(bk. MEHMED HD).

HADCE(bk. HATCE).

n

ji

j

Mek ke'de nz i l o ldu u yo lun da baz ri-vayetler varsa da bn Abba s'tan gelen bir-ok rivayette srenin Med ine'de indii bil-di r i lmi ve bu hus us mfess i r ler in b y koun luu t a ra f ndan kabu l g rm t r .bn Atyye el-Endels , Hadd sresininsadece balang ksmnn slp ve muh-teva bakmndan Mekk srelere benze-di in i i fade etmi t i r . On uncu yet le , son-lara doru yer a lan ve Hr is t iyanl k ' takiruhban s n f n n teekk l ekl ine dikkateken yet ler i se tamamy la Meden s-relere benzer . Bu sebeple Syt , sre-nin M ekk oldu un u syleyenlerin bile sonyetleri Meden saydklarn belirtir (el-t-kn, 1, 12). Bezzr, Tabern , Ahmed b.Hseyin el-Beyhaki ve Eb ' l-Ks m bnAskir gibi melliflerin kaydettikleri bir ri-vayete gre Hz . me r k z karde in in ya-nna g i t t i i zam an zer ind e Hadd sre-sinin i lk yetlerinin yaz l old uu bir sahi-fe g rm , "A l l ah 'a ve Res l ' ne imanedin iz . . . in izden iman edip infakta bu-lunan lara b y k ec ir vard r " (yet 7) me- l indeki yet i okuyunca iman etmi t i r .Fakat ls , Hz. mer' in slmiyet'e gir-mesine sebep olan sahifenin zerinde T-h sres in in yaz l o ldu una da i r kuvvet l ib i lg i le r bu l und uu nu ha t r l a t a rak yuka-rdaki r ivayetin zayf kab ul edi ldiini sy-le r (Rhu'l-me'n, XIV, 164). Ko nu yla il-gi l i gr ve rivayetler topluca deerlen-diri ldiinde Ha dd sresinin i lk dok uz ye-t in in Mekke dneminde, d ier yet ler i-nin i se Medine y l lar nda ve Mekke'n infethinden sonra nzi l olduu sonucuna va-r labi l ir . yet says yirmi dokuz olan s-r en in fsla s ( ' f j i j O ' k J ) harfleri-di r . Adn 25. yet te geen ve "demir"anlamna gelen hadd kel imes inden a l r .Tebih le ba ladk lar i in "Msebbih t"denilen be srenin ilkidir (dierleri Har,Saf , Cu m'a ve Tegbn sreler id i r ).

Al lah' n baz sfatlar , zel l ikle i l im vekudret in in del i l ler i , iman etmenin , in fakve ihsanda bu lunmann gerekl i l i i , h i-ret teki durumlar bakmndan mminler-le mn af k la r n kar la t r lmas , dn yahayatnn anlam, Hristiyanl k' taki ruh-banl k uygulamas Hadd sres in in ba l -ca konularn teki l eder.

B i r nceki srenin son yet inde yera lan , "Rabbin in yce ismin i tenz ih le an"emr i n i n a k l a ma s ma h i y e t i n de o l ma k

1 3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Hades-Hanef Mehmed Efendi

Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


14/553

HADD SRES^ V - ' ' - -- . >-

' ' ^ V ' ( " h ' v

Haddsres ininm u h a k k a khatt y layaz lmilk yetleri(S leymaniye Ktp . ,Ayasofya, nr. 1)

zere gklerd e ve yer yz nde n e varsahep s i n i n A l l ah ' t eb i h e t t i i n i b i l d i r enyetle balayan srenin i lk blmnde Al-l ah ' n g rnen ve g rnm eye n lemler-dek i hkmran l n n byk l , kudre-tinin ve i lminin genil ii di le getir i ldiktensonra insanlar kendi ler in i imana daveteden, aydnl a karmak isteyen Peygam-ber 'e inanmaya a r l r . Dnya mal n nem an et o l d uun a i a re t ed il e rek in fak ngerek l i l i i zer i nde du ru l u r . Bu a rad aMekk e feth inde n (daha zay f b i r gr eg r e Hu dey b i y e A n t l a ma s n da n ) n c einfak ve c ihad g ib i faa l iyet lerde bu lunan -larn fetihten sonra bu hayrlar yapanlar-dan d aha s tn o ld uu , her h lkrda Al-lah rzas i in iyil ik ede nlerin da ha fazlasi le dl lendiri le cei bi ldir i l ir .

kinci ksmda (12-19), samimiyetle ina-nan erkek ve kad n mm in l er i n h i re t tee l de edecek ler i kazan ve mk fa t l a radik ka t eki li r ; bu na k ar l k d i l ucuyla"inandk" demekle birl ikte eytann aldat-mas na kap l p phe ler i i nde bou l anve m s l m an l a r n b i r fe l ke te u rama -lar n dr t gz le bekleyen erk ek ve kadnmnaf k lar n hi ret teki ac k l durumlar tasvi r edil ir . A l lah yo lunda inf ak e tm en inO'na gzel bir bor (karz- hasen) vermekg ib i o l du u vu rgu l an r ve bu nu n iman -daki ih ls ve samim iyet i or taya koydu ubelirtilir.

Konusuna uygun o larak etk i ley ic i b i r s l bu n h k i m o l du u n c b l m de(20-24) dnya hayatnn geici ve aldatco ld uu , bu sebeple Al lah ' n maf i ret in ive cennet in i kazandracak i lerde yar -mann icap et t i i an la t ld ktan sonra hereyin Allah'tan geldii , dolaysyla insan-lar n kaybett ik ler ine z lmemeler i , e ldeet t ik ler iy le de m arm am ala r gerek t i ii fade edi l ir .

Srenin son b lmnde (25-29) insan-larn adaleti yaatabi lmeleri i in Allah' npeygamberlerle kitaplar gnderdii bel ir-t i l i r ; ayr ca hem g sembol o lan hem

de insanlara eit l i faydalar salayan de-mir in de bi r n imet o larak yarat ld ndansz edi l ir . yet in s l b und an , Al lah ' n di-n i n e ve pey g a m be r l e r i n e y a r d m eden ,hak ve ada let i ayakta tu tmak is teyen-ler in bu gayeler in i gerekle t i rebi lmekiin demirle sembolize edi len madd gceve siyas otoriteye sahip olmalar gerek-tii anla lmaktadr. Sonraki yetlerde Hz.Nh ' un , b r h im ' i n ve d i er peygamber-lerin gnderi l i ine iaret edi lmekte; zel-l ikle Hz. s 'nn ve ona balananlarn ef-kat ve merhamet i temsi l et t ik ler i , bununyan nda bir de ruhb anlk icat ett ikleri hal-de buna hakky la r iayet etmedik ler i b i l-di r i lmektedi r . Sre, ms lm anlar dan , i l-h emi r l e re uyup imanda seba t gs ter-me lerin i isteyen , byle yaptk lar takdir-de Al lah ' n kendi ler ine yardm edece in ive yo l lar n aydn la taca n mjd eleye n,i lh lutuf ve ikrama mslmanlarn Ehl-ik i tap ' tan da ha ok ly k o ld uu na i aretede n yet ler le sona erer .

Hadd sres inden i t ibaren be i tebih-le ba layan on sre Medine'de nz i l o lanson srelerdir. Daha nce inen sreleri ta-mamlayc n i te l ikteki bu sreler iman veahl kla i lgi li son bi lgi leri , son t ler i ih-t iva eder . Bunlarda doru bi lg in in , sa-lam im an ve tu tar l davran n ne o ldu uanlat l r .

Sre nin faz i let i hakk nda rb d b. Sr i-ye'den y le bi r hadis r ivayet edi lmi t i r :" Hz . P ey g a mbe r y a t p u y u ma da n n c eMse bb i h t ' oku r ve bun l a rda b i n yet-ten daha faz i let l i b i r yet in bu lunduunusylerdi" (Msned, IV, 128; Eb Dv d,"Ede b" , 97; T i rmiz , "F ez ' i l ' l-K ur 'n " ,21, "Da 'avt" , 22) . bey b. K 'b 'dan r i-vayet edi len ve baz tefs i r lerde yer a lan(mesel bk. Zemaher , IV, 70; Beyzv ,I I, 501) , Hadd sres in i okuyan k ims eninAl lah 'a ve peygamber ler ine inananlardansay laca n b i ld i ren hadis in me vz o ldu-u kabul edi lmitir (bn' l-Cevz , I , 239-241; Zerke, I , 432).

BBLYOGRAFYA :Rgb el-sfahn, el-Mfredt, " h d d " md . ;Msned, IV, 128; Eb Dvd , "E de b" , 97; Tir-

mi z , "Fez ' i l ' l -Kur 3n" , 21 , "D a ' a v t " , 22 ;Zemaher , el-Kef ( Bey rut), IV, 70; bn'l-Cevz, el-Mevz't (nr . Abd urrah ma n M. Os-ma n), Medine 138 6/19 66, I , 239-24 1; Beyzv ,Envr 't-tenzil, stanbul 13 03, II, 501 ; bn Ke-sr, Tefsr'l-Kur'n, VIII, 30; Zerke , el-Burhn,I , 432; Frzbd , Be'ir (nr. M. Ali en-Nec-cr), Beyrut, ts. (el-Mektebet'l-lmiyye), I, 453-455 ; bn Hacer, el-Kf'-f (Zemaher, el-Ke-f lBeyrut] i inde) , IV , 164;Syt , ed-Drr'l-menr, Beyrut 1403 /198 3, VI II , 46; a .ml f . , el-Itkn, Kahire 1381/1961, I , 12; a .ml f . , Esb-b'n-nzl, Kahire 1986, s . 190-191; Abdr-rezzak b. Ahmed el-Kn, Te'uilt (trc. Ankara -v smail Efendi), Anka ra 1987, III, 154-161 ; l-s. Rhu'l-me'n, Beyrut 1408, XIV , 164-195 ;Elmal l , Hak Dini, V I , 4728-4 771; me r RzaDorul , Tanr Buyruu, stanbu l 194 7, II, 831-837 ; Abdu l l ah Mahmd ehh t e . Ehdf kllisuretin ue makdh f'l-Kufni'l-Kerm, Ka-hire 1980, II, 205-212; Mevdd, Tefhim'l-Kur'-n ( t rc . Muhammed Han Kayanv.dr . ) , stanbul1987, IV , 105-138; Muhammed Al i es-Sbn ,Safuet't-tefsr ( t rc . Sadred din Gm -N edimY lmaz) , stanbul 1992 , VI , 315-340.

H EM N I Kr nHADIDI

(tSJUuto-)(. 937/1530-31'den sonra)

Os ma nl tarihisi , air . ^

Asl ad bel l i olma yp Ha dd ma hla s i lehret kazanm t r . Hakknda bi lg i verenuar tezkireleriyle teki kaynaklarn ya-n s ra kendis i de eser inde sadece Haddmahlas n z ikreder . Hadd 'n in bu mahla-s baz kaynaklara gre bab a m es le in in ,baz lar na gre ise kendi sanat n n de-mirci l ik olmasna dayanr. Hayatyla i lgi l ibi lgi ler az ve yetersizdir. Es erind eki biri fadeden I I . Bayezid devrini (1481-1512)idrak et t i i an la lmaktadr . Y ine kendii fades ine gre a ta lar , S leyman Paa '-nn ma iyetin de Rum eli 'ye ilk geenler ara-s nda bu lun mu , K ean ve Ferec ik 'in fet-hine kat lmlardr. Kendisi de Ferecik'tedo mu t u r .

Hadd'nin 906'da (1500-1501) Sley-m an Paa Cami i 'n in minar es ind eki k i t-beyi ka le me a ld ve 1516'da S le ym anPaa vak f lar n n nz r o lduu bi l inmek-tedi r (BA, TD ,nr. 77, s. 442). l m tarih iise belli deildir. Kafzde Fizye (Zbde-t'l-e'r, vr. 36b) v e mu h t eme l en o nda nnaki lde b ulun an Riyz'ye gre (Tezkire,vr.137b) Kann Su l tan S leyman devr in inba lar nda lmtr . a i r in , eser in in sonta ra f l a r nda Su l t an S l eyman ' n henzok g en , ken disinin ise ok yal olduu-


Ankara : TDV, 1997. 15. c. (16, 554 s.)


15/553

HADDnu bel i r tmes i bu mel l i f ler in verdi i b i l-g iy i doru lar mahiyet tedi r . Sicill-i Os-mnde (11, 110) Had dTnin 940 'ta (1533-34) ld kayded i l irse de nere den a ln-d bel l i olmayan bu tarih ihtiyatla kar- lanmaldr . Osmanl Mellifleri ile (111,45) ond an naklen Babinger ' in eser ind e([ok], s. 67) 96Tde (1559-60) Trhalakads iken vefa t et t i in in bel i r t i lmes i deyanl t r . n k b u tar ih te T rha la 'da ka-d o larak Preprezd e Ah me d Efend i bu-lunmaktayd . Ahmet E fend i ' ye de man-zum bi r Osmanl tar ih i i z fe edi lmekte-dir (At, s. 20-21;Kef'z-zunn, 1,284).

Had d ' n i n gnmze u l a an tek eser imanzum Osmanl tarihidir . Kitabnn son-lar nda gazel ler in in bu lunduu bi r d iva-n n da n b a h s ede r s e de z a ma n m z da bu-nu n varl n gsterebi lecek bir kayt mev-cu t de i l d i r . Ancak baz t ezk i re l erdenbak a bi r i ir me cm uas i le (TSMK, Haz i-ne, nr. 1073, vr. 53b-54a) Edirnel i Nazm'-nin XV I. yzy l n i lk yars i inde t er tipet t i i Mecmau'n-nezir'inde (Nuruos-ma niye Ktp. , nr. 4222) m uh tel i f i ir lerininyer a lmas , sz konusu divann var l nadel let edecek mah iyet tedi r . H add 'n inzel b i r ad ve rme di i tar ih in i Seh Bey veLatf Tevrh-i l-i Osmn ek l i ndekaydet t i k l e r i g i b i Mehmed Za m de C-miu't-tevrh'i ni yaz arke n kay nak o la-rak kulland eseri ayn adla zikreder. Ha-ddFden faydalanan Matrak Nash, Ho-ca Sdeddin , Peuylu brhim ve vak 'a-nvis Ahmed Vsf, eserin adn kayda ge-rek grm ede n sadece yazar n n i smin i an-ma k l a ye t i n i r l e r . K t i b e leb i eseri T-rh-i l-i Osmn o larak kayd etmi t i r .Ha mm er ise bu m an zu m tar ih in adn , ya-z l t a r z n gz n nde tu ta rak ehn-me-i l-i Osmn ek l i n de ve r m ek t e([At Beyi , I , 30), Bursal Mehmed Thir

de eser i, mu hte me len Trke tercme-s in i g r d Ha mm er g ib i ad l and rmak-tadr . Osmanl Devlet i 'n in kuru lu dne-min den a i ri n yaad z am ana kada rk idevreyi i ine alan ve mell i f lerince zelbi r ad konulmam o lan Osmanl tar ih le-r in in gen el l ik le "Tevrh- i l- i Os m n "ady la an ld gz nnde tutu lursa Ha-dd 'n in eser in in de byle um um i bi r i s imta d n kabu l e tme k yan l o lmaz .

Hezec bahrinde yaz lm olan Tevrih-il-i Osmn 664 6 beyi t t ir . Esas tar ihk smna g i rmed en nce ge lenee uya rakeser i ne tevh i d , m n c t ve na ' t l a ba la-yan m el l i f dah a sonra k i tabn te l i f se-bebine geer ; ardndan Kann Su l tan S-leyman ' n me th i ne da i r ik i u zun manzu -m e yer al r . Bu hk m dar a su nm ak i ste-di i eser in i ona tak dim etm eye Lat f 'yeg re f r s a t veya imkn bu l am am t r .

Hadd , 93Tde (1530-31) tamamlad t a r i h i ne Osman l hnedan n n cedd i S-leyman ah'a dair klasik rivayetle bala-ma kta ve eser in i 1523' te Makb ul brhimPaa 'n n sadrete gel i i bahs iy le sonaerdirmektedir. Kendi andan nceki za-manlarn olaylarn daha evvel yazlm Os-manl tar ih ler inden fayda lanarak ka lemealm t r . Fakatkpaazd e Trihi d- nda fayda land kaynaklar a ka be-l i r tmemekted i r . Bunun l a b i r l i k te onun ,Ner i ile Oru Bey tar ih ler i kadar ano nim"Tevrh-i l-i Osmn"lar kaynak olarakkulland anla lmaktadr. Hadd , kendi-sinin i inde yaad I I . Bayezid devri hu-s u s u nda b a ka b i r e s e r e b a vu r ma y agerek ka lmad n i f ade e tmekteyse debu pad i ah dnemin i n byk b i r k smn y ine kpaazde'den is t ifade etm ek su-ret iy le yazm t r . Yavuz Su l tan Sel im veKann dnemler i n i i s e do ruda n do ru-

>\ jl' j U sjo l iy y y y r j y y

Hadd'nin Tevrh-il-i O s m a n ' n d a n b i r b a k a s a y f a(10 Ktp. , TY , nr . 1268, w. 22-)

ya kendi duyduklar na ve gz lemler inedaya narak yazd sy lenebi l ir .

Hadd 'n in eser inde Osmanl para ta-r ih ine ve Osm anl Trkler i 'n in Rum el i 'degerek letirdikleri i lk fetih lere dair ori ji-na l say labi lecek bi lg i ler bu lunmaktadr .Mesel i lk Osm anl akes in in Orha n G az idneminde de i l Osman Gaz i z aman ndaba s lm o l d u u nu ve g n m z d e Y u na -nist an snr lar i inde kalan Ferecik' in Or-han Bey devr inde Rumel i f t ih i S leym anPaa taraf ndan fethedi ld i in i

İslam ansİklopedİsİ 15

Documents