isl201 u işletmelerde sorumluluk

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2605

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1573

‹fiLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹K

YazarlarProf.Dr. Ömer TORLAK (Ünite 1)

Prof.Dr. Mahmut ARSLAN (Ünite 2)Prof.Dr. Sabahat BAYRAK KÖK (Ünite 3)

Doç.Dr. Figen DALYAN (Ünite 4)Prof.Dr. Çi¤dem KIREL (Ünite 5)

Yrd.Doç.Dr. Erkan ERDEM‹R (Ünite 6)Doç.Dr. fiuay›p ÖZDEM‹R (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Fikret YAMAN (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Ömer TORLAKDoç.Dr. Figen DALYAN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Ö¤r.Gör. Orkun fien

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Meral Aflkar

GrafikerAysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

ISBN 978-975-06-1293-0

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 230.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Sorumluluk Kavramlar› ve ‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar› ......................................................................... 2

SORUMLULUK KAVRAMI ............................................................................. 3Bireysel Sorumluluk ...................................................................................... 8Sosyal Sorumluluk......................................................................................... 10Görev Sorumlulu¤u....................................................................................... 11Yönetsel Sorumluluk..................................................................................... 12‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARI ............................................................. 12‹flletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas› .......................................... 15‹fiLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARI .............................................. 17‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar ............................. 18

Klasik Yaklafl›m ....................................................................................... 18Modern Yaklafl›m .................................................................................... 18

‹flletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve Aleyhindeki Görüfller.............. 19Lehteki Görüfller...................................................................................... 19Aleyhteki Görüfller .................................................................................. 20

Özet................................................................................................................ 21Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22Okuma Parças› .............................................................................................. 23Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 24S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 25

‹fl Ahlak› ve Önemi .................................................................. 28G‹R‹fi .............................................................................................................. 29ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹fi AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇ ..................................................................................... 29AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI ................................................................... 30‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹ .......................... 32(1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹fl Dünyas› ........................................... 34(1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹fl Ahlak› ................................................... 35(1950 - 1970): ‹fl Ahlak› ve Büyüyen Karmafl›kl›k ..................................... 36(1970 -1990), ‹fl Ahlak›nda Düzen Getirme Giriflimleri .............................. 36(1990 - ) Küresel ‹fl Ahlak› .......................................................................... 37GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹fi AHLAKININ TEMELLER‹... 37Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji) ............................................................... 37Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)................................................................................ 39Erdem Ahlak› ................................................................................................. 41Adalet Ahlak› ................................................................................................. 42Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹fl Ahlak›na ‹liflkin Bak›fl Aç›lar›n›n Temelleri ........................................................................................................ 44‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak Felsefesi .................................................. 44Ahilikde ‹fl ve Meslek Ahlak› De¤erleri ....................................................... 45

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA ‹L‹fiK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹ KONULAR ...................................................................................................... 47Ayr›mc›l›k ..................................................................................................... 47‹fflaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat .............................................. 47Küçülme ve ‹flten Ç›karmalar ...................................................................... 47‹fl Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar ............................ 48Y›ld›rma ........................................................................................................ 48Tüketiciler ve ‹fl Ahlak›................................................................................. 48Rekabete Dayal› Sorunlar ............................................................................ 49Hisse Sahiplerine ‹liflkin Sorunlar ............................................................... 49Do¤al Çevreye ‹liflkin Sorunlar ................................................................... 49MESLEK AHLAKI ........................................................................................... 50Özet................................................................................................................ 52Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 53Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 54Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 55S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 55Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

‹fl Ahlak› ve Etik Yaklafl›mlar.................................................. 58G‹R‹fi .............................................................................................................. 59AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ ........................... 60NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹ ................................................................... 61Sonuçsalc› (Teleolojik) Teori........................................................................ 62

Egoizm .................................................................................................... 62Faydac›l›k................................................................................................. 64

Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori) ................................................................. 67Kant Ahlak›.............................................................................................. 67Haklar Teorisi .......................................................................................... 71Adalet Teorisi .......................................................................................... 73

ERDEM AHLAKI ............................................................................................ 75NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹ ................................................ 77Tan›mlay›c› Ahlak.......................................................................................... 77

Göreceli Ahlak......................................................................................... 78Meta-Etik .................................................................................................. 80

Sonuç ............................................................................................................. 81Özet ............................................................................................................... 82Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 83Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 84Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 84S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 85Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 85

‹flletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik................. 86G‹R‹fi .............................................................................................................. 87‹flletmelerin Vicdan› Yoktur.......................................................................... 87‹flletmelerin Vicdan› Vard›r ........................................................................... 89B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK ‹fiLETME .................. 89

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Sosyal Sözleflme ............................................................................................ 90‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER.................................. 90Etkilenenler Olarak ‹flletmelerin Sosyal Gücü ve Etik Temeli ................... 91Etkilenenler Yaklafl›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider .......................................... 91‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄U .................. 92Stratejinin Dört Düzeyi.................................................................................. 92Strateji Uygulamas› ve Gelifltirilmesi ............................................................ 93Sosyal Dinleyiciler ve Lider .......................................................................... 94‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄U ................................ 94L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K SORUMLULUK...................... 95‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K SORUMLULUK .................. 95Etik Liderlik Tarzlar› ...................................................................................... 96Etik Liderlerin Davran›fl Biçimleri ................................................................ 97‹flletme Örgüt Kültürü ve Liderin Etik Sorumlulu¤u................................... 98Güçlü Örgüt Kültürünün Özellikleri ............................................................ 98

Sorunlardaki Kültür ................................................................................. 99Etik ‹flletme ve Örgüt Kültürü ...................................................................... 99Özet ............................................................................................................... 101Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 102Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 103Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 103Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 104

Örgütlerde Etik Kavram›n›n Önemi...................................... 106G‹R‹fi .............................................................................................................. 107ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ ÖNEM‹................................................ 107ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER ................................................................................. 108ÖRGÜTLERDE ET‹K DAVRANIfi MODEL‹................................................... 110ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL SORUMLULUK ............................................... 112ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI ...... 113Örgüt D›fl› Gruplara Olan Etik Sorumluluklar............................................. 113Örgüt ‹çi Gruplara Olan Etik Sorumluluklar ............................................... 115Küreselleflme ve ‹fl Eti¤i................................................................................ 115Türkiye’de ‹fl Eti¤i Araflt›rmalar› ................................................................... 116Özet................................................................................................................ 117Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 120

‹flletme ‹çine Yönelik ‹fl Ahlaki Konular›............................... 122‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI .................................................................. 123‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi AHLAKI ..................................................... 123Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar› ............................................... 124

Temel ‹fl Ahlak› Stratejisinin Belirlenmesi ............................................. 124De¤erlerle Yönetim................................................................................. 125Etik Örgütsel Kültürün ve ‹kliminin Oluflturulmas› .............................. 126

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Etik Kodlar›n›n Oluflturulmas› ................................................................ 127Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar› ............................................................. 127

Etik Liderlik ............................................................................................. 127Kat›l›mc› Yönetim.................................................................................... 128Adalet ....................................................................................................... 128‹nsan Haklar›na Sayg› ............................................................................. 130Dürüstlük ................................................................................................. 131fieffafl›k .................................................................................................... 132

ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI......................................................................... 133Sözleflme Hükümlerine Uygun Hareket Etme............................................. 133Haks›z Menfaat Temin Etmeme ................................................................... 134‹flveren Mahremiyetini ve ‹tibar›n› Koruma................................................. 134Yasal Olmayan Uygulamalar› Bildirme (Whistleblowing) .......................... 135Özet................................................................................................................ 136Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 137Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 138Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 139S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 139Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 140

‹flletme Fonksiyonlar›na Yönelik ‹fl Ahlak› Konular› ............ 142‹fiLETMELER VE FONKS‹YONLARI .............................................................. 143PAZARLAMADA ET‹K KONULAR ............................................................... 143Mal ve Hizmetlerle ‹lgili Ahlaki Konular ..................................................... 144Fiyatland›rma ‹le ‹lgili Ahlaki Konular......................................................... 145Da¤›t›mda Ahlaki Konular ............................................................................ 146Reklamlarda Ahlaki Konular......................................................................... 147Yeni Pazarlama Araçlar›nda Ahlaki Konular ............................................... 149ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K KONULAR ................................................. 149Standartlara Uygunluk................................................................................... 150‹sraf ................................................................................................................ 151Üretimde ‹nsan ve Ahlak ............................................................................. 151Üretim ve Çevre ............................................................................................ 151MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K KONULAR ............................................. 152Muhasebe....................................................................................................... 152Finans ........................................................................................................... 153‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K KONULAR .............................................. 154HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹K KONULAR ..................................................... 155Özet ............................................................................................................... 157Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 158Okuma Parças› 1........................................................................................... 159Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 159Okuma Parças› 3 ........................................................................................... 159Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 160S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 160Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 161

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

‹fl Ahlak› Aç›s›ndan E¤itim ve Etik Kodlar›n Önemi. ........... 162A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M KURUMLARI ‹LE............................................ 163‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKI E⁄‹T‹M‹ ........................................................... 163ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VE ÖNEM‹....................................................... 166‹fiLETMEC‹L‹K OKULLARINDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N ..................................... 169BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹ .............................................................................. 169Özet ............................................................................................................... 173Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 174Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 175Okuma Parças› ........................................................................................... .. 176Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 176S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 177Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 177

Sözlük ................................................................................... 179

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

ÖnsözSevgili Kat›l›mc›lar

‹flletmelerde sosyal sorumluluk ve etik konusu, ifl dünyas›nda yaflanan olum-

suz geliflmeler ile bunlar›n sonuçlar›n›n insan ve çevre sa¤l›¤›n› ciddi anlamda

tehdit eder hale gelmesiyle daha fazla konuflulur olmufltur. Yaflanan ekonomik

krizler, do¤al kaynaklar›n sürdürülebilirlik sorunlar›n›n gündeme gelmesi, gelecek

kuflaklara devredilebilecek temiz çevreden yoksunluk ve ifl ahlâk›na iliflkin de¤er

yarg›lar›n›n yozlaflmas›, konunun ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. ‹fl

ahlâk›, etik de¤erler ve sosyal sorumluluklara iliflkin birey ve organizasyonlar›n

fark›ndal›k ve duyarl›l›klar›n›n art›r›lmas›na her zamankinden daha fazla ihtiyaç

oldu¤u aç›kt›r.

‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik kitab›n›z›n ilk ünitesinde sorumlulukla

ilgili kavramlara de¤inildikten sonra, iflletmelerin sosyal sorumluluklar› ayr›nt›l› bir

flekilde verilmifltir. Bu ünite ile, bireysel ve sosyal sorumluluklar› ö¤renecek, iki

sorumluluk aras›ndaki ara kesitin asl›nda ne denli fazla oldu¤unu kavrayabilecek-

siniz. Temel kavramlar sonras› bu ünitede ayr›ca iflletmelerin sorumluluklar›n›n

neler oldu¤u hakk›nda genifl bilgilere sahip olacak ve özellikle iflletmelerin sosyal

sorumluluklar›n› örnekleriyle kavrayacaks›n›z.

Kitab›m›z›n ikinci ünitesi, ahlâk ve etik kavramlar› aras›ndaki ayr›m› net bir fle-

kilde ortaya koyduktan sonra, ifl ahlâk› kavram›n›n ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini

Do¤u ve Bat› medeniyetleri perspektifinden ele almaktad›r. Bu ünitede ifl ahlâk›-

n›n temellerine de¤inildikten sonra ifl ahlâk› aç›s›ndan ikilemlere ve meslek ahâ-

k› kavramlar›na da yer verilmektedir.

Üçüncü ünite ifl ahlâk› konusundaki farkl› yaklafl›mlar› ele almakta ve bu kap-

samda normlara dayal›, sonuçlar› gözeten, hak ve adalete dayal› yaklafl›mlar ile

de¤er yaklafl›mlar›n› ayr›nt›l› bir flekilde inceleme konusu yapmaktad›r. Bu ünite-

deki konular sizlere ifl ahlâk›na farkl› yaklafl›mlar› ö¤renme ve karfl›laflt›rma yap-

ma f›rsat› vermektedir.

Dördüncü ünite ile iflletmelerde ahlâki karar almay› etkileyen bireysel, örgüt-

sel ve kültürel faktörleri ö¤renmifl olacaks›n›z. Bu ünite kapsam›nda ayr›ca ifllet-

meler ve genel olarak organizasyonlar aç›s›ndan etik liderli¤in anlam› ve önemi-

ni de kavram›fl olacaks›n›z.

Beflinci ünitede iflletmelerin iç ve d›fl paydafllar›na iliflkin genel hatlar›yla so-

rumluluklar› sunulmaktad›r. Bu ünitede bu sorumluluklar›n etik aç›dan ne anlam

ifade etti¤ine iliflkin aç›klamalar da detayl› bir flekilde yer almaktad›r.

Alt›nc› üniteyi okudu¤unuzda iflletmenin iç paydafllar›na yönelik etik konular

ile ifl ahlâk›n› ilgilendiren konular› oldukça detayl› bir flekilde ö¤reneceksiniz. Ko-

nulara iliflkin örnekler ba¤lam›nda da bu konular›n ne kadar güncel ve bir o ka-

dar da önemli ve kaç›n›lamaz gerçeklikler oldu¤unu göreceksiniz. Bu gerçeklik-

lerle karfl› karfl›ya kal›nd›¤›nda duyarl›l›klar›n›z›n geliflmesine katk› sa¤lad›¤›n› dü-

flündü¤ümüz ç›kar›mlar› da yapabilme becerisi kazanabileceksiniz.

Önsözviii

Yedinci bölümde iflletmenin temel fonksiyonlar›na yönelik ifl ahlâk› konular›

yine ayr›nt›l› bir flekilde anlat›lmaktad›r. Mümkün oldu¤unca bol örnekler üzerin-

den iflletme fonksiyonlar›yla ilgili ifl ahlâk› konular›n›n neler oldu¤u konusunda

hem bilgi hem de örnekler verilen bu bölüm, farkl› iflletme fonksiyonlar›na iliflkin

çok say›da ifl ahlâk› konusunun oldu¤unu da göz önüne sermektedir.

Kitab›n›z›n sekizinci ve son bölümünde ise ifl ahlâk› aç›s›ndan e¤itim ve etik

kodlar›n önemi üzerinde durulmaktad›r. Aile, okul ve iflletmelerde ifl ahlâk› e¤iti-

minin kesintisiz sürmesi gerekti¤ine iliflkin yaklafl›m yan›nda, her ifl kolu ya da sek-

tör için etik kodlar›n da rehberlik edici ve düzenleyici rolüne iflaret edilmektedir.

Sevgili kat›l›mc›lar anlafl›laca¤› üzere, ‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

kitab›n›z, ifl dünyas›nda oldukça önemli hale gelen sosyal sorumluluklar ve ifl ah-

lâk› konular›n› detayl› bir flekilde ilginize sunmaktad›r. Bunun da ötesinde kitab›-

n›z, bolca örneklerle konu ve kavramlar›n anlafl›lmas›na ve detayl› bir flekilde

kavranmas›na katk› sa¤layacak flekilde tasarlanm›flt›r. Her ünitenin içinde yer alan

s›ra sizde sorular› sizleri daha elefltirel ve sorgulay›c› düflünmeye davet ederken

konulara ilgi ve duyarl›l›klar›n›z› art›rmay› amaçlamaktad›r. Yine her ünite sonun-

daki kendimizi s›nayal›m sorular› ile konulara iliflkin ö¤rendikleriniz pekifltirilme-

ye çal›fl›lmaktad›r. Ünite sonlar›ndaki okuma parçalar›, konu ve kavramlar› gerçek

hayattan örneklerle iliflkilendirmenize yard›mc› olacak, önerilen kaynaklar ise ko-

nu hakk›nda derinlik kazanman›za yol açacakt›r.

Sa¤l›k, mutluluk ve baflar›lar›n›z›n devaml› olmas› dile¤iyle.

Editörler

Prof.Dr. Ömer TORLAK

Doç.Dr. Figen DALYAN

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sorumluluk kavram›n› tan›mlayabilecek,Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici sorumluluklar› aras›ndaki fark-lar› ay›rt edebilecek,‹flletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlayabilecek ve listeleyebilecek,‹flletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,‹flletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›n› karfl›laflt›rabilecek-siniz.

‹çindekiler

• Sorumluluk• Bireysel Sorumluluk• Sosyal Sorumluluk• Ak›l• Özgür ‹rade• Yetki• Yükümlülük

• Vicdan• Ahlaki Sorumluluk• Görev Sorumlulu¤u• Yönetsel Sorumluluk• ‹flletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u• ‹flletme Paydafllar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

‹flletmelerdeSosyal Sorumluluk

ve Etik

• SORUMLULUK KAVRAMI• ‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARI• ‹fiLETMELER‹N

SORUMLULUKLARININSINIFLANDIRILMASI

• ‹fiLETMELER‹N SOSYALSORUMLULUKLARINAYAKLAfiIMLAR

• ‹fiLETMELER‹N SOSYALSORUMLULUKLARININ LEH VEALEYH‹NDEK‹ GÖRÜfiLER

Sorumluluk Kavramlar›ve ‹flletmelerin SosyalSorumluluklar›

1‹fiLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹K

SORUMLULUK KAVRAMISorumluluk, günlük hayatta bireysel, örgütsel ve toplumsal düzeyde s›k kullan›lankavramlardan biridir. Bireyin hayat›n› sürdürmesinde kendisine, ailesine, çevresi-ne ve topluma karfl› sorumluluklar›ndan söz ederiz. Yerine getirilmedi¤inde, “so-rumsuz kifli”, “sorumluluklar›n›n fark›nda de¤il”, “sorumsuzca davran›yor” ve ben-zeri yarg›lay›c› ifadeler kullan›r›z. Aile içinde, ifl ve arkadafll›k ortamlar›nda, ortakpaylafl›lan mekânlarda sonuçta topluma ve çevreye karfl› sorumluluklar›m›z vard›r.Birey olmam›z ve birey olarak rol üstlendi¤imiz her konum ve alanda kaç›nama-yaca¤›m›z, yerine getirmekle yükümlü oldu¤umuz sorumluluklarla kuflat›lm›fl›zd›r.Bu sorumluluklar›n bir k›sm› do¤al olarak, herhangi bir biçimsellik gerektirmeksi-zin ortaya ç›kar ve geliflir. Örne¤in, sa¤l›¤›m›z› korumak, aile içindeki rolümüzüngerekliliklerini yerine getirmek, arkadafllar›m›za yard›mc› olmak, toplumsal norm-lar› gözetmek, çevreyi kirletmemek gibi sorumluluklar büyük ölçüde biçimsel ol-mayan, yaz›l› olarak karfl›m›za ç›kmayan ama gündelik hayatta yerine getirmeyeçal›flt›¤›m›z sorumluluklar›m›zd›r. Buna karfl›l›k, çal›flt›¤›m›z iflte bize verilen görev-lerin sorumluluklar›n› üstlenmek, ayn› evi paylaflt›¤›m›z arkadafllar›m›zla ifl payla-fl›m›n›n gere¤i olan sorumluluklar› yerine getirmek, kanunlara uygun hareket et-menin gereklerini yapmak, vergi, savunma gibi vatandafll›k sorumluluklar›n› yeri-ne getirmek ise, çerçevesi ve s›n›rlar› daha belirgin ve biçimsel sorumluluklara ifla-ret eder. Her bireyin gündelik hayat›, biçimsel olsun ya da olmas›n, sorumluluklar-la karfl› karfl›ya kalmas›n› zorunlu k›lar. Dolay›s›yla birey ve toplum varsa sorum-luluk kaç›n›lmazd›r.

Sorumluluk; “kiflinin kendi davran›fllar›n› veya kendi yetki alan›na giren herhan-gi bir olay›n sonuçlar›n› üstlenmesi; mesuliyet”, fleklinde tan›mlanmaktad›r (TürkçeSözlük, 1998 Cilt 2:2013). Bu tan›mdan hareketle bireyin kendi davran›fllar› yan›n-da, yetki sahibi oldu¤u konular›n sonuçlar›ndan da sorumlu oldu¤u aç›kça söylene-bilir. Bu kapsamda sorumluluk iki ana bafll›k alt›nda toplanabilir: Geriye do¤ru so-rumluluk ve ileriye do¤ru sorumluluk. Geriye do¤ru sorumlulukta zamir her zamantekildir ama ileriye do¤ru sorumlulukta zamir ço¤ul olabilir. ‹kinci tür sorumluluk-lar “yetkili konumda olma durumu” olarak da tan›mlanabilir. Herkesin eylemindensorumlu olmas› ba¤lam›nda geriye dönük sorumluluklar genel olup, ileriye do¤rusorumluluk tikeldir. E¤er birisi tikel bir mevki ya da makam üstlenmiflse, ayn› za-manda bu makam ya da mevkinin getirdi¤i sorumluluklar› da üstlenir ve ço¤ul hal-deki bu sorumluluklar, yükümlülükler olarak da tan›mlan›r (Heller, 2006: 91).

Sorumluluk Kavramlar› ve‹flletmelerin Sosyal

Sorumluluklar›

Her birey davran›fllar› vebunlar›n sonuçlar›ndansorumludur.Gerçekleflmemifldavran›fllardan bireysorumlu de¤ildir, ancakyetkili konumda olan bireygerçekleflebilecek davran›flve sonuçlardan sorumludur.

Sorumlulu¤a iliflkin bir yarg›da bulunurken esas itibariyle üç durumdan sözedilir: (1) Bir kifliyi överken onun sorumluluk sahibi biri oldu¤u ya da sorumlu birkifli oldu¤u söylenir. Burada o kiflinin karakterine iliflkin ahlaki olarak onaylay›c›bir durumdan söz edilmifl olur. (2) Bir kifli bir eylemi yapt›¤›nda ya da bir suç ifl-ledi¤inde bundan sorumlu tutulur. (3) Bir fley yap›lmas› gerekli oldu¤u halde ya-p›lmad›¤›nda, onu yapmas› gereken kifli o iflten sorumludur denir. Baflka bir de-yiflle bu ifli yapma sorumlulu¤unun o kifliye ait oldu¤u kastedilmifl olur. Bu s›n›f-lama ba¤lam›nda bir kifliye birinci durumdaki gibi bir iflten sorumludur demekle,asl›nda üçüncü durumda ifade edilen sorumluluklar› yerine getirmesi bak›m›ndano kifliye güvenilebilece¤i anlam› ortaya ç›kar. ‹kinci durumdaki sorumlulukta isebir kiflinin yapt›¤› bir eylemden sorumlu tutulmas›n›n koflullar›n›n belirlenmesi birsorun olarak karfl›m›za ç›kabilir (Frankena, 2007:134-135). Bir di¤er ifadeyle so-rumluluk bir yönüyle sebep sonuç iliflkisini içinde bar›nd›r›r, bir yönüyle de ey-lemde bulunan kiflide baz› nitelikleri gerektirir. Dolay›s›yla bir kiflinin sorumluluküstlenebilmesi, o kiflinin ak›l, özgür irade ve yetki sahibi olmas›na ba¤l›d›r (Tor-lak, 2007: 18).

Ak›l, normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, iflleyifli keflfedileme-yen, düflünce, anlama ve tedbir alma hassas›; idrak, anlama, kavray›fl ve zeka ola-rak tan›mlanmaktad›r (Do¤an, 1996:27). Ak›l hastas› olmayan ya da akl›n› kullan-ma yetisini kaybetmemifl akl› bafl›nda her bireyin, bebek olmayan, bunamam›fl ak-l› bafl›nda normal her insan›n, davran›fllar›n›n sonuçlar›na yönelik sorumluluk üst-lenecekleri aç›kt›r. Geriye do¤ru sorumluluk olarak yukar›da ifade edilen bu türsorumluluklar birey olarak her insan için geçerlidir. Burada dikkat edilece¤i üzere,sorumluluk davran›fla ve onun sonuçlar›na ba¤l›d›r. Niyetlenilen bir davran›fl ger-çekleflmedi¤inde ya da davran›fl›n sonucunda normlara ya da yasal düzenlemele-re ayk›r› bir sonuç ortaya ç›kmad›kça niyet farkl› olsa da kifli sorumlu tutulmaz.Dolay›s›yla ak›l sahibi olmak ve akli melekelerini kullanabilme yetisinde bulun-mak, sorumluluk için olmazsa olmazlardand›r. Bir baflka deyiflle, ak›l; sorumlulu-¤un gerekli flart›d›r.

Ak›l sahibi veya akli melekelerini kullanma yetisine sahip her birey, baz› du-rumlarda yapt›klar› ya da yapmad›klar›ndan sorumlu tutulamaz. Baz› durumlardakifli ak›ll› olsa bile, baz› davran›fllar› yapmaya ya da yapmamaya zorlanabilir. Mev-cut flartlar kiflinin baz› sorumluluklar›n› yerine getirmesine engel olabilir. Ölümleyaflam aras›nda iken normlara göre yasak olan yiyeceklerden yemek, k›s›tl› veyahükümlü iken kendi ya da ailesinin geçimine iliflkin iflleri yapamamak, iflten at›lmariski ile normlara ya da ahlaki de¤erlere ayk›r› hareket etmek durumunda kalmak,ak›ll› olmakla beraber, afl›r› alkol ya da uyuflturucu kullan›lmas› sebebiyle akli me-lekelerini kullanabilme yetisini yitirmek gibi örnekler, sorumlulu¤un di¤er bir flar-t›na iflaret etmektedir. Bu ikinci flart ise özgür irade sahibi olmak fleklinde ifadeedilebilir.

Bireyin ak›ll› olmas› de¤il, akli melekelerini, baflka bir deyiflle ak›l yetisini kullanma ehli-yetine sahip olmas›yla sorumluluk bafllar.

‹rade; herhangi bir konuda karar vermek, bir eylem yahut etkinli¤i gerçeklefl-tirmek için gerekli olan bilinçli muhakeme gücü ve kararl›l›¤›, alternatifler aras›n-da bilerek ve isteyerek seçim yapabilme yetisi olarak tan›mlan›rken, irade özgür-lü¤ü ise kiflisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, bask›lardan ve denetimdenuzak olmas›, insan›n kendi ad›na her türlü korku ve endifleden uzak biçimde ka-

4 ‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Et ik

Bir bireyin sorumluluküstlenebilmesi ya dasorumlu tutulmas›n›n üçönemli koflulu; ak›ll› olmas›ve akl›n› kullanma yetisinesahip olmas›, özgüriradesini kullanabilmesi ileyetki sahibi, yani ehliyetliolmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

rar verebilmesi, tercih yapabilmesi olarak ifade edilmektedir (Demir ve Acar,1997:117). Özgür irade ise, kiflinin herhangi bir eylem veya davran›fl› yapma ya dayapmama noktas›nda özgürce karar verebilme ve verilen karar› uygulamaya geçi-rebilme gücü olarak tan›mlanabilir. Alkol veya uyuflturucu kullanan kiflinin de ira-desini kullanamad›¤› söylenebilir. Ancak bu durumdaki kiflinin alkol ve uyuflturu-cu kullan›rken özgür iradesiyle hareket etti¤i unutulmamal›d›r. Dolay›s›yla alkol veuyuflturucu kullanmak suretiyle iradesini kullanamama noktas›ndaki kiflinin iflinbafl›nda özgür iradesini belirli bir davran›fl lehine kulland›¤› hat›rlanmal›d›r. Fakatalkol veya uyuflturucu ba¤›ml›s› olanlar›n bu noktada özgür iradelerini kullanmaproblemleri bulundu¤u da kabul edilmelidir (Torlak, 2007: 19).

Daha önce de belirtildi¤i gibi, sorumluluklar›n bir k›sm› ileriye do¤rudur. ‹fltetam bu noktada yetki veya konum sahibi olanlar›n yükümlülükleri karfl›m›za ç›kar.Bir ifl yerinde s›radan bir çal›flan›n sorumlulu¤u kendisine verilen iflleri yapmak vesonuçlar›na iliflkindir. Bu kapsamda s›radan çal›flan›n sorumlulu¤u genel olarakgeriye do¤rudur. Bir otobüste ya da uçakta seyahat eden kiflinin sorumlulu¤u, ol-sa olsa otobüs ya da uçak seçiminde süre, güvenilirlik, ücret ve benzeri konularlailgili kendisini ilgilendiren konulara iliflkin sorumluluklard›r. Oysa otobüs floförüya da uça¤›n pilotunun, onlar›n yard›mc›lar›n›n sorumluluklar› kendi yetkileriylegeniflleyen oranda yükümlülükleri de içerir. Kendi güvenlikleri yan›nda, zaman›n-da ve güvenli bir flekilde ulafl›m›n sa¤lanmas›, hizmetlerin aksat›lmadan yerine ge-tirilmesi, ortaya ç›kabilecek özel durumlarda (örne¤in lasti¤in patlamas›, inifl ta-k›mlar›n›n aç›lmamas› gibi) ise yine baz› yükümlülüklerin üstlenilmesi sorumluluk-lar› vard›r. Yine uçak ya da otobüste bulunan bir doktorun, acil bir durumda yol-culardan birine müdahale etme sorumlulu¤u da onun yolcu olarak geriye dönükya da bireysel sorumluluklar› yan›nda, ileriye dönük sorumluluklar› aras›ndad›r.Bu sorumlulu¤unu yerine getirmedi¤i takdirde baflkalar› bilmese dahi, en az›ndankendi vicdan›na karfl› sorumluluk hissedecektir.

Lokantada çal›flan bir aflç›n›n bireysel sorumlulu¤u genel anlamda ileriye mi yoksa geriyemi do¤ru bir sorumluluktur?

Yetki sahibi olma, bireyin herhangi bir konuda ehil olmas› yan›nda, kendisi-ne bulundu¤u topluluk ya da kurum içindeki rolü, statüsü ve konumu gere¤i ve-rilmifl yaz›l› olan ya da olmayan bir güç olarak tan›mlanabilir. Yetki yaz›l› ya da bi-çimsel oldu¤unda, yap›lmas› gerekti¤i halde yap›lmayan davran›fllardan ötürü yada yap›lan yanl›fl davran›fllar ve bunlar›n sonuçlar›n›n ortaya ç›karaca¤› zarardandolay›, yükümlülüklerin ihmali nedeniyle sorumluluk ortaya ç›kar. Yetkinin yaz›l›veya biçimsel olmamas› da sorumlulu¤u ortadan kald›rmaz. Zira olmas› gerekenflekilde eylemde bulunmama sonuçlara bak›lmaks›z›n bir kusur olarak de¤erlendi-rilir. Bu noktada olumsuz sonuçlar sadece durumu a¤›rlaflt›ran bir boyut olarakkarfl›m›za ç›kar (Heller, 2006: 93). Uçak ya da otobüste ani olarak rahats›zlanan biryolcuya yolcular aras›ndaki doktorun müdahale etmemesi örne¤inde, yasal biryapt›r›mla karfl›laflmayacak olan bu doktorun, olay duyuldu¤unda toplum gözün-de sorumsuzca davrand›¤› konuflulacak, olay duyulmasa bile, yetki sahibi oldu¤ubir konuda sorumlulu¤unu üstlenmedi¤i için kendi vicdan›na bu durumu aç›kla-mas› mümkün olmayacakt›r.

Buraya kadar olan aç›klamalarda sorumluluk kavram›n›n özellikle niyet ve dav-ran›flla iliflkisi aç›klanmaya çal›fl›lm›fl ve ayr›ca bireyin sorumlu tutulabilmesi ya daüstlenebilmesi için gerekli ve yeterli flartlardan söz edilmifltir. Sorumlulu¤un bir di-

51. Ünite - Sorumluluk Kavramlar › ve ‹fl letmeler in Sosyal Sorumluluklar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sorumluluk aç›s›ndan yetkisahibi olmak demek,mutlaka yaz›l› yetkiye sahipolmak anlam›na gelmez, sözkonusu durumla ilgiliehliyetli olmak, yaniyetenekli olmak yeterlidir.

¤er boyutunda ise kiflinin karakteristik özellikleri ile sorumluluk konusuna iliflkinbilgilenme yer almaktad›r.

Her bireyin do¤ufltan gelen karakteristikler yan›nda ö¤renme süreci boyunca,yani hayat› boyunca ö¤renme yoluyla edindikleri ile kiflili¤i oluflur. Kiflili¤in önem-li alt yap›s›nda karakteristik özellikler yer al›r. Heyecanl› olmak, daha rahat ya dagenifl olmak, h›zl› hareket etmek, acelecilik, korkakl›k, cesurca davranmak, titiz ol-mak, görünür olmaya çal›flmak, önde olmaktan hofllanmamak ve benzeri çok sa-y›da karakteristik özellik, bireyin sorumluluk almas›, sorumluluk üstlenmesi içinniyetlenmesi, davran›fllar›n›n sonuçlar›nda sorumluluklara katlanmas›, sorumluluk-tan kaç›nmas› gibi sonuçlar do¤urur. Her bir karakteristik özellik kiflinin sorumlu-lukla iliflkisinde ahlaki aç›dan da sonuçlar do¤urur. Örne¤in, korkak birinin so-rumluluk üstlenmesi gerekti¤i halde bundan kaç›nmas›yla cesur birinin acele ka-rar vererek normlara ayk›r› davran›fllar› sonucu ortaya ç›kan sonuç nedeniyle ah-laki aç›dan sorumsuzca davrand›klar› söylenebilir. Buna karfl›l›k, yavafl karar alanbir yönetici yüzünden ilk etapta f›rsatlar kaç›r›ld›¤› halde sonras›nda flirketin zarargörmemesi nedeniyle iflçi ç›karmak zorunda kal›nmamas› sonucunun ortaya ç›k-mas› ise ahlaki aç›dan sorumlu davran›fl olarak kabul görebilir. Buradan hareketlesorumlukla ilgili yarg›lamada bulunurken sahip olunan bilgi düzeyi, niteli¤i ve bil-ginin detay›n›n da oldukça önemli oldu¤u aç›kça görülmektedir.

Sorumlulu¤a iliflkin bu genel aç›klamalardan sonra, sorumsuzca davranma yada insan›n sorumsuz hareket etmesi konusuna de¤inmekte yarar olacakt›r. Toffler,insan›n niçin sorumsuzca davrand›¤› konusunda flu dört temel hususa iflaret eder(Toffler, 1998:81-82):

• Karakter,• Bilgiye dayal› nedenler,• Beklentiye dayal› nedenler ve • Yarg›lamaya dayal› nedenler.Karakter, insan›n benli¤inde yerleflmifl bir durum olup, fiillerin düflünmeksizin

kolayl›kla ve kiflinin farkl› zihinsel durumlarda da olsa gerçeklefltirilmesi fleklindetan›mlanabilir (Çamdibi, 1994:171). Karakter, zamanla bireyin benli¤inde yerleflik-lik kazan›r ve onun davran›fllar›na yön vermeye bafllar. Rahat ve genifl hareket et-meyi karakter edinmifl bir birey, özellikle h›zl› hareket edilmesi gereken durumlar-da bazen yap›lmas› gerekenleri yapmay›p sorumluluk almaktan kaç›n›r, bazen deyavafll›¤›n getirdi¤i sorumsuzluk örnekleri sergileyebilir ve bu yüzden bireysel, ku-rumsal ya da toplumsal zararlara yol aç›lm›fl olabilir.

Bir kiflinin herhangi bir konuya iliflkin sahip oldu¤u bilginin miktar› ve niteli-¤i de onun sorumluluk almas› ya da almamas›na yol açabilece¤i gibi, sorumsuz-ca davranmas›na da yol açabilir. Doktorun uzmanl›k alan›nda olmayan bir konu-da sorumluluk almas› veya uzmanl›k alan›nda geliflen bilgilere yeterince hâkimolmadan bir müdahalede bulunmas› ya da tedavi önermesi, bir elektrik mühendi-sinin su tesisat›na iliflkin konuda sorumluluk üstlenmesi veya kendi alan›ndakigeliflmelerden habersiz biçimde bir proje çizmesi ya da karar almas› gibi husus-lar, bilgiye dayal› nedenler olarak kiflinin sorumsuzca davranmas›na ve hata yap-mas›na sebep olabilir.

Sorumluluk üstlenecek bireyin beklentileri de elbette onun karar ve davran›fl-lar›na yön verecek ve etkili olacakt›r. Her zaman olmasa da, bireysel beklentiler ki-flinin sorumluluktan kaç›nmas›, sorumluluk almamas› ya da sorumsuzca davran-mas›n› beraberinde getirebilir. Terfi almay› bekleyen bir kifli, yanl›fl yapmama ad›-na sorumluluktan kaç›nabilir, flahit oldu¤u bir olay› anlatt›¤›nda bafl›n›n a¤r›yabile-


Kiflinin karakteristiközellikleri onun sorumluluküstlenip üstlenmemesineetkide bulundu¤u gibi,sorumlulu¤unu yerinegetirme düzeyini de etkiler.

Bireysel amaçlar, sahipolunan bilgi düzeyi vebilginin tek tarafl› olmas›yan›nda de¤er yarg›lar›,kiflinin sorumlulukalmamas›na veyasorumsuzca davranmas›nayol açabilir.

ce¤i ve zaman kaybedece¤ini düflünen kifli sorumluluk üstlenmeyebilir ya da da-ha fazla ifl yükü nedeniyle s›k›nt› yaflayaca¤›n› düflünen bir müflteri temsilcisi yeniifle bafllayan bir arkadafl›n›n hatalar›n› görmezden gelebilir. Kiflinin konuya iliflkinbilgi sahibi olmas›, beklentiler nedeniyle sorumluluk almaktan kaç›nmaya ya dasorumsuzca davranmaya tek bafl›na engel olamaz.

Her ak›ll› birey hem kendisine hem de baflkalar›na iliflkin tutum ve davran›flla-r› de¤erlendirir ve yarg›lar. Baflka bir deyiflle insan›n karakteristik özellikleri yan›n-da ö¤renme süreci boyunca kazand›klar›yla kiflide de¤er yarg›lar› oluflur. Bu yar-g›larla insan, kifli, olgu ve olaylar› yarg›lar. De¤er yarg›lar›nda bireysel farkl›l›klaryan›nda kültürel farkl›l›klar da etkilidir. Tüm bu farkl›laflt›r›c› unsurlarla birlikte, ay-r›ca kiflinin amaçlar›, durumsal faktörler ve yarg›lama konusuna karfl› duyarl›l›kla-r› onun yarg›lamas›n› etkiler. Kifli, olay ya da olgular› yarg›layan insan tüm bu sa-y›lan faktörler nedeniyle sorumluluk almayabilir, sorumlulu¤u eksik ve hatal› üst-lenebilir, sorumsuzca davranabilir ya da sorumluluklar› baflkalar›ndan bekleyebi-lir. Ailenin geçiminin baban›n sorumlulu¤unda oldu¤u de¤er yarg›s›n›n hâkim ol-du¤u kültürlerde, bir ailenin geçim s›k›nt›s› içinde olmas›n›n sorumlusu olarak ba-ban›n görülmesi do¤al karfl›lanmal›d›r. Bireycili¤in ve bireyselleflmenin ön plandaoldu¤u toplumlarda ifl yerine yeni giren birine yard›mc› olman›n sorumlulu¤unuhiçbir çal›flan›n üzerine almamas› normal karfl›lanabilir. “Ben çok çal›flt›m ve flu an-da istedi¤im konumday›m, herkes bunu baflarabilir.” fleklinde bir de¤er yarg›s›ylaolay ve olgulara yaklaflmay› tercih eden birinin ifle yeni bafllayanlara yard›mc› ol-ma sorumlulu¤u konusundaki tavr› da elbette onun bu yarg›lamas›na göre ortayaç›kacakt›r.

Bir yöneticinin konuya iliflkin tam bilgiye sahip olmas›, sorumlulu¤unu yerine getirmesiiçin yeterli olur mu?

Sorumluluk, ahlak felsefesinin önemli bir köfle tafl› olup, her pozisyon için var-d›r ve pratikte her rol için geçerlidir (Solomon ve Hanson, 1983:64). Ahlaki sorum-luluklar olarak da ifade edilebilecek bu tür sorumluluklar aç›s›ndan, her bireyin enküçü¤ünden en büyü¤üne, en biçimsel olmayan›ndan en biçimsel olan›na tümgrup, topluluk, toplum ve örgüt içindeki roller gere¤i hem rol hem de ahlaki so-rumluluklar› bulunmaktad›r. Ve bu sorumluluklar›n her fleyden önce ahlaki aç›dankiflinin vicdan›na yönelik boyutu söz konusudur.

Vicdan, insan›n kendi davran›fllar› veya baflkalar›n›n davran›fllar› hakk›nda“do¤ru” veya “yanl›fl” fleklinde yarg›lar yapmas›na yarar. Vicdan, kifliyi hem ahlakidavran›flta tutars›zl›klardan kurtar›r hem de d›flar›dan bir kontrol olmadan da ah-lakl› davranmas›n› sa¤lar (Güngör, 1995:57-59). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, kiflinin ge-riye do¤ru ve ileriye do¤ru sorumluluklar›nda, rolü gere¤i sorumluluklar›nda ve ta-bii ki ahlaki sorumluluklar›nda önemli bir iç kontrol deste¤i olmas› bak›m›ndanvicdan çok önemlidir.

‹nsan›n gerçek bir ahlaki de¤er yarg›s›na varmas›, yani “iyi”yi ve “do¤ru”yu bul-mas› için, sadece duyma ve düflünme güçlerini kullanmas› yeterli de¤ildir. Kiflinin,“kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki de¤erinin bilincine varmas› gerekir” ki, bu dakendi kendini yarg›lama yetene¤ini kullanmas›yla mümkündür. Böylece vicdandenilen fley bir ahlaki de¤er yarg›s› biçiminde duyulur. Halk dilinde “vicdan mu-hasebesi” denilen, kiflinin kendi içine dönük olarak kendi kendini yarg›lamas› so-nucu beliren de¤er yarg›s›, “vicdan›n›n sesi” diye tan›mlanan, içeri¤i bir ahlakibuyruk biçiminde kiflinin benli¤inde oluflan ve bireyin iyili¤ine yahut kötülü¤üne


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Vicdan insan›nsorumluluklar›n› testetmesinde en önemli kontrolmekanizmas›d›r.

iliflkin yarg›lama bilincidir (‹zveren, 1980:97). ‹nsan›n kendi niyet ve eylemlerininahlaki de¤erinin bilincine varmas›, ayn› zamanda, içinde sorumluluk duygusunungüçlenmesi demektir. Bu duygu ise kiflinin içinde yaflad›¤› toplum düzeni, çevreve meslek koflullar›na uyum ölçüsünde geçerli ve etkilidir (‹zveren, 1980:98).

Sorumluluk kavram› ve onunla oldukça yak›n iliflkideki baz› kavramlara de¤in-dikten sonra, sorumlulu¤un etkileri ve etkilenenleri dikkate al›nmak suretiyle, bi-reysel ve toplumsal yönlerine vurgu yap›lmas›n›n faydal› olaca¤› düflünülmektedir.Sorumlulu¤un öznesi konumundaki insan ayn› zamanda örgüt, topluluk ya da top-lumun bir üyesidir. Bu üyeli¤in biçimsel olup olmamas›, aidiyet gerektirip gerek-tirmemesi, bireyin rolünün ve etkisinin az veya çok, önemli ya da önemsiz olupolmamas›, bireysel ve sosyal sorumluluklara iliflkin konunun özünü de¤ifltirmez,sadece içeri¤ini farkl›laflt›r›r.

Bireysel SorumlulukSorumluluk, bireysel ve sosyal aç›lardan ele al›nmas› gereken bir kavramd›r. Kifli,her fleyden önce, birey olarak kendisine karfl› sorumludur. ‹nsan›n kendisine kar-fl› bireysel sorumlulu¤u, sahip oldu¤u maddi ve manevi de¤erlerini do¤ru, yerindeve zaman›nda kullanmas›n› gerektirir.

Bireyin sorumlulu¤u baflka bir flekilde s›n›fland›r›lacak olsa, onun her fleydenönce kendisine veya di¤er bir ifadeyle vicdan›na karfl› sorumlulu¤u olarak söyle-nebilecek iç sorumluluk, yapt›klar› ya da yapmad›klar›, bunlar›n sonuçlar› nede-niyle de d›fl sorumluluklar› fleklinde s›ralanabilir.

‹ç sorumluluk, kiflinin vicdan›na karfl› sorumlulu¤udur. Kiflinin kendiyle bafl ba-fla kald›¤›nda, vicdan muhasebesi yapmas›, vicdan›n›n onu rahatlatmas› ya da ra-hats›z etmesi iç sorumlulu¤un çal›flt›¤›n›n göstergesi olarak kabul edilebilir. Elbet-te daha önce de söz edildi¤i üzere, vicdan soyut oldu¤undan, iç sorumlulu¤a ilifl-kin gösterge d›flar›dan fark edilemez. Olsa olsa kiflinin zaman zaman öz elefltiriyapmas›yla ya da baz› tutumlar›yla anlafl›labilir ve hissedilebilir. Baz› durumlardaise bireyin iç sorumlulu¤un kifliyi rahats›z edici etkilerinden kurtulma ad›na sorum-luluktan kaç›nma, sorumluluk almama veya sorumsuzca davran›fl sonuçlar›na ilifl-kin eylem veya eylemsizliklerini meflrulaflt›rma çabas› içinde oldu¤u da gözlemle-nebilmektedir. Bu noktada kiflinin bazen bu meflrulaflt›rma çabas›nda vicdan›n› ra-hatlatma ad›na çevresindeki baz› kiflilerle paylafl›m içine girmesi ya da onaylatmayoluna gitmesi de söz konusu olabilmektedir. Yard›m edebilece¤i çok fakir birineyard›m etmeyip kendi arzular›n› karfl›lama ve bu noktada kültürel de¤erler bak›-m›ndan da israf niteli¤inde say›labilecek harcama yapan bir kiflinin, fakir olan o ki-flinin beslenememe nedeniyle hayat›n› kaybetti¤ini ö¤rendi¤inde, kendi vicdan›n›rahatlatma ad›na, “benim bu harcamalar› yapmam zorunluydu”, “bütün fakirleriben düflünmek zorunda de¤ilim” gibi sorumluluk almama davran›fl›n› meflrulaflt›r-ma çabas› içinde olmas›, ayn› veya benzer argümanlar› çevresiyle de paylafl›p ken-dini rahatlatma yoluna gitmesi mümkündür.

D›fl sorumluluk ise s›n›rlar› kanun ve hukuk normlar›yla çizilmifl sorumluluklaryan›nda sosyal normlarla da iliflkili olabilir. Hukuk ve kanunlarla çerçevelenmeyeçal›fl›lan sorumluluklarda yarg›lama süreçleri sonucunda yapt›r›mlar›n da çerçeve-si çizilmifltir. Kan›t ve tan›kl›klar ba¤lam›nda yarg›lama sonucunda sorumluluklarailiflkin yapt›r›mlar gündeme gelir. Sosyal normlara iliflkin d›fl sorumluluklar›m›zdaise ahlaki, toplumsal ve kültürel de¤erler çerçeveyi çizer. Bu tür sorumluluklar›nyapt›r›mlar› ise sosyal d›fllanma, ay›planma fleklinde kendini gösterir. Baz› durum-larda, normlara iliflkin sorumluluk yapt›r›mlar› hukuk yapt›r›mlar›ndan daha a¤›r


‹nsan sorumsuzcadavran›fllar sergiledi¤i ya dasorumluluk üstlenmedi¤indevicdan›n› rahatlatma ad›nazaman zamanmeflrulaflt›rma çabas› içindeolabilir.

gelebilir. Baflkas›na haks›zl›k yaparak kazan›m elde eden bir kifli ya da hatal› birteflhis nedeniyle yanl›fl tedavi sonucu ifl göremez hale getirdi¤i bir hastas› nedeniy-le bir doktor veya hatal› imalat sonucu bir kullan›c›n›n zarar görmesine yol açanbir usta, hukuk yapt›r›mlar› tamamlansa bile, sosyal yapt›r›mlara daha uzun sürekatlanmak zorunda kalabilir. Elbette bu noktada, toplumsal, ahlaki ve kültürel de-¤erlerin ve bunlardan hareketle ortaya ç›kan normlar›n sosyal etkisi ve yapt›r›mgücünün etki derecesi önemlidir. Zaman içinde bu normlarda ve bunlar›n yapt›r›mgüçlerindeki de¤iflim, söz konusu etkiyi azaltabilir ya da art›rabilir.

Bireyin sadece vicdan› ya da sadece sosyal normlar tek bafl›na sorumluluk üstlenmesi içinyeterli olmayabilir.

Bu aflamada, asl›nda bireyin iç ve d›fl sorumlulu¤unun onun ahlaki ve hukukisorumluluklar› fleklinde de ifade edilmesi uygun olacakt›r. Bu flekildeki bir ayr›mönemlidir çünkü herhangi bir duruma iliflkin birey hukuki aç›dan sorumlu tutulma-yaca¤› halde ahlaki aç›dan sorumlu tutulabilir. Çal›flma arkadafl›n›n performans›n›nkendisinden düflük görünmesi amac›yla bir sat›fl eleman›n›n arkadafl›n›n bilgisaya-r›ndaki raporlar› kar›flt›rmas› veya müflterilerini yan›lt›c› bilgi vermesi durumu, ka-n›tlanmad›¤› sürece hukuki aç›dan bu sat›fl eleman›na bir sorumluluk getirmeyebi-lir. Ancak bu sat›fl eleman›n›n vicdani anlamda kendini rahatlatmas› ne kadarmümkün olabilir, baflka bir deyiflle ahlaki sorumlulu¤u ortadan kalkar m›? Bununtersi de olabilir. Yani, baz› durumlarda da ahlaki sorumluluk hukuki sorumluluk-lara uygun olmayabilir. Ailevi sebeplerle ifl performans› düflük olan bir çal›flan›nifle devams›zl›k durumunun, bir yöneticisi ya da çal›flma arkadafl› taraf›ndan tolereedilmeye çal›fl›lmas›, ahlaki sorumluluklar ba¤lam›nda sorun olmasa da, flirketinbelirlenmifl insan kaynaklar› politikalar›na uygun olmamas› bak›m›ndan, hukukianlamda kabul görmeyecektir ve hatta yapt›r›m gerektiren bir davran›fl fleklindekabul görebilir.

Gerek ahlaki gerekse hukuki sorumluluk, herhangi bir durumda kendisindenbekleneni yapmayan kifli için vard›r. Bir kimse belli bir durumda yapmas› gerekenfleyi yapmazsa sorumlu tutulur. Bu durumda herhangi bir bireyle ilgili sorumluluk-ta bafll›ca iki kavram karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunlardan birincisi beklenen davran›fl,öbürü ise bir fleyi yapmak veya yapmamak yolundaki tercih’tir. Toplumun insan-dan hangi davran›fllar› bekleyece¤ini esas itibariyle: (a) flahs›n özellikleri ve (b)flahs›n içinde bulundu¤u durum belirler. fiu halde her insandan her durumda ayn›fley beklenemez ve dolay›s›yla ayn› derecede sorumlu tutulamaz. Tercih ise ancakiki tür davran›fl›n da kifli taraf›ndan ne demek oldu¤unun bilinmesi ve bunlardanbiri üzerinde karar vermesi halinde söz konusudur. Öte yandan, insan›n tercihyapmas› için sadece birden fazla alternatifin bulunmas› ve bu alternatiflerin normalbir kafa ile de¤erlendirilmifl olmas› yetmez. ‹nsan bu alternatiflerden hangisini is-terse yapabilecek durumda olmal›d›r ki bekleneni yapacak yerde beklenmeyeniyapt› diye sorumlu tutulabilsin (Güngör, 1995:126-129).

Hukuki sorumluluklara uygun davran›lmas›, her zaman ahlaki sorumluluklara da uygundavran›ld›¤›n› anlam›na gelir mi?

Bireysel sorumluluklar, kiflinin öncelikle maddi ve manevi de¤erlerini, baflkabir deyiflle beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu kendisine yükler. Çün-kü di¤er sorumluluklar›n yerine getirilebilmesi büyük ölçüde bu sorumluluklar›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

yerine getirilmesine ba¤l›d›r. Beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu ger-çeklefltiremeyen bireylerin ak›l, özgür irade ve yetkilerini kullanma becerilerindeönemli k›s›tlar›n ortaya ç›kaca¤› ve dolay›s›yla, rol, statü, konum ve mesle¤e ilifl-kin hemen hiçbir sorumlulu¤u yerine getiremeyecekleri aç›kt›r. Baflka bir yönüylede¤erlendirildi¤inde, bu temel sorumluluklar›n yerine getirilmemifl olmas›, bireyiniç ve d›fl sorumluluklar›n› da aksat›r. Yani, beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruyamayan in-san vicdani, ahlaki ve hukuki sorumluluklar›n› yerine getirme yeteneklerini dekaybedebilir.

Modern toplumlarda bireyi kontrol eden ahlaki yarg› organlar›n›n artm›fl olma-s›, insan› ço¤u kez zor durumda b›rakabilmektedir. Ba¤l› olunan sosyal gruplar›nkifliden beklentilerinin birbirine z›t düflmesi oldukça mümkündür ve insan bu du-rumda bir taraf›n iste¤ini yerine getirirken öbürlerine ters düflebilir. Bu durumlar-da aç›kça bir norm çat›flmas› vard›r ve iki de¤iflik norma ayn› anda uyma imkân›yoktur (Güngör, 1995:143). Örne¤in, insan ayn› anda herhangi bir davran›fl ya dakarar› sonucu ailesi, çal›flt›¤› ifl yeri, üyesi oldu¤u gönüllü bir kurulufl ya da yafla-d›¤› beldedeki topluma karfl› bireysel sorumluluklar›n› yerine getirme bak›m›ndanzor durumda kalabilir ve bu gruplara ait farkl› normlar aras›nda bir çat›flma yafla-yabilir (Torlak, 2007: 25-26). Dolay›s›yla bireysel sorumluluk yan›nda sosyal ya datoplumsal sorumluluk kavram›n›n da aç›klanmas›na ihtiyaç bulunmaktad›r.

Sosyal Sorumluluk‹nsan aileden bafllamak üzere küçük ya da büyük, biçimsel ya da biçimsel olma-yan örgütlenme ya da sosyal gruplar içinde yaflar. Birey olarak ö¤renme ve gelifl-mesinde insan›n sosyalleflmesi de bu sosyal gruplar içinde gerçekleflir. Dolay›s›ylabireysel sorumluluklar›n tamam›n›n sosyal boyutu vard›r. Hiçbir insan sorumluluk-lar›n›n sosyal veya toplumsal s›n›rlar›n› kendi çizemedi¤i gibi bu s›n›rlar› etkilemekya da bunlardan etkilenmek noktas›nda da kendisi belirleyici olamaz. Aç›k ve ger-çek olan fludur ki bireysel sorumluluklar›n sosyal boyutu vard›r. En temel bireyselsorumlulu¤u olan beden ya da ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤u yerine getirilme-di¤inde sosyal harcamalar artacak, bireyin yak›n çevresinden bafllamak üzere top-luma maliyeti artacakt›r. En genelde ise toplumsal kalk›nma ve refah art›fl› ya ge-cikecek ya da ertelenmifl olacakt›r. Bir gemi tayfas›n›n üzerine düfleni yapmamas›belki de geminin batmas›na yol açabilecek, bir askerin bireysel sorumlulu¤u ad›-na yapmas› gerekeni yapmamas› veya yapmamas› gerekeni yapmas› bir savafl›nkaybedilmesine kadar varabilecektir. Benzer flekilde bir muhasebe ya da finanseleman›n›n kendi sorumlulu¤unu yerine getirmemesi, belki de bir flirketin iflas›na,çal›flanlar›n iflsiz kalmas›na sebep olabilecektir.

Bireysel sorumlulu¤un kiflinin yak›n çevresini kapsamaya bafllad›¤› nokta birdi¤er aç›dan, bireyin sosyal sorumlulu¤unun bafllang›c› olarak da kabul edilebilir.Örne¤in kiflilerin daha sa¤l›kl› yemek yemesi toplumsal aç›dan daha düflük sa¤l›kve sosyal güvenlik maliyeti anlam› tafl›d›¤› gibi, insan›n daha dikkatli araç kullan-mas› da yollar›n di¤er sürücüler için daha güvenli olmas› ve böylece yine sa¤l›k vesosyal güvenlik maliyetlerinin azalmas› anlam› tafl›yacakt›r (Bloom ve di¤erle-ri;1995:10). Baflka bir deyiflle sa¤l›kl› kifli çevresine daha az bak›m maliyeti yükler,daha az sa¤l›k harcamas› yapar. Bu durumdan genel olarak sa¤l›k sektörü olum-suz etkileniyor gibi gözükse de sa¤l›kl› insan daha çok çal›flaca¤› veya görece da-ha az ifl kayb›na u¤rayaca¤› için kendi ya da çal›flt›¤› kifli yada kurum ad›na dahaolumlu sonuç al›nm›fl olacakt›r (Demir, 2003: 33).


Bireyin en temelsorumlulu¤u beden ve ruhsa¤l›¤›n› korumasorumlulu¤udur. Busorumlulu¤un yerinegetirilememesi, di¤er pekçok sorumlulu¤un yerinegetirilememesi anlam›nagelecektir.

Ço¤u durumda bireyle s›n›rl›gibi gözükensorumluluklar›n asl›ndasosyal boyutlar› vard›r.Sosyal Sorumluluklarla iç içeolan bireyselsorumluluklar›n toplumsalmaliyeti de oldukça yüksekolabilmektedir.

‹nsan› bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluklar›n›n bilincine do¤ru yönlen-dirmede sosyal sorumlulukla ilgili kurumsal çabalara ihtiyaç duyulmaktad›r. Zirainsan›n birey olarak sosyal sorumluluklar›yla ilgili harekete geçmesi için ço¤unluk-la teflvik edici ya da yönlendirici kurumsal düzenlemelere ihtiyaç oldu¤u söylene-bilir. Bireyin sosyal sorumluluklar›n›n kendisi taraf›ndan hat›rlanmas› veya bu so-rumluluklar›n ö¤renilmesinin tesadüflere b›rak›lmas› beklenmemelidir. E¤er toplu-mun sa¤l›kl› bir geliflme göstermesi isteniyorsa, bu takdirde bireyin çocukluktanitibaren geliflimi süresince sosyal sorumluluk e¤itiminin aileden bafllayarak e¤itimkurumlar›nda da devam ettirilmesine ihtiyaç oldu¤u aç›kt›r (Torlak, 2007: 26).

Sosyal sorumluluk düflüncesi, kiflinin yapaca¤› hareketlerin bütün sosyal siste-mi etkileyebilece¤ini dikkate almas›n› gerektirir. Bu yüzden kifli bu sistem içindeyapt›¤› hareketlerin sonuçlar›ndan topluma karfl› sorumlu olur (fiencan, 1987:120).Daha önce de belirtildi¤i gibi, her fleye ra¤men bireylerin sorumsuzca davranma-lar› mümkündür. Beklentiler, bilgisizlik ya da ön yarg›lar ile karakteristik özelliklerbu sorumsuzca davran›fllara yol açabilir. Bu durumda bireysel sorumluluklar›ndesteklenmesi bak›m›ndan da bu defa tersine gibi gözükse de toplumsal ve sosyalnormlar› güçlendirici çabalara ihtiyaç oldu¤u da unutulmamal›d›r. Bu norm ve de-¤erlerin zay›flad›¤›, göz ard› edildi¤i ya da yozlaflt›¤› toplumlarda bireylerin sorum-luluklar›n› üstlenmelerinde sadece hukuki yapt›r›mlar›n yeterli olmad›¤›, zamanzaman insanl›¤›n ve dünyan›n yaflam›fl oldu¤u deneyimlerden rahatl›kla anlafl›labi-lir. Bugün de dünya ölçe¤inde yaflanmakta olan finansal a¤›rl›kl› kriz ve etkilerinebak›ld›¤›nda konunun ne denli önemli oldu¤u görülebilmektedir.

Bireysel ve sosyal sorumluluklar›n kesiflim noktalar›n›n oldukça fazla olmas›,olgulara ve kültürlere göre farkl›laflabilmesi, bu sorumluluklar›n ço¤u zaman bir-likte de¤erlendirilmesini gerektirebilir. Bu noktada kiflilerin birey olarak bulunduk-lar› aile, grup, ifl yeri, okul, topluluk ve nihayet toplum üyesi olmakla üstlendikle-ri roller ve görevler onlara görevlerine iliflkin sorumluluklar yüklemektedir. Öteyandan yönetici pozisyonunda olanlara iliflkin özel bir sorumluluk alan› olarak dayönetsel sorumluluklar söz konusudur. Bireysel ve sosyal sorumluluklar yan›ndabunlarla da oldukça yak›ndan iliflkili ancak özel konumlar› nedeniyle bu iki kav-rama da k›saca de¤inmekte yarar görmekteyiz.

Görev Sorumlulu¤uGörev sorumlulu¤u, herhangi bir görevi yerine getiren kiflinin bireysel sorumlulu-¤unun yan›nda hem görev icab› rol sorumlulu¤unun hem de sorumluluk alan›nda-ki di¤er bireysel sorumluluklar›n üstlenilmesini gerektirir. Bu yönüyle görev so-rumlulu¤u, bireysel sorumluluk ve bunun üzerine eklenen sorumluluklar toplam›-d›r. Di¤er bir deyiflle görev sorumlulu¤u bireysel sorumluluklar› ortadan kald›r-maz, hatta görev icab› sorumluluklar› üstlenilen di¤er bireysel sorumluluklar› dakapsar. Bir güvenlik görevlisi, görevi icab› suçun önlenmesine çal›fl›rken, bir yan-dan suçlunun bulunmas›, yakalanmas›, etkisiz hale getirilmesi sorumluluklar›n›karfl›lamaya çal›fl›rken, di¤er yandan birlikte çal›flt›¤› insanlar›n güvenlik sorumlu-luklar›n›, di¤er yandan suçlu ya da suçlular›n yaflam sorumluluklar›n› gözetmekleyükümlüdür. Tüm bu sorumluluklar›, güvenlik görevlisinin kendi sa¤l›¤›n› koru-ma, ailesinin geçimini sa¤lama, bireysel geliflim ve kariyerine iliflkin bireysel so-rumluluklar›n› da ortadan kald›rmaz, tam tersine bu güvenlik görevlisi görev so-rumluluklar› ile birlikte bireysel sorumluluklar›n› birlikte yerine getirmek duru-mundad›r. Bütün bunlarla birlikte, güvenlik görevlisinin bu sorumluklar›n›n top-lumsal huzura katk›s› ve toplumda güvenli¤in tesisi gibi sosyal sorumluluklara kat-


k›s› da elbette söz konusudur. Yani, bireysel ve görev sorumluluklar› da sosyal so-rumluluklarla iç içedir.

Di¤er taraftan, bireyin farkl› konum ve durumlarda üstlenmifl oldu¤u farkl› rol-ler de onun görev sorumluluklar›n› zamana, konuma ve duruma göre farkl›laflt›ra-bilir. Aile içindeki, okuldaki, sosyal gruplardaki, ifl ortam›ndaki, arkadafllar aras›n-daki, sivil toplum örgütlerindeki tüm rol ve durumlar da ayn› anda farkl› görev so-rumluluklar›n› bireye yükler. Birey bu görev sorumluluklar› aras›nda da uyumugözeterek hareket etme becerisini kazanmak durumundad›r.

Yönetsel SorumlulukYöneticinin bir yandan bireysel ahlaki sorumluluklar› varken, öte yandan yöneti-cilik görevi ve performans› bak›m›ndan yüklenmifl oldu¤u sorumluluklar vard›r.Bu aç›dan yöneticinin bireysel sorumluluklar›n›n bir de sosyal yönü vard›r(McHugh, 1992: 37). Yöneticilerin sorumluluk alanlar›n›, özel yaflam, ekonomikiliflkiler, liderlik bilinci ve toplum üyesi olarak sosyallik fleklinde dört bafll›k alt›n-da toplamak da mümkündür (K›rel, 2000:65). Yöneticiler her fleyden önce kendiözel yaflamlar›ndaki davran›fllar› ve sonuçlar› bak›m›ndan bireysel sorumluluk sa-hibidir. Yöneticilerin organizasyonlar›n ç›kar gruplar›n›n beklentileri bak›m›ndanekonomik karar ve davran›fllar›yla ilgili sorumluluklar› bulunmaktad›r. Çal›flanlarüzerindeki etkileri bak›m›ndan yöneticilerin di¤er bir sorumlulu¤u ise onlar›n li-derlik bilincine sahip olmalar› gerekti¤idir. Nihayet, yöneticilerin toplumun pekçok üyesi ve grubu ile genel olarak topluma ait kaynaklar›n etkin kullan›lmas› aç›-s›ndan da topluma karfl› sosyal sorumluluklar› söz konusudur.

Yönetsel sorumlulu¤u, sularda yol alan bir gemi örne¤i ile aç›klamak müm-kündür. Gemi yönetici ya da yöneticilerinin sorumlulu¤u, geminin kazas›z bir fle-kilde, istenen sürede, istenen yere ulaflt›r›lmas›d›r. Gemi kaptan›n›n bu sorumlu-lu¤unu yerine getirebilmesi için, gemi çal›flanlar›n›n faaliyetleri ve bu faaliyetlerinsonuçlar›n› da denetlemesi gerekir. Çünkü çal›flanlar›n her türlü davran›fl› sonuçüzerinde potansiyel etkiye sahiptir. Gemi çal›flanlar›n›n davran›fllar›yla ilgili niyet-lerinin iyi ya da kötü olmas› veya sonuçlar›n› tahmin ederek ya da etmeksizin fa-aliyetlerini sürdürmüfl olmalar›, gemi yöneticisinin sorumluluklar›n› ortadan kal-d›rmaz. Tam tersine, yönetici olarak kaptan tüm çal›flanlar›n faaliyetleri ve bunla-r›n sonuçlar›n›n da sorumlulu¤unu üstlenmek durumundad›r. Bu çerçevede, ge-mi çal›flanlar›n›n su ihtiyaçlar›n› gidermek üzere geminin alt›na delik açmalar›na,“nas›l olsa üst kattay›z içeri giren su yukar›y› etkilemez diye düflünerek bîgânekalmak”, yönetsel sorumlulukla ba¤daflmaz. ‹lk etapta geminin ald›¤› su miktar›gemiyi bat›rmayacak gibi görünse de, yönetsel sorumluluk deli¤in bir an önce ka-pat›lmas›n› ve bu tür davran›fllar›n olumsuz sonuçlar›n›n çal›flanlara uygun ve aç›kbir biçimde anlat›lmas›n› gerektirir. Aksi halde, yönetici sorumlulu¤unu yerine ge-tirmemifl ve sonuç itibariyle de gemi var›fl noktas›na salimen ulaflt›r›lamam›fl ola-cakt›r (Torlak, 2007: 30).

Günümüz iflletmelerinde profesyonel yöneticilerin asl›nda iflletmelerin sorum-luluklar›n›n belirleyici ve etkileyicileri konumunda olduklar›n› söylemek yanl›fl ol-mayacakt›r. Zira yöneticiler karar ve uygulamalar›yla, baflka bir deyiflle yönetici so-rumluluklar›yla, iflletmelerin paydafllar›n› (müflteriler, çal›flanlar, pay sahipleri, te-darikçiler, rakipler, sivil toplum kurulufllar›, medya, kamu kurum ve kurulufllar›,yerel yönetimler, toplum) etkilemektedirler. Bu yönleriyle, yönetici sorumlulukla-r› bir yönüyle kendi profesyonel yöneticilik geleceklerini belirlerken, di¤er yönüy-le iflletmelerin ve onlar›n paydafllar›n›n geleceklerini de etkilemektedir.


Farkl› konum ve rolleri bireyegörev sorumlulu¤u yükler.Bu yüzden her bireyin ayn›anda farkl› sorumluluklarlakarfl› karfl›ya olmas›do¤ald›r.

Yönetsel sorumlulu¤unuyerine getiremeyen biryönetici geminin batmas›nayol açm›fl olabilir.

‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARIPazardaki tüketici ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yönelik olarak örgütlenen iflletme-lerin as›l sorumluluklar›, pazar›n ihtiyaçlar›n› istek ve beklentilere uygun olarak,kârl› ve verimli bir flekilde karfl›lamalar›d›r. Zira her iflletme kaynak kullanan bir or-ganizasyon olup, bu kaynaklar› verimlilik ve etkinlik kriterlerine uygun olarak kar-fl›lamalar› onlar›n ayn› zamanda temel amaçlar› olan kârl›l›klar›na da hizmet ede-cektir. Bu durum ise iflletmelerin ekonomik sorumluluklar›na uygun hareket etme-leri anlam›na da gelir.

‹nsanl›k tarihi boyunca ev ölçekli üretimden fabrikasyon ve kitle halinde üreti-me geçilmifl ve iflletmecilik özellikle Sanayi Devrimi ile hem ölçek hem de içerikde¤ifltirmifltir. Bu süreçte feodal sistemlerden tar›m iflletmelerine, tar›m ötesi sana-yi iflletmelerinden ise günümüz bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iflletmelerine geçilmifl vebir yandan da rekabet yerel ölçekten küresel ölçe¤e tafl›nm›flt›r. Tüm bu geliflme-lere paralel olarak iflletmelerin sorumluluklar› da farkl› düzey ve kapsamlarda tar-t›flma konusu olmufl ve olmaya devam etmektedir. Dünya ölçe¤inde düflünüldü-¤ünde ise bu sürecin farkl› co¤rafyalarda farkl› biçimlerde yafland›¤› ve halen ya-flanmaya devam etti¤i de bilinen bir gerçektir. Baflka bir ifadeyle bugün dünyan›nherhangi bir yerinde bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iflletmecilik ve rekabet yo¤unlaflm›fl-ken, baz› bölgelerde ise hala sanayi a¤›rl›kl› ve haks›z rekabet içeren iflletmecilikuygulamalar›na tan›k olunmaktad›r.

Yenilik olgusu sanayi ötesi toplum haline gelmifl olan ülkelerdeki iflletmeleraras› rekabette baz› iflletmeleri güçlendirip pazarda denetim gücüne sahip durumagetirirken, henüz sanayileflmesini tamamlayamam›fl ya da hammadde üreticisi du-rumundaki toplumlarda ise yetersiz üretim ve ço¤u kez bilinçsizce uyar›lm›fl yük-sek talep nedeniyle pazar denetimi bir ya da birkaç iflletmenin egemenli¤ine geç-mektedir (Öztürk, 1981:42). Bu durumda iflletmelerin sorumluluklar›na daha geniflanlamda vurgu yap›lmaya baflland›¤› gözlenmektedir. Sanayi sonras› toplumlardaiflletmelerin sorumluluklar›na gittikçe artan oranda vurgu yap›lmaya bafllanmas›n-da, toplum bilimleriyle u¤raflanlar›n eksik bak›fl aç›lar›n›n da pay› oldu¤u söylene-bilir. Zira, iflletmelere sosyal sorumluluklar›n›n hat›rlat›lmas›nda sadece teknoloji-deki ola¤and›fl› de¤iflimin getirdi¤i ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal faktörleretkili olmam›fl, sosyal bilimciler, siyaset bilimciler, ahlakç›lar ve ekonomistlerin il-gilerinin efl zamanl› olarak ancak bu dönemlere rastlam›fl olmas› da etkili olmufltur(Kurtulmufl, 1996:95).

Küreselleflen ve uluslararas› faaliyetleri artan çok say›da iflletmenin kâr art›flla-r›n›n az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar aleyhine sonuçlar üretmesi degünümüzde iflletmelerin sosyal sorumluluklar› konusunun daha fazla gündemdeolmas›n›n önemli bir di¤er sebebidir. Ayn› toplum içinde bile gelir da¤›l›m›ndakieflitsizli¤in artmas› da sosyal sorumluluk konular›n› daha fazla ön plana ç›karmak-tad›r. Dolay›s›yla, bir yandan yerel di¤er yandan küresel geliflmeler sebebiyle hergeçen gün sosyal sorumluluklar daha fazla konuflulur olmaktad›r. Nitekim iflletme-yi sosyal bir kurum sayan anlay›fl biçimine göre ise iflletme; toplumun sosyal, eko-nomik ve politik gereksinimlerine cevap verme ve sosyal sorunlar›n› çözmesineyard›m etmek gibi çok genifl bir ifllev ve görev yükümlülü¤ü alt›ndad›r (Tosun,1979:6).

Keynes’in, “ekonomik mekanizman›n motoru olarak büyük ölçüde bireylerinpara kazanma içgüdülerinin ortaya ç›kmas›” ve Schumpeter’in ise “toplumu olufl-turan bireylerin sonsuz amaç-araç iliflkisi hesaplar›n›n ak›lc›l›¤›yla ba¤daflmayan


bütün de¤erlerin giderek marjinal olmas›” fleklinde ifade etti¤i gerçeklikler, asl›n-da iflletmelerin sorumluluktan nas›l h›zla uzaklaflabileceklerini bize göstermekte-dir (Bu¤ra, 1995:14-15). Belki de bu yüzden, giriflimci-ifl adamlar›n›n bir e¤ilimi-nin de riski da¤›tmak için düflünülen fakat giderek ifl adam›n›n belirleyici özelli¤ihaline gelen ticaret yatk›nl›¤› ve ticari zihniyeti oldu¤u ifade edilmektedir (Aktan,1996:29). Keynes’in ahlaki aç›dan son derece sevimsiz buldu¤u ve er geç afl›laca-¤›na inand›¤› kapitalizm, yine Keynes taraf›ndan baflar›l› bulunmakta, bu baflar›-n›n ard›nda ise “ekonomik mekanizman›n temel yönlendiricisi olarak insanlar›npara kazanma ve paray› sevme e¤ilimlerinin” yatt›¤› belirtilmektedir. Ancak budurum, Adam Smith’in ifadesiyle ço¤u zaman amaçlarla araçlar›n birbirine kar›fl-t›r›lmas›n›, paran›n kendi içinde bir amaç haline gelmesini de birlikte getirir ve buyan›lg› zenginlik art›fl›n› h›zland›r›r (Bu¤ra, 1999:269). Dolay›s›yla, para kazanmagüdüsünün ve giriflimcili¤in amaç-araç dengesini bozabildi¤i, iflletmeler aç›s›ndansorumluluklar›n bazen içinin boflalt›lmas›, bazen de göz ard› edilmesine yol açt›-¤› söylenebilir. Daha fazla kifliye ifl sahas› açma amac› ad›na bir giriflimcinin çal›-flanlara düflük ücret ödemeye çal›flmas› ya da insan ve/veya çevre sa¤l›¤›na özen-den uzak uygulamalar içinde olmas›, sorumluluklar›n içinin boflalt›lmas› ya daiçerik de¤ifltirmesi olarak de¤erlendirilebilir. Bu ve benzeri durumlar ayn› zaman-da iflletmelerin sorumluluklar›n›n geniflleyen çerçevesinin oldukça dar alana hap-sedilmesi sonucunu da do¤urur.

“‹flletmenin çevresiyle ekonomik etkileflimden baflkaca etkileflimi olamaz” görüflüne kat›-l›r m›s›n›z?

Genel olarak bak›ld›¤›nda ise, iflletmelerin faaliyet alanlar› ekonomik gibi gö-zükmekle birlikte, oldukça genifl alan› etkileyebilme ve etkilenebilmeleri de sözkonusudur. Varl›¤›n› sürdürmesi oldukça genifl sorumluluklar›n› yerine getirmesibak›m›ndan iflletme aç›s›ndan birincil önemdedir. Ama bu önemli sorumluluklar›bir iflletmeyi toplumsal, kültürel, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›ndan al›koymama-l›d›r. ‹flletmenin hayatiyetini devam ettirebilmesi yeterli düzeyde kâr elde edebil-mesi ile mümkün olup, iflletme yönetimleri bu amaç ile sosyal sorumluluklar› den-gelemek gibi önemli ve güç bir görevle karfl› karfl›ya bulunmaktad›r (fiireli, 1979:2).Tüm bu sorumluluklar›n bugünün iflletmesi aç›s›ndan oldukça iç içe geçmifl vekarmafl›k oldu¤u da söylenmelidir. Tüm karmafl›kl›¤›na ra¤men bireysel ve sosyalsorumluluklar›m›z konuya iliflkin düflünme ve gelece¤e haz›rl›kl› olmam›z› da zo-runlu k›lmaktad›r.

Teknolojik geliflmeler ve toplumsal ilerlemeler, olumlu etkileri yan›nda hem bireyin hemde iflletmelerin sorumluluklar›n› art›rmaktad›r.

Nitekim Alvin Toffler bu geliflme ile ilgili olarak, özellikle sanayileflmenin ge-tirdi¤i ve ekonomik-spazm olarak niteledi¤i sorunlar ve çözüm önerileri hakk›n-da flu sorular› sorar: “Geçmiflle hiçbir benzerli¤i kalmam›fl, ekonomistlerin kavra-makta güçlük çektikleri ve önemli ölçüde kontrolden ç›km›fl bir ekonomik sistemkarfl›s›nda ne gibi flanslar›m›z olabilir?”, “Gelecekte bizi ne gibi buhranlar bekle-mektedir?”. Bu konulara iliflkin gelece¤in muhtemel tan›mlar›n› yapmay›, yani se-naryolar haz›rlamay› öneren Toffler, senaryolar›n elimizdeki çok say›da malzeme-


‹flletmecili¤in ve ifldünyas›n›n dinamik olmaözelli¤i yan›ndagiriflimcilerin amaç-araçdengesinisa¤layamamalar›n›n da,bugün iflletmelerinsorumluluklar›n›n dahafazla konufluluyor olmas›nayol açt›¤› söylenebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yi tutarl› ve mant›kl› bir biçime sokmam›za yard›m etmek suretiyle günümüzüngelece¤e hangi flekillerde dönüflebilece¤ini göstermesi bak›m›ndan önemine de-¤inir (Toffler, 1991:49).

‹flletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas›‹flletmelerin sorumluluklar› farkl› flekillerde s›n›fland›r›labilir. Bir s›n›fland›rmaönerisi olarak flunlar s›ralanabilir:

• ‹flletme içine ve d›fl›na yönelik sorumluluklar• Birincil ve ikincil sorumluluklar• Paydafllara (ç›kar gruplar›na) yönelik sorumluluklar• Ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar‹flletme içine ve d›fl›na yönelik sorumluluklar s›n›fland›rmas›nda, pay sahipleri,

çal›flanlar ve yöneticiler iflletme içi ve bunun d›fl›ndaki kifli, grup ya da organizas-yonlar ile toplum iflletme d›fl› olarak de¤erlendirilir.

Mal ya da hizmet üretimi, bunlar›n üretiminde ekonomiklik, çal›flanlar›n hakla-r›n›n gözetilmesi, müflterilerin ihtiyaç ve isteklerine uygunluk birincil sorumluluk-lar iken, bu sorumluluklar yerine getirilirken ahlaki ve sosyal sorumluluklar›n gö-zetilmesi, tüm süreçlerde dürüstlük ve sözleflmelere uygun davran›lmas›, ifl dünya-s›nda ifl ahlak› de¤erlerinin yerlefltirilmesine katk› sa¤lanmas› ve devlete vergiödenmesi konusunda kay›t sorumlulu¤u gibi sorumluluklar ise ikincil derecedekisorumluluklar fleklinde de¤erlendirilebilir.

‹flletmelerin sorumluluklar›, paydafl ya da ç›kar grubu olarak isimlendirilen çoksay›da grup aç›s›ndan da s›n›fland›r›labilir. Buna göre iflletmelerin sorumluluklar›;müflteriler, pay sahipleri, çal›flanlar, toplum, tedarikçiler, arac› kurumlar, medya, si-vil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve kamu kurum ve kurulufllar›na yönelik so-rumluluklard›r. Bu sorumluluklar›n pek ço¤u birbiri ile çat›flabilen sorumluluklar-d›r. ‹flletmelerin sorumluluklar›n›n paydafl ya da baflka bir ifadeyle etkileflenleryaklafl›m› içinde de¤erlendirilmesi iflletme içi ya da d›fl›nda bireylerin sorumluluk-lar›, etkileflimleri ve dolay›s›yla olay ve olgular› bütün olarak görebilme ve anlaya-bilmeleri bak›m›ndan da önemli görülmektedir (Arslan, 2005: 34-35). Çok say›dafarkl› ç›kar ve/veya amac› olan bu gruplara yönelik olarak iflletme sorumluluklar›-n›n bütün halinde anlafl›labilmesi bak›m›ndan iflletmelerin sorumluluklar›n›n pay-dafllara yönelik olarak s›n›fland›r›lmas› bu bak›m›ndan anlaml›d›r. Özellikle serma-ye piyasalar›n›n geliflmesi ve küçük ortaklar›n paylar›n›n korunmas›na yönelik ola-rak ortaya konan yönetiflim (governance) kavram› da, iflletmelerin paydafllar›na veözelde de pay sahiplerine yönelik sorumluluklar›n›n geliflmesinde önemli bir aç›-l›m sa¤lam›flt›r.

‹flletmelerin sorumluluklar›n›n dar çerçeveden daha genifl bir çerçeveye otur-du¤u daha önce de ifade edilmiflti. Dördüncü s›n›fland›rma biçimi de iflte bu yö-nüyle önemli ve kapsay›c› bir s›n›fland›rma olarak de¤erlendirilebilir. Bu s›n›flan-d›rmada, toplumlar›n sosyal sorunlar bak›m›ndan öncelikleri, toplumsal, kültürelve ahlaki de¤erlerinin farkl›laflmas›, politik tercihler ve uluslararas› iliflkiler vb. kri-terler belirleyici olabilir. Ancak, globalleflmenin etkisiyle toplumlar›n benzer sosyalsorunlarla karfl› karfl›ya olmas› dikkate al›nd›¤›nda, fiekil 1.1’deki gibi bir s›n›flan-d›rma anlaml› görülmektedir.


Ölçe¤i, sektörü, ifl yapt›¤› ülke, yönetim tarz› vb. faktörler ne olursa olsun, heriflletmenin ekonomik sorumlulu¤u vard›r. Bu sorumluluk gereklerine uygun biçim-de yerine getirilmedi¤inde, iflletmenin hayatiyetini devam ettirmesi mümkün ol-maz. Ekonomik sorumluluklar› iflletmelerin en önemli varl›k nedenleridir.

Baz› durumlarda iflletme sahip ya da yöneticilerinin hofluna gitmese de hukukidüzenlemeler iflletmelere yasal sorumluluklar yükler. Çal›flma düzeni, çevreye yö-nelik etkiler, müflterilerin haklar›, ifl hukuku ve rekabet düzenlemeleri gibi yasaldüzenlemeler yasal sorumluluklar olarak iflletmeleri ba¤lar. Rekabet edebilmek,daha fazla kazanmak, baz› giriflimcilik h›rslar› ve benzeri sebeplerle iflletme sahipve/veya yöneticileri yasal sorumluluklar›ndan kaç›nma, görmezden gelme ya dayapt›r›mlar›na katlanma pahas›na yasal düzenlemeleri yok sayma yoluna gidebilir.Özellikle yasal boflluklar›n söz konusu oldu¤u durumlarda zaman zaman iflletme-lerin sosyal sorumluluklar›ndan uzaklaflmas› mümkün olabilir. Hukuki ve yasal dü-zenlemeler, kifli ve kurumsal eylemlerin sonucunda ortaya ç›kan durumlar› düzen-leme, sorunlar› giderme ve telafi etme ya da önlemeye yönelik oldu¤u için yasalboflluklar›n oluflmas› kuvvetle muhtemeldir. Bu tür boflluklardan da zaman zamanbaz› iflletmelerin faydalanma yoluna gitmesi de mümkündür. Bu noktada tüm ifl-letme ve yöneticilerinin benzer davran›fl ve yaklafl›m sergilemesi beklenemeyece-¤i için, yasal düzenlemelerle yasal sorumluluklar›n çerçevesi netlefltirilmek duru-mundad›r.

‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›na iliflkin gerçeklefltirdikleri faaliyetlerin birk›sm› yasal düzenlemelere dayal› iken, okul ya da derslik yapt›rmak, gençlere ve-ya çocuklar›n rehabilitasyonuna katk›da bulunmak, kimsesiz ya da yafll›lar›n bak›-m›na destek vermek, afet sonras› yard›mda bulunmak gibi çabalar ya da bu türkampanyalara verilen destekler yasal düzenlemeler olmaks›z›n gönüllü olarak ger-çeklefltirilen faaliyetlerdir. Bu tür sorumluluklar›n iflletmeler taraf›ndan yerine geti-rilmesinde gönüllülük esast›r.

fiekil 1.1’de iflletmelerin temel sorumluluklar›n›n iç içe geçmifl olarak gösterimide rastgele yap›lmam›flt›r. Gönüllü sorumluluklar›n içeri¤i ve amac›na uygun olma-s› bak›m›ndan di¤er üç sorumlulu¤un yerine getirilmesi do¤ru olan›d›r. Müflterile-re sunulan bir mal veya hizmette yasal boflluklardan yararlanarak sorunlu k›s›mla-r› gizlemeye çal›flan, ürün iadesinde zorluk ç›karan, rekabet etme ad›na üründekullan›c›ya zarar verecek bir maddeyi kullanan ya da benzeri tutum ve davran›flla-r› sergileyen bir iflletmenin gönüllü sorumluluklar› yerine getirme ad›na bir derslikyapt›rmas›, rahatl›kla kendi içinde tutars›zl›klar bar›nd›ran bir davran›fl veya reklâm


Yasal Sorumluk

• Yasalara ve ilgili mevzuata uymak• Rekabetin kurallar›na göre davranmak

Ahlaki Sorumluk

• Ahlâki de¤erlere uyum• Sosyal ve kültürel normlara özen

Gönüllü Sorumluk

• Toplumsal sorunlar›n çözümüne gönüllü kat›l›m• Hayat standartlar› ve yaflam kalitesinin yükseltilmesine katk›

Ekonomik Sorumluk

• Müflteri ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›• Verimlilik / Etkinlik• Kârl›l›k

fiekil 1.1

‹flletmelerin TemelSorumluluklar›

Yasal düzenlemelerin insanve kurum davran›fllar› ilebunlar›n sonuçlar›ndansonra gerçekleflmesinedeniyle, yasal boflluklar›nolma ihtimali her zaman sözkonusudur.

amaçl› bir çaba olarak de¤erlendirilebilir. Öte yandan, kendisini sadece yasal veekonomik sorumluluklarla s›n›rl› olarak gören bir iflletmenin bunun ötesindeki ah-laki ya da gönüllü sorumluluklara sahip ç›kmas› da önemli ölçüde gösterifl nokta-s›nda kalacakt›r. Dolay›s›yla, müflterinin ihtiyaçlar›na uygun mal ve hizmet üretippazara sunamayan, bunlar› gerçeklefltirirken kâra, verimlilik ve etkinli¤e önemvermeyen, rekabeti dikkate alamayan, çal›flanlar›n haklar›na dikkat etmeyen, ka-muya ve topluma karfl› sorumluluklar›n› yerine getirmeyen bir iflletmenin e¤itim,sa¤l›k, gençlerin topluma kazand›r›lmas› gibi sorumluluklar ad›na reklamasyon ça-bas› içinde olmas› çok da anlaml› olmayacakt›r. Günümüz iletiflim ve ulafl›m araç-lar›n›n gelmifl oldu¤u nokta ve bireyler aras› etkileflim dikkate al›nd›¤›nda, bu türiçerikten yoksun ve alt yap›s› eksik sorumluluk yaklafl›m ve uygulamalar›n›n da ar-t›k fayda etmeye yetmedi¤i rahatl›kla söylenebilir. ‹çi ve alt› bofl uygulamalar›n pa-zarda çok fazla karfl›l›k bulmad›¤› gözlenmektedir.

Küçük ölçekli iflletmeler, kazanç ve yetenekleri k›s›tl› oldu¤u için gönüllü sorumluluklar-dan muaft›r. Bu görüfl sizce do¤ru mudur?

Tüm bu geliflmeler iflletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal aç›dan de¤erlendiril-mesi ihtiyac›n› da do¤urmaktad›r. ‹flletmeler ekonomik amaç tafl›yan bir örgüt ol-makla birlikte, karar al›c›s›, çal›flan›, müflterisi ve etkileflenleri ya da paydafllar›n›ninsan veya insanlardan oluflan kurumlar olmalar› nedeniyle, sosyal boyut her za-man ön plandad›r. Öte yandan ölçe¤i ne olursa olsun tüm iflletmeler yerel, ulusalveya küresel düzeyde toplumsal etkileflimleri olan organizasyonlard›r. Bu yönleriile de¤erlendirildi¤inde, iflletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal sorumluluklar bafll›-¤› alt›nda genel olarak de¤erlendirilmesi uygun olacakt›r.

‹fiLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARI‹flletme faaliyetleri ile bunlar›n sonuçlar›n›n artan say›da ç›kar grubunu etkilemeyebafllam›fl olmas› ve bu faaliyetlerin ç›kar gruplar›n› artan ölçüde etkiler hale gelme-si, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n daha fazla ön plana ç›kmas›na yol açmak-tad›r (Post ve di¤., 1996:37). Bu aç›dan sosyal sorumluluk; bir iflletmenin kendinitoplum için yükümlü hissetmesi fleklinde tan›mlanabilir. Sosyal aç›dan sorumlu ol-mak, toplum üzerindeki olumlu etkileri maksimum, olumsuz etkileri ise minimumyapmakt›r. Bu tan›m, asl›nda yukar›da son s›n›flamada verilmifl olan, ekonomik,yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar› kapsar (Ferrell ve Fraedrich, 1994:6). Bafl-ka bir deyiflle sosyal sorumlulu¤a sahip olmak, yasal beklentileri yerine getirmeninötesinde, insan kayna¤›na, çevreye ve ilgili taraflarla iliflkilere daha çok yat›r›myapmay› da gerektirir (Öcal, 2007: 8). Bu çerçevede bir örgüt ya da iflletmenin sos-yal sorumlulu¤u, paydafllar› (çal›flanlar, tedarikçiler, müflteriler, genel kamu, hisse-darlar, rakipler ve fakirler), do¤al çevre ve sosyal refah›n art›fl›na yöneliktir (Bee-kun, 2004: 57-58). ‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n oldukça kapsaml› oldu¤ubu k›sa de¤erlendirmelerden hareketle rahatl›kla anlafl›lm›fl olmaktad›r. Ancakböylesine kapsaml› sosyal sorumluluklarla karfl› karfl›ya olan iflletmeler bak›m›n-dan konuya yaklafl›m›n farkl› zamanlarda ve farkl› kültürlerde farkl›laflt›¤› da bili-nen bir gerçekliktir.

Zaman ve durumsal faktörlerin de¤iflimine paralel olarak, iflletmenin sosyal so-rumlulu¤u konusu ve içeri¤inde de farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas› do¤ald›r. Nitekimfarkl› dönemlerde ve farkl› kültürlerde zamana ve durumsal faktörlere göre ifllet-melerin sosyal sorumluluklar›n›n içerik, nitelik ve yo¤unluk olarak de¤iflik flekiller-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

de tart›flma konusu oldu¤u gözlenebilir. Burada çok temel olarak iki farkl› yakla-fl›mdan, klasik ve modern yaklafl›mdan ana hatlar›yla söz edilecektir.

‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklafl›mlar›n genel olarak iki bafll›k al-t›nda topland›¤› görülmektedir. Bu yaklafl›mlar, “klasik yaklafl›m” ve “modern yak-lafl›m” fleklinde grupland›r›ld›¤› gibi (fiahin, 1984), “Friedman Yaklafl›m›” ve “‹flDöngüsü Yaklafl›m›”fleklinde de grupland›r›labilmektedir (Baron, 2000). ‹flletmele-rin sosyal sorumluluklar›na iliflkin bu iki temel yaklafl›m afla¤›da genel hatlar›ylaaç›klanmaktad›r.

Klasik Yaklafl›mAdam Smith’›n, 1776 y›l›nda ortaya koymufl oldu¤u, “kâr maksimizasyonu” ve “gö-rünmez elin piyasay› düzenlemesi” ilkelerinin, ünlü iktisatç› Milton Friedman tara-f›ndan biraz daha gelifltirilerek benimsendi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹flletmelerin sosyalsorumluluklar›yla ilgili klasik yaklafl›m›n temelini bu iki iktisatç›n›n ortaya koymufloldu¤u bu ilke oluflturmaktad›r. Adam Smith, iflletmenin öncelikli hedefinin kâr el-de etmek oldu¤unu, kâr olmad›¤› takdirde giriflimcinin istihdam oluflturma ve ser-mayesini riske etmekten kaç›naca¤›n› ifade etmiflken (Öcal, 2007: 60), oldukçabenzer mant›kla Friedman, 1970 y›l›nda yazm›fl oldu¤u “‹flletmelerin Sosyal Sorum-lulu¤u Kâr›n› Art›rmakt›r” adl› makalesinde, iflletmelerin sorumluluklar›ndan de¤ilinsanlar›n sorumluluklar›ndan bahsedilebilece¤i üzerinde durmufl ve iflletme yöne-ticilerinin as›l sorumluluklar›n›n iflletmeye sermaye koymufl olan ortaklara karfl› ifl-letme kâr›n›n art›r›lmas›ndan ibaret oldu¤unu iddia etmifltir. Friedman taraf›ndansavunulan görüfle göre iflletmenin tek bir sosyal sorumlulu¤u vard›r: “Oyunun ku-rallar› içinde, aç›k ve özgür bir rekabet ortam›nda kâr› artt›rmaya yönelik faaliyet-leri sürdürmek”. Baflka bir ifadeyle, yönetim pay sahiplerinin kârlar›n› ve uzun va-deli ç›karlar›n› maksimize etmelidir (Ar›kan, 1995:172). Friedman’a göre iflletmeninhedefi kâr›n ya da pazar de¤erinin maksimizasyonudur. ‹flletme yöneticisinin sos-yal sorumlulu¤u da çal›flanlar›n de¤il pay sahiplerinin ç›karlar›na göre hareket et-mekle s›n›rl›d›r. Yöneticiler bu flekilde hareket ederek pazar de¤erini yükseltecek,rekabeti gelifltirecek ve bu yolla toplumsal refah› art›rmaya katk›da bulunmufl ola-cakt›r. Böylece serbest pazarda pazar de¤erinin gelifltirilmesiyle iflletme çal›flanla-r›na karfl› olan sosyal sorumluluklar›n› da asl›nda yerine getirmifl olmaktad›r (Ba-ron, 2000:566-567).

Klasik yaklafl›m›n yetersiz kalmas›nda günümüz sosyal sorumluluk anlay›fl›n›nfelsefi temellerindeki de¤iflim de göz ard› edilemez. Çünkü iflletmelerin sosyal so-rumlulu¤u günümüzde art›k temel ekonomik ve yasal sorumluluklar›n› aflmay› ge-rektirmekte, toplumu daha iyi duruma getirecek yükümlülüklerini üstlenebilecekahlaki bir sorumluluk da yüklemektedir. Toplum, iflletmelerin üretim faktörlerinintemel dinami¤i olup, topluma ve çevreye karfl› kaynaklar›n korunmas› ve yenidenüretilmesine katk› bak›m›ndan da iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na bak›fl aç›s›-n›n genifllemesine ihtiyaç vard›r (Bayrak, 2001: 133-134). Bu durumda, iflletmele-rin sosyal sorumluluklar›na farkl› ve genifl bir bak›fl aç›s› gündeme gelmektedir.

Modern Yaklafl›mKlasik olarak nitelendirilen Friedman yaklafl›m›na karfl› sosyal sorumlulu¤a mo-dern yaklaflanlar iflletmelere, örgütsel amaçlar›n çok ötesinde daha fazla birtak›mtoplumsal amaçlar da yüklemeye çal›fl›rlar. Bu görüfl sahiplerine göre örne¤in, ifl-


Klasik görüflünsavunucular›n›n ilks›ralar›nda yer alanFriedman’a göre; iflletmenintek bir sosyal sorumlulu¤uvard›r, o da kâr› maksimizeetmektir.

letme zehirli at›klar›n› boflaltt›¤› gölü temizlemeli veya e¤itimsiz iflgörenlerinin ifluzmanl›¤›n› art›rmal› ya da onlar›n ekonomik durumlar›n› iyilefltirmelidir. Son za-manlarda büyük bir yo¤unluk kazanan çevre kirlili¤i, enerji ve hammadde yeter-sizli¤i, iflletmelerin tekelleflmesi ve baz› politik rahats›zl›klar, bu yaklafl›m›n büyükbir destek görmesine yol açm›flt›r. Dolay›s›yla, bugün kamuoyu iflletmelerin toplu-mun yarar›na olan faaliyetlere giriflmelerini ve bu tür faaliyetleri desteklemeleriniistemektedir (fiahin, 1984:56-57).

Modern yaklafl›m›n geliflmesinde artan çevre kirlili¤i ve sorunlar› ve bunlarakarfl› duyarl›l›klar›n da etkili oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.

‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili genel tart›flmalara yönelik olarak Fri-edman’›n “iflletmelerin sosyal sorumluluklar›, kârlar›n› maksimize etmeleridir” flek-lindeki yaklafl›m› k›r›lma noktas› olarak kabul edildi¤ine ve bunun da tarihi 1970y›l› oldu¤una göre, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na yaklafl›m farkl›l›klar›n›nbenzer tarihlere denk geldi¤i de söylenebilir. Nitekim ‹fl Döngüsü Yaklafl›m›1972 y›l›nda ortaya konmufl olup, 1981’de kavram›n gelifltirilmesiyle iflletmeninözel kârl›l›¤› kadar kamu ç›karlar›na da hizmet etmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›r (Ba-ron, 2000:569).

Modern yaklafl›ma göre müflteriler, iflletme için birinci derecede öneme sahip-tir ve iflletme gelirinin sa¤lay›c›lar› olarak görülürler. Friedman’›n görüflünün tersi-ne ifl döngüsünde, pay sahipleri de önemli bir ç›kar grubu olmakla birlikte, yöne-ticiler asli unsurlar olarak görülür. Buna karfl›l›k ifl döngüsü yaklafl›m›nda iflletme-nin hedefi Friedman yaklafl›m›nda oldu¤u gibi aç›ktan tan›mlanmam›flt›r. “Pay sa-hiplerine iyi bir kâr getirisi sa¤lanmal›d›r, fakat di¤er ç›kar gruplar›n›n da yasalhaklar› korunmal›d›r” fleklinde ifade edilen ifl döngüsü yaklafl›m›nda “yasal” ve“iyi” kavramlar› aç›kça tan›mlanmam›flt›r. Ancak, her iki kavram aras›ndaki denge-lemenin de¤er maksimizasyonundan farkl› oldu¤u söylenebilir (Baron, 2000:570).

‹flletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve Aleyhindeki Görüfller‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklafl›mlar›n geliflimi sürecinde bugün-kü anlam›yla iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n leh ve aleyhinde baz› görüflleröne sürülmüfltür. Leh ve aleyhteki görüfl sahiplerinin yaflad›klar› zaman dilimi ileiflletme faaliyetlerinin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel etkilerinin dikkate al›n-mas› anlaml› olacakt›r. Aksi durumda, sosyal sorumluluklar tart›fl›l›rken uç nokta-lara kayma ve bu yüzden bir iflletmeyi tamamen sorumsuz veya toplumsal sorun-lar için kâr faktörünü ihmal eden bir konuma düflürme tehlikesi mevcuttur (fien-can, 1987:124).

Lehteki Görüfller‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüfller genel olarak flu flekilde s›-ralanabilir (fiencan, 1987:124-125):

• Kamu beklentilerinin de¤iflmesi• Daha iyi bir iflletme çevresi• Kamu imaj›• Devlet düzenlemelerinden kaç›nma• Sosyo-kültürel normlar• Sorumlulu¤un yetki ile dengelenmesi• ‹flletmenin kaynaklara sahip olmas›


‹flletmelerin sosyalsorumluluklar› konusundakimodern yaklafl›mlardan biriolan ‹fl Döngüsü Yaklafl›m›,iflletmenin kâr yan›ndakamu faydas›n› gözetmesinide öngörür.

Bunlara ilaveten iflsizlerin ortaya ç›karaca¤› karmaflaya meydan vermeden iflsiz-lere yard›m etmenin daha kolay olabilece¤ini vurgulayan, sosyal sorunlar› ortayaç›kt›ktan sonra tedavi etmektense önceden önlemenin daha iyi olaca¤› ile çöpler-deki parçalar tekrar dikkate al›narak (örne¤in, bofl fliflelerin yeniden de¤erlendiril-mesi) tekrar kârl› bir flekilde kullan›labilir anlay›fl›n› ifade eden sorunlar kâra dö-nüfltürülebilir anlay›fllar› da iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüfl-lere ilave edilmektedir (Weihrich ve Koontz, 1993:68).

Bu görüfller genel olarak de¤erlendirildi¤inde, “iflletmeler toplumsal kaynakla-r› kullanan ve ayn› zamanda bu kaynaklar› hem bugün ve hem de gelecekte etki-leme potansiyeline sahip organizasyonlar olarak görülmekte ve bu yüzden ekono-mik ve yasal sorumluluklar›n›n çok daha ötesinde sosyal ve ahlaki sorumluluk du-yarl›l›klar›yla hareket etmelidir” yaklafl›m›n›n bask›n oldu¤u söylenebilir. Öte yan-dan, iflletmeler aç›s›ndan kamuoyu nezdindeki itibarlar› bak›m›ndan da sosyal so-rumluluklar yerine getirilmelidir.

Sosyal sorumlulu¤un lehinde olan baz› görüfllere göre, sosyal sorumlulu¤a tep-ki göstermek yerine önlem alman›n daha az maliyetli olaca¤› ve ayn› zamanda çev-reden gelebilecek olumsuz tepkileri ve düflmanl›klar› da azaltaca¤› ifade edilmek-tedir. Bu flekilde iflletmeler, politik aç›dan da hükümetlerce bask› alt›na al›nmaya-cak ve çat›flma yerine uzlaflmal› ve uyumlu iliflkiler kurulabilecektir (Eren,2000:103).

‹flletmelerin en önemli sosyal sorumlulu¤unun kâr etmeleri oldu¤u fleklindeki iddian›n,iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n aleyhindeki görüfllerin en önemli dayana¤› oldu¤u-nu düflünüyor musunuz?

Aleyhteki GörüfllerYukar›da s›ralanan lehteki görüfllere karfl›l›k, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›ylailgili aleyhte olan görüfller de mevcuttur. Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüfl-leri afla¤›daki gibi s›ralamak mümkündür (fiencan, 1987:125-126):

• Kâr›n maksimizasyonu as›ld›r• Sosyal sorumluluk iflletme için maliyet etkenidir• Sosyal sorumluluk faaliyetlerinin bedelini toplum ödemelidir• ‹flletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildir• ‹flletmenin esas amac›n› aksat›r• Sosyal sorunlardan iflletmeler sorumlu de¤ildir.Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüfllerde ise genel olarak klasik anlay›fl ola-

rak bilinen sosyal sorumluluk anlay›fl›n›n hâkim oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu görüfl-ler, iflletmelerin sorumluluklar›n› önemli ölçüde ekonomik, k›smen de yasal çerçe-ve ile s›n›rland›rmaktad›r. Bu görüfller savunulurken de iflletmelerin ekonomikamaçl› organizasyonlar oldu¤u, bu asli sorumluluklar yerine getirilmedi¤inde top-luma ilave maliyetler yüklenece¤i ve sosyal sorunlar›n sorumlulu¤unun toplum ta-raf›ndan üstlenilmesinin gereklili¤i ön plana ç›kar›lmaktad›r. K›smen hakl› olan ta-raflar› olmakla birlikte, aleyhteki görüfllerin en temel sorunu, iflletmelerin sorumlu-luklar›n›n oldukça dar bir bak›fl aç›s›yla s›n›rland›r›ld›¤› ve buradan cesaret alacakbaz› giriflimci ve/veya yöneticiler için sorumluluklardan kaç›nma yolunu açabile-ce¤i fleklinde ifade edilebilir.


Sosyal sorumlu iflletmelerinkamuoyundaki itibarlar›n›nda daha yüksek olmas›beklenir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Ekonomik aç›dan verimli,etkin ve kârl› olaniflletmeler, sosyal sorunlarlau¤rafl›rlarsa bu amaçlar›naulaflamazlar görüflüiflletmelerin sosyalsorumlulu¤unun aleyhindekiönemli iddialardan biridir.


Sorumluluk kavram›n› tan›mlamak.Sorumluluk birey ve toplumlar›n hayat›nda önem-li kavramlardan biridir. Her birey hayat› boyuncakarar al›r ve eylemde bulunur. Ayr›ca di¤er insanve örgütlerle etkileflim halindedir. Bireyin davra-n›fllar› sonuç do¤urur ve dolay›s›yla sorumlulukortaya ç›kar. Baz› durumlarda davran›fl sergilen-mese de sorumluluk vard›r. Sorumluluk üstlenil-mesi için bireyin ak›ll› olmas› ve bunu kullanabil-me yetene¤ine sahip olmas›, iradesini özgürcekullanabilmesi, ehil ya da bir baflka ifadeyle yet-kili olmas› gerekir. Baz› sorumluluklar yap›lan yada yap›lmayan eylem sonuçlar›yla s›n›rl› iken ba-z› sorumluluklar ise baflkalar›n›n sorumluluklar›-n› da kapsayacak flekilde ileriye do¤ru gerçekle-flecek olan sonuçlar› da içinde bar›nd›r›r.

Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici so-rumluluklar› aras›ndaki farklar› ay›rt etmek.Bireysel sorumluluk ile sosyal sorumluluk ço-¤unlukla iç içedir. Kendi sa¤l›¤›n› koruyamayanbir bireyin ifl göremezlik ve sa¤l›k harcamalar›nedeniyle sosyal maliyetlerin ortaya ç›kmas›, dik-katsizlik sonucu ortaya ç›kan bir trafik ya da iflkazas› nedeniyle sosyal güvenlik maliyetlerininartmas›, güvenli¤e iliflkin sorumluluklar›n yerinegetirilmemesi nedeniyle ifllem maliyetlerindekiart›fllar, sosyal maliyetleri art›r›r. Dolay›s›yla herbireysel sorumlulu¤un sosyal boyutu vard›r.Her birey ayn› anda birden fazla rol üstlenir veher rolün kendine özgü sorumluluklar› vard›r.Bireye düflen rollere ve görevlere iliflkin sorum-luluklar› çat›flt›rmadan gerçeklefltirebilmektir. Bunoktada yönetici sorumlulu¤u özel bir görev so-rumlulu¤u olarak karfl›m›za ç›kar. Yöneticininsorumlulu¤u ya da yönetsel sorumluluk, yöneti-lenlerin sorumlulu¤u yan›nda örgütün tüm pay-dafl veya ç›kar gruplar›na yönelik sorumlulukla-r›n› da kapsad›¤› için özel ve önemli bir sorum-luluk türüdür. Bu sebeple, tarih boyunca hemdini ö¤retilerde hem kamu yönetimlerinde vehem de yöneticilere yönelik yaz›lan (siyasetnâ-me ve benzeri gibi) eserlerde, yöneticilerin so-rumluluklar› özel olarak vurgulanmaktad›r.

‹flletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlamak ve lis-telemek.‹flletmeler esas itibariyle ekonomik amaçl› örgüt-ler olmakla beraber, sosyal çevrede, kültürel vepolitik etkileflimlere aç›k organizasyonlard›r. Budurumda iflletmelerin sorumluluklar› artmakta vesadece ekonomik ve yasal sorumluluklar›n da

ötesine geçerek sosyal sorumluluklara da sahipolmalar› adeta zorunluluk haline gelmektedir.Yasal düzenlemeler yetersiz kalabilmekte, eko-nomik amaçlar›n etkisiyle yasal boflluklardan ya-rarlanma yoluna gidilebilmekte ve bu çerçevedeahlaki aç›dan pek çok sorunlu karar ve uygula-ma ifl dünyas›nda kendini gösterebilmektedir. Bu tür uygulamalar›n sonucu itibariyle bugün ge-linen noktada, ifl dünyas›nda ve toplumda ifllet-melerin sosyal sorumluluklar›na iliflkin alg›n›n hiçde iyi olmad›¤› söylenebilir. ‹letiflim ve ulafl›m tek-nolojisindeki geliflmelerle olumsuzluklardan k›sasürede haberdar olunmas› da dikkate al›nd›¤›nda,iflletmelerin daha genifl bir bak›fl aç›s›yla sosyalsorumluluk anlay›fl›na sahip olmalar› gerekti¤i an-lafl›lmaktad›r. Buna ra¤men, günümüzde de reka-bet etmek, daha fazla kazanmak gibi anlay›fllarsöz konusu olabilmektedir. Ancak, günümüzdeiflletmelerin sosyal sorumluluklar› lehindeki gö-rüfllerin daha bask›n oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

‹flletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n›aç›klamak.Hedef pazarda al›c›lar›n ihtiyaç ve isteklerine uy-gun ürün üreten ve/veya pazarlayan iflletmelertemel ekonomik sorumluluklar› kâr etmek, bü-yümek ve varl›klar›n› sürdürebilmektir. Ekono-mik sorumluluklar›n yerine getirilmesi iflletmele-rin sosyal sorumluluklar›n›n göz ard› edilmesinigerektirmez. Tam tersine tüm iflletmelerin eko-nomik sorumluluklar›n› yerine getirirken ayn› za-manda sosyal sorumluluklar›na da uygun dav-ranmalar› zorunluluktur.

‹flletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumlu-luklar›n› karfl›laflt›rmak.Ekonomik sorumluluklar›n yerine getirilmesi sü-recinde iflletmelerin zaman zaman fark›nda ola-rak ya da olmayarak, çal›flanlar, tedarikçiler,müflteriler, çevre gibi iç ve d›fl paydafllara karfl›sosyal ve ahlaki sorumluluklara ayk›r› tutum vedarvan›fllar sergilemesi mümkündür. Daha fazlakâr etme, rekabete karfl› ayakta kalabilme, mali-yetleri azaltma ve benzeri gibi amaç ya da uygu-lamalar, iflletmelerin ekonomik amaçlar›na kar-fl›l›k sosyal ve ahlaki amaçlar›ndan taviz verme-lerine veya bu sorumluluklar›na uygun olmayandavran›fllar sergilemesine yol açabilmektedir.Önemli olan, iflletmelerin ekonomik, sosyal veahlaki sorumluluklar› aras›ndaki çat›flma kay-naklar›n› görebilmek ve azaltmaya yönelik çabaiçinde olmakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Henüz iki yafl›ndaki bir çocu¤un masa üzerindekitaba¤› yere atarak k›rmas› eyleminden, afla¤›dakiler-den hangisi sebebiyle sorumlu tutulmas› söz konusuolamaz?

a. Özgür iradesini kullanamamas›b. Ak›l yetisini kullanma yetene¤ine sahip olma-

mas›c. Yetkili olmas›d. ‹radeli olmamas›e. Ak›ll› olmamas›

2. Afla¤›daki yarg›lardan hangisi do¤ru olamaz?

a. Bireysel sorumluluklarla sosyal sorumluluklarara kesit oluflturur

b. ‹leriye do¤ru sorumluluk gerçekleflen davran›fl-lar›n sorumluluklar› de¤ildir

c. Geriye do¤ru sorumluluk baflkalar›n›n sorum-luklar›n› kapsamaz

d. Görev sorumlulu¤u olan bir kifliden bireysel so-rumluluk beklenmez

e. Yönetsel sorumluluk yönetici pozisyonundaolanlar›n sorumlulu¤udur

3. Bir statta rahats›zl›k geçiren bir izleyiciye müdaha-le etme sorumlulu¤unu yerine getirmeyen bir doktor,etraf›nda kimse kendisinin doktor oldu¤unu bilmedi-¤ine göre, afla¤›dakilerden hangi sorumluluktan sözedilebilir?

a. ‹ç sorumlulukb. D›fl sorumlulukc. Sosyal sorumlulukd. Sosyal bask›e. Geriye do¤ru sorumluluk

4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin sosyal sorumlu-luklar›yla ilgili klasik yaklafl›m›n bak›fl aç›s›n› yans›t›r?

a. ‹flletmeler sosyal sorunlarla ilgilenmelidirb. ‹flletmeler sosyal sorunlarla ilgilenme yetene¤i-

ne sahiptirc. ‹flletmeler hem kâr etmeli hem de sosyal sorun-

larla u¤raflmal›d›rd. ‹flletmeler kamu imaj›na önem vermelidire. ‹flletmeler kâra odaklanmal› ve istihdam olufl-

turmal›d›r

5. ‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehinde olma-yan görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹flletmeler toplumsal kaynaklar› kullanman›n so-rumlulu¤unu yerine getirmelidir

b. Kamu bask›s› olmadan yasal düzenlemelereuyum sa¤lanmal›d›r

c. ‹flletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildird. Sorumluluklar yetki ile dengelenmelidire. Daha iyi bir iflletme çevresi oluflturulmal›d›r

6. Afla¤›dakilerden hangisi sorumluluk türlerinden biri-si de¤ildir?

a. Geriye do¤ru sorumlulukb)‹leriye do¤ru sorumlulukc. Eylemle ilgili sorumlulukd. Tikel sorumluluke. Stratejik sorumluluk

7. “Alternatifler aras›nda bilerek ve isteyerek seçim yapa-bilme yetisi” afla¤›daki kavramlardan hangisinin tan›m›d›r?

a. Ak›lb. ‹radec. Özgür iraded. Yetkie. Sorumluluk

8. Toffler’a göre afla¤›dakilerden hangisi insan›n so-rumsuzda davranms›na neden de¤ildir?

a. Karakter,b. Bilgiye dayal› nedenler,c. Tecrübeye dayal› nedenlerd. Beklentiye dayal› nedenler ve e. Yarg›lamaya dayal› nedenler.

9. Sosyal normlarla iliflkili olan sorumluluk afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Bireyin sorumlulu¤ub. ‹ç sorumlulukc. ‹flletmenin sorumlulu¤ud. D›fl sorumluluke. Çevresel sorumluluk

10. “Yaflam standard›n›n yükseltilmesine katk›”, hangisorumluluk grubuna girer?

a. Müflteri ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›b. Verimlilik / Etkinlikc. Kârl›l›kd. Gönüllü sorumluluke. Yasal sorumluluk

Kendimizi S›nayal›m


Endüstri Ça¤›ndan Sonra

Geçti¤imiz yar›m yüzy›l içinde Amerika Birleflik Dev-

letleri ve ekonomik olarak geliflmifl öteki ülkeler yavafl

yavafl “bilgi toplumu”, “bilgi ça¤›” ya da “endüstri son-

ras› dönemi” olarak adland›r›lan aflamaya geçtiler. Ge-

lecekbilimci Alvin Toffler bu geçifli “Üçüncü Dalga” di-

ye nitelendiriyor: bu da demektir ki, sonuçlar› insanl›k

tarihinin daha önce geçirdi¤i iki dalga kadar etkili ola-

cakt›r. Avc› kabileden tar›m toplumuna, sonra da ta-

r›mdan endüstriye geçifl ilk iki dalgay› belirler.

Bu geçifl kendisine ba¤l› baz› elemanlardan olufluyor.

Ekonomide refah›n kayna¤› olarak üretimin yerini h›z-

la hizmetler al›yor. Günümüz bilgi toplumunun tipik

iflçisi çelik ya da otomobil fabrikas› yerine, bankada,

bilgisayar flirketinde, lokantada, üniversitede ya da top-

lumsal hizmet kurumlar›ndan birinde çal›fl›yor. Gerek

insano¤lunda, gerekse giderek daha ak›ll› olan maki-

nelerde, bilginin ve zekân›n rolü yayg›nlafl›yor ve zi-

hinsel emek fiziksel eme¤in yerini alaca¤a benziyor.

Üretim küresellefliyor, çünkü bilgi teknolojisinin ucuz

olmas› bilginin ulusal s›n›rlar d›fl›na giderek daha ko-

lay ulaflmas›n› sa¤l›yor; televizyon, radyo, faks ve elek-

tronik posta gibi h›zl› haberleflme yollar›, yerleflik kül-

türel topluluklar aras›ndaki s›n›rlar› çökertiyor.

Bilginin çevresinde kurulan bir toplum ça¤dafl demok-

rasilerde insanlar›n en fazla de¤er verdi¤i iki fleyin üre-

timini art›r›r: özgürlük ve eflitlik. Kablolu kanallardaki

seçeneklerden tutun da, üretim fazlas› ucuz sat›fllara,

hatta internet’te bulunan arkadafllara kadar, tercihlerin

art›fl› tam bir patlama noktas›na ulaflt›. Siyaset ya da ifl

dünyas›nda her türden hiyerarfli bask› alt›na girdi ve

parçalanmaya bafllad›. Bilgiye dayanan ekonomiye ge-

çifl, bireylere bilgiye ulaflma olana¤› vererek onlar› güç-

lendiriyor, böylece de kurallar ve bask› arac›l›¤›yla her

fleyi denetim alt›nda tutmak isteyen iri, hantal bürokra-

silerin kuyusunu kaz›yor. ‹flte bu yüzden IBM, AT&T

gibi hantal flirket bürokrasilerinin yerlerini daha kü-

çük, daha yass›, daha kat›l›mc› rakiplerine b›rakmalar›

gibi. Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Almanya da vatandaflla-

r›n›n bilgilerini dizginleyemeyip denetimi elden kaç›-

r›nca parçalan›p gidiyorlar.

Bilgi toplumuna geçifl, bu konuda yazan ya da konu-

flan hemen hemen herkes taraf›ndan bayram sevinciy-

le karfl›land›. Siyasal görüflleri birbirinden farkl› olan,

George Gilder, Newt Gingrich, Al Gore, Alvin ve Hei-

di Toffler ve Nicholas Negroponte gibi yorumcular bu

de¤iflimleri toplumun refah›, demokratikleflme ve öz-

gürlükler aç›s›ndan çok iyi, yani genel olarak toplu-

mun yarar›na gördüler. Bir bilgi toplumunun birçok

yarar› oldu¤u elbette do¤ru, ama acaba tüm sonuçlar›

gerçekten de o denli olumlu mu?

Kimileri ‹nternet’in 1990’larda keflfedilmesiyle bilgi ça-

¤›n›n bafllamas›n› birbiriyle ilintili görüyor; oysa En-

düstri Ça¤›ndan uzaklaflma süreci, bir kuflak öncesin-

den, Amerika Birleflik Devletleri’nde Rust Belt’in en-

düstri d›fl›na ç›kar›lmas›yla ve öteki endüstri toplumla-

r›nda da buna benzer üretimden uzaklaflma hareketle-

riyle bafllam›flt›. 1960’lar›n ortalar›ndan bafllay›p

1990’lar›n bafl›na ulaflan bu süreç, endüstrileflmifl dün-

yada ciddi olarak kötüye giden toplumsal koflullarla da

belirlendi. Suç ve toplumsal kargafla artmaya bafllay›n-

ca dünyan›n zengin toplumlar›n›n kentsel alanlar› ne-

redeyse oturulamaz hale geldi. ‹ki yüzy›ld›r sürüp gi-

den toplumsal bir kurum olan akrabal›¤›n çöküflü yir-

minci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zland›. Birçok Avrupa

ülkesinde ve Japonya’da do¤um oran› öylesine düflük

ki, yeterli göç de olmazsa, bu toplumlar önümüzdeki

yüzy›lda nüfus kayb›yla karfl› karfl›ya kalacaklar. Evlilik

ve do¤umlar azald›, boflanmalarsa h›zla art›yor. Ameri-

ka Birleflik Devletleri’nde üç çocuktan biri, ‹skandinav-

ya’da ise çocuklar›n yar›s› evlilik d›fl› do¤uyor. Sonuç

olarak kurumlara duyulan güven k›rk y›ll›k, derin bir

çöküfl sürecine girdi. Amerika Birleflik Devletleri ve

Avrupa’da yaflayan insanlar›n büyük ço¤unlu¤u

1950’lerin sonunda hükümetlerine ve vatandafllar›na

güven duyduklar›n› dile getirirken, 1990’lar›n bafl›na

gelindi¤inde ancak küçük bir az›nl›k bunu söyleyebili-

yordu. ‹nsanlar›n birbirleriyle iliflkilerinin do¤as› da

de¤iflmiflti. Bireyler aras› iliflkilerin zay›flad›¤›na iliflkin

somut kan›t›m›z olmasa da, aralar›ndaki ba¤lar›n daha

k›sa ömürlü oldu¤u, ba¤›ms›zlaflt›¤› ve daha küçük

gruplara özgü kald›¤› da bir gerçektir.

Okuma Parças›


Bunlar dramatik de¤iflikliklerdi ve benzer yap›lardaki

ülkelerde ve tarihin ayn› döneminde ortaya ç›kt›lar.

Böylece, yirminci yüzy›l ortalar›nda endüstri toplumu-

na egemen olan toplumsal de¤erlerde Büyük Çözül-

meyi do¤urdular ve bu kitab›n Birinci Bölümüne konu

oldular. Toplumsal belirtilerin hep birlikte, bu kadar

h›zl› harekete geçmelerine çok ender rastlan›r: neden

böyle oldu¤unu bilmesek bile, birinin ötekine ba¤l›

olarak ortaya ç›kt›¤›ndan kuflkulanmam›z için çok ne-

den var. William J. Bennett gibi muhafazakârlar, ahla-

ki çöküfl üzerinde fazlaca durduklar› için elefltiriliyor

olsalar da, temelde hakl›lar. Toplumsal düzendeki çö-

küntünün nostaljik bir tav›rla, bellek zay›fl›¤›yla ya da

eski ça¤lardaki ikiyüzlülü¤ü bilmemekle ilgisi yok. Bu

çöküntü suç, babas›z çocuklar, e¤itim f›rsatlar› ve de-

receleri, güvensizlik ve bunun gibi birçok konudaki is-

tatistiklerden zaten belli oluyor.

Bat› toplumlar›ndaki insanlar› bir araya getirmifl olan

ortak de¤erlerin ve toplumsal ba¤lar›n zay›flad›¤›n›

gösteren olumsuz gidiflin ekonomik yap›lar› endüstri

toplumundan bilgi ça¤›na geçmekte olan topluluklarda

ortaya ç›kmas› yaln›zca bir rastlant› m›d›r acaba?

Bu öykü daha karmafl›k elbette, ülkeden ülkeye farkl›-

l›klar da gösteriyor, ama teknolojik de¤iflimin piyasa-

daki etkisi, çok genel anlamda, iktisatç› Joseph Schum-

peter’in dedi¤i gibi, “yarat›c› tahribat” olduysa, toplum-

sal iliflkilerde de benzer bir çözülme ortaya ç›kard›. Ç›-

karmasayd› flafl›rt›c› olurdu zaten.

Kaynak: F. Fukuyama, (2000). Büyük Çözülme - ‹n-

san›n Do¤as› ve Toplumsal Düzenin Yeniden Olufl-

mas›, Çev. Z. Avc› ve A. Telli Aydemir, ‹stanbul: Sabah

Kitaplar›, 13-15.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Sorumluluk” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorum-luluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorum-luluklar›n›n Leh ve Aleyhindeki Görüfller” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Sorumluluk” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Sorumluluk” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Sorumluluk” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorum-luluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

‹leriye do¤ru bir sorumluluktur. Aflç› görevi ve rolü iti-bariyle yeme¤in iyi ve zaman›nda haz›rlanmas›, kaliteliolmas› gibi sorumluluklar yan›nda, bu yemekten yemepotansiyeli olan tüm müflterilerden de sorumludur.

S›ra Sizde 2

Olmaz. Çünkü, bilgi d›fl›nda, bu yöneticinin karakteris-tik özellikleri, beklentileri ve ön yarg›s› onu sorumlulu-¤unu yerine getirmekten al›koyabilir.

S›ra Sizde 3

Gelmez, çünkü bir ürünün kullan›m k›lavuzunda yasalkriterlere uyuldu¤u halde, tüketiciye yararl› olabilecekve karar›n› etkileyebilecek baz› bilgilerin yaz›lmam›fl ol-mas› halinde, ahlaki sorumlulu¤a ayk›r› hareket edilmiflolabilir.

S›ra Sizde 4

Hay›r. ‹flletme esas itibariyle ekonomik bir örgüt ol-makla beraber, çevresiyle, ayn› zamanda sosyal, kültü-rel, yasal ve politik etkileflimlerde de bulunur.

S›ra Sizde 5

Hay›r, do¤ru de¤ildir. Her iflletme kendi imkân, kaynakve yetenekleri do¤rultusunda isterse gönüllü sorumlu-luklar› yerine getirebilir.

S›ra Sizde 6

Evet, çünkü bu iddia, iflletmenin sosyal sorumluluklar›-na bak›fl aç›s›n› oldukça dar bir çerçeveye s›k›flt›rmaktave dolay›s›yla aleyhteki görüfllerin en önemli dayana¤›haline gelmektedir.

Aktan, O. (1996). Türk ‹fladam› ve ‹flletmesi, Ankara:Gündo¤an Yay›nlar›.

Ar›kan, S. (1995). “‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve ‹flAhlak›”, Hacettepe Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari

Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, 171-180.Beekun, R. ‹. (2004). ‹fl Ahlak›, Çev. A. Yaflar, ‹stanbul:

‹G‹AD Yay›nlar›.Baron, D. P. (2000). Business and Its Environment,

Third Edition, New Jersey: Prentice-Hall, Inc.Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk,

‹stanbul: Beta Yay›nlar›.Bloom, P. N., Pattie Yu H. ve L. R. Szykman (1995).

“Benefiting Society and The Bottom Line”, Marke-

ting Management, 14(3), 8-18.Bu¤ra, A. (1999). ‹ktisatç›lar ve ‹nsanlar, (2. Bask›),

‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Bu¤ra, A. (1995). Devlet ve ‹fladamlar›, (2. Bask›), ‹s-

tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Çamdibi, H. M. (1994). fiahsiyet Terbiyesi ve Gazali,

(2. Bask›), ‹stanbul: M.Ü. ‹lahiyat Vakf› Yay›nlar›.Demir, Ö. (2003). ‹ktisat ve Ahlak, Ankara: Liberte Ya-

y›nlar›.Demir, Ö. ve M. Acar (1997). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü,

(3. Bask›), Ankara: Vadi Yay›nlar›.Do¤an, D. M. (1996). Büyük Türkçe Sözlük, (11. Bas-

k›), ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.Ferrell, O. C. ve J. Fraedrich (1994). Business Ethics -

Ethical Decision Making and Cases, (Second Edi-tion), Boston: Houghton Mifflin Company.

Frankena, W. (2007). Etik, Çev. A. Ayd›n, Ankara: ‹m-ge Kitabevi Yay›nlar›.

Güngör, E. (1995). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ah-

lak, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat.Heller, A. (2006). Bir Ahlak Kuram›, Çev. A. Y›lmaz, K.

Tütüncü ve E. Demirel, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.‹zveren, A. (1980). Toplumsal Törebilim (Sosyal Ah-

lak), Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Aka-demisi Yay›n No.130.

K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar, Yöne-

timi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir: Ana-dolu Üniversitesi Yay›n No. 1211.

Kurtulmufl, N. (1996). Sanayi Ötesi Dönüflüm, ‹stan-bul: ‹z Yay›nc›l›k.

McHugh, F. P. (1992). ‹fl Ahlak›, ‹stanbul: Tüsiad Ya-y›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Öcal, A. T. (2007). ‹flletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u

- Ahlaki Bir De¤erlendirme, ‹stanbul: Beta Ya-y›nlar›.

Öztürk, T. (1981). Pazarlama Ekonomisi ve Tüketici-

nin Korunmas›, ‹stanbul: ‹.Ü. ‹flletme Fakültesi Pa-zarlama Enstitüsü Yay›n No.17.

Post, J. E., W. C. Frederick, A. T. Lawrence ve J. Weber(1996). Business and Society - Corporate Stra-

tegy, Public Policy, Ethics, (Eighth Edition), NewYork: McGraw-Hill, Inc.

Solomon, R. C. ve K. R. Hanson (1983). Above the Bot-

tom Line - An Introduction to Business Ethics,

New York: Horcourt Brace Jovanovich, Inc.fiahin, M. (1984). “‹flletme Yönetimi ve Sosyal Sorumlu-

luk Kavram›”, Anadolu Üniversitesi ‹ktisadi ve

‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(1), 55-66.fiencan, H. (1987). “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›

ve Sosyal Sorumluluk Biriminin Örgütlenmesi”, ‹.Ü.

‹flletme Fakültesi Dergisi, 16(2), 119-129.fiireli, A. F. (1979). “Pazarlamada Sat›fl Gücünün Yeri ve

Önemi”, Sat›fl Gücü Yönetimi, Mehmet Oluç vedi¤.,‹stanbul: ‹.Ü. ‹flletme Fakültesi Pazarlama Ensti-tüsü Yay›n No.12, 1-10.

Toffler, A. (1991). Ekonominin Çöküflü - Eko-Spazm,

Çev. M. Akçok, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.Toffler, B. L. (1998). “Some Thoughts on The Meaning

of Business Ethics”, Perspectives in Business Et-

hics, Ed. Laura Pincus Hartman,Chicago: McGraw-Hill, Inc., 80-83.

Torlak, Ö. (2007). Pazarlama Ahlak› - Sosyal Sorum-

luluklar Ekseninde Pazarlama Kararlar› ve Tü-

ketici Davran›fllar›n›n Analizi, T›pk› 4. Bask›, ‹s-tanbul: Beta Yay›nlar›.

Tosun, K. (1979). “‹fl Hayat›n›n Sosyal Sorumluluklar›”,Yönetim, 3(11), 4-14.

Türkçe Sözlük (1998). (9. Bask›), Ankara: Türk Dil Ku-rumu, Cilt 2.

Weihrich, H. ve H. Koontz (1993). Management - A

Global Perspective, (Tenth Edition), New York:McGraw-Hill, Inc.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan ihtiyac›n nedenini aç›kla-yabilecek,“‹fl ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›fl nedenlerini, bu nedenlerin oluflumu vekavram›n geliflimini anlayabilecek,‹fl ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içinde geçirdi¤i aflamalar› ifade ede-bilecek,Do¤u ve Bat› medeniyetlerini ifl ahlak› aç›s›ndan inceleyebilecek ve sahip ol-duklar› farkl› bak›fl aç›lar›n› aç›klayabilecek,‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lan sorunlar› bafll›klar halindeaç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹fl Ahlak›• Ahlak Felsefesi

• Medeniyetler ve ‹fl Ahlak›• Meslek Ahlak›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N

‹flletmelerde SosyalSorumluluk ve Etik

‹fl Ahlak› ve Önemi

• ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE‹fi AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN‹HT‹YAÇ

• AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI• ‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA

ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹• GENEL AHLAK TEOR‹LER‹

BA⁄LAMINDA ‹fi AHLAKININTEMELLER‹

• ‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA‹L‹fiK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹KONULAR

• MESLEK AHLAKI


G‹R‹fi“‹fl ahlak› neden gereklidir” sorusuna küreselleflen dünya ekonomisini dikkate ala-rak verilecek pek çok cevap vard›r. Ülkemizi ve dünyay› göz önüne alarak flu nok-talar üzerinde durmak mümkündür:

Türkiye 1980’den sonraki geliflmelerle bir tar›m toplumu olmaktan ç›k›p, bir sa-nayi toplumu olmaya evrilmifltir. Bu düzene geçtikten sonra ifl ahlak›nda dikkatede¤er bir erozyon yaflanm›flt›r. Bat›l› tüketim toplumunun kal›plar›na ulaflmaya ça-l›flan Türk toplumunda, üretim ve milli gelir düzeyi bu tüketimi karfl›lamaya yeter-li olmay›nca kiflisel ve kurumsal düzeyde, gayri ahlaki birçok uygulamalar görül-müfltür.

Dünya nüfusu giderek artmakta ve bu art›flla beraber yeni istihdam ihtiyac› dagiderek büyümektedir. Yeni ifl imkânlar› oluflturulamazsa iflsiz ve yoksul kesimlerzenginlikten pay almak için sosyal ve siyasal fliddete baflvuracak, medeniyeti teh-dit edecektir. Bu da ifl ahlak›na uygun bir sistem içinde istihdam yaratma zorunlu-lu¤u anlam›na gelmektedir.

ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹fi AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇYeni gelifltirilen biyolojik ve askeri teknolojiler ifl dünyas›n›n kontrolündedir. E¤erbunlar belli bir sorumlulukla ele al›nmazsa dünyay› yok edebilecek bir tehdit vetehlike söz konusu olacakt›r. Yani art›k büyük firmalar neredeyse büyük devletlerkadar güçlü hale gelmifllerdir. Bu da onlar›n küresel bir sosyal sorumluluk ile s›-n›rland›r›lmalar› gere¤ini ortaya koymaktad›r.

Küreselleflme sonucunda de¤iflik kültürlerden gelen insanlar›n çok uluslu fir-malarda çal›flmas› yeni ahlaki sorunlar› da beraberinde getirmifltir. Bu tür ortamlar-da insanlar birbirlerini anlamal› ve bir di¤erinin kültürüne sayg› göstermelidirler.

Tüm dünyada daha fazla demokrasi ve insan haklar›na talep vard›r. ‹fl hayat›n-da da bu ilkeler önemli hale gelmektedir. Etnik köken, dil, din, cinsiyet gibi konu-larda ifl hayat›nda ayr›mc›l›k yap›lmamal›d›r. Ayr›ca artan çevre kirlili¤i çevreye du-yarl› bir ifl dünyas›n› zorunlu k›lmaktad›r.

Farkl› dinlerin ifl dünyas›ndaki kültür ve de¤erleri nas›l etkiledi¤i de ifl ahlak›disiplini taraf›ndan araflt›r›lmaktad›r.

Geliflmekte olan ülkeler yolsuzlukla mücadele ederek temiz bir ekonomik ha-yat için u¤rafl vermelidirler.

‹fl Ahlak› ve Önemi

Biliflim devrimi ve küreselleflme ile birlikte kalite kavram› ifl ahlak›n› da içerirhale gelmifltir. fiöyle ki bir mal ya da hizmetin üretim süreci içinde ifl ahlak›na uy-gun olmayan ifllemler varsa, bu ürünün pazarlanmas›nda s›k›nt›lar ç›kabilmektedir.‹nternet yolu ile k›sa sürede ürüne yönelik boykot kampanyalar› bafllat›labilmek-tedir. Bu ürünü üreten firman›n hisse senetleri de bu olaylardan ötürü de¤er kay-bedebilmektedir.

Bütün bunlar göstermektedir ki ifl ahlak› günümüzde hem örgütsel hem de kü-resel aç›dan eskiden oldu¤undan daha da önemli bir hale gelmifltir.

‹fl ahlak›n›n amac› yaln›zca felsefi analizler yapmak de¤ildir. ‹ktisadi faaliyetle-rin toplum için hayati önemde olmas› iktisadi hayatta ahlaki sorunlar›n öneminidaha da art›rmaktad›r. ‹fl ahlak› normatif ve betimleyici ifl ahlak› olarak ikiye ayr›-l›r. Normatif ifl ahlak›, ifl ahlak›na uygun davran›fllar›n neler olmas› gerekti¤i konu-sunu inceler ve ifl ahlak› ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çal›-fl›r. Normatif ifl ahlak›, ne yap›lmal› ne yap›lmamal› sorusuna cevap arar. Normatififl ahlak›n›n temelini ahlaki sa¤duyudan yap›lan ç›karsamalar oluflturur. Ahlaki sa¤-duyu ise mevcut ahlaki de¤erlere ba¤l› bir kavramd›r. Betimleyici ifl ahlak› ise ifldünyas›nda var olan ahlaki sorunlar› ve bu konudaki tutum ve davran›fllar› ortayaç›karmak üzerinde yo¤unlafl›rken daha çok davran›fl bilimlerinin yöntemlerini kul-lan›r. ‹fl ahlak›n› teorik ahlak felsefesinden ay›ran en önemli özellik toplumdakimevcut de¤er yarg›lar› ile de ilgilenmesidir (Cleek, 1998).

AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARIAhlak terimi dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi insanlar›n toplum içinde uyma-s› gereken kural ve ilkeleri belirtirken, ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir. Birtan›ma göre ahlak, belli bir dönemde belli insan topluluklar›nca benimsenmiflolan, bireylerin birbirleriyle iliflkilerini düzenleyen törel davran›fl kurallar›n›n, ya-salar›n›n ve ilkelerinin toplam›d›r (Akarsu 1984).

Ahlak bilgisi, ahlak felsefesi ya da bat› dillerinde kullan›lan flekliyle etik, insa-n›n yap›p etmelerini özel bir problem alan› olarak araflt›rarak, bu alan›n varl›k-ni-telikleri ile bu alan› yöneten ilkelerin (de¤erlerin) varl›k-niteliklerini, insan›n yap›petmelerinin ba¤›ml› ya da ba¤›ms›z olduklar›n› inceleyen disipline denir (Mengü-flo¤lu, 1983). Baflka bir deyiflle ahlak felsefesi, insana iliflkin ahlaki sorunlarda do¤-ru ve yanl›fl bilgileri ortaya koyan ya da en az›ndan koymas› beklenen bir disiplin-dir. Ahlak “Nas›l yaflamam›z gerekir?” sorusuna verilecek cevaplar› araflt›ran bir fel-sefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din, ac› çekme, fedakârl›k ve basiret gibi kavramlar-la ayn› fley de¤ildir. Ahlak genellikle bunlarla kar›flt›r›lmaktad›r. Ahlak›n ç›k›fl nok-tas› insan eylemlerinin toplumsal hayata zarar vermeden düzenlenmesi gibi pratikbir nedenden kaynaklanmaktad›r. Ahlak dinden ayr› bir kavramd›r, fakat s›k s›k buikisi birbirleriyle kar›flt›r›l›r. Dinler pek çok ahlaki ilkeyi içerdi¤i gibi, ahlak da din-lerden baz› ahlaki standartlar alm›flt›r. Ama yine de din ve ahlak ayn› fley de¤ildir.Din, insan ve do¤aüstü aras›ndaki iliflkileri temel al›r ve buna uygun olarak bir ah-lak sistemi önerir ya da buyurur. Oysa ahlak sadece dünyevi iliflkileri düzenler.Ahlak›n temelinde insanlar›n eylemleriyle birbirlerine zarar vermemeleri ya da ola-s› en az zarar› vermeleri yatar. Buna ra¤men ahlak sadece pratik yarar ilkesi ile deaç›klanamaz. Dinlerden ba¤›ms›z vicdan ve erdem kavramlar›n›n oturdu¤u mane-vi bir yönü de vard›r.

Ahlak bilgisi normatif, betimleyici ya da çözümleyici olabilir. Normatif ahlaknas›l davran›lmas› gerekti¤i üzerinde dururken, betimleyici ahlak insanlar›n hâliha-z›rda nas›l davrand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durur (Stackhouse, 1995).


Kiflisel ahlak, toplumsal ahlak, ifl ve meslek ahlak› farkl› kavramlard›r (Stenberg,1994).

‹nsanlar›n yap›p etmelerini ve bunlar› yöneten ilkeleri (de¤erleri inceleyen)etik disiplininin yan›nda (ahlak felsefesinin) “Ne yapmal›y›z?” “Ne yapmam›z ge-rek?” gibi sorularla u¤raflan bir ahlak metafizi¤i de vard›r. Bu normatif ahlakt›r. Ah-lak felsefesinde olmas› gerekenin ne oldu¤u sorusuna cevap aranmas›nda dinlerinönemli bir rolü olmufltur. Çünkü bütün dinler amaçlar› bak›m›ndan birer ahlak sis-temidirler ve insan›n nas›l olmas› gerekti¤ini ö¤retirler. Dinler iki alanda düzenle-me yapar:

• ‹nsanla do¤aüstü aras›nda• Buna ba¤l› olarak insanla insan aras›ndaki iliflkileri düzenler.Bunun için de• ‹nsan›n ne yapmas› gerekti¤i• Ne yapmas› ve• Ne ummas› gerekti¤ini ö¤retirler.Ayr›ca dinsel buyruklar yerine getirildi¤inde daima inananlara bir fley vaat edi-

lir bu vaat cennet, kurtulufl veya ilahi varl›kla birleflme gibi ödüller veya tam tersicezalar olabilir. Mengüflo¤lu (1983) tarihi süreç içinde ahlak› üçe ay›rm›flt›r:

• Eski Yunan ahlak›• Kant ahlak›• Kant sonras› modern ahlak (de¤erler ahlak›)Eski Yunan ahlak›n›n temeli mutluluk ahlak› olup, daha çok mutlulu¤a ulaflma-

n›n yollar› araflt›r›l›r. Temel sorun da mutlulu¤un ne oldu¤udur. ‹fl ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve ifl hayat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki

sorunlar› inceler. Bu sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›flanlarla yöneticiler aras›nda,iflletme ve iflletmeyle al›flveriflte bulunanlar ya da iflletmeyle çevresel faktörler ara-s›nda olabilir. ‹fl ahlak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karfl›olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹fl ahlak› konusunda reddedilmesi gerekenilk yarg›, ifl dünyas›na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da ifl ahlak› dendi¤i fleklin-deki yanl›fl kan›d›r. ‹fl ahlak› ya da ifl dünyas›nda karfl›lafl›lan ahlaki sorunlar genelahlaki sorunlardan ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar. ‹fl ahlak› bu anlam›yla ele al›n-d›¤›nda iflletmecilik faaliyetleri bir oyun, savafl ya da makine gibi örneklerle aç›k-lanamaz. Örne¤in; spor hekimli¤i nas›l ki hekimlik mesle¤inden ayr›lamazsa ifl vemeslek ahlak› da ahlak felsefesinden ayr›lamaz. E¤er hayat›n di¤er alanlar›nda sö-zünden dönmek do¤ru bir davran›fl de¤ilse ifl ahlak› bunu ifl dünyas›nda do¤ru yada kabul edilebilir bir davran›fl olarak sunamaz. ‹fl ahlak›n›n bu konuda yapabile-ce¤i fley hangi çeflit sözlerin verilip verilemeyece¤i konusunu analiz etmektir (Sten-berg, 1994). 1960-1980 dönemlerinde iflletmenin performans›ndan beklentiler çokh›zl› de¤iflmifl ve örgütlerdeki ahlaki davran›fl›n önemi de artm›flt›r. Örne¤in; Ame-rikal›lar›n % 65’i 1983’te ABD’de genel ahlaki düzeyin düfltü¤ünü belirtmifllerdir.1990’lara gelindi¤inde yöneticiler ahlaki sorunlarla daha çok ilgilenmifllerdir (Cle-ek, 1998). ‹fl ahlak›n›n bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›nda ifl dünyas›ndaki ahla-ki duyarl›l›¤›n art›r›lmas› gibi önemli bir ihtiyaç yatmaktad›r. Yolsuzluk, rüflvet, h›r-s›zl›k, kay›rmac›l›k ve çetecilik gibi konularla her gün yüz yüze kalan ülkemizde iflve meslek ahlak›n›n önemi daha çok artmaktad›r.

‹fl ahlak›n›n uygulamal› bir ahlak bilgisi olmas› ne anlama gelmektedir?

312. Ünite - ‹fl Ahlak› ve Önemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹fl ahlak›n›n amac› yaln›zca felsefi analizler yapmak de¤ildir. ‹ktisadi faaliyetle-rin toplum için hayati önemde olmas› iktisadi hayatta ahlaki sorunlar›n öneminidaha da art›rmaktad›r. ‹fl ahlak› da normatif ve betimleyici ifl ahlak› olarak ikiye ay-r›l›r. Normatif ifl ahlak›, ifl ahlak›na uygun davran›fllar›n neler olmas› gerekti¤i ko-nusunu inceler ve ifl ahlak› ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde ça-l›fl›r. Normatif ifl ahlak›, ne yap›lmal› ne yap›lmamal› sorusuna cevap arar. Norma-tif ifl ahlak›n›n temelini ahlaki sa¤duyudan yap›lan ç›karsamalar oluflturur. Ahlakisa¤duyu ise mevcut ahlaki de¤erlere ba¤l› bir kavramd›r. Betimleyici ifl ahlak› iseifl dünyas›nda var olan ahlaki sorunlar› ve bu konudaki tutum ve davran›fllar› orta-ya ç›karmak üzerinde yo¤unlafl›r ve daha çok davran›fl bilimlerinin yöntemlerinikullan›r. ‹fl ahlak›n› teorik ahlak felsefesinden ay›ran en önemli özellik toplumda-ki mevcut de¤er yarg›lar› ile de ilgilenmesidir.

‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹‹fl ahlak›n›n tarihi geliflimi antik ça¤lara kadar uzan›r. Eski Yunan ve Roma dünya-s›n›n yazar ve filozoflar›, iflletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözle bakmazlard›.Çünkü bu tür faaliyetleri para kazanma h›rs›, yalan ve dolanla kar›flm›fl varsayar,barbar tüccarlarla iliflki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaflacak yol-suzluklarla dejenere edilece¤ini düflünürlerdi. Zaten aristokrasinin egemen oldu¤ubu tür köleci medeniyetlerde el eme¤ine ve fiziki çabaya dayanan faaliyetler kü-çümsenirdi. ‹fl ve çal›flma, kölelerin afla¤› s›n›flar›n bir özelli¤i olarak bilinirdi. Bututum ticari faaliyetler için de sürdürülmüfltür (Behrman, 1981).

Yunan ve Roma dünyas›n›n olumsuz tutumuna ra¤men antik ça¤da ifle ve tica-ri faaliyetlere karfl› gelifltirilen bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi. Örne-¤in Yahudilik serveti Tanr›n›n bir lütfu olarak görüyor ve kiflinin iflindeki baflar›s›-n› tanr›sal bir onay olarak kabul ediyordu. Her ne kadar Yahudi kutsal metinlerin-de gelir ve servet eflitsizliklerinin tehlikelerine ve kötülüklerine dikkat çekiliyorsada servet biriktirmenin genel ahlaka ayk›r› olmad›¤› kabul edilmifltir. Bu da We-ber’in iflaret etti¤i gibi kapitalizme giden yolu açm›flt›r (Weber, 1982). Yahudi kut-sal kitaplar›n›n (Tevrat ve Yahudi peygamberlerine inen di¤er kitaplar) tefsiri say›-lan Talmud’da sosyal adalet, özel mülkiyet, kâr, fiyat kontrolü, ölçüler tart›lar vekalite hakk›nda hükümler yer alm›flt›r. Daha da önemlisi bu gibi konulara bakanyarg›çlar›n varl›¤›yd›.

Yahudi hukukundaki faiz yasa¤› yine ifl ahlak›na iliflkin bir düzenlemeydi ve ti-cari ifllemleri etkiliyordu. Bu yasa¤a karfl› gelifltirilen kâr ortakl›¤›na dayal› sözlefl-meler yap›l›yordu. (Örne¤in Iska ad›yla bilinen sözleflmeler) Her ne kadar Yahudiifl ahlak›, Püriten ya da Protestan ifl ahlak›yla benzerlik içindeyse de, Yahudilikgünlük yaflam üzerinde kapitalizm ile sonuçlanacak bir rasyonalite getirememifltir.Weber buna neden olarak Yahudi ifl ahlak›ndaki çifte standard› göstermifltir. Çün-kü bir Yahudi di¤er bir Yahudi kardeflinden faiz alamazken, Yahudi olmayan bi-rinden rahatl›kla alabilirdi. ‹flte bu çifte ahlaki standart kapitalizmin geliflmesi içinelzem olan toplumsal güven ve rasyonalite ilkeleriyle çelifliyordu (Weber, 1982).Buna ra¤men Sombart, Yahudili¤in ve Yahudi ifl ahlak›n›n kapitalizmin geliflme-sinde çok önemli bir rol oynad›¤›n› belirtmifltir (Arslan, 2001).

Dinlerin ifl ve çal›flma ahlak›ndaki rolü san›ld›¤›ndan daha büyük ve önemli ol-mufltur. H›ristiyanl›k da ifl ahlak›nda önemli etkisi olan bir dünya dinidir. H›risti-yanl›k öncelikle köleler aras›nda yay›lan bir dindi ve ilk zamanlarda bir çeflit Ya-hudi mezhebi olarak anlafl›l›yordu. H›ristiyanl›¤›n evrensel bir din haline gelmesi,Tarsuslu Paul’un bu inan›fl› Yahudi olmayanlar aras›nda da yaymas›yla mümkün


Normatif ifl ahlak›, iflahlak›na uygundavran›fllar›n neler olmas›gerekti¤i konusunu incelerve ifl ahlak› ilkelerininbelirlenmesi üzerinde çal›fl›r,ne yap›lmal› ne yap›lmamal›sorusuna cevap arar,temelini ahlaki sa¤duyudanyap›lan ç›karsamalaroluflturur.

olmufltur. H›ristiyanl›¤›n ilk zamanlar›nda Kilise zenginlik ve ticarete flüpheylebakm›flt›r. ‹lk Kilise babalar› her ne kadar iflletmecilik ve ticaret faaliyetlerini ahla-ken kabul edilebilir bulmufllarsa da, para h›rs›, hilekârl›k ve lüks tüketime karfl›uyar›lar› da hemen arkas›ndan eklemifllerdir. Yahudili¤in aksine H›ristiyanl›k tica-reti, insanlar›n birbirlerinin eksikliklerini gidermeleri aç›s›ndan bir hizmet olarakgörmüfl ve H›ristiyan tüccarlar›n H›ristiyan olan ve olmayan tüm insanlara karfl› dü-rüst olmalar›n› ve ayn› ifl ahlak› standartlar›n› uygulamalar›n› vaaz etmifltir. ‹flte buözellik H›ristiyanl›¤›n evrensel bir ifl ahlak› oluflumundaki katk›s›d›r.

Orta Ça¤lar boyunca Kilisenin ifl ahlak› konusundaki düzenlemeleri ifl faaliyet-lerine s›n›rlay›c› bir etki yapmam›flt›r. Ancak faiz yasa¤›, Kilise ile finans dünyas›aras›nda bir gerilim yaratm›flt›r. Yunan ve Roma’dan gelen bir gelenek olarak faizyasa¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar Kilise taraf›ndan korunmufltur. Borç veri-len miktardan daha fazlas›n› istemek bir günah olarak kabul edilmifltir. Burada H›-ristiyan Kilisesi Aristotales ve Yunan düflüncesinden gelen bir mant›kla paray› an-cak bir mübadele arac› olarak görmüfltü. Örnek olarak, bir ev sahibi evini kirayaverdi¤inde evinin hala sahibidir ve ev üzerinde satmak, kiraya vermek gibi tasar-ruflarda bulunabilir. Oysa nakit para sahibi bir kimse paras›n› borç olarak verdi-¤inde art›k o para kendine dönene kadar herhangi bir tasarrufta bulunamaz. Borçalan da kirac› örne¤inde oldu¤u gibi gerçek bir hizmetten yararlanmamaktad›r.

Orta Ça¤ H›ristiyan felsefesinde paran›n bir zaman de¤eri oldu¤u kabul edilme-mifltir. Kapitalizmin geliflme aflamas›ndaki ifl dünyas› ile kilise aras›ndaki faiz yasa-¤›ndan kaynaklanan bu gerilim, Protestan Reformcular› taraf›ndan giderilmifltir.Çünkü Protestanl›kta sermaye koyan kiflinin faiz hakk› yasallaflt›r›lm›fl ve dinenmeflru say›lm›flt›r. Faiz yasa¤›n› kald›rmas›, ticari ve mesleki baflar›y› tanr›sal bir lü-tuf saymas›yla Protestanl›k ve özellikle de Kalvinizm, kapitalizm için gerekli psiko-lojik alt yap›y› haz›rlam›flt›r (Weber, 1985). Faiz yasa¤›na iliflkin yasalar ‹ngiltere’de1854’te yürürlükten kald›r›lm›flt›r.

Her ne kadar dini sistemler ifl dünyas›n›n gerekleriyle uzlaflmaya zorlanm›fllar-sa da faizin reddi uzun süre din ve ifl dünyas› aras›nda bir gerilim ve ahlaken birikilem oluflturmaya devam etmifltir. ‹lahiyatç›lar, cari faiz haddiyle tefecilerin finan-sal aç›dan zor durumda kalm›fl olanlardan ald›klar› afl›r› faiz aras›nda bir ayr›myapmaya bafllam›fllard›r. Asl›nda Bat› toplumunda problemin kökeni Rönasansakadar uzanmaktad›r. fiöyle ki o dönemde kâr elde etme ve ticarete karfl› ahlakenolumsuz tutum ve tav›rlar devam etti¤i halde pratik olarak sermaye birikiminin vekapitalizmin yolu aç›lm›flt›r. Kapitalizm gelifltikten sonra da eski ahlak›n yerini ala-cak yeni bir ahlak oluflmam›fl ve böylece bir ahlaki boflluk ve bundan do¤an top-lumsal gerilim meydana gelmifltir.

Kapitalizme yol açan Protestan çal›flma ve ifl ahlak›n›n yan› s›ra H›ristiyan poli-tik iktisatç›lar› taraf›ndan 18. yüzy›l›n sonu ve 19.yüzy›l›n bafl›nda bu konuda baz›ideolojiler gelifltirilmifltir. Bu ideolojilere göre politik ekonomi, fakirlik, eflitsizlikgibi konular›n kaç›n›lmaz olarak içerildi¤i sosyal realiteyi objektif olarak tan›mla-mak durumundad›r.

Ço¤unlu¤u Sünni ve Alevi Müslümanlardan oluflan Türkiye toplumunun top-lumsal yap›s› ‹slam dini ve geleneklerinden büyük ölçüde etkilenmifltir. Bu bak›m-dan ifl ahlak› söz konusu oldu¤unda ‹slam’› göz ard› etmek sosyolojik gerçeklerleba¤daflmayacakt›r. Türkiye’de ifl ahlak› ilkelerinin oluflturulmas›nda ‹slam ahlak›ve ‹slam medeniyetinin zengin miras›ndan yararlanmak, özellikle halk›m›z›n ço-¤unlu¤unu oluflturan inanan kitleler için bu ilkeleri daha uygulanabilir ve meflruk›lacakt›r. ‹brahimi dinlerin sonuncusu olan ‹slam dininin ve bu dinden kaynakla-


nan ‹slam medeniyetinin ifl ahlak› ile ilgisi dinin ortaya ç›k›fl tarihi kadar eskidir.Çünkü bizzat ‹slam dininin peygamberi bir tüccard›r ve gerek Kur’an gerekse pey-gamberin sözlerini kapsayan hadisler ifl ahlak› konusunda birçok hüküm içermek-tedir. ‹slam dini kaynaklar› ifl ve ticaret faaliyetlerini övmüfl teflvik etmifl ve bu fa-aliyetlerin sadece Müslümanlara de¤il tüm insanlara karfl› do¤ruluk ve dürüstlükiçinde yerine getirilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Bunun yan›nda Yahudilik ve H›ris-tiyanl›ktaki faiz yasa¤› ‹slam’da da korunmufl ancak bu konu hala bir çözüme ulafl-t›r›lamam›flt›r. Çünkü Kur’an’da yasaklanm›fl olan Riba’n›n ne tür bir faiz oldu¤uhakk›nda görüfl birli¤i yoktur. Bundan baflka faiz yasa¤›na karfl› gelifltirilen hile-i-fleriyeler ve baflka isimler alt›nda faiz yürütme ifllemleri ifl ahlak›nda önemli bir de-jenerasyon nedeni olmufltur. fiöyle ki hile-i-fleriye yoluyla Tanr›’y› aldatt›¤›n› düflü-nen bir kiflinin insanlar› aldatmamak gibi bir ahlaki ilkeyi izleyece¤ini beklemekgerçekçi olmayacakt›r. Bu aç›dan faiz sorunun dini aç›dan çözümlenemeyifli ‹slamdünyas›nda Yahudili¤e benzer bir çifte standart oluflturmufltur. Oysa çal›flma vedürüst ticaretin ibadet mertebesinde yüceltildi¤i bir din olarak ‹slam, kapitalizminruhuna en az Protestanl›k kadar uymaktad›r. Müslüman toplumlar›n kapitalizmigelifltirememelerinin temelinde, oryantal despotlu¤a dayanan siyasal rejimlerin malve özel mülkiyet haklar›n› garantiye alamamas›ndan kaynaklanan ekonomik istik-rars›zl›¤›n önemli bir rol oynad›¤› düflünülmektedir.

(1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹fl Dünyas›‹fl ahlak› hakk›ndaki araflt›rmalar, 20. yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa ve Amerika’dakigeleneksel liberal anlay›fl›n zay›flamas› ve sosyalist ak›m›n güçlenmesiyle baflla-m›flt›r. Bu ayn› zamanda iflletmecili¤in bir meslek olarak ortaya ç›k›fl› ve yönetimbiliminin de bir disiplin olarak belirmeye bafllad›¤› y›llara denk gelmektedir. Ay-n› y›llarda F. W. Taylor yönetim biliminin temellerini atmaktayd›. Sosyalist ve li-beral hareket aras›nda fliddetlenen tart›flmalar ayn› zamanda iflletmelerin ve ifllet-mecili¤in amaçlar›n›n ve topluma katk› veya zararlar›n›n da tart›fl›lmaya bafllan-mas›na neden olmufltur. Bu sayede iflletmecilikte ahlaki de¤erler de sorgulanma-ya bafllanm›flt›r. Örne¤in, tekel konumundaki flirketlerin kârlar› da bu ba¤lamdaele al›nm›flt›r. K›ta Avrupas›’nda ise daha çok politik ekonomi yoluyla sistem tar-t›flmalar›na a¤›rl›k verilmifltir. Oysa ABD’de daha somut ve uygulamal› ahlak›n ko-nusuna giren sorunlar tart›fl›lm›flt›r. 1900-1920 y›llar› aras›nda ahlakç›lar, kad›n veçocuklar›n çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi, iflçilerin tazminat haklar› ve reklam-larda gerçe¤e uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konular› tart›flm›fllard›r. Bunun içinABD’de “Daha ‹yi ‹flletmecilik Dairesi” oluflturulmufl ve üniversitelerde ifl ahlak›dersleri gerek kurs gerekse ders programlar›nda yer almaya bafllam›flt›r. 1904-1918 y›llar› aras›nda ABD’de verilen “ticaret ahlak›” derslerinde daha çok iyi ifllet-mecili¤in iyi bir ahlak temeli olmas› gerekti¤i üzerinde durulmufltur. Yine 1908-1915 y›llar› aras›nda Britanya’daki Scheffield Scientific School’da verilen ticaretahlak› derslerinde ahlaki rehberli¤e ihtiyaç duyulan temel iflletmecilik konular›n›nsaptanmas›na çal›fl›lm›flt›r. Özellikle gazetecilik, muhasebecilik ve hukukçulukahlaki yönden mercek alt›na al›nm›flt›r. Zaman›n geliflen teknolojisi karfl›s›nda or-taya ç›kan yeni sorunlar› da kapsayacak flekilde ifl dünyas› için ahlaki kurallar ge-lifltirilmifl, bu kurallar›n hem ticaret ve sanayi hem de kamu politikalar›na yol gös-termesi amaçlanm›flt›r.


(1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹fl Ahlak›Birinci Dünya Savafl› öncesinde ifl ahlak› konusunda yap›lan tart›flmalar genelliklekapitalizmin elefltirisi ve sosyalist alternatif üzerinde durmufltur. Refah›n bölüflül-mesi ve devletin ekonomiye müdahalesi gibi makro konular tart›flmalar›n odaknoktas›n› oluflturmufltur. Bu tür tart›flmalar genellikle baz› ahlaki yarg›larla sonuç-land›r›lm›flt›r. Asl›nda bu tart›flmalar›n 19. yüzy›la uzanan bir geçmifli vard›r. 19.yüzy›lda iflletmecilik kendine toplum içinde kabul edilebilir bir pozisyon ar›yordu.Bu ba¤lamda iflletmecili¤in ahlaki boyutlar› da gündeme gelmiflti. Almanya’da MaxWeber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› çal›flmas› ve Britanya’da daR. H. Tawney’in “Din ve Kapitalizmin Yükselifli” adl› kitab›, 20. yüzy›l›n bafl›ndayay›nlanm›fl ifl ahlak› konusunu özellikle meslek ahlak› boyutuyla gündeme geti-ren eserlerdir. ‹fl ahlak›n›n ikinci safhas› daha çok ABD’de flekillenmifltir. Britan-ya’da yap›lan çal›flmalar genellikle felsefe ve ilahiyat kapsam›nda de¤erlendirilmifl-tir. Oysa ABD’de ifl ahlak› din, siyaset ve felsefeden ba¤›ms›z bir disiplin olarak ge-liflmifltir. 1920-1950 y›llar› aras›n› kapsayan otuz y›l içinde ifl ve meslek ahlak› ilke-lerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartlar›n gelifltirilmesi, reklamlar›ngerçe¤e uygun olmas›, bankerler, sigortac›lar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi ko-nular ele al›nm›flt›r.

Bu dönem içinde Bat› dünyas›nda ifl ahlak›n› ilgilendiren iki yeni geliflme dahagündeme gelmifltir. Bunlardan biri eskiden hekimlik, hukukçuluk, akademisyenlikve papazl›kla s›n›rl› olan meslek (profession) say›s›n›n artmas›yd›. Örne¤in, mü-hendislik bir meslek haline geliyordu. Bir di¤er önemli geliflme ise yine bu trendeba¤l› olarak yöneticili¤in iflletme sahipli¤inden ayr›larak tamamen ayr› bir meslekigrup haline gelmesiydi. Özellikle bankac›l›k, hukukçuluk, muhasebecilik ve rek-lamc›l›k gibi alanlarda gerek meslek sahibi kiflilerin gerekse iflletmelerin toplumakarfl› ahlaki sorumluluklar› gibi önemi günümüzde de devam eden konular tart›fl›l-maya bafllanm›flt›r. Meslek ahlak› ilkelerinin oluflturulmas› bu dönemin en bellibafll› karakteristi¤idir. Bu dönemde ortaya ç›kan çok önemli bir geliflme de eski-den kiflisel bir sorun olarak görülen ifl ya da ticaret ahlak›n›n, bu anlay›fl terk edi-lerek firman›n ifl ahlak› ya da ahlaki sorumlulu¤u kavram›n›n geliflmeye bafllama-s›d›r. ‹fl ahlak› konusunda ilk ampirik çal›flmalar da yine bu dönemde ABD’de ya-y›nlanan reklamc›l›k konulu akademik dergilerde yer alm›flt›r. Yöneticili¤in iflletmesahipli¤inden tamamen ayr›lmas›yla birlikte yöneticiler için kurslar, konferanslarve akademik yay›nlar, yöneticilik mesleki kimli¤inin oluflmas›na yard›m etmifl buarada ifl ve meslek ahlak›na iliflkin yaz›lar da bu yay›n ve kurslar›n kapsam› içinegirmeye bafllam›flt›r. Britanya’da 1920’de kurulan Endüstriyel Yönetim Enstitüsü bugeliflim süreci içinde bir kilometre tafl›n› temsil etmektedir. Bu kurumun faaliyetegeçmesiyle birlikte ifl ahlak› disiplini tamamen iflletmecilik kapsam›nda görülmeyebafllanm›fl ilahiyat, felsefe ve iktisattan ba¤›ms›zlaflm›flt›r. Böylece ifl ahlak›n› konualan dersler iflletmecilik e¤itimi veren kurumlar›n müfredat›na girmeye bafllam›flt›r.Yine bu dönemde ifl ahlak›nda iki temel ayr›m ortaya ç›km›flt›r. Bunlar iflletmeniniç faaliyetlerinden kaynaklanan ahlaki sorunlar ve iflletmenin d›fl faaliyetleri sonu-cu oluflan ahlaki sorunlar ayr›m›d›r. Bir sonraki aflamada ise akademisyenler yöne-ticilik sektörü taraf›ndan yap›lan deneysel katk›lar› analiz ederek konunun teorisi-ni ve ilkelerini oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Borden ve Hoper’in (Borden. ve Hop-per, 1921). “Bankac›l›k ve ‹fl Ahlak›” adl› kitaplar› 1921’de Chicago’da yay›nlanarakbu alandaki ilk teorik ve sistematik çal›flmay› oluflturmufltur. Bu çal›flma ayn› za-manda üniversitelerde okutulan ilk ifl ahlak› kitab›d›r.


(1950 - 1970): ‹fl Ahlak› ve Büyüyen Karmafl›kl›k ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra 1950-1970 y›llar› aras›ndaki yirmi y›l ekonomininhem ABD’de hem de Avrupa’da patlama yapt›¤› refah y›llar› olarak bilinmektedir.Bu y›llarda kitle üretimi yapan dev firmalar ve uluslararas› flirketler art›k ifl dünya-s›n›n vazgeçilmez unsurlar› haline gelmifllerdir. Bu y›llarda iflletme yöneticili¤i defirmalar›n hacimlerinin büyümesiyle birlikte karmafl›klaflmaya bafllam›flt›r. Pazarla-ma, pazar araflt›rmas›, personel yönetimi, halkla iliflkiler gibi yeni iflletme fonksi-yonlar› oluflmaya bafllam›flt›r. Bu dönemin bafllar›nda da ahlaki problemler hala ki-flisel bir mesele olarak ele al›nmaya devam etmifltir. Tüketici haklar›, reklamlar vesat›fl gelifltirme teknikleri incelenmeye bafllanm›flt›r. Bununla beraber bu döneminikinci yar›s›nda örgüt teorisinin bulgular› kullan›lmaya bafllanm›fl ve bu do¤rultu-da iflletme bir ahlaki birim ya da bütün olarak ele al›nm›flt›r. 1960’lar ise ifl ahlak›alan›nda yap›lan çal›flmalar›n büyük bir art›fl gösterdi¤i bir on y›ld›r. Bu dönemdepek çok alan araflt›rmas› yap›lm›fl, doktora tezleri ve kitaplar yaz›lm›flt›r. 1962 y›l›n-da Pennsylvania Devlet Üniversitesi’ndeki ifl idaresi okulunda “ahlak ve iflletme”ad›yla üç ders yer alm›flt›r. 1953’te ABD’deki fakülte ve yüksek okullar›n % 5,6’s› iflahlak›na programlar›nda yer verirken 1967’de bu oran % 17’ye ç›km›flt›r. Fakat iflahlak› derslerinin say›s›ndan çok önemli olan bu dönemde derslerin içeri¤inin ge-nifllemifl olmas›d›r. ABD’deki seküler ifl ahlak›n›n aksine Avrupa’da1950-1970 y›lla-r› aras›ndaki ifl ahlak› çal›flmalar›nda Kilise ve teoloji ba¤lant›s› önemli bir yer iflgaletmifltir. Britanya’da ifl ahlak›yla ilgilenen yazarlar genellikle Anglikan Kilisesi ileba¤lant›l› olmufltur. Katolik Kilisesi bünyesinde de çal›flanlar›n ve yöneticilerin yerald›¤› organizasyonlar kurulmufltur.

(1970 -1990), ‹fl Ahlak›nda Düzen Getirme Giriflimleri1977 y›l›na gelindi¤inde iflletmelerin ahlaki teorileri de oluflmaya bafllam›flt›r. ‹fl ah-lak› ayr› bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men felsefeciler ve teologlar, ifl ah-lak›na katk› vermeye devam etmifllerdir. ABD’deki iflletmecilik okullar›n›n nere-deyse yar›ya yak›n› 1970’lerin ikinci yar›s›nda ifl ahlak› derslerini programlar›na al-m›fllard›. Üniversitelerde ifl ahlak› merkezleri aç›lmaya bafllam›fl ve ifl ahlak› (busi-ness ethics) art›k bu adla kurumlaflmaya bafllam›flt›r. Bununla beraber “ifl ahlak›”konusu iflletmecilik okullar›nda hala flüpheyle karfl›lanan bir konu olmaya devamediyordu. Bu flüpheler, ahlak›n insan davran›fllar›n›n ayr›lmaz bir parças› oldu¤uve bundan ayr› bir ifl ya da iflletmecilik ahlak›ndan söz edilemeyece¤i görüflündenkaynaklanmaktayd›. Öte yandan firmalar›n topluma karfl› sorumluluklar› oldu¤uve bu sosyal sorumlulu¤un incelenmesi gerekti¤i, ifl ahlak› savunucular›n›n temelargüman› olmufltur. Bu dönemde ifl ve çal›flma sosyolojisiyle ilgili kavramlar da iflahlak› kapsam›nda ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, de¤erler, strateji, yap›, sis-temler, beceriler ve kültür gibi kavramlar ifl ahlak› içinde incelenmeye bafllanm›fl-t›r. Bu, bir anlamda 20. yüzy›l›n bafl›na bir geri dönüflü ve çal›flma ahlak›n› (workethic) Weber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› eserinde vurgulad›¤›noktalar› ifl ahlak›na dâhil etme anlam›na da gelmektedir. Bu dönemde yavafl ya-vafl firmalardan uymas› beklenen ahlaki ilkeler oluflmaya bafllam›fl, firma politika-lar›n›n ahlaki boyutu ortaya ç›km›flt›r. 1980’lerden sonra örgütler ve firmalar, o za-mana kadar hiç olmad›¤› kadar toplumda önemli roller üstlenmeye bafllam›fllar vedolay›s›yla ifl ahlak›n›n önemi de buna ba¤l› olarak artm›flt›r. Bürokratik yetki ye-rine kiflisel güç ve karizma daha fazla öne ç›km›flt›r. Bu durumda hem firman›nhem de kiflilerin ahlaki sorumluluklar› eflit ölçüde önemli hale gelmifltir. Bu dö-


nemde ifl ahlak› konusunda uluslararas› organizasyonlar kurulmaya bafllam›flt›r.Bunlardan en önemlisi 1987 y›l›nda Hollanda’da kurulan Avrupa ‹fl Ahlak› Örgütü-dür. (EBEN, European Business Ethics Network). (EBEN’in Türkiye temsilcili¤iniHacettepe Üniversitesi, ‹flletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma MerkeziHÜEM üstlenmifltir ve 2003 y›l›nda yap›lan 1. Türkiye ‹fl Ahlak› Kongresinde Tür-kiye çal›flma grubu kurulmufl Ekim 2008’de de 22. EBEN Kongresi Antalya’da ya-p›lm›flt›r.) 1980’lerin ikinci yar›s›ndan sonra ifl ahlak› alan›nda dünya çap›nda aka-demik dergiler yay›nlanmaya bafllam›fl ve iflletmecilik alan›nda ifl ahlak› konusun-da yap›lan alan araflt›rmalar›n›n say›s› h›zla artmaya bafllam›flt›r. Bu araflt›rmalardakültürleraras› karfl›laflt›rmalar özel bir yer tutmufltur.

(1990 - ) Küresel ‹fl Ahlak› 20. yüzy›l›n son on y›l›nda geliflen enformasyon teknolojileri ve ‹nternet, gezege-nimizi flimdiye kadar hiç olmad›¤› kadar bir bütün haline getirmifl ve bir iletiflimdevrimi yaflanm›flt›r. 1993’te Sovyetler Birli¤inin çöküflüyle sosyalist sistem de çök-müfl, pazar ekonomisi sosyalist devletin hala varl›¤›n› sürdürdü¤ü Çin’e kadar gir-mifltir. Bu geliflmelerle birlikte artan ifl hacmi ve dünya nüfusunun çevreyi ciddiboyutlarda tehdit etmeye bafllamas› ifl ahlak›n›n kapsam›na firmalar›n neden oldu-¤u çevresel sorunlar› da eklemifltir. Küreselleflmenin bir sonucu olarak ortaya ç›-kan çok uluslu ve küresel firmalarda, kültürel farkl›l›klar›n üstesinden gelme, ay-r›mc›l›k gibi konular ifl ahlak› araflt›rmalar›n›n popüler konular› aras›na girmifltir. ‹flahlak› dersleri art›k ABD’deki iflletmecilik okullar›n›n hemen tümünün müfredat›-na girmifltir. 21. yüzy›la girildi¤inde firmalar›n en az devletler kadar dünyada a¤›r-l›¤›n›n artmas›yla birlikte, ifl ahlak› da küresel düzeyde önemi artan bir disiplin ha-line gelmifltir.

GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹fi AHLAKININ TEMELLER‹

Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji)‹fl ahlak› söz konusu oldu¤unda sorulmas› gereken sorulardan biri de “‹fl ahlak› ifl-letmenin ç›karlar› için mi gereklidir, yoksa toplumun ç›karlar› için mi gereklidir?”sorusudur. ‹flletmenin ç›kar›na uygun oldu¤u için ifl ahlak›na uymak gerçekten ah-laki bir davran›fl m›d›r? Bu sorulara cevap vermek için sezgilerimize güvenemeyiz.Bunun için ahlak teorilerine bakmal›y›z. Bu teorilerden deontoloji ve teleoloji yak-lafl›mlar› bize ›fl›k tutacakt›r.

Ahlakl›l›¤› kiflisel ç›karlardan tamamen ayr› tutan ahlak felsefesi Alman filozofImmanuel Kant taraf›ndan gelifltirilmifltir. Kant’›n ahlak›nda esas olan mutluluk yada fayda de¤il, mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmakt›r. Kant ahlak›nda ahlakidavran›fl› motive eden güç, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlakl›l›k bu an-lamda koflulsal bir durum de¤ildir. Baflka bir deyimle ahlaki davranmak için bellikoflullar›n yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davran›fl her koflulda ve durumne olursa olsun ortaya konmas› gereken bir davran›flt›r. Bu durum Kant’›n ahlak te-orisine belki so¤uk, kat› ve çekici olmayan bir görünüm vermifl olabilir, fakat unu-tulmamal›d›r Kant ideal durumu gösteren saf bir ahlak teorisi kurmaya çal›flm›flt›r.Kant’›n ay›rmaya çal›flt›¤› davran›fllar, ahlakl› olmak için ahlakl› olmak ile korku,görüntü, ya da belli faydalar› elde etmek için ahlakl› davranmakt›r. Ahlakl›l›k (mo-ral kredi) insan›n tek bafl›na sorumlu oldu¤u eylemlerden gelir (Sorrel ve Hendry,1994).


Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant taraf›ndan savunulmufltur. Bu-na göre belli baz› fleyler sonuçlar› ne olursa olsun insanl›k için ahlaki olarak ba¤-lay›c›d›r. Örne¤in, öldürmek, tecavüz etmek, iflkence etmek, soyk›r›m yapmak so-nuçlar› ne olursa olsun kötü eylemlerdir. Kant’›n do¤al haklar ödev ahlak›na göreinsanlar do¤ufltan baz› haklara sahiptirler. Haklar teorisine göre baz› evrensel do¤-rular vard›r ve bunlar zaman ve flartlara göre de¤iflmezler (Stackhouse, McCann,Roels and Williams, 1995).

‹lk defa Kant, örne¤in mutluluk gibi göreli bir kavramla insan ahlak›n›n incele-nemeyece¤ini söylemifltir. Çünkü mutluluk kifliden kifliye de¤iflen öznel bir kav-ramd›r. Böylece birinin ahlakl› dedi¤i bir eyleme bir baflkas› ahlaki de¤il diyebile-cektir. Kant’a göre ahlak›n temelini herkese göre de¤iflmeyen bir fley oluflturmal›-d›r. Bu da “iyili¤i isteme ve ahlak yasas›d›r.” Kant için ahlak yasas› hiç bir kay›t vekoflula ba¤l› olmayan yani koflullu (hipotetik) de¤il, koflulsuz (kategorik) olan birbuyruktur (Imperative). ‹nsan öyle hareket etmelidir ki hareket ve davran›fllar› ay-n› zamanda baflka insanlar için de bir ilke ve yasa olsunlar.

Kant’a göre insanlar mutluluk peflinde koflmakla onu elde edemezler, insan an-cak mutlulu¤a hak kazanmaya çal›fl›r ve vicdan› ile ahlak yasas›na uymaya çal›fl›r.Kant ahlak›na göre, ahlaki olmayan davran›fllar özünde rasyonel de¤ildir. Yap›lanherhangi bir eylem ya da davran›fl›n iyi mi kötü mü oldu¤unu Kant ahlak›na göresorgulamak istiyorsak flu soruyu sorabiliriz. “E¤er herkes böyle yaparsa ne olur?”,“Herkesin bunu yapmas›n› ister miyiz?” Böylece Kant’›n görev ahlak›n›n herkes ta-raf›ndan benimsenen ve herkesin benimsemesi istenen objektif, evrensel ilkeler-den olufltu¤u söylenebilir.

Kant iyi iradeyi ödeve ba¤lam›flt›r. Bir ödevi yerine getirdiysek iyi bir ifl yapm›-fl›zd›r. ‹yi irade, do¤al istek ve içgüdülerimize ra¤men ödevlerimizi yerine getireniradedir. Kant’a göre gerçek ahlaki eylemler ödevden dolay› yap›lan eylemlerdir.Örne¤in ben hayat›m› sadece bunu yapmaya e¤ilimim oldu¤u için sürdürdü¤ümtakdirde, benim eylemimin ahlaki bir de¤eri olamaz. Eylemimin ahlaki bir de¤eri-nin olabilmesi için benim onu hayat›m› sürdürmek görevim oldu¤u için veya birahlaki yükümlülük duygusuyla yapmam gerekir. Kant elbette, hayat›m› bunu yap-may› arzu ediyor oldu¤um için sürdürmemin ahlaken yanl›fl oldu¤unu söylemez.Zira eylemim en az›ndan ödevime uygundur ve intihar gibi ödevle ba¤daflmaz de-¤ildir. Ancak bu eylem kendi içinde ahlaki bir de¤ere de sahip de¤ildir. Kant,ödevden dolay› yap›lan eylemin arzu ya da salt e¤ilimin bir sonucu olarak yap›laneylemden ay›rt edilmesi gerekti¤ini belirtir ve sonra da onun ahlak yasas›na uymakanlam›na geldi¤ini bildirir. Ahlaki eylemi güdüleyen fleyin ödev olmas› gerekti¤i-ni, böyle bir güdülemede özel ve belirleyici olmas› gereken fleyin yasaya sayg› ol-du¤unu ifade eder. Kant aç›s›ndan ödevler, kurallar ya da belli türden yasalar ta-raf›ndan yarat›l›r. Ahlak yasas› t›pk› do¤a yasas› gibi istisnas›z herkes için buyuranevrensel; tüm insanlar için geçerli olan, genel geçer bir yasad›r. Buna göre bir in-san›n eylemleri ahlaki bir de¤ere sahip olacaksa ahlak yasas›ndan kaynaklanmak,yasaya duyulan sayg›n›n sonucu olmak durumundad›r. Eylemlerin ahlaki de¤erionlar›n fiili ya da tasarlanm›fl sonuçlar›ndan de¤il, fail ya da öznenin eylemine te-mel yapt›¤› temel ilkeden (maksim) gelir. Kant maksimleri de koflullu ve koflulsuzbuyruklar diye ikiye ay›r›r. Buna göre koflulsuz buyruk (kategorik imperatif) ger-çek ahlaki buyruktur. Koflulsuz buyruk, belli bir eylem tarz›n› mutluluk da dâhil ol-mak üzere arzu edilen herhangi bir sonuçtan ba¤›ms›z olmak üzere buyuran buy-ruktur. Koflullu buyruklar›n yararc› bir yoruma elveriflli yönünü hesaba katan Kant,ahlaki yorumlar›n kendine özgü ba¤lay›c›l›klar›n› sadece onlar›n s›n›rlanmam›fl ev-


Haklar teorisine göre bellibaz› fleyler sonuçlar› neolursa olsun insanl›k içinahlaki olarak ba¤lay›c›d›r.Öldürmek, tecavüz etmek,iflkence etmek, soyk›r›myapmak sonuçlar› ne olursaolsun kötü eylemlerdir.

rensellikleri ve insan do¤as› ile ilgili olgulardan farkl› koflul ya da durumlardanolan ba¤›ms›zl›klar›yla aç›klanabileceklerini düflünmüfltür (Cevizci, 2009).

‹fl ahlak›na Kantç› aç›dan yaklafl›rsak sormam›z gereken soru, “‹fl ahlak› ifllet-menin ç›karlar› için mi gereklidir yoksa toplumun ç›karlar› için mi?” sorusudur. ‹fl-letmenin ç›karlar›na uygun oldu¤u için ifl ahlak›na uymas› gerçekten ahlakl› birdavran›fl m›d›r? Kant ahlak›na göre de¤ildir. Örne¤in, bir iflletmenin personelinesa¤layaca¤› sa¤l›k ve güvenli¤e iliflkin hizmetlerin verilme nedeni Kantç› ahlakagöre insanlar›n yaflama hakk›na sayg›n›n bir gere¤idir. Faydac› ahlak ise bunu ifl-letmeye faydal› oldu¤u için yap›lmas› gerekli bir fley olarak kabul eder. ‹fl ahlak›-n›n standartlar› genellikle Kantç› bir yaklafl›m sergiler. Baflka bir deyimle insanlarinsan olmalar›ndan ötürü ifl yerinde de belli haklara sahiptirler. Baz› yazarlar de-ontolojik yaklafl›mdan yola ç›karak ifl ahlak›nda görecelili¤i ret etmektedirler. Bu-na göre ifl ahlak› evrenseldir.

‹fl ahlak› alan›nda uygulanabilecek baz› evrensel ilkelere de¤inmek gerekirseflunlar› sayabiliriz:

• Mevcut ve potansiyel müflterileri, çal›flanlar›, iliflkili olunan di¤er firma vekurumlar› ve toplumu aldatmamak

• Kiflileri fiziksel, ruhsal ya da cinsel olarak taciz etmemek• Do¤ruluk dürüstlük ve adalet ilkelerine uymak• Çevreye zarar vermemek• Tüketicilerin ve çal›flanlar›n ve paydafllar›n haklar›na sayg›l› olmak• Yolsuzluk, rüflvet, torpil ve kay›rmac›l›k gibi uygulamalardan kaç›nmak• Sanayi ve ticari faaliyetlerde verimlilik ilkesini ahlaki s›n›rlar› aflmadan ger-

çeklefltirmek‹fl ahlak› konusunda üzerinde durulmas› gereken bir kavram da da¤›t›c› adalet

yaklafl›m›d›r. Buna göre örgütsel ödüller, örgüt üyelerinin örgütsel ç›kt› miktar›nayapt›klar› katk› oran›nda gerçekleflmelidir. Baflka bir deyiflle iyi ile kötü birbirindenayr›lmal›, ödül ve ceza sistemi ona göre oluflturulmal›d›r. Örne¤in, ülkemizdekidevlet üniversitelerinde yurt d›fl›ndaki en iyi akademik dergilerde araflt›rmalar› ya-y›nlanan, uluslararas› bilimsel toplant›larda bildiri sunan ö¤retim üyeleri ile bu ko-nuda hiç bir çaba göstermeyen ö¤retim üyeleri ayn› ücreti al›rlar. Bu durumdaaraflt›rma yapman›n herhangi bir çekicili¤i de kalmamaktad›r.

Her ne kadar ifl ahlak›na uymak iflletmeleri baflar›l› k›lar diye bir genellemeyapmak do¤ru de¤ilse de genel ahlak ilkelerine ve adalete uygun davranmak fir-man›n uzun dönemli amaçlar›na hizmet edecektir. Ahlak ve adalet ilkelerine uy-mayan bir iflletme insan kaynaklar› aç›s›ndan zay›flayacak, piyasada itibar›n› kay-bedecek, sonuçta bu da iflletmenin uzun dönemli amaçlar›na zarar verecektir.

Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)Deontolojik yaklafl›m yani Kantç› görev ahlak›n›n karfl›s›ndaki ahlak teorisi sonuç-salc›l›kt›r. Nas›l yaflanmas› gerekti¤ine dair ahlak teorileri en az›ndan iki farkl› kav-ram› içermelidir. Birincisi iyi ve kötünün ne oldu¤una yönelik bir görüfl di¤eri deeylemlerimizle neyi gerçeklefltirmek istedi¤imize yönelik görüfltür. Örne¤in klasikfaydac›l›k teorisi, yaflam›n amac›n›n mutluluktan zevk almak oldu¤unu söyler. Öteyandan do¤al hukuk teorisi, yaflam›n amac›n›n do¤al hukuk ile uyum içinde yafla-mak oldu¤unu belirtir. Burada önemli olan yaflam›n amac›n›n özel de¤il genel veevrensel baz› özelliklerle aç›klanmak istenmesidir. Yukar›da sözü edilen birincikavrama “de¤er teorisi” ya da “iyilik teorisi” ad› verilir. Ahlak felsefesinde ikinci te-oriye de “do¤ruluk teorisi” denmektedir. Bu sorulardan hareketle ahlak teorilerini


sonuçsalc› (teleolojik) ve sonuçsalc› olmayan (deontolojik) fleklinde ikiye ay›rmakmümkündür (Pettit, 1994).

Sonuçsalc›l›k aç›s›ndan bir kifli hangi de¤erleri benimserse benimsesin bu de-¤erleri ilerletmek ve gelifltirmek için çal›flmal›d›r. Sonuçsalc›lar de¤erlerle kiflileraras›ndaki iliflkiyi araçsal bir iliflki olarak görürler. Sonuçsalc›l›k (teleoloji) teorisi-ne göre bir eylem kendi bafl›na iyi ya da kötü de¤ildir. O eylemi iyi ya da kötü ya-pan eylemin sonuçlar›d›r. Örne¤in, bir insana ac› vermek e¤er ac› verici eylem te-daviyle sonuçlan›yorsa iyi yaralanmayla sonuçlan›yorsa kötüdür. Sonuçsalc› teori-nin en iyi bilinen örne¤i faydac›l›kt›r. Buna göre bir eylem ya da durumun iyi yada kötülü¤ü eylemden etkilenenlere sa¤lad›¤› faydaya göre ölçülür. Faydac›l›k ac›-dan kaç›nmay› ve mutlulu¤u art›rmay› öngörür. Faydac› yaklafl›ma göre daha bü-yük bir kötülükten kaç›nmak için daha az kötü olan fleyler hofl görülebilir. Örne-¤in, yalan söylemek kötüdür ama örne¤in bir kanser hastas›n› daha iyi tedavi ede-bilmek için onu hastal›¤›ndan bir süre haberdar etmemek ya da yanl›fl bilgilendir-mek hofl görülmelidir. Faydac›l›k söz konusu oldu¤unda sadece maddi faydalar›düflünmemek laz›md›r. Manevi faydalar da bir eylemin ahlakili¤i tart›fl›l›rken gözönüne al›nmal›d›r. Sonuçsalc›l›¤a göre bir fleyin iyili¤ine karar verilirken o eyleminsonucunda ortaya ç›kacak iyili¤in kötülü¤e oran›na bak›l›r. Do¤ru eylem en çokiyili¤i üretecek olan eylemdir (Shaw and Barry, 1992).

‹yinin ne oldu¤u sorusuna cevap veren teorilerin ço¤u iyilik için benzer stan-dartlar ortaya koyarlar. Sonuçsalc›l›ktan yola ç›karak faydac›l›k ak›m›n› savunanlarahlak›n estetikten farkl› oldu¤unu ve kendi bafl›na güzellik ve iyilik gibi kavram-larla u¤raflmad›¤›n› söylemektedirler. Buna göre ahlak bir sosyal iliflkiler teorisidir.Ahlaki olan bir fley, insanlar için de iyi olan bir fley olmak durumundad›r. ‹nsanla-r›n iyili¤ini sa¤layamayan bir iyilikten söz edilemez. Faydac›l›¤›n alt›n› çizdi¤i nok-ta iyi olarak nitelenen bir fleyin bir flekilde birileri için iyi olmas› gerekti¤idir. Fay-dac›l›¤›n esas›n› teflkil eden “fayda” kavram› esas›nda kullan›fll›l›ktan gelmektedir.Faydac›lara göre fayda ve kullan›fll›l›¤› dikkate almayan ahlaki ve dini sistemler sa-dece soyut ilkelerle u¤rafl›yorlar demektir. Fayday› kullan›fll›l›kla aç›klad›¤›m›z za-man “Öyleyse kimin için kullan›fll›l›k?” sorusu gündeme gelecektir. Faydac› filozof-lardan Bentham’›n bu konudaki cevab› faydac›l›¤›n öncülerinden olan Hobbes veHume’un görüfllerini yans›tmaktad›r. Bu da hazz› art›rmak ve ac›dan kaç›nmakt›r.Bu hedonistik faydac›l›k görüflü, sadece fiziki ac›lar ve hazlar dikkate al›narak pekçok defa karikatürize edilmifltir. Bütün karikatürler gibi bunda da bir abartma var-d›r. Bentham gibi yazarlar insanlar›n ço¤unun asl›nda hedonist (hazc›) olduklar›n›ac› ve zevk gibi dürtülerle hareket ettiklerini dolay›s›yla ahlak teorilerinin de insan-lar›n bu gerçe¤ini dikkate almalar› gerekti¤ini belirtmifllerdir (Goodin, 1994).

Sonuçsalc› ahlak teorilerine göre bir eylem veya oluflun iyili¤ini kötülü¤ünü oeylemin sonuçlar› belirler. Bafll›ca sonuçsalc› teoriler egoizm ve faydac›l›kt›r. Ah-lak filozoflar› egoizmi kiflisel ve kiflisel olmayan egoizm olmak üzere ikiye ay›rm›fl-lard›r. Kiflisel egoistler kendi uzun dönemli ç›karlar›n› önde tutarken di¤erlerininne yapmas› gerekti¤i hakk›nda sessiz kal›rlar. Kiflisel olmayan egoistler ise herke-sin kendi uzun dönemli ç›karlar›n› kollamas› gerekti¤ini ileri sürerler. Egoizm sözkonusu olunca baz› yanl›fl anlamalar da gündeme gelmektedir. Çünkü günlük dil-de kullan›lan egoizm ya da bencillik ile felsefik egoizm ayr›flmaktad›r. Örne¤inyanl›fl anlamalardan biri, egoistlerin yiyip içip gününü gün eden insanlar oldukla-r› yolundaki genel kan›d›r. Oysa uzun dönemli amaçlar›n› gerçeklefltirmek için k›-sa dönemli amaçlar›ndan vazgeçen bir insan da egoist olabilir.


Sonuçsalc›l›¤›n egoistlikten daha önemli olan k›sm› faydac›l›kt›r. Faydac›l›¤agöre eylemlerimizle, bu eylemlerimizden etkilenenler için iyili¤in kötülükten dahafazla ortaya ç›kmas›na dikkat etmeliyiz. ‹yi ile kastedilen mutluluk ve zevktir. O za-man ahlaki bir davran›fl ya da eylem herkes için mutluluk getiren bir eylem olma-l›d›r. Faydac›l›¤›n savunucular›ndan Jeremy Bentham (1748-1832) ve John StuartMill’dir (1806-1873). Bu iki filozof da kendi zamanlar›n›n sosyal reformcular›yd›larve faydac› yaklafl›m› o zamanlar›n kurumlar›n› elefltirmek için kullanm›fllard›. Butarihi nedenlerden ötürü Bat›’da faydac›l›k sosyal geliflme ve ilerleme kavramlar›y-la birlikte düflünülür. Bentham toplumu tek tek bireylerden oluflan bir bütün ola-rak görür (Bentham, 1998). Böylece “kamu yarar›” ya da toplumsal fayda denenfley, toplumdaki bireylerin ç›karlar›n›n toplam›ndan oluflur. Bir toplumun mutlulu-¤unu art›ran bir eylem, bireysel mutluluklar›n toplam›n› art›ran bir eylem olmakdurumundad›r. Bentham buradan yola ç›karak do¤ru eylemi, insan›n refah›n› enyüksek düzeye ç›karan eylem olarak tan›mlam›flt›r. Bentham’a göre zevk ve ac›, sa-y›, yo¤unluk ve süre olarak farkl›laflan duyumlard›r. Buna dayanarak Bentham bir“hedonik hesaplama” da gelifltirmifltir. Bu hesaplama yard›m›yla bireysel ya da ko-lektif bir davran›fl›n ahlakili¤i hakk›nda objektif bir kriter gelifltirdi¤ine inanm›flt›r.O’na göre zevkler kifliden kifliye de¤iflir. Kimileri entellektüel zevklere sahipkenkimileri de basit fiziki ihtiyaçlardan yukar› ç›kamayabilirler ama bu hiç de önemlide¤ildir. Önemli olan kiflinin en çok ne yapmaktan zevk ald›¤›d›r.

John Stuart Mill, Jeremy Bentham’›n zevk ilkesini çok basit bulmufltur. Mill, ze-kâ ve hayal gücünden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha üstün tut-mufltur.

Mill’e göre fayda ilkesi, ac›n›n ve zevkin göreli niteliklerini (kalitesini) dikkateal›r. Her ne kadar Bentham ve Mill zevk ve ac›n›n nitelikleri hakk›nda farkl› yakla-fl›mlar ortaya koymufllarsa da her ikisi de zevki ve mutlulu¤u nihai de¤er olarakkabul etmifllerdir. Bu anlamda her ikisi de hedonist say›labilir. Onlara göre zevkkendi bafl›na iyi ve de¤erli olan bir fleydir. E¤er bir fley iyi ise mutluluk getirdi¤iiçin iyidir. Örne¤in, e¤itim iyidir çünkü dünyay› daha iyi anlamam›za ve daha iyiimkânlarda yaflamam›za yani mutlulu¤umuza katk›da bulunur.

Baz› ahlakç›lar faydac›l›¤›, mutluluktan baflka sonuçlar› da kapsay›c› flekilde de-¤ifltirmifllerdir. Baz›lar› da bir kiflinin mutlulu¤u ile di¤er kiflilerin mutlulu¤unu kar-fl›laflt›rma ve dengeleme yoluna gitmifllerdir. Faydac›l›¤›n da iki türünden söz et-mek mümkündür. Bunlar, “eylem faydac›l›k” ve “kural faydac›l›k”t›r. Eylem fayda-c›l›¤a göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibisonuçlar getirece¤i hesap edilmelidir. E¤er öngörülen sonuçlar, di¤er eylem seçe-neklerine göre daha fazla toplam iyilik ya da fayda getiriyorsa söz konusu eylemahlaken tercih edilmelidir. Eylem faydac›l›ktan farkl› olarak gelifltirilen “kural fay-dac›l›k” kuram› sonuçsalc› olmayan teorilerin sonuçsalc›l›¤a ve faydac›l›¤a karfl›yöneltti¤i elefltirileri dikkate alm›flt›r. Bu kuram›n en bilinen savunucusu MichiganÜniversitesinden Profesör Richard Brandt’d›r (Brandt, 1996). Kural faydac›l›¤a gö-re faydac› standartlar, bireysel eylemlere de¤il fakat bir bütün olarak ahlak kural-lar›na uygulanmal›d›r. “Kural faydac›l›k” mutlulu¤u maksimize etmek için bir top-lumun ne tür ahlak kurallar›n› benimsemesi gerekti¤ini temel soru olarak ortayakoyar böylece optimal ahlaki kural kavram› gündeme gelir (Smith, 1976).

Erdem Ahlak›Erdem ahlak› da sonuçsalc› olmayan yaklafl›mlar›n içinde incelenebilir. Buradaönemli olan insanlar›n erdemli kabul edilen davran›fllar› sergilemeleridir. Bu dav-


ran›fllar›n sonucunda kiflinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesiönemli de¤ildir. Örne¤in yanan bir evde mahsur kalan bir çocu¤u kurtarman›n çokriskli oldu¤unu bile bile yang›na dal›p çocu¤u kurtarmadan kendisi de yanan birkifli, sonuçta faydal› bir eylem yapmam›flt›r. Üstelik bir yerine iki kifli ölmüfltür, an-cak bu eylem toplum taraf›ndan erdemli bir davran›fl olarak yüceltilir.

Bu anlay›flta Kant’daki ödev kavram›n›n yerine erdem kavram› geçer. Buna gö-re ahlakla ilgili di¤er tüm kavramlar erdeme indirgenebilir. ‹nsana yarafl›r iyi bir ya-flam için erdemin pay›n› vurgulayan bu ö¤reti, insan›n ahlaki aç›dan yetkinleflme-si ya da iyi bir karaktere sahip olabilmesi için gerekli olan›n ödev bilincinden çokerdemin ne oldu¤unun tam olarak bilinmesi oldu¤unu ileri sürer. Kökeni ilkça¤Yunan felsefesine, Aristotales’in “Nikomakhos’a Etik” adl› erdemleri anlatt›¤› kita-ba dek uzan›r. Ça¤›m›zda da Anscombe’un eskinin erdemlerine geri dönme ça¤r›-s›nda bulundu¤u 1958 tarihli makalesinde yeniden ifade bulur. Yazar bu makale-sinde umutlar›n tükendi¤i, kutsal bir yasa koyucunun varl›¤›na inançs›zl›¤›n doru-¤a ç›kt›¤› bu ça¤da ödev ya da yükümlülük türünden yasay› ça¤r›flt›ran kavramlar-la ahlak› temellendirmeye kalk›flman›n bir hata oldu¤unu söyler.

Erdem ahlak›n› di¤er bir ay›rt edici özelli¤i de eyleyen odakl› olufludur. Bir ey-lemin ahlaki aç›dan uygun olup olmad›¤›n› var›lan sonuçlara bakarak de¤erlendi-ren faydac›l›k ve sonuçsalc›l›¤›n tersine erdem ahlak›n›n temel ölçütü eylemde bu-lunan kiflinin ahlaki iyiyi içsellefltirip içsellefltirmedi¤i ya da ahlaki bak›mdan iyikaraktere ulafl›p ulaflmad›¤›d›r. Kifli belirli koflullarda erdemli eylemlerde buluna-bilir. Ancak bu onun tümüyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. Aristotales’in ah-lak felsefesinin özü olan erdeme ba¤l› kalan bu anlay›fl, Kant’›n ödev ahlak›na kar-fl› durmufltur. Buna göre koflulsuz buyruk (kategorik imperatif) koflulsuz bir itaattalep eden zorlay›c› bir yükümlülük bilgisinden ileriye geçemez (Güçlü, 2003).

Adalet Ahlak›Adalet (justice) kavram› yayg›n olarak hem genel kural ve ilkeler hem de belirlidurumlar karfl›s›nda bireylere yard›mc› olmas› için gelifltirilen özel kurallar için kul-lan›lmaktad›r. Bu genel ve özel kurallar olmadan do¤rulu¤u ya da adaleti bozanunsurlar› aç›klamak oldukça güçtür (Beauchamp ve Bow›e, 1988).

Adalet yaklafl›m›n›n formüllerinin bafl›nda, eflit olan bireylere eflit olmayan bi-reylere eflit olmayacak flekilde davranma vard›r. Her bireyin ödevinin ne oldu¤uhakk›nda çeflitli yollar ortaya konmaktad›r. Ancak, bireylere ödevler çal›flt›klar› ifl-ler, kabiliyetleri, haklar›, ihtiyaçlar› ve benzeri dikkate al›narak yüklenmelidir. Herkriter, belirli amaçlar ve durumlar için uygun olmal›d›r. Örne¤in, geçmiflte çal›flanbir kiflinin ald›¤› ücret bekâr ya da evli olmas›na göre farkl›l›k göstermek zorun-dayd›. Çünkü mant›k evli bireyin daha fazla kifliye bakt›¤›n› ve daha fazla parayaihtiyac› oldu¤unu kabul ediyordu. Ancak, günümüzde sosyal yap› de¤iflmeye vekad›nlar büyük oranda çal›flmaya bafllad›¤›nda eflit ifle eflit ücret anlay›fl› daha bas-k›n hale gelmifltir (George Richard, 1995).

Adalet görüflünün de¤iflik türleri vard›r. “Dengeleyici adalet” (ConpensatoryJustice), geçmifl haks›zl›klar›n telafi edilmesini ya da çekilen s›k›nt›lar›n bertarafedilmesini ifade etmektedir. “Cezaland›r›c› adalet” (retributive justice), yasalara uy-mayanlar›n ya da suçlular›n cezaland›r›lmalar›n› kapsamaktad›r. “Usule iliflkin ada-let”(procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaflmalara iliflkindo¤rulara iflaret eden adalet görüflünü aç›klamaktad›r. “Da¤›t›c› adalet” (distributi-ve justice) ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde da¤›t›m›n› içermek-tedir (Hal›c›, 2000).


Amerikal› felsefecilerden John Rawls genifl kabul gören bir adalet teroisi gelifl-tirmifltir. Bu teori, genel olarak Kant’›n yaklafl›m›na dayanmaktad›r. Rawls, tümak›lc› insanlar›n kabul edebilece¤i ilkelere ulaflmaya çal›flmaktad›r. Teori, özellikleahlaki yarg›lar› objektif uygulamak isteyenler için kullan›fll› bulunmaktad›r.

Rawls’›n adalet görüflü iki temel prensip üzerinde kurulmaktad›r. Bunlar (Rawls,2001);

1. Her bireyin, birbirine maksimum seviyede uyumlu, eflit özgürlük anlay›fl› ol-mal›d›r.

2. Sosyal ve ekonomik eflitsizlik; a. Herkesin lehine olarak beklentiler karfl›lanmal›,b. Herkese pozisyonlar ve imkânlar aç›k olmal›d›r.

‹fl dünyas›nda adalet yaklafl›m› alt›nda kararlar, eflitli¤e, do¤ru, faydalar›n (ge-lirler/ödüller) ve maliyetlerin bireyler ya da gruplara göre tarafs›z da¤›t›m›na da-yanmaktad›r. Adalet, faydalar›n ve birlikte çal›flmadaki a¤›rl›klar›n eflit da¤›t›m› du-rumlar›n› karakterize eden hassas bir konudur (Lewis, Goodman ve Fandt 1995).

Yaklafl›m›n temel ilkesi, daha önce de¤inildi¤i gibi, eflit olanlara eflit, eflit olma-yanlara eflit olmadan davran›lmas›d›r. Örne¤in, iki kifli ayn› iflte ayn› özelliklerlebirbirlerinden fark› olmadan çal›fl›yorlarsa, eflit ücret alacaklard›r. Ancak birisi di-¤erinin iki kat› çal›fl›yorsa iki kat› ücret alacakt›r (Hosmer, 1990).

Faydalar ve yüklerin adil da¤›l›m› söz konusu oldu¤unda ortaya ç›kmakta vekabul edilebilir kurallarla uzlaflma sa¤lamaktad›r. Bir bütün olarak toplum için ada-let, sosyal adalet olarak ifade edilmektedir. Sosyal adaletin anlam›, sosyal girdile-rin ve de¤erlerin da¤›t›m›n›n insanlara do¤ru bir oranda yap›lmazs›d›r (Hal›c›,2000).

Bireyler kendilerini sa¤l›k, gelir, ifl, bar›nma vb. yönlerden di¤er insanlarla re-kabet halinde buldu¤unda, ekonomik adalet önem kazanmaktad›r. Herkesi tatminedecek bir sosyal gelir yoksa sosyal gelir ve yüklerin nas›l da¤›laca¤› sorunu orta-ya ç›kmaktad›r. En önemli problem, kayna¤›n s›n›rl› olmas›d›r (Hoffman ve Moo-re, 1990).

Bu yaklafl›m›n genel sorusu fludur; “Bu do¤ru mu ya da adil midir?” Örne¤in,iflgörenler ödeme ölçülerinin adil olup olmad›¤›n› bilmek isterler; tüketiciler ise,al›flveriflte fiyatlar›n do¤rulu¤u ile ilgilenirler. Yeni vergi kanunlar› haz›rlan›r-ken, adilli¤i üzerinde düflünülmesi gerekmektedir. Adalet yaklafl›m›n› kullana-rak organizasyonlar, “Maliyetleri kim ödüyor?” ve “Faydalar› kim kazan›yor?” so-rular›n› göz önünde bulundururlar. Paylafl›m do¤ru görünüyorsa, eylem büyükolas›l›kla adildir.

Ç›karlar yüksek ise neyin adil neyin adil olmad›¤›na iflaret etmek tehlikeli birdurumdur. Toplumsal kurallar›n geleneklere dayanarak baz› gruplara imtiyazlarverdi¤inden beri genellikle gruplar aras›ndaki eflitsizlikler toplumlar›n sosyal tansi-yonunu yükseltmekte ve sistemin de¤iflmesi için eylemci talepleri ortaya ç›karmak-tad›r (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995).

Faydac› yaklafl›mda oldu¤u gibi, adalet yaklafl›m›nda da önemli bir güçlük, fay-da ve maliyetin do¤ru olarak ölçülememesidir. Bir di¤er s›n›rl›l›k ise birçok sosyalfayda ve yük manevi, duygusal ve psikolojiktir. Birçok insan ne yaz›k ki hayat flart-lar›n› mutlu bir flekilde kabul etmemekte ve çok az insan sosyal paylafl›mdanmemnun ve tatmindir. Bu nedenle adalet yaklafl›m›n› kullanmak zordur. Her nekadar herkes do¤ru davran›fllarla ilgili ise de ço¤u adaletin bunu tamamen gerçek-lefltirece¤ine flüphe ile bakmaktad›r. Bu duruma ra¤men, ahlaki çat›flmalara karfl›


adalet yaklafl›m› ifl dünyas›nda birçok durumda uygulanmaktad›r (Lewis, Good-man ve Fandt, 1995)

Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹fl Ahlak›na ‹liflkin Bak›flAç›lar›n›n TemelleriBuraya kadar daha çok Bat› dünyas›n›n ifl ahlak› aç›s›ndan konular ele al›nd›. ‹s-lam ve Do¤u Dinlerinde (Hinduizm, Budizm, vb) ahlak konusunda birçok yakla-fl›m olmakla birlikte yukar›da s›ralanan Bat› felsefesindeki ahlak kuramlar›yla kar-fl›laflt›rma kolayl›¤› aç›s›ndan tasavvuftaki ahlak anlay›fl›n› temel almak uygun ola-cakt›r.

‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak FelsefesiTasavvuf’un insan benli¤ini ele al›fl› ile ça¤dafl psikolojinin ve kadim Hindu gele-ne¤inin insan ruhu anlay›fl› aras›nda büyük bir paralellik vard›r. Tasavvufta benlik“nefs” terimi ile ifade edilir. Nefis ruhun d›flavurumudur ve yedi kattan oluflur.

Sufiler, Kuràn-› Kerimin çeflitli ayetlerine dayanarak, insan nefsinin alt› merte-besinin oldu¤unu ileri sürmüfller ve kendilerinden de yedincisi diye nefs-i-kâmile-yi ilave ederek yedi mertebeye ç›karm›fllard›r (www.sorularlaislamiyet.com, 2011).

1. Nefs-i Emmâre: Allah`›n emirlerine uymayan, yasaklar›n› çekinmeden ya-pan ve zevkine tabi olan nefistir.

2. Nefs-i Levvâme: Allah`›n emirlerine bazen uyan, bazen uymayan, iflledi¤igünahlardan dolay› üzülen ve sevaplardan dolay› sevinen nefistir.

3. Nefs-i Mülheme: Mümkün mertebe Allah`›n emir ve yasaklar›na uyan ne-fistir.

4. Nefs-i Mutmainne: ‹mân esaslar›na inanan, ‹slâm`›n emir ve yasaklar›nauyan, bu konularda hiç bir flüphe ve tereddüdü olmayan, neticede Allah ilemanevî bir ba¤ kuran ve bunun lezzetine ulaflan nefistir.

5. Nefs-i Radiye: Her yönüyle Hakkà yönelen, Allah`tan gâfil olmama fluuru-na eren ve O`ndan raz› olan nefistir.

6. Nefs-i Mardiyye: Bütün benli¤i ile Hakkà teslim olan ve böylece Allah`›nkendisinden raz› oldu¤u nefistir

7. Nefs-i Kâmile: Bütün kötülüklerden s›yr›l›p manevi olgunlu¤a eren nefis.Bu mertebeye eriflen bir kiflinin bütün s›fatlar› güzeldir ve her hali ibadetsay›l›r.

Bu nefis katlar›n›n Bat› felsefe ve psikolojisindeki karfl›l›klar›n› görmek hiç dezor de¤ildir. Örne¤in, S. Freud’un insan psikolojisini kabaca id, ego ve süperegoolarak üçlü s›n›fland›rmas›nda Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvame’nin id olaraktemsil edildi¤i, Nefs-i-Mülheme ve Nefs-i-Mutmaine’nin egoyu temsil etti¤i ve Nefs-i Radiye, Nefs-i Mardiyye ve Nefs-i Kâmile’nin de süperegoyu temsil etti¤i söylene-bilir. Yine Kant’›n pratik ak›l olarak tarif etti¤i ve bize ödevlerimizi yapt›ran akl›nda Allah’›n emir ve yasaklar›na uyan nefis olan Nefs-i-Mülheme’ye denk oldu¤ugörülebilir.

Hinduizm’de ve ondan etkilenen Teozofi gibi ak›mlarda da insan benli¤inin ye-di kat› vard›r. Bunlar›n ilk dördüne Kama Manas yani arzular›n akl› denir ki insa-n›n afla¤› benli¤ini ifade eder.

1. Fiziki beden2. Enerjetik beden3. Astral beden (can)4. Arzular›n akl› (Kama),


Bu dört bedenin üzerinde ise 5. Saf ak›l6. Sezgi7. Saf irade Bulunur ki bunlar da insan›n evrenin kozmik zekâs› ile paylaflt›¤› üst benlik ya

da bilinçlerini yani ruhunu temsil eder. Burada da ilk dört benli¤in Freud sistemin-de idi saf akl›n egoyu, sezgi ve saf iradenin de süperegoyu temsil etti¤i söylenebi-lir. Yine ilk dört benli¤in toplam› olan Kama Manas’›n Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvame’yi temsil etti¤ini de söyleyebiliriz. Özetle tasavvufta “‹nsan-›-Kâmil” ya daYahudi Kabbalas›nda ‹branice “Adam Kadmon” olarak ifade edilen mükemmel in-san, ahlaken de mükemmel bir insand›r. Buna göre bir insan›n ahlaken ilerlemesi,benli¤inin (egosunun) fark›ndal›k düzeyinin artmas›yla mümkündür. Fark›ndal›¤›yükselen insan, kendisine daha yüksek bir ahlaki referans noktas› seçecektir. Vic-dan olarak da adland›r›lan içimizdeki erdem ve iyili¤in kayna¤› hem tasavvufahem de Hint dinlerine göre insan›n üst benli¤i ya da ruhun üst katlar›d›r ki bu üstbenlik, yarat›c› güç (tanr›) ile iletiflim halindedir. O halde bir eylemin iyi olup ol-mamas› o eylemi ortaya koyanda sevgi, cömertlik, fedakârl›k, dürüstlük, adalet, tu-tarl›l›k ve benzeri erdemlerin içerilmesine ba¤l›d›r denebilir.

Bu gibi görüfller Henri Bergson taraf›ndan ifade edilen sezgici ahlaka tekabületmektedir. Bergsoncu epistemolojiye göre zekâ bilimsel bilgiyi üretir, ancak ah-lak ve metafizik bilgiyi üretemez. Ahlak›n ve metafizi¤in kayna¤› zekâ de¤il sezgi-dir (Güçlü, 2003) Bergson’un metafizik temel önermesi yarat›c› tekâmüldür. Yara-t›c› tekâmül ise bir olufl halini ifade etmektedir. Gerçekli¤e gelince, o, varl›k veonun oluflunu hayat› tekamülü halinde vicdani bir ak›fl olarak hissetmektedir (De-deo¤lu, 2003).

Ahilikde ‹fl ve Meslek Ahlak› De¤erleriTürk ifl ahlak› aç›s›ndan en önemli tarihi referans Ahilik kurumudur. Bir sistemi ah-laki perspektiften de¤erlendirmede kullan›labilecek ilk k›stas belki de insana ver-di¤i de¤er, önem ve rolde uzanmaktad›r. Her hareketin temel hedefinin insanlar›mutlu etmek oldu¤u dikkate al›n›rsa bu kriterin gereklili¤i anlafl›labilir. Ahilikte in-san sistemin merkezine oturtulmufl olup, her fley onun mutlulu¤u için gelifltirilmifl,hiçbir fleye “eflref-i mahlukat” kabul edilen insandan daha fazla de¤er verilmemifl-tir (Ekinci, 1990).

Bireylerin tek tek toplumu oluflturmas›, insan olgunlaflmas›n›n sonuçta toplu-mun refah düzeyine olumlu etkide bulunaca¤› gerçe¤i Ahileri insan odakl› olmayayönlendirmifltir. Ekonomik ve sosyal hayatta insanc›ll›k Ahi anlay›fl›nda para, malve zenginli¤e baflka manalar yüklemektedir (Ar›c›,1999).

Ahilik, baflkalar›n›n s›rt›ndan geçinme duygusu ve amac›yla mücadele etmek vekendi el eme¤i ile geçinme ülküsünü yay›p, kendi kendine yeter olma hedefini gü-den bir kurulufl olmufltur (Bayram, 1995). ‹bn Batuta Seyahatnamesi’nde, Ahilerinzorbalar›n hakk›ndan gelmek, onlar› yok etmek, zalim gruplarla mücadele etmekhususunda eflleri benzeri olmad›¤›n› söylerken, Ahilerin sadece konuklar› a¤›rlamagörevi görmediklerini belirtmekte ve onlar›n ayr›ca kötülüklere karfl› olduklar› gi-bi kötülükleri ortadan kald›rmaya ve böylece toplumda güvenli¤i sa¤lamaya çal›-flan bir nevi “polis ve zab›ta” görevi gören kimseler olduklar›n› söylemifltir (fieker,1993). Ahilikte “melamet” kültürü hâkimdir. Mo¤ol sald›r›lar› sonucu bölünen vebu dönemde ‹slam’› yeni tercih etmifl Türkler aras›nda, ‹slam’› anlamada ayr›lantoplumu entegre edici rol üstlenen Ahilik, bir nevi toplum katmanlar› aras›nda


“tampon” görevi görmüfltür. (Ekinci, 1990). Ahi üyelerinde dünyay› terk etme,“ahiret asketizm”i düflüncesi yoktur. (Weberyen Protestan Ahlak›na oldukça yak›nolan bu inanç 400 y›l sonra ortaya ç›kacak olan Püriten dünyevi çilecili¤ininmüjdecisi say›labilir. Ancak Avrupa’daki sanayi toplumunun oluflumunda önem-li rolü oldu¤u düflünülen bu yüksek çal›flma ve giriflim ahlak›, ülkemizde maaleseftarih içinde bir Türk ticaret ve sanayi burjuvazisi oluflturamam›flt›r. Ahilik yeriniloncalara b›rakm›fl, Osmanl› Devletinin duraklamaya girmesiyle birlikte Türklerde giderek ticaret ve sanayiden çekilerek asker ve köylü bir millet haline gelmifller-dir. Öyle ki 20.yüzy›l›n bafllar›nda bir Türk eczac›n›n varl›¤› bile toplum taraf›n-dan flaflk›nl›kla karfl›lanm›fl, 1950’lere kadar Türk’ten sanayici ve ifl adam› olup ol-mayaca¤› tart›fl›lm›flt›r. II. Mahmut’tan beri r ülkede milli burjuvazinin gelifltiril-mesine çal›fl›lm›flt›r.) Sosyal rollerini, toplumla karfl›l›kl› yard›mlaflma ile yerine ge-tirme vard›r. Ahiler Hz.Muhamed’in flu sözünü benimsemifllerdir: “‹nsanlar›n enhay›rl›s› insanlara en faydal› oland›r.”

Ahi ahlak›n›n oluflmas›nda, her örgüt kültüründe oldu¤u gibi mitlerin, efsane-lerin ve kahramanlar›n önemli etkisi vard›. Ahi ahlak›na katk›s› olan kahramanlarflöyle s›ralanabilir ve bir Ahi’de de bu özelliklerin olmas› aranmakta idi yani Ahiolabilme hakk›na flu ahlaki özellikleri olanlar kavuflabilir: Kimde Hz.Adem’in özürdilemesi, Hz.Nuh’un sebat›, Hz.‹brahim’in vakar›, Hz.‹smail’in do¤rulu¤u, Hz.Mu-sa’n›n ihlas›, Hz.Eyyub’un sabr›, Hz.Muhammed’in cömertli¤i varsa ve yine kimdeHz.Ebu Bekir’in ac›mas›, Hz.Ömer’in hamiyeti, Hz.Osman’›n utangaçl›¤›, Hz.Ali’ninbilgisi bulunursa, sonra da bütün bunlarla beraber nefsini horlar, ay›plar›n› görür-se o kimse Ahi’dir, Ahi olma hakk›n› elde eder (Anadol, 1991). Ahilikte bu özellik-lere sahip iyi ahlakl› olan›n, mesleki yeteneklerinin ço¤alt›lmas›na ve ahlaki olarakolgunlaflmas›na yard›m edilir. Ahi feta niteliklerine paralel kuvvetli, cömert, mertve yi¤ittir. Ahiler özel giriflimcili¤i destekleyen bir anlay›fltayd›lar. Düflük fiyat vekalitesiz girdi kullanma, temelli rekabet onlarda kabul görmüyordu. Yolsuzlukla,doland›r›c›l›kla haks›z gelir elde etme bir Ahi’ye uzakt›. Ahilik kendini ve yak›nla-r›n› geçindirecek insafl› ve dürüst bir ticarete karfl› olmay›p mal biriktirme ve y›¤-ma peflinde koflan haris ve istismarc› ticarete karfl›d›r (Ekinci, 1990). Kur’an’daki“...ta ki servet içinizde yaln›z zenginler aras›nda dolaflan bir devlet olmas›n...” aye-ti gere¤ince para ve mal›n baz› insanlarda birikmesini önlemeye çal›fl›yorlard›. Pa-ran›n devinim h›z›n› art›rmak da bir amaçlar› idi. Örne¤in, bir Ahi geliriyle hemenbir di¤er Ahi’den, o da baflka Ahi’den al›flverifl yaparak paraya hareket kazand›r›l›-yor, ekonomik canl›l›k sa¤lanmaya çal›fl›l›yordu. Paran›n dönüflüm h›z› art›r›larakparadan daha fazla fayda elde etme hedefleniyordu.Ahilerin arkadafll›¤› ve dostlu-¤u teflvik etmesi üyelerin kiflili¤ine de katk›s› oluyordu. (Bodur, 1999).

Weberyan yaklafl›m ve Ahilik aras›nda da paralellikler kurulabilir. Özü çok ça-l›flma ve rasyonellik olan Weberci yaklafl›mda Protestan ahlak› ve Kapitalizm Ru-hu aras›nda bir ba¤ kurulmufltur. Bat› dünyas›n›n çal›flma ahlak› toplumun dini veahlaki de¤erleri ile ba¤lant›l›d›r. Weber’e göre verimlilik ve ülkenin ilerlemesininProtestan de¤erleri ile yak›n alakas› vard› (Arslan,2001). Ona göre çok çal›flma verasyonellik ile elde edilecek toplumsal baflar›n›n temelini hem ekonomik yaklafl›mhem de dini de¤erlerle yo¤rulan ifl ve çal›flma ahlak› oluflturur. Protestanl›¤›n te-melindeki ahlaki kaideler ve de¤erler sistemi Kapitalist anlay›fl›n özelliklerini belir-ler. ‹slam dini de Protestanl›k gibi çal›flmay› ö¤ütler ve ekonomik iflleyifle etki et-meye çal›fl›r. Ahilikteki çal›flma ahlak› de¤erlerinin gelifliminde dini yaklafl›mlar›nönemli pay› vard›r. Ahilerdeki ifl ahlak› sosyo-ekonomik ve kültürel kurallar ileharmanlanm›flt›r. Çal›flma ve ifl hayat›n› sistemlefltirecek de¤erleri bünyesinde ba-


r›nd›ran, örne¤in çok çal›flmayla günahlar›n affedilmesi aras›nda bir ba¤ kuran ‹s-lam dini çal›flmay› kutsallaflt›rm›flt›r (Bodur, 1999).

‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA ‹L‹fiK‹N PROBLEM VE‹K‹LEML‹ KONULAR

Ayr›mc›l›k ‹nsan kaynaklar›n›n bafllang›ç fonksiyonu olan ifle alma, bir çok ahlaki soruna ne-den olacak kararlar› almay› gerektirir. Bat› ülkelerinde en s›k rastlanan sorun ifleeleman al›n›rken etnik az›nl›klara ayr›mc›l›k uygulanmas›d›r. Örne¤in ABD’de be-yazlar genellikle zencilere karfl› ayr›mc›l›k yapt›klar› için “Eflit F›rsatlar Yasas›”ad›yla bilinen bir federal yasa iflletmelere belli oranda zenci, kad›n veya etnik az›n-l›k çal›flt›rma yükümlülü¤ü getirmektedir. Bunun bizde benzer bir uygulamas› bel-li bir iflçi say›s›n›n üstündeki iflletmelerde belli bir oranda eski hükümlü ve özürlüçal›flt›rma yükümlülü¤üdür.

‹fflaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat “‹fflaat” ‹ngilizce “Whistle Blowing” yani düdük çalma terimiyle ifade edilmektedir.Bu terim, ahlaki olmayan uygulamalar› düdük çalarak haber vermek ve dikkatiçekmek fleklinde bir benzetmeye dayanmaktad›r. E¤er bir iflletmede ifl ahlak›nauygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, çal›flanlar›n bu uygulamalar› ön-ce firma yönetimine e¤er önlem al›nm›yorsa kamuoyuna veya hukuki mercilerebildirme hakk›n›n varl›¤› kabul edilmektedir. Burada iffla etme ile iffla etmeninfarkl› oldu¤unun alt›n›n çizilmesi gerekmektedir. ‹hbar etme haber vermek anla-m›ndad›r, ancak haber verilen fley gizli ya da aç›k olabilir. Örne¤in, yang›n ihbar›bilinen bir durumun haber verilmesini anlat›r. Ancak iffla edilen bir fley mutlakagizli ve bilinmeyen bir durumun aç›¤a ç›kar›ld›¤›n› gösterir. Bu durumda çal›flan-lar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifflaat” aras›nda bir çeliflki yaflanacakt›r. ‹fflaya ko-nu olan durumlar flunlar olabilir:

• Kurum içi ya da d›fl› kifli ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulama-larda bulunmak,

• ‹nsan haklar›na ayk›r› faaliyet ya da tutumlar,• Yasalara ayk›r› davran›fllar ve her tür yolsuzluk,• Söz konu örgütün amaçlar›n ayk›r› hareketler (örne¤in Yeflilay Derne¤inin

tafl›nmazlar›n› içki firmalar›na kiralamas›),• Kamuyu bilgilendirmemenin ahlaki olmayaca¤› di¤er tüm durumlar (Duska,

1997).

Acaba çal›flanlar›n firma içinde olup bitenleri d›flar›ya yans›tmalar› hangi noktadan sonrahakl› görülebilir?

Küçülme ve ‹flten Ç›karmalar ‹flletmelerin çal›flanlar›na yönelik önemli bir ahlaki sorumluluklar› da küçülmeler(downsizing) s›ras›nda çal›flanlara karfl› tutunduklar› tav›rlarda ortaya ç›kar. Artanrekabet koflullar› ve her gün yenilenen teknolojilerin bir sonucu olarak flirketler vedi¤er örgütler esnek ve daha küçük yap›lar olmaya zorlanmaktad›rlar. Bu süreçiçerisinde insanlar› ifllerinden ç›karmak önemli bir ahlaki sorun oluflturmaktad›r.fiuras›n› kabul etmek gerekir ki iflletmelerin do¤rudan istihdam yaratmak gibi biramaçlar› yoktur. ‹stihdam, üretim faktörlerinden biri olan eme¤in iflletmecilik faali-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

yetlerine katk›s› kadar olacakt›r. Baflka bir deyimle istihdam iflletmecilik faaliyetle-rinin bir yan ürünüdür.

‹fl Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar ‹fl yerinde cinsel taciz, karfl› cins taraf›ndan yap›lan her türlü istenmeyen, rahats›zedici ve devaml›l›k arz eden cinsel tutum ve davran›fllar› ifade etmektedir. Bilimselliteratürde cinsel tacizin pek çok farkl› tan›m› yap›lm›fl ve halen yap›lmaktad›r. Cin-sel tacizin hukuksal temellerinin kurucusu kabul edilen Mac Kinnon’a göre, cinseltaciz “eflit olmayan güçler aras›ndaki iliflkiler kapsam›nda dayat›lan istenmeyencinsel talepler”dir (Kinnon, 1979). Cinsel taciz; bir ifl yerinde bir kiflinin bir baflkakifliyi cinsel amaçl› olarak tehdit etmesi, hakaret etmesi veya hor görmesi, tacizedildi¤i hissini verebilecek veya onun ifl performans›n› olumsuz olarak etkileyebi-lecek, ifl güvenli¤ini ortadan kald›rabilecek, tehlikeli y›ld›r›c› bir çal›flma ortam›nayol açacak, tekrar edilen ve istenmeyen sözlü, fiziki veya el-kol ile yap›lan cinselyaklafl›mlar, afla¤›lay›c› cinsel konuflmalar ve cinsel ayr›m güden sözler olarak ta-n›mlanabilir. Cinsel taciz deyimi, sözlü tacizden, dokunma ya da okflamalara ve ›r-za geçmenin de¤iflik biçimlerine kadar cinsel fliddet biçimlerinin tümünü kapsa-maktad›r.

Y›ld›rma Psikolojik taciz de denen y›ld›rma davran›fllar›, ifl yerinde yöneticilerin astalar›naya da çal›flanlar›n birbirlerine karfl› uygulad›klar› iflten ayr›lmaya zorlayan bezdiri-ci davran›fllard›r. Bunlar, kifliyi afla¤›lama, yaln›z b›rakma, yok sayma, alay etme,küçümseme, lakap takma, hakaret ve fiziksel fliddet uygulama olabilir.

Tüketiciler ve ‹fl Ahlak›‹flletmelerin en önemli sorumluluklar›ndan biri de tüketicilere olan sorumlulukla-

r›d›r. ‹fl ahlak›n› ilgilendiren pek çok sorun iflletmeler ile tüketiciler aras›ndan so-rundan kaynaklanmaktad›r. Gelece¤in organizasyonlar›nda tüketici odakl›l›k, iflipazarda yapabilmeye devam etmenin ön flart› olarak kabul edilmektedir. Hatta ba-z›lar›na göre, yegane çal›flma ruhsat›d›r. Organizasyonlar, eylem ve faaliyetleri iletüketicilerine gerçek anlamda odakland›klar›n› afla¤›daki unsurlar› dikkate alarakgöstermek zorundad›rlar;

I. 20. yüzy›l›n klasik organizasyonlar›nda herhangi bir üretim süreci, üretiminplanlanmas› ile bafllar. Yar›n var olmay› düflünen organizasyonlar ise tüke-ticinin e¤ilimini ve ürüne yapaca¤› katk›y› proaktif bir yaklafl›mla araflt›raraksürece bafllamal›d›rlar.

II. Tüketici odakl›l›k ka¤›t üzerinde kalmamal›, ürünün geliflimini tüketici bek-lentileri tayin etmelidir. Bunun ise bir derece ötesi, organizasyon taraf›ndantüketici beklentilerinin trendleri önceden tahmin ederek tüketiciye kararvermesi konusunda yönlendirmeler yap›labilmesidir.

III. Tüketici oda¤› bir niyet ifadesidir. Organizasyonun dura¤anl›¤a karfl› ç›kt›¤›,yeni yönetim disiplini ve kavramlar›n› kucaklamaya haz›r oldu¤u anlam›n-dad›r. Ayr›ca en iyi organizasyonlar taraf›ndan benimsenmifltir.

IV. Ayr›ca tüketicilere en iyi hizmeti vermeyi ve iflleri bir seferde do¤ru yapma-y› sa¤layacak yeni sistem ve süreçler yaratma anlam›na gelir.

V. Tüketici odakl›l›k, devrimsel de¤il evrimsel bir süreçtir. Çok fazla özen, gay-ret ve sab›r ister. Sürece tam hakim olmay› ve tüketiciyi çal›flan olarak alg›-lamay› gerekli k›lar.


Tüketici odakl›l›k, somut bir kavram olmaktan ziyade, optimum performans veyüksek baflar›ya ulaflmaya yönelik bir yaklafl›m, bir düflünce fleklidir (Goodwin,Cathy 1991, Vol.10, s.149-167).

Rekabete Dayal› Sorunlar ‹fl ahlak›n›n firmalar taraf›ndan ciddiye al›nmas› ve desteklenmesi için en önemlifirma d›fl› unsur rekabet koflullar›d›r. Çünkü piyasada tekel durumunda olan veciddi rakipleri olmayan bir firman›n tüketiciler taraf›ndan boykot edilerek cezalan-d›r›lmas› neredeyse imkâns›zd›r. Bu tür firmalar›n afl›r› kâr ile düflük kaliteli ürün-leri satt›klar› ya da tek al›c› olduklar› pazarda sat›n ald›klar› ara maddelerin fiyat›-n› tek bafllar›na ve afl›r› düflük belirledikleri görülebilir. Tam rekabet piyasas› ger-çekleflmesi pek mümkün olmayan bir ideali yans›t›yorsa da devletin denetim yoluile piyasalardaki rekabeti sa¤lamas› ifl ahlak› aç›s›nda da çok önemlidir. Do¤al ola-rak rekabetin yoklu¤u gibi haks›z ve sald›rgan rekabetlerin de ahlaki yönden s›n›r-lanmas› gereklidir. Ülkemizde Rekabet Kurulu böyle bir misyon yüklenmifltir.

Hisse Sahiplerine ‹liflkin Sorunlar ‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤unun önemli bir parças› da iflletmenin paydafllar›na(ortaklar›na) karfl› olan sorumlulu¤udur. Paydafllar özel kifliler olabilece¤i gibi tü-zel kifliler de olabilir. Paydafllar iflletmenin ortaklar›d›r ve paydafllar iflletmenin or-taklar›d›r ve iflletme yönetimi ortaklar›n ç›karlar›n› korumak durumundad›r. Pay-dafllar, yönetimde söz sahibi olan büyük paya sahip ortaklar olabilece¤i gibi, men-kul k›ymetler borsas›ndan o iflletmenin hisse senetlerini alm›fl olan küçük yat›r›m-c›lar da olabilir. Paydafllar›n temel haklar› flunlard›r:

• Da¤›t›ld›¤›nda kâr pay› almak,• Sermaye art›r›m›nda rüçhan hakk›n› kullanmak (Art›r›lan sermayede pay›na

düflen yeni hisseleri öncelikli ve ucuza alma hakk›),• Genel kurulda yönetimi belirlemek ve gündemdeki di¤er konularda oy kul-

lanmak,• ‹flletme faaliyetlerine iliflkin y›ll›k almak,• Sahip oldu¤u hisseleri baflkalar›na satabilmektir.

Do¤al Çevreye ‹liflkin Sorunlar Endüstri devrimiyle birlikte gezegenimizde üretilen mallar›n çeflidi ve miktar› flim-diye kadar hiç görülmedik flekilde artm›flt›r. Sa¤l›k teknolojileri ve beslenme koflul-lar›ndaki iyileflmeye paralel olarak ölüm oranlar› azalm›fl ve dünya nüfusu h›zlaartmaya bafllam›flt›r. Milyarlarca insan her gün atmosferdeki oksijeni solumakta, suiçmekte, çeflitli yiyecekleri tüketmekte, d›flk›lamakta, y›kanmakta ve giyinmekte-dir. Bu temel ihtiyaçlar için dahi muazzam miktarda do¤al kaynak tüketilmekte vedo¤al çevreye at›klar b›rak›lmaktad›r. ‹çti¤imiz suyun pet fliflesini çöpe att›¤›m›zdaondan kurtulmufl olmuyoruz. Çünkü att›¤›m›z flifle çöp toplama merkezlerinde top-ra¤a kar›flmak için y›llarca beklemek durumundad›r. Çamafl›rlar›m›z› y›kamak içinkulland›¤›m›z deterjanlar›n içindeki kimyasal maddeler, topra¤› zehirlemekte, ta-r›msal üretime zarar vermektedir. Bu örnekleri daha binlerce ço¤altmak mümkün-dür. Özet olarak flunu söyleyebiliriz ki dünyam›z endüstriyel üretim tüketim iliflki-lerinin bir sonucu olarak tehlikeli bir biçimde kirlenmekte ve ›s›nmaktad›r. Ozontabakas›ndaki delik, kitlesel cilt kanserleri oluflumu tehlikesini içermektedir. O hal-de çevre kirlili¤i ve do¤al kaynaklar›n tüketilmesi konusunun önemi ifl ahlak› aç›-


s›ndan tart›fl›lmaz derecede önemlidir. Bir Amerikan K›z›lderili atasözü “biz dünya-y› atalar›m›zdan miras almad›k ama torunlar›m›zdan borç ald›k” demektedir.

‹flletmenin çevreye karfl› sorumlulu¤unu iki ana bafll›k alt›nda inceleyebiliriz:• Çevre kirlenmesini önlemek ya da en aza indirmek,• K›t olan do¤al kaynaklar›n gelecek kuflaklarca da kullan›l›aca¤› bilinciyle

hareket etmek.

MESLEK AHLAKIMeslek ahlak› belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› gereken ahlaki ilkelerdir.Bu ilkeler genellikle toplumsal kültür ve de¤erlerden ba¤›ms›zd›r. Örne¤in, hekim-ler dünyan›n her yerinde ayn› hipokrat yeminini ederler. Yine muhasebecilerin veavukatlar›n uymas› gereken meslek ahlak› ilkeleri hemen her yerde ayn› özellikle-ri tafl›r.

Meslek ahlak› ifl ve çal›flma ahlak›n›n önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Mes-lek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Biranlamda meslekilik ya da profesyonellik amatörlü¤ün karfl›t›d›r. Bir ifli para karfl›-l›¤› beklemeden zevk için yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayat›n› o ifltenkazanmay› gerektirir. Di¤er bir anlamda ise profesyonellik, bir iflin maharetli veiflin gereklerine uygun bir tarzda yap›ld›¤›n› gösterir.

Klasik olarak meslek denince genellikle hukuk, t›p, ilahiyat ve akademisyenlikkapsan›r. Ancak zaman›m›zda di¤er baflka ifl gruplar› da meslek kapsam›nda de-¤erlendirilmektedir. Bir iflin meslek say›labilmesi için baz› koflullar vard›r.

• Mesleklerin entellektüel bir boyutu vard›r ve belli bir akademik e¤itim süre-sini gerektirirler. Bu akademik e¤itim ihtisaslaflmay› da gerektirir.

• Meslekler, mensuplar› için özgeci yani fedakârca davran›fllar beklerler. Bafl-ka bir deyiflle bir mesle¤in mensuplar›n›n amac› birinci olarak kendilerineihtiyaç duyanlara hizmet etmektir. (hastalar, ö¤renciler, müvekkiller) Baflka-lar›na ve topluma hizmet etmek meslek olman›n esas›n› teflkil eder.

• Bir meslekte bütün meslek üyelerinin yer ald›¤› organize bir meslek örgütü-nün varl›¤› gereklidir. Bu meslek örgütü, özerk ve kendi kendini yönetenkolektif bir özelli¤e sahip olmal› ve ehliyet sahibi üyelerini kontrol etmek,mesleki e¤itim için rehberlik yapmak, mesleki uygulamalar için kabul edile-bilir standartlar gelifltirme gibi sorumluluklar tafl›mal›d›r.

• Son olarak meslekler toplumda çok özel bir iliflki içindedirler. Bu özel ilifl-ki, belirli meslek sahiplerine baz› güç ve ayr›cal›klar verir. Bu tür ayr›cal›k-lar›n ard›nda yatan neden, genellikle tekel özelli¤i tafl›yan bu mesleklerintopluma karfl› görevlerini etkili bir flekilde yerine getirebilmeleri ve meslek-lerinin gereklerini yapabilmeleri için bu tür ihtiyaçlara ihtiyaç oldu¤udur.Bunun yan›nda toplum baz› meslekler için ek imkânlar da sunar; e¤itim yar-d›mlar›, kütüphaneler, hastaneler, araflt›rma faaliyetleri gibi. Bir mesle¤intoplumdan sa¤lad›¤› avantajlarla, toplumu o meslekten sa¤lad›¤› avantajlar,bir meslek ile toplum aras›nda bir tür sosyal sözleflmenin varl›¤›na iflaret et-mektedir. ‹flte bu sözleflme belli bir meslek ile toplum aras›ndaki iliflkilerdeahlaki bir altyap› oluflturmaktad›r ve meslek sahiplerinin topluma karfl› özelbir ahlaki sorumluluklar› oldu¤unu göstermektedir.

Geleneksel meslek ahlak›n›n temelinde yatan düflünce meslek sahiplerininmesleklerini icra etmek suretiyle kendilerine ihtiyaç duyanlara hizmet ederek ka-mu yarar›na çal›flt›klar›d›r. Baflka bir deyiflle bir mesle¤in icras›ndan kaynaklanan,maafl, gelir, güç, statü gibi kiflisel faydalar, meslek sahibi ikinci planda gelmelidir.


Örnek vermek gerekirse bir doktor para kazanmak için hasta bakmaz ama hasta-lar›na bakt›¤› için para kazan›r. Buna göre meslek sahibi olmak ifl adaml›¤› ve ifl-çilikten ayr›lmaktad›r. Çünkü bu gruplar aç›kça u¤rafllar›n›n temel amac›n›n kâr yada ücret oldu¤unu ifade etmektedirler.

Biliyoruz ki hukukçular, mali müflavirler, mühendisler gibi meslek gruplar›n›nkendilerine özgü meslek ahlak› ilkeleri vard›r. Öyleyse bu meslekler farkl› bir iflahlak› m› oluflturuyorlar. Bu soruya verece¤imiz cevap hay›r olacakt›r. Bu ilkeler,belirli mesleki faaliyetlere yönelik olarak belirlenmifl, ve genel ahlaki kabullerdenyola ç›k›larak haz›rlanm›fl yol gösterici ilkelerdir (Stenberg, 1994).

‹zveren (1988), mesle¤i, insan kiflili¤inin bir parças› ve toplumsal iliflkilerindekiflinin kendine ve topluma karfl› önemli bir ödevi oldu¤unu belirtmektedir. Buödevin içeri¤i olarak kifliye yönelen yükümlülükler mesle¤in gerekleridir. ‹zve-ren’e göre hem bireysel ahlak›n hem de sosyal ahlak›n gerekleri olan bu yüküm-lülükler flunlard›r:

• Bir ahlak sorunu olarak meslek yetene¤i: Kifli bir mesle¤e girmekle bu mes-le¤in gereklerini yerine getirme yükümlülü¤ünü üzerine almaktad›r.

• Bir ahlak sorunu olarak meslek onuru: Meslek onuru, kiflisel onurdan bafl-ka ve onun da ötesinde bir kitle onuru olarak kiflinin mensubu oldu¤u mes-le¤e karfl› kendisinin ve toplumun sayg›nl›k duygusudur.

Meslekleri ay›rt eden bir di¤er nokta da mesleki faaliyetlerin baflar›yla ölçülme-sinin zorlu¤u ve bazen de anlams›zl›¤›d›r. Baz› mesleki faaliyetler önceden belirle-nen bir ç›kt› miktar›yla ölçülemezler. Örne¤in, mesle¤inde çok iyi ve baflar›l› olanbir doktorun da hastas› ölebilir. Çok iyi bir avukat da bir davay› kaybedebilir. Çün-kü tedaviye cevap vermeyen hastal›klar ve kazan›lma flans› olmayan davalar var-d›r. Mesleklerin de¤erlendirilmesinde ç›kt›lardan çok meslek sahiplerinin insanla-ra nas›l davrand›¤› önem tafl›r. Bu konuda ahlak literatüründe “erdem” teorisi ad›y-la bilinen teoriye göre, bir meslek sahibiyle müflterisi aras›ndaki iliflki, flefkat, ilgi,güven, sorumluluk gibi erdemler taraf›ndan belirlenmelidir. Zaman›m›zda eski kla-sik meslekler de (t›p, hukuk, ilahiyat, e¤itim) giderek ticarileflmektedir. Bu da ka-mu ahlak›nda bir erozyon olarak nitelendirilmekte ve meslek ahlak›n›n köfle taflla-r› olan do¤ruluk, dürüstlük ve sosyal sorumlulu¤un azalmas›na neden olmaktad›r.Yeni kuflaklar›n kaybolan bu ahlaki de¤erlerin yerine geçecek yeni ahlaki de¤er-ler oluflturmas› bir gerçeklik halini almaktad›r.



Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan

ihtiyac›n nedenini aç›klamak.

Günümüzde örgütler büyümüfl, ulusal s›n›rlar›aflm›fl, küreselleflme olgususyla da uluslar ötesiiliflki a¤lar› gündeme gelmifltir. Bu geliflmeler biryandan kültürel etkileflimi beraberinde getirir-ken, di¤er yandan ise etik problemlerin artmas›-na yol açm›flt›r. Ortaya ç›kan yeni ifl yapma bi-çimleri, teknolojiler ve iliflki biiçimleri örgütlerdeetik kültüre olan ihtiyac› daha belirgin hale getir-mifltir. Küreselleflmenin beraberinde getirdi¤iolumlu katk›lar yan›nda olumsuz sonuçlara ba-k›ld›¤›nda da etik kültüre küresel ölçekte duyu-lan ihtiyac›n da artt›¤› aç›kt›r.

“‹fl ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›fl nedenlerini,

bu nedenlerin oluflumunu ve kavram›n geliflimi-

ni anlamak.

‹fl dünyas›nda ticaret var oldukça ifl ahlak›na olanihtiyaç da söz konusudur. Dolay›s›yla asl›nda iflahlak› kavram›n›n ortaya ç›k›fl› oldukça eskidir.Dinlerin ifl ve ticarete bak›fllar› aras›ndaki farkl›-l›klar, ifl ahlak› konusunda da farkl› bak›fl aç›lar›-n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Kavramsal ola-rak ifl ahlak› konular›n›n konuflulmaya ve tart›fl›l-maya bafllanmas› ise, iflletmecilik faaliyetlerinindaha organize bir flekilde gerçeklefltirilmeye bafl-lanmas›, fabrikalaflma ve iflletmecilik lietratürüile olmufltur.Yirminci yüzy›l boyunca ifl ahlak›ndaki geliflim-ler dönemsel olarak aray›fl, profesyonelli¤in iflahlak›na yans›malar›, ifl ahlak›nda karmafla, dü-zen getirme aray›fllar› ve küresel ifl ahlak› aray›fl-lar› fleklinde s›ralanabilir.

‹fl ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içinde

geçirdi¤i aflamalar›n› ifade etmek.

Tarihsel süreç içinde ahlak felsefecilerinin yakla-fl›mlar› asl›nda ifl ahlak›n›n farkl› temellerini deoluflturmufltur. Herkesin ahlakl› olmak sorumlu-lu¤una iflaret eden yaklafl›mlardan, faydal› olan›nahlaki oldu¤u yaklafl›mlar›na, normlara uygundavranmaktan sonuçlar›n faydas›na, erdemlilik-ten görecelili¤e gibi farkl› yaklafl›mlar, ifl ahlak›-n›n dayand›¤› temeller olarak say›labilir. Bu sü-reçte toplumsal geliflmeler ve bak›fl aç›lar›ndakifarkl›l›klar›n ifl ahlak›na yaklafl›mlar› etkilemedi-¤ini söylemek de yanl›fl olacakt›r.

Do¤u ve Bat› medeniyetlerini ifl ahlak› aç›s›ndan

incelemek ve sahip olduklar› farkl› bak›fl aç›lar›-

n› aç›klamak.

Her iki medeniyette de din kaynakl› de¤er venormlar›n ifl ahlak›na bak›fl aç›lar› üzerinde etki-li oldu¤u aç›kt›r. Bunun yan›nda, Do¤u ve Bat›medeniyetinde kurumsal birikimlerin farkl› aç›-l›mlar sa¤lad›¤›, ifl ve ticarete bak›fltaki farkl›l›k-lar›n ifl ahlak› konusunda da farkl› bak›fl aç›lar›-na yol açt›¤› söylenebilir. Dönemsel olarak fark-l› medeniyetlerin birbirlerinin birikimlerinden et-kilendikleri de ayr›ca vurgulanmal›d›r.

‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lan

sorunlar› bafll›klar halinde aç›klamak

‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lansorunlar genel olarak, ifle alma ve iflten ç›karmla-larda ayr›mc›l›k, örgütte ahlaki olmad› düflünü-len konu ve uygulamalar› iffla etme ya da tamtersine örgüte sadakatsizlik gösterme, haks›z ye-re iflten ç›karmalar, cinsel taciz, psikolojik tacizveya yuld›rma, tüketicileri aldatma ya da yan›lt-maya yönelik her türlü uygulama, haks›z rekabetoluflturan tutum ve davran›fllar, hisse sahipleri-nin yan›lt›lmas› veya haklar›n›n yeterince göze-tilmemesi ile do¤al çevreyi kirleten ya da yok sa-yan her türlü uygulamalar s›ralanabilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak›n›n gereklili¤i için-de yer alamaz?

a. Çeflitli geliflimlerle tar›m toplumundan sanayitoplumuna geçifl

b. 1980’li y›llardan itibaren tüketim toplumuna ge-çifl, insanlar› gayri ahlaki yollara itmifltir

c. Strateflistlere göre, artan nüfus karfl›s›nda önlemal›nmazsa gelirlerden daha fazla pay alma ad›nainsan fliddete yönelecektir.

d. Askeri alandaki teknolojik geliflmeler iflletmele-rin elindedir ve insanl›k için tehlike arz etmek-tedir.

e. Do¤an›n insanl›k taraf›ndan h›zla yok edilmesi,acil önlemleri gerekli k›lmaktad›r.

2. ‹fl ahlak›n›n iflletmeler aç›s›ndan öneminin artmas›konusunda afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. ‹flletmelerin daha fazla çevreye duyarl› olmas›gereklili¤i

b. ‹nsan haklar›n›n dünyan›n birinci önceli¤i ol-mas› ve bu konunun ifl ortam›na tafl›nma gerek-lili¤i

c. Din, dil ve etnik ayr›mc›l›¤›n iflletmelerde dahas›k gündeme gelir olmas›

d. Çok uluslu iflletmelerin farkl› kültürlerden in-sanlar› çal›flt›rmas› sebebiyle faaliyetlerine k›s›t-lama getirilmesi gereklili¤i

e. ‹flletmelerin hükümetle ve yerel yönetimlerle da-ha fazla iflbirli¤ine gitme zorunlulu¤u

3. ‹fl ahlak›n›n tarihsel geliflimi göz önüne al›nd›¤›ndaafla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Eski Yunan ve Roma dünyas›n›n yazar ve filo-zoflar› iflletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözlebakmazlard›.

b. O tarihlerde bu tür faaliyetleri para kazanma h›r-s›, yalan ve dolanla kar›flm›fl varsay›l›r ve barbartüccarlarla iliflki sonunda medeniyetlerinin butoplumlardan bulaflacak yolsuzluklarla dejenereedilece¤i düflünülürdü.

c. ‹fl ve çal›flma kölelerin ve afla¤› s›n›flar›n bir özel-li¤i olarak bilinirdi, bu tutum ticari faaliyetleriçin de sürdürülmüfltür.

d. Bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi,örne¤in Yahudilik serveti, Tanr›n›n bir lütfu ola-rak görüyor ve kiflinin iflindeki baflar›s›n› tanr›salbir onay olarak kabul ediyordu.

e. Faiz yasa¤› her üç semavi dinde de vard› ancak,h›ristiyanl›kta bu yasa¤›n kalkmas› Katolik mez-hebi sebebiyle olmufltur.

4. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak› için yanl›flt›r?a. ‹fl ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve ifl ha-

yat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler. b. ‹fl yerindeki sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›-

flanlarla yöneticiler aras›nda, iflletme ve iflletmey-le al›flveriflte bulunanlar ya da iflletmeyle çevre-sel faktörler aras›nda olabilir.

c. ‹fl ahlak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâ-ra ve servete karfl› olmak gibi bir anlama sahipde¤ildir.

d. ‹fl ahlak›, ifl dünyas›na ait özel bir ahlak›n var ol-du¤udur.

e. ‹fl ahlak›, genel ahlaki sorunlardan ayr› bir yön-temle ele al›nmazlar.

5. ‹fl ahlaki ile ilgili araflt›rmalar ilk olarak hangi dö-nemde bafllad›?

a. Orta ça¤dab. Antik ça¤dac. 1900-1920 aras›d. 1920-1950 aras›e. 1950-1970

6. Hangi dönemde ABD’deki okullarda ifl ahlak›, felse-feden ayr›, bir bilim dal› olarak ele al›nmaya bafllam›flt›r?

a. Orta Ça¤dab. Antik Ça¤dac. 1900-1920 aras›d. 1920-1950 aras›e. 1950-1970

7. ‹yi iradeyi, “ödevi yerine getirme”ye ba¤layan yakla-fl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kant yaklafl›m›b. Antik Yunan Ahlak›c. Adalet ahlak›d. Erdem ahlak›e. Sonuçsalc›l›k

8. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak›n›n ikilem konula-r›ndan birisi de¤ildir?

a. Ayr›mc›l›kb. ‹fflaat ve örgüte ba¤l›l›kc. Örgüt imaj›d. ‹flten ç›karmalare. Çevre ile ilgili sorunlar



9. .................., belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uyma-s› gereken ahlaki ilkelerdir.

a. ‹fl ahlak›b. Meslek ahlak›c. Profesyonel ahlakd. ‹flletme ahlak›e. Ahilik

10. ‹flyerinde yöneticilerin astalar›na ya da çal›flanlar›nbirbirlerine karfl› uygulad›klar› iflten ayr›lmaya zorlayanbezdirici davran›fllara ............... denir.

a. Y›ld›rmab. Rekabetle ilgili sorunlarc. Yasal zorunluluklard. Kâr pay› da¤›t›m›ndaki adalete. Meslek ahlak›

Erin Brockovich’in öyküsü!

“Hayatta en çok baflar›s›zl›klar›mdan bir fleyler ö¤ren-

dim” dedi Erin Brockovich. Bu ismi kuflkusuz Julia Ro-

berts’›n baflrol oynad›¤› o ünlü filmden hat›rlad›n›z.Yaflarken hayat› filme çekilen Erin Brockovich ‹stan-bul’dayd› ve dün bir ö¤len yeme¤inde bir araya gelerekhem hayat hikâyesini bir kez daha dinledik hem de gi-riflti¤i çevre mücadelesini.Brockovich, Garanti Bankas› Özel Bankac›l›k’›n dave-tiyle ço¤unlu¤u ifl kad›n› ve akademisyenlerden oluflanbir grubun önündeydi ve en dikkatimi çeken cümleside baflar›s›zl›k üzerine söyledi¤i oldu. Kendisi gerçekbir baflar› öyküsünün kahraman›yd› ama iflte hayattakibaflar›s›zl›klar› müthifl ö¤retici buluyordu.Öyküsü kötü bafllam›flt›. 1991’de kötü bir trafik kazas›geçirmiflti. 3 çocu¤uyla var olmaya çal›fl›yordu ve ka-zayla ilgili davas›n› yürüten hukuk bürosunda daha son-ra dosyalama görevlisi olarak çal›flmaya bafllam›fl ve ifl-te hayat›n›n yönünü de¤ifltiren olaylar silsilesi de böy-lece bafllam›flt›.Brockovich, California’daki bir emlâk dava dosyas›n›niçindeki sa¤l›k raporlar›n› inceleyip, konuflu araflt›r›ncada korkunç bir gerçekle karfl›laflm›flt›. Bölgede oturanpek çok insan 1960’lardan bu yana Krom 6 zehirinemaruz kal›yordu ve buna Pasific Gas ve Electric Com-

pany’nin kompres istasyonundan yer alt› sular›na zehir-li at›klar s›zd›rmas› sebep oluyordu. Hukuk e¤itimi ol-mamas›na ve asl›nda tesadüfler eseri kendini bir hukukbürosunda bulmufl olmas›na ra¤men, Brockovich vepatronu Ed Masry, girifltikleri hukuk mücadelesi sonun-da Pasific flirketini 600’den fazla bölge sakinine 330

milyon dolar ödemeye mahkum etmeyi baflarm›flt›.Brockovich’in bu olaydan sonra bir halk kahraman›nadönüflmesi ise gecikmemiflti.

Motivasyon konuflmalar›

‘Asl›nda’ diyor: “Daha sonra ödenen 300 milyon dolar,dava için ve olaylar› temizlemek harcad›klar› 200 mil-yon dolar› da düflünecek olursan›z, flirkete bu olay 1milyar dolara patlad›. Oysa baflka seçenekleri de vard›.” Brockovich flimdi dünyay› dolafl›yor. Motivasyon ko-nuflmalar› yap›yor ve insanlara “Siz de yapabilirsiniz.

Bir kifli bir fleyi de¤ifltiremez. Ama kalabal›klafl›rsan›z,

önünüzde kimse duramaz” diyor.

Yaflam›n ‹çinden

“


Erin Brockovich, çevre felaketi yaratan kimyasallarakarfl› bir savafl açm›fl adeta. fiu günlerde Yunanistan’danehirlerin yeflil akmas›na yol açan bir baflka çevre fela-ketiyle u¤raflt›¤›n› anlat›yor ve uyar›yor: “Kanser 26 ya-

fl›n alt›ndaki gençlerde ve çocuklarda h›zla art›yor. S›rf

insanlar temiz suya ulaflam›yor diye.”

Erin Brockovich’in hikayesinden kuflkusuz hepimizinalaca¤› dersler var. Merak edenler için bir de dip not buarada. Brokovich’e hep en çok be¤endi¤i filmin hangi-si oldu¤u sorusu sorulurmufl. “Hep kendi filmim oldu-¤unu düflünürler. Oysa de¤il” diyor ve en çok be¤endi-¤i filmin, Türkçe’ye ‘iyilik yap’ olarak çevrilen KevinSpacey’in baflrol oynad›¤› ‘Pay it Forward’ oldu¤unusöylüyor.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütsel ve Küresel Düzey-

de ‹fl Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütsel ve Küresel Düzey-de ‹fl Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Ahlak› Kavram›n›n Orta-ya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Ahlak› Kavram›n›n Orta-ya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Ahlak› Kavram›n›n Orta-ya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Ahlak› Kavram›n›n Orta-ya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Ahlak Teorileri Ba¤-lam›nda ‹fl Ahlak›n›n Temelleri” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde ‹fl Ahlak›na‹liflkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meslek Ahlak›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde ‹fl Ahlak›na‹liflkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

‹fl hayat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler.Bu sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›flanlarla yöneticileraras›nda, iflletme ve iflletmeyle al›flveriflte bulunanlar yada iflletmeyle çevresel faktörler aras›nda olabilir. ‹fl ah-lak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve serve-te karfl› olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹fl ahlak›konusunda reddedilmesi gereken ilk yarg›, ifl dünyas›-na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da ifl ahlak› dendi-¤i fleklindeki yanl›fl kan›d›r. ‹fl ahlak› ya da ifl dünyas›n-da karfl›lafl›lan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardanayr› bir yöntemle ele al›nmazlar.

S›ra Sizde 2

Çal›flanlar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifflaat” aras›n-da bir çeliflki yaflanabilir, bu nedenle ifflaya konu olandurumlar kurala ba¤lanmal›d›r: Kurum içi ya da d›fl› ki-fli ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulama-larda bulunuldu¤unda; insan haklar›na ayk›r› faaliyetya da tutumlar oldu¤unda; yasalara ayk›r› davran›fllardave her tür yolsuzlukta ve örgütün amaçlar›na ayk›r› ha-reketler söz oldu¤unda “ifflaat” söz konusu olmal›d›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAkarsu, B. Felsefe Terimleri sözlü¤ü, 1984, Savafl Ya-

y›nlar›, Ankara.Aktan, C.C, Ahlaki Yeniden Yap›lanma ve Toplam Ah-

laka Do¤ru, 1999, ARI Düflünce ve Toplumsal De¤i-flim Derne¤i Yay›nlar›.

Ar›c›, K, 1999, “Bir Sivil Toplum Kuruluflu Olarak Ana-

dolu Ahili¤i”, (Ahiyan-› Rum), II. Uluslararas› AhilikKültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›,K›rflehir, s.38-48.

Arslan M, 2001 “Work Ethic Values of Protestant British,

Catholic Irish and Muslim Turkish Managers”, Jour-nal of Business Ethics, vol.31, No: 4.

Bayram, M, 1995, Ahi Evren, Diyanet Vakf› Yay›nlar›,Ankara.

Beauchamp Tom l. ve Bowie Norman 1988 “EthicalTheory and Business, 3rd. ed.”, Prentice-Hall inc.,New Jersey.

Behrman, J. N. 1981, Discourses on Ethics and Busi-ness, Gunn and Hainn, Cambridge.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

”


Bentham, J. 1998 “Legislator of the world: writings oncodification, law and education edited by PhilipSchofield and Jonathan Harris” Oxford: Clarendon,

Bodur, H. E, 1999 “Ahilik ve Türk Giriflimcilik Kültürü-nün Oluflumuna Katk›lar›,” II. Uluslararas› AhilikKültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›,K›rflehir, s.58-70.

Brandt, R. Facts, 1996, “Values, and Morality”, Cambrid-ge [England] New York: Cambridge University Press,

Cevizci, A, Felsefe Tarihi, 2009, Say Yay›nlar›, ‹stanbul,Cleek M A ve Leonard S L, 1998, “Can Corporate Codes

of Ethics Influence Behaviour”, Journal of BusinessEthics, cilt 17 s.619-630.

Dedeo¤lu, M.M. 2003, Sevgi Ahlak›, ÜBL Yay›nlar›, An-kara.

Duska R. F, 1997 “Whistle Blowing” in EncyclopedicDictionary of Business Ethics, Blackwell.

Ekinci, Y, Ahilik, 2001, Talat Matbaas›, ‹stanbul, (Geor-

ge Richard, 1995).Goodin, R. E 1994, Utility and the Good, in A Compa-

nion to Ethics, Ed. By Peter Singer, Blackwell.Goodwin, Cathy 1991, ‘Privacy: Recognitionof A Con-

sumer Right’, Journal of Public Policy and Marke-ting, Vol.10, s.149-167.

Güçlü, A. Uzun, E. Uzun, S. Yolsal Ü. H, 2003, FelsefeSözlü¤ü, Bilim ve Sanat Yay›nlar›, Ankara.

Hal›c› Ali, 2000, ‹flletme ‹fllevleri Aç›s›ndan ‹fl eti¤i ve ‹s-tanbul Menkul K›ymetler Borsas›’nda ‹fllem Gören‹flletmelere Yönelik Bir Araflt›rma, Yay›nlanmam›flDoktora Tezi.Baflkent Üniversitesi.

Hoffman W.Ml ve Moore J M 1990, Business Ethics; Rea-ding and Cases in Corparete Morality, McGraw-HillPub.Com., 2nd. Ed., NewYork.

Hosmer L. The Ethics of Management, 1990, 2nd ed., Ir-win Inc.

‹zveren, A., 1988Sosyal Ahlak, Ankara, A‹T‹A bilim di-zisi Kinnon, 1979.

Lewis, P.S., Goodman S.H. ve Fandt P.M., 1995, Mana-gement Challenges in the 21 st. Century, West Pub-lishing Com., St. Paul.

Mengüflo¤lu, T., 1983, Felsefeye Girifl, Remzi Kitabevi,‹stanbul.

Mill. J. S., Faydac›l›k, 1986, MEGSB yay›nlar›, ‹stanbulPazarl›, O, 1980, ‹slam Ahlak›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.Pettit, P. Consequencialism, in “A Companion on Et-

hics” 1994, Ed. By Peter Singer, Blackwell, London.Rawls J, 2001, Justice as Fairness, Harvard University

Press, New York.

Shaw W. H. and Barry, V. 1992, “Moral Issues in Busi-ness”, Woodworth Publishing, London, New York.

Smith A, An 1976, inquiry into the nature and causes ofthe wealth of nations, general editors R.H. Camp-bell and A.S. Skinner; textual editor W.B. Todd Ox-ford: Clarendon Press.

Sorrel, T ve Hendry J. 1994, Business Ethics, Butter-worth-Heinemann, Oxford.

St.Thomas Auqinas, 1915, The “Summa theologica” ofSt. Thomas Aquinas; literally translated by Fathersof the English Dominican Province, London: BurnsOates & Washbourne Ltd.

Stackhouse, M.L., McCann, D.P., Roels, S.J., and Willi-ams, P.N, 1995,. On Moral Business William B. Eerd-mans Publishing Company, Michigan.

Stenberg, E. 1994, Just Business, Warner Books, Lon-don.

fieker, M, 1993, ‹bn Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sos-yal-Kültürel ve ‹ktisadi Hayat› ile Ahilik, Kültür Ba-kanl›¤›, Ankara.

Weber, M., 1982, Essays in Sociology, eds, H.H Gertand W. Mills, Routledge and Kegan Paul, London.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ahlak teorilerinin ifllevini tan›mlayabilecek,Normatif ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabilecek,Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ahlak Teorileri• Egoizm• Faydac›l›k• Hedonizm• Ödev Ahlak›• Adalet

• Hak• Erdem• Meta-Etik• Görecelilik• Tan›mlay›c›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


‹fl Ahlak› ve EtikYaklafl›mlar

• G‹R‹fi• AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹

ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹• NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹• ERDEM AHLAKI• NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK

TEOR‹LER‹


G‹R‹fiAhlak›n çal›flma konular› yani ahlaki de¤er ve ilkelerin neler oldu¤u, nas›l olufltu-¤u, neyin ahlaka uygun neyin uygun olmad›¤›na yönelik ‘nas›l’ ve ‘kim’lerin kararverece¤i konusu geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de genifl bir tart›flma gündemioluflturmaktad›r.

Ahlak felsefesi, ahlak denilen fenomen üzerinde düflünme, ahlak üzerine felse-fe yapmad›r. Bu tan›m gere¤i ahlak filozoflar›n üzerinde düflünmesiyle var olmuflfleklinde alg›lanmaktad›r. Oysa, ahlak› filozoflar bulmufl de¤ildir. Filozoflar üzerin-de düflünmeden de ahlak vard›. En ilkel toplumun bile kendine göre bir ahlak›vard›r. Böylece ahlak her yanda ve her yönüyle yaflam›m›z›n içindedir. Günlük ya-flam›m›zda davran›fllar›m›z›n pek ço¤u ahlakla ilgili eylemlerdir. Ancak “Hangidavran›fl›m›z ahlaka daha uygun?”, daha do¤rusu “Nas›l hareket edersem ahlakauygun davranm›fl olurum” bunu kestirmek kolay de¤ildir. Ahlak alan›nda elimiz-de neyin ne kadar ahlakl› oldu¤unu tart›p biçmeyi sa¤layacak bir ölçüm de yok.Ayr›ca ahlak›n kifliye, topluma, ça¤a göre de¤iflmesi bizi ahlaki olan› de¤erlendir-mede dikkatli olmaya davet etmektedir. Çünkü ayn› davran›fl farkl› birey, toplumve ça¤larda birbirinden ayr› ve birbiriyle ba¤daflmayan biçimde de¤erlendirilmek-te ve ahlaki ikilemleri besleyerek problem yaratmaktad›r.

Öyleyse ahlakl› olmak isteyen bir kifli, grup ya da topluluk do¤ru davranmakad›na neyi temel kabul edecek? Hangi ahlak› esas alacak? Ahlakl›l›k ya da ahlakiolan konusunda ortak kabulü ne oluflturacak? ‹nsan davran›fllar›n› ahlak bak›m›n-dan de¤erli ya da de¤ersiz k›lan nedir? K›sa-ca, insanlar için bir davran›fl› do¤ru di¤eriniyanl›fl, birini yap›labilir di¤erini yap›lmama-s› gerekir diye düflündüren nedir? Hangi ey-lemler gerçekte do¤ru, yanl›fl ve izin verile-bilir, bunlar›n do¤ru, yanl›fl ya da izin veri-lebilir oldu¤unu nas›l biliyoruz? Daha so-mut bir yap›land›rma ile konuya yaklafl›rsaksorulara flöyle devam edebiliriz: Yalan söy-lemek her zaman yanl›fl m›d›r? Ben bir fleyyapmak istedi¤imde, toplum onun yanl›fl ol-du¤unu söylerse hangi yolu izleyece¤im? Uzun vadeli sonuçlar konusunda kayg›-lanmay› bir kenara b›rak›p hayattan niye zevk almal›y›m? Do¤ru ve yanl›fl hakk›n-

‹fl Ahlak› ve Etik Yaklafl›mlar

Resim 3.1

da kurallar koyma yetkisine gerçekte kim sahiptir? Vicdan güvenilir bir yol göste-rici midir? Yaflam tarz›n›n, s›rf o yaflam tarz› içinde büyüdü¤ümüz için iyi oldu¤u-nu söyleyebilir miyiz?

Kifliler yaflam içerisinde ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçeklefl-tirirken bir tak›m ikilemlere düflmektedirler. Karfl›lafl›lan bu ikilemleri çözümleye-bilmek ve eylemleri meflrulaflt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genelsonuçlara ulaflabilir miyiz? Yoksa tüm de¤erleri birey ve durumlara göre de¤iflkenmi kabul edece¤iz? Bu ve benzeri sorulara ahlak felsefecileri taraf›ndan gelifltirilenteorileriler arac›l›¤›yla cevap verece¤iz.

Kifliler yaflam içerisinde ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçeklefltirirkenbir tak›m ikilemlere düflmektedirler. Karfl›lafl›lan bu ikilemleri çözümleyebilmek ve ey-lemleri meflrulaflt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genel sonuçlara ulafla-bilir miyiz?

AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak do¤rular› ve yanl›fllar› belirleyen sosyal süreç-lerdeki kurallar, de¤erler ve inançlarla ilgilidir. Etik ise do¤ru ve yanl›fllar› belirle-meye yarayan kural ve ilkelerin sebeplerini aç›klamaya iliflkin uygulamalar ve ah-lak çal›flmalar›yla ilgilidir.

Bir kimse, bir toplum düzeni içerisinde baflkalar›yla bir arada var olan, bir bi-rey olarak ahlaki hayat› yaflar, içinde bulundu¤u toplumun ahlaki ilke ve de¤erle-rini hayat› eylemleriyle cisimlefltirir. Ancak bununla yetinmeyerek tafl›y›c›s› olmayaya da hayata geçirmeye çal›flt›¤› de¤erlerin anlam› üzerinde düflünmeye bafllar. Buflekilde kulland›¤› ahlaki kavramlar›n ne oldu¤unu, gerçekte ne anlam ifade etti¤i-ni araflt›rmaya bafllar. Böylece ahlak düzeyini afl›p etik yoluna girmifl olur. Bu yo-lun devam›nda ise fleyler, de¤erler ve en yüksek iyi üzerinde düflünür. Ne yapma-s› gerekti¤i üzerinde durarak; “Ne yapmal›y›m?’”,”Nas›l yapmal›y›m?” sorusunu ce-vaplamaya çal›fl›r ve hayat›n› ahlaki ilkelere dayand›rma çabas›n› gösterir. Sonra-s›nda ise o düflüncesini cisimlefltirerek davran›flta bulunur. Davran›fltan sonra bu-nunla ilgili gerekçelerini aç›klar. Teori, böylece ahlak›n eti¤e geçifl sonras› karfl›m›-za ç›kan durum ve davran›fllara yön verme ifllevidir.

Ahlak, etikten önce gelir ve etik gerekçelendirmeler sonras›nda ise ahlak teori-sine dönüflür. Tüm birey ve toplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›flla ilgili te-mel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik durumlar›nda normatif kural-lar› genellefltirme ve ahlak› sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir gi-riflimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan normatif kurallar ise haklar teori-si ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluflturur (Bkz. fiekil 3.1).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Etik Ahlak› AklaUygun Hale Getirir(Rasyonellefltirir)

Ahlak TeorisiOluflur

Herhangi birduruma

uygulanabilir.

Ahlâk Etik AhlakTeorisi

Ahlaki SorunlaraPotansiyelÇözümler

fiekil 3.1

Ahlak, Etik veAhlak TeorisiAras›ndaki ‹liflki

Teoriler arac›l›¤›yla ahlak›n üç tür düflünme flekli oldu¤unu söyleyebiliriz.Bunlar;

1- Tan›mlay›c› inceleme: Ahlak›n tarihsel ya da bilimsel incelemeleridir. Bu-rada amaç, ahlak olgusunu aç›klamak ya da/ahlaki/etik sorularla beraber bir insando¤as› teorisi oluflturmakt›r.

2- Normatif düflünme: Bu düflünme flekli neyin do¤ru, iyi, yükümlülük oldu-¤unu sorar. Dolay›s›yla ‘daima do¤ruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zamanyanl›flt›r’, fleklindeki normatif yarg›lar ileri sürme ve bu yarg›lar için nedenler gös-termeye çal›fl›r.

3- Meta-etik (kavramsal) düflünme: Bu düflünce tarihsel inceleme ve nor-matif yarg›lamalar› benimsemez. Kavramsal bilgi kuramsal bir yaklafl›mla flu soru-lar› sorar: Ahlaki olarak iyi ve do¤ru ifadelerin anlam› ve ifllevi nedir? Ahlaki yarg›-lar ya da de¤erler nas›l oluflturulur ya da do¤rulan›r? Ahlaki olan veya olmayanaras›ndaki fark nedir?

Bu düflünme flekillerini teoriler bafll›¤› alt›nda ayr›nt›l› inceleyece¤iz.Ahlak literatürüne tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ahlak anlay›fl›n›n Bat›l› tarzda ge-

nel olarak normatif ve normatif olmayan ahlak teorileri olarak iki görüfl taraf›ndanyönlendirilip belirlendi¤i söylenebilir. Bunlardan birinci grup normatif ahlak teori-leri ikinci grup ise normatif olmayan ahlak teorileri bafll›klar› alt›nda de¤erlendi-rilecektir. (Bkz. fiekil 3.2)

NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹Normatif ahlak, ahlak›, felsefenin normlar koyan bir alan› olarak kabul etmekte-dir. Normatif ahlak, insanlar›n de¤erlendirmelerinin ve eylemlerinin ço¤u zamannormlar taraf›ndan belirlendi¤ine vurgu yapar. Dolay›s›yla normatif ahlak, nas›lahlakl› yaflanmas› gerekti¤ini anlat›r. Normatif ahlakta filozof böylece bir tak›mahlaki ilkeler koyup, bir hayat modeli oluflturur. K. Nielsen’in ifadesiyle ‘sadeceneyin iyi ve do¤ru oldu¤unu de¤il, nas›l iyi bir insan olunaca¤›n› da gösterme-ye çal›fl›r’.

Normatif ahlak, neyin do¤ru-neyin yanl›fl; neyin iyi-neyin kötü oldu¤unu bil-mek istedi¤imizde ahlak alan›ndaki davran›fllar›m›z için temel kriter olarak ifllevgörecek temel normlar›n peflindedir. Böylece, normatif ahlak›n ifllevi ahlaksal do¤-ru ve iyinin en üst ilkelerini sa¤lamakt›r. Normatif ahlak kuramlar›n›n en temeldeamaçlad›¤›, belli durumlardaki eylemlerle ilgili yarg› ve karar vermede bize rehber-lik etmektir.

613. Ünite - ‹fl Ahlak› ve Et ik Yaklafl›mlar

fiekil 3.2

Ahlak

Normatif NormatifOlmayan

Teleolojik Deontolojik ErdemAhlak›

Tan›mlay›c›Ahlak Meta-Etik

Temel AhlakTeorileri

Normatif ahlak üçe ayr›lmaktad›r:1. Sonuçsalc› ahlak (teleolojik ahlak) 2. Ödev ahlak› (deontolojik ahlak) 3. Erdem ahlak›

Sonuçsalc› (Teleolojik) TeoriTeleoloji olgusu temelde bir gayeye yönlendirmeyi ifade etmektedir. Teleolojik ah-lak, kabaca gaye (amaç) teorisidir. Teleoloji kavram› Yunanca ‘tamamlama’ ve‘bilgi’ sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur. Teleoloji, ‘hayal edilen amaçlaraulaflmay›’ veya ‘arzu edilen sonuçlar› elde etmeyi’; do¤ru davran›fl, ahlaki yüküm-lülük ya da ödev gibi kavramlara tercih etmektedir. Kullan›lacak araçlar›n ahlakili-¤i konusunda kafa yormayan bu görüfl aç›s›ndan bir davran›fl›n ahlaki durumunubelirleyen tek etkili faktör sonuçlar›n iyili¤idir. Böylece eylemlerin ahlakili¤ini de-¤erlendirmede odak noktas› olarak ‘sonuçlar’ al›n›rken normatif temel olarak ise‘iyi’ esas al›n›r.

Teleolojik teori bireylerin yapm›fl oldu¤u eylemlerin sonuçlar› üzerine odakla-n›r ve eylemin do¤ruluk ve yanl›fll›¤›n›, iyilik ve kötülü¤ünü sonuçlar›na bakarakde¤erlendirir. Bu teoriye göre ahlaki davran›fllar hedef yönelimlidir. Dolay›s›yla te-leolojik görüfl aç›s›ndan insan davran›fl› tek bafl›na ne do¤ru ne de yanl›flt›r. Önem-li olan husus, belirli bir durumda bir davran›fl›n sonucu olarak meydana gelen fley-dir. Bu teoriyi benimseyen birçok felsefeciye göre, bir davran›fl›n ahlaki olarakdo¤rulu¤u sadece o davran›fl›n sonuçlar› taraf›ndan belirlenebilir. Bu aç›dan, ‘e¤ersonuçlar iyi ise ya da arzu edilir ise o zaman davran›fllar do¤rudur; yok e¤er so-nuçlar kötü ya da arzu edilmez iseler, o zaman davran›fllar yanl›flt›r’. Bu tür yak-lafl›m› benimseyen ahlak teorisyenlerine bu nedenle sonuçsalc›lar ad› verilmifltir.Sonuçsalc› ahlak teorilerini egoizm ve faydac›l›k olarak ikiye ay›rabiliriz.

Egoizm Egoizm, herhangi bir bireyin, baflkalar›na karfl› ne yükümlülü¤e mecbur, ne de birfedakârl›¤a katlanmak zorunda olmad›¤›n› öne sürerek davran›fllar›n ancak bireyinkendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerekti¤i düflün-cesini kabul etmifltir. Bu çerçevede egoistler, bir davran›fl›n do¤rulu¤unu ölçerken,kendileri için en iyi ve uzun vadeli kazançlar› esas al›rlar. E¤er bir davran›fl uzunvadede birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya ç›kar›yorsa ya da muhte-melen ç›karacaksa, bireyler o davran›fl› ortaya koymal›d›r.

Egoizm, bireyler için do¤ru ve kabul edilebilir davran›fllar› bireyin ‘kiflisel ç›ka-r›’ üzerinden tan›mlarken, her bireyin kendi kiflisel ç›karlar›n› maksimize edecek


TeleolojikAhlak

Egoizm Faydac›l›k

Hazc›l›k Eylem KuralAhlakiEgoizm

fiekil 3.3

Temel TeolojikAhlak Teorileri

flekilde karar al›p davranacaklar›n› kabul eder. Egoizm, bu yaklafl›m› kiflilerin bü-tün tercihleri için genellefltirirler. Böylece, egoizm ‘kiflisel ç›kar, zenginlik, güç,flöhret, baflar›l› bir kariyer, iyi bir özel yaflam ve sa¤l›k’ gibi olgular karfl›s›nda birkiflinin hiçbir yükümlülük ve fedakârl›¤a mecbur olmadan kendi ç›karlar›n› maksi-mize ediflini ahlaki bir tercih olarak görür. Egoizm teorilerinden ahlaki egoizm vehazc›l›k olarak iki flekilde söz edilmektedir.

Ahlaki EgoizmAhlaki egoizm bak›fl aç›s›nda kabul edilebilir tek geçerli davran›fl standard› kendi-ni gelifltirme olarak görülür. Bir bireyin belirli bir durumda kendisi için uygun olanflartlar› belirledi¤ini, kendisi için yararl› ve yarars›z olan fleyleri hesaplad›¤›n› veböylece kendi geliflimine en yüksek katk›da bulunacak davran›fl› gerçeklefltirdi¤i-ni kabul etmektedir.

‹lk örne¤ini Thomas Hobbes (1588-1679)’un görüfllerinin oluflturdu¤u ahlakiegozim, kiflisel ç›kar›n ahlak yoluyla meflrulaflt›r›lmas›d›r. Hobbes’un, ‘insan insa-n›n kurdudur’ fleklindeki meflhur tan›mlamas›, insan do¤as›n› bencillikle ve sald›r-ganl›kla karakterize etmifltir. ‹nsan do¤al durumunda bencildir ve varl›¤›n› korumaiçgüdüsüyle hareket etmektedir. Dolay›s›yla her insan›n insanla savafl› söz konu-sudur. Hobbes, iyi ve kötüyü arzular›m›z›n tatmin ve tatminsizli¤iyle iliflkilendire-rek, her bireyin sadece kendisinin irade ve kontrolünde niyet etti¤ini arzu ve istek-lerini gerçeklefltirmesini ‘iyilik’ olarak de¤erlendirmifltir.

Ahlaki egoizm, insan›n kendini düflünmesini, sadece kendi ç›kar›n› gözeterekyapmas›n› bilimsel bir yasa olarak de¤il, ayn› zamanda bir ahlak yasas› olarak be-lirler. Bir yükümlülük kuram› olarak ahlaki egoizm, normatif bir ahlak görüflüdür.‹nsan›n nas›l davranmas› gerekti¤ini belirten, ahlaki kurallar koyan, en az›ndanbir ahlaki ilke gelifltiren bu kuram, herkes kendi öz ç›kar›n› hesaba katarakyapmal›d›r derken, ahlak kural›n› evrensellefltirerek, kategorik bir biçimde ortayakoymaktad›r. Ahlaki egoizm böylece nesnel ya da metafizik ahlaki de¤erlerininvar olmad›¤›n›, bilimsel yasalar›n ahlaki olgu ya da fenomenleri aç›klamak içinfazlas›yla yeterli oldu¤unu, ahlakl›l›¤›n do¤al arzu, istek, ilgi, ç›kar ya da benzeridavran›flsal faktörlere geri götürülebilece¤ini savundu¤u için, do¤alc› bir ahlakanlay›fl›d›r. Ahlak› psikolojiye indirgedi¤i için de ahlaki egoizm bilimci bir etik gö-rüflüdür.

Hazc›l›kHazc›l›k ya da hedonizm ilk kez Sokrates’in ö¤rencisi Aristippos ve Epikuros tara-f›ndan gelifltirilmifltir. Hedone, eski Yununca’da haz ve zevk anlam›na gelmekte-dir. Hedonizm ise hazc›l›k demektir. Hedonizmin temelinde, ‘hayat›n en önemlide¤eri haz ve zevk almakt›r ve ideal yaflama ancak bu flekilde ulafl›l›r’ fikri vard›r.Ahlaki eylemin amac›n› hazda bulan yaklafl›m Aristippos (‹.Ö. 435-355)’da netleflir.Bu teoriye göre iyi demek haz demektir; haz veren her fley iyi, ac› veren her fleyise kötüdür. Aristippos’a göre her davran›fl›n nedeni, mutlu olma iste¤idir ve haya-t›n amac› hazd›r. Haz, insan› insan eden duygudur. Plato, Aristotle, Mill, Moore,Sidgwick, Ross, Broad ve Epikuros da hazc›l›¤› tart›flan filozoflardand›r.

Bu teoriye göre, bir eylem, ancak haz getiren veya haz amaçlayan bir eylem isede¤erlidir. Ne var ki, bu kaba formuyla hazc›l›k, niceliksel hazc›l›k olarak da ad-land›r›l›r. Hazc›l›¤›n bu formu Aristippos d›fl›nda, pek az kifli taraf›ndan temsil edil-mifltir. Baflka bir deyiflle, ‘iyi’yi ve ‘en yüksek iyi’yi mutluluk sayan, mutlulu¤u isebedensel hazza indirgeyen hazc›l›¤›n karfl›s›nda onun çok daha inceltilmifl ve ge-


niflletilmifl bir biçimi olan niteliksel hazc›l›¤›n yani, mutlulukçulu¤’un (eudaimo-nizm) daha yayg›n oldu¤u görülür (eudaimonia, Gerekçe mutluluk anlam›na ge-lir). Mutlulu¤un formülünü: ‘Mutluluk=haz alma’ olarak tan›mlayan bu görüflte,hazlar içsel olarak iyidir ya da kendisinde iyi olan her fley kendi bafl›na haz tafl›r,diye düflünülür. Bir hazc› için ac› bile iyi bir yol olabilir ya da ahlaki aç›dan iyi vedo¤ru olarak kabul edilebilir.

Sizce hayatta sadece haz almay› ve zevk duymay› amaç edinen ve hazla sonuçlanacak ey-lemler içinde olan bireyin durumu nedir?

Bu görüfl aç›s›ndan dikkat çeken nokta, haz alarak ya da zevk duyarak yaflama-n›n k›sa ve uzun dönemde sonuçlar›n›n farkl› olmas›d›r. K›sa dönemde haz verenve zevk al›nan pek çok eylemin uzun dönemde ac› veren sonuçlar› vard›r. Hazz›nyo¤unlu¤u, süreklili¤i ve miktar› bu sonuçlar› uzun dönemde daha dramatik k›l-maktad›r. Di¤er taraftan uzun vadede haz veren ve zevk al›nan pek çok eylemdek›sa vadede ac›larla içiçe bireyi b›rak›r. Örne¤in, yo¤un bir emek ve uzun bir sü-reç gerektiren keman çalmak kifliye k›sa vadede ac› uzun vadede haz verirken, si-gara içmek, alkol almak, bankaya borçlanmak ve aldat›c› davranmak k›sa vadedeyo¤un bir haz verirken uzun vadede ac›lar›n temel kayna¤›d›r. Fakat pek çok kiflibugün bu teorinin ‘iyi yaflam, hedonist yaflamd›r’ kabulüyle hareket etti¤i için k›-sa vadeli yüksek hazlar için uzun vadede büyük bedeller ödemektedir.

Teorinin temel sorunu, haz veren fleyi ‘iyi’ olarak gösterirken, ‘do¤ru’ olarakgösterememesidir. Ayr›ca insan›n zevk peflinde koflmas›, bu tür sonuçlar› seçmesikimin zevki? sorusunu akla getirmektedir. Örne¤in, “Gerçekte hazz› yaflayan siga-ray› alan m›, yoksa satan m›? Kredi çeken müflteri mi, yoksa borçland›rabilen piya-say› istedi¤i gibi yönlendirebilen kapital sahipleri mi?”

Egoizmin niceliksel ve niteliksel olan her iki türü de sosyal, ekonomik, psiko-lojik vb. de¤iflik ba¤lamlarda de¤iflik yönlerden elefltirilmifl ve çeflitli olumsuz an-lay›fllarla birlikte an›lm›flt›r. Bu anlay›fllardan birisi, egoist bir insan›n zevk düflkü-nü ve zevkperest, yemek, içmek, cinsel tatmin, flan, flöhret gibi arzular›n› gider-mekten baflka bir fley düflünmedi¤idir. Di¤eri ise hayat›n yüksek amac› ve erdem-lerin kriteri olarak zevkin görülmesidir. Dolay›s›yla teori aç›s›ndan önemli bir so-ru, “‹nsanlar›n her zaman kendi ç›karlar› aç›s›ndan hareket etmeleri do¤ru mu-dur?” Baflka bir deyiflle, insanlar›n ç›karlar›na uygun oldu¤u için dürüst davranma-malar›, merhametli olmamalar›, yard›m severli¤i reddetmeleri ne denli kabul edile-bilir? ‹nsan olarak kiflilerin gerçek özç›karlar› bu mudur?

Faydac›l›kFaydac›lara göre, faydac›l›k bir ahlak teorisidir. Jeremy Bentham taraf›ndan temel-leri at›l›p sonra John Stuart Mill, Henry Sidgwick, A. Marshall vb. taraf›ndan gelifl-tirilen bu teori bir yüzy›ldan daha fazla bask›n ahlak ve adalet teorisi olarak kabulgörmüfltür. Faydac› teorinin temel kavramlar› kimi de¤iflikliklere u¤rasa da varl›¤›-n› korumakta ve ‘objektif’ bir anlay›fl olarak cazibesini ifl dünyas›nda hâlâ devamettirmektedir.

Faydac› teori, eylemlerin ahlaken do¤ru olup olmad›¤›n›, ortaya ç›kan sonuç-lara göre de¤erlendirmektedir. Bu teoriye göre, herhangi bir eylemin do¤as›ndavar olan bir iyilikten veya do¤ruluktan söz edebilmemiz mümkün de¤ildir. Fayda-c› ahlak anlay›fl›, iyili¤i ve mutlulu¤u kiflinin elde etti¤i ‘faydaya’ göre aç›klar. Ki-flinin hissetti¤i kötülük ve mutsuzluk ise ‘ac›’ ile aç›klan›r. ‹nsanlar›n nihai amac›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

iyilik ve mutlulu¤a ulaflmak oldu¤u için, bireylerin yapt›¤› tek fley fayday› maksi-mize edip, ac›y› minimize etmektir. Faydac›l›k aç›s›ndan böylece birey için önem-li olan ‘kötü’ye göre ‘iyi’nin mümkün olan en yüksek dengesini sa¤lay›c› davra-n›flta bulunmakt›r.

Faydac›l›¤›n temel konular›n› ele alan ve bu teoriyi gelifltiren filozoflar belirtti-¤imiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Bent-ham ve Mill’in gelifltirdi¤i bu teoriye göre, herhangi bir davran›fl›n do¤ru veya yan-l›fl olmas› davran›fltan etkilenen kiflilere iyilik ya da kötülük getirmesine ba¤l›d›r.Faydac›l›kta, belli bir davran›fla karar vermeden önce di¤er davran›fl seçenekleri-nin de gözden geçirilmesi gereklidir. ‘Herkes için en fazla iyi sonucu veya en azkötü sonucu gerektirecek olan davran›fl veya uygulama seçildi¤i takdirde do¤rudavran›fl da seçilmifl olacakt›r.’ Böylece, bir karara varmadan önce ilk yap›lmas›gereken fley davran›fl ile ilgili seçenekleri belirlemektir. Seçenekler belirlendiktensonra ise eylemden etkilenecek her bir kifli için ve topluca herkes için elde edile-cek fayda ve maliyet hesaplanmal›d›r. Bu hesaplama sonucunda, faydas› en fazlamaliyeti ise en az olan seçenek seçilmelidir.

Faydac› kuramlar aç›s›ndan ‘bir eylemin ahlaki de¤eri o eylemin faydas› ile öl-çülmelidir’. Dolay›s›yla bir insan›n eylemi, o insan için seçenek dâhilinde olan ey-lem tarzlar› içinde en faydal› olan› seçti¤i ölçüde ahlaki olacakt›r ya da ahlaki birde¤er tafl›yacakt›r. Faydac›l›¤›n öne ç›kan isimlerinden olan Bentham’a göre, enfaydal› yani en do¤ru eylem, “en çok say›daki insan için en fazla mutluluk’tur.”Bentham, toplumun mutlulu¤unu, toplumdaki bütün bireylerin mutluluklar›n›ntoplam› olarak kabul etmektedir. Dolay›s›yla Bentham’a göre, bir eylemin do¤rueylem olmas› için her halükârda fayday› en çoklaflt›rmas› gerekir.

Klasik faydac›l›¤›n önemli isimlerinden bir di¤eri olarak Mill Faydac›l›k adl› ça-l›flmas›nda faydac›l›¤›n bireye bak›fl›n› ve ahlak anlay›fl›n› aç›kça tan›mlamaktad›r.Fayda ya da en büyük mutluluk ilkesini ahlak›n temeli olarak kabul eden Mill, ey-lemleri vermekte olduklar› mutluluk oran›nda iyi sayarak, faydac›l›¤›n “sonuçsalc›”karakterine vurgu yapm›flt›r. Mill’in bak›fl›nda fayda ve mutluluk insan davran›flla-r›n›n amac› ve onlar› yöneltme kural›d›r. Baflka bir deyiflle, ‘istenir’ ve ‘arzuya de-¤er’ olarak görülen fley, mutluluk ve faydadan baflka bir fley olamaz. Yaln›zca her-kesin kendi mutlulu¤unu arzulad›¤›n› söylenebilir ve gerçek budur. Böylece, Milliçin mutluluk, insan›n yaflay›fl amaçlar›ndan ve ahlak›n ölçütlerinden birisidir.

Freser, faydac› teorinin di¤er teorilere göre daha fazla kabul gören bir teori ol-du¤unu öne sürmektedir. Bunun nedeni ise faydac› teorinin önseziler ve uzun yü-kümlülük listesine yöneltmek yerine, deneyime ba¤l› kararlar verilebilmesi ve top-lumsal olarak gözlemlenebilen olaylar›n sonuçlar›na iflaret etmesi olarak ifade edil-mektedir. Baflka bir deyiflle, faydac› teorinin sayal bir faydaya dayanmas› ve fayda-n›n ölçülebilir ve k›yaslanabilir olarak kabul edilmesi davran›fllar›n de¤erlendirile-bilmesi aç›s›ndan onu kullan›fll› k›lm›flt›r. Özellikle faydac› teoriler, kiflileri ahlakiikilemlerde kurtar›c› çözümlemesiyle en fazla tercih edilen teori olmufltur. Örne-¤in, faydac› teoriye göre, bir eylem sonuçta faydal› ise süreç içerisindeki baz› fley-ler hofl görülebilir. Bu kabule göre; yalan söylemek kötüdür ama bir çal›flan›n mo-tivasyonunu k›rmamak için ya da bir hastan›n psikolojisini yükseltmek için do¤ru-yu oldu¤u gibi söylememek (tam olarak do¤ruyu söylememek) kabul edilebilir birdurumdur. Zira sonuç itibariyle sa¤lanacak fayda zarardan daha çoktur.

Faydac›l›k teorisi, iyili¤i bireye ba¤l› olarak tan›mlad›¤›ndan ve toplumu birey-lerin toplam›ndan ibaret gördü¤ü için, bireycidir. Faydac›l›k, evrensel insan hakla-r›yla de¤il, ama insanlar›n yasalarla düzenlenerek garanti alt›na al›nm›fl haklar› ve


özgürlükleri fikrine katk› sa¤lam›flt›r. Özellikle J. S. Mill bir kural faydac›s› olarak‘birinin özgürlü¤ü, di¤erinin bafllad›¤› yerde biter’ sözüyle faydac› teorinin gelifl-mesine katk› sa¤lam›fl ve önünü açm›flt›r.

Sonuca yönelik faydac› teoride bir ‘pratiklik’ ve ‘gerçeklik’ bulunmakla bera-ber, faydac› teori sonunda ahlaki olmayan bir tak›m eylem ve tutumlara taviz ver-mek, hatta teflvik etmekle elefltirilmifltir. Nitekim kimi yöneticilerin ahlaki olma-yan baz› karar ve eylemleri ‘faydac› savunma’ ile meflrulaflt›rma vakalar›na s›kl›k-la rastlan›lm›flt›r.

Velasquez (1998) bu konuda yaflanm›fl bir örnek verir. 1960’larda Ford piyasa-daki rekabetten dolay› k›sa sürede yeni bir araba üretir ‘Ford Pinto’. Ancak fazlazaman geçmeden araban›n bir tak›m sak›ncalar içerdi¤i anlafl›l›r. Arabada gaz de-posu, dingilin arkas›na yerlefltirildi¤i için arkadan çarpma durumunda deponundelinip gaz›n arka koltuklara do¤ru yay›lma ihtimali yüksek görülür. Yap›lan test-ler bu ihtimali kuvvetle destekler. Gerçek bir kaza olmas› durumunda küçük bir k›-v›lc›m trajik sonuçlara yol açabilir. Bu durumda flirket karar vermek için bir yol ay-r›m›na gelir: Ya bu hata düzeltilecek ya da görmezden gelinerek üretime devamedilecektir. Kâr-zarar analizi yap›l›r. Hatan›n düzeltilmesi flirkete 137 milyon $’amal olmaktad›r. Ancak böyle bir seçenek 180 kiflinin ölümünü, 180 yan›k vak›as›-n› ve 2100 araban›n yanmas›n› önleyecektir. Di¤er taraftan o dönemde flirket bafl-ka bir seçene¤i daha de¤erlendirir. ‹lgili dönemde insana, yan›klara ve arabalarabiçilen de¤er dikkate al›narak flirkette yeni bir hesaplama daha yap›l›r. Bu seçene-¤e göre, insan hayat›na biçilen de¤er resmi olarak 200.000$ sigorta flirketlerininciddi yan›klara biçti¤i de¤er 67.000$, araba için ise 700$ fleklindedir. Ortaya ç›kanhesaplara göre, üretimin düzeltilmesi maliyeti 137$ iken; üretime devam seçene¤i-nin toplam maliyeti 49 milyon $’d›r. Tabi bu maliyetler sat›lacak arabalara eklene-rek karfl›lanaca¤› için tüketiciler arabalar› daha pahal›ya sat›n alacaklard›r.

Faydac›l›k teorisine göre do¤ru karar, daha fazla insana daha fazla kazanç veen az zarar verecek karard›r. Bu durumda düzeltmeye gitmek yerine üretime de-vam etmek daha do¤rudur. Ancak bu sonuç kâr-zarar hesaplamas›n›n parasal yü-züdür ve sadece flirket aç›s›ndan ele al›nm›fl eksik bir hesaplamad›r. Yak›nlar›n›kaybedenlerin çekti¤i ac›lar, ölenlerin yar›m kalan hayatlar›nda tamamlayamad›k-lar›n›n do¤urdu¤u eksiklikler, ölmeyip de yananlar›n çekti¤i ›zd›raplar hiçbir sigor-ta flirketinin veya resmikabullerin hesaplar›na almad›¤› bedellerdir. Bu olaydaFord, üretime devam karar›n› al›r ve sat›fla devam eder. Ancak 60 ölüm ve bununiki misli de yan›k vakas› sonucunda araba nihayet piyasadan çekilir.

‹fl Hayat›nda Etik, Editör. Suna Tevrüz, Beta Bas›m A.fi., 2007, ‹stanbul

Faydac›l›k teorisi, sa¤lad›¤› birtak›m katk› ve sahip oldu¤u bir tak›m kolayl›k-lar yan›nda baz› eksik ve zay›f yönleri nedeniyle de elefltirilere maruz kalm›flt›r: Buelefltirilerden birincisi, faydac›l›¤›n gerçekten iflleyen bir teori olup olmad›¤›n›nsorgulanmas› gereklili¤ine iliflkindir. Bu bak›fl aç›s›na göre, baz› önemli durumlar-da davran›fl›n sonuçlar›n› tahmin edemeyebiliriz yani davran›fl›n fayda ve de¤erihesaplanamayabilir. Bu nedenle bireyden davran›flta bulunmadan önce muhtemelsonuçlar›n› ölçmesini beklemek gerçekçi olmayabilir. Söz konusu teoriye yap›landi¤er bir elefltiri, iyi sonuçlar verse bile baz› davran›fl veya eylemlerin özünde yan-l›fl olabilece¤idir (h›rs›zl›k, cinayet, iflkence, kölelik vb.). Di¤er bir elefltiri ise fay-dac›l›¤›n adil olmad›¤›yla ilgilidir. Çünkü faydac›l›k toplam fayda ile ilgilenmekteancak bu faydan›n nas›l da¤›t›laca¤›yla hiçbir flekilde ilgilenmemektedir. Dolay›s›y-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



la potansiyel sorumluluk ve maliyet eflit olmayan bir flekilde (adaletsizce) da¤›t›la-bilir. Örne¤in, otoyol yap›m› için evinizin çok az bir bedel karfl›l›¤›nda ve sizin is-te¤iniz olmamas›na ra¤men devlet taraf›ndan zorla sat›n al›nmas› durumundaki gi-bi.

Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori)Deontoloji terimi yap›lmas› gereken, kurallar, görevler ve emirler anlam›ndaki ‘de-ontos’ (duty, ödev) sözcü¤ünden türetilmifltir. Deontolojik teoriler, göreve ya daödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyili¤i, mutluluk, haz ve faydayla sa¤-layacak hiçbir fleyin olmad›¤›n› ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘KantAhlak›’ olarak da bilinir. Deontolojistlere göre, faydac›lar ahlak dünyam›z›n çokbasit bir resmini çizmifllerdir. Bir eylemin do¤rulu¤una karar vermede sonuçlar›yeter flart olarak almak çok basit bir yaklafl›md›r. Bu nedenle, deontolojik teori ey-lemlerin sonuçlar›n› de¤il, bizatihi eylemin kendisini esas al›r. En az›ndan baz›davran›fllar sonucuna bak›lmaks›z›n ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev, ilke, irade,yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlar›d›r.

Bu teoriye göre, sonuçlar›na bak›lmaks›z›n baz› ahlaki ilkeler ba¤lay›c›d›r. Bunedenle bir eylemin sonuçlar› iyi olsa bile baz› eylemler yanl›fl olarak de¤erlendi-rilebilir. Örne¤in, bir deontolojist, masum bir insan› öldürmenin ya da bir kifliyeciddi bir haks›zl›k yapman›n do¤ru olmad›¤›n› düflünür. Bu davran›fllar sonucun-da ortaya ç›kacak fayda ne olursa olsun fark etmez. Çünkü böyle bir davran›fl birbirey olarak kiflinin haklar›n› ihlal etmektedir. Fakat faydac›lara göre bir kiflininölümü e¤er en yüksek fayday› sa¤l›yorsa, o davran›fl kabul edilebilir bir davran›flolarak görülebilir. Böylece deontolojik kuramc›lar, do¤rulu¤un belirleyicili¤indedo¤ru olan fleyleri yapmaya yo¤unlafl›rken (örne¤in, dürüstlük gibi ahlaki ilkelereba¤l› kalarak), faydac›lar toplum refah›n› en üst düzeye (maksimum fayda) ç›kara-cak fleyleri yapmaya yo¤unlafl›rlar.

Deontolojik ahlak teorilerini, Kant ahlak›, haklar teorisi ve adalet teorisi bafll›k-lar› alt›nda inceleyece¤iz.

Kant Ahlak›Ödev Ahlak›’n›n Bat› felsefesindeki en büyük temsilcisi Kant’t›r (1724-1804). Ay-d›nlanma filozofu olan Kant’›n ahlak anlay›fl› öylesine yenilikler getirmifltir ki Kantiçin ‘Ahlak›n Newton’u’ yak›flt›rmas› bile yap›lm›flt›r. Bu iddia sahiplerine göre fi-ziksel dünyan›n yasalar›n›n bulunabilece¤ini gösteren Newton’du; tinsel dünyan›nkesin ahlak yasalar›n›n ak›l taraf›ndan bilinebilece¤ine ilk iflaret eden de Kant’t›r.Bu benzetmenin bir abart› olmad›¤› MacIntyre’nin flu sözleriyle daha iyi anlafl›la-cakt›r: Kant’›n eti¤e/ahlaka iliflkin sürdü¤ü fikirler ahlak tarihi aç›s›ndan bir dönümnoktas› olarak görülür. Kant’a karfl› ç›kan pek çok düflünür de dâhil olmak üzerefelsefe yaz›lar›n›n büyük ço¤unlu¤u için ahlak, Kant’ç› terimlerle ifade edilir. Çün-


fiekil 3.4

DeontolojikTeoriler

KantAhlâk›

HaklarTeorisi

AdaletTeorisi

Deontolojik Teoriler

kü Kant kendi dönemine kadar ulaflan ve o güne kadar ahlak tarihine egemenolan ‘mutlulukçu ahlak’ anlay›fllar›n› tersine çevirerek ahlakta yeni bir döneminbafllat›c›s› durumunda olan bir filozoftur.

Kant oldukça orijinal felsefi bir yap› ge-lifltirmifltir. O, felsefi ahlak›n amac›n›n, ah-laki geçerlili¤i olan nihai temelleri olufl-turmak oldu¤unu belirtmifltir. Bu nihai te-meller, sezgi, vicdan ve faydaya de¤il, ak-la dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda ahlak,‘her bir bireyin kiflisel ç›kar ve amaçlar›n-dan tamamen uzak, herkese yol gösterenve görevler yükleyen kural ve prensiplermanzumesini sa¤layan bir sistem’dir. Ah-laki kurallar, e¤er evrensel olarak benim-senir ve bütün rasyonel bireyler taraf›n-dan kabul edilirse akl›n prensipleri olarak

karfl›m›za ç›kar. Dolay›s›yla faydac› ahlakteorilerini temelden sarsan bu teori flu tarz düflüncenin karfl›s›ndad›r: Hatalar› veyanl›fllar› hofl görebiliriz, zira ancak bu flekilde yaln›z kalmay›z ve dostlar›m›z olur;dostlar›m›z olmal›, çünkü kötü durumlarda ve çaresiz kalabiliriz; yalan söyleme-meliyiz zira ticari itibar›m›z› ve iflimizi kaybedebiliriz.

Kant’›n ahlak anlay›fl›n›n temeli, her yerde ve her zaman ‘neyi yapmak gerekti-¤ine’ de¤il, ‘neyi istemek gerekti¤i’ne dayan›r. Ona göre, bilinçsiz bir ‘yapma’n›nkarfl›s›nda, ‘isteme’ bir bilinç ve sistem iflidir. Bu prensip ‘imperativ’ yani zorunlubir karaktere sahiptir; çünkü insan her zaman zorunlu olarak ‘iyiyi’ istemez. Bun-dan dolay› Kant, ‘kategorik buyruk’tan söz etmektedir. Ahlakili¤in belirlenmesininve temellendirilmesinin tek yolu ‘kategorik buyruk’tan kaynaklanan iyiyi istemedir.Öte yandan istemenin otonomlu¤u ahlakili¤in temel prensibidir. Kendisi d›fl›ndakitüm varl›klar›n adeta otomati¤e dayal› davran›fllar› karfl›s›nda, potansiyel olarakonu de¤il de bunu yapabilme yetene¤i, yani özgürlü¤ü, insan› di¤er varl›klardanüstün k›lan yegâne bir özelliktir. Buna göre ahlak, zorunlu bir flekilde özgürlü¤ünfonksiyonudur; yani davran›fl›n ahlaki olarak eflsiz k›ymeti, e¤ilimden dolay› de¤il,iradi ya da istemsel olarak bir iyilik yap›ld›¤›nda ortaya ç›kar.

Kant ahlak› ile ilgili genifl bilgiye http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/922/11498.pdfadresinden ulaflabilirsiniz.

Neden ödev yükümlülü¤ümüzü yerine getirmeye niyet ederiz? ‹yilik için.Kant’a göre ‘iyi olan fley’ nesne olamaz, iyi olan tek fley ‘iyi niyet’tir. Bütün nes-neler onlar› kullanma niyetlerimize ba¤l›d›r ve niyetlerimize göre onlar iyi ya dakötü olurlar. Ayn› zamanda ‘iyi niyet kendi bafl›na iyidir’ bir sonuca ve koflulaba¤l› de¤ildir diyen Kant, iyi niyetin ahlaki niyet oldu¤unu söylemifltir. Baflka birdeyiflle, eylemi anlaml› k›lan, onun temelinde yatan ‘isteme’nin, herhangi bir içe-rik taraf›ndan de¤il, tamamen ahlak yasas› taraf›ndan belirlenmifl olmas›d›r. Bireylemin de¤eri, özünde iyi olan niyete ba¤l›d›r. fiu dünyada insanlar aras›nda,zengin-fakir, ak›ll›-daha az ak›ll› gibi farkl›laflmalar vard›r. Kant’›n ahlak sistemin-de ‘isteme’ye verilen önem iç dünyada herkese tam hürriyet ve eflitlik sa¤lamak-t›r. fiöyle ki her insan, ahlak kurallar›na uyarak vicdan›yla uyumlu yaflama kapa-sitesine sahiptir; baz› insanlar mal ve serveti yetmedi¤i, sa¤l›¤› elvermedi¤i ya da


Resim 3.2

Immanuel Kant

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



baflka nedenler yüzünden iyilik yapamayabilir olsa da her insan iyili¤i her durum-da isteyebilir. Demek oluyor ki ahlak, eylemin bizzat kendisinde de¤il, her fley-den önce insan›n bir fleyi, do¤ru dürüst yapmak/yaflamak istemesinde, kurtulufluiçin verdi¤i mücadelededir.

Kant’›n kategorik emrinin ilk formülasyonu ‘ayn› zamanda evrensel bir kuralhaline gelebilecek kurallara uygun davran’d›r. Her ne kadar bu cümle garip gelsede Kant ekonomik faaliyetlerde bile bir kiflinin ahlaki olup olmad›¤›n› gösteren birtest olarak kullan›r. Bu örne¤e göre; düflünün ki çaresizce paraya ihtiyac›n›z var.Geri ödeme niyetiniz olmamas›na ra¤men, birinden geri ödeyece¤inize söz vere-rek borç para vermesini ister misiniz? ‹çinde bulundu¤unuz finansal durumun bas-k›s› yalan söylemeyi hakl› ç›kar›r m›? Kant bu eylemin kural›n› evrensellefltirerekflöyle der: ‘Parasal aç›dan çaresiz bir durumda bulunan birinin geri ödeme niye-ti olmaks›z›n yalan söyleyerek borç para almas› ahlaki aç›dan göz ard› edilebilir’.Böyle bir evrensel kural akla uygun mudur? Kant, buna hay›r diye cevap verir.

Böylelikle kategorik emir ya da yükümlülük bir test gibi çal›flarak eylemlerinahlaki olup olmad›¤›na bakar. Bir eylem ancak ve ancak eylemin temelindeki ka-tegorik testi geçerse gerçeklefltirilebilir. E¤er testi geçemezse eylem ahlaki olarakyasaklanm›flt›r. Kant’a bu noktada verilecek di¤er iki örnek flöyle belirtilebilir.Bunlardan ilki ifl dünyas›nda çal›flan, yönetici ve müflteri h›rs›zl›¤›na yöneliktir vebu durum ifl hayat›nda büyük bir problemdir. Farz edelim ki hakl› sebeplerle pat-ronuna k›zan bir çal›flan firmadan bir fleyler çalmay› düflünüyor. H›rs›zl›¤a izin ve-ren bir kural evrensellefltirilebilir mi? Olmaz, çünkü ürün ve hizmet s›n›rl›d›r ve or-tak mülkiyet imkâns›zd›r. E¤er h›rs›zl›¤a izin veren bir kural evrenselleflseydi özelmülkiyet diye bir fley olmazd›. E¤er herkesin herkesten bir fley alma hakk›/özgür-lü¤ü olsayd›, kimse bir fley sahibi olamazd›.

Norman Bowie, bu konuda yaflad›¤› bir an›s›n› flöyle aktarmaktad›r: ‘Mary-land’de tatildeyken bir deniz ürünleri ma¤azas›n› duvar›nda bir yaz› gördüm: ‘Çekbozdurmuyoruz, bu da sebebi’ yaz›n›n alt›nda neredeyse tüm duvar› kaplayanüzerinde ‘geri döndü, yetersiz bakiye’ yazan ve önceden dönmüfl çeklerin fotoko-pileri var. Bu ma¤azada art›k böyle bir uygulama olamayaca¤›n› ve bu döneminkapand›¤›n› iflaret eden bu yaz›lar, yetersiz bakiye gösteren çek olaylar›n›n veyakredi kullan›mlar›n›n ola¤an hale gelmesi durumunda bu tür ticaret uygulamalar›-n›n imkâns›z olaca¤›na dair birer delildir.

Di¤er bir örnek ise, anlaflmalar›n tekrar müzakere edilmesiyle ortaya ç›kan du-rumdur. Örne¤in, General Motorsun yönetiminde Jose Lopez’in bulundu¤u dö-nemde tedarikçilerle yaflanan ünlü General Motors hilesi, firmaya afl›r› kazanç sa¤-lam›flt›r. Çünkü Lopez, firma tedarikçileri ile fiyat› yeniden müzakere ederek afla-¤›ya çekmifl ve firman›n maliyetlerde herhangi bir k›s›tlama yapmad›¤› halde afl›r›kârl›l›k yapmas›na neden olmufltur. Tedarikçisi ile daha önce yap›lm›fl olan anlafl-malar› fiyatlama aç›s›ndan yeniden müzakere etmesi kendisinin maliyetleri k›sma-mas›n› ve kâr›na kâr katmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak sorulmal›d›r ki bu tür bir taktikkategorik emir testinden geçer miydi? Cevap hay›rd›r. E¤er anlaflmalar› bozmayaizin veren bir kural evrensellefleydi kontrat/sözleflme diye bir fley kalmazd›.

‘Öyle davran ki senin iradenin ‘maksimi’ her zaman ayn› zamanda genel birkanun ilkesi olarak geçebilsin’. Davran›fl›n arkas›ndaki maksim genel tabiat kanu-nu olsun. Dolay›s›yla genel yasa ve genel kural olmas›n› isteyebilece¤in bir ilkeye,maksimum yap: Kant’›n ifadesi ‘öyle hareket et ki hareket ve davran›fllar›n ayn› za-manda baflka insanlar için de bir ilke, bir yasa olsun’ fleyliyle ahlaki yönlendirme-lerde s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Bu aç›l›m›yla Kant’a göre ahlak›n temelini herkese


göre de¤iflmeyen bir fley oluflturmal›d›r. Ancak bu flekliyle ahlaki davran›fl koflul-sal bir durum olmad›¤› gibi, mutluluk ve faydaya da dayanmayacakt›r. Kant’a gö-re, ahlaki davran›fl, durum ve koflullar ne olursa olsun, ortaya konmas› gereken birdavran›flt›r. Bu nedenle ahlaki davran›fl› motive eden güç, mutluluk, zevk ya dahaz de¤il, ancak mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmak olabilir.

Kant’a göre bir davran›fl›n do¤ru olmas› ahlaki olmas›na ba¤l›d›r. Ahlaki aç›daniyi olmak ancak erdemle mümkündür. Erdem ise, mümkün oldu¤unca do¤al e¤i-limlere teslim olmamak, yaln›zca özgür olan ahlak yasas›na itaat etmek üzere ey-lemde bulunmakla gerçekleflebilir. Dolay›s›yla Kant aç›s›ndan bir davran›fl›n ahlakiolmas› için o davran›fl›n baz› genel prensiplere uygun olmas› gerekir. Bu prensip-ler afla¤›daki gibi s›ralanabilir:

Evrensellefltirilebilirlik ve tersine çevrilir olmas›: Bir davran›fl›n evrensel-leflmesi onun genel-geçer olmas›, o davran›fl›n her durumda kabul görmesi ve dav-ran›fl› herkesin yapmas›n›n arzu edilir olmas› anlam›na gelmektedir. ‘Herkes ayn›fleyi yapsa ne olurdu?’ sorusuyla genel geçerlik test edilebilir. ‘‹yi olurdu’ cevab›,‘benim yapmam do¤ruysa, herkesin yapmas› da do¤rudur’un kabul edilmesidir.‘Ayn› davran›fl› bir baflkas› sana yapsayd› hofluna gider miydi?’ sorusuna verilenolumlu cevap ise ‘tersine çevrilebilirli¤in’ kabulüdür. Dolay›s›yla ‘iyi’ durumdaolanlar ‘kötü’ durumda olanlara yard›m etmelidir. Akl›yla hareket eden insan, her-kes yard›mdan kaç›nd›¤› takdirde, bir gün kendisinin de tek bafl›na kalaca¤›n› dü-flünerek yard›m›n› esirgemez. Tolstoy’a göre, bu prensibi Hz. Muhammed’in dinianlay›fl›nda ve ‹slâm tarihinde görmek mümkündür. Hz. Muhammed’e sordular ki;‘Dinin esas› ne üzerine kurulmufltur?’ O da flöyle cevap verdi: ‘Kendiniz için iste-di¤inizi baflkalar› için de isteyin; kendiniz için istemedi¤inizi baflkalar› için de is-temeyin’; ve ‹slâm inanc›na göre ‘kendisi için istedi¤ini mümin kardefli için iste-meyen’ gerçek mümin de¤ildir.

Baflka varl›klara sayg› duyulmas›: Kifli, amac›na ulaflmak için baflkalar›n›araç olarak kullanmamal›d›r. ‹nsanlara itibar etmeli ve onlar›n sahip olduklar› hak-lar toplumun refah› veya mutlulu¤u için feda edilmemelidir. Kifli davran›fl›yla bafl-kalar›n› kendi amac› için kullanm›yorsa ve onlar›n seçimlerine sayg› duyup, bu ka-pasitelerini gelifltirmelerine yard›mc› oluyorsa ahlakl›d›r. Aldatma, doland›rma,zorlama ve bask› kiflinin seçme özgürlü¤üne gösterilen bir sayg›s›zl›kt›r, dolay›s›y-la ahlaki de¤ildir.

Kendi yeteneklerini baflkalar›n›n yarar›na gelifltirmek: Ak›l sahibi olankendisine verilmifl olan melekeleri gelifltirmeyi arzular. Bu melekelerin kendisineverilmesinin nedeni hem kendisine hem de baflkalar›na hizmet edebilmesidir. Do-lay›s›yla baz› beceri ve yetenek sahibi olanlar›n, zorluklarla karfl›laflsa bile bu me-lekeleri gelifltirme görevi vard›r.

Deontolojik teoriler geçti¤imiz yirmi y›l içerisinde davran›fl bilimcilerin en faz-la baflvurduklar› teori olmufltur. Özellikle baz› durumlar› önleme ve de¤ifltirmeümidiyle davran›fla yön gösterme kurallar› fleklinde deontolojik mant›k etkili ol-mufltur. Ancak deontolojik teori baz› ciddi elefltirilerden de kurtulamam›flt›r. Bun-lardan birincisi; deontolojik teorinin hak ve ilkelere niçin sayg› gösterilmesi gerek-ti¤ini aç›klamada baflar›s›z oldu¤u yönündedir. ‹kincisi; deontolojik teoriler birödevin yerini tutabilecek baflka bir ödevi tan›mlamada yetersiz olmakta ve ortayaçat›flma ç›kt›¤›nda, bir hakk›n ya da ödevin di¤erine önceli¤ini belirlemede baflar›-s›z olmaktad›r. Son olarak da bir hakk›n ya da kural›n hangi durumda ihlal edile-bilece¤ini belirtmediklerinden dolay› elefltirilmifllerdir.


Haklar TeorisiDeontolojik teorilerden görev ve ilkelerden daha çok ‘haklar’ üzerine yo¤unlaflanteoriye haklar teorisi denmektedir. Haklar teorisi, 13. yüzy›lda yaflam›fl Katolik dü-flünür Aquino’lu Thomas’›n öncüsü oldu¤u temelde ak›lc› olan Do¤al Yasa Kura-m› olarak bilinen anlay›fla dayan›r. Ancak yüzy›llar sonra, Do¤al Yasa Kuram›, ge-rekçe, içerik, kavram ve anlam aç›s›ndan de¤iflikli¤e u¤rayarak ‘haklar temeline’dayal› bir ahlaki görüfl durumuna gelmifltir.

Hak, kiflinin bir fley ile ilgili olarak sahip oldu¤u ruhsatt›r. Bu ifadeye göre birkifli belli bir davran›fl› gösterme veya eylemde bulunma veya baflkalar›ndan bellibir flekilde davran›fl görme ruhsat›na sahipse, o kifli o flekilde davranma ve baflka-lar›ndan o davran›fl› bekleme ve görme hakk›na sahiptir. Haklar› birkaç gruptatoplayabiliriz:

• Bunlardan ilki, bireylerin yasal haklar› vard›r; bunlar iktidarla ve kanunlar-la de¤iflebilir, uluslara göre farkl›laflabilir. Çünkü kültürlerin ahlaki gelenekve görenekleri haklar›n oluflmas›nda etkili olmaktad›r. Seyahat edebilmehakk› ya da anlaflmalara göre edinilen haklar bu gruptand›r.

• Ahlaki haklar vard›r, ahlaki haklar›n ise kökleri derinlerdedir ve evrenseldir,kolay kolay de¤iflmez. Di¤er taraftan haklar› genel ve özel haklar olarak dagrupland›rmak mümkündür.

• Özel haklar kiflilerle s›n›rl›d›r. Örne¤in, kontratlar kiflilere özel haklard›r. Ta-raflar›n hak ve görevleri karfl›l›kl› olup sadece o kiflileri ilgilendirir.

• Genel haklar ise tüm insanl›¤a aittir. Yaflama hakk› gibi.Kant ahlak›nda ‘ne yapmal›y›m?’ fleklindeki temel soru, haklara dayal› ahlak te-

orisinde ‘nelere hakk›m var?’ fleklinde karfl›l›k bulmaktad›r. Bu teori, hukuk devle-ti ve liberal doktrinin toplum yaflam›nda hâkim k›l›nmas›yla birlikte, özellikle II.Dünya Savafl›’ndan sonra, evrensel düzeyde ele al›nan ve ba¤lay›c› kurallar duru-muna getirilen ‹nsan Haklar› Bildirgesi ile ahlaki ve politik aç›dan haklar›n en te-mel göstergelerden birisi olarak kabul edilir. Toplumsal yaflamda, bireylerin yafla-ma, düflünce, inanç, iletiflim, seyahat vb. haklar›n› ve özgürlüklerini güvence alt›-na alan bir yap›n›n temel dayana¤›n› oluflturur. Haklar teorisi aç›s›ndan bir toplum-da hukuki ve yönetsel düzenlemeler kadar toplumu oluflturan kiflilerin insan ol-maktan kaynaklanan haklar›n›n neler oldu¤unu bilmeleri ve istemeleri için sosyo-kültürel yap›da da de¤iflimlere ihtiyaç gösterir. Baflka bir deyiflle, haklar teorisi bi-reylerin, bireysel hak ve özgürlükleri konusunda bilinçlenme düzeyine ba¤l› ola-rak talep edilen ve geliflen bir yap› gösterecektir.

Haklar teorisi genel olarak bütün kifli ve gruplara yönelik belli temel hak ve öz-gürlüklerin korunmas›yla tutarl› karar ve davran›fllar› içermektedir. Bu haklar veözgürlükler Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirisi’nde yer alan haklar-d›r. Yaflam ve güvenlik, do¤ruluk, gizlilik, vicdan özgürlü¤ü, konuflma özgürlü¤üve özel mülkiyet gibi alt› hak özellikle ahlaki karar ve davran›fllarda dikkate al›n-mas› ve uyulmas› gereken haklar› ifade eder. Baflkalar›na devredilmeyen do¤alhaklar olarak görülen ve kiflilerin sahip ç›kmas› ve sayg› göstermesi gereken temelhaklar› flöyle ifade edebiliriz:

Yaflama ve Güvenlik: Bireylerin yaflam›n›n güvenlik içinde olmas›d›r. Bu haközellikle ifl dünyas›nda firmalarda, kimyasal maddelerin kullan›m›na s›n›rlamalargetirilmesini sa¤lar.

Do¤ruluk: Bu hak bireylerin bilgilendirilmeleri gereken konularda kas›tl› ola-rak aldat›lamayaca¤›n› belirtir.


Gizlilik: Vatandafllar›n kendilerine ait kiflisel bilgileri, hükümetten, di¤er ku-rum ve kiflilerden, çal›flanlardan koruma haklar› oldu¤una iflaret eder.

Vicdan Özgürlü¤ü: Bu hak kiflilerin, kendi inanç ve ahlaki ilkelerini ihlal ede-cek emirleri yerine getirmeme haklar›n›n oldu¤unu belirtir.

Özel Mülkiyet: Bu hak ise, kiflilere, yaflam›n temel ihtiyaçlar›n› elde etme, kul-lanma ve sahip olma hakk› verir.

Kazan›lm›fl haklar› belirleyen ve onlar› koruyan ‘haklar doktrini’ bireylerin vekurumlar›n, ahlaki olarak karar almalar›nda ve de¤erlendirmede bulunmalar›ndaönemli bir temel olarak artan oranda kabul görmektedir. Çünkü, bu haklara ulafl-mada ve baflka insanlar içinde bu haklar› koruyup kollamada gösterilen baflar›-s›zl›klar, söz konusu kurumlarda ahlaki de¤erlerden uzaklaflmay› beraberindegetirecektir. Anlafl›ld›¤› gibi, bu teori esas olarak, ‘bireylere de¤er verilmesi’ ilke-sine dayanmaktad›r. Özellikle büyük ölçekli iflletmelerin, toplum içindeki birey-lerin amaç, hedef ve ilgi odaklar›n› görmezlikten gelip onlar› kendi amaçlar› içinkullanmalar›, bu haklar›n ihlal edildi¤ine yönelik uygulamalara dikkat çekmifltir.Örne¤in, kad›nlar›n cinsiyet ayr›mc›l›¤› nedeniyle tepe yönetim pozisyonlar›nagelememeleri bu flekilde kad›nlara yönelik kariyer f›rsat ve imkânlar›n›n s›n›rlan-d›r›lmas› ve pek çok ülkede az›nl›k ve göçmenlerin tehlikeli ve riskli ifllerde ça-l›flt›r›lmas› ve ücretlerinin çok düflük tutulmas›, çocuklar›n a¤›r ifl koflullar›nda sö-mürülmesi vb. gibi bu haklar›n ihlal edildi¤i durumlar. Yine çevre kirlili¤i aç›s›n-dan bir firman›n zararl› kimyasal at›klar› gündüz de¤il, gece çevreye boflaltmas›durumu da en temel haklara (yaflama hakk›na gibi) sald›r›da bulunmas› demekolacakt›r.

Haklar teorisi, güvenlik, gizlilik, irade ve yaflama gibi temel hak özgürlükleri-nin bulundu¤u ve bunlar›n bireylerin kararlar›nda göz ard› edilmeyece¤i temel de-¤iflkenler oldu¤u temeline dayanmaktad›r. Böylece haklar teorisi, di¤er kiflilerindavran›fllar›na karfl› olan s›n›rlar› içermektedir. Örne¤in, “Bir insan›n di¤er insan-dan zarar görmeme hakk› vard›r,” ifadesi bu haklardaki karfl›l›kl› yükümlülü¤edikkat çekmektedir. Örne¤in, Hammurabi Kanunlar› ödeme ve sa¤l›k hizmetlerineiliflkin haklar› ayr›nt›lar›yla aç›klam›flt›r. Hammurabi Kanunlar›’na göre, e¤er biridoktora para verirse, o kiflinin uygun hizmeti alma hakk› vard›r. E¤er doktor para-y› kabul ederse, uygun hizmeti sunma yükümlülü¤ü vard›r. Ayr›ca e¤er doktor uy-gun hizmeti yap›yorsa, kendisine uygun ödeme yap›lma hakk› vard›r ve e¤er has-ta uygun hizmeti ald›ysa doktora yeterli ücret ödeme yükümlülü¤ü vard›r. Dolay›-s›yla bu haklar (yaflam, sa¤l›k, varl›k ve özgürlük) hükümetler taraf›ndan icat edil-medi¤i veya yarat›lmad›¤› için do¤al haklar olarak kabul edilir.

Haklar teorisinde kiflisel haklar›n s›n›rlar› ve bu s›n›rlar›n çizilmesine yöneliktart›flmalar›n oldu¤u görülmektedir. Daha fazla özgürlük yanl›s› olanlara göre, hak-lar›n varl›¤› toplumsal, yasal ya bireysel haklar› zedelemekte ve dolay›s›yla her tür-lü s›n›rlamalar›n kald›r›lmas› gerekmektedir. Bir di¤er gruba göre ise haklar›n, di-¤er insanlar›n haklar› ile toplumun kabul görmüfl ahlaki kurallar›yla s›n›rland›r›l-mas› gerekmektedir. Ancak, bu ayr›mda özellikle her türlü ahlaki s›n›rlaman›n kal-d›r›lmas›yla haklarda özgürleflmeyi savunanlar›n görüfllerini henüz yeterince te-mellendiremedikleri ve böyle bir durumda kiflinin kendi sahip oldu¤u öznel de-¤erlerin özgürlükleri k›s›tlay›c› bir unsur olmamas›n›n garantisi bulunmad›¤› dasöylenebilir. Dolay›s›yla, haklar teorisinde kiflinin sahip oldu¤u haklar›n toplum yada grupla dengeli olarak de¤erlendirilmesi fakat bu noktada kiflinin odak noktas›olarak al›nmas› gerekti¤inin alt› bir kez daha çizilmelidir. Örne¤in, bir iflletmedeas›l olan, çal›flanlar olarak bireylerin haklar›d›r. Bu haklar, kabul görmüfl organi-


zasyon ve toplum haklar› ile di¤erlerinin haklar›n› zedelemedi¤i sürece geçerli veas›l kabul edilmelidir.

Belirtilen hususlar d›fl›nda haklar teorisinin en zay›f noktas›, temel haklar aç›-s›ndan denge sa¤lamas›ndaki zorluk olarak belirtilmektedir. Özellikle az›nl›kla-r›n ve kad›n çal›flanlar›n, erkek çal›flanlara karfl› temel haklar›ndan olan, çal›flmave ifl kurma konusunda zorland›klar› dikkat çekmektedir. Bir baflka husus ise, ifl-letmelerin kendi ülkeleri d›fl›nda yat›r›m yapmalar› sonucu, o ülkedeki insanlar›nçal›flma haklar›na katk›da bulunmalar›na karfl›l›k, kendi ülkelerinde bu haklar›neksilmesine neden olduklar› yönündeki tart›flmaya aç›k bir durumdur. Sorun,böyle bir durumda ‘kimin’ çal›flma hakk›na sayg› gösterilmesi gerekti¤idir. Bu türzay›f noktalar›na karfl›n, teorinin, insan haklar›n› koruma ve yükseltmede hassa-siyet kazanmay› sa¤lamas› yönüyle de¤erlendirmelerde önemli bir katk› sa¤lad›-¤›na inan›lmaktad›r.

Adalet TeorisiAdalet teorisinin temelini eski Yunan filozofu Aristo’nun ö¤retileri oluflturmaktad›r.Aristo’nun eflit olanlar›n eflit, eflit olmayanlar›n da eflit olmayan bir flekilde ele al›n-mas› gerekti¤ini vurgulayan temel adalet il-kesine dayanmakla birlikte as›l teorinin ge-liflimine katk› sa¤layan Harvard filozoflar›n-dan John Rawls (1921-)’t›r.

Rawls, Hobbes, Locke, Rousseau veKant’tan ödünç ald›¤› toplum sözleflmesi fik-ri ile ifle bafllar. Bu nedenle Rawls’›n teorisi-nin bir tür toplumsal sözleflme oldu¤u iddi-a edilmekte ve baz› durumlarda teori sosyalsözleflme ve adalet teorisi (John Locke veJohn Rawls) olarak birlikte ele al›nmakta-d›r. Ancak Rawls adaletin ilkelerini ve ko-numunu belirlemeye çal›flt›¤› ‘Do¤rulukOlarak Adalet’ görüflüyle öne ç›kar. Rawls,adaleti sosyal kurumlar›n bir erdemi olarakele al›r, ancak adaletin tek bafl›na kullan›lan bir kavram olmad›¤›n› belirtir. Adaletteorisi de hak teorisi gibi görev temelli olup, haklarla yak›ndan iliflkilidir.

John Rawls’un adalet teorisi ile ilgili genifl bilgiye http://www.flsfdergisi.com/sayi10/81-94.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.

Rawls taraf›ndan ortaya at›lan adalet teorisi, ahlaki davran›fllarla ilgili kararlar-da haklara ba¤l› olarak dürüstlük, eflitlik ve tarafs›zl›k ilkelerini esas almakta vekiflilerin karar ve davran›fllar›nda fayda ve maliyetleri ne ölçüde eflit da¤›tt›¤›nagöre de¤erlendirme yapmaktad›r. Bu aç›dan Rawls, iyiye göre hakk›n önceli¤ioldu¤unu ileri sürerek flöyle söyler: ‘Adaletin birincil sorunu, kurumlar›n temelhak ve ödevleri da¤›tma ve sosyal iflbirli¤indeki kazançlar›n bölünmesindekiyöntemi belirlemektir.’ Hareket ve politikalarda da¤›t›m ile ilgili ahlaki ilkeleriesas alan bu teori için kiflilerin genç ya da yafll›, zengin ya da fakir, kad›n ya daerkek, tembel ya da çal›flkan olmalar›n›n, yani toplum içindeki statülerinin hiçbirflekilde önemi yoktur. Önemli olan adaletli davranmalar›, adil olan› seçmeyekendilerini zorlamalar›d›r.


Resim 3.3

John Rawls (1921-)S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Adalet teorisinde yukar›daki görüfle hizmet eden üç alt bafll›k vard›r;Da¤›t›m (Bölüflüm) Adaleti: ‹nsanlar aras›nda iyinin ve kötünün (refah ve s›-

k›nt›n›n), hakkaniyetle paylaflt›r›lmas›yla ilgilidir. Herhangi bir konuda bireylere¤er o konunun s›n›rlar› içerisinde eflitlerse, di¤er yönlerden farkl› olsalar bile (din,dil, ›rk, ulus, cinsiyet vb.) faydalar ve maliyetler eflit olarak da¤›t›lmal›d›r. Örne¤in,e¤er istihdam edilen kiflilere verilen ayl›k maafl, yapt›klar› belli bir ifl için ise ayn›ifli yapanlara ayn› maafl›n verilmesi gerekir. E¤er çal›flt›¤› saat ücretine göre ücretal›yorsa daha uzun çal›flana verilen ücret, daha k›sa çal›flana verilen ücretten dahafazla olmal›d›r. Bu haliyle adalet prensibi, ifle al›nma, terfi ettirilme, ücret ödenmeve iflten ç›kar›lmas›nda bölüflümün din, dil, ulus, cinsiyet fark› gözetmeksizin hak-l› olmas›n› savunur. Adalet teorisinin temelinde insanlara hak ettiklerinin vermekvard›r ancak neyi hak ettikleri konusundaki fikirler oldukça farkl›d›r. Dünyada ya-flanan krizlerin temelinde da¤›t›m adaletinin geliflmifl ülkeler lehine yoksul ülkeleraleyhine bozulmas›n›n yatt›¤› belirtilmektedir.

K›sas Adaleti: Bir toplulukta oluflan refah ve s›k›nt›n›n toplulu¤u oluflturan bi-reyler aras›nda hakkaniyetle bölüfltürülmesi, genel anlamda adaletin tam yerinegetirilmesi aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Çünkü toplulu¤u oluflturan bireyler hatayapabilir ve yap›lan hatalardan dolay› çevre zarar görebilir. Bu durumda hatay›(yanl›fl ifli) yapan› cezaland›rmak k›sas adaletiyle ilgilidir. K›sas adaleti, verilecekcezan›n adil olmas›n› öngörür. Cezan›n adaletli olmas›n›n baz› flartlar› vard›r. fiart-lar›n bafl›nda hatay› yapan kiflinin, yapt›¤›n›n sorumlulu¤unu tafl›yabilmesi ve he-sap verebilir olmas› (ne yapt›¤› ve yapt›¤›n›n sonucunu) görebilmesi gerekmekte-dir. K›sas adaletinin iflleyebilmesi için kiflinin hatay› bilerek ifllemifl olmas› gerekir.Ayr›ca hatal› davran›flla ilgili tüm bilgilerin (delillerin) toplanmas›, eksik bilgiyle ce-zaland›rmaya gidilmemesi laz›md›r. Son olarak da, verilecek cezan›n yap›lan ha-tayla orant›l› olmas› ve kim taraf›ndan yap›l›rsa yap›ls›n ayn› hataya ayn› cezan›nverilmesi gerekir. Cezay› hatay› yapana göre ayarlamak ya da küçük bir yanl›fla bü-yük bir ceza vermek ne adalettir ne de hakkaniyet! Adaletin güce ve güçlüye göretan›mland›¤› küresel ekonomide ‘hem suçlu hem de güçlü’ fleklinde flaflk›nl›¤›m›z›gizleyemedi¤imiz maalesef say›s›z örnek vard›r.

Telafi Adaleti: Hatalar ve yanl›fllar baflkalar›na zarar verir. ‘Telafi edici adalet’zarar görenin zararlar›n›n telafi edilmesi ya da haks›zl›¤a u¤ramas› durumunda or-taya ç›kan haks›zl›¤› giderecek flekilde davranmakt›r. Bu durumda e¤er birinin ma-l›na zarar verdiysem, o mal› yerine koymal›y›m, sa¤l›¤›na zarar verdiysem tedavi-sini üstlenmeliyim. Telâfinin verilen zararla orant›l› olmas› gerekir. Ancak birçokdurumda zarar› aynen karfl›lamak mümkün olmaz. Zarar verdi¤im bir kiflinin kolu-nun kesilmesine veya ölmesine sebep olmuflsam bunu nas›l aynen telafi edebili-rim! Bu gibi durumlarda hiç olmazsa maddi zarar karfl›lan›r. Ancak uygulamada te-lâfi edici ya da düzeltici adalet yerine getirilmesi tart›flmaya aç›k bir tablo sergiler.Örne¤in, burkalar içine sokulmas› sonucu birçok Afgan kad›n›n D vitamini eksik-li¤inden dolay› erken yaflta kemik erimesi rahats›zl›¤› çekmelerinin veya sömürge-ci ülkelerin, girdikleri ülkelerin imkânlar›n› sömürerek insanlar›n› ma¤dur etmele-rinin telafisini kim nas›l yüklenecek? Öyle anlafl›l›yor ki ahlaki ilkelere uyulmad›-¤›ndan adaletin en zor iflledi¤i alan telafi edici adalettir.

Adalet teorisinde ön plana ç›kan adalet, iyinin ve kötünün da¤›t›m›yla ilgili ola-rak da¤›t›mc› adalettir. Da¤›t›mc› adalet bireylere karfl›laflt›rmal› davranmas›yla ilgi-li bir bak›fl sunar. Bu bak›fl aç›s›ndan tipik adaletsizlik durumu, benzer koflullardabulunan benzer iki kifliden birine, di¤erinden daha iyi ya da daha kötü davran-makt›r. Bu durumda adaletsizlik, ilgili konudan sorumlu birey ya da gruba yükle-


nir. Birey ya da grup, söz konusu bireylerin ve bireylerin koflullar›n›n farkl› oldu-¤unu gösteremedikçe ‘adaletsizlikle’ suçlanacakt›r. Örne¤in bir vericinin oldu¤uama üç hastan›n böbrek nakli bekledi¤i durumda, hangi hastay› seçmek adaletli-dir? Doktorun burada seçti¤i hastan›n koflullar›n›n farkl›l›¤›n› çok iyi ortaya koyma-s› gerekir.

Sidgwick adaleti, söz konusu durumlar çerçevesinde flöyle formüle eder; ada-let, benzer durumlar benzer davranmak iken; adaletsizlik, benzer durumlarda fark-l› davranmakt›r. Bu durum adaletin gerekli koflulunu sa¤lamakla birlikte yeterli ko-flulunu sa¤lamaz. Çünkü Sidgwick’in esas olarak söyledi¤i, ‘e¤er adil olmak istiyor-sak, kurallara göre eylemde bulunmam›z gerekir’. Bu formül belli bir dereceye ka-dar do¤ru olmakla birlikte, bize kurallar›n ne olmas› gerekti¤i konusunda hiçbirfley söylemez. Oysa as›l önemli olan kurallar›n adil olmas›d›r.

ERDEM AHLAKIErdem, ahlak›n en temel kavram›d›r. Bu nedenle dinlerin ve klasik felsefecilerinen fazla vurgulad›¤› ahlaki de¤erdir. Erdem ilkça¤ ve ortaça¤›n de¤erleri varl›¤›niçinde gören, rasyonel ve nesnel ö¤retilerinin aksine, özneye ait bir fleydir ve de-¤erlere yönelik eylem için öznenin ihtiyaç duydu¤u liyakat, yararl›l›k ve yeterlilikolarak anlafl›labilir. Baflka bir deyiflle erdem, bir de¤erin gerçeklefltirilmesinde öz-nenin belirli bir tarzda eylemde bulunabilme kapasitesi, yetisi ve yeterlili¤i anla-m›na gelir. Örne¤in, Türkçede erdem önceleri ‘artam’ fleklinde söylenmifltir. ‘Ar-tam’›n ‘artmak’ fiilinden geldi¤i hat›rland›¤›nda ‘artam’ veya ‘erdem’in insandafazladan bulunmas› gereken bir kapasite olarak anlafl›ld›¤› aç›kt›r. Bu nedenle er-dem kavram›, her tür üstünlük ve fazilet için kullan›lm›flt›r. Arapça’da fazilet ola-rak kavram›n karfl›l›¤›n›n olmas›, erdemin bir fazlal›k ve üstünlü¤ü iflaret etti¤inigösterir. ‹yi huyluluk, iyi kalplilik, iyi niyetlilik, iyi sözlülük, iyi davran›fll›l›k k›sa-ca, iyi ahlakl›l›kt›r. Erdemlilik ço¤u kere ahlakl› ve karakter sahibi biri olmakla eflanlaml› kullan›l›r.

Erdem ahlak› denildi¤inde ilk akla gelen filozof Aristo’dur. Aristo için insan ileilgili sorulmas› gereken ‘insan› özgür bir varl›k k›lan eylem tarz› veya ifllev hangi-sidir?’. Buna verilen cevap erdemdir. Aristo için erdem ise ‘insan›n ifllevlerini en iyiflekilde yerine getirme hali’dir. Böylece Aristo, erdemi, herhangi bir fleyi yerine ge-tirirken en iyi flekilde yapmak, mutlulu¤u ise bir fleyi en iyi flekilde yerine getirme-nin verdi¤i duygu olarak tan›mlar.

Erdem ahlak›, normatif ahlak teorilerinden biridir. Ancak erdem teorisi, ödev-lere ve kurallara odaklanan deontolojik teori ve sonuçlara odaklanan teleolojik te-orinin aksine, erdemleri yani kiflinin ahlaki karakterini tan›mlamaktad›r. Baflka birdeyiflle, bu teori ahlakl›l›¤›n temelinde iyi karakter özelliklerinin ve erdemleriningelifltirilmesinin bulundu¤unu söyler. Örne¤in, ihtiyac› olan birine yard›m gerekti-¤i apaç›k bir gerçektir. Bu yard›m› gerçeklefltirirken sonuçsalc› ya da faydac› biri‘iyiyi maksimize etmek için’ bir deontolojist ‘ahlaki olan bir kural do¤rultusundadavran›laca¤› için’ bir erdem etikçisi ise ‘hay›rsever bir olarak, bir kiflinin yard›maihtiyac› oldu¤u için’ harekete geçer.

Erdem ahlak›, her deontolojik ve teleolojik teorilere sorulan ‘Nas›l yaflamal›y›z?’sorusuna cevap ararken, nas›l bir kifli oldu¤umuzu ortaya koyan ahlaki karakter bukarakterin dayanaklar› olarak erdemlerin kendileri, motifleri, ahlak e¤itimi, arka-dafll›k ve aile iliflkileri vb. konular›n d›flar›da b›rak›lm›fl olmalar›n› sert bir flekildeelefltirmifltir. Bu teorinin ortaya ç›kmas›nda büyük bir etkiye sahip olan ElizabethAnscombe bunlardan biridir. 1958 y›l›nda Anscombe ‘Modern Ahlak Felsefesi’ bafl-


l›kl› bir makale yay›nlam›fl ve ahlak›; yükümlülük, görev ve haklara yönelik tart›fl-malardan kurtar›p, t›pk› Aristo dönemindeki gibi, erdemi tekrar merkez almak ge-

reklili¤ini yazm›flt›r. Böylece 1960’l› ve 1970’liy›llarda erdem ahlak›: 1- ‘yapmaktan’ ziya-de ‘olmak’la ilgilenen ‘Ne tür bir eylemdebulunmal›y›m?’ sorusundan ziyade ‘Nas›lbiri olmal›y›m?’ sorusunu soran ve belirlideontik kavramlar olarak öne ç›kan ödev,yükümlülük, do¤ruluk gibi olgular yerineolgunluk, erdem gibi kavramlar› merkezealan ajan/flah›sa dayal› bir aç›l›m yapm›flt›r.

Böylece erdem ahlak›n› di¤er ahlak te-orilerinden ay›ran özellik ‘eyleyen temelli’olufludur; erdem ahlak›n›n temel kriteri ey-lemde bulunan kiflinin ‘ahlaksal iyiyi içsel-lefltirip içsellefltiremedi¤i ya da ahlaki ba-

k›mdan ‘iyi karakter’e ulafl›p ulaflamad›¤›d›r.Çünkü kifli belirli koflullarda erdemli eylemlerde bulunabilir; ancak bu onun tü-müyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. T›pk› ‘bir k›rlang›ç ile bahar gelmez’ sö-zünde oldu¤u gibi. Bu bak›fl aç›s›yla erdem ahlak›, ahlaki kararlar ve ahlaki bir tu-tum gelifltirmenin bir süreç oldu¤unu, erdemlerin hangi yollarla gelifltirildi¤inin veinsan› ahlaki bir varl›k olarak nas›l infla edece¤imizin sorular›n› sordu¤umuzda ce-vab›n özellikle ilk y›llar›m›zda bize verilecek ahlaki e¤itimden geçti¤ine dikkatçekmektedir. Gerçekte, insan›n çocukluk y›llar›nda kazanaca¤› erdemlerle, karma-fl›k karar alma süreçlerinin üstesinden rahatl›kla gelebilece¤ini, ancak bu iflin son-raki y›llara b›rak›lmas› durumunda bunun zor olabilece¤inin alt›n› çizmektedir.Anscombe, II. Dünya Savafl›’nda Hiroflima ve Nagazaki’ye bomba atma karar›n›‘askeri bir gerekçe’ olarak aç›klayan Amerika’n›n 33. Baflkan› Harry S. Truman içinyazd›¤› mektubunda ‘sen bir katilsin’ ifadesi kullanm›fl ve çal›flt›¤› üniversiteninTruman’a onursal ödül verme fikrine karfl› ç›karak bu konudaki sorumluluktankendini kurtaramayaca¤›n› belirtmifltir. Ayn› flekilde Watergate skandal› ortaya ç›k-t›¤›nda baflkanl›ktan 1974 y›l›nda istifa etmek zorunda kalan Nixon, ‘fleytan adam’olarak nitelendi¤inde erdem ahlak› bak›fl›yla yarg›lanm›flt›r.

Erdem ahlak›, bireyde bulunan erdemi veya iyi özelliklerindeki geliflme ve iler-lemeyi ahlakili¤in kayna¤› olarak görür. E¤er kifli ahlaks›zl›k özelliklerinden ar›n-m›fl ve erdemli birey ise iyidir. Genel olarak mertlik, cesaret, adaletlilik, dürüstlü-lük, cömertlik gibi özelliklerle ifade edilen erdem tan›mlamas›nda liste daha fazlageniflletilebilir. Bu listelerde yer verilen erdemler arac›l›¤›yla erdem ahlak› bize ah-laki karar, yarg› ve yaflam›n nesnel yeterliliklerinin dayana¤›n›n Mutlak olan veMutlak olana giden de¤erlerle iç içe oldu¤unun göstererek din- ahlak birlikteli¤inive gereklili¤ini ça¤r›flt›rm›flt›r.

Erdemlerin bu flekilde ortaya koyulmas› ahlakta dinî söylemi hâkim k›lan özel-likleri verir. Örne¤in, H›ristiyanl›kta ‘‹nsanlar›n sana yapmalar›n› istedi¤in fleyisen de onlara yap.’ inanc› merhametli ba¤›fllay›c› inançl›, çileci bir hayat› erdemlerolarak görür. Kur’an-› Kerim’de ise eyleyen olarak önce insana ve insan›n ay›rt edi-ci özelliklerine (‹nsan yücedir, çünkü o Allah’›n yüklemek istedi¤i emaneti kabuledendir. (Ahzâb, 33/72); Allah’›n kendi ruhundan üfledi¤i (Hicr, 15/29); halifesiolarak seçti¤i (Bakara, 2/30) ve kötülü¤ün ve iyili¤in kaynaklar› olarak yetenekle-ri verdi¤i (fiems, 91/8-9) varl›kt›r. Dolay›s›yla ona verilen düflünce ve ak›l yetene-


Resim 3.4

ElizabethAnscombe(1919-2001)

¤i ile birlikte ‘iyi’yi ‘kötü’den ay›rt etmek ve hangisini seçece¤ine karar vermek onakalm›flt›r. Böylece insan özgürlü¤ün sorumlulu¤unu yüklenmifl bir varl›kt›r ve busorumlulu¤un bafl› ise ‘güzel ahlakl› olmak’ erdem ahlak›na sahip bulunmakt›r.

Erdem ahlak›n›n avantaj›, sonuçsalc› ve deontolojik teorilerin her durumda kul-land›klar› do¤runun ne oldu¤una (Do¤ru nedir?) yönelik karar verme çabalar›nda-ki karmafl›k süreçlere girmemesidir. Di¤er taraftan her iki teoride de ahlaki bir iki-lemle karfl›laflt›¤›nda ço¤unlukla mu¤lak ve birbirinin z›dd› olan örnekler ortayakoyulmas›na karfl›n, erdem ahlak› böyle bir ahlaki ikilem durumunda pratik zekâ-n›n önemini vurgular. Böylece profesyonel karar verme yetene¤ini olumsuz etki-leyecek bask›lara karfl› durmak için genel karakter yeterlili¤i sa¤lam›fl olur.

NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹Normatif olmayan ahlak teorilerine göre; normatif teorilerin tümü; ‘tüm insanlar›nen yüksek derecede hazza ulaflmalar› gerekir’. ‘Kendin için isteyebilece¤in yasa,baflkalar›n›n da isteyebilece¤i bir yasa olmal›d›r’ ve ‘Herkes kendi ç›kar ve fayda-s›n› gözetmelidir’ vb. gibi yönlendirmelerde ‘olan’a de¤il, ‘olmas› gereken’ üzerineodaklanmas› dolay›s›yla bir norm niteli¤i tafl›d›¤›n› belirtmekte ve bu durumu elefl-tirmektedir. Bu nedenle normatif olmayan teoriler kimi zaman elefltirel teoriler ola-rak tan›mlanm›flt›r. Bu teoriler olgular› ve durumlar› tan›mlamaya, onlar› birbiriylekarfl›laflt›rmaya, çözümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeye çal›flm›flt›r.

Normatif olmayan teoriler Anglo-Sakson felsefe çevrelerinden ortaya ç›km›flt›r.Tan›mlay›c› ve metaetik fleklinde iki ana gruba ayr›lan normatif olmayan ahlak te-orilerinin bu gruplar alt›nda da farkl› kollara ayr›larak kendini geniflletti¤i görül-mektedir (Bkz. fiekil 7). Bunlar aras›nda ad›ndan en fazla söz ettiren görecelilik te-orisine bu konu içerisinde ayr›ca de¤inilecektir. Bunun yan›nda Ross’un sezgicili-¤i, Ayer’in duygusalc›l›¤›, Hare’›n mant›kç›l›¤› da üzerinde durulan di¤er teorilerolarak belirtilebilir.

Tan›mlay›c› AhlakAhlak alanlar›ndaki bilimsel yaklafl›m› tan›mlayan bu görüfl norm bildirmek ya dakural koymak yerine, sadece insan eylemlerinin sonuçlar›n› tan›mlamaktad›r. Nor-matif olmayan bir inceleme alan› olarak tan›mlay›c› ahlak, ahlaki davran›fl ve inanç-lar›n olaylara ve olgulara dayanarak tan›mlanmas› ve aç›klanmas›d›r. Baflka bir de-yiflle, tan›mlay›c› ahlak dünyan›n nas›l bir yer olmas› gerekti¤i veya olup olmad›¤›hakk›nda hiçbir sonuca ulaflmadan dünyay› sadece tan›mlar. Tan›mlay›c› ahlak in-


fiekil 3.5

NormatifOlmayan

AhlakTeorileri

Tan›mlay›c›Ahlak

MetaAhlâk

Objektivizm Görecelik ‹drakçilik Sezgicilik

Normatif olmayanAhlak Teorileri

sanlar›n gerçekte ne yapmay› seçtiklerini ve bireylerin farkl› durumlarda ayn› ter-cihler yap›p yapmad›klar› hakk›nda gözlemler yapar ve bilgiler toplar. Antropolog,sosyolog ve tarihçilerin ahlaki davran›fl› incelerken kulland›klar› bu teoride göz-lemci, ahlaki olgu ve olaylara d›flar›dan bakmakta, olaylar› bilimsel bir yaklafl›mlagözlemlemekte ve tasvir edip aç›klamaktad›r. Ahlak›n bu branfl› durumsal ahlakkonusuyla ilgilidir. Örne¤in, bir bireyin neden bir durumda h›rs›zl›k yaparken di-¤er bir durumda yapmad›¤›n› araflt›r›r. Tan›mlay›c› ahlak hangi de¤erlerin benim-senmesi, hangi ideallerin pefline düflülmesi gerekti¤i sorular›na hiçbir flekilde ce-vap verememektedir. Tan›mlay›c› ahlak›n üzerinde en çok durdu¤u konular; top-lumun flan, fleref, itibar kurallar›, insan hayat›na zarar verme (öldürme vb.) ile ilgi-li kurallar, kürtaj hakk›, akrabal›k sistemleri ve yafll›lar›n korunmas›d›r.

K›saca, tan›mlay›c› ahlak temel olarak flu sorular› yöneltir: Bireyler ahlaki norm-lar olarak neleri ileri sürerler? Bireyler ahlaki problemler oldu¤unda gerçekte nas›ldavran›rlar? Bireyler alg›lad›klar› ahlaki ikilemleri nas›l çözümlerler? Bireyleri ah-lakl› ya da ahlak d›fl› davranmaya sevk eden en etkili nedenler nelerdir? Bireylereveya gruplara ahlaki seçimleri yaparken hangi inançlar sistemi efllik etmektedir?

Normatif ahlak ne yap›lmas› ne yap›lmamas› ve nas›l davran›lmas› gerekti¤iüzerinde dururken, tan›mlay›c› ahlak insanlar› hâlihaz›rda ne yapt›klar›, nas›l dav-rand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durmaktad›r. Benzer biçimde, normatifahlak verilen karar›n ya da ortaya ç›kan davran›fl›n baflkalar› taraf›ndan nas›l karfl›-lanaca¤›, onaylan›p onaylanmayaca¤›n› dikkate al›rken; tan›mlay›c› ahlak, ahlakieylem ba¤lam›nda olmas› gereken de¤er ya da norm yerine, ahlaki inançlar›m›zlailgili sosyolojik ya da psikolojik olgularla ilgilenir. Normatif ahlak bir reçete yakla-fl›m iken, tan›mlay›c› ahlak çözümleyici bir yaklafl›md›r. Bir ahlak/etik filozofu ah-laki görevleri tan›mlayabilir ve çözümleyebilir ancak, ahlak›n as›l görevi bu de¤il-dir. Bu nedenle normatif ahlakç›lar, tan›mlay›c› ahlak› bireylere ne yap›p ne yap›l-mamas› gerekti¤ini belirtmemesi, hayatlar›n› nas›l sürdürmeleri gerekti¤i konusun-da yaflamlar›na rehberlik yap›p yol göstermedikleri ve insanlara belli bir yaflam bi-çimi ve hayat tarz› sunup sorumluluklar›n› bildirmedi¤i için elefltirirken tersi karfl›ç›k›fllar da tan›mlay›c›lar taraf›ndan kullan›lm›flt›r.

Göreceli AhlakDo¤ru davran›fl›n tüm insan topluluklar› için ayn› oldu¤unu yani tek ve mutlak birdo¤ru oldu¤unu savunan mutlak ahlak anlay›fl›n›n karfl›s›nda olan göreceli ahlakteorisine göre, do¤ru farkl› kültürlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kiflilere görede¤iflebilir. Baflka bir deyiflle, ‘do¤ru’, ‘yanl›fl’; ‘iyi’ ve ‘kötü’ gibi ahlaki de¤erlen-dirmeler birey, grup ve toplumsal kültüre göre de¤iflir. Dolay›s›yla davran›fla ahlakistandartlar koymak do¤ru de¤ildir. Görecelilik ‘ahlaki plüralizm’ olarak da adlan-d›r›lmaktad›r. Bu teoriye göre, toplumsal düzende bir de¤il, birden çok ahlakinorm ve ilkeler vard›r.

Objektif de¤er teorisini kabul etmeyen görecelili¤e göre, ahlaki de¤erler insanzihninin ürünüdür, dolay›s›yla farkl› zaman, mekân ve toplumlarda de¤iflmeyen vekiflilere sorumluluk yükleyen ahlaki de¤erlerden söz edilemez. Böylece bütün in-sanlar› ba¤lay›c› temel prensipleri olan kural koyucu (normatif) ahlak sistemlerikurmak da mümkün de¤ildir. Böylece rölativistler için ahlak temelinde ba¤lay›c›olan genel-geçer ve kay›ts›z flarts›z bir norm bulmak imkâns›zd›r. Ahlaki rölativiz-me/görecelili¤e göre, ahlak normlar›n›n zaman›n ak›fl›yla de¤iflti¤i, zaman zamanbirbiriyle çarp›flt›¤› bir yerde, iyi ve kötü s›fatlar› bütünüyle rölatiftir.


O’Connor rölatif temellendirmenin ahlak sahas›nda onu hâkim görüfl haline ge-tirebilece¤ine dikkat çekmektedir. O’Connor’a göre: Bir nesnenin k›rm›z› olup ol-mad›¤› hususunda ç›kan bir anlaflmazl›¤› çözmek için, üzerinde ittifak edilen belir-li usuller vard›r. Oysa bir eylemin iyili¤i ve kötülü¤ü konusunda ortaya ç›kan biranlaflmazl›¤›n çözümünde herkesin kabul edebilece¤i bir usul bulmak imkâns›zdenecek kadar zordur. ‘A’ flahs›s›n›n ahlaken iyi dedi¤i bir fiile ‘B’ flahs›n›n kötüdedi¤i ve her ikisinin de bunu sezgi ile kavrad›¤›n› söyledi¤i bir durumda, onlar-dan birine ‘do¤ru’ di¤erine ‘yanl›fl’ deme imkân› kalmayacakt›r. Örne¤in, ahlakiprensip ve ilkeler farkl› zaman, mekân ve bölgesel çeflitlili¤i karfl›lad›¤›nda ahlakalan›nda rölativizm hâkim olacak ve her fley rölatif olarak de¤erlendirilecektir.Böylece birilerinin iyi dedi¤ini, di¤erleri beklenmedik flekilde red edecek; birileri-nin ödev olarak gördü¤ünü di¤erleri gülünç bulacak ve birilerinin örnek davran›flolarak nitelediklerine di¤erleri yapt›r›mla karfl›l›k verecektir. Dolay›s›yla evrenselve herkes için geçerli ahlaki prensip ve normlardan söz edilmeyecektir.

Bu noktada flu soruyu yöneltebiliriz. Evrensel karakterde temel ahlak prensip-lerinden söz etmek imkâns›z olunca ne olur? Bu durumda; ahlaki ikilemlerin herbiri kendi savunucular›na göre do¤ru olur. Nazilerin Yahudilere, Amerikal›lar›nIrakl›lara; Afganlara ve di¤er iflgal etti¤i halklara reva gördükleri eylemler kendile-ri ve kendi de¤erleri ad›na ahlaki olur. Böylece adalet ile zulüm, do¤ruluk ile ya-lanc›l›k, namusluluk ile namussuzluk ayn› derecede iyi ve do¤ru olarak görülebi-lir. Bu sonuç ise insanl›¤›n ahlaki pusulas›n› kaybetmesi ya da insan› insan k›lanahlaki fazilet ve erdemin önemini kaybetmesi demektir. Bu konuda piflmanl›k dayeter özür de¤ildir. Dünyan›n büyük finansal skandallar›ndan biri kabul edilen En-ron olay›nda Enron genel müdürü Andrew Fastow eski patronlar›n›n doland›r›c›-l›kla ilgili ceza davas›ndaki ifadesinde flöyle aç›klama yapm›flt›r: ‘Enron için ben biro zamanlar bir kahramand›m; numaralar yapt›¤›mda (evrakta sahtecilik) kendimeve Enron’a yard›m etti¤imi düflünmüfltüm. Göreceli ahlak anlay›fl›na göre flirketinvarl›¤›n› sürdürmesine yard›m etmek için yap›lan küçük bir doland›r›c›l›k o zamanBay Fastow için ahlaki bir sorun de¤ildi. Sonras›nda durum ortaya ç›kt›¤›nda söy-ledi¤i ‘anlad›m ki ben ahlak pusulam› kaybettim’ aç›klamas› durum geç kavransada oldukça manidard›r!

‘‹nsan herfleyin ölçütüdür’ fleklindeki ünlü önermeyi ortaya atan Yunanl› filo-zof Protagoras’a dayanan rölativizm, bireyi birim olarak alarak tüm elefltiri ihti-mallerini, elefltirinin geçerlili¤ini ve anlaml›l›¤›n› ortadan kald›r›p anlams›z k›lacakbir sonuca yöneltir: ‘Herkesin kendine göre bir do¤rusu vard›r; do¤ru veya ger-çek tek de¤ildir, herkese göre de¤iflir; tek veya birkaç de¤il, sonsuz anlamland›r-ma vard›r; herkes kendine özgü anlamland›rma/çözümleme yapar’. Bu tespit bu-günün ve yar›n›n en temel problemlerinden birine bizi götürür. Bu da rölatif(post-modern) bir anlay›flla buland›r›lm›fl ve ‘iyi’nin ve ‘kötü’nün tarifinin zorlafl-t›¤› ve birbirine girdi¤i bir ahlak anlay›fl›n›n egemenli¤idir. Ahlaki rölativizmlekarfl›m›za ç›kan bu kaypak ve çat›flmal› durum için Bauman flöyle demektedir:‘Kurallar›n ço¤ullu¤u ahlaki seçimlerin içkin ve onar›lamaz biçimde müphem gö-rünmesine neden olacakt›r. Bu müphemlik bir taraftan bize daha önce hiç sahipolmad›¤›m›z bir seçim özgürlü¤ü sunarken, di¤er taraftan hiç bu kadar ›st›rapl› ol-mad›¤›m›z bir tereddüt durumuna sokar. ‘‹flte günümüzün derin de¤er tart›flmala-r› ve rölativizmin belirsizlik ve kaypakl›¤› nedeniyle insan› tereddüte sürükleyenyap›s› dünyay› flimdiden yormufltur’.

Göreceli teoriye baflka bir elefltiri “Ahlaki prensibin yeri neresi olacak, buprensibin kayna¤›n› nereye yerlefltirece¤iz? Bu yer kültür mü, toplum mu, kifli mi


yoksa grup diye adland›rd›¤›m›z bir fley mi olacak? S›n›r› nas›l çizece¤iz?” sorula-r›n› yönelten Velasquez (1998)’den gelmektedir. Daha farkl› bir elefltiri ise insanhaklar›na yönelik olarak insan›n soyutlaflt›r›lmas›nda söz konusudur. Rölativist te-orinin görecelili¤i kutsamas› insan haklar›n›n varl›¤›n› neredeyse imkâns›z k›l-maktad›r. Bu postmodern bak›flla insanlar›n ulusal kimliklerinden ve yaflad›klar›co¤rafyadan ba¤›ms›z olarak birtak›m haklara sahip oldu¤unu savunmak kolayde¤ildir. K›sacas›, hakikat iddialar›n›n görecelefltirilifli, kaç›n›lmaz olarak insanhaklar›n› meflrulaflt›ran evrensel, ilkesel ve normatif temelin y›k›lmas›yla sonuçla-nacakt›r. Böylesine temelsiz bir durumda; do¤ruyla yanl›fl›, iyiyle kötüyü birbirin-den ay›rt edecek herhangi bir ölçütten yoksun olunacakt›r. Bu ahlaki boflluk isehaklar alan›nda hemen hemen her türlü düflünce ve prati¤i meflrulaflt›r›c› bir ifllevgörecektir.

Görecelilik teorisine itiraz›n ahlak›n sadece kültürel de¤erleri de¤il insani de-¤erleri dikkate almas› gerekti¤i noktas›nda yap›lmas› gerekir. Kültür sadece belliahlaki davran›fllar›n önceli¤ini tan›mlamaktad›r. Ahlak anlay›fl›n› flekillendiren de-¤erlerin kültürel yap›ya göre de¤iflti¤ini ileri sürmek, gerçek ve makul bir yaklafl›molarak görülebilir. Ancak do¤ru ve yanl›fl kavramlar› herkes için ayn› fleyi ifade et-medi¤i sürece sömürü, çat›flma ve ahlak d›fl› uygulamalar›n önlenmesi zordur. Bunedenle yap›lan de¤erlendirmelerde relativizm aflman›n son noktas› ahlaki de¤er-leri mutlak bir varl›kla iliflkilendirme olarak ortaya konulmaktad›r.

Görecelili¤in genel geçer ve mutlak olan› reddi Dostoyevski’nin ünlü sözünühat›rlat›r. “Tanr› yoksa her fleye izin verilebilir” Ama Tanr› varsa, ahlak diye bir fleyoldu¤unu söylemek mant›kl›d›r.

Meta-EtikNormatif ahlak; ahlaki olarak neyin do¤ru neyin yanl›fl, yükümlülüklerimizin neleroldu¤unu, neyin ya da kimin ahlak olarak iyi, kötü ya da sorumlu oldu¤una kararvermemizi sa¤layacak yükümlülük ilkeleri ve genel de¤er yarg›lar›n› ortaya koyar.Meta-etik ise dolayl› sonuçlar d›fl›nda eyleme iliflkin hiçbir ahlaki ilke ya da hedefönermez; esas olarak sadece felsefi analizden oluflur. Meta-etik, böylece ‘erdem’,‘sorumluluk’, ‘iyi’, ‘ödev’, ‘yükümlülük’ gibi temel kavramlar›n anlamlar›n›n analizedilmesini sa¤lamaktad›r. Böylece normatif ahlak da oldu¤u gibi ahlak yarg›lar›vermekten de¤il, ahlaki ifadeler üzerine yarg›lar vermekten; ahlaki ak›l yürütme-den de¤il, ahlaki ak›l yürütme üzerine ak›l yürütmelerden meydana gelmifltir. Me-ta-etikçiler göre, etik ‘ahlak yarg›lar› alan›’d›r.

Meta-etik önermeler, ahlak ve onunla ba¤lant›l› konular hakk›nda hiçbir iddia-da bulunmay›p etik cümleler, kuramlar, sistemler hakk›nda konuflur; baflka bir de-yiflle nas›l ahlak eti¤in inceleme konusu ise, etik de meta-eti¤in konusudur. Dola-y›s›yla meta-etik de de¤erler ve normlar, birer olgu olarak görülür ve önermeyi di-le getiren kifli ya da topluluk ifadedeki de¤er ve normlar›n geçerlili¤ine iliflkin ki-flisel yarg›s›n› iflin içine katmad›¤› gibi söz konusu ahlaki normlar›n X kiflisi ya daY toplulu¤u için fiilen geçerli oldu¤unu ileri sürer, ama geçerli olmalar› gerekti¤iiddias›nda bulunmaz.

Meta-etik genelde flu sorular› sorar: 1-’Do¤ru’, ‘yanl›fl’, ‘iyi’, ‘kötü’ gibi etik kav-ramlar›n tan›m› ve anlam› nedir? Bu ya da benzeri kavramlar›n yer ald›¤› yarg›lar›nönemi, anlam› ve ifllevi nedir? Bu kavramlar›n ya da yarg›lar›n kullan›m kurallar›nelerdir? 2- Bu kavramlar›n ahlaki ya da ahlaki olmayan kullan›mlar› birbirindennas›l ay›rt edilebilir mi? ‘Ahlaki’nin ‘ahlaki olmayan’ dan fark› nedir? 3- ‘Eylem’,‘vicdan’, ‘özgür irade’, ‘niyet’, ‘söz verme’, ‘özür dileme’, ‘gerekçe’ gibi kavramlar›n


anlam› nedir? 4- Etik yarg›lar ve de¤er yarg›lar› gösterilebilir mi, aç›klanabilir mi yada bunlar›n geçerlilikleri kan›tlanabilir mi? Evet ise, hangi anlamda, hangi flekilde?Ahlaki argümantasyonun mant›¤› nedir?

Meta-etik, ‘normatif’ de¤il ‘bilimsel’dir. Çünkü, 20. yüzy›lda baflat de¤er halinegelen ‘bilimsellik’ düflüncesine göre, herhangi bir ahlaki ilke önermemek, iyiyi, kö-tüyü, yükümlülü¤ü söylememek (bilimsel bak›fl buna nesnellik özelli¤i demekte-dir.) bilimselli¤in ölçütüdür. Ahlak meta-etik görüflle ‘normatif’ olmaktan kurtar›l-m›fl, ‘bilimsellefltirilmifl’ ama bir benzetmeyle ona ‘lobotomi’ yap›lm›fl bitkisel yafla-ma terk edilmifltir. Çünkü bu teoride ahlak›n/eti¤in yöneldi¤i nesne ‘insan’ de¤ilve insan iliflkilerinin bir bütünü olarak görülebilecek ‘yaflam’ de¤il ama yarg›larvard›r. Böyle bir ahlak/etik çözüm beklenen alanlar için elveriflli bir bak›fl getirme-mektedir. T›pta organ nakilleri, ac›s›z ölüm (ötenazi) vb. konularda kal›c› cevaplarbulunamamaktad›r.

Meta-etik, “normatif” de¤il bilimseldir. Çünkü 20. yüzy›lda baflat de¤er halinegelen “bilimsellik” düflüncesine göre, herhangi bir ahlaki ilke önermemek, iyiyi,kötüyü, yükümlülü¤ü söylememek gibi (bilimsel bak›fl buna nesnellik özelli¤i de-mektedir.) bilimselli¤in ölçütüdür. Ahlak/Etik meta-etik görüflle “normatif” olmak-tan kurtar›lm›fl, “bilimsellefltirilmifl” ama bir benzetmeyle ona “lobotomi” yap›lm›flbitkisel yaflama terk edilmifltir. Çünkü bu teoride ahlak›n/eti¤in yöneldi¤i nesne“insan” de¤il ve insan iliflkilerinin bir bütünü olarak görülebilecek “ yaflam” de¤ilama yarg›lar vard›r. Böyle bir ahlak/etik çözüm beklenen alanlar için elveriflli birbak›fl getirmemektedir. T›pta organ nakilleri, ac›s›z ölüm(ötenazi) vb. konulardakal›c› cevaplar bulunamamaktad›r.

SonuçTüm ahlak teorilerinin, ortak problemi; ister ‘en yüksek iyi’, ister ‘do¤ru eylem’, is-ter ‘hak ve adaletli davran›fl’, isterse ‘ahlaki bir karakter’ tan›mlar›nda olsun, hep-sinin kendine göre bir ahlakl›l›k tan›m› yapmalar›na ra¤men ahlaki sorunlar› çöz-mede yetersiz kalmalar›d›r.

Hedonist ö¤retiler, mutlulukçu ve yararc› olan tüm ahlakl›l›¤› do¤al ya da do-¤al temelli toplumsal istek e¤ilim ve ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›na yönelik eylemle-rinde bulduklar› bilinmektedir. Di¤er taraftan, Kant’›n ödev ahlak› deontolojik ah-lak ö¤retileri ise tam bir karfl›tl›kla, ahlakl›l›¤› otonom bir ak›l varl›¤› olarak kendi-sine koydu¤u ahlak yasalar›na ba¤l› eylemlerde bulmaktad›r. Erdem ahlak› olarakifade edilen ö¤retideki esas ise ahlaki eylemi erdemlerin çoklu¤u ve ço¤ullu¤un-da görmesidir.

Tüm ahlaki teoriler ça¤lar üstü geçerlili¤e sahip Mutlak ve Kutsal olan d›fl›ndaanl›k, rölatif ve çat›flmal› durumlar karfl›s›nda eksik ve çaresizdir. Bu durum ahlak›salt bilimsel bir çaba olarak gören ve ahlak› tinsel alan›n d›fl›nda b›rakan bütün te-orilerin kendini kurtaramad›¤› bir sonuçtur. Mutlak ve tek olan›n kurallar›n› ahlakiolan›n d›fl›nda tutmak insano¤luna hangi aç›dan bak›l›rsa bak›ls›n yarar sa¤lama-m›flt›r. Küresel çerçevedeki parçalanm›fll›k, bölünmüfllük ve ezilmifllikler hangi ah-laki ortak paydada buluflturulursa buluflturulsun daima eksik ve yetersiz kalmayamahkûm görünmektedir.



Ahlak teorilerinin ifllevini tan›mlamak.

Ahlak felsefesi, ahlak denen fenomen üzerinedüflünmedir. Bu tan›m gere¤i, ahlak, filozoflar›nüzerinde düflünmesiyle var olmufl alg›lan›r. Oysaen ilkel toplumlar›n bile ahlak› vard›r. Ama ne-yin ahlakl› oldu¤unu kestirmek kolay de¤ildir.Bu nedenle neyin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru,neyin yanl›fl; neyin izin verilebilir, neyin izin ve-rilemez oldu¤unu aç›klayabilmek için ahlak te-orilerinden yararlan›yoruz. Baflka bir deyiflle ah-lak teorilerinin ifllevi, ahlaki yarg›lar ve sorunla-ra yönelik ikilemleri çözmektir.

Normatif ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›kla-

mak.

Normatif ahlak, ahlak› felsefenin normlar koyanbir alan› olarak kabul etmektedir. Bu teoriler, ne-yin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru neyin yanl›fl ol-du¤unu bilmek istedi¤imizde ahlak alan›ndakidavran›fllar›m›z için temel kriter olarak ifllev gö-recek normlar›n peflindedir. Böylece normatif ah-lak›n fonksiyonu do¤ru ve iyinin en üst ilkeleri-ni sa¤lamakt›r. Bu ilkeler ve davran›fllar, teleolo-jik, deontolojik ve erdem ö¤retileriyle yol göster-meye çal›fl›r.

Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n›

aç›klamak.

Normatif olmayan teoriler, ahlak ö¤retilerini ta-n›mlamaya, onlar› birbiriyle karfl›laflt›rmaya, çö-zümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeyeyönelik ahlaki bak›fl aç›s› ortaya koyan teorilerolarak aç›klanabilir. Bu teorilerin ilk aya¤›n› me-taetik ve tan›mlay›c› ahlak bak›fl aç›s› oluflturur-ken, ikinci aya¤›n› ise, görecelilik, sezgicilik veobjektivizm gibi yaklafl›mlar oluflturur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerin hangisi ahlak›n düflünme flekillerin-den biridir?

a. Metafizik düflünmeb. Meta-etik düflünmec. Objektif düflünmed. Epistemolojik düflünmee. Etimolojik düflünme

2. Afla¤›dakilerden hangisi normatif olmayan ahlak te-orilerinden biridir?

a. Teleolojik ahlakb. Deontolojik ahlakc. Tan›mlay›c› ahlakd. Erdem ahlak›e. Faydac› ahlak

3. Afla¤›dakilerden hangisi egoizm teorilerinden biridir?a. Faydac›l›kb. Görecelilikc. Kuralc›l›kd. Hazc›l›ke. Eylemcilik

4. ‘Kategorik buyruk’ kavram›ndan afla¤›daki hangi dü-flünür bahsetmektedir?

a. Aristipposb. Sidgwickc. Benthamd. Epikurose. Kant

5. Afla¤›dakilerden hangisi Teleolojik Ahlak Teorilerin-den biridir?

a. Faydac› ahlak teorisib. Kant ahlak›c. Adalet teorisid. Haklar teorisie. Erdem ahlak›

6. Do¤ru davran›fl›n birey, grup ve toplumsal kültüregöre de¤iflece¤ini savunan ahlak teorisi afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Meta ahlakb. Göreceli ahlakc. Ahlaki egoizmd. Tan›mlay›c› ahlake. Kant ahlak›

7. Afla¤›dakilerden hangisi adalet teorisini gelifltirendüflünürdür?

a. Sidgwickb. Kantc. Rawlsd. Aristotlee. Anscombe

8. Mutlulu¤u, “insan›n yaflay›fl amaçlar›ndan ve ahlak›nölçütlerinden biri” olarak gören düflünür afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Jeremy Benthamb. Manuel G. Velasquezc. Immanuel Kantd. John Stuart Mille. Jose Lopez

9. “En çok say›daki insan için en fazla mutluluk”un endo¤ru davran›fl oldu¤unu savunan düflünür afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Jeremy Benthamb. Henry Fordc. Norman Bowied. Aquino’lu Thomase. John Rawls

10. “De¤erlendirmeye yarayan, genel ya da genel geçerolma iddias›nda olan önerme” ifadesi afla¤›dakilerinhangisinin tan›m›d›r?

a. Ahlakb. Normc. Etikd. Erdeme. Betimleme



CHICCO (ARTSANA S.P.A.)

Chicco, tüm dünyada bir düzine farkl› marka olarakçal›flan ‹talyan Artsana Holding’in bir parças›. Alman-ya’da hamileler, bebekler ve küçük çocuklar için say›-s›z ürünleri olan Chicco ve Pretanal markalar› ile tan›-n›yor. Artsana 40 y›ldan fazla bir süredir faaliyette.Pretanal sadece bebek donan›m› ve hamile ürünlerisatan flirketler aras›nda tüm Avrupa’da en çok ma¤a-zaya sahip olan›.Çin’deki Chicco tedarikçi firmalar›ndan biri olan ZhiliHandicraft Factroy’de 19 Kas›m 1993’te bir yang›n ç›k-t›. Orada bulunan a¤›rl›kl› olarak kad›nlardan oluflan200 eleman kaçmaya çal›flt›. Ancak çok az› kaçabildi.Çünkü çal›flanlar mallar› çalar korkusuyla fabrika birhapishane gibi kilitlenmiflti; pencerelerde demir par-makl›klar vard› ve acil ç›k›fllar kapat›lm›flt›. Bina ayn›zamanda mal deposu olarak da kullan›ld›¤› için yan-g›n h›zla yay›ld›. 87 kifli öldü, 47 kifli a¤›r yaral› olarak kurtuldu. Al›nanbilgilere göre çal›flanlar› fabrikaya hapseden iki müdüryine Artsana S.p.A/Chicco için mal üreten yeni bir fab-rikada çal›fl›yorlar. Artsana S.p.A./Chicco ancak y›llar sonra, 1997 y›l›ndama¤durlara yaklafl›k 155 Euro ödemeye raz› oldu. An-cak ma¤durlar›n bir teki dahi flimdiye kadar ‹talyan flir-ketinden tek bir kurufl almad›.fiirket 1999 y›l›nda avukatlar› arac›l›¤›yla, paran›n yan-g›n felaketiyle hiçbir ba¤lant›s› olmayan sosyal projeler-de kullan›lmak üzere da¤›t›ld›¤›n› ilan etti. Bu, ma¤dur-lar için ayr›lan fonun kötüye kullan›lmas› demek tamanlam›yla. Bu nedenle Hongkong’daki Toy Coalition, ‹talyan flir-ketini yine de kurbanlara tazminat ödemeye zorlamakiçin Chicco oyuncaklar›na karfl› uluslar aras› bir kam-panya bafllatt›. Artsana S.p.A/Chicco (‘Nerede bir bebekvarsa biz de oraday›z.’), web sitesinde gururla 1998’denberi var olan bir flirket kodeksi oldu¤unu ve bu kodek-sin, tüm üretici firmalara çal›flma saatleri, ücret, yafl› kü-çük olanlar›n çal›flt›r›lmas› ve çal›flanlar›n sa¤l›klar›n›ngüvence alt›na al›nmas› konular›ndaki kurallara uymayükümlülü¤ü getirdi¤ini ifade ediyor.Dikkat!

2001 y›l›n›n May›s ay› sonunda, kitap yay›na haz›rlan-d›ktan sonra Zhili fabrikas›nda bu y›l›n Temmuz ay›ndaç›kan yang›n›n ma¤durlar›n›n ve ölenlerin yak›nlar›n›nher birinin ‹talyan firmas› Chicco’dan 11.250 dolar yar-

d›m ald›¤› haberi ulaflt›. (‘Hongkong Christian Coaliti-on’nun Hans Weiss’a gönderdi¤i 12 Haziran 2001 tarih-li e-mail) Bu örnek uluslar aras› kampanyalar›n etkisinigösteriyor.

Kaynak: Hans Weiss, Klaus Werner, Markalar›n KaraKitab›, MediaCat Kitaplar›, ‹stanbul, 2003

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ahlak, Etik ve Ahlak Teori-

si Aras›ndaki ‹liflki” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Olmayan AhlakTeorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Olmayan AhlakTeorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Olmayan AhlakTeorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


”

“


S›ra Sizde 1

Ahlak, etikten önce gelir ve etik gerekçelendirmelersonras›nda ise ahlak teorisine dönüflür. Tüm birey vetoplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›flla ilgili te-mel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlikdurumlar›nda normatif kurallar› genellefltirme ve ahlak›sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir giri-flimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan norma-tif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlakteorisini oluflturur.

S›ra Sizde 2

Bireyin bilmedi¤i, haz alarak ya da zevk duyarak yafla-mak k›sa ve uzun dönemde sonuçlar› itibariyle farkl›-d›r. K›sa dönemde haz veren ve zevk al›nan pek çokeylem, uzun dönemde ac› sonuçlar verir. Duyulan haz-z›n büyüklü¤ü ve süreklili¤i bu sonuçlar› uzun dönem-de daha ac› hale getirir. Bunun yan›nda, yar›nlarda hazveren ve zevk al›nan pek çok eylem, bugünde bireyiac›lar içinde b›rak›r.

Akarsu, B. (1982), Ahlak Ö¤retileri, Remzi Kitabevi, ‹s-tanbul.

Arslan Z.(2001) “ Postmodern Söylem ve ‹nsan Haklar›”Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergi-si, 56-1.

Arslan, M., (2001), ‹fl ve Meslek Ahlak›, Nobel Yay›nc›-l›k, Ankara.

Do¤an, Ö. (2004) Etik- Ahlak Felsefesi-, ‹nkilap Kitape-vi, ‹stanbul.

K›l›ç, R. (1993), “Ahlak› Temellendirme Problemi”, Fel-sefe Kongresi Bildiriler Kitab›.

Kök, S. B. (2001), ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, BetaBas›m Yay›m A.fi., ‹stanbul.

Pieper, A. (1992), Eti¤e Girifl, Çev. Veysel Ataman-Gö-nül Sezer, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Etkilenenler yaklafl›m›n›n tan›m›n› ve geliflim aflamalar›n› aç›klayabilecek,‹flletmeler ve liderler için etik sorumlulu¤un ne anlama geldi¤ini ifadeedebilecek,Liderlik tarz›n›n iflletmedeki etik anlay›fl› ve örgüt kültürünü nas›l flekillendir-di¤ini aç›klayabilecek,Etik ile liderlik, iflletme yap›s›, iflletmenin denetim sistemi ve örgüt kültürüaras›ndaki iliflkiyi anlatabileceksiniz.

‹çindekiler

• Etkilenenler Yaklafl›m›• Etik Sorumluluk

• Örgüt Kültürü• Liderlik, Etik Liderlik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


• G‹R‹fi• B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K

ETK‹LENEN OLARAK ‹fiLETME• ‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N

PRAGMAT‹K PRENS‹PLER• ‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE

AHLAK SORUMLULU⁄U• ‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K

SORUMLULU⁄U• L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE

ET‹K SORUMLULUK• ‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR

VE ET‹K SORUMLULUK

‹flletmelerde AhlakiKarar Alma ve Etik

Liderlik


G‹R‹fiKarmafl›k yasal ve etik sorunlardan etkilenenler olarak iflletmelerin do¤as› ve so-rumlulu¤u ile ilgili önemli sorular, bugün ifl dünyas›nda hala tart›flma konusudur.Örne¤in, iflletmeler rasyonel, kiflili¤i olmayan kurumlar m›d›r? ‹flletmeler politik veekonomik gruplar›n yönetimindeki ifl birlikleri midir? ‹flletmelerin bir vicdan› varm›d›r? ‹flletmelerin topluma karfl› etik sorumlulu¤u var m›d›r? E¤er varsa hangi s›-n›rl›l›klar içinde? Bu sorular, afla¤›da ortaya konmaya çal›fl›lan sorunlu konular›nda birer parças›d›r.

• E¤er iflletmeler bir vicdana sahip de¤ilse ve öncelikle kiflili¤i olmayan, kâramaçl› kurumlarsa, müflteriler, çal›flanlar, hükümet ve toplum gibi etkilenen-lere yönelik sorumluluklar› nelerdir? Kurallar nelerdir ve bu faaliyetleri kimyönetmelidir, etkilenenlere yönelik hangi etik yükümlülüklere sahiptir, e¤erde¤ilse gelecekteki durum nedir?

• E¤er iflletmeler kâr amaçl› kurumlardan daha fazla bir anlam tafl›yorsa, etiksorumluluklar›n›n temeli ve kayna¤› nedir? Kimlere ekonomik yükümlülük-leri yan›nda baflka sorumlulu¤u vard›r? ‹flletmeler nas›l etkilenenlere karfl›etik ve sosyal sorumluluklar›n› uygulayabilir?

Bu tart›flmalar›n bafllang›c›, iflletmelerin do¤as› ve sosyal sorumlulu¤uyla ilgiliüç farkl› görüfle dayanmaktad›r: 1) ‹flletmelerin vicdan› yoktur ve kiflili¤i olmayankurumlard›r, sadece hissedarlar›na karfl› sorumludurlar. 2) ‹kinci görüfle göre ifllet-meler bireylere benzer. ‹flletmelerin vicdan› vard›r ve etkilenenleriyle iliflkilerindebir etik kurumu gibi davran›r. 3) Üçüncü bak›fl aç›s› ise iflletmeleri bir ekonomikve sosyal etkilenen olarak aç›klamaktad›r. Bu bak›fl aç›s› karfl›t görüfllerle uzlaflma-ya çal›fl›r.

‹flletmelerin Vicdan› Yokturfiu bir gerçektir ki iflletmelerin büyük k›sm›, iflletme sahipleri ve hissedarlar› için kâramaçl› çal›fl›r. Buradaki önemli soru, iflletmelerin hissedarlar›na oldu¤u kadar etkile-nenlerine karfl› da etik sorumlulu¤unun olup olmad›¤›d›r. “‹flletmelerin kiflili¤i yoktur,kâr amaçl› kurumlard›r” görüflü, “iflletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etiksorumlulukla hareket etmek de¤ildir” temeline dayan›r. Bu görüfl, iflletme eti¤inin çer-çevesi için önemlidir çünkü iflletmelerin kiflili¤i olmayan varl›k” olarak tan›mlanmas›,kuruma etik mesuliyet ve sorumlulu¤un bir katk› sa¤lamayaca¤›n› iddia eder. Fayda-c›l›k temelli bu görüfl, iflletmelerin genifl kesimi için en iyiyi sa¤lad›¤›n› varsayar.

‹flletmelerde Ahlaki KararAlma ve Etik Liderlik

Adam Smith (1723-1790), bu görüflü ilk savunan bilim adam›d›r. Ona göre bi-reyler, kiflisel ç›karlarla motive olur “görünmez el” ilkesini benimser ve toplumunekonomik refah›n› destekler. Bu görüfle göre iflletmeler kiflisel ç›karlar› ve sahiple-rinin ekonomik beklentilerini karfl›layan etik d›fl› kurumlard›r. Sosyal sorumluluk-ta kurallar ve bu kurallar›n uygulanmas› gereklidir. Bu hükümetlerin görevidir, ifl-letmelerin de¤il.

Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mant›¤› yans›tmaktad›r. Onlar›ngörüflüne göre iflletmeler öncelikle, iflletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etmekapasitesini art›ran gruplarla ilgilenmelidir. ‹flletmeler kâr elde etti¤inde toplumkâr elde eder. ‹flletmelerin üretme rolü, sorumluluk kurallar›n›n üzerinde bir öne-me sahiptir.

Bu görüflü savunan günümüz bilim adamlar›ndan biri Milton Friedman’d›r. Onagöre iflletmelerin sadece bir sosyal sorumlulu¤u vard›r. O da kaynaklar›n›, karlar›-n› art›rmak için kaynaklar›n› ve faaliyetlerini tasarlamak oldu¤u kadar oyunu ku-rallar›na göre oynamakt›r. Oyunun kurallar› ise müdahale ve sahtekarl›k olmaks›-z›n aç›k ve özgür rekabettir. Ona göre serbest pazar sistemi “oyunun kurallar›n›”tan›mlar ve bu toplumun iflletmelerin temel sorumlulu¤u olan iflletme sahiplerininve hissedarlar› için kâr elde etmeyi baflarmada topluma yard›mc› olmas› için elve-rifllidir. Friedman, iflletmelerin görevinin topluma yard›m etmek olmad›¤›n› savun-mufltur. Ona göre iflletmede sosyal sorumluluk faaliyetleri tasarlad›klar› gibi ger-çeklefltiren yöneticiler, hissedarlar›n paras›n› kullanmazlar. Bu yöneticiler hissedar-lar›n vergi memurlar›d›r çünkü onlar temel çal›flanlar yerine kamu görevlileri gibihareket etmifl olurlar.

Benzer flekilde Theodore Levitt’e göre iflletmelerin sadece iki sorumlulu¤u var-d›r: Birincisi asgari seviyede yüz yüze iliflkilerde nezaket kurallar›na uyma ve ikin-cil maddi kazanc›n yollar›n› araflt›rmakt›r.

Bu bak›fl aç›s›yla etik sorumlulu¤un kaynaklar›, iflletmelerin d›fl›ndad›r. “Görün-meyen el”, “hükümetimin eli” ve di¤er etik denetim mekanizmalar›, iflletmelerin fa-aliyetlerini gözlemlemeli ve disiplin alt›na almal›d›r. Bu görüflün destekleyicilerin-den olan John Kenneth Galbraith’a göre ise iflletmeler kiflili¤i olmayan kurumlar-d›r ve hükümetler iflletmelerin sosyal sorumlulu¤unu art›rmak yerine faaliyetlerinietik aç›dan denetlemelidir.

Yukar›da örnekleri ve görüflleri verilen bilim adamlar› ve araflt›rmac›lar yan›n-da pek çok filozof, iflletmelerin birey olmad›¤› ve amaçlar›n›n olamayaca¤› görü-flünü savunmaktad›r. Ancak iflletme içindeki çal›flanlar, iflletmenin sosyal sorumlu-luklar›n›n oldu¤una inanmaktad›r. Örne¤in, Manuel Velasquez iflletmelerin bir bi-rey olarak görülemeyece¤ini iki nedene ba¤lam›flt›r. Birincisi, e¤er iflletmeler yan-l›fl hareketlerinden sorumlu tutulursa, bireylerin yanl›fllar› araflt›r›lamaz ve cezalan-d›r›lamaz. Bu nedenle iflletmelerin eti¤e uygun olmayan davran›fllar› engellenme-melidir. ‹kincisi, iflletmelerin amaçlar› olan bireylerin görülmesi onlar›, “insanl›ktandaha genifl” olarak görmemize neden olur, “sonuçlar› ve refah› çal›flanlar›nkindendaha önemli olan” bireyler. Bu nedenle iflletme çal›flanlar› iflletmenin amaçlar›n› vebireylerin meflrulu¤unu feda ederek iflletmenin ç›karlar›n› ikincil duruma düflüre-bilir. Sonuçta iflletmenin içindeki bireydir, iflletmenin kendisi de¤il. Ve çal›flanlaryasal olmayan ya da etik d›fl› davran›fllar›ndan dolay› hesap vermelidir. Velasqu-ez’e göre iflletmelerin sosyal ve etik yükümlülüklerine ra¤men, iflletmeler bir bireygibi davranan ya da amaçlar› olan kurumlar de¤ildir.


‹flletmelerin Vicdan› Vard›rKarfl›t görüfle göre iflletmeler, t›pk› bireyler gibidir. ‹flletmelerin vicdan› vard›r, ger-çekten de¤il ama iflletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine karfl› bir etik kurum gi-bi davranmal›d›r. ‹flletme davran›fl› bu nedenle t›pk› bireylerin davran›fl› gibi etikstandartlara göre gelifltirilmelidir. ‹flletmeler amaçlara yönelik hareket eder ve bunedenle hareketlerinin etik aç›dan hesab›n› vermelidir. Yine bu bak›fl aç›s›na göreiflletmelerin sadece yasal ya da etik aç›dan hareketlerinden sorumlu de¤ildir ayn›zamanda sosyal sorumlu davranmas› gerekir, “iyi vatandafl” olmal›d›rlar.

Kenneth Goodpaster ve John Matthews örne¤in, iflletmeler amaçlara, ekono-mik de¤erlere ve stratejilere sahip olmalar›yla inan›ld›¤› için, bir vicdana sahip ol-mal›lar. Bu bilim adamlar› gerçekte iflletmelerin bireylerle eflit düzeyde bir vicdanasahip olmalar› gerekti¤ine inanmaktad›rlar ancak iflletmeleri bir birey olarak kabuletmek, iflletmelerin sorumlulu¤unu analiz etmede bir iskelet sunar. E¤er iflletmele-rin bir amac› olmazsa, bu bilim adamlar›na göre bir iflbirli¤i olarak iflletmeler nas›letik aç›dan sorumlu tutulabilir?

Peter French’a göre ise iflletmeler amaçlar yönünde davranmal›d›r ve faaliyetle-rinden etik aç›dan sorumlu tutulmal›d›rlar. French’e göre iflletmeler kendi “iflletmeiç karar yap›s›”na göre hareket etmelidir. “‹flletme iç karar yap›s›”, iflletmenin ak›flflemalar› ve politikalar›ndan oluflturulur. ‹flletme kararlar› ak›fl flemalar›n›n ve ifllet-me politikalar›n›n karar yap›s›yla vücut bulur. French’e göre iflletmenin kararlar› ilebireylerin “iflletme içi karar yap›s›”na yönelik fikirleri ba¤lant›l›d›r. “‹flletme içi ka-rar yap›s›” bireylerin, bireysel hareketlerinin kolektif biçimidir. French’e göre ifllet-melerin kararlar› bireylerin iflletme içindeki kararlar›yla benzer de¤ildir.

‹lk görüfle benzer flekilde iflletmelere yönelik bu bak›fl aç›s›, belli s›n›rl›l›klarasahiptir. Uygulamada eflit kolektif yap› ve sadece bireylerle politik kararlar›n al›n-mas› çok zordur. Özellikle büyük iflletmelerde farkl› fikirler ve kararlar aras›ndakolektiflik ve ifl birli¤i de¤iflkendir. Hatta iflletme baflkanlar› ve üst düzey yönetici-leri kararlar› al›rlar ve uygulanmas› için bask› yaparlar.

‹flletmelerin bir birey ve etik kurumu olarak görüldü¤ü bak›fl aç›s›, bugün bi-linçli bir flekilde yerlefltirilmeye çal›fl›lmaktad›r ancak bu bak›fl aç›s› sadece birey-sel bir bak›fl aç›s›d›r. ‹flletme içi politik ve çeflitli ç›kar gruplar›n›n varl›¤›n› göz ar-d› etmektedir.

B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK ‹fiLETMEÜçüncü görüfl olan iflletmeyi toplumda sosyal ve ekonomik etkilenen olarak gör-me, iflletme ile hizmet götürdü¤ü kurumlar aras›nda iliflkinin do¤as›n›n bir pragma-tik de¤erlendirmesi üzerine odaklan›r.

Etkilenenler, bak›fl aç›s› kâr amaçl› kurumlar› yasal bir varl›k ve bireylerin vegruplar›n iflbirli¤i olarak görür. ‹flletme lideri ve üst düzey yöneticileri, sermayedar-lar›n ve iflletme sahiplerinin karlar›n› maksimize etmek için kiralanm›fllard›r. Ancakbunu baflarmak için çeflitli etkilenenlerin (çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, hükü-met kurumlar›) beklentilerini, haklar›n› ve taleplerini karfl›lamak zorundad›r. Bu ba-k›fl aç›s›na göre, iflletmenin temel yükümlülü¤ünü, iflletme sahiplerinin ekonomikbeklentilerini karfl›lamakt›r. Ancak hayatta kalmak ve baflar›l› olmak için iç ve d›fletkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve çevresel taleplerini cevaplamak zorundad›r.

‹flletmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan iliflkilerinde sosyal ve etik aç›dansorumludur. Etkilenenlerin yasal haklar›, dürüstlük ve do¤ruluk gibi etik standart-

894. Ünite - ‹fl letmelerde Ahlaki Karar A lma ve Et ik L ider l ik

lara yönelik talepleri kadar maliyet ve fayda analizini faydac›l›¤a göre gerçeklefltir-mek zorundad›r. Etkilenenler analizi, do¤ru ve yanl›fl› de¤erlendiren belli bir etikprensibi desteklemez ancak, farkl› durumlarda iflletmenin ve etkilenenlerinin etikprensiplere uyum sa¤lamas›n› sa¤lar. Buradaki önemli nokta, iflletmeler baflar›l›olabilmek için haklara sayg›l› olmay› ve birimlerinin ç›karlar›n› yasal hale getir-mekle yükümlüdür.

‹kinci görüflün aksine, iflletmeler bireylere benzemez çünkü iflletmeler bireylerdenfazla yaflar ve gelecek nesilide planlar›na katarlar. Bu nedenle iflletmelerin ç›karlar›,bireylerinkiyle benzer de¤ildir. ‹flletmelerin vicdan sahibi olmas› olas› bir metafor de-¤ildir ancak bu görüfl, ifletmelerin hissedarlar teorisinin önemli bir parças› olan etkile-nenlerine karfl› sosyal ve etik oldu¤u kadar yasal ve ekonomik davranmak zorunda-d›r, anlam›na gelmektedir.

Sosyal Sözleflme‹flletmelere etkilenenler bak›fl aç›s›yla bakan görüfl ayn› zamanda “sosyal sözleflme”kavram› temeline de oturmaktad›r. ‹flletme ile etkilenenleri aras›ndaki sosyal sözlefl-me, kesin ve aç›k fikir birli¤ine dayan›r. Benzer flekilde Patricia Werhane “karfl›l›kl›güvene dayanan iliflkiler” kavram›n› kullanm›fl ve bir etkilenenin ya da grubun bir di-¤erinin ç›kar›n› gözeterek davranmas› anlam›na gelen “ güven ve ba¤l›l›k” temelinedayan›r. Böylesi iliflkiler, karmafl›k toplumlarda faaliyet gösteren iflletmeler için özel-likle çok önemlidir.

Laura Nash “sözleflmeye dayanan etik” kavram›n› kullanm›flt›r. “Sözleflmeye daya-nan etik” kavram› “sosyal sözleflme” kavram›yla iliflkilidir ve etkilenenler yaklafl›m›n›nkalbini oluflturmaktad›r. “Sözleflmeye dayanan etik” iflletmeler, müflteriler ve etkile-nenler aras›ndaki sosyal oldu¤u kadar ekonomik iliflkilerin önemine vurgu yapar. ‹fl-letme yöneticileri ve müflteriler aras›ndaki iliflkiler ve sosyal sözleflmeler, bir “sat›c› so-rumludur” anlay›fl›na dayan›r, “sat›c›n›n ya da al›c›n›n dikkat etmesi” de¤ildir.

Bu kavram, bir “iliflki kurmay› mümkün k›lma” kalitesine sahiptir. De¤er ekler sa-t›c›lar›n ve al›c›lar›n karfl›l›kl› ç›karlar› temeline dayan›r. Güvene dayanmayan iliflkiler,uzun dönemde iflletmelerin ekonomik amaçlar›nda baflar›s›z olmas›na neden olur.

Etkilenenler analizi sosyal sözleflmeler ve “sözleflmeye dayanan eti¤i” temel al›r.Yani iflletmeler karfl›l›kl› güvene dayanan iliflkilerle yaflam›n› sürdürmek ve kâr eldeetmek için yasal, ekonomik ve çevresel oldu¤u kadar sosyal ve etik yükümlülüklerivard›r. Topluma, ev sahibi ülkeye ya da çeflitli ç›kar gruplar›na karfl› sosyal sorumlu-lukla davranmak, iflletmelerin ekonomik olmayan önemli bir yükümlülü¤üdür. ‹fllet-meler sosyal ve etik aç›dan çal›flanlar›na karfl› güvenli ve sa¤l›kl› bir ifl ortam› sa¤la-makla yükümlüdür. ‹flletmeler ayn› zamanda performans› ölçüt alan dürüst ve eflit üc-retlendirme sistemi kurmak zorundad›r. Buna ilaveten müflterilerini hizmetleriyleürünlerin içeri¤iyle ilgili do¤ru bir flekilde bilgilendirmek, güvenli hizmet ve ürün sun-mak zorundad›r.

‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLERNorman Bowie ve Ronald Duska’a göre iflletmelerin yükümlülükleri kâr elde etme-den çok daha fazlad›r. Yükümlülükler, dürüst davranmay›, kaç›n›lamayan ya da sa-vunmas› olmayan zararlara neden olma ve di¤erleri için zararl› olabilecek durumlarile di¤erlerinin düzeltemeyece¤i durumlar› engellemeyi de içerir. Ayr›ca iflletmelergerçek anlamda “yapmas› gerekenler ve yapabileceklerini belirtmeyi” ve “minimumetik” standard› kriterlerine göre etik olmal›d›r.


“Yapmas› gerekenleri ve yapabileceklerini belirtme”, e¤er maliyetler müflterile-rin talebini kesecekse iflletmelerin güvenli ürünler üretmesini etik aç›dan gerektir-mez anlam›ndad›r, müflteriler ürünün güvenli¤ine karfl› fiyat›n› da de¤erlendirir.E¤er satamayacaksa neden iflletmelerden güvenli ürünler üretmesi talep edilir yada beklenir? ‹flletmeler, “yapabileceklerini” yapmal›d›r.

“Minimum etik” standard›na göre iflletmeler di¤erlerini olas› zamandan korumafaaliyetleri konusunda taahhüt etmeli ürünü ya da hizmeti üretmemelidir. En az›n-dan iflletmeler belli standartlara göre sataca¤› güvenli ürünleri tasarlamal›, üretme-li, da¤›tmal› ve satmal›d›r.

Etkilenenler Olarak ‹flletmelerin Sosyal Gücü ve Etik TemeliKeith Davis’e göre iflletmelerin ve liderin sosyal sorumlulu¤u sosyal güç ve “e¤er ifl-letmeler güce sahip olduklar›nda sadece kurulan iliflkiler iflletmelerin ayn› zamandabu alanlarda hareketlerinden dolay› sorumlu tutulmalar›n› zorunlu k›laca¤›” görüflü-ne dayan›r. Bu bak›fl aç›s› “sorumlulu¤un kati yasas›” olarak da adland›r›lmaktad›r.Uzun vadede toplumun sorumlu buldu¤u durumlarda gücünü kullanmayan ifllet-meler, bu gücü kaybetme e¤ilimindedir. Davis iflletme profesyonellerinin sosyal so-rumlu olmak için izlemesi gereken befl genifl ilke ya da yükümlülük önermifltir:

• ‹flletmeler “toplumun kaynaklar›n›n vekili” gibi bir sosyal role sahiptir. Top-lum, kaynaklar›n› kullanmalar› için iflletmelere emanet etmesi için iflletmelersadece iflletme sahipleri, müflteriler ve sendikan›n de¤il tüm etkilenenlerininç›karlar›na hizmet etmek zorundad›r.

‹flletmelerin “toplumun kaynaklar›n›n vekili” olmas› ne anlama gelmektedir?

• ‹flletmeler, toplumdan ald›klar› girdilerin aç›k bir makbuzunu ve kamuoyu-na faaliyetleriyle ilgili aç›k bilgilendirme ile yani iki aç›k sistem gibi faaliyetgöstermelidir.

• Faaliyetlerin, ürünün ya da hizmetin kârl›l›¤› kadar sosyal maliyeti, üretimedevam edilip edilmeyece¤i karar› için göz önünde bulundurulmal› ve he-saplanmal›d›r. Teknik ve ekonomik kriterler, iflletmenin üretime devam et-me karar›ndan önce iflletme faaliyetlerini, ürünleri ya da hizmetlerinin sos-yal etkileriyle desteklenmelidir.

• ‹flletme içi faaliyetlerin, ürünün ve hizmetin sosyal maliyeti, tüketicinin tüke-timinin toplum üzerindeki etkilerini ödeyecek flekilde ücretlendirilmelidir.

• ‹flletmeler, temel sosyal beklentileri içeren etkinli¤i için bir birey gibi yü-kümlülükleri vard›r.

Bu befl ilke, iflletmenin etkilenenleriyle olan iliflkilerinin etik temelini yaratmakve gözden geçirmek için bir yap› sa¤lar.

Etkilenenler Yaklafl›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider‹flletmeler için etkilenenler görüflü, iflletmelerin sosyal ve etik sorumluluklar›n› an-lamada artan bir flekilde kullan›lan bir yaklafl›m haline gelmifltir. Ancak ayn› za-manda bu görüfl elefltirilmektedir. Baz› tart›flmalar liderlerle ilgilidir, ekonomik te-melli ve kârlar› maksimize etmeye odaklanma temellidir. Bir baflka elefltiri konusubu görüflün, iflletmelerin sosyal sorumlulu¤u için güvenilir bir teorik temele sahipolmamas›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Etkilenenler görüflünün, iflletmeler ve liderler için takip edilmesi gereken aç›ketik standartlar önermemesine ra¤men, bu görüfl gerçekçidir, pratiktir araflt›rmac›-lara ve iflletme çal›flanlar›na uyabilecekleri etik prensipler ortaya koyar. Etik etkile-nenler bak›fl aç›s› ayn› zamanda iflletmeleri ve lideri ilgili taraflar›n kârlar›n› art›r-maya yönelik hem ekonomik hem de do¤ruluk, dürüstlük ve faydac›l›k ilkelerinegöre davranmaya zorlar. Bugün, iflletmelerin faaliyetleriyle ilgili filozofik program-larla pek çok iflletme yöneticisi karfl›laflmamaktad›r. Bu iflletmelerin önemli sorun-lar› içermediklerinden kaynaklan›yor gibi görünmektedir. ‹flletme etik sorumlulu-¤u aç›s›ndan etkilenenlerin zay›f yönleri ve sonuçlar›n› ortaya koymak, etik sorun-lar karfl›s›nda iflletmenin sosyal sorumlulu¤unu ve etik aç›dan durumunu analiz et-mek için daha uygulanabilir ve aç›k bir kavramsal iskelet sundu¤u aç›kt›r.

‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄UYönetim literatüründe “yap› stratejiyi izler” kabul edilmifl bir organizasyon prensi-bidir. Bir iflletmenin yap›s›, yönetsel ba¤l›l›k teorisine göre, stratejisi ile uyumlu ol-mal›d›r. E¤er iflletme uyumlu ve rekabete karfl› etkin faaliyet göstermek istiyorsaörgüt kültürü, etik sorumlulu¤unu izler ve stratejiden de etkilenir. Strateji ve yap›,çal›flanlar›n ahlak davran›fllar›n› nas›l etkiler? ‹flletme liderleri stratejiyi oluflturmak-tan ve stratejiyi aç›kça ifade etmekten sorumludur.

Etik analistleri için stratejinin anlam› yap›, kültür, lider ve kontrol sistemleri ara-s›ndaki organizasyonel ve kavramsal iliflkinin, iflletme çal›flanlar›n›n hareket vedavran›fllar›n›n eti¤e uygunlu¤unu nas›l etkiledi¤idir. Burada tart›fl›lan, tasarlananve kararlaflt›r›lan stratejinin, afla¤›daki yollarla iflletme faaliyetlerinin etik ve meflru-iyetine etkileridir:

• Strateji, iflletme faaliyetlerinin tüm yönetsel yönlerini belirler. Yat›r›m strate-jisi örne¤in, müflteri tatmini ya da ürün kalitesinin üzerindeki eflsiz büyüme-yi vurgulayabilir. Liderleri gelifltirecek teknik unsurlar› vurgulayabilir. Ya dagenel bir strateji, iflletmenin faaliyetlerini, sosyal konulara, çal›flanlar›n hak-lar›na ya da di¤er paydafllar›n gerekliliklerine do¤ru yönlendirebilir.

• Strateji, liderin de¤erlerinin ve ödüllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgu-lar. Bu yolla strateji, yönetim için etik aç›dan neyin önemli oldu¤unu yans›t›r.

• Strateji, iflletme faaliyetlerinin yönünü ve niteli¤ini belirler. Kârl›l›¤› vurgula-yan bir strateji, müflterilerin beklentilerini ve güvenli¤ini ya da yenilikçi fi-kirleri göz ard› eden bir nitelik oluflturabilir. Bunun yan›nda organizasyonelödüllendirme ve denetim sistemleri s›kl›kla, genifl stratejik yönelimin niteli-¤ini ve neyi vurgulad›¤›n› yans›t›r. ‹nsan kaynaklar› gelifltirme giderlerinde-ki elde edilecek faydalar› vurgulamak, donat›lm›fl, gerçekçi olmayan hareke-te geçme ve özel aktar›m sistemlerinin varl›¤›n›n bir göstergesidir.

Yat›r›m stratejisi, iflletmenin beklentilerini, ifl görme yollar›n›, ödülleri, motivas-yonunu performans›n› oluflturur ve etkiler. Strateji, iflletme faaliyetlerini, etik ya daeti¤e uygun olmayan davran›fla neden olan etkileri yöneten denetim sistemlerininseçimini de etkiler.

Stratejinin Dört Düzeyi‹flletmeler, stratejileri en az dört düzeyde belirler: Yat›r›m, firma, iflletme ve fonk-siyonel. Yat›r›m stratejisi, en genifl düzeydir. ‹flletmenin toplumdaki rolünü, ifllet-menin gelecekte paydafllar taraf›ndan nas›l alg›lanaca¤›n› tan›mlar, iflletmeninprensiplerini ve de¤erlerini ortaya koyar ve iflletmenin varl›k sebebini gösterir.


Firma stratejisi, iflletmenin amaçlar›n›, hedeflerini, politika ve planlar›n›n odaklan-d›¤› ifl alanlar›n› belirler. ‹flletme stratejisi, firma stratejisindeki ayr›nt›land›r›lm›flamaç ve hedefleri, özel iflletme faaliyetleri için dönüfltürür. Fonksiyonel strateji, ifl-letme stratejisini, pazarlama, ar-ge, üretim, sat›fl ve di¤er fonksiyonel alanlara göreayr›nt›land›r›r.

Yat›r›m stratejisi düzeyinde yönetim kurulu ve üst düzey yöneticiler, kendi sos-yal sorumluluklar›n, paydafllara olan taahhütlerini ortaya koyar. Firma stratejisi deeti¤e iliflkin görüflleri yans›tmal›d›r. Freeman ve Gilbert “ iflletmelerin yapt›klar›fleyleri neden tercih ettiklerini anlamak için tüm paydafllar›n iflletme faaliyetlerin-deki de¤erleri anlamas› gerekir. Firma stratejisini anlamak, tüm paydafllar›n reka-betteki talep ettikleri de¤erleri anlamak demektir”. Bu görüflü desteklemek üzereFreeman ve Gilbert, firma stratejisi için iki gerçe¤i belirtmifltir: 1) Firma stratejisi,organizasyon çal›flanlar›n›n ve paydafllar›n›n de¤erlerinin bir anlay›fl›n› yans›tmakzorundad›r. 2) Firma stratejisi, stratejik tercihin etik do¤as›n› yans›tmak zorundad›r.Bu yazarlara göre bireylerin ve kamunun haklar› öncelikle iflletme stratejisinde yeralmal›d›r.

Strateji Uygulamas› ve GelifltirilmesiStratejik sosyal ve ahlak sorumluluk yönelimleriyle ilgili uygulamalar ve yönetimi,böylesi faaliyetlerin belirlenmesi ve ekonomik olaylara göre ölçülmesi daha zor ol-mas› nedeniyle zor konulard›r. Stratejik yönetim süreci 1) amaçlar›n belirlenmesi,2) stratejilerin belirlenmesi, 3) stratejilerin uygulanmas›, 3) stratejilerin denetimi, 5)strateji gelifltirme 6) çevrenin analiz edilmesini içerir.

Bu ad›mlar›n pek ço¤u üst üste gelir ve bir e¤ri meydana getirerek aksi yöndehareket eder stratejinin uygulanmas› ve yönetimi, uygulamada do¤rusal bir süreçde¤ildir. Stratejilerin denetimi ve gelifltirilmesi, karfl›l›kl› etkileflimli bir süreçtir.Çevre analizi s›kl›kla stratejilerin ve amaçlar›n yeniden belirlenmesini gerektirir.Burada odaklan›lan politik ya da ekonomik konular de¤il, etik ve sosyal sorumlu-lu¤un, strateji uygulama ve gelifltirme sürecinin nas›l bir parças› olabilece¤idir.

Uygulamada ekonomik, politik, teknolojik ve çevresel amaçlar, stratejiler vekonular, özellikle güç durumlarda ve krizlerde, iflletmenin sosyal ve etik sorumlu-luklar›nda geliflir.

Amaçlar›n belirlenmesi aflamas›nda, etik ve sosyal sorumluluk konular› ve ön-celikleri üst yönetim taraf›ndan belirlenmesi ve taktik planlar›n haz›rlanmas› gere-kir. Amaçlar, üst yönetimin ve iflletmenin de¤erlerini yans›t›r. Böylesi öncelikler fi-ziksel çevre, müflterilerin korunmas› ve güvenli ürünlerin üretilme çabalar›n›n art›-r›lmas›n› içerir. De¤er ifadeleri, belirlenen iflletme amaçlar›n›n temelini gösterir.

Strateji oluflturma aflamas›, yönetsel, finansal ve sosyal konular aç›s›ndan iflletme-nin güçlü ve zay›f yönlerinin bir rekabetçi analizini de içerir. Sosyal konular için biretik bak›fl aç›s› bu aflamada aç›kça ifade edilmelidir ve bir iflletmenin stratejilerinde-ki sosyal konular› görme imkân›, zedelenme olas›l›¤› ve yükümlülükler için bir ilgi-yi yans›tlal›d›r. Bu aflama boyunca, yöneticiler sadece hedefledi¤i özel amaçlardakiiflletmenin risklerini ve f›rsatlar› tahmin etmekle kalmamal›, ayn› zamanda mevcutpaydafllar›na olan yükümlülüklerini ayr›nt›lar›yla aç›klamak zorundad›r.

Üçüncü aflama olan strateji uygulamas› boyunca, organizasyondaki tüm yöne-tici ve çal›flanlar, farkl› yollarla bu sürecin içinde yer al›rlar. Sosyal ve etik sorum-luluklar, strateji uygulamas› aflamas›nda baz› fleyleri güvence alt›na alarak bir roloynar. Uygulamada strateji ve kaynaklar›n ortaya konmas› için prosedürler adil,do¤ru ve eflit olmal›d›r. Böylece iflletme paydafllar› için olan mütevelli sorumluluk-lar›n› ahlaka uygun bir flekilde yerine getirmifl olur.


Dördüncü aflama olan strateji denetimi ve beflinci aflama strateji gelifltirme bo-yunca iflletme yöneticileri, faaliyetlerin gerçekleflen performans› ile hedeflenenperformans› ölçmek için standartlar oluflturur. Bu aflamalar süresince yöneticilerayn› zamanda, belirlenen performans kriterleri ile ekonomik sonuçlar kadar etikve sosyal sonuçlar›da de¤erlendirirler. Strateji denetimi aflamas›nda e¤er sonuçlar,ortaya konan amaçlarla ayn› çizgide de¤ilse, düzeltici faaliyet gerçeklefltirilmelidir.

Sosyal Dinleyiciler ve LiderSosyal dinleyici kavram›, 1970’lerde, iflletmelerin sosyal sorumluluk performans›n›takip etmelerinin bir yolu olarak gelifltirilmifltir. Bir iflletmenin sosyal amaçlar› yada konular›na karfl› performans›n› ölçmek amaçt›r. Az›nl›klar, istihdam, kirlilik/çev-re, çal›flma koflullar›, tüketim-etkileri ve sosyal dinleyicileri içeren sosyal konularolarak insan sevgisine olan katk›lar› olarak s›ralam›flt›r. Çal›flanlar, müflavirler, ver-gi zorunluluklar› ve üst düzey komiteler, sosyal dinleyicilere hizmet ve yönetmekiçin istihdam edilmifllerdir.

Sosyal dinleyicilerin kullan›m›yla ilgili sorunlar, genellikle ölçme teknikleriyleilgilidir. Geleneksel muhasebe metodlar›n›n uygunlu¤u ispat edilememifltir. Günü-müzde liderler, sosyal performanslar›n› yüksek tutmak için çok say›da yaklafl›mkullanmaktad›r. Hala, sosyal dinleyiciler, iflletmenin paydafllar›na “paydafllar›m›zakarfl› sosyal sorumlulu¤umuzu yerine getiriyoruz” mesaj›n› vermektedirler.

Son olarak, strateji uygulama süreci olan alt›nc› aflamada, çevre analiziyle lider-ler, 1) teknolojik, 2) politik, 3) ekonomik ve 4) organizasyondaki konular› ve e¤i-limleri tarar, tan›mlar, gözlemler ve tahmin ederler. John Naisbitt’in “Megatrendler”adl› kitab› ve Alan Toffler’›n “Gelecek fioku” adl› kitab›, çevresel konular› taram›fl,gözlemlemifl ve tahmin etmifl, iflletmeler ve bireyler üzerindeki olas› etkileri üze-rinde durmufltur.

Bir paydafl perspektifinden, bir liderin görevi, paydafllar›na olan sorumlulukla-r›na ve iliflkilerine olas› etkileri olabilecek çevresel konular› belirlemekle ilgilidir.

Çevreyle ilgili do¤ru bilginin sa¤lanmas› lidere olas› olaylara ba¤l› potansiyelf›rsatlar› ve riskleri tahmin etmesine yard›mc› olur. Daha sonra stratejiler bu ko-nulara yönelik olarak oluflturulabilir. Bir etik ve sosyal bak›fl aç›s›ndan liderler,bu stratejiler yoluyla, paydafllar›na olan yükümlülüklerini yerine getirmede bafla-r›l› olacakt›r. Örne¤in, 2020 y›l›nda ifl gücündeki de¤iflimleri tahmin etmek, ifllet-meler, yafll› çal›flanlar›n çift kariyerle çal›flanlara artan kad›n, yabanc› ve vas›fs›zçal›flanlara olan ihtiyac›n uygun ve do¤ru zamanl› bir flekilde haz›rlanmas› gerek-ti¤ini belirler. Esnek çal›flma saatleri, sa¤l›k programlar› ve esnek liderlik tarz›, bude¤iflen ifl gücü sorumluluklar›n›n yönetimine uygulanmak zorundad›r. Liderler,ifl gücündeki bu çeflitlili¤e uygun çal›flma programlar›n› anlamak ve uygulamakiçin e¤itilmelidir.

‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄UStratejiler belirlendikten sonra uygun organizasyonel yap› oluflturulmal› ve uygu-lamalarla uyumlaflt›racak flekilde harekete geçirilmelidir.

Pek çok büyük iflletme hiyerarflik düzende yap›larak yönetilir. Hiyerarfli, pay-dafllardan, yönetim kuruluna, üst yöneticiden üst düzey baflkanlara ve fonksiyonelyöneticiler ile bu yöneticilere rapor veren çal›flanlara kadar uzan›r. Paydafllar, ifllet-menin iç çevresini oluflturmamas›na ra¤men, iflletmenin yap›s› ve liderin politikaoluflturmas› sürecinde, ç›karlar›n›n gözetilmesi gereklili¤i nedeniyle bu çal›flmadayer almaktad›r.


‹flletmeler üst yönetimin alt›ndaki seviyelerle ve çok say›da yolla yap›land›r›la-bilirler. Büyük iflletmelerde genellikle: fonksiyonel, ürün temelli, co¤rafik ve mat-riks gibi pek çok organizasyon yap›s› türü vard›r. ‹flletmeler ayn› zamanda bölüm-ler, flubeler ya da ba¤›ms›z kâr merkezleri gibi çal›flabilen “stratejik ifl birimleri” ileorganize edilebilirler. Bölümsel yap›lar merkezleflmifl ya da merkezleflmemifl ola-bilir, bu iflletmenin do¤as›na, iflletmedeki liderlik tarz›na, stratejisine ve çevreself›rsat ve tehditlere ba¤l›d›r.

Wall Street Journal’da yay›mlanan 443 endüstriyel sat›fl eleman› üzerinde ya-p›lan bir araflt›rmaya göre, iflletme yap›s› etik davran›fllar› etkilemektedir. Özel-likle bürokratik iflletmelerdeki s›k› denetim alt›ndaki çal›flanlar, giriflimci, deneti-min s›k› olmad›¤› iflletmelerdeki çal›flanlara göre daha eti¤e uygun davranmakta-d›r. Bu durum, “insanlar›n suçüstü yakalanma riskini göze alma olay› vard›r” ileaç›klanabilir.

Örnek olaylar ayn› zamanda, özellikle orta ve alt düzey yöneticilerin kifliselahlak standartlar›n›, iflletmenin beklentileriyle uyumlaflt›rma konusunda kendile-rini zorunlu hissettiklerini göstermektedir. Büyük iflletmelerdeki liderler, kifliseletik de¤erleriyle iflletmenin beklentilerini uyumlaflt›rman›n pek çok nedenini or-taya atmaktad›rlar:

• Merkezleflmemifl bir yap› ile merkez politika ve prosedürleri aras›nda az yada hiç koordinasyon olmamas›, artan kâr elde etme bask›lar› söz konusu ol-du¤unda eti¤e uygun olmayan davran›fllar için bir iklimi teflvik etmektedir.

• Gerçekçi olmayan k›sa dönemli ve alt seviyelerdeki kâr paylar›, çal›flanlarüzerindeki eti¤e uygun olmayan faaliyetleri kabul etme bask›lar›n› art›r›r.

• Çok say›daki finansal teflvik yönelimleri üzerindeki afl›r› bask›lar, olas› ka-rarlar›n k›sa yolunu cesaretlendirir.

• Eti¤e uygun olamayan organizasyonel ve ifl birimleri kültürü, yasa d›fl› veeti¤e uygun olmayan hareketlere göz yumulan bir çevre yarat›r.

L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K SORUMLULUKYat›r›m ve iflletme stratejileri ayn› zamanda, iflletmede çal›flan yönetici ve profes-yoneller kadar yap›lar›n tipi ve denetim sistemleri uygulamalar›n› da etkileyebilir.Strateji, yap›, çal›flanlar ve iflletme sistemlerinin ahlaki yönelimleri üzerinde tart›fl-malarda: K›sa dönem, çal›flanlar›n harcamalar›yla, paydafllar›n ç›karlar› ve koruma-y› göz ard› eden müflteri hizmetleri üzerinde kâr elde etmenin her türlü yolununbenimsenmesini vurgulayan stratejileri destekleyen iflletmelerde ahlaka uygun ol-mayan davran›fllar›n yer edinmesi teflvik edilir. Böylesi iflletmeler ayn› zamandagevflek muhasebe ve maliyet-denetim sistemlerine sahip olma e¤ilimindeydi ancakbüyük bir olas›l›kla da etik kodlara sahip de¤ildirler ya da bu kodlar tam olaraktart›fl›lmam›fl ya da benimsenmemifltir.

‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K SORUMLULUKYüksek düzeyli etik de¤erler iflletmeleri tutan ruhu, kültür, amaçlar, ikincil amaç-lar, sermayeye çal›flanlar›n kat›l›m› ya da liderlik de¤ildir, niyettir.

Niyet, iflletme içinde kurucular›n ve üst yönetimin prensip ve de¤erleri yoluylabenimsenir, niyet liderlerin ve onlar›n takipçilerinin politika, prosedür, örnekler vedavran›fllar› yoluyla eyleme dönüfltürülür. Liderler stratejiyi, kültürü, denetim veödül sistemlerini hatta iflletmedeki etkileflimin do¤as›n› bile etkiler. Liderlik tarz›-


n›n eti¤e uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yönelimlerine olan etkilerine ifl-letme liderli¤inin do¤as›yla ilgili genellemelerle bafllanabilir:

• ‹zleyiciler olmadan, lider olamaz. Liderlik, baz› aç›lardan izleyicilerin birfonksiyonudur. Gerçekte alt seviyedeki pek çok çal›flan, faaliyetleri yoluylaiflletmenin vicdan›n› flekillendirir.

• Bir kifli, bu lider de olsa, iflletmedeki tek etik örnek olamaz. Liderin etik ni-teli¤i ve örnekleri oluflturmas›na ra¤men, izleyiciler ahlaki çevreyi zengin-lefltirmek için ahlaki liderli¤i paylaflmak zorundad›r.

• Tek ya da en iyi ahlaki liderlik ya da yönetim tarz› yoktur. ‹zleyiciler aç›s›n-dan etik liderli¤in iki modelinden söz edilebilir. Bunlardan ilki bir süreklilikve ikincisi de üç “hareket” tarz›ndaki liderlik olarak karakterize edilmifltir.Her iki modelde de organizasyonlarda etik liderli¤inin nas›l gelifltirilebilece-¤ini gösterme amaçlanm›flt›r.

Etik Liderlik Tarzlar›Organizasyonlarda ve etik sistemlerindeki etik liderli¤i, afla¤›daki skaladaki gibiözetlenebilir:

Manipülatör liderlik biçimi, liderli¤i etik çerçevesi d›fl›nda gören, Machivellianetik üzerine oturmufltur. Bu nedenle son hak, ulafl›lmas› beklenen amac› ifade et-mektedir. Bu yaklafl›mda etik liderlik tarz› egoisttir ve temel olarak ekonomik ol-ma ile motive edilmifltir. Güven ve iliflkilerin oluflturma ilgilerine ve kaliteden yok-sundur. K›sa dönemli amaçlara odaklanm›flt›r.

Bürokratik lider, kural temelli etik liderlik biçimidir. Ünlü Alman sosyolog We-ber’in teorisi üzerine oturmufltur. Bürokratik lider, ideal organizasyonel bürokrasi-yi flekillendiren rasyonel prensiplerle hareket eder. Bu organizasyonun fonksiyon-lar›n› ve amac›n› aç›klayan kurallar›n bir bileflimidir. Denetim yap›s›n›n emir-ko-muta zincirini gösteren bir hiyerarfli, iyi tan›mlanm›fl ifl tan›mlar›, iletiflim kuran vekurallar› empoze eden profesyonel yönetici, derece ve ayr›cal›klarla ödüllendiril-mifl, konusunda uzman olarak kabul edilen teknik aç›dan kaliteli çal›flanlar de-mektir. Bu liderlik tarz›nda zorlay›c› güç “do¤ru fleyleri yapmak” anlam›nda etkin-likten çok “iflleri do¤ru yapmak” anlam›nda verimliliktir.

Bu liderlik biçiminin sadece amaçlar, rasyonel kriterlere dayanan temel karar-lar gibi arzu edilen bir amaca sahiptir, ahlakla ilgili sorunlar genellikle “ihmal su-çu” ile ilgilidir. Buradaki lider, tüm kurallar› tam olarak uygulayabilir ancak kural-larda ve emirlerde yer almamas› nedeniyle kanunlar›n öngördü¤ü insan ihtiyaçla-r›na özen gösterilmemesiyle, bir kifliyi istemeden incitebilir. Kurallar, tüm sorunla-r›n ve ihtiyaçlar›n adresi olamaz. ‹yi niyetli bir bürokratik yönetici eti¤e uygun ol-mayan davran›fllar sergileyebilir ancak yöneticinin çabalar› di¤erleri için etik olma-yan sonuçlar do¤urabilir.

Profesyonel lider, etkinli¤i yani “do¤ru fleyleri yapmay›” amaçlar. Bu tarz›n te-orisi Peter Druker’›n prensiplerine dayan›r ve liderler baflkalar› vas›tas›yla etkin birflekilde ifl yapmak için araçlara ve yeteneklere sahip bir profesyoneldir. Bir sosyalanlaflma olarak etik, bu yönetim biçiminde t›pk› önceki iki tarzda oldu¤u gibi fa-aliyetler yerine getirmek için eti¤e uygun olmayan teknik ve tav›rlar› uygular.

Bu liderlik biçiminde temel etik problem, örgüt kültürü ve yönetim kadrosununeti¤e uygun olmayan davran›fllar sergileme olas›l›¤›d›r. “Grupthink” ortaya ç›kabi-lir. Topluluk, kendisinin yoldan ç›kmas›na neden olabilir. Yetenekler ve e¤itim yo-luyla profesyonel yönetici hala eti¤e uygun olmayan davran›fllara e¤ilimlidir.


Son olarak dönüflümcü liderlik biçimi, James Macgregor Burns’un teorisine da-yal›d›r. Kiflisel etik temeli üzerine kuruludur. Dönüflümcü lider, izleyicilerle olaniliflkilerinin etkinli¤ini temel al›r. Ayn› zamanda bu liderlik biçimi, iliflkilere kariz-ma, enerji ve heyecan katmal›d›r. Dönüflümcü lider, izleyicilerin kendilerini ger-çeklefltirmelerinin ve büyümelerinin içinde yer al›r ve izleyicileri potansiyelleri ilede¤erlendirir. Bu tip lider di¤erlerini motive eder, de¤erlerini belirler ve yüceltir.Personel güçlendirme, koçluk ve di¤erlerinin liderli¤ini teflvik etmek tipik özelli¤i-dir. Bu liderlik biçiminde etik, “liderlerin ve izleyicilerin her ikisinin arzular› ve in-sani tav›rlar›n›n düzeyinden do¤ar ve sonuç olarak her ikisinin üzerinde dönüflüm-cü bir etkiye sahiptir.

William Hitt, “tüm liderlik yaklafl›mlar›n› içermek” olarak terimlendirdi¤i dörtetik liderlik yaklafl›m›n› bir süreklilik üzerine tafl›m›flt›r. Tüm liderlik yaklafl›mlar›n›içeren lider, skala üzerindeki dört liderlik biçiminin her birinin eksikliklerindenö¤renir ve tümünün güçlü yönlerini kullan›r. Örne¤in, manipulatif lider gücün et-kin kullan›m›n› gerçeklefltirir. Ancak bu tarz›n hile ve fonksiyonlar›n çal›flmamas›durumunda, güç kullan›m›ndan kaç›n›lmal›d›r. Bürokratik yönetici için de¤erliolan, kurallar›n, rollerin ve sorumluluklar›n etkin kullan›m›d›r ancak bunlar anlam-lar yerine sonuçlara odaklanmamal›d›r. Profesyonel yöneticide de¤erli olan sonuç-lard›r. ‹nsani konular, fiziksel ve mali kaynaklar sonuçlardan daha yüksek de¤erliolmal›d›r. Dönüflümcü lider, çal›flanlar› güçlendirmeye önem verir ancak, bu özel-lik yönetimin tam olarak yapmas› gereken görevler aras›nda de¤ildir.

Bir birey ve bir paydafl olarak sosyal sorumlu liderler, haklar, hakkaniyet ve gö-revler gibi eti¤e iliflkin kriterler arac›l›¤›yla kendi vicdanlar›n› da katarak ciddi birflekilde yapmas› gerekenleri belirlemelidir.

Etik Liderlerin Davran›fl BiçimleriLiderler ve liderlik biçimi, Davran›fl I, Davran›fl II ya da Davran›fl III profili fleklin-de tan›mlanabilir. Bu görüfl, Professor Thomas Cronin’in liderlikle ilgili görüfllerinedayan›r. Burada vurgulanmak istenen görevler, politika ya da yasalara ba¤l› lider-lerin rolleri ve sorumluluklar›d›r. Model ayn› zamanda dinamiktir ve liderler bir tar-z› di¤erine tafl›yabilirler, liderlik ve organizasyonel ya da sosyal konular aras›ndailiflki ve geliflim gerçeklefltirilebilir.

Davran›fl I: Liderler sorunlardan bafllar ve flekil verir. Genellikle formal orga-nizasyonlar›n d›fl›ndad›rlar ve de¤iflimin öncüleridir. Bu liderler kahindirler, halkayak›nd›rlar ve sars›c›d›rlar. Olaylar›n çat›s›d›rlar ve bazen görünen sorunlar› görün-mez k›lan protestocudurlar. Onlar, kiflisel örnekler, tecrübeler ve karizmatik moti-vasyon yoluyla liderlik ederler. Davran›fl I liderleri s›kl›kla görev ve hakkaniyetduygusuyla hareket ederler. Onlar kiflisel anlamda hukuksal sistemin adil olmayanya da haks›zl›klar› tecrübe etmifl ya da gözlemlemifllerdir ve kendileri için iliflkile-ri için ya da riskli gruplar›n zararl› faaliyetlerine karfl› haz›kl›kl›d›r. Çözümler yara-t›r ve bunlar› aç›kça ifade eder. Davran›fl I lideri, Davran›fl II ve hatta Davran›fl IIIlideri gibi davranabilir.

Davran›fl II: Bu lider, sorunlar› t›pk› Davran›fl I liderindeki gibi politika ve ya-salardan kaynaklan›r. Bu liderlik biçimi müzakereyi, ifl birli¤i oluflturmay›, ihtiyatl›olmay› ve kurallar belirlemeyi gerektirir. Bu liderler biçimsel organizasyonun birparças› olabilece¤i gibi biçimsel olmayan organizasyonun da olabilirler. Davran›flII liderleri, sistemin politikalardan ya da kurallardan kaynaklanan sorunlar› hare-kete geçirmek için formal ve informal gücünü etkin bir flekilde kullanmak zorun-dad›r. Davran›fl II liderleri, etik aç›dan ifl ve do¤ruluk duygusuyla motive olmufltur.


Onlar politika ve yasalar›n son biçimine göre sonuçlar› birlefltirecek flekilde davra-n›rlar. Onlar, di¤erlerine ve gelecek nesillere karfl› olan eti¤e iliflkin sorumlulukla-r›n›n bilincindedir. Onlar›n ayn› zamanda tarihsel misyonlar›nda eti¤e dair duyar-l›l›klar› vard›r.

Davran›fl III: Bu liderlik tarz›nda Davran›fl I ve Davran›fl II liderleri taraf›ndana¤›r bir flekilde ilerleyen yasa, politika ve sorunlar› teflvik eder ve zorlar. Bu lider-ler önemli konular› kurumsallaflt›r›r, daha sonra simgelerle ifade eder. Önemli ko-nular›n, politikalar›n ve yasalar›n süreklili¤ini sa¤lar. Davran›fl III liderleri ayn› za-manda bu politika ve yasalar›n varl›¤›n› sürekli hale getirmek için kiflisel örnekler-le oldu¤u kadar güçlü iliflkiler ve a¤larla zorlamak için karizmas›n› kullan›r. Ço¤uzaman davran›fl III liderleri faydac›l ve egoist eti¤e uygun hareket eder. Onlar po-litika ve yasalar›, di¤erleri ve kendi ç›karlar› için de¤erlendirir. Buna göre uygularve destekler.

Davran›fl I, II ve III liderleri genifl etik prensiplerle motive olmufltur. Davran›fl Iliderleri, genel kabul görmüfl ve kiflisel görev ve hakkaniyet ilkesiyle motive ol-mufltur. Davran›fl II liderleri, görev ve do¤ruluk ile gelecekte iyi nesilleri etkilemeihtiyac›yla motive olmufltur. Davran›fl III liderleri faydac›l ve kiflisel ç›karlar›na gö-re etik de¤erler taraf›ndan etkilenmektedir.

‹flletme örgüt kültürü ile ahlak liderli¤i aras›nda iliflkiye vurgu yapmak gerekli-dir. ‹flletme örgüt kültürü do¤rudan, örgütsel liderlik biçiminden, stratejilerden veörneklerden etkilenir. ‹flletme örgüt kültürü her geçen gün iflletme eti¤inin önemlibir konusu haline gelmifltir çünkü örgüt kültürü etik fikirler oldu¤u kadar etik veeti¤e uygun olmayan uygulamalarla somutlafl›r. Bunun yan›nda liderlik biçiminin ifl-letmenin örgüt kültürü üzerinde önemli bir etkiye sahip oldu¤u da bilinmelidir.

‹flletme Örgüt Kültürü ve Liderin Etik Sorumlulu¤u‹flletme örgüt kültürünü somutlaflt›rmadaki amaç, iflletmeyi bir arada tutmakt›r. Ör-güt kültürü, iflletme liderlerinin uygulad›¤› ve parçalar›n› birlefltirdi¤i ve çal›flanlartaraf›ndan anlam› ve de¤erleri paylafl›l›r. Örgüt kültürü hem görünür hem de¤ildir.Hem biçimsel hem de biçimsel de¤ildir. Örgüt kültürü gözlemleyerek kültürdekiinsanlarla iliflki kurarak, onlar› dinleyerek ve afla¤›daki yollar› izleyerek belirlen-meye çal›fl›labilir:

• Fiziksel flartlar üzerinde çal›flmak• ‹flletmenin kendi kültürü ile ilgili söylediklerini okumak• ‹flletmenin farkl›l›klar› nas›l karfl›lad›¤›n› de¤erlendirmek ve gözlemlemek• Çal›flanlar›n zaman›n› nas›l kulland›¤›n› gözlemlemek• Kariyer gelifltirme aflamalar›n› anlamak• Görevlerdeki ve özellikle de orta kademe yöneticilerinin uzmanl›k derece-

sini belirlemek• Hikaye ve anekdotlar› gözlemlemekÖrgüt kültürü ile etik aras›ndaki iliflki 1) de¤erler ve liderlik tarz›, liderlerin uy-

gulamalar› ve benimsemeleri, 2) erkek ve kad›n kahramanlar, iflletmenin ödül sis-temi ve bunu bir model olarak bar›nd›rmas›, 3) törenler, adetler ve iflletme de¤er-leri 4) iflletme üst yönetiminin ve çal›flanlar›n›n aralar›nda ve iflletme paydafllar›ylaolan iletiflim yöntemi.

Güçlü Örgüt Kültürünün ÖzellikleriGüçlü örgüt kültürü afla¤›daki özelliklere sahiptir: 1) genifl bir flekilde paylafl›lanbir felsefeye sahip olma, 2) insanlar›n önemli de¤erleri, 3) iflletmenin baflar›s›nda


sembolize edilen kahramanlar›n varl›¤› 4) biz ve birlik ruhunu gelifltirmek için ge-reken paylaflma ve tafl›ma f›rsatlar› yaratan tören gelenekleri.

Sorunlardaki KültürYo¤un rekabet, kârl›l›k, ekonomik ya da paydafllara olan yükümlülüklerin üzerin-deki kiflisel ç›karlara dönük olma ve eti¤e uygun olmayan yönelimlere sahip ifllet-melerde örgüt kültürü sorunlar içerir. Sorunlar içeren örgüt kültürü ya da zay›f ör-güt kültürünün özellikleri flunlard›r:

• Bir ifle odaklanma• K›sa dönemli odaklanma• Etik ve motivasyon sorunlar›• Duygusal patlamalar• Parçalanma ve tutars›zl›k (giysilerde, konuflmalarda, fiziksel konularda, ça-

l›flma al›flkanl›klar›nda)• Alt kültürler aras›nda uyuflmazl›k• ‹çine batm›fl alt kültürler• Paylafl›lan iflletme de¤erlerinin üzerinde alt kültürlerin bask›nl›¤›• Nas›l baflar›l› olunaca¤› ile ilgili aç›k olmayan de¤erler ya da inan›fllar• Hangisinin önemli oldu¤u ile ilgili pek çok inan›flta önceliklerin aç›k olmamas›• ‹flletmeyle ilgili farkl› inan›fllar• Neyin önemli oldu¤u ile ilgili genel alg›y› infla eden kahramanlardan ziyade

y›k›c› ya da bozucu kültürel kahramanlar• ‹yi organize edilmemifl ya da bozucu günlük geleneklerKad›n ve erkek kahramanlar, iflletmede etik de¤erlerin oluflturulmas›nda ve uy-

gulanmas›nda faaliyetleriyle ya da hat›rlanan örnek davran›fllar›yla olufltururlar.Rol modelidirler. Neyin baflar›l› ve yap›lmas› gereken oldu¤unu tan›mlarlar, ifllet-meyi içerdekilere ve d›flar›dakilere karfl› temsil ederek iflletme de¤erlerinin kalite-sini korurlar, ayr›cal›klar›, standartlar› olufltururlar ve insanlar› motive ederler.

Son olarak iflletmedeki gelenekler ve iletiflim, iflletmenin kültürünü ve etik do-¤as›n› tan›mlamaya yard›mc› olur. Genel anlamda tasvip gören gelenekler, insan-lar› bir arada tutar, aç›k olmay› besler, yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan yukar›ya oldu-¤u kadar fonksiyonlararas› ve çapraz iletiflimi destekler. Bu da daha düflük stres vedesteklenen eti¤e uygun davran›fllar anlam›na gelir. Sosyal toplant›lar, piknikler,tan›flma törenleri, iflletme liderleri paylafl›lan mevcut de¤erler, hikayeler, sorunlar,baflar›lar ve arzular›n oldu¤u iflletmelere ziyaretler iflletmenin amaçlar›na ve çal›-flanlar›n de¤erleri ve liderlik edecek bir kültür olabilir.

Genel anlamda gizlilik, fiziksel engellerle sa¤lanan gizli ifller, üst yönetimi, di-¤er yöneticiler ve çal›flanlardan izole eden ve insani de¤erlerden çok statüye vur-gu yapan bir kültür genellikle sorunlar bar›nd›r›r. Sorunlu bir örgüt kültürü, eti¤euygun olmayan davran›fllara sebep olur ve zemin haz›rlar.

Etik ‹flletme ve Örgüt KültürüYüksek etik de¤erlere sahip iflletme, güçlü etik kültüre sahiptir. Pastin’in Motoro-la, 3M, Cadbury Schweppes, Arco, Hilby Wilson, Northern Chemical and Apple gi-bi 25 “yüksek etik de¤erler”e “yüksek karl›l›k”a sahip iflletmede yapt›¤› araflt›rma-da, yüksek etik de¤erlere sahip iflletmeler ve kültürlerin dört prensibe sahip oldu-¤unu belirlemifltir.


Prensip 1. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmenin, çeflitli iç ve d›fl paydafllarlailiflkileri kolayd›r. Bu iflletmelerdeki kurallar, iflletmenin güçlü birer parças› olanpaydafllarla iyi iliflkiler kurmas›n› sa¤lar.

Prensip 2. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletme “do¤ruluk” ile zihnini meflguleder. ‹flletme kurallar›nda, iflletmenin ç›karlar›na oldu¤u kadar çal›flanlar›n kifliselç›karlar›na da önem verilir.

Prensip 3. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmede sorumluluklar müflterek ol-maktan çok bireyseldir. Bireyler sorumlulu¤u, iflletmenin faaliyetleri için oldu¤unufarz ederler. Böylesi iflletmelerdeki kurallar, bireylerin kendilerinden sorumlu ol-duklar›n› belirtir.

Prensip 4. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmede, iflletme faaliyetlerinde, ifllet-me de¤erlerinin unsurlar›, harekete geçirmenin bir yolu olarak amaç edinilmifltir.Ve ayr›ca amaç, iflletmeyi çevresiyle birbirine ba¤lamakt›r.



Etkilenenler yaklafl›m›n›n tan›m›n› ve geliflim

aflamalar›n› aç›klamak.

Etkilenenler bak›fl aç›s› kâr amaçl› kurumlar› ya-sal bir varl›k ve bireylerin ve gruplar›n iflbirli¤iolarak görür. ‹flletme lideri ve üst düzey yöneti-cileri, sermayedarlar›n ve iflletme sahiplerininkarlar›n› maksimize etmek için kiralanm›fllard›r.Ancak bunu baflarmak için, çeflitli etkilenenlerin(çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, hükümet ku-rumlar›) beklentilerini, haklar›n› ve taleplerinikarfl›lamak zorundad›r. Bu bak›fl aç›s›na göre, ifl-letmenin temel yükümlülü¤ünü, iflletme sahiple-rinin ekonomik beklentilerini karfl›lamakt›r, an-cak hayatta kalmak ve baflar›l› olmak için iç ved›fl etkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve çevre-sel taleplerini cevaplamak zorundad›r.

‹flletmeler ve liderler için etik sorumlulu¤un ne

anlama geldi¤ini ifade etmek.

‹flletmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan ilifl-kilerinde sosyal ve etik aç›dan sorumludur ve yi-ne etkilenenlerin yasal haklar› ve dürüstlük vedo¤ruluk gibi etik standartlara yönelik taleplerikadar maliyet ve fayda analizini faydac›l›¤a göregerçeklefltirmek zorundad›r. Etkilenenler analizi,do¤ru ve yanl›fl› de¤erlendiren belli bir etik pren-sibi desteklemez ancak farkl› durumlarda ifllet-menin ve etkilenenlerinin etik prensiplere uyumsa¤lamas›n› sa¤lar. Buradaki önemli nokta, ifllet-meler baflar›l› olabilmek için haklara sayg›l› ol-may› ve birimlerinin ç›karlar›n› yasal hale getir-mekle yükümlüdür.

Liderlik tarz›n›n iflletmedeki etik anlay›fl› ve ör-

güt kültürünü nas›l flekillendirdi¤ini aç›klamak.

Yüksek düzeyli etik de¤erleri iflletmeleri tutan ru-hu, kültür, amaçlar, ikincil amaçlar, sermayeye ça-l›flanlar›n kat›l›m› ya da liderlik de¤ildir, niyettir.

Etik ile liderlik, iflletme yap›s›, iflletmenin denetim sis-

temi ve örgüt kültürü aras›ndaki iliflkiyi anlatmak.

Niyet, iflletme içinde kurucular›n ve üst yöneti-min prensip ve de¤erleri yoluyla benimsenir, ni-yet liderlerin ve onlar›n takipçilerinin politika,prosedür, örnekler ve davran›fllar› yoluyla eyle-me dönüfltürülür. Liderler stratejiyi, kültürü, de-netim ve ödül sistemlerini hatta iflletmedeki etki-leflimin do¤as›n› bile etkiler. Liderlik tarz›n›n eti-¤e uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yöne-limlerine olan etkilerine iflletme liderli¤inin do-¤as›yla ilgili genellemelerle bafllanabilir

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzün etik sorunla-r›ndan birisi de¤ildir?

a. ‹flletmeler rasyoneldir.b. ‹flletmeler kiflili¤i olmayan kurumlard›r.c. ‹flletmeler politik ve ekonomik gruplar›n yöneti-

mindedir.d. ‹flletmeler politik ve ekonomik gruplarla ifl birli-

¤i halindedir.e. ‹flletmelerin vicdan› vard›r.

2. “‹flletmelerin vicdan› yoktur.” Görüflü hangi bilimadam›na aittir?

a. Peter Druckerb. Peter Sengec. Frederic taylord. Adam Smithe. Henry Fayol

3. Afla¤›dakilerden hangisi Peter French’in görüfllerin-den birisi de¤ildir?

a. ‹flletmelerin kararlar› ile bireylerin kararlar› ben-zerdir.

b. ‹flletmeler amaçlar yönünde davranmal›d›r.c. Bir iflletmenin etik baflar›s› “ iç karar mekaniz-

malar›”n› sa¤l›kl› iflletebilmesidir.d. ‹ç karar mekanizmas› çok önemlidir ak›fl flema-

lar›, politikalar ve prosedürlerden oluflur.e. ‹flletmelerin kararlar› ile bireylerin kararlar› ben-

zerdir.

4. “Sosyal Sözleflme” kavram›n›n dayand›¤› görüflnedir?

a. Liberal görüflb. Etkilenenler görüflüc. Taylorizmd. “Görünmez el” görüflüe. “Kâr odakl›l›k” görüflü

5. “Sözleflmeye dayanan etik”, kavram›n› ilk kimkullanm›flt›r?

a. Peter Frenchb. Kenneth Goodpasterc. Laura Nashd. John Matthewse. Theodore Levitt

6. ‹flletmelerin çal›flanlar›na olan sosyal sorumluluk ko-nusu hangisidir?

a. ‹flletme her zaman önce kendini sorumlu gör-melidir.

b. Ekonomik amaçlar ancak iflletmedeki güven or-tam› ile baflar›labilir.

c. ‹flletmelerin çeflitli ç›kar gruplar›na karfl› sosyalsorumluluk görevleri vard›r.

d. Performansa göre ücretlendirme ve terfi, ifllet-melerin yapmas› gerekendir.

e. Güvenli ifl ortam› sa¤layarak iflletmeler, daha azyasal sorunlar yaflar.

7. ‹flletmelerin befl sosyal sorumluluk ilkesi oldu¤unusöyleyen bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Keith Davisb. Peter Frenchc. Kenneth Goodpasterd. John Matthewse. Theodore Levitt

8. Lider, etik bak›fl aç›s›n› stratejik yönetimin hangi afla-mas›nda ortaya koyar?

a. Amaçlar›n belirlenmesib. Strateji oluflturulmas›c. Stratejilerin belirlenmesid. Strateji uygulamas›e. Stratejilerin denetimi

9. Çevre analizi neden “karfl›l›kl› etkileflimli süreç” an-lam›na gelmektedir?

a. Planlama yap›lmas›b. Do¤rusal süreç olmas›c. Etik ve sosyal sorumluluk konular›n›n ele al›n-

mas›d. Uygulama ve yönetim öncesi süreç olmas›e. Politik ve ekonomik konular›n ifllenmesi

10. Liderlik ile “niyet” aras›ndaki iliflki nedir?a. Yüksek düzeyli etik de¤erler, niyetin sonucudur.b. Yüksek düzeyli etik de¤erler, liderin sonucudur.c. Yüksek düzeyli etik de¤erler, iflbirli¤inin sonu-

cudur.d. Yüksek düzeyli etik de¤erler, strateji ve amaflla-

r›n sonucudur.e. Yüksek düzeyli etik de¤erler, iflletme yap›s›n›n

sonucudur.



GÜNEY AFR‹KA’DA KALMAK YA DA KALMAMAK

Genellikle büyük çapl› çok uluslu iflletmelerin birçokyöneticisi sosyal, politik, ifl ahlak› gibi konularda birikilemle yüzyüze gelmektedirler. Örne¤in, Güney Afri-ka’daki ›rkç› politika yüzünden birçok firma buralardançekilip çekilmeme konusunda bir karar vermek duru-mundad›r. Güney Afrika’da kalma ya da kalmama ko-nusunda görüfllerin neler oldu¤u afla¤›da verilmifltir.Güney Afrika’da kalmaya taraftar olanlar flunlar› savun-maktad›r:- Yabanc› flirketler bar›fl için olumlu bir güç oluflturur-lar ve bu güç sayahlama yarar›nad›r.- Yabanc› firmalar›n sosyal mücadelelere kar›flmas› ge-rekmez. Onlar›n birincil amaçlar› adil ve do¤ru politika-lar›n çat›s› alt›nda mant›kl› bir kâr elde etmektir.- Yabanc› firmalar›n katk›s›yla büyüyen bir ekonomi-den dolay› Güney Afrika’n›n ekonomisinde büyük çap-ta ilerlemeler olmufltur.- Çok uluslu flirketlerin buradan çekilmesi, siyahlar ara-s›nda büyük oranda iflsizli¤e neden olacakt›r.Güney Afrika’da kalmaya karfl› olanlar ise flunu savun-maktad›r:- fiirketlerin bugüne kadar siyahlar›n kötü flartlar›n› de-¤ifltirmede sadece s›n›rl› baflar›ya sahiptirler.- Genelde iflletmeler sadece hissedarlar›na de¤il, ayn›zamanda topluma karfl› da sorumluluk tafl›maktad›rlar.Sonuçta iflletmeler ›rkç› bir politikan›n bask›s› alt›ndakibir ülkenin iflletmesi olarak davranmamal›d›r.- Kar›fl›kl›k ve ekonomik flartlar (iktisadi durgunluk, dü-flen alt›n fiyatlar›, iki haneli enflasyon ve di¤er faktör-ler) hissedarlar›n uzun dönemli ç›karlar› aç›s›ndan Gü-ney Afrika’dan çekilmeyi akla getirmektedir.- Sa¤duyu siyah liderler k›sa dönemde geri çekilmeye-le ilgili potansiyel güçlükleri farketseler de, henüz bir-çok siyah, daha iyi bir gelecek ümidiyle bu s›k›nt›larakatlanmaya haz›rd›r.-Uzun dönemde, Güney Afrika, ›rkç›l›¤›n karfl›s›ndakibir dünyadan kendini soyutlayamayacak ve politikalar›-n› de¤ifltirmek zorunda kalacakt›r.Tart›flmalar devam ederken, belli bafll› çok uluslu flir-ketlerin tepe yöneticileri, Güney afrika’da kalma ya dakalmama karar›yla karfl› karfl›yad›r.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Yok-tur” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Yok-tur” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Vard›r”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal ve Ekonomik Et-kilenen Olarak ‹flletme” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal ve Ekonomik Et-kilenen Olarak ‹flletme” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal ve Ekonomik Et-kilenen Olarak ‹flletme” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme ve Etkilenenler Ara-s›ndaki ‹liflkiler için pragmatik Prensipler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Stratejisi ve Ah-lak Sorumlulu¤u” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Stratejisi ve Ah-lak Sorumlulu¤u” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Liderlik, Kül-tür ve Etik Sorumluluk” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Liderler “giriflimci ruh”a sahip bireyler olarak, su, ener-ji, toprak, hammadde ve insan kayna¤› gibi bir toplu-mun temel ekonomik kaynaklar› olan ve ayn› zamandaüretim faktörleri olan girdileri, giriflimcilik ile bir ürünya da hizmete dönüfltürür. Bunu yaparken bu kaynak-lar›n toplum taraf›ndan kendisine emanet oldu¤unu bil-mesi, israf etmeden, zarar vermeden, maksimum faydasa¤layacak flekilde kullanmas› esasd›r. ‹flte bu üretimgirdilerinin etik boyutudur.

Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

”

“


Kline, John M. (2010). Ethics for international business.New York: Routledge.

Boatright, John Raymond. (2009). Ethics and the con-duct of business. Upper Saddle River: Pearson Pren-tice Hall.

Fisher, C. M.(2009). Business ethics and values. Har-low, England : Prentice Hall/Financial Times.

Ferrell, O. C. (2005). Business ethics. Boston : Hough-ton Mifflin.

Kline, John M. (2005). Ethics for international business.London: Routledge.

Jones, Campbell (2005). For business ethics. London:Routledge.

Sims, Ronald R. (2003). Ethics and corporate social res-ponsibility. Westport, Conn.: Praeger.

Bradburn, Roger (2001). Understanding business ethics.London : Continuum.

De George, Richard T. (1999). Business ethics. UpperSaddle River: Prentice Hall.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Örgütlerde etik kavram›n›n önemini aç›klayabilecek,Örgütlerde etik davran›fl modelini tan›mlayabilecek,Örgüt eti¤i ve sosyal sorumluluk iliflkisini ifade edebilecek,Küreselleflme ve ifl eti¤i iliflkisini aç›klayabilecek,Türkiye’de ifl eti¤i araflt›rmalar›n› inceleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Etik• Ahlak

• Sosyal Sorumluluk• Etik D›fl› Davran›fllar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


Örgütlerde EtikKavram›n›n Önemi

• G‹R‹fi• ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ

ÖNEM‹• ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER• ÖRGÜTLERDE ET‹K DIfiI

DAVRANIfi MODEL‹• ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL

SORUMLULUK• ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA

OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI• KÜRESELLEfiME VE ‹fi ET‹⁄‹• TÜRK‹YE’DE ‹fi ET‹⁄‹

ARAfiTIRMALARI


G‹R‹fiÖrgütlerde en karmafl›k, zor tart›fl›lmas› gereken konulardan birini etik konusuoluflturmaktad›r. Etik konusu örgütlerin mükemmellik, kaliteye ulaflma, rekabetçabalar›n›n do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. De¤erler, normlar yanikültür ve ahlaki konularda etik konusunun ayr›lmaz bir parças›d›r. Örgütlerde etikdavran›fllar›n ortaya konulmas› ya da etik d›fl› konular›n aç›¤a ç›kmas› son y›llardaönem kazanm›flt›r. Bu aç›dan etik davran›fllar›n gelifltirilmesini, ahlaki standartlarkonulmas›n› baflar›y› engelleyen ya da tehdit eden bir konu olarak de¤il, çal›flmayöntemlerini iyilefltirecek bir f›rsat olarak görmek gerekmektedir.

Günümüzde örgütler toplumlarla iç içe geçmifl ekonominin güçleri olarak yeralmaktad›rlar. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda örgütlerin baflar›l› ve verimli olmas› ekono-miyi canland›racak, toplumun refah seviyesini artt›racakt›r. Örgütler gerek sahipolduklar› güç, gerekse ürettikleri mal ve hizmetlerle çal›flt›rd›klar› bireylerle toplu-ma karfl› büyük yükümlülüklere sahiptirler. Örgütlerin uzun ömürlü olmalar› onla-r›n güvenilir ahlakl› ve etik sorumluluklar› olmalar›na ba¤l›d›r.

Örgütlerde etik konulara bakt›¤›m›zda mali skandallar, rüflvet, adam kay›rmac›-l›k, taciz gibi olaylarla ba¤daflt›r›lmaktad›r. Gerçekte etik olaylar sadece bunlarla s›-n›rl› de¤ildir. Etiksel konular ifl ile faaliyetlerin her alan›nda görülebilir. ‹fl eti¤ininkarmafl›k olan taraf›, davran›fl›n do¤ru veya yanl›fl oldu¤u konusunda fikir birli¤i-nin olmamas›d›r. Örne¤in rüflvet konusu ço¤u kifli taraf›ndan farkl› yorumlanmak-tad›r. Baz› kiflilerin hediye olarak alg›lad›klar› bir olay, baz›lar› içinde ciddi bir suç-tur. Kültür burada etik olaylar›n nas›l alg›land›¤›n› belirleyen önemli bir olgudur.

ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ ÖNEM‹‹fl ahlak›, ifl dünyas›ndaki mal ve hizmet üretim, sat›fl ve tüketim sürecindeki do¤-rular› ve yanl›fllar› ifade eder. Neyin do¤ru, neyin yanl›fl oldu¤u konusu ahlaki birkonudur. ‹fl dünyas›nda do¤ru davran›fllar ve eylemler olaca¤› gibi, yanl›fl davra-n›fllar ve eylemlerde bulunmaktad›r.

‹fl ahlak›n›n ifl yaflam›nda kimleri kapsad›¤› ifade edilecek olunursa; ifl ahlak›,afla¤›da yer alan flu gruplar aras›ndaki iliflkileri içermektedir (Orman, Parlak, 2009,s.307).

• ‹flletmeler aras›ndaki iliflkiler• ‹flletme yöneticileri ile çal›flanlar› aras›ndaki iliflkiler• ‹flletme çal›flanlar›n›n kendi aralar›ndaki iliflkiler

Örgütlerde Etik Kavram›n›n Önemi

• ‹flletme ile müflterileri aras›ndaki iliflkiler• ‹flletme ile tedarikçiler aras›ndaki iliflkiler • ‹flletme ile kamu yönetimleri aras›ndaki iliflkiler• ‹flletme ile çevresel faktörler aras›ndaki iliflkiler • ‹flletme ile di¤er kurulufllar (kredi kurumlar›, sendikalar, sivil toplum örgüt-

leri vb.) aras›ndaki iliflkiler.Bu iliflkilerin her birisinde, ifl ahlak› bak›m›ndan sorunlarla karfl›lafl›lmaktad›r.

Bu sorunlar›n varl›¤›, ifl ahlak›n›n bir disiplin dal› olarak ortaya ç›kmas›na zeminhaz›rlam›flt›r.

‹flletme eti¤i kavram› çerçevesinde gelifltirilen görüfllerin önemli bir bölümününhareket noktas› iflletmelerin günümüz toplumlar›nda özel bir ahlaki sorumlulu¤uoldu¤unun kabul edilmesidir. Bu kabulun dayana¤›, iflletmelerin toplumdaki ayr›-cal›kl› konum ve etkinli¤idir. ‹flletmeler, günümüz toplumlar›nda saf iktisadi örgüt-ler olmaktan çok özel bir güce sahiptir. Büyük iflletmeler sahip olduklar› etki alan-lar›na göre alt› boyutta incelenebilirler. (Schulze 1997: 37).

Ekonomik Güç: Sunulan mal ve hizmetlerin tür, kalite, fiyat ve sat›fl koflullar›n›belirleme yetene¤ine dayan›r. Ekonomik güç, iflletmelerin di¤er befl alandaki güçve etkisinin de kayna¤›d›r.

Sosyal ve Kültürel Güç: ‹flletmelerin di¤er toplumsal sistemlerin normatif ve sü-reçsel özelliklerini etkileme imkan›d›r. Toplumda oluflan kültürel de¤erler ve ya-flam tarz› üzerindeki etki gücüdür.

Teknolojik Güç: ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirme faaliyetleri ve bir bütün ola-rak teknolojik ilerleme ve dönüflümde üstlendikleri rolü ifade eder.

Politik Güç: ‹flletmelerin politik yaflam› oluflturan karar süreçlerini ve böylecetoplumsal yaflam›n tüm alanlar›n› etkileme yetene¤ini anlat›r.

Fiziki Çevre Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤al kaynaklar›n yönetimine kat›lmave bölgesel geliflme politikalar›n› etkileme gücünden kaynaklan›r.

Birey Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤rudan ve dolayl› olarak etki alan› içindebulunan bireyler üzerindeki bireysel seçimler, tercihler, düflünce ve davran›fllarüzerindeki etkileme gücünü ifade eder.

‹flletmeler, iktisadi faaliyetleri s›ras›nda toplumun do¤a ve insan kaynaklar›n›bireysel kazanç amac›na yönelik olarak kullan›rlar. Bu süreçte yukar›da an›lan bo-yutlar› ile iflletme gücü, kendisini sürekli olarak yeniden üretir. ‹flletmelerdeki bugüç yo¤unlaflmas›na karfl›l›k, buna oranl› toplumsal kontrol imkanlar› bulunma-maktad›r. ‹flte iflletmelerin do¤al ve toplumsal çevre üzerindeki bu genifl ve top-lumca kontrol edilemeyen etki imkanlar›, onlara toplum karfl›s›nda özel bir ahlakisorumluluk yükler. Bu, “‹flletmeyi oluflturan bireylerin ahlaki sorumluluklar›n›ntoplam›ndan ötede ve bireysel sorumluluktan farkl› bir sorumluluktur.

‹flletmelerin etik davran›fllar›, sahip olduklar› etkiyi ve gücü nas›l kulland›klar›-na ba¤l›d›r. ‹flletmeler etki ve güçlerini kazanç amaçl› kullan›rken, toplumsal amaç-lar do¤rultusunda ne yönde hareket ettikleri de önemlidir.

‹flletmelerin sahip olduklar› etki alanlar›n› s›ralay›n›z.

ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER Günümüzde modernleflme, küreselleflme ve bilgi toplumlar›na geçiflle birlikte top-lumlar›n ve örgütlerin yap›lar› da de¤iflmeye bafllam›flt›r. Rekabet, de¤iflim, çal›flmapolitikalar› buna ba¤l› de¤iflen kültür etik de¤erleri de etkilemektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Günümüzde iflletmelerin var olabilmeleri ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri içinön koflullardan biri olarak, de¤erlere dayal› davran›fl biçimlerini benimsemeleri ge-rekmektedir. ‹flletmelerin uluslararas› ifl standartlar›na uyum sa¤layabilmelerindeve rekabet edebilmelerinde; yenilikçi olmalar›, topluma karfl› sosyal sorumluluküstlenmeleri ve etik de¤erleri benimsemeleri hem bir zorunluluk hem de bir ge-reksinim olarak ortaya ç›kmaktad›r (Gök, 2009: 553).

Örgütte çal›flanlar›n etik davranmak için hangi yaklafl›m› benimsediklerindençok, sergiledikleri çaba daha önemlidir. Etiksel analiz, gelifli güzel bir süreçtençok, gerçek veya ahlaki konu hakk›nda sistematik sebep bulma sürecidir. Yap›landavran›fl›n etik veya etik olmad›¤› hakk›ndaki bilgiyi sebepleri verecektir. Etik birörgütün parças› olmak isteyen kimseler, öncellikle, flirketin etik karakterinden ha-berdar olmal›d›r.

‹fl arayan bireyler örgütün ekonomik gücünün yan›nda, iflverenin etik davran›fl-lar›n› da araflt›rabilirler. Örne¤in uzun dönemli sonuçlar üzerinden, k›sa dönemligeliri çal›flan›na empoze etmeye çal›flan bir örgüt etik olmayan bir atmosfer yara-tabilir. Örgütler öncelikle çal›flanlar üzerinde etik kurallar gelifltirmeyi hedefleme-lidirler (Ronald, 1991: 366-389).

Ekonomik ç›karlar nedeniyle etik olmayan davran›fllar› destekleyen veya etikdavran›fllar konusunda çal›flanlar›n› yönlendirmeyen örgütler çal›flmak için tercihedilmemelidirler. Her fleyden önce etiksel problemler, yasal problemler de¤ildir.Çal›flanlara yönelik haks›z davran›fllar, örgütün etiksel yap›s›n› gösterebilir. Çal›-flanlara, müflterilerine davrand›klar› gibi davranm›yorlarsa veya performans de¤er-leme standartlar› adil de¤ilse, örgüt etik olmayabilir. Bunun yan›nda, ahlaki konu-lar›n ele al›nma biçimi hakk›nda belirli prosedürlerin yoklu¤u ile çal›flanlar ve yö-neticiler aras›nda temel iletiflim a¤› yok ise, bu durum örgütün etik yönünden risk-te oldu¤unu gösterir. Halka karfl› görevlerinin yan›nda, hissedarlara olan sorumlu-luklar›n› bilmeyen ve çal›flanlar›n kiflisel etiklerini evde b›rakaca¤›na inanan örgüt-ler etik olmayan davran›fllar sergileyebilirler.

Örgütsel eti¤in ifl için olan de¤erini ölçmenin bir yolu, onun eksikli¤inin geti-rece¤i zarard›r. ‹fl eti¤inin eksikli¤i de örgüte art› bir maliyet yükler. Etiksel prob-lemlerin fark›na varamamak hem yasal hem de mali aç›dan örgüte zarar verir. Sony›llardaki örgütsel baflar›s›zl›klar›n ve önemli ifl kay›plar›n›n sebebi etik olmayanolaylar›n uygulanmas›d›r. Hemen hemen her olayda “kötü etik, kötü ifltir” ve etikolmayan yollarla kazan›lan k›sa vadeli kazançlar nadiren istenilen sonuca ulafl›rlar(Stenberg, 1994:191). Temelde yalan söyleyen, aldatan, çalan ve sözünü tutmayanörgütlerle u¤raflmak zor ve kazançs›zd›r. Müflterilerini küçük gören, çal›flanlar›naadil ve ifl yapt›¤› kiflilere dürüst olmayan bir iflyeri, hem müflterilerini hem de çal›-flanlar› kaybedecektir. En verimli personel, en iyi müflteri, aktar›lan mali kaynaklaretik davran›fl› benimseyen örgütler olacakt›r. Hata ve istifa oranlar›nda art›fl, hasta-l›klar, stres ve devams›zl›k, düflük verim, etik olmayan ifl faaliyetleri sonucu ortayaç›kan problemlerden baz›lar›d›r. ‹flsizlere ifl bulmak, t›p araflt›rmalar›nda destek ol-mak, sanat› desteklemek gibi konularda ço¤u zaman ifl dünyas›na ihtiyaç duyulur.Ancak ço¤u zaman örgütler bu tür yard›mlar› etik davran›fllar›ndan ötürü de¤il,reklam amac›yla yaparlar. Böyle durumlarda zaman zaman hedeflerin amaçlar›n-dan sapt›¤› ve uygun olmayan sonuçlara ulafl›ld›¤›n› da görmek mümkündür. Da-ha iyiye ulaflmak için harcanan çabalar›n kendi kendini baltalamas› istenmiyorsa,ifl eti¤ini iyi bir flekilde anlamak zorunludur. ‹fl eti¤i bireyler gruplar ya da toplu-luklar taraf›ndan benimsenen kabul edilen ve inan›lan davran›fl kurallar›d›r.

1095. Ünite - Örgüt lerde Et ik Kavram›n›n Önemi

Robert Allan Cooke, “Danger Signs of Unethical Behavior: How to Determine if Your is atEthical Risk”, Journal of Business Ethics, 10, (1991), 249-253.

Sizce örgütlerde en önemli etik d›fl› konu nedir?

ÖRGÜTLERDE ET‹K DAVRANIfi MODEL‹Bireylerin etik davran›fllar›n› belirleyen de¤er sistemleri oldu¤u gibi örgütlerindeetik davran›fllar›n› belirleyen de¤er sistemleri vard›r. Bir örgüt kendine ait ortak birde¤er sistemi gelifltirir. Ahlak d›fl› örneklerle sonuçlanan kararlar› veren örgütler budavran›fllar›ndan sorumludurlar. Örne¤in 1982’de Beechnut’s isimli bir flirket “elmasuyu” ile ilgili büyük bir skandal yaflam›flt›r. Elma sular›n›n sadece flekerpancar› veayn› içeriklerle haz›rland›¤›n›n ö¤renilmesi Beechnut’u mahçup etmifl ve karlar›n›ndüflmesine neden olmufltur. Halk›n güvenini büyük ölçüde sarsm›flt›r (Desjardi-ings, Mc.Call, 1990:305).

Örgütler de bireyler gibi etik geliflimin farkl› aflamalar›nda olabilirler (Carell, Je-nings, Heavrin, 1977:75). En alt aflama, yasal olmayan davran›fllar›n sadece örgüt-le ilgili k›sm›n›n incelendi¤i aflamad›r. Hiçbir yasa çi¤nenmedi¤i sürece, örgüt iste-di¤i gibi davranmaya özgürdür.

‹kinci aflamada, etik kurallar vard›r. Ancak bu kurallar sadece yol göstericidir.Yani uyup uymamak örgüte aittir. Herhangi bir etik davran›fl uygun olmasa dae¤er yasal ise tolere edilebilir. Yap›lan davran›fl k›sa dönemli bir yarar sa¤lamay›hedeflemektedir.

Örgütün etik davran›fl›n›n üçüncü aflamas› etiksel karar alma süreci ile kuru-mun karar alma sürecinin bütünleflti¤i bir aflamad›r. Kararlar›n do¤rulu¤u etik birdavran›fl olmas› ile ispatlan›r. Etik amaç ve ilkelerin kabul edildi¤i gözlenir. Etikdavran›fllar› gerçeklefltirmek için tekniklerin, ilkelerin neler oldu¤unu anlamaz iseörgüt bu aflamaya ulaflamaz.

Bir örgüt toplumla içiçe yaflar ve ald›klar› kararlar kendileri kadar baflkalar›n›da etkiler. Bu nedenlerle davran›fllar›n›n sonuçlar›n›n de¤erleri üzerindeki etkileri-ni bilmelidir. Ne tür sonuçlar›n kendi varl›¤›n› tehdit etti¤ini veya yaflamas›n› ko-laylaflt›rd›¤›n› önceden görebilmelidir.

1. Uzun vadeli planlar üzerinden k›sa dönemli kârlara önem verirler

2. Profesyonel etik kodlar›n kurulmas›na önem verirler veya bask› yaparlar.

3. Etik problemlerin çözümünü hafife al›rlar.

4. Finansal kay›plara neden olabilecek etik konulara isteksiz yaklafl›rlar.

5. Çal›flanlara etik d›fl› davran›fllar› teflvik edici çevre yarat›rlar.

6. Etik problemlerin çözümünü hukuk departman›na gönderirler.

7. Halkla iliflkiler gibi konular› etik olarak incelerler.

8. Çal›flanlar›na tüketicilerden farkl› davran›rlar.

9. Keyfi veya haks›z performans de¤erleme standartlar› uygularlar.

10. Etik problemleri çözümlemede referans olabilecek rehberleri kullanmazlar.

11. Çal›flanlar aras›ndaki gammazl›¤› ortadan kald›rmazlar.

12. Çal›flanlar› kiflisel etiklerinden vazgeçmeleri konusunda teflvik ederler.


Tablo 5.1Etik D›fl Örgütlerin12 Temel Noktas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Yöneticiler daha önce de belirtildi¤i gibi kiflisel yaflam, hissedarlar, sosyal çev-re ve toplum gibi sorumluluk alanlar›n› dikkate alacak flekilde hareket etmelidir-ler. Yöneticilerin içinde ahlaki özelli¤i olan bir örgüt kültürü olmadan hareket et-melerini kimse bekleyemez.

Örgütlerde etik davran›fl modeli birbirini etkileyebilecek karmafl›k yap›lardanoluflmaktad›r. Bu yap›y› daha iyi ortaya koyabilmek için örgütte etik davran›fllar›belirleyebilecek faktörlerin aç›kça ortaya konulmas›nda yarar görülmektedir. Afla-¤›daki flekil ayn› zamanda buraya kadar anlat›lan etik davran›fl modelinin daha iyianlafl›lmas›n› sa¤layan özet niteli¤i tafl›maktad›r.

fiekil 1’de de görüldü¤ü gibi bireyler karar vericiler olarak etik davran›fllar›nmerkezi durumundad›r. Kiflisel özellikler, de¤erler, ahlak, cinsiyet gibi bireyselfaktörler etik davran›fllar› etkiler. Belirli davran›fllar› ödüllendirme ve güçlendirme-si ve di¤erlerini cezaland›rma bireyler taraf›ndan etik veya etik olmayan davran›flolarak alg›lanm›flt›r. Özellikle kad›n ve erkekler örgütsel davran›fl do¤rultusundafarkl› ahlaki uyum davran›fllar› göstermifllerdir (Gillian, 1997:481). ‹nsanlar yaflam-da yönetici veya çal›flanlar gibi pek çok rol oynarlar. Bu rollerini nas›l oynayacak-lar› da kültür, örgüt ve genel çevresel faktörler taraf›ndan flekillenir. Yap›lan çal›fl-malar orta ve düflük seviyedeki yöneticilerin etik olmayan davran›fllar konusundabask› gördükleri gerçe¤ini ortaya koymufltur. Bunlarda genelde örgütsel etkilerdeodaklanmaktad›r (Lewis, 1985: 377). Örgütsel etkilerden kaynaklanan etik d›fl›davran›fllar› keflfeden çal›flanlar›n memnuniyetsizlik duyduklar› ve örgüte olan gü-venlerini kaybettikleri gözlenmifltir.

Etik veya etik - d›fl› davran›fllar kifli - durum etkisinin bir sonucudur. Bu neden-lerle örgütün etik iklimini ve karar vericilerin ahlak prensiplerini tart›flmakta yarargörülmektedir.

Robert Kreitner, Angelo Kinicki, Organizational Behavior, (New York:(Irwin Mc.Graw Hill,1997:79).


fiekil 5.1

Bireyler

• Kiflilik• De¤erler• Ahlaki De¤erler• Tarihi Güçlendirmek• Cinsiyet

Örgütsel Etkiler

• Etik Kodlar• Örgüt Kültürü• Rol Modelleri• Sonuçlara Ulaflacak Alg›lanan Bask›• Ödüllendirme ve Cezaland›rma

Politik-Yasal-Ekonomik

Etkiler

Kültürel Etkiler

• Aile• E¤itim• Din• Medya/E¤lence

EtikDavran›fllar

RolBeklentileri

Örgütlerde EtikDavran›fl Modeli

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL SORUMLULUK Örgütler yükümlülükleri ve s›n›rlar› toplum taraf›ndan belirlenen bir sosyal giriflim-dir. Bu s›n›rlar s›k s›k hem ahlaki olarak hem de kanunlarla yaz›l› olarak belirlen-mektedir (De George, 1992:10). Sosyal sorumlulu¤un anlam› kapsam› toplumdantopluma, iflletmeden iflletmeye, kifliden kifliye de¤iflebilir. Zaman içinde de¤ifliklikgösteren sosyal sorumluluklar; gerçekte bir de¤er sistemi ve dolay›s›yla bir kültü-rel yap› meselesedir (Özgener, 2004, s.158).

Sosyal sorumluluk, örgütlerin sosyal çevresindeki gruplara ve bireylere olandavran›fl biçimi ile ilgilidir. Çünkü örgütler ifl dünyas›nda faliyetlerini sürdürürkentoplumunda menfaatlerini gözetmek durumundad›rlar. Buna iflletmelerin sosyalsorumlulu¤u denir (Özfen, Yalç›n, Öztürk, 1994, 396-412). Sosyal sorumluluk, ifl-letmelerin finansal faaliyetlerinde ve kararlar›nda insan haklar›n› dikkate alarak,sat›c›lar, müflteriler, tüketiciler çal›flanlar, çevre ve toplum için zararl› olabilecek tu-tum ve davran›fllardan kaç›nmalar›n› ifade etmektedir (K›lcullen, 1999:159).

K›lcullen Maureen and Judith Ohles Koo›stra (1999). “At least Do no Harm: Sources on theChanging Role of Business Ethics and Corporate Social Responsibility”, Reference ServicesReview, Voluma 27, Number 2).

Etik davran›fl modelinin merkezinde ne yer al›r?

Günümüz ifl dünyas›nda iflletmeler kâr elde ettikleri sürece varl›klar›n› sürdüre-bilirler. Ancak iflletmeler ekonomik amaçlar›n› gerçeklefltirirken çal›flanlar›n›n, or-taklar›n›n ve toplumun menfaatlerini de dikkate almak zorundad›rlar. ‹flte bu nok-ta da etik ve sosyal sorumluluk kavramlar› karfl›m›za ç›kmaktad›r.

‹flletmenin sosyal çevresi müflterilerden, di¤er flirketlerden, çal›flanlardan ve ya-t›r›mc›lardan oluflmaktad›r. Sosyal sorumluluk kavram› farkl› konular› dengelemeçabas›ndad›r. Örne¤in yat›r›mc›lara karfl› sorumlu davranabilmek için, flirketin kâr›-n› maksimize etmeye çal›flmas› gerekir. Fakat ayn› zamanda müflterilerine güvenilirürünler sunmak gibi bir sorumlulu¤u da vard›r. Oysa flirketlerin yat›r›mc›lar› mem-nun edebilmek için müflterilerine sorumsuzca davrand›klar› görülmektedir (Özgen,Yalç›n, Öztürk, 1994: 396-412). Örgütte sosyal sorumluluk anlay›fl›n› etkileyen birçok faktör bulunmaktad›r. Sosyal sorumluluk daha genifl bir çerçevede özellikle üstyönetimle ilgili olmakla beraber örgüt taraf›ndan istihdam edilen bireylerin de etik-lerini yans›tmaktad›r. Fakat sosyal sorumluluk hükümet veya tüketiciler gibi d›fl çev-resinden de bask› görebilir. Son olarak örgütlerin davran›fl›n› yat›r›mc›lar›n taleple-ri, ayn› ülke veya endüstride bulunan di¤er örgütlerin davran›fllar› flekillendirir.

Sosyal sorumluluk yasal, etik ve gönüllü sorumluluklar› kapsamaktad›r. ‹flletme-lerin yasal sorumluluklar› uymak zorunda olduklar› yasalar taraf›ndan belirlenmek-tedir. Etik sorumluluklar, yasalar taraf›ndan de¤il, toplum taraf›ndan iflletmelerdenyapmas› beklenen davran›fl ve aktiviteler olarak tan›mlanmaktad›rlar. Gönüllü so-rumluluklar toplumun iflletmeden istedi¤i etkinliklerdir. ‹htiyari sorumluluklard›r.Örne¤in sanata ve e¤itime iflletmeler taraf›ndan yap›lan mali destekler bu tür sorum-luluklar›n sonucu olarak görülebilir. Toplum iflletmelerden bu tür desteklerde bu-lunmas›n› bekler, ancak bu tür desteklerde bulunmayan iflletmelerin davran›fllar› daetik - d›fl› olarak nitelendirilmez. Bir iflletmenin ekonomik sorumlulu¤u, iflletmeyidevam ettirerek yat›r›mc›lar› memnun etmek ve toplumun istek ve gereksinimlerinisa¤lamaya yönelik olarak mal ve hizmetleri üretmektir (Caroll, 1991: 39-42).

Sizce örgütlerde en önemli etik d›fl› konu nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Manuel Velasguez, Business Ethics Concept and Cases, 2. Bas›m (USA:Prentice Hall, Engle-wood Cliffs, 1998), 62.

Sonuç olarak iflletmelerin çevre (koruma ve gelifltirme), iflletme uygulamalar›ndaadalet (kad›nlar›n ve az›nl›klar›n korunmas›, özürlülere destek verme), insan kay-naklar› (insan sa¤l›¤›n› ve güvenli¤ini artt›rma, e¤itim), toplum (kamu sa¤l›¤› proje-lerine destek verme, e¤itime ve sanata destek verme) ve mamul (mamul güvenli¤i-ni art›rma, ambalaj ve etiketlemede geliflmeler) gibi sorumluluklar› vard›r (Ar›kan,1995: 19). Baz› bilim dallar› ise sosyal sorumluluk alanlar›n› ürün, pazarlama uygu-lamalar›, iflgören e¤itimi, hay›rseverlik, çevre kontrolü, d›fl iliflkiler, iflgören iliflkileri,az›nl›k ve kad›nlar›n istihdam›, iflgören güvenli¤i ve sa¤l›¤› olarak geniflletmifltir.

ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI ‹flletmelerin çeflitli gruplara karfl› etik sorumluluklar› vard›r. Bunlar tüketiciler, çev-re ve hükümet olmak üzere iflletme d›fl› gruplar. Hissedarlar ve çal›flanlar olaraktaiflletme içi gruplar olarak iki grupta incelenmektedir (fiimflek, 1988: 124).

Örgüt D›fl› Gruplara Olan Etik SorumluluklarBir iflletme ile tüketiciler aras›ndaki iliflki genel olarak bir sözleflmeye dayanan ilifl-kidir. Dolay›s›yla iflletmenin ve yöneticilerin tüketiciye karfl› etik sorumlulu¤u, busözleflmeye dayal› iliflkiyle do¤maktad›r. (Garrett, Konoski, 1986: 88). Bu kuramagöre bir tüketici bir mal sat›n ald›¤›nda, o iflletmeyle bilerek ve isteyerek bir sat›flsözleflmesi içine girmifltir.

Bu kurama göre iflletmelerin ve yöneticilerin tüketicilere karfl› dört temel göre-vi vard›r. Bunlar k›saca flöyledir (Valequez, 1988, 275-288). Birincisi, sat›fl sözlefl-


fiekil 5.2

Gönüllü Sorumluluk

Gönüllü Etkinliklerde Bulunmak,Yaflam Kalitesini Artt›rmak

Ahlaki Sorumluluk

Do¤ru, Dürüst ve Adil Olmak, ZararVermekten Kaç›nmak

Yasal Sorumluluk

Kanunlara ve Kurallara UygunDavranmak, Oyunu Kurallar›na Göre

Oynamak

Ekonomik Sorumluluk

Kar Amac› Gütmek: Bu SorumlulukDi¤er Sorumluluklar›n Dayanak

Noktas›d›r

‹flletmenin SosyalSorumlulukPiramidi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mesinin koflullar›na uyumlu olmakt›r. Yani üretilen mal veya hizmetin kaliteli veönceden belirtilen nitelikleri tafl›mas› gerekir. Bunu belirleyen faktörler ise güve-nirlilik, hizmet süresi, garanti sorumlulu¤u ve üretim güvenli¤idir. ‹kinci faktörolan hizmet süresinde önemli olan konu, sat›n al›nan mal›n, tüketicinin kullanma-y› düflündü¤ü süre boyunca bozulmadan kullan›lmas›d›r. K›saca, tüketici bir mal›sat›n al›rken, onu ne kadar süre kullanabilece¤ini bilmelidir. Üçüncü faktör garan-ti sorumlulu¤udur. Sat›n al›nan mal, belli bir süre içinde bozulursa, tamir gibi iflle-rin iflletme taraf›ndan üstlenilmesini ifade etmektedir. Son faktör olan üretim gü-venli¤i, iflletmelerin sat›lan mal›n kullan›m›ndaki riskleri belirtmeleri güvencesidir.

Bu kuram›n ikinci temel görevi, mal›n özelliklerini tafl›mas›d›r. Yeni sözleflmetaraflar aras›nda özgürce yap›lmal›d›r. Fakat özgürlük do¤ru bilgilendirme ile anla-m› olur. Sat›n al›nan mal›n tüm özellikleri ve riskleri do¤ru olarak tüketiciye anla-t›lm›fl olmal›d›r.

Üçüncü temel görevi, yalandan kaç›nmakt›r. Özellikle bir mal›n reklam› yap›l›r-ken, yalan ve yan›lt›c› bilgi verilmemesi gerekmektedir. Zaten özellikle reklamc›l›kkonusunda tüketici ve iflletme aras›nda bir çat›flma bulunmaktad›r.

Son temel görev, bask› ve zorlama yapmaktan kaç›nmakt›r. Tüketiciler birtak›mbask› yada kanunsuzlukla etkilenmemelidir. Özellikle tüketiciler bazen yo¤un, duy-gusal bask›lara maruz kalarak rasyonel davran›fllar›n› de¤ifltirebilmektedir.

‹flletmelerin ve yöneticilerin iflletme d›fl› gruplara olan etik sorumluluklar›nikincisini çevre oluflturmaktad›r (Mc Hugh, 57). Çünkü çevre sorunlar›na olan ilgigittikçe artmaktad›r. Dolay›s›yla iflletmelerin de bu konuya yak›nda e¤ilmesi gerek-lili¤i ortaya ç›kmaktad›r.

Sizce Türkiye’de en çok etik d›fl› konular›n hangi sektörde yayg›n oldu¤u tart›fl›lmaktad›r?

Sürdürülebilir kalk›nma, nitel büyüme, ekolojik sistemle ekonominin uyumlafl-t›r›lmas›, yaflam kalitesi gibi kavramlarla birlikte, asl›nda uzun bir geçmifli olan ifl-letme ve iktisat eti¤i kavramlar› da yeniden güncelleflmifltir. Ekonomi ile do¤al or-tam, insan ve toplum aras›ndaki iliflki ve çeliflkilerin sorgulanmas›, bu kavramlar›ntümünün ortak paydas›d›r. Bu sorgulaman›n kayna¤›nda böyle bir sürecin aç›lma-s›n› zorlayan bir toplumsal gereksinme ve talep vard›r. Bu gereksinme ve talebinoluflmas›nda ise “çevre sorunlar›” gözard› edilemeyecek derecede belirleyici roloynam›flt›r (Shulze, 1997:35).

Sanayi uygarl›¤›n›n h›zland›rd›¤› daha çok üretim ve tüketim yar›fl›n›n do¤al vetoplumsal çevreye ç›kard›¤› fatura, yol açt›¤› sorunlar ortadad›r. Hava, su ve topra-¤›n yaflam› tehdit edecek boyutlarda kirlenmesi, kimi do¤al kaynaklar›n tükenmetehlikesi, endüstrinin yayd›¤› tehlikeli gaz, toz ve s›v›lar, do¤al g›da maddelerininkirlenmesi, asit ya¤muru, endüstri at›klar›n›n ve zehirli at›klar›n düflük maliyetleyok edilmesi s›ras›nda oluflan riskler, bu sorunlar aras›nda say›labilir. ‹flletmelerinve yöneticilerin iflletme d›fl›nda çevreye karfl› sorumluluklar› vard›r. ‹flletme için tekamaç kâr maksimizasyonu olmad›¤› için gerek iflletmenin faaliyet alan› ve kurula-ca¤› yer, gerekse üretim süreci, etik de¤erlere ba¤l› olarak çevreye karfl› sorumlu-lu¤un bilincinde olmal›d›r.

Iflletmelerin ve yöneticilerin iflletme d›fl› gruplara olan etik sorumluluklar›n›n üçün-cüsü hükümetlerdir (Certo, 1997:70). ‹flletmelerin etik sorumluluklar›ndan birisi de hü-kümetle olan sa¤l›kl› iliflkilerini geniflletmeleridir. fiirketlerin etik olmayan davran›fllar-da bulunabilece¤ine inan›l›r. Bazen halk da bu duyguyu paylafl›r. Halk özellikle bu ko-nuda kanun koyucular üzerinde bask› yapmaya çal›fl›r. Hükümetlere burada büyük


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

görevler düfler. ‹flletmeler ve hükümetler birarada etik olmayan davran›fllar konusundadüzenlemeler getirmeye çal›fl›rlar. Ancak Türkiye’de son y›llarda meydana ç›kan rüflvetolaylar› konusunda hükümete karfl› halk›n güveninin kalmad›¤› da hissedilmifltir.

Örgüt ‹çi Gruplara Olan Etik Sorumluluklar‹flletmelerin ve dolay›s›yla yöneticilerin sorumlu olduklar› iki grup vard›r. Bunlar-dan birincisi hissedarlar, ikincisi de çal›flanlard›r.

Yöneticilerin hissedarlara karfl› birincil sorumlulu¤u kâr› artt›rmak ve maliyetle-ri azaltmakt›r (Houfman, Frederick, 1995: 145). Hissedarlar o iflletmeye belirli birmiktar para yat›rm›fllard›r. Bunun sonucunda da yöneticilerden beklentileri bu pa-ran›n en iyi flekilde de¤erlendirilmifl olmas›d›r. Zaten yöneticiler genellikle hisse-darlara ve di¤er gruplara olan sorumluluklar› aras›nda bu nedenle ikilem yaflamak-tad›rlar. Bu nedenlerle hissedarlara, örgüt d›fl›ndaki tüm gruplar ikincil derecedeönemli say›lmaktad›r. Oysa, yöneticilerin hissedarlara karfl› etik sorumluluklar›n›nKabulu ile beraber bu sorumluluk art›k tek amaç olmaktan ç›km›flt›r.

Bir iflletmede üretimi gerçeklefltiren ve iflletme as›l gücünü oluflturan, o iflletme-nin çal›flanlar›d›r. ‹flletmenin ve çal›flanlar›n karfl›l›kl› hak ve yükümlülükleri baz›sözleflmelere tabidir. Fakat son y›llarda kabul edilen görüfle göre, çal›flanlar›n hak-lar›n› korumak için bu sözleflme yeterli kalmamaktad›r. Taraflar›n birbirlerine kar-fl› da etik sorumluluklar› vard›r. Taraflar aras›nda yaln›z sözleflmeye dayal› düzen-lemeler oldu¤unu ele alan rasyonel örgüt teorisi, temel etik sorumluluklar› iki alan-da toplamaktad›r. Birincisi, çal›flanlar›n örgütsel amaç gerçeklefltirmesinde gayretliolmas› ve sadakati olmas› ikincisi ise, yöneticilerin çal›flanlara adil ücret ve çal›flmakoflullar›n› sa¤lamas›d›r. Genel olarak çal›flanlar›n temel etik ödevi, iflletmeninamaçlar› do¤rultusunda çal›flmak ve amaçlara zarar verebilecek herhangi bir etkin-likten kaç›nmaktad›r.

Küreselleflme ve ‹fl Eti¤iKüreselleflme sürecinde konular›n incelenmesi gere¤i son y›llarda önem kazanm›fl-t›r. Özellikle baz› etik konular kültüre göre de¤iflebildi¤i için, etik konusunun çokkültürlülük ve uluslararas› bir ba¤lamda incelenmesi gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r.

Küreselleflme sürecinin, ifl eti¤i ve etiksel ilkeler üzerindeki etkisi üç boyuttaele al›nabilir (Gök, 2009: 10).

Ilk olarak; küresel piyasada rekabet avantaj›n›n elde edilmesinde insanlar›n tu-tum ve davran›fllar›n›n etkisinin artmas›d›r. Küreselleflme ile birlikte örgüt psikolo-jisi konusundaki geliflmeler, hayat standartlar›ndaki iyileflmeler ve çal›flanlar›n bek-lentilerindeki de¤iflimler, ifl koflullar›n›n iyilefltirilmesine ve ifl eti¤ine iliflkin önlem-leri içeren alternatif anlay›fl›n yükselen bir ivme kazanmas›na yol açm›flt›r (Gök,2009: 10 içinde Wood 1997: 110).

‹kinci etkisi ekonomik iliflkilerde uluslararas› etik vizyonun ve ilkelerin gücü-nün hissedilmesidir. ‹flletmelerin uluslararas› ticari iliflkilerini gelifltirmelerinde ve-ya bir tak›m birliklere kat›l›mlar›nda ya da uluslararas› ekonomi piyasas›nda des-tek kazanmalar›nda ifl eti¤i ilkeleri belirleyici bir rol oynamaktad›r. Örne¤in, Avru-pa Birli¤ine kat›l›m sürecindeki iliflkiler, çal›flma süresi, eflit ödeme, güvenlik ve iflsa¤l›¤› gibi etiksel konularda iflletmelerin dikkatli davranmalar›n› gerektirmektedir.Bu gereklilik ifl çevresinde, iflletmelerin iliflkide bulunduklar› tüm kifli ve kurulufl-lar›n ihtiyaçlar›n›n giderilebilmesi için gereksinim duyulan kurumsallaflm›fl uygula-malar›n geliflmesini sa¤lamaktad›r (Gök, 2009: 10 içinde Carlin, 2000: 701).

Üçüncü etkisi ise, küreselleflme ile birlikte, baz› uluslararas› uzman kurulufllartaraf›ndan etik kodlar›n belirlenmesi ve kullan›lmas›d›r. Son y›llarda, ifl iliflkilerin-


deki davran›fllar› düzenlemek amac›yla uzman gruplar taraf›ndan kullan›lan etikkodlar, yönetim alan›ndaki araflt›rmalar›n da ilgi alan›n› oluflturmaktad›r.

Küreselleflme sürecinin ifl eti¤i üzerindeki etkisini hangi boyutlarda inceleyebiliriz.

Bell ve Bryman (2007) taraf›ndan ‹ngiltere ve ABD’deki birçok akademik sos-yal araflt›rma kuruluflunun belirledi¤i etik kodlar›n içeri¤i üzerine yap›lan bir çal›fl-mada, ortaya konulan etik ilkeler flu flekilde özetlenebilir.

• ‹tibar sayg›,• bilgilendirme,• güvenilirlik,• kiflisel ve örgütsel gizlili¤in korunmas›,• dürüstlük ve fleffafl›k,• araflt›rma bulgular›nda yanl›fl beyan, anlat›m ve yönlendirmelerden kaç›n›lmas›.Aç›klamalardan da anlafl›ld›¤› gibi küreselleflme ile etik de¤erler önem kazan-

maktad›r. ‹fl iliflkilerinin ve standartlar›n oluflmas›nda kontrol görevi üstlenmekte ifleti¤i oluflumunu oluflturan etik kodlarla yönetebilmektedir.

Türkiye’de ‹fl Eti¤i Araflt›rmalar›Bir zamanlar ifl ahlak›n›n en üst düzeyde uygulay›c›s› olan biz Türkler, afla¤›dakisayfalar okundu¤unda daha aç›k bir flekilde görülece¤i gibi, bugün ne yaz›k ki, iflahlak› konusuna hem uygulama hem de literatüre boyutlar› itibariyle çok yabanc›-y›z. ‹fl dünyas›n›n özellikle 1960-1970’li y›llardan itibaren ifl ahlak› konusuna hemifl yaflam›nda hem de bilimsel çal›flmalarda verdi¤i önem, ancak 1990’l› y›llar›nikinci yar›s›ndan itibaren, yani son 10-15 y›l içerisinde yans›m›fl bulunmaktad›r.Ancak bu konuda katedilecek daha çok uzun bir yol vard›r. Bugüne kadar bizdegerçeklefltirilen çal›flmalar›n ne adedi ne de niteli¤i henüz yeterli düzeye ulaflama-m›flt›r. Üniversitelerde, iflletme fakülteleri ve di¤er fakülteler d›fl›nda, her nedenseifl ahlak› konusuna karfl› çok fazla ilgili olmam›fllard›r.

Bu konuya sivil toplum kurulufllar›n›n ilgisi de çok zay›f kalm›flt›r. Konu ile il-gili faaliyetleri olan çok az STK mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, 2001 y›l›nda ‹s-tanbul’da kurulan TEDMER (Türkiye Etik De¤erler Mekezi Vakf›) d›r. ‹fl ahlak› ala-n›nda araflt›rmalarda bulunan TEDMER’in, 2002, 2005, 2007 ve 2008 y›l›nda yay›n-lanm›fl 4 adet araflt›rmas› mevcuttur. Merkez, araflt›rmalar›n› “Etik Barometre Arafl-t›rmas›” ad›yla yay›nlamaktad›r. Di¤er bir kurulufl ise 2003 y›l›nda faaliyete baflla-yan ‹G‹AD (Iktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i) dir. ‹G‹AD, 2008, y›l›nda “‹fl Ah-lak› Dergisi ad›yla bir dergiyi yay›n hayat›na bafllatm›fl, ayr›ca bir de 2008 ‹fl Ah-lak› Raporu yay›nlanm›flt›r. Rapor, ifl ahlak› ile ilgili genifl kapsaml› bir alan arafl-t›rmas›na dayanmaktad›r.

Bu konuda birer alan araflt›rmas› bulunan iki kurum daha vard›r. Bunlar da TÜG‹-AD (Türkiye Genç ‹fladamlar› Derne¤i - 1986) ve TÜS‹AD (Türk Sanayicileri ve ‹fla-damlar› Derne¤i - 1971) dir. TÜG‹AD, “Ifl Ahlak› ve Türkiye’de ‹fl Ahlak›na YönelikTutumlar” ad›yla bir araflt›rma yay›nlar› bulunmaktad›r. Bir baflka kurum Baflbakanl›-¤a ba¤l› olarak faaliyet gösteren Kamu Görevlileri Etik Kurulu’dur. 2004’te oluflturu-lan bu kurul ile, kamu yönetimi de etik konulara önem verdi¤inin alt›n› çizmifltir.

2001 y›l›nda bir de üniversite bünyesinde HÜEM (Hacettepe Üniversitesi ‹fllet-mecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma Merkezi) ad›yla bir kurum daha ya-flam bulmufltur. Toplumsal Etik Derne¤i ise, di¤erlerine nispeten daha genç birdernektir. Görüldü¤ü üzere, Türkiye’de bu alanda faaliyette bulunan kurulufllar›nneredeyse tümünün mazisi çok yenidir (Özdemir, 2008: 311).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Örgütlerde etik kavram›n›n önemini aç›klamak.

Etik neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u konu-sunda bireylerin kendilerinin oluflturdu¤u de-¤erleri ahlaki aç›dan araflt›ran bir felsefe disip-linidir. ‹fl eti¤i kavram›n›n önemi günümüz top-lumlar›nda özel bir ahlaki sorumlulu¤u oldu-¤unun kabul edilmesinden kaynaklanmakta-d›r. Çünkü iflletmeler toplumda ayr›cal›kl› ko-num ve etkinliktedir.

Örgütlerde etik davran›fl modelini tan›mlamak.

Günümüzde iflletmelerin var olabilmeleri ve ya-flamlar›n› sürdürebilmeleri ön koflullar›ndan biriolarak de¤erlere dayal› davran›fl biçimlerini be-nimsemeleri gerekir. Bu aç›dan örgütler etik d›fl›davranmamal› yenilikci, topluma karfl› sosyal so-rumluluk üstlenebilir, etik de¤erlere ba¤l› davra-n›fllar sergilemelidirler. Örgütlerde etik davran›flmodelinde kültürel etkiler, örgütsel etkiler vebunlar›n karfl›l›kl› etkileflimde bulundu¤u birey-ler vard›r. Bireylerin örgüt içindeki davran›fllar›ayn› zamanda etik davran›fllar› belirlemektedir.

Örgüt eti¤i ve sosyal sorumluluk iliflkisini ifade

etmek.

‹flletmeler kâr elde ettikleri sürece varl›klar›n›sürdürebilmektedirler. Ancak iflletmeler eko-nomik amaçlar›n› gerçeklefltirirken çal›flanlar›-n›n, ortaklar›n›n ve toplumun menfaatlerinidikkate almak zorundad›rlar. ‹flte bu noktadaetik ve sosyal sorumluluk kavramlar› karfl›m›zaç›kmaktad›r.

Küreselleflme ve ifl eti¤i iliflkisini aç›klamak.

Etik konular kültüre göre de¤iflebildi¤i için, etikkonusunun çok kültürlülük ve uluslararas› ba¤-lamda incelenmesi gereklili¤i vard›r. Küresellefl-me sürecinin ifl eti¤i ve etiksel ilkeler üzerindekietkisini araflt›rmak örgütlerin devaml›l›¤›, stan-darlar›n›n geliflmesi ve çal›flanlar›n beklentileri-nin karfl›lanmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.

Türkiye’deki ifl eti¤i araflt›rmalar›n› incelemek.

Etik konusunun son y›llarda çok önem kazan-mas›, iletiflim kanallar›n›n bu konudaki duyarl›l›-¤› artt›rmas› ve halk› bilgilendirmesi bu konuda-ki araflt›rmalar› artt›rma gereklili¤ini ortaya ç›kar-m›flt›r. Araflt›rma merkezleri ve akademisyenlerTürkiye’de son y›llarda etik konusunun üzerinegitmifller ve pek çok sektör üzerinde araflt›rmalaryapm›fllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi etik konular aras›nda yeralmaz?

a. Psikolojik tacizb. Mali skandallarc. Rüflvetd. Sosyal sorumsuzluke. Adam kay›rmac›l›k

2. ‹fl eti¤i afla¤›daki gruplar›n hangileri aras›nda yeralmaz?

a. ‹flletmeler aras›ndab. Yöneticilerle çal›flanlar aras›ndac. Çal›flanlarla hükümet aras›ndad. Çal›flanlar›n kendi aras›ndae. ‹flletme ile kamu yönetimi aras›nda

3. Do¤al kaynaklar›n yönetimine kat›lma ve bölgeselgeliflme politikalar›n› etkileme gücü iflletmelerin hangietki alanine girer?

a. Ekonomik güçb. Sosyal ve kültürel güç c. Politik güçd. Fiziksel çevre üzerindeki güçe. Birey üzerindeki güç

4. Afla¤›dakilerden hangisi etik d›fl› örgütlerde s›k rast-lan›lan konulardan biri de¤ildir?

a. Etik problemlerin çözümünü hafife almamakb. Çal›flanlar› kiflisel etikleri konusunda desteklemekc. Keyfi ve haks›z performans de¤erlendirme yapmakd. Çal›flanlara tüketicilerden farkl› davranmake. Halkla iliflkiler gibi konular› etik aç›dan incelemek

5. Afla¤›dakilerden hangisi etik davran›fl modelinde ör-gütsel etkiler bafll›¤›nda yer almaz?

a. Etik kodlarb. Örgüt kültürüc. Rol modellerid. Ödüllendirmee. Aile

6. Örgütlerde etik davran›fl modelinde medya hangietik konular aras›nda yer al›r?

a. Bireysel faktörlerb. Örgütsel etkilerc. Ekonomik etkilerd. Yasal faktörlere. Kültürel etkiler

7. Afla¤›dakilerden hangisi örgütlerin sosyal sorumlu-luklar› aras›nda yer almaz?

a. Toplumun mefaatlerini düflünmekb. Müflterilerine karfl› sorumluluk sahibi olmakc. Yat›r›mc›lara karfl› sorumluluk sahibi olmakd. Sanata ve e¤itime katk›da bulunmake. Politika ile iç içe yer almak

8. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin sorumluluk pra-midi aras›nda yer almaz?

a. Gönüllü sorumlulukb. Ahlaki sorumlulukc. Yasal sorumlulukd. Bireysel sorumluluke. Ekonomik sorumluluk

9. Do¤ru, dürüst ve adil olmak, zarar vermekten ka-ç›nmak hangi sosyal sorumluluk piramidi içersinde yeralmaktad›r?

a. Gönüllü sorumlulukb. Ahlaki sorumlulukc. Yasal sorumlulukd. Sosyal sorumluluke. Ekonomik sorumluluk

10. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin ve yöneticile-rin tüketicilere karfl› olan temel görevleri aras›nda yeralmaz?

a. ‹flletmeci çevresel faktörler hakk›nda bilgi vermelib. Sat›fl sözleflmesinin koflullar›na uyumlu olmakc. Mallar› özelliklerini tafl›mal› tüketicilere do¤rula-

r› anlatmal›d. Yalandan kaç›nmal›e. Bask› ve zorlamadan kaç›nmal›



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerde Etik Kavram›n›nÖnemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik D›fl› Örgütler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Davran›fl ModelindeÖrgütsel Etkiler” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerde Etik Davran›flModeli” fleklini yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin Sosyal Sorumluluk-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal So-rumluluklar›” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Pirami-di” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin D›fl GruplaraOlan Etik Sorumluluklar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

‹fl eti¤i çerçevesinde gelifltirilen görüfllerin önemli birbölümünün hareket noktas› ahlaki sorumlulu¤a sahipolmalar›d›r. Bu ahlaki sorumluluk aç›s›ndan iflletmele-rin sahip olduklar› etki alanlar› alt› boyutta incelenebi-lir. Bunlar ekonomik güç, sosyal ve kültürel güç, tekno-lojik güç, politik güç, fiziki çevre üzerindeki güç, bireyüzerindeki güçlerdir.

S›ra Sizde 2

Yap›lan incelemeler örgütlerde pek çok etik d›fl› konu-lar›n yer ald›¤› gözlemlenmektedir. Örne¤in k›sa dö-nemli karlara önem vermek, haks›z performans de¤er-lendirmeleri yapmak,etik problemlerin çözümünü hafi-fe almak, çal›flanlara kötü muamele yapmak vb. gibi.Bunlardan birinin di¤erlerinden daha önemli oldu¤unusöylemek güçtür. Çünkü hafife al›nan her bir problem,baflka problemlerin oluflmas›na yol açabilecektir.

S›ra Sizde 3

Örgütlerde etik davran›fl modelinde görüldü¤ü gibietik davran›fl modelinin merkezinde bireyler yer al-maktad›r. Çünkü bireylerin etik d›fl› davran›fllar› ör-gütlerde gerçekleflti¤inde model olma, kültürel birdavran›fl olarak yerleflme, norm ve de¤erleri olufltur-mada etkin olacakt›r.

S›ra Sizde 4

Günümüzde iflletmelerin yapabilecekleri gönüllü so-rumluluklar toplumun iflletmelerin istedi¤i etkinlikler-dir. Örne¤in sanata ve e¤itime yap›lan mali desteklerbu tür sorumluluklara örnek olarak verilebilir.

S›ra Sizde 5

Türkiye’de etik d›fl› konular›n en yayg›n oldu¤u sek-tör bas›n ve sa¤l›k sektörüdür. Kamu sektörüde ge-nelde etik d›fl› konularla s›k s›k gündeme gelen özel-likle beyaz yakal› çal›flanlar› ile s›k s›k araflt›rmalarakonu olmufltur. Meslek olarakta siyasetçiler, polisler,doktorlar, gümrükçüler etik d›fl› konular da gündemegelmifllerdir.

S›ra Sizde 6

Küreselleflme sürecinin ifl eti¤i üzerindeki etkisini üçboyutta inceleyebiliriz. ‹lki; küresel piyasada rekabetavantaj›n›n elde edilmesinde insanlar›n tutum ve davra-n›fllar›n›n etkisinin artmas›d›r. ‹kincisi; ekonomik iliflki-lerde uluslararas› etik vizyonun ve ilkelerin gücününhissedilmesidir. Üçüncüsü ise küreselleflme ile birlikteuluslar aras› uzman kurulufllar taraf›ndan etik kodlar›nbelirlenmesi ve kullan›lmas›d›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Ar›kan, S. (1995). ‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk:

Ankara, H.Ü. ‹.‹.BF. Dergisi.Carroll Archis B. (1991). The Pyramid of Social Res-

ponsibility. New York: Business Horizons.Certo Samuel C (1997). Modern Management. New

Jersey: Prentice Hall International Inc.Cooke Robert Allan (1991). “Danger Signs of Unethical

Behavior. How to Determine if Your is at EthicalRisk” Journal of Business Ethics. 10.

Desjarding Joseph R. Mc Cll J. (1990) Contemporary

Issues ›n Business Ethics (2d. ed Belmont:C.A.Wadsworth Publishing Co: 1990).

Garett Thomas, Konoski Richard J. (1986). Business

Ethics, Englewood Cliff Prentice Hall, New JerseyGiffin Ricky W. Ebert Ronald J. (1996) Business Prenti-

ce Hall International Inc., Englewood Cliffs, NewJersey.

Gillian C. (1977). In Different Voice:Women’s Conepti-ons of Self and Moral›ty, Harward Educational

Review (November).Gök S. (2008). ‹fl Eti¤i ve Ahlak› Aras›ndaki ‹liflki ve

Çal›flma Yaflam›nda ‹fl Eti¤ini Etkileyen Faktör-

ler. Uluslararas› ‹nsan Bilimleri Dergisi, Cilt:5, Say› 1.Gök S. (2009). Çal›flma Yaflam›nda ‹fl Eti¤i:Bir Alan

Araflt›rmas›. Sosyal Siyaset Konferanslar›, ‹s-tanbul Üniversitesi, Yay›n N›. 4872, ‹ktisat Fakültesi,Yay›n No:604. ‹stanbul.

Hoffman M. Fraderick W. Robert E. (1995) Business

Ethics Readings and Cases in Corparate Mora-

lity. Mc Graw Hill Inc. New York.K›lcullen Mauren, Ohles Judith Koastra (1999). At Least

Do No Horm: Sources on the Changing Role of

Business Ethics and Corporate Social Rospon-

sibility. Reference Services Review.K›rel Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar Yöneti-

mi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir: Anado-lu Üniversitesi Yay›nlar› No:168.

Kreitner Robert, Knick:Angelo (1997). Organizational

Behavior. New York: Irwin Mc Graw Hill,

Lewis P.V. (1985) Defining Business Ethics. Journalof Business Ethics.

Mc Hugh (1992). ‹fl Ahlak›. ‹stanbul: TUS‹AD Yay›nlar›,Orman S.Parlak Z.(2009). ‹flletmelerde ‹fl Eti¤i, ‹stan-

bul:Ticaret Odas›.

Özdemir S. (2009 Günümüz Türkiye’sinde Akademik ‹flAhlak› Çal›flmalar›na Genel Bak›fl. ‹stanbul: ‹fllet-

melerde ‹fl Eti¤i.

Özgen H.Yalç›n A. Öztürk A. (1994).Ça¤dafl ‹flletmeler-de ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk Anlay›fl›. Kuflada-s›, ‹zmir: 2. Yönetim Kongresi Dokuz Eylül Üni-versitesi ‹flletme Fakültesi Yay›nlar›.

Özgener fievki (2004). ‹fl Ahlak›n›n Temelleri Yönet-

sel Bir Yaklafl›m. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›mRonald Sims R. (1991). The Institut›onalization of Orga-

nizational Ethics, Journal of Business Ethics.

Schulze N.(1997) ‹flletme Eti¤i Konusuna Kavramsal

Bir Yaklafl›m. Amme ‹daresi Dergisi. Cilt 30, S.4,Aral›k.

Sternberg Elaine (1994) Just Business Ethics London:Warner Books.

fiimflek fi.Akgemici T. Çelik A. (1998). Davran›fl Bilim-

lerine Girifl ve Örgütlerde Davran›fl, Ankara, No-bel Yay›n Da¤›t›m.

Velasquez M.(1988). Business Ethics Concepts and

Cases, 2.Bas›m Prentice Hall, Englewood Cliffs, NewYork.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹flletme içi paydafllar› tan›mlayabilecek,Yönetim kurullar›n›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,Yöneticilerin ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,Çal›flanlar›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹ç Paydafllar• De¤erlerle Yönetim• Ahlakl› Yönetici• Da¤›t›m Adaleti• ‹fllem Adaleti• Etkileflim Adaleti• Ay›r›mc›l›k

• Psikolojik fiiddet• ‹flgören Mahremiyeti• Psikolojik Sözleflmeler• Bilgi Asimetrisi• Presenteeism• Whistleblowing• ‹çeriden Ö¤renenlerin Ticareti

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI• ‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi

AHLAKI• ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI

‹flletme ‹çineYönelik ‹fl AhlakiKonular›


‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI‹flletmeler dinamik bir çevre içinde faaliyet gösteren sistemlerdir. Sistem düflünce-sine göre her sistem, kendinden daha büyük bir sistemin alt sistemidir. Bu durumbütün sistemlerin kendinden küçük alt sistemlerden olufltu¤u anlam›na da gelir.Bütün bu sistemler birbirleriyle iletiflim ve etkileflim içerisindedir. ‹flletmeler de buanlamda birçok farkl› çevresel faktörden etkilenmekte, birço¤unu da etkilemekte-dirler. ‹flte, do¤rudan ve dolayl› olarak iflletmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve ifl-letme faaliyetlerini etkileyen bu faktörlerin her birine paydafl ad› verilmektedir.

Önceki bölümlerde de belirtildi¤i gibi iflletmeler çok say›da paydafla sahiptir.Bu paydafllardan kimi devlet, müflteriler, rakipler, medya, tedarikçiler, toplum vedo¤al çevre gibi d›fl çevresel; kimisi de yöneticiler, çal›flanlar, hissedarlar ve sendi-kalar gibi iç çevresel paydafllard›r.

‹flletmelerin tüm paydafllar›na karfl› onlar›n ç›kar ve beklentilerini olabildi¤incedengeli biçimde gözetecek bir flekilde yönetilmeleri önemli bir yönetsel beceri ol-du¤u kadar, ayn› zamanda ahlaki bir sorumluluktur. Bu sorumluluk ise öncelikleolarak iflletmelerin temel unsurlar› olan iç paydafllara yönelik ahlaki tutum ve dav-ran›fllar›n do¤ru belirlenmesini ve yönetilmesini gerektirmektedir. Bu bölümde ifl-letmelerin do¤rudan iç paydafllar› olan yönetim kurullar›, üst yöneticiler ve çal›flan-larla iliflkili ifl ahlak› konular› üzerinde durulacakt›r.

Ahlaki sorumluluklar bir karfl›l›kl›l›k içerir. Bu anlamda bütün paydafllar›n bir-birlerine karfl› ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r. ‹ç paydafllara yönelik ifl ahla-k› konular› aç›klan›rken bu çerçeveden yaklafl›larak her bir iç paydafl›n di¤erlerinekarfl› olan ahlaki sorumluluklar› karfl›l›kl› olarak ele al›nm›flt›r.

‹fl Ahlak› Dergisi 2008 y›l›nda ‹ktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i (‹G‹AD) taraf›ndan ya-y›nlanmaya bafllanan uluslararas› hakemli bir dergidir. Bu dergide, kitab›m›zdaki konu-larla ilgili çok say›da bilimsel araflt›rma bulabilirsiniz.

‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi AHLAKI‹flletmeler belirli amaçlar do¤rultusunda iflletme yöneticileri taraf›ndan yönetil-mektedirler. ‹flletmelerde, iflletmenin birtak›m özelliklerine ba¤l› olarak farkl› dü-zeylerde ve say›larda yöneticiler bulunabilmektedir. ‹flletme yöneticilerinin ifl ah-lak›yla iliflkili tutum ve davran›fllar› da iflletme yönetimi içerisindeki konumlar›nagöre de¤iflebilmektedir.

‹flletme ‹çine Yönelik ‹flAhlaki Konular›

Paydafl: ‹flletmelerinfaaliyetlerinden etkilenen veiflletme faaliyetlerinietkileyen tüm kesimleri ifadeetmekte kullan›lan birkavramd›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹flletmelerde iflletmenin büyüklük, sektör, yasal konum veya stratejilerine ba¤l›olarak farkl›laflan çeflitli yönetim kademeleri görev almaktad›r. En üst düzeyde yö-netim kurulu bulunur. Yönetim kurulunun üzerinde bir genel kurul varsa da genelkurullar genellikle çok temel baz› kararlar d›fl›nda do¤rudan yönetime müdahale-de bulunmazlar. Daha sonra iflletmenin do¤rudan yöneticisi konumunda bulunanCEO, genel müdür, iflletme müdürü veya fabrika müdürü gibi unvanlara sahip yö-neticiler ve yard›mc›lar›ndan oluflan üst yöneticiler, bunlar›n alt›nda da bölüm yö-neticileri ve yard›mc›lar› yer almaktad›r. Bu bölümde özellikle yönetim kurulu veüst düzey yöneticilerin ifl ahlak›yla ilgili sorumluluklar› üzerinde durulacak, bölümyöneticileriyle ilgili bilgiler bir sonraki ünitede insan kaynaklar› yönetimi ve etikiliflkisi incelenirken ele al›nacakt›r.

Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar›Yönetim kurulu iflletmeleri do¤rudan yönetmese de do¤rudan yöneticileri ata-yan, iflletmeyle ilgili en önemli kararlar› alan, iflletmelerin temel stratejilerini be-lirleyen ve bütün paydafllar ad›na iflletmeyi denetleyen organd›r. Özellikle ku-rumsal yönetim anlay›fl›n›n geliflmesiyle birlikte yönetim kurullar›n›n önemi art-m›flt›r. Bu nedenle yönetim kurulu üyelerinin d›fl çevresel geliflmeleri iyi takipeden ve objektif karar alabilen kiflilerden oluflmas› gerekmektedir. Son y›llardabirçok ülkede yönetim kurullar›nda iflletme veya aile d›fl›ndan ba¤›ms›z üyele-rin bulunmas›na yönelik e¤ilimler artmaktad›r. Yönetim kurullar› iflletmenin enüst düzey karar alma organ› oldu¤undan iflletmenin ifl ahlak›yla ilgili bütün tu-tum ve davran›fllar›n› belirleyebilecek ve yönetebilecek konumdad›r. Yönetimkurullar›n›n ifl ahlak›yla ilgili en önemli iki sorumlulu¤u bulunmaktad›r: ‹fl ahla-k›na yönelik temel stratejiyi belirlemek ve ifl ahlak›n› kurumsallaflt›racak ad›m-lar› atmak.

Temel ‹fl Ahlak› Stratejisinin BelirlenmesiYönetim kurullar› iflletmelerinin bir bütün olarak ifl ahlak›na yönelik “duruflunu”belirlemelidirler. Bu durufl, iflletmenin iflleyifli s›ras›nda ortaya ç›kabilecek ahla-ki ikilemlerin çözümünde yöneticilere rehberlik edecektir. Bu anlamda temelbir ifl ahlak› stratejisi belirlenmesi öncelikle yönetim kurullar›n›n üst yöneticile-re karfl› ahlaki bir sorumlulu¤udur. Muhtemel ifl ahlak› problemlerine yönelikolarak birkaç farkl› strateji belirlenebilir. ‹flletmeler iflleyifl ile ilgili kararlar›n›al›rken ifl ahlak› konular›na karfl› ilgisiz kalarak sadece yasal zorunluluklarla ye-tinebilirler. Ya da sadece iflletme imaj›n› çok olumsuz etkileyebilecek ahlaki so-runlar› engellemeye yönelik bir en az zararla atlatma stratejisi izleyebilirler. An-cak gerçekten ahlaki bir yönetim göstermenin en alt s›n›r› etik kodlar fleklindebelirli ahlaki standartlar›n belirlenmesi ve onlara uyum sa¤lanmaya çal›fl›lmas›-d›r. Ahlaki davran›fllar›n belirli standartlara uyma davran›fl›n› aflarak bir kültürhaline getirilmesi de strateji olarak belirlenebilir. En geliflmifl ahlaki strateji iseiflletmenin tüm kademelerindeki karar alma mekanizmalar›n›n öncelikli kriteri-nin etik ilkeler ve ahlaki bak›fl aç›s› olmas›d›r. Yönetim kurullar›, bu stratejiler-den hangisini benimseyece¤ine karar vermeli ve benimsedi¤i stratejiyi iflletme-nin en önemli de¤erlerinin ve hedeflerinin ifadesi olan iflletme misyon ve viz-yonuna yans›tmal›d›r.


Yönetim kurulu: Yönetimkurullar› sermayeflirketlerinde ortaklar›n veüçüncü flah›slar›n hak veç›karlar›n›n korunmas›amac›yla genel kurultaraf›ndan seçilen paysahibi gerçek kiflilerdenoluflur.

Yönetim kurulu aç›s›ndan temel ifl ahlak› stratejisinin belirlenmesinden sonra-ki aflama belirlenen ifl ahlak› anlay›fl›n›n iflletmede kurumsallaflt›r›lmas›d›r. ‹fl ahla-k›n›n kurumsallaflt›r›lmas›nda izlenebilecek yöntemler üç bafll›k alt›nda özetlenebi-lir: De¤erlerle yönetim, etik örgütsel kültür ve iklimin oluflturulmas›, etik kodlar›noluflturulmas›.

De¤erlerle Yönetim‹flletmelerin içerisinde faaliyet gösterdikleri çevresel faktörler sürekli de¤iflmekte-dir. Üretme, satma, kay›t tutma, insan gücünü yönetme gibi temel iflletmecilik ifl-levlerinin yöntem ve teknolojileri her geçen gün yenilenmektedir. Belli özelliklerioldu¤u için ifle ald›¤›m›z çal›flanlar›n o özellikleri birkaç y›l sonra ifle yaramaz ha-le gelebilmektedir. Bu nedenle iflletmelerin bu h›zl› döngüyle bafla ç›kabilmek içindaha az de¤iflen ve sürekli ayakta kalmaya katk›da bulunabilecek bir fleylere, yanide¤erlere sar›lmas› gerekmektedir. Örne¤in, bir iflletmede sürekli ö¤renmenin birde¤er olarak benimsenmifl olmas› o iflletmedeki çal›flanlar›n kendilerini ifl dünya-s›ndaki geliflmelere uygun biçimde gelifltirmelerinin önünü açacak, kiflisel geliflim-lerini sadece insan kaynaklar› birimlerinin sa¤layacaklar› e¤itimlere b›rakmayacak-lard›r. Bu çerçevede iflletmeler tak›m çal›flmas›, verimlilik, yarat›c›l›k, öneri getir-me, de¤iflim, sorumluluk alma, sorun çözme gibi de¤erleri iflletmelerde paylafl›l›rhale getirmeye çal›flmaktad›rlar.

‹flletmeler için ahlaki de¤erlerin neler oldu¤unun belirlenmesi ve tan›mlanma-s›n›n ard›ndan s›ra o de¤erlerin çal›flanlar taraf›ndan benimsenmesini sa¤lamayagelmektedir. Bu konuda en önemli rol yöneticilere düflmektedir. Dolay›s›yla yöne-tim kurullar› öncelikle kendilerine hesap verme durumunda olan üst yöneticilerinher türlü davran›fllar›nda ve ald›klar› kararlarda misyon ifadelerinde kendini göste-ren kurum de¤erlerine uygun davranmalar›n› sa¤lamaya yönelik tedbirler almal›-d›rlar. Yöneticilerin de¤erlere ba¤l›l›k konusunda gösterecekleri hassasiyet çal›flan-lara da yans›yacakt›r. Çünkü çal›flanlar özellikle de ahlaki konulardaki davran›flla-r›n› ortaya koyarken öncelikle amirlerini izlemekte ve örnek almaktad›rlar. Yöne-tim kurullar›n›n yöneticileri bu flekilde davranmaya teflvik etmeleri iflletmenin mis-

1256. Ünite - ‹fl letme ‹ç ine Yönel ik ‹fl Ahlaki Konular ›

fiekil 6.1

Yönetim Kurulu ve‹fl Ahlak›, (Stewart,1996, 01).

‹fl ahlak›: ‹flletmelerin en üstdüzey karar organlar› olarakyönetim kurullar›, çeflitliyöntemler kullanarakiflletmelerinde ifl ahlak›anlay›fl›n›nkurumsallaflmas› için çabasarf etmelidirler.

De¤erler; do¤ruluk,dürüstlük, sayg›, nezaket,fleffafl›k, hatay› kabullenme,özür dileme gibi temel ancakk›sa süredeö¤renilemediklerinden kal›c›hale gelmeleri için çabagösterilmesi gereken ahlakierdemlerdir.

yonuna uygun davranmas›n› sa¤layarak iflletmenin hem çal›flanlar, sendikalar veiflletme sahipleri gibi iç paydafllara hem de müflteriler, toplum, devlet ve do¤al çev-re gibi d›fl paydafllara yönelik ahlaki sorumluluklar›n›n gere¤ini yerine getirmifl ol-mas›n› sa¤layacakt›r.

Çal›flma hayat›nda özellikle iletiflim teknolojilerinin katk›s›yla iflletme faaliyetle-rinin boyutlar› ve etki alanlar› çok genifllemifltir. Giderek daha fazla çal›flan dahaçok say›da paydaflla etkileflim içerisine girmektedir. Çal›flanlar›n faaliyetlerini ger-çeklefltirirken her türlü tutum ve davran›fllar›nda do¤ruluk, dürüstlük, sayg›, neza-ket, fleffafl›k, hatay› kabullenme, özür dileme gibi ahlaki de¤erlere sahip olmalar›için gerekli özendirme programlar› düzenlenmelidir. Bu tip de¤erleri uygulamayakoyan çal›flanlar ödüllendirilmelidir. Örne¤in, spor sahalar›ndaki fair-play uygula-malar›n›n yayg›nlaflmas› için Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi her y›l çeflitli dallar-da ödüller vermektedir. ‹flletme üst yönetimleri de benzer flekilde, son y›llarda yay-g›n olarak uygulanmaya bafllanan ay›n çal›flan› seçimlerinde ekonomik de¤erlerkadar ahlaki de¤erlerin de ödüllendirilmesi yönünde çal›flmalar yapabilirler. ‹fllet-melerde etik de¤erlerin benimsenmesi, etik bir örgütsel iklimin oluflmas›na da kat-k› sa¤layacak, oluflturacak etik kodlara da temel oluflturacakt›r.

‹flletmeler acaba ay›n çal›flan› seçimlerinde hangi kriterleri dikkate al›yorlar? ‹nternetüzerinden k›sa bir araflt›rma yaparak ifl ahlak›na yönelik de¤erlerin bu kriterler aras›ndane ölçüde yer ald›¤›n› görebilirsiniz.

Etik Örgütsel Kültürün ve ‹kliminin Oluflturulmas›‹flletmeler sadece araç-gereç, malzeme-makine ve belli talimatlar dahilinde bunla-r› kullanan insanlardan oluflan bir ortam de¤ildir. Örgütlerin bir de görünmeyenyönleri bulunmaktad›r. Bu görünmeyen yön; bütün çal›flanlar›n bildi¤i, paylaflt›¤›ve uydu¤u, ama hiçbir yerde yaz›l› olmayan birtak›m de¤er, inanç, tutum ve var-say›mlardan oluflan örgüt kültürüdür. ‹flletme normal faaliyetlerini yürütürken bel-li bir anda çeflitli plan, politika ve prosedürlerin uygulanmas› s›ras›nda, çal›flanla-r›n ve yöneticilerin örgüt kültürünü anlama ve yorumlamalar›yla ortaya ç›kan ha-va da örgüt iklimi olarak ifade edilmektedir.

Etik kodlar çal›flanlar aç›s›ndan uyulmas› zorunlu ahlaki davran›fl standartlar›n› belirler-ken ahlaki örgüt kültürü ve iklimi daha gönüllü ve do¤al bir uyumu ifade eder.

Örgüt iklimi, çal›flanlar›n örgüt kültürü hakk›ndaki alg›lamalar›n› yans›tan birkavramd›r. Çal›flanlar iflletme içerisinde görevlerini yerine getirirlerken uyacaklar›ahlaki prensipler e¤er örgüt kültürü içerisinde yer etmiflse, ortaya ç›kacak örgüt ik-limi de ahlaki olacakt›r. Etik kodlar bir anlamda ahlaki uygulamalar› zorunlu ola-rak yerlefltirmeye çal›fl›rken, etik bir örgütsel iklim çal›flanlar›n ahlaki davranmay›gönüllü, hatta kimi zaman do¤al bir davran›fl biçimi olarak alg›lad›klar›n›n göster-gesi olacakt›r. Örgüt kültürü ile ilgili yap›lan araflt›rmalar iflletmelerin belirli türde-ki örgüt kültürlerini iflletmelerine benimsetebildikleri takdirde ekonomik anlamdarekabet avantaj› elde edebileceklerini göstermektedir. Belli örgüt kültürlerinin ifl-letmelerde yayg›n kabul görmesi için o kültürlerin çal›flanlar taraf›ndan benimsen-mesi gerekmektedir. Bu amaçla etik kodlar›n gelifltirilmesi gibi yöntemler yan›ndaetik e¤itimi programlar› düzenlemek, etik komiteleri oluflturmak, etik d›fl› davra-n›fllar›n bildirilmesini kolaylaflt›racak sistemler kurmak gibi uygulamalara gidil-mektedir. Bu gibi somut yöntemlerin yan› s›ra her düzeyden yöneticilerin tutum ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



davran›fllar›nda belli ahlaki prensiplere uygun davrand›klar›n›n çal›flanlarca görül-mesi de etik örgüt ikliminin oluflmas›nda etkili olmaktad›r. Bir iflletmede belli ör-güt kültürünün oluflmas› ve benimsenmesi uzun zaman almaktad›r. Dolay›s›yla yö-netim kurullar› iflletmelerinde etik örgüt kültürünün yerleflmesi için belli bir prog-ram dahilinde gerekli planlamalar› yapmal› ve uygulamalar› izlemelidir.

Örgüt kültürü daha derin bir örgütsel olguyu yans›t›rken, örgüt iklimi kültürün çal›flandavran›fllar›na yans›yan daha yüzeysel bir boyutunu ifade etmektedir.

Etik Kodlar›n›n Oluflturulmas›Etik kodlar iflletmelerde geçerli ahlak kurallar›n›n neler oldu¤unu, iflletme aç›s›n-dan, ahlaki aç›dan kritik karar durumlar›nda neyin ahlaki neyin ahlak d›fl› kabuledildi¤inin belirtildi¤i kurallar dizisidir. Etik kodlar hem uyulmas› gereken ahlakiprensipleri hem de bu prensiplere uyulmamas› durumunda gündeme gelecek yap-t›r›mlar› içermektedir. Bu kodlar›n önceden belirlenmesi ahlaki aç›dan problemlidurumlarda karar almak zorunda kalan yöneticilere zaman ve tutarl›l›k kazand›ra-cakt›r. Etik kodlar her fleyden önce iflletmenin temel de¤erleri ile iliflkili oldu¤un-dan, etik kodlar›n belirlenmesi ve uygulaman›n takip edilmesi öncelikle en üst dü-zeydeki yönetim kademelerinin yani yönetim kurulunundur. Etik kodlarla ilgili ay-r›nt›l› bilgi 8. ünitede verilmektedir.

Etik kodlar hem uyulmas› gereken ahlaki prensipleri, hem de bu prensiplere uyulmamas›durumunda gündeme gelecek yapt›r›mlar› içermektedir.

Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar›Yönetim kurullar› iflletmeler için ahlaki bir çerçeve oluflturduktan sonraki aflamadaifl yöneticilere düflmektedir. ‹flletmelerin günlük faaliyetlerinin planlanmas›, örgüt-lenmesi, koordinasyonu, yönlendirilmesi ve denetlenmesi anlam›nda yöneticilerbaflta kendilerini görevlendiren yönetim kurullar› olmak üzere emirlerinde çal›flanla-ra ve di¤er paydafllara yönelik çeflitli ahlaki sorumluluklar üstlenirler. Bir anlamdayöneticiler her iki tarafa karfl› da ahlaki sorumluluklar tafl›d›klar›ndan yönetim kurul-lar› ve di¤er paydafllar aras›nda bir köprü görevi görmektedirler. Bu nedenle iflletmeyöneticilerinin en önemli görevi ahlaki bir yönetim modeli ortaya koyan birer ahlak-l› yönetici olmakt›r. Özellikle Türkiye gibi bireycilikten ziyade toplulukçulu¤un önplanda oldu¤u paternalist kültürlerde ahlaki tutum ve davran›fllar›n benimsenme-sinde ahlakl› yöneticilerin pay› çok daha yüksektir. Ahlakl› yöneticiler uzun vadedeiflletmelerinde bütün kademelerde çal›flanlar için ahlaki davran›fl› bir norm haline ge-tirmeye çabalarlar. Bu çabalar›n önemli bir k›sm› çal›flanlara yönelik olmakla birlik-te yöneticilerin di¤er paydafllara karfl› da çeflitli ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r.Etik liderlik, kat›l›mc› yönetim, adalet ve insan haklar›na sayg› çal›flanlara yönelik ah-laki sorumluluklar› ifade ederken dürüstlük ve fleffafl›k da daha çok yönetim kurul-lar›na ve di¤er paydafllara yönelik ahlaki sorumluluklar aras›ndad›r.

Etik LiderlikHer yönetici lider de¤ildir. Liderlik ve yöneticilik aras›ndaki en önemli farkl›l›klar-dan biri yöneticilerin astlar›n› yasal bir güçle idare etmelerine karfl›n, liderlerin ta-kipçilerini gönüllü olarak yönlendirebilmeleridir. Elbette ahlaki prensipleri önem-seyen tüm ahlakl› yöneticiler çal›flanlar› aras›nda etik prensiplerin yayg›nlaflmas›n›sa¤lamaya çal›flacaklard›r. Bunun için etik kodlar›n uygulanmas›n› takip edecekler,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Etik kodlar: ‹flletmelerdegeçerli ahlak kurallar›n›nneler oldu¤unu, iflletmeaç›s›ndan ahlaki aç›dankritik karar durumlar›ndaneyin ahlaki neyin ahlak d›fl›kabul edildi¤inin belirtildi¤ikurallar dizisidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TPaternalizm: Toplum veyaaile yönetimlerinde en uygunyönetim yap›s›n›n hiyerarflikyap› oldu¤u ve iflleyiflle ilgilikararlar›n da bu hiyerarflininen üstünde bulunan idealliderler taraf›ndan al›nmas›gerekti¤ini kabul edenyönetim sistemi.

Ahlakl› yönetici: Ahlakl›yöneticiler çal›flanlarlaetkileflim içerisinde, ahlakide¤erlerin paylafl›l›pbenimsenmesini sa¤lamayadönük uygulay›c›,ödüllendirici ve hesap vericirol modelleri ortaya koyarlar.

etik komiteleri kuracaklar, gerekli ödüllendirme ve müeyyideleri uygulayacaklar-d›r. Ancak bu prensiplerin çal›flanlar taraf›ndan gönüllü olarak benimsenmesinisa¤lamak ancak etik liderlikle mümkündür. Dolay›s›yla yöneticilerin ahlaki konu-lar›n› etik liderlik anlay›fl›yla ele almalar› yöneticilerin özellikle çal›flanlara karfl› enönemli ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r. Etik liderlik, yönetim kurulu taraf›ndanbelirlenen misyona uygun flekilde ahlaki de¤erlerin paylafl›ld›¤› etik bir örgüt kül-türü oluflturulmas›na katk›da bulunmak anlam›nda yöneticilerin yönetim kurullar›-na, dolay›s›yla da iflletme sahiplerine karfl› da ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.Etik liderlik konusu 4. bölümde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.

Kat›l›mc› YönetimTürk toplumunun paternalizmin yan›s›ra öne ç›kan kültürel özelliklerinden biri degüç mesafesinin uzakl›¤›d›r. Güç mesafesi yöneten ve yönetilenler aras›ndaki güçfark›n› ifade eden bir kavramd›r. Asl›nda bütün yönetim sistemlerinde astlar ve üst-ler aras›nda bir güç fark› bulunmaktad›r. Ancak bu fark baz› kültürlerde daha faz-la hissedilmektedir. Güç mesafesi yüksek toplumlarda çal›flanlar›n yöneticileriyleiletiflim kurabilmeleri zorlafl›r. Ço¤u zaman güç mesafesinin büyüklü¤ü yöneticile-rin ifllerine de gelebilir. Yöneticilerin ofislerinin döflenmesinden bindikleri araçla-ra, yöneticiyle görüflmek için afl›lmas› gereken bürokratik aflamalardan yöneticikarfl›s›nda tak›n›lmas› gereken beden diline kadar pek çok sembol yöneticilerinyüksek statülerini göstermelerine imkan tan›r. Ortada yasal bir engel olmasa bileçal›flanlar›n alg›lamalar›ndan kaynaklanan bu durum zamanla çal›flanlar›n iflletme-ye katk›lar›n› engelleyen bir hal alabilir. Ancak bu durum her fleyden önce ahlakide¤ildir. ‹flletmelerde çal›flanlar›n hangi statüde olurlarsa olsunlar birbirlerine öncebirer insan olarak davranmalar›, görevlerinden kaynaklanan baz› farkl›l›klar› kifli-sel ayr›cal›klar olarak kullanmamalar› gerekmektedir. Dolay›s›yla çal›flanlar›n güçmesafesinden kaynaklanan olumsuz alg›lamalar›n› ortadan kald›rmak da yönetici-lerin çal›flanlara karfl› ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.

Kat›l›mc› yönetim anlay›fl› güç mesafesinden kaynaklanan sorunlar› en aza indir-mede önemli bir katk› sa¤lar. Günümüzde pek çok yeni yönetim anlay›fl› çal›flanla-r›n güçlendirilmesini, çal›flanlar›n önerileriyle yönetime kat›lmas›n› teflvik etmekte-dir. Bu yaklafl›mlar, iflletmeler aç›s›ndan karl›l›¤› art›racak yöntemler olman›n yan›n-da ifl ahlak› aç›s›ndan da çal›flanlara hak ettikleri sayg›y› göstermenin arac›d›rlar.

AdaletAdalet, belki de yöneticilerin astlar›na karfl› en önemli ahlaki sorumlulu¤u olarak ka-bul edilebilir. Tarih boyunca aile yönetiminden ülke yönetimine, okul yönetimindenflirket yönetimine, bir yönetim iliflkisinin bulundu¤u her yerde yöneticilere yöneliken büyük beklenti adaletli bir yönetim sergilemeleridir. Adalet, k›saca her hak sahi-binin hakk›n›n gözetilmesi olarak tan›mlanabilir. ‹flletmeler aç›s›ndan ise al›nan ka-rarlarda çal›flanlar aras›nda herhangi bir nedenle ay›r›m yap›lmamas› anlam›na gelir.Adalet her ne kadar baz› yasal düzenlemelere konu olmuflsa da yöneticilerin adildavran›fllar›n›n s›n›rlar›n›n belirlenmesinde her zaman yasalar yeterli olmayabilir. Birbaflka deyiflle yöneticilerin sadece adaletle ilgili yasal düzenlemelere uygun davran-malar› adil bir yönetim sergiledikleri anlam›na gelmeyebilir. Adaletin as›l ortaya ç›k-t›¤› alan, çal›flanlar›n adalete yönelik alg›lamalar›d›r. Bu alg›lamalar ise örgüt kültü-rü, toplumsal beklenti ve inan›fllar gibi farkl› unsurlardan etkilenebilir.

Adalet kimi zaman kanunlarla belirlenmifl s›n›rlara sahip olsa da ço¤u zaman din ve ahlakgibi yaz›l› olmayan kurallarla da iliflkili bir kavramd›r.


Güç mesafesi: Hiyerarflikyap›larda afla¤› düzeydekiçal›flanlar›n üst düzeydekiyöneticilerle aralar›ndakigüç da¤›l›m›n›n eflitsizli¤inedair alg›lamalar›n› ifadeeden bir kavramd›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹flletmelerde adalet konusu üç farkl› aç›dan ele al›nmaktad›r: Da¤›t›m adaleti,ifllem adaleti ve etkileflim adaleti. Da¤›t›m adaleti, iflletme kaynaklar›n›n ve so-rumluluklar›n, ödül ve cezalar›n eflit olarak da¤›t›lmas› anlam›na gelmektedir. Ça-l›flanlar bu konularda bir eflitlik beklentisi içindedirler. Bu beklenti çal›flanlar›n sa-dece kendilerinin ald›¤› ödül ve cezalarla de¤il baflkalar›n›nkilerle de ilgilendikle-rini ve karfl›laflt›rmalarda bulunduklar›n› göstermektedir. Bu anlamda herkesin haketti¤i ücreti almas›, ödüllendirmelerden ve sosyal yard›mlardan adil biçimde yarar-lanmas›, iflyerindeki görev ve sorumluluklar›n adil da¤›t›lmas›, çal›flanlara iflleriniyapabilmeleri için gerekli araç-gereç, malzeme ve imkanlar›n eflit biçimde sa¤lan-mas›, gerekli durumlarda cezalar›n adil biçimde belirlenmesi ve uygulanmas› gibiuygulamalar yöneticilerin çal›flanlara yönelik da¤›t›m adaletiyle iliflkili ahlaki so-rumluluklar› aras›ndad›r.

‹fllem adaleti ise iflletmelerin gündelik faaliyetlerini sürdürürken gerçeklefltir-dikleri birtak›m ifllemlerde, yerine getirilen süreçlerde ve takip edilen prosedürler-de çal›flanlara adil davran›lmas›n› ifade etmektedir. ‹fllem adaletine uygun bir yö-netim iflletmelerde çal›flanlar› örgütsel adalet, örgütsel ba¤l›l›k, ifl tatmini alg›lama-lar›n› ve örgütsel vatandafll›k davran›fllar›n› art›racakt›r. ‹fle alma sürecinde adayla-ra adil flartlarda bir yar›fl imkan› tan›nmas›, performans de¤erleme süreçlerindeadaletli davran›lmas›, ifle al›m ve performans de¤erleme süreçlerinde etkin geribil-dirim sa¤lanmas›, iflletmenin sa¤lad›¤› e¤itim f›rsatlar›n›n adil paylafl›m›, tüm çal›-flanlara ayn› düzeyde yönetime kat›lma imkan›n›n tan›nmas›, kariyer planlamalar›ve terfilerde herkese eflit f›rsat tan›nmas› gibi uygulamalar yöneticilerin çal›flanlarayönelik ifllem adaletiyle iliflkili ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.

‹flletmelerde adil yönetimin üçüncü boyutu da etkileflim adaletidir. Etkileflimadaleti, çal›flanlar›n birbirleriyle olan iletiflimlerinde ne ölçüde dürüst, aç›k, fleffafve duyarl› bir iliflki kurduklar›yla ilgili alg›lamalar›yla ortaya ç›kan bir kavramd›r.Bu kavram yöneticilerin, özellikle de ilk amirlerin astlar›na karfl› davran›fllar›ndasayg›l›, aç›k yürekli ve içten olmalar›na yönelik ahlaki sorumluluklar›na vurgu yap-maktad›r.

‹fllem adaleti çal›flanlar›n iflletmenin kendisine yönelik adalet alg›lamalar›yla iliflkiliyken,etkileflim adaleti daha çok çal›flanlar›n ilk amirleriyle olan iliflkileri çerçevesinde ortayaç›kmaktad›r.

‹flletmelerde adil yönetimin olmad›¤› durumlarda ortaya ç›kan baz› sorunlar›nele al›nmas› da adil ve ahlaki yönetimin çerçevesinin belirlenmesine katk›da bulu-nabilir. Ay›r›mc›l›k, ahlaki anlamda adil davran›fl›n tam tersi bir tutumu ifade eder.‹flletmelerde cinsiyet, din, etnik köken, siyasi görüfl, hemflericilik vb. nedenlerleay›r›mc›l›k uygulamalar›yla karfl›lafl›labilmektedir. Ay›r›mc›l›k, an›lan nedenlerleyöneticilerin astlar› aras›nda adil davranmamalar› durumudur. Özellikle yetki vesorumluluklar›n da¤›t›lmas›, sosyal haklar›n, kendini gelifltirme imkanlar›n›n, ücretart›fllar›n›n ve terfilerin belirlenmesi gibi durumlarda kendini gösteren ay›r›mc›l›kveya kay›rmac›l›k ahlaki olmayan bir yönetim biçimi oldu¤u gibi pek çok geliflmiflülkede yasalara da ayk›r› bir davran›flt›r.

Ay›r›mc›l›k uygulamalar› sadece cinsiyet, din, yafl, etnik köken, siyasi görüfl, hemflericilikvb. nedenlerle ortaya ç›kmaz. Bazen yöneticiler rüflvet vb. kiflisel ç›karlar› için de ay›r›m-c›l›k yapabilirler.


Bir çal›flana haks›z yere cezaverilmesi da¤›t›m adaleti ileilgili bir sorunken, baz›çal›flanlar›n performans›n›neksik ölçülmesi ifllemadaleti ile ilgilidir.Yöneticilerin baz›çal›flanlar›n fikirlerini al›pdi¤erlerini sürekli yoksaymas› da etkileflimadaleti konusunda yaflananproblemlere örnek verilebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹nsan Haklar›na Sayg›Yöneticilerin çal›flanlar›na yönelik bir k›s›m ahlaki sorumluluklar› da insan hakla-r›na sayg› bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilebilir. Bu bafll›k alt›ndaki sorumluluklar›n birk›sm› ulusal ve uluslararas› yasalarla güvence alt›na al›nm›flsa da baz› konulardahenüz tam anlam›yla yasal düzenlemeler tamamlanmam›flt›r. Çal›flanlar›n haklar›y-la ilgili en önde gelen düzenleme SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standard›d›r. Bustandart baflta Uluslararas› Çal›flma Örgütü olmak üzere pek çok uluslararas› siviltoplum örgütünün destekledi¤i ve dünya çap›nda pek çok özel ve kamu kurulu-flunun uygulad›¤› bir düzenlemedir. Bu düzenlemede iflletmelerin çal›flanlar›nakarfl› sorumluluklar› aras›nda say›lan çocuk yaflta iflçi çal›flt›rmama, zorla iflçi çal›fl-t›rmama, çal›flanlara sendika kurma ve sendikalara üye olma, toplu pazarl›k yap-ma hakk› tan›ma, afl›r› çal›flma saatleri uygulamama, asgari ücretin alt›nda ücretvermeme, ücretleri zaman›nda ödeme, sigortas›z iflçi çal›flt›rmama, uzun vadelisözleflmeler yoluyla çal›flanlara ifl güvencesi sa¤lama, girifl-ç›k›fl yapt›rarak çal›flan-lar›n tazminat almalar›n› engellememe, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili tedbirle-ri alma gibi esaslar iflletme yöneticilerinin uymalar› gereken insan haklar›yla ilgilitemel ahlaki prensipler aras›ndad›r. Bu prensiplerin yan›nda; çal›flanlarla iliflkiler-de belli bir tolerans›n ve hoflgörünün tan›nmas›, yaflanan problemlerin iyi niyetleele al›nmas›, çal›flanlar aras›ndaki sorunlar›n tarafs›zl›kla çözümlenmesi, çal›flanlararas›ndaki rekabetin istismar edilmemesi, çal›flanlar›n de¤er ve inançlar›na sayg›gösterilmesi, ibadet haklar›n›n tan›nmas› gibi uygulamalar da ahlaki aç›dan göste-rilmesi gereken davran›fllara örnek verilebilir.

‹flletmelerde insan haklar›yla iliflkili olarak yaflanan problemlerin en önemlile-rinden biri de çal›flanlara yönelik fiziksel ve psikolojik fliddet uygulamalar›d›r.Genellikle fiili sald›r› veya cinsel taciz biçiminde görülen fiziksel fliddet uygulama-lar› sadece iflletmelerde de¤il, hiçbir sosyal ortamda ahlaki aç›dan kesinlikle tasvipedilemeyecek davran›fllard›r. Bu tür durumlara karfl› çal›flanlar sadece ifl hukukuy-la de¤il, ceza kanunlar› gibi daha genel kapsaml› düzenlemelerle de güvence alt›-na al›nm›fllard›r. Ancak psikolojik fliddet uygulamalar› çok daha farkl› davran›fl bi-çimlerinden oluflmaktad›r ve ço¤u durumda çal›flanlar› korumaya yönelik yasal dü-zenlemeler yok veya yetersizdir. Her fleyden önce bu tür davran›fllar› belirlemekveya ispatlamak çok kolay olmamaktad›r. Hatta bazen yöneticiler astlar›na yönelikfliddet davran›fllar› gösterdiklerinin bile fark›nda olmamaktad›rlar. Bu nedenleözellikle psikolojik fliddet konusundaki problemlerin çözümü ahlaki bir bak›fl aç›-s›n› gerekli k›lmaktad›r.

Bir yöneticinin her sabah ifle geldi¤inde karfl›laflt›¤› içlerinden biri hariç, tümçal›flanlar› tek tek selamlad›¤› bir durumu düflünün. Veya o çal›flan›n arkas›ndandedikodular yayd›¤›n›. Bu davran›fllar ilk bak›flta yasal olarak suç say›lamasa da enaz›ndan çal›flan›n motivasyonunu düflürebilecek, hatta zaman içerisinde kiflinin iflib›rakmas›na bile neden olabilecek kadar rahats›z edici y›ld›rma davran›fllar›d›r. Yö-neticinin bir görev için ast›na asl›nda yetmeyecek bir süre vermesi ve sürenin dol-mas›na daha zaman oldu¤u halde onu her gün aray›p, bitirip bitirmedi¤ini sorma-s› durumu da duygusal bir tacizi yans›tmaktad›r. Bu durum bazen bir çal›flan›n yö-neticisi taraf›ndan di¤er çal›flanlar›n önünde aç›kça ve ac›mas›zca elefltirilmesi bi-çiminde bir zorbal›¤a da dönüflebilmektedir. Bazen ayn› statüde çal›flanlar da bir-birlerine karfl› psikolojik fliddet içeren davran›fllarda bulunsalar da, bu tür davra-n›fllar genellikle yöneticilerden kaynaklanan psikolojik fliddet davran›fllar›na birerörnektir. Psikolojik fliddet ile ilgili olarak yap›lan araflt›rmalar yöneticilerin bu tür


Psikolojik fliddet:‹flyerlerinde yöneticilerinastlar›na karfl› gösterdikleriy›ld›rma, zorbal›k, duygusaltaciz, duygusal istismar,psikolojik terör gibi farkl›kavramlarla ifade edilenolumsuz davran›fllar›n genelad›d›r.

davran›fllar göstermesinin genellikle kiflilik bozukluklar›ndan kaynakland›¤›n› gös-termektedir. Bu tür durumlar›n yaflanmamas› için iflletmelerde ahlaki bir yönetimtarz›n›n kurumsallaflt›r›lmas› gerekmektedir.

Yöneticilerin çal›flanlara yönelik ahlaki sorumluluklar›ndan birisi de iflgörenmahremiyetinin korunmas›d›r. Çal›flanlar›n mahremiyetlerinin iflletme içi baz› uy-gulamalar neticesinde ihlal edilmemesi gerekmektedir. Psikolojik fliddet konusun-da da oldu¤u gibi gerek dünyada gerekse ülkemizde iflgören mahremiyetiyle ilgi-li yasal düzenlemeler henüz tam olarak oturmufl de¤ildir. Hatta ülkemizde ifl kanu-nu çerçevesinde henüz hiç yasal düzenleme bulunmamaktad›r. Di¤er yandan özel-likle geliflmifl teknolojilerin iflletmelerde yayg›n biçimde kullan›mlar›n›n artmas›ylabirlikte çal›flanlar›n mahremiyetlerinin ihlal edilmesi flikayetleriyle daha s›k karfl›la-fl›lmaktad›r. Bu nedenle çal›flanlar›n mahremiyetinin korunmas› konusu da ifl ahla-k› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.

‹flgören mahremiyetinin ihlali ile ilgili sorunlar iflletmelerde genellikle üç farkl›alanda ortaya ç›kmaktad›r. Birinci alan, telefon ve bilgisayar gibi bilgi ve iletiflimteknolojilerinin kullan›m›n›n engellenmesi, s›n›rland›r›lmas› veya izlenmesidir.‹kinci alan, çal›flanlar›n performanslar› veya davran›fllar›n›n kameralar arac›l›¤›ylagözetlenmesi ve kayda al›nmas›d›r. Üçüncü alan ise ifl baflvurusu aflamas›ndan bafl-lamak üzere çal›flma hayat› boyunca çeflitli süreçlerde iflletmeler taraf›ndan topla-nan çal›flanlara ait kiflisel bilgilerin saklanmas›, paylafl›m› ve güvenli¤idir. ‹flletme-ler bu üç farkl› alanda çok çeflitli teknolojik imkanlarla çal›flanlara yönelik izlemefaaliyetlerinde bulunmaktad›rlar. Güvenlik, verimlilik ve performans ölçümü butür faaliyetlerin iflletmeler taraf›ndan öne sürülen en önemli gerekçeleridir. Bunakarfl›l›k çal›flanlar›n bir k›sm› izleme faaliyetlerini kimin çal›fl›p çal›flmad›¤›n›n be-lirlenmesi aç›s›ndan faydal› bulsa da di¤er bir k›sm› bu tür uygulamalar›n kifliselmahremiyetlerini ihlal etti¤ini ileri sürmektedirler. ‹flletmelerin kimi zaman hakl›gerekçelerle uygulad›¤› izleme yöntemlerinin iflgören mahremiyetini ihlal etmeye-cek flekilde tasarlanmas› ve uygulanmas›, elde edilecek bilgilerin ahlaki bir çerçe-vede korunmas› ve de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Yöneticilerin bu anlamda or-taya koyacaklar› ahlaki sorumluluk yaklafl›m›, karfl›l›kl› güveni art›rarak bu tür uy-gulamalardan en verimli flekilde yararlan›labilmesini de kolaylaflt›racakt›r.

‹flletmeler taraf›ndan uygulanan iflyeri ve çal›flanlar› izlemeye dönük faaliyetler çal›flanlar ta-raf›ndan her zaman olumsuz görülmemektedir. Kimi çal›flanlar iflini gerçekten iyi yapt›klar›-n›n objektif olarak de¤erlendirilebilmesi için bu tür uygulamalar› tasvip edebilmektedirler.

DürüstlükYöneticilerin çal›flanlara yönelik ahlaki sorumluluklar› yan›nda yönetim kurullar›-na ve hissedarlara yönelik ahlaki sorumluluklar› da bulunmaktad›r. Bunlar›n enbaflta geleni de dürüstlüktür. Dürüstlük, do¤ruluk, sözünü tutma gibi kavramlar in-sanlar aras›nda güveni tesis eden en önemli ahlaki erdemlerdir. ‹nsanlar aras›nda-ki sözleflmelerin tamam› yaz›l› yada sözlü olarak yap›lmazlar. Her sözleflmenin ya-z›ya veya söze dökülmeyen maddeleri vard›r. Bazen psikolojik sözleflmeler ola-rak da ifade edilen bu maddeler o kadar yayg›n kabullerdir ki ço¤u insanl›¤›n or-tak kültürel miras› haline gelmifl kültürel de¤erlerdir. Dürüstlük iflte bu de¤erlereuygun davranmakt›r.

‹flletmelerde yönetim kurullar› üst yöneticileriyle iflletmeyi yönetmek üzerinesözleflme imzalad›klar›nda yöneticilerinden iflletmeyi en iyi flekilde yönetmelerinibeklerler. Bu beklenti çerçevesinde yöneticiler yönetim stratejilerini belirlerken ve


‹flgören mahremiyeti:‹flletmelerin çal›flanlara aitbilgi iletiflim araçlar›n›izlemesi, çal›flmaortamlar›n› ve çal›flanlar›ndavran›fllar›n› kameralararac›l›¤›yla kay›t alt›naalmas›, çal›flanlara aitkiflisel bilgileri üçüncüflah›slarla paylaflmas› gibiiflyeri izleme uygulamalar›iflgören mahremiyetinin ihlaledilmesine yolaçabilmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Psikolojik sözleflmeler: ‹fliliflkisi içerisinde bulunaniflveren ve çal›flanlararas›nda karfl›l›kl› ortakinanç, beklenti vealg›lamalara dayal›, yaz›l›veya sözlü olarak kay›talt›na al›nmam›flsözleflmelere verilen isimdir.

uygularken iflletme için en do¤ru kararlar› verme konusunda dürüst davranmal›d›r-lar. Elbette her yöneticinin hatal› kararlar alma olas›l›¤› vard›r. Hatalar, arkalar›ndabir kas›t bulunmad›¤› durumlarda ders al›nabilecek birer ö¤renme arac› haline bi-le gelebilirler. Ancak bunun için yöneticilerin karar al›rken gerçekten de öncelikleiflletmenin menfaatini düflünme dürüstlü¤ünü göstermeleri gerekir. Örne¤in bir ifl-letmenin üst yöneticisi iflletmenin yönetim kurulu ile dönem kar› ile orant›l› bir üc-ret sözleflmesi yapm›flsa, o iflletmenin genel stratejilerini k›sa vadede karl›l›¤› art›-racak flekilde kurgulayabilir. Bu yaklafl›m ise ar-ge yat›r›mlar›n› azaltarak iflletme-nin uzun vadede hayatta kalma gücünü azaltacakt›r. 2008 sonlar›nda ABD’de ya-flanan ekonomik kriz s›ras›nda birçok iflletmenin, CEO’lar›n›n k›sa vadeli stratejile-ri yüzünden zor durumda kald›klar› ifade edilmektedir.

Yöneticilerin stratejik kararlar› sadece yönetim kurullar›na karfl› de¤il, çal›flan-lara karfl› da dürüst olmay› gerektirmektedir. Özellikle ekonomik kriz durumlar›n-da ilk akla gelen çözümün küçülme, dolay›s›yla iflçi ç›karma olmas›n›n ne derecedürüst bir yaklafl›m oldu¤u da ahlaki aç›dan dikkate al›nmal›d›r. Oysa kimi ifllet-meler ekonomik kriz dönemlerini esnek çal›flma saatleri veya ifl paylafl›m› gibiyöntemlerle iflçi ç›karmadan atlatmaya çal›flmaktad›rlar.

Dürüstlük sadece üst düzey yönetim kararlar›yla alakal› bir durum de¤ildir. Yö-neticilerin iflletmenin kendilerine tan›d›¤› imkanlar›n istismar etmeleri, gereksiz veafl›r› harcamalarda bulunmalar›, rüflvet almalar› veya vermeleri, baz› müflteri veyatedarikçileri kay›rmalar› gibi ahlaki olmayan durumlar da ortaya ç›kabilmektedir.Bu ve benzeri durumlarda iflletme yöneticilerinin kendi kiflisel ç›karlar›n› iflletme-nin önüne geçirmemeleri önemli bir ahlaki sorumluluktur. Bu çerçevede yönetici-lerin kiflisel ç›karlar› için iflletme bilgilerini üçüncü flah›slarla paylaflmalar›, anlafl-mal› olarak iflletmeye zarar verecek çabalar içine girmeleri gibi do¤rudan kötü ni-yetli yaklafl›mlar ise dürüstlük kavram›na ayk›r› olmalar› yan›nda yasal olarak suçkapsam›nda da de¤erlendirilmektedirler.

fieffafl›k‹flletme yöneticilerinin yönetim kurullar›na karfl› dürüst olmalar› yan›nda fleffafve hesap verebilir olmalar› da önemli bir ahlaki sorumluluktur. Çünkü iflletme-nin yönetimi ile ilgili olarak yöneticilerin baflta yönetim kurullar› ve hissedarlarolmak üzere tüm di¤er paydafllara karfl› önemli bir farkl›l›¤› vard›r. ‹flletmeninidaresiyle ilgili her türlü iç ve d›fl çevresel bilgi öncelikle yöneticiler elinde top-lanmakta ve de¤erlendirilmektedir. Bilgi asimetrisi olarak tan›mlanan bu du-rum ise yöneticilere di¤er paydafllar karfl›s›nda bir avantaj tan›maktad›r. Bu asi-metrinin azalt›lmas› için yönetim kurullar› çeflitli izleme ve denetleme stratejilerigelifltirse de durum çok fazla de¤iflmemektedir. Bu nedenle iflletme yönetimi iledi¤er paydafllar aras›nda bilgi paylafl›m›na yönelik bir ahlaki sorumluluk olarakfleffafl›k önem kazanmaktad›r.

fieffafl›k iflletmenin durumu ile ilgili bilgilerin di¤er paydafllarla aç›k biçimdepaylafl›lmas›d›r. Hesap verebilirlik yöneticiler aç›s›ndan önemli bir ahlaki mezi-yettir. Çünkü yönetim kurullar›n›n iflletmenin durumunu takip etmek üzere d›fldenetim firmalar›ndan yard›m almalar› bile her zaman bilgi asimetrisini ortadankald›rmaz. ABD’de yaflanan ünlü Enron skandal›nda çok büyük denetim flirket-lerinin bile gerçe¤i tam olarak yans›tmayan raporlar haz›rlayabildikleri anlafl›l-m›flt›r. Özellikle finansal raporlarda ve muhasebe raporlar›nda iflletmenin duru-munu farkl› yans›tabilecek hilelere baflvurulabilmektedir. Bu nedenle yöneticile-rin fleffaf ve hesap verebilir bir yönetim göstermeleri sadece yönettikleri iflletme-


Bilgi asimetrisi: ‹flletmefaaliyetleri ve sonuçlar›hakk›nda iflin bafl›ndakiicrac› yöneticilerin yönetimkurulu veya hissedarlaraoranla daha fazla bilgisahibi olmalar›n› ifade edenbir kavramd›r.

lerin yönetim kurullar›na karfl› de¤il, tüm iç ve d›fl paydafllara karfl› belki de enönemli ahlaki sorumluluktur.

‹fl ahlak› ile ilgili e¤itimleri ve uygulamalar› ifl dünyas›n›n gündemine sokan en önemliolaylardan biri de ABD’de yaflanan Enron skandal›d›r. ‹nternet üzerinden bir tarama yapa-rak Enron skandal›n›n ortaya ç›kma nedenlerini inceleyiniz.

ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI‹flletmelerde ifl ahlak›na uygun davran›fllar göstermesi beklenen en önemli taraf, ifl-letmenin yönetimi olarak kabul edilse de bir ifl iliflkisinin en önemli ikinci taraf›olarak çal›flanlar›n da uymalar› gereken ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r. Busorumluluklar›n bir k›sm› ifl sözleflmesinde yazsa da önemli bir k›sm› sözleflme d›-fl›, bir baflka deyiflle psikolojik sözleflmeye dayal› konulardan oluflmaktad›r. Elbet-te ki tan›m olarak da psikolojik sözleflmelerin yerine getirilmesi ancak yöneten veyönetilenlerin karfl›l›kl› iyi niyetlerine ve ahlaki tutumlar›na ba¤l› olacakt›r. Çal›flan-lar›n iflletmeye karfl› ahlaki sorumluluklar› birkaç bafll›k alt›nda incelenebilir.

Sözleflme Hükümlerine Uygun Hareket EtmeGenellikle iflletmelerde ifl iliflkisi yaz›l› ifl sözleflmeleri çerçevesinde kurulmaktave çal›flanlar›n da ifl sözleflmesi hükümlerine uygun olarak hareket ettikleri var-say›lmaktad›r. Bu durumda çal›flan›n ahlaki sorumlulu¤unun sözleflme hükümle-rine uygun hareket etmekten ibaret oldu¤u zannedilebilir. Oysa önceki k›s›mlar-da da dile getirildi¤i gibi çal›flanlar ve iflveren aras›ndaki sözleflmelerin bir de ya-z›l› olmayan kurallar› bulunmaktad›r. T›pk› yöneticiler gibi çal›flanlar›n da yöne-ten ve yönetilenler aras›ndaki psikolojik sözleflmelerin gereklerini yerine getir-mesi gerekmektedir.

Her iflveren çal›flanlar›n›n normal flartlarda elinden geldi¤ince iflletmece tan›m-lanan görevlerini yerine getirmesini beklemektedir. Do¤al olarak çal›flanlar›n dabelli mazeretlerle ifle devam edemedikleri zamanlar olacakt›r. Bu durumlar zatenönceden öngörülerek belli izin prosedürleri gelifltirilmifltir. Çal›flanlar›n bu prose-dürleri istismar etmeden ellerinden geldi¤ince iyi performans göstermeleri ahlakisorumluluklar›n›n gere¤idir. ‹flverenin iyi niyetinden veya denetim eksikli¤indenfaydalan›larak ifle geç gelmenin al›flkanl›k haline getirilmesi, iflyerine ait araç gereçve malzemenin hor kullan›lmas›, verilen iflleri yapmamak için mazeretler üretilme-si, gereksiz yere rapor al›narak ifle gelmeme, kaytarma, iflin yap›lmas› ile ilgili bil-gi ve becerilerin kas›tl› olarak gelifltirilmemesi gibi uygulamalar genellikle çal›flan-lardan kaynaklanan en yayg›n ahlaki problemler aras›ndad›r.

Çal›flanlar›n izin, mazeret, sa¤l›k raporu gibi yasal prosedürleri istismar edici biçimdekullanarak psikolojik sözleflmelere ayk›r› davranmalar› sizce özel sektör de mi yoksa ka-mu sektöründe mi daha yayg›n olabilir? Neden?

Di¤er taraftan bazen tam tersi durumlar da ortaya ç›kabilmektedir. Çal›flanlar›nhastal›ktan veya moral çöküntü gibi psikolojik sorunlar›ndan kaynaklanan sa¤l›kproblemleri yaflad›klar› ve ifl yerinde verimli biçimde çal›flamayacaklar› halde izinalmak yerine ifle gelmeleri ve düflük performansla çal›flmalar› da ahlaki aç›dan uy-gun olmayan bir durumdur. Zira iflveren çal›flanlara ifle geldikleri günler için ücretödemektedir. Çal›flanlar›n tam olarak görevlerini yerine getiremeyecekleri hallerdebunu iflverene bildirmeden ifle gelmeleri iflletmenin de menfaatlerine ayk›r› bir du-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

rumdur. ‹flyerinde varken yok olma yada presenteeism olarak da adland›r›lan budurum asl›nda kaytarman›n veya haks›z menfaat temin etmenin bir baflka biçimiolarak da kabul edilebilir.

Haks›z Menfaat Temin EtmemeÇal›flanlar ifllerini yürütürlerken genel olarak iflletme menfaatlerine zarar verme-yecek biçimde çal›flmak durumundad›rlar. Ancak bazen iflletmenin zarar›na ol-mad›¤› halde çal›flanlar›n menfaatine olabilecek durumlar da söz konusu olabi-lir. Buna bahane olarak al›nan ücretin çal›flman›n tam karfl›l›¤› olmad›¤› gibi ma-zeretler de üretilebilir. Her ne flekilde meflrulaflt›r›lmaya çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n, çal›-flanlar›n iflletme kaynaklar›n› kullanarak haks›z menfaat sa¤lamaya çal›flmalar›ahlaki aç›dan problemli bir durumdur. Bunun do¤rudan rüflvet biçiminde olma-s› ile ufak tefek hediyeler, çeflitli ikramlar ve yolculuk, tatil, gezi teklifleri biçi-minde olmas› aras›nda; h›rs›zl›k ile müflteri taraf›ndan unutulan eflyalar›n sahip-lenilmesi ve iflletmeye ait yaz›l›mlar›n kopyalanmas› aras›nda ancak çok ince s›-n›rlar bulunmaktad›r. ‹fl yerine ait araç gereç ve malzemenin flahsi amaçlarla kul-lan›m›, çal›flma arkadafllar›n›n baflar›lar›n›n sahiplenilmesi, flahsi hatalar›n baflka-lar›na yüklenmeye çal›fl›lmas› gibi uygulamalar da haks›z menfaat temini sa¤la-yan ahlak d›fl› davran›fllardand›r.

‹flveren Mahremiyetini ve ‹tibar›n› KorumaMahremiyete sayg› konusu sadece iflletme yöneticilerinin çal›flanlara yönelik birahlaki sorumluluklar›n› de¤il, ayn› zamanda çal›flanlar›n iflverenlerine karfl› olanahlaki sorumluluklar›n› da kapsamaktad›r. ‹flletmeler iflin gere¤i olarak çal›flanlar›ile çeflitli bilgileri paylaflmak durumundad›rlar ya da çal›flanlar görevlerini yerinegetirirken iflletme ile ilgili çeflitli bilgilere sahip olurlar. Bu bilgilerin bir k›sm› for-müller, patentler, derlenen bilgiler ve bulufllar gibi flirkete ait ticari s›rlar› içerebilir.Bu s›rlar›n saklanmas› zaten hukuki bir zorunluluktur. Ancak bazen çal›flanlar›n biriflin yap›lmas›n› ö¤renmeleri bile flirkete ait bir bilgi kapsam›nda de¤erlendirilebi-lir. ‹fli ö¤renip baflka firmalara gitmek ahlaki aç›dan problem olarak kabul edilebi-lir. Hatta bazen çal›flanlar ifl yerindeki görevlerinin gere¤i oluflturduklar› müflteriportföylerini iflletmeden ayr›ld›klar›nda baflka firmalara tafl›yabilmektedirler. Özel-likle bankac›l›k sektöründe s›rf genifl müflteri ba¤lant›lar› için transfer edilen çal›-flanlar olabilmektedir. Bu durumlar›n engellenmesi için sözleflmelere özel madde-ler bile eklenebilmektedir.

fiirkete ait mali bilgilerin ve stratejik kararlar›n da çal›flanlar taraf›ndan korun-mas› gerekmektedir. ‹çeriden ö¤renenlerin ticareti (insider trading) olarak bili-nen bilgi s›zd›rmalar›n kapsam› konusunda da hukuki veya ahlaki oluflu aç›s›ndans›n›r belirlenmesi her zaman kolay olmayabilmektedir.

‹flveren mahremiyetini korumak kadar önemli olan bir baflka konu da iflvereninitibar›n› korumakt›r. Çal›flanlar iflleri gere¤i tolumun çeflitli kesimleriyle gerek müfl-teri gerekse tedarikçi olarak iletiflim içerisinde bulunabilmektedirler. Bu iletiflimle-rinde iflletmenin itibar›n› koruyacak flekilde davranmalar› da bir ahlaki sorumluluk-tur. Hatta son y›llarda sosyal pazarlama kavram› çerçevesinde çal›flanlar›n çal›fl-ma süreleri d›fl›nda özel yaflamlar›ndaki tutum ve davran›fllar›n›n bile üçüncü fla-h›slar taraf›ndan iflletmeleriyle iliflkilendirilebilece¤i, bu nedenle çal›flanlar›n ifl ye-ri d›fl›nda da iflverenlerinin marka de¤erine zarar verecek davran›fllardan kaç›nma-lar› ve ahlaki aç›dan örnek al›nabilecek davran›fllar› yayg›nlaflt›rmaya çal›flmalar›gerekti¤i dile getirilmektedir.


Presenteeism: ‹flletmelerdeçal›flanlar›n sa¤l›k vb.kiflisel problemlerindendolay› görevlerini tam olarakyerine getiremeyeceklerihalde ifle gelmeleri ve düflükperformansla çal›flmalar›durumunu ifade eden birkavramd›r.

Insider trading: Hissesenetleri gibi finansalaraçlar›n de¤erlerinietkileyebilecek, henüzkamuya aç›klanmam›flbilgileri kiflisel veya üçüncüflah›slar›n menfaatlerineolacak flekilde kullanaraksermaye piyasalar›nda ifllemyapanlar aras›nda f›rsateflitli¤ini bozarak haks›zkazanç temin etmedavran›fl›, içeridenö¤renenlerin ticareti olarakadland›r›lmaktad›r.

Sosyal pazarlama: Belli birürünün pazarlanmas›ndanve sat›lmas›ndan çok hedefkitlenin veya tüm toplumunmenfaatine olacak tutum vedavran›fllar› yayg›nlaflt›rmaçabalar›n› ifade eden birkavramd›r.

Yasal Olmayan Uygulamalar› Bildirme (Whistleblowing)‹flletmeye ait gizli bilgilerin korunmas› çal›flanlar aç›s›ndan nas›l bir ahlaki so-rumluluksa, iflletmede yaflanan yasa d›fl› uygulamalar› ilgili mercilere bildirmekde o denli bir ahlaki sorumluluktur. Bu konuda ifl iliflkisi çerçevesinde imzalanansözleflme hükümlerine uyulmas›n›n temel bir ahlaki sorumluluk oldu¤u, sözlefl-me gere¤i yap›lan davran›fllar›n sorumlulu¤unun da iflverende oldu¤u fleklindebir mazeret akla gelebilir. Ancak yasalara ayk›r› durumlarda sadece yöneticinintalimatlar›na uyulmas› çal›flan› ahlaki sorumluluktan kurtarmayacakt›r. Bireyinkendi yapt›¤› ifllerin ahlaki sorumlulu¤unu yüklenmesi gerekmektedir. Çal›flanla-r›n iflletmelerine karfl› sorumluluklar› ancak meflru görevlerin yerine getirilmesikonusunda geçerlidir.

‹fl yerlerinde yaflanan sorunlar veya yasa d›fl› uygulamalar çal›flanlar taraf›ndaniki farkl› flekilde bildirilebilir. Kimi durumlarda bu sorunlar iflletme içi yetkililereaktar›larak çözümlenmeye çal›fl›l›rken kimi zaman da iflletme d›fl› yetkili makamla-ra da bildirilebilmektedir. Çal›flanlar›n sorunlar›n› iflletme yöneticilerine bildirmele-ri daha uygun bir yol olarak görülse de bunun için uygun bir örgüt kültürünün vedestekleyici bir yönetim anlay›fl›n›n bulunmas› gerekmektedir. Aksi halde çal›flan-lar sorunlar› paylaflmaktan çekinecek ve iflletme d›fl› mercilere yöneleceklerdir.Uluslararas› alanda yap›lan araflt›rmalar özellikle sermaye piyasalar›nda yaflananhileli ifllemlerin ve yolsuzluklar›n önemli bir k›sm›n›n çal›flanlar taraf›ndan yap›lanflikayetler üzerine tespit edildi¤ini göstermektedir.

Çal›flanlar›n iflletmelerinde yaflanan birtak›m sorunlar› bildirme davran›fl›ndabulunmalar›n›n ahlakili¤i tart›fl›lagelmifltir. Kimi yazarlar bunun çal›flma bar›fl›n›olumsuz etkileyebilece¤ini öne sürerken, kimileri de yasal olmayan uygulamala-r›n bildirilmesinin ahlaki bir sorumluluk oldu¤unu savunmaktad›rlar. Çal›flanlar›niflletmelerinde mevcut sorunlar› d›flar›ya aktarmalar› ço¤u zaman riskli de olabil-mektedir. Bu nedenle gerek çal›flanlar gerekse iflletmeler aç›s›ndan en do¤ru çö-züm tüm uygulamalarda ahlaki ve yasal esaslara ba¤l› kalmak, ayn› zamanda ifl-letme içi sorunlar›n iflletme içinde tart›fl›larak çözümlenebilece¤i bir etik iklimoluflturmakt›r.


Whistleblowing:Çal›flanlar›n iflletmelerindekibirtak›m yasa d›fl› sorunlar›ve uygulamalar› gerekçal›flt›klar› dönemde gerekseayr›ld›ktan sonra sorunuçözebilecek gücü ve yetkisiolan mercilere bildirmesiniifade eden bir kavramd›r.


‹flletme içi paydafllar› tan›mlamak.‹flletmelerin faaliyetlerinden do¤rudan veya do-layl› biçimde etkilenen tüm taraflara paydafl ad›verilmektedir. Bu paydafllar›n baz›lar› iflletme d›fl›paydafllarken baz›lar› da iflletme içi paydafllard›r.Devlet, müflteriler, rakipler, medya, tedarikçiler,toplum ve do¤al çevre d›fl paydafllara; yönetimkurullar›, üst yöneticiler, çal›flanlar, hissedarlar vesendikalar da iç paydafllara örnek olarak verilebi-lir. ‹ç paydafllardan yönetim kurullar›, üst yöneti-ciler ve çal›flanlar do¤rudan iç paydafllarken; sen-dikalar ve hissedarlar ise dolayl› iç paydafllard›r.

Yönetim kurullar›n›n ifl ahlak›na yönelik sorum-luluklar›n› aç›klamak.Sermaye flirketlerinde ortaklar›n ve üçüncü flah›s-lar›n hak ve ç›karlar›n›n korunmas› amac›yla ge-nel kurul taraf›ndan seçilen üyelerden oluflan veiflletmenin en üst düzeydeki kararlar›n› alan yöne-tim kurullar›n›n en önemli ahlaki sorumluluklar›ifl ahlak›n›n kurumsallaflt›r›lmas›d›r. Bunun içinönce iflletmenin misyon, vizyon gibi temel strate-jik metinlerinde ifl ahlak›n›n önemine vurgu yap›l-mas› gerekmektedir. Daha sonra iflletme için enönemli ahlaki de¤erlerin belirlendi¤i ve önemsen-di¤ini gösteren bir de¤erlerle yönetim anlay›fl›n›nortaya konulmas› gelmektedir. Ahlaki de¤erlerinkurumsallaflt›r›lmas›nda önemli bir faktör de ifllet-mede etik bir örgütsel kültürün ve iklimin olufltu-rulmas›d›r. Bu aç›dan tüm çal›flanlar›n ahlaki iki-lemlerle karfl›laflt›klar›nda yararlanabilecekleri etikkodlar›n oluflturulmas› da yine yönetim kurullar›-n›n ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.

Yöneticilerin ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›-n› aç›klamak.Yönetim kurullar› taraf›ndan belirlenen temel iflahlak› stratejisinin uygulanmas› ve benimsenme-sinde en önemli görev yöneticilere düflmektedir.Yöneticilerin bu anlamdaki en önemli görevleriahlakl› yöneticiler olarak birer rol modeli olmalar›-d›r. Bu amaçla etik bir liderlik anlay›fl› ortaya koy-malar› gerekmektedir. Çal›flanlara hak ettikleri say-g›y› göstermenin bir göstergesi olarak kat›l›mc› biryönetim anlay›fl› uygulamal›d›rlar. Ödül ve cezala-r›n da¤›t›m›nda, performans de¤erleme ve kariyeryönetimi süreçlerinde, çal›flanlarla olan kiflisel et-kileflimlerinde adaletli davranmalar› gerekmekte-dir. Psikolojik fliddet ve iflgören mahremiyetininçeflitli biçimlerde ihlali gibi temel insan haklar›naayk›r› davran›fl ve uygulamalardan kaç›nmal›d›rlar.Yöneticilerin çal›flanlara karfl› oldu¤u kadar yöne-

tim kurullar›na, dolay›s›yla di¤er paydafllara karfl›da birtak›m ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r.Bunlar›n en önemlileri ald›klar› ücret karfl›l›¤›ndaifllerini en iyi flekilde yerine getirerek iflletme men-faatlerini gözetme konusunda dürüst davranmala-r› ve iflin do¤as› gere¤i iflletme iflleyifli ile ilgili ola-rak yönetim kurullar›ndan daha fazla bilgi sahibiolmalar›n› kendi lehlerine kullanmayarak her türlübilgi paylafl›m›nda fleffafl›k göstermeleridir.

Çal›flanlar›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›-n› aç›klamak.‹flletme sahipleri ve yöneticiler kadar çal›flanlar›nda ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r. Her nekadar ifl iliflkisi çal›flanlar ve iflletme aras›nda ya-z›l› sözleflmeler yoluyla kurulsa da çal›flanlar s›ks›k ahlaki ikilemler aras›nda kalabilmektedirler.‹fl ahlak› aç›s›ndan çal›flanlar›n en önemli sorum-lulu¤u imzalad›klar› ifl sözleflmesinin hükümlerinitam olarak yerine getirmeye gayret etmektir. Busözleflmelerde çal›flanlara tan›nan haklar›n istis-mar edilmemesi gerekmektedir. Gereksiz raporalmalar, ifle devams›zl›k, geç gelme, kaytarma,çal›flma ortam› ve araç-gereçlerin hor kullan›lma-s› gibi davran›fllar ahlaki prensiplere ayk›r› ola-cakt›r. Bunun yan›nda gerçekten de çeflitli sorun-lar› nedeniyle tam kapasiteyle görevini yerine ge-tiremeyecek çal›flanlar›n ifle mesai doldurmalar›da ahlaki bir davran›fl de¤ildir. Çal›flanlar›n birbaflka ahlaki sorumlulu¤u da iflyerindeki konum-lar› ve görevlerini kullanarak haks›z menfaat sa¤-lamamakt›r. Rüflvet, h›rs›zl›k, müflteri taraf›ndanunutulan eflyalar›n sahiplenilmesi, iflletmeye aityaz›l›mlar›n kopyalanmas›, ifl yerine ait araç ge-reç ve malzemenin flahsi amaçlarla kullan›m›, ça-l›flma arkadafllar›n›n baflar›lar›n›n sahiplenilmesi,flahsi hatalar›n baflkalar›na yüklenmeye çal›fl›lma-s› gibi davran›fllar iflletme menfaatlerine ayk›r› so-nuçlar ortaya ç›karmasalar dahi ahlaki olarak ka-ç›n›lmas› gereken davran›fllard›r. Çal›flanlar›n ifl-letme ile ilgili sahip olduklar› bilgileri baflkalar›y-la paylaflmayarak iflverenlerinin mahremiyetinesayg› göstermeleri ve üçüncü flah›slara karfl› iflve-renin itibar›n› koruyacak biçimde davranmalar›da çal›flma ahlak›n›n gereklerindendir. Ancak ifl-letmeye ait bilgilerin baflkalar›yla paylafl›lmamas›prensibi iflletme içindeki yasalara ayk›r› durumla-r›n ilgili mercilere bildirilmesi konusunda geçerlide¤ildir. Böyle durumlarda çal›flanlar›n yasal ol-mayan uygulamalar› iflletme içi ve d›fl› yetkili bi-rimlere bildirmeleri de ahlaki sorumluluklar çer-çevesinde de¤erlendirilmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmenin iç paydafllar›n-dan biri de¤ildir?

a. Sendikalarb. Yöneticilerc. Hissedarlard. Çal›flanlare. Tedarikçiler

2. Afla¤›dakilerden hangisi yönetim kurullar›n›n ahlakisorumluluklar›ndan birisi de¤ildir?

a. Temel ifl ahlak› stratejisinin belirlenmesib. De¤erlerle yönetimc. Etik liderlikd. Etik kodlar›n oluflturulmas›e. Etik bir örgütsel iklimin oluflturulmas›

3. Afla¤›da say›lan paydafllardan hangisinin hem yöne-tim kurullar›na hem de çal›flanlara karfl› ahlaki sorum-luluklar› bulunmaktad›r?

a. Müflterilerb. Hissedarlarc. Sendikalar d. Yöneticilere. Tedarikçiler

4. Afla¤›dakilerden hangisi yöneticilerin yönetim ku-rullar›na karfl› ahlaki sorumluluklar›ndan birisidir?

a. fieffafl›k b. ‹nsan haklar›na sayg› c. Adaletd. Kat›l›mc› yönetime. De¤erlerle yönetim

5. Afla¤›dakilerden hangisi özellikle sermaye piyasala-r›nda çal›flanlar›n neden oldu¤u haks›z kazançlarla ilgi-li bir ahlaki problemi ifade etmektedir?

a. Presenteeismb. ‹çeriden ö¤renenlerin ticaretic. ‹flveren itibar›n› korumamad. Whistleblowinge. Kaytarma

6. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin h›za de¤iflençevresel faktörlere karfl› çal›flanlar›n›n sürekli kendileri-ni gelifltirerek uyum sa¤layabilmeleri aç›s›ndan dahaönemlidir?

a. Etik kodlarb. De¤erlerc. Örgüt kültürüd. Örgütsel iklime. Misyon ve vizyon

7. Afla¤›dakilerden hangisi kimileri taraf›ndan ahlakibir problem olarak da kabul edilebilen bir ahlaki so-rumluluktur?

a. Presenteeismb. ‹çeriden ö¤renenlerin ticaretic. ‹flveren itibar›n› korumamad. Whistleblowinge. Kaytarma

8. Afla¤›dakilerden hangisi belli örgüt kültürlerinin ifl-letmelerde yayg›n kabul görebilmesi için yönetim ku-rullar› taraf›ndan izlenen yöntemlerden birisi de¤ildir?

a. Etik kodlar›n gelifltirilmesib. Etik e¤itimi programlar› düzenlemekc. Etik komiteleri oluflturmakd. Etik d›fl› davran›fllar› bildirme sistemleri kurmake. Etik liderlik göstermek

9. Afla¤›dakilerden hangisi hem yasalarla belirlemiflhem de yaz›l› olmayan kurallarla iliflkili bir kavramd›r?

a. Vizyon ve misyonb. De¤erlerc. Adaletd. Örgütsel iklime. Örgüt kültürü

10. Çal›flan haklar›yla ilgili en önemli düzenleme afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Anayasab. 4857 Say›l› ‹fl Kanunu c. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesid. SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standard›e. Türk Ticaret Kanunu



‹flte gerçek ‘Köstebek’

‹flte Türkiye’ de büyük ilgi gören ‘Köstebek’ filminingerçek kahraman› Jeffrey Wigand. 56 yafl›ndaki bu ken-di halinde adam sigara tekellerine (flimdilik) 246 milyardolara yani 143 katrilyon ödettirdi. Ama kendisi de busavaflta ailesini ve her fleyini kaybetti.ADI Wigand, Jeffrey Wigand. Kendi halinde, düzenlive baflar›l› bir hayat sürerken sigara devleriyle savaflatutuflan ve hayat› sönen biri o. Mahkemede verdi¤ibilgilerle, sa¤l›k ve tüketici kurulufllar› tütün devlerini246 milyar dolar yani 143 katrilyon lira ödemeye mah-kum ettirmifllerdi.‘Art›k eskisi kadar çok kabus görmüyorum, ölüm teh-ditleri de azald›’.Jeffrey Wigand biraz rahatlam›fl görünse de, daha dünekadar posta kutusunda buldu¤u tüfek kurflunlar›n›, te-lefonla gelen ölüm tehditlerini unutabilmifl de¤il.Yine de önceki gün, yemek yedi¤i bir lokantada tacizeu¤rad›¤›n› anlat›yor Wigand. Gömle¤inin yakas›nda birsigara flirketinin logosu olan bir adam yan›na gelip ‘Pa-ras›z kalmak nas›lm›fl, sürünmek nas›lm›fl? Ayakkab›la-r›n›n haline bak...’ diyerek onu k›zd›rmaya çal›flm›fl.

DAVADAN DÖNDÜWigand sigara üreticilerinin gözünde bir alçak. Wigandsigara üreticilerinin içinden ç›k›p ‘konuflma yasa¤›n›’delen ve tütün devlerinin rüflvetle, avukatlarla, lobiyle,tehditle saklamaya çal›flt›klar› bir gerçe¤i yüksek sesleitiraf eden ilk ‘kallefl’. Wigand’›n itiraf etti¤i gerçeklerasl›nda herkes taraf›ndan biliniyor:

1. Nikotin ba¤›ml›l›k yapan bir uyuflturucudur. Sigaraflirketleri tüketiciyi ba¤›ml› hale getirip sigara satmayave milyarlarca dolar kazanmaya devam ediyorlar.(ABD’de y›lda 500 milyara yak›n sigara tüketiliyor)2. Sigaran›n içinde koku versin, al›flkanl›k yaps›n diyekoyulan katk›lar kanser yapar.3. Yedi Amerikan sigara devinin patronu, mahkeme s›-ras›nda hakim karfl›s›na ç›k›p ‘Biz sigaran›n kanser yap-t›¤›n› bilmiyorduk’ diye yemin ettiler ama, flirketler bugerçe¤i 50 y›ld›r biliyor ama gizliyordu.Sigara sanayiinden yetiflmifl bir uzman, Jeffrey Wigandç›k›p da bütün bunlar›n do¤ru oldu¤unu itiraf edince,bu ifade sigara devlerine 143 trilyon liraya mal olmufltu.

O GAZETEC‹ OLMASAYDI E⁄ERHalbuki Wigand sakin bir hayat sürmek istiyordu. Bi-yokimya uzman› Wigand ABD’nin üçüncü büyük tütünflirketi (Kool, Viceroy markalar›n›n sahibi) Brown &Williamson’un Ar-ge müdürü olarak ayda 15 milyar ka-zan›p mükemmel bir hayat sürüyordu.Ama, ‘lüzumsuz kahramanl›k’ yap›p kumarin, gliserolgibi kanser yapan katk›lar›n kullan›lmas›na karfl› ç›k›n-ca, patronuyla aras› aç›ld›. 1993’te de ‘iletiflim zorlu¤u’gerekçesiyle kap›ya konuldu.‹fl böyle kapanacakt› ama, devreye ünlü bir gazeteci gir-di. CBS’in 60 Dakika program›n› yapan araflt›rmac›-gaze-teci Lowell Bergman, Wigand’in pefline tak›lm›flt› bir kez.Bergman arad›¤› adam› buldu¤unu biliyordu. Wigandsigara sanayinin bütün s›rlar›na vak›ft›. Haftalarca tele-fon yüzüne kapand› ama sonunda kimyac›y› konuflma-ya raz› etti.

‹T‹RAFÇI WIGANDWigand tehdit edildi¤i, ölümden korktu¤u için bildi¤iherfleyi bir an önce anlat›p kurtulmak istedi. Televizyo-na ç›k›p herfleyi anlatt›, daha da önemlisi hükümet veadalet bakanl›¤› ile ‘itirafç›’ olarak iflbirli¤i yapt›.Wigand konuflmadan önce, adalet bakanl›¤› bir bilgi is-tedi¤inde, sigara flirketleri tam bir kamyon dolusu, ifleyaramaz belge gönderiyordu; üstelik, fotokopisi çekile-mesin diye, bu belgeleri de k›rm›z› ka¤›da yaz›yordu.Sonunda Amerika’da halk sa¤l›¤› bir zafer kazand› amaWigand mahvoldu. Kar›s›, k›z›n› al›p evi terk etti. Geli-ri onda birine indi. Hiçbir yerde ifl bulamaz oldu. Wi-gand ‘Herfleyimi kaybettim, onurumu kazand›m’ diyor.

Kaynak: Hurriyet.com.tr 15.03.2000http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-140184


”

“


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin ‹ç Paydafllar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kurullar›n›n Ahla-ki Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticilerin Ahlaki Sorum-luluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticilerin Ahlaki Sorum-luluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flanlar ve ‹fl Ahlak›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kurullar›n›n Ahla-ki Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flanlar ve ‹fl Ahlak›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kurullar›n›n Ahla-ki Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticilerin Ahlaki Sorum-luluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticilerin Ahlaki Sorum-luluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

‹nternet üzerinde ay›n çal›flan›, personeli veya eleman›ad› alt›nda yap›lacak bir taramada iflletmelerin ay›n ça-l›flan› seçimlerinde genellikle iflletmenin performans he-defleriyle veya çal›flanlardan bekledikleri yetkinliklerleilgili de¤erleri dikkate ald›klar› görülecektir. ‹flletmele-rin çok az bir k›sm›nda ahlaki de¤erlerin ay›n çal›flan›seçim kriterleri aras›nda yer ald›¤›, bunlar›n da genel-likle çal›flanlar›n iflletmelere ve yöneticilere karfl› ahlakisorumluluklar›n› kapsad›klar› görülecektir.

S›ra Sizde 2

2000 y›l›nda ABD’nin en büyük 500 flirketi s›ralamas›n-da 7. s›rada olan do¤algaz da¤›t›m flirketi Enron 2001y›l›nda iflas etti. Bu süreçte çok say›da yat›r›mc› zararau¤rad›. Yap›lan araflt›rmalarda Enron yöneticilerininkendi kiflisel gelirlerini art›rmak için riskli stratejiler ter-cih ederek yasa ve ahlak d›fl› uygulamalar içine girdik-leri, flirketi yat›r›mc›lar ad›na denetlemesi gereken ünlüba¤›ms›z denetim flirketi Arthur Andersen’in kas›tl› ola-rak iflini yapmay›p problemlerin gizlenmesine yard›mc›oldu¤u ortaya ç›kt›. Bu skandal gerek ABD’de gereksetüm dünyada ahlaki sorumluluklar›n ifl dünyas›n›n gün-demine daha fazla girmesine katk›da bulundu.

S›ra Sizde 3

Çal›flanlar›n kendilerine tan›nan baz› yasal haklar› ge-rekmedi¤i halde kullanarak daha az çal›flmak suretiyleistismar etmeleri gibi uygulamalar genellikle kamu sek-töründe karfl›lafl›lma ihtimali daha yüksek olan ahlakd›fl› davran›fllardand›r. Bunun en önemli nedeni ise özelsektör iflletmelerinde performans hedeflerinin ve per-formans de¤erleme sistemlerinin daha s›k› biçimde be-lirlenmesi ve takip edilmesidir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Arslan, M. (2005). ‹fl ve Meslek Ahlak›, Siyasal Kitabe-vi, Ankara.

Aydemir, M. (2007). “‹flletmelerin ‹flgörenlere Karfl› Sos-yal Sorumluluklar› ve SA 8000 Standard›”, Aktan, C.C. (Ed.) Kurumsal Sosyal Sorumluluk, s. 99-121,‹G‹AD Yay›nlar›, ‹stanbul.

Ayd›n, ‹. P. (2001). Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik,

2. Bask›, PegemA Yay›nc›l›k, Ankara.Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk,

Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.Çiftçio¤lu, B. A., (2011). “Örgüt Kültürü ve Etik”, Sa-

buncuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 105-119, BetaYay›nlar›, ‹stanbul.

Çöl, S. Ö. (2009). “Nedensel ‹liflkiler Ba¤lam›nda ‹flye-rinde Psikolojik fiiddet”, Keser, A., Y›lmaz, G., Yü-rür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl, s. 377-406, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.

Filizöz, B., (2011). “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve Etik”,Sabuncuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 217-249,Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.

Köseo¤lu, M. A., Bektafl, Ç. (2007). ‹fl Eti¤i ve Rekabet

Stratejileri Yönetimi, Gazi Kitabevi, Ankara. Özdafll›, K., Derya, S. (2011). “Yönetim ve Etik”, Sabun-

cuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 67-84, Beta Ya-y›nlar›, ‹stanbul.

Özgener, fi. (2008). “‹fl Ahlak›n›n Kurumsallaflmas›ndaÜst Yönetim Kademesinin Rolü”, ‹fl Ahlak› Dergi-

si, 1(1): 31-54.Özgener, fi., Tanç, A., Ulu, S. (2009). “Çal›flma Yaflam›n-

da Sorun Bildirme Sistemi”, Keser, A., Y›lmaz, G.,Yürür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl, s.277-306, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.

Stewart, D. (1996). Business Ethics, McGraw Hill, NewYork.

Torlak, Ö. (2001). Pazarlama Ahlak›, Beta Yay›nlar›,‹stanbul.

Torlak, Ö., Özdemir, fi., Erdemir, E. (2008), ‹ktisadi Gi-

riflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i 2008 ‹fl Ahlak› Rapo-

ru, ‹G‹AD Yay›nlar›, ‹stanbul.Vallance, E. (1995). Business Ethics at Work, Cam-

bridge University Press, Cambridge.Yürür, S. (2009). “Örgütsel Adalet”, Keser, A., Y›lmaz,

G., Yürür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl,

s. 167-207, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹flletmenin fonksiyonlar›nda yaflanan bafll›ca ahlaki problemleri aç›klayabi-lecek,‹flletmelerin ortaya ç›kard›¤› ahlaki problemlerin sonuçlar› hakk›nda yorumyapabilecek, ‹flletmelerin neden oldu¤u ahlaki problemlere karfl› fark›ndal›k oluflturabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• ‹fl Ahlak›,• Etik• ‹flletme Fonksiyonlar›

• Pazarlama Ahlak›• Üretim Ahlak›• Finans Ahlak›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• ‹fiLETMELER VEFONKS‹YONLARI

• PAZARLAMADA ET‹KKONULAR

• ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹KKONULAR

• MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹KKONULAR

• ‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹KKONULAR

• HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹KKONULAR


‹flletmeFonksiyonlar›naYönelik ‹fl Ahlak›Konular›

‹fiLETMELER VE FONKS‹YONLARI‹flletmeler ürettikleri de¤ere göre s›n›fland›r›ld›klar›nda üretim iflletmeleri, ticaretiflletmeleri ve hizmet iflletmeleri olmak üzere üç temel grupta toplanabilirler. Üre-tim iflletmeleri analiz, sentez, yer alt›ndan ç›karma, yetifltirme gibi yollarla üretimyaparlar. ‹flletme taraf›ndan para karfl›l›¤›nda takas edilecek de¤erler olarak ürün-leri ortaya koymak esas uzmanl›k alanlar›d›r. ‹flletmelerden bir k›sm› da üretilen buürünleri üçüncü kiflilere satarak de¤er üretirler. Bu iflletmelerin toptan veya pera-kende sat›fl yapmalar›na göre hedef kitleleri de¤iflmektedir. Son grupta yer alanhizmet iflletmeleri ise e¤itim, turizm, sa¤l›k, ulaflt›rma, e¤lence gibi sektörlerde fa-aliyet gösteren ancak üretimleri somut olmayan iflletmelerdir.

‹flletmelerin üretti¤i de¤erin türüne göre sorumluluklar› farkl›laflmaktad›r. Reka-betle birlikte düflünüldü¤ünde farkl› sektörlerde, farkl› ahlaki konular›n ortaya ç›k-mas› do¤al gözükmektedir.

Üretim, hizmet ve ticaret iflletmelerinin ortak fonksiyonlar› olarak sayabilece¤i-miz temel iflletme fonksiyonlar›, sistematik olarak her üç alandaki ahlaki konular›incelemek için bize bir yöntem sunmaktad›r. ‹flletmelerin temel fonksiyonlar›; üre-tim, pazarlama, muhasebe, finans, insan kaynaklar›d›r. Bundan sonraki bölümler-de iflletmenin bu fonksiyonlar›yla ilgili ahlaki konular birer birer ve detayl› olarakele al›nmaktad›r.

PAZARLAMADA ET‹K KONULAR Pazarlama ahlak›, ifl ya da meslek ahlak›n›n bir bölümüdür. Pazarlama karmas›olarak isimlendirilen ürün, fiyat, da¤›t›m ve tutundurma uygulamalar› iflletmenintüketicilerle karfl›laflan yüzünü oluflturdu¤u için ahlaki problemlerin yaflanma po-tansiyeli yüksektir. Çünkü mal ve hizmetlerin sat›lmas› durumunda üretici ve sat›-c› konumundaki iflletme tüketiciye göre daha çok bilgiye sahiptir. Tüketicinin sa-hip oldu¤u bilgisizlik ya da iflletmecinin sahip oldu¤u göreceli olarak daha fazlabilgi iflletmenin lehine bir avantaj do¤urmaktad›r. Bilgi kaynaklar›na sahip olmanedeniyle bir tür bilgi dengesizli¤i durumu oluflmaktad›r. Asimetrik bilgi olarakisimlendirilen bu durum iflletmeler taraf›ndan kendi menfaatleri do¤rultusundakullan›labilmektedir.

“Yasal” olmakla “ahlaki” olmak ayn› fley midir?

‹flletme Fonksiyonlar›naYönelik ‹fl Ahlak› Konular›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

1

Pazarlama, kulland›¤› araçlar›n çeflitlili¤i sayesinde ürünler üzerine dikkat çe-kerken geri planda kalmaya çal›flmaktad›r. Pazarlaman›n kulland›¤› araçlar›n herbirisi kullan›lma yerine ve amac›na göre ahlak d›fl› olacak flekilde kullan›labilmek-tedir. Afla¤›da pazarlama karmas› elemanlar›n›n ahlak d›fl› kullan›lmalar›na örnek-ler verilerek pazarlamada etik konular anlat›lmaktad›r.

Pazarlama çal›flanlar›, tüketicilerle karfl› karfl›ya geldiklerinden yaflanabilecek ahlakiproblemlere yöneticilerin müdahale etmesi çok zordur.

Mal ve Hizmetlerle ‹lgili Ahlaki KonularPazarlamaya konu olan, ekonomik de¤eri olan fleylere ürün denmektedir. Mal,hizmet, fikir ve kifli gibi de¤eri olan fleylerin her birisi ürün olarak de¤erlendiril-mektedir. Bu kapsamda iflletmelerin ilk sorumlulu¤u ürünlerin yerine getirmeyi va-at ettikleri fonksiyonlara sahip olmalar›n› sa¤lamakt›r. Baflka bir ifade ile tüketici-nin beklentilerine uygun ürünlerin tüketicilere sunulmas› iflletmecilerin ilk sorum-luluklar›ndand›r.

Ancak fonksiyonlar›n› yerine getirme bak›m›ndan ele al›nd›¤›nda konu dahaçok üretimle ilgili hale gelmektedir. Bu nedenle ürün güvenli¤i ile ilgili konusonraki bafll›klardan biri olan üretimle ilgili ahlaki konular bafll›¤› alt›nda ele al›n-maktad›r.

Mal ve hizmetler konusunda ahlaki bak›m›ndan ele al›nmas› gereken ikincikonu taklit konusudur. Bir ürünün yasal olarak korunmufl haklar›n›n, izinsiz flekil-de kopyalanarak bundan ticari kâr elde edecek flekilde ço¤altmak ve pazara sun-mak o ürünün taklidi anlam›na gelmektedir. Halk dilinde “çakma” olarak isimlen-dirilen bu ürünlerin pazar›n›n büyük olmas› bu konudaki zaaf›n büyüklü¤ünün debir göstergesidir. Burada da iflletme ve tüketici olmak üzere iki paydafl sorumluluksahibidir. Ayr›ca devlet bu iliflki de vergi alan ve düzenleyicili¤i üstlenen üçüncübir paydafl olabilmektedir. Ancak bu konunun iflletmeleri ilgilendiren k›sm› dahabüyüktür. Giyim, kozmetik, elektronik, içecekler gibi pek çok alanda orijinalin ay-n›s› gibi taklit ürünler pazara sürülmekte, esas hak sahibinin haklar›, taklit yapaniflletme taraf›ndan gasp edilmektedir. Bu suça tüketiciler de sat›n alarak ifltirak et-mekte, hatta teflvik etmifl olmaktad›rlar. Bu durumun uzun vadede orijinal ürünlerüreten iflletmeleri yeniliklerden cayd›rma gibi bir etkisi olaca¤› tahmin edilebilir.

Ömer Torlak (2007) Pazarlama Ahlak›, Sosyal Sorumluluklar Ekseninde Pazarlama Ahla-k› ve Tüketici Davran›fllar›n›n Analizi, Beta, Yay›nevi, ‹stanbul.

Mal ve hizmetlerle ilgili olarak ele al›nan üçüncü konu konumland›rmad›r. Ko-numland›rma büyük oranda marka ile yap›lmaktad›r. Marka ise farkl›laflt›rmaamaçl›d›r. Farkl›laflmak için ise k›yas ya da karfl›laflt›rma gereklidir. Bu durumdamarkay› tan›tmak isteyen iflletme “ürünümüz daha... d›r” ya da “en....dir” ifadeleri-ni görsel iflitsel olarak kullanarak avantajl› bir konum elde etmeye çal›flmaktad›r-lar. Burada önemli olan, yerlere konulacak her s›fat (büyük, yeni, h›zl› vs..) di¤erürünleri üstü kapal› olarak ça¤r›flt›rmakta ve tüketicilerin zihninde bir karfl›laflt›rmayap›lmas› sa¤lanmaktad›r. Bu durum iki bak›mdan ahlaki zaaf tafl›maktad›r. Birin-cisi rakip ürünleri örtülü olarak kötüleme söz konusudur. Kötülemenin aç›k olan›yasalarla engellenmifltir. Ancak örtülü olmas› ayr› bir ahlaki zaaf› göstermektedir.‹kinci önemli boyut ise konumland›rman›n tüketicinin zihninde yap›l›yor olmas›-d›r. Ço¤u zaman tüketiciler fark›nda olmadan bu konumland›rmalar yap›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ürün Güvenli¤i: Pazarasunulan ürünlerin, insansa¤l›¤› ve çevre temizli¤ibak›m›ndan risktafl›mamas›, ya da olanriskin minimum olmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Konumland›rma: Bir ürün yada markas›n›n tüketicininzihninde rakip ürünlerek›yasla yeridir.

Bu da bir tür bilinçalt›na mesaj gönderme olarak düflünülebilir. Özellikle muhake-me yetene¤i geliflmemifl çocuklar için bu tür mesajlar daha etkili ve kal›c› olmak-tad›r. Bu durum iflletmenin markas›n›n uzun sürelerde ak›lda hem de iflletmenin is-tedi¤i gibi kalaca¤› anlam›na gelmektedir.

Ürünlerin içeri¤i ve fiyat› gibi tüketicilerin bilmek istedi¤i konular› içermeyenya da içerse de tüketicinin kullanamayaca¤› flekilde yap›lan etiketlemeler ve amba-lajlar oldukça yayg›nd›r. Örne¤in, bir çikolatan›n içeri¤inde neler oldu¤unu ö¤-renmek isteyen tüketicinin, sa¤lam gözlere sahip olsa bile içerik hakk›ndaki bilgi-leri büyüteç kullanmadan okumas› zordur. Tüketicinin bir kilo olarak sat›nald›¤›salçalar›n ya da konserve kutular›n›n üzerinde yazan ve asl›nda a¤›rl›¤›n alg›lanan-dan 150-200 gram daha az olmas› durumu ilginçtir. Etiketler ürünleri k›saca tan›t-mak için haz›rlan›rlar. Tüketicilerin etiketlerde bulmay› bekledikleri konular önems›ras›na göre flu flekilde s›ralanmaktad›r: Üretim ve son kullanma tarihi, fiyat, mik-tar, üretildi¤i yer, firma ad›, ürün bileflimi, kullanma talimat›. Bunlar›n her birisinineksikli¤i ya da gerekti¤i gibi bulunmamas› iflletme aç›s›ndan ahlaki bir problemoluflturmaktad›r. Ambalajlarla ilgili olarak en s›k yaflanan ahlaki problemler flu fle-kilde s›ralanmaktad›r: Ambalaj için kullan›lan hammaddelerin afl›r› tüketimi, çevre-ye zararl› ambalajlar, fiyat› yükselten ambalajlar, afl›r› tüketime teflvik edici, aldat›-c› unsurlar›n bulunmas›.

Alkol ve sigara gibi zararl› oldu¤u konusunda flüphe olmayan ürünler de zarar-l› olmas›na ra¤men iflletmeler taraf›ndan üretilmeye devam etmektedir. Bu flekilde-ki sosyal olarak uygun olmayan ürünlerin varl›¤›, sadece üretimle de¤il tüketimeteflvik edici çok say›da pazarlama yöntemi ile de desteklenmektedir.

Güven, iflletmeler için bir itibar, dolay›s›yla bir kazanç kayna¤›d›r. ‹tibar› iyi olan iflletme-ler siparifllerinde öncelik kazan›r, çevresinde kendisi gibi ahlaki aç›dan güçlü iflletmelerolur, böylece dürüst ve ahlaki çal›flabilmek, o iflletme için daha rahat bir hale gelmifl olur.

Özellikle çocuklar› olumsuz etkileyecek e¤lence amaçl› yap›mlar›n televizyon-larda yay›nlanmas›, daha dikkat çekmek için s›ra d›fl› konular› içeren e¤lence prog-ramlar›, bir süre sonra bu davran›fllar›n toplum taraf›ndan meflru görülmesi sonucu-nu do¤urmaktad›r. Daha aç›k ifade etmek gerekirse aile, inanç ve geleneklerle olufl-turulmufl toplumsal de¤erlere uymayan davran›fllar› içeren çok say›da insan›n öldü-rüldü¤ünü gösteren yap›mlar toplumsal yap›y› olumsuz yönde de¤ifltirmektedir.

‹flletmeler sürekli olarak mal ve hizmet satmak zorundad›rlar. Bir tüketiciye ye-ni bir ürünü sunabilmek için tüketiciler taraf›ndan zaten kullan›lan ürünlerin eski-di¤i gerekçesiyle terk edilmeye teflvik edilmektedir. Buna planl› ürün eskitmead› verilmektedir. Örne¤in, beyaz eflya firmalar› beyaz eflyalar›n ömrünü 10 y›l gi-bi bir süre ile s›n›rlamaktad›rlar. Baz› yaz›l›m firmalar› yeni versiyonlar›n› pazarasürdüklerinde eskilerine destek vermeyi b›rakmakta ve tüketicileri yeni ürüne geç-meye zorlamaktad›rlar.

Fiyatland›rma ‹le ‹lgili Ahlaki KonularFiyat mal ve hizmetler için tüketicilerin ödedi¤i parasal bedeldir. Fiyat tüketicileraç›s›ndan ürünün de¤erini göstermektedir. Ayn› sektörde faaliyet gösteren iflletme-ler için ise bir rekabet silah›d›r. Fiyat pazarlama karmas›n›n bir eleman› olarakönemli bir etkileri olan bir göstergedir. Bu bak›mdan fiyat› ile ilgili konular›n reka-bet ve tüketici bak›m›ndan olmak üzere iki boyutta de¤erlendirilmesinde faydavard›r.

1457. Ünite - ‹fl letme Fonksiyonlar ›na Yönel ik ‹fl Ahlak› Konular ›

Etiket: Üzerinde bulundu¤uürünün, miktar, tür, fiyat,son kullan›m tarihi, gibitemel niteliklerinitüketicilere gösteren ka¤›tya da baflka tür özet bilgidir.

Ambalaj: Ürünü, tafl›mak,korumak ve tan›tmak içinkullan›lan, cam, ka¤›t,metal, plastik gibimaddelerden yap›lan özelkapt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Planl› Ürün Eskitme:Tüketicilerin sat›n alarakkulland›¤› ürünlerin de¤erinidüflürecek yenileri ürünlerigelifltirme, fakat eskiüründen yeteri kadar kazançelde ettikten sonra yeniürünün pazara sunulmas›düflüncesidir.

Sonu 90 veya 99 kurufl gibi küsuratl› rakamlarla biten fiyatlar, tüketici üzerinde nas›l biretki oluflturmaktad›r?

Ayn› mal ve hizmeti sunan iflletmeler, yapt›klar› gizli fiyat anlaflmalar› ile fiyatkonusunda kartelleflmeyi sa¤lamakta ve yeni iflletmelerin pazara girmesini önler-ken ayn› zamanda tüketicinin muhtemel tepkisini (iflletmeler aras› kaymalar› ya dadaha ucuzu istemeyi) ortadan kald›rmay› amaçlamaktad›r. Özellikle monopol pi-yasalarda pazardaki iflletme, yeni girifl teflebbüsleri olmas› durumunda pazara ye-ni giren iflletmeyi pazardan kovabilmek amac›yla geçici bir süre için, maliyetlerinalt›nda bir fiyat belirleyebilmektedir. Ezici fiyatland›rma olarak isimlendirilen buyöntemin s›k s›k flehirleraras› otobüs tafl›mac›l›¤›nda s›n›rl› say›da otobüs firmas›-n›n çal›flt›¤› hatlarda uyguland›¤› görülmektedir. Bu flekilde bafllayan rekabet, fir-malardan birisinin pazardan çekilifline kadar sürmektedir.

Da¤›t›m maliyetleri, sürekli müflteri olma ve müflteri büyüklü¤ü gibi nedenlerfiyat farkl›laflt›rmas› yapman›n hakl› nedenleri aras›nda say›labilir. Üretici ya datoptanc› bir iflletmenin da¤›t›m kanal›nda kendisinden sonra gelen iflletmelere sat-t›¤› ürünlerde, hakl› bir nedene dayal› olmaks›z›n endüstriyel müflterileri aras›ndabir ya da bir kaç iflletmenin avantaj sa¤lamas› için fiyat belirlemesine ayr›mc› fiyat-land›rma ad› verilmektedir. Ayr›mc› fiyat, rüflvet, hediye, tan›d›k olmas› gibi ne-denlerle uygulanmaktad›r.

Fiyatland›rma ile tüketicinin tercihleri de etkilenmeye çal›fl›lmaktad›r. Çünkü fi-yat talebi art›rmaya ya da k›smaya imkân veren bir yap›dad›r. Fiyat› yükselen birürünün talebinin düflece¤i varsay›lmaktad›r. Baz› iflletmeler ürünler üzerindeki fi-yat ayn› kal›rken özelliklerde, miktarda ya da fonksiyonlarda azaltma yaparak as-l›nda daha yüksek fiyat uygulayabilmektedir. Bunun en yayg›n örne¤i ekmek fiyat-lar›na zam yapmak yerine gramaj›n› düflürmek fleklinde görülmektedir. Örne¤in,300 gram ekme¤in fiyat› 60 kurufl iken (gram› 0,20 kurufl), fiyat› de¤ifltirmeden gra-maj› 250 grama (gram› 0,24) düflürüldü¤ünde birim fiyat %20 yükseltilirken öde-nen fiyat de¤iflmemifl gibi görülmektedir. Böylece para cinsinden fiyat de¤iflmez-ken fiyat d›fl› unsurlarla fiyat art›r›lm›fl olmaktad›r.

Sezon sonu aç›l›fllar, y›l dönümleri gibi kampanyal› dönemlerde iflletmeler tü-keticileri çekebilmek amac›yla yüksek iskontolar uygulamaktad›rlar. Uygulananyöntem böyle iken ahlaki bir problem yoktur. Ancak az sat›lan ya da s›n›rl› say›dabulunan ürüne uygulanacak yüksek iskontonun, sanki tüm ürünlere uygulan›yor-mufl gibi (%50’ye varan indirimler’de oldu¤u gibi) duyurulmas›, uygulanan yönte-mi ahlaki olmaktan uzaklaflt›rmaktad›r. Halk aras›nda “önce bindirmek, sonra in-dirmek” olarak isimlendirilen ve “etiketin yar›s›” gibi sloganlarla da duyurulan fi-yat iskontolar›n›n gerçe¤i yans›tmad›¤› düflüncesi tüketicileri ikilemde b›rakmak-tad›r.

Özellike GSM firmalar›n›n fiyat rekabeti yaflan›rken yapt›klar› kampanyalardaduyurduklar› düflük fiyatlar›n “geçici süreli” oldu¤u ifade edilmemektedir. Böylecefiyat›n esas mesaj oldu¤u reklamlarda tüketiciyi yan›ltabilecek bir fiyat duyurusuyap›labilmektedir. Yasal olarak belirtilmesi gereken detaylar geri planda kalacak fle-kilde duyurulmakta tüketici bu fleklide fiyat reklamlar› yoluyla yan›lt›labilmektedir.

Da¤›t›mda Ahlaki KonularDa¤›t›m, mal ve hizmetlerin üretildikleri yerden tüketicilere ulaflmas› ifllemidir. Buifllemi yaparken yard›mc› olan kurulufllara arac›lar, tüketici ile üretici arac›daki ara-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

c›larla birlikte oluflan sisteme de da¤›t›m kanal› denmektedir. Da¤›t›m tüketici ileüretici aras›nda mal ve hizmetlerin ulaflt›r›lmas› bak›m›ndan bir tür köprü görevigörmektedir. Da¤›t›m kanal› içinde iflletmeler (üreticiler ve arac›lar) kendi amaçla-r›n› gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›rlar. S›k s›k da¤›t›m kanal› üyeleri aras›nda amaççat›flmas› yaflanmaktad›r. Bu tür çat›flmalarda da¤›t›m kanal› içindeki güçlü iflletme-ler di¤er iflletmelere istediklerini kabul ettirebilmektedirler. Örne¤in, da¤›t›m kana-l›nda güçlü iflletme, bir perakendeci ise üreticiye iste¤ini dayatabilmektedir. Pazar-da faaliyet gösteren ma¤aza zincirlerinin bir k›sm› bu güce sahiptir. Baz› durumlar-da üretici arac›lar üzerinde bu güçlerini kullanarak bask› kurabilmektedir. Örne-¤in, otomotiv sektöründe arac›lar›n etkinli¤i çok azd›r. Kayna¤› ne olursa olsun ka-nal yönetiminde güç oluflturma ahlaki sorunlar› da beraberinde getirebilmektedir.

Kanal yönetiminde özellikle üreticinin güçlü olmas› durumunda talep üretmesive gayretli davranmas› için arac›lar› tüketicilere do¤ru itme stratejisi uygulanabil-mektedir. Bu durumda üreticiler daha çok sat›fl için arac›lar› zorlayacak kota he-defleri koymaktad›rlar. Her y›l ç›tay› biraz daha yükselten kotalar bir müddet son-ra gerçeklefltirilemez hedefler haline gelebilmektedir. Arac›lar bu durumda ifl b›-rakmaya veya daha a¤›r flartlarda sözleflme yapmaya zorlanabilmektedir.

Belirli bir bölgede sat›fl için yetkilendirilmifl toptan sat›fl yapmaya yetkili distri-bütörler ya da perakende sat›fl yapmaya yetkili bayiler arac›l›¤›yla sat›fl yap›lmas›da¤›t›m kanal›n›n normal iflleyiflidir. Ancak kimi zaman üreticilere do¤rudan ula-flan ve arac›lar›n kâr marjlar›n›n tasarruf edilmesini amaçlayan giriflimlerde üretici-ler, bölgede yetkili sat›c›lar› olmas›na ra¤men nihai tüketicilere ürün sat›fl› yaparak“bayileri atlama” yoluna gidebilmektedirler. Bu durumda üretici kendi arac›s›ylarekabet etmifl olmaktad›r. Bu tür bir rekabet, arac›lar›n kazançl› ç›kamayacaklar›haks›z bir rekabet ortam› oluflturmaktad›r.

Da¤›t›m kanal› üyeleri olarak toptanc›lar, perakendeciler veya di¤er üyeler ken-dilerinden beklenen fonksiyonlara göre ahlaki problem yaflayabilmektedirler. Ör-ne¤in, perakendecilikte sat›n alma, önemli bir fonksiyondur. Sat›n alma ile görev-li personelin belli toptanc›lar› subjektif olarak desteklemesi, firman›n elde hak et-ti¤i kazanc› elde etmemesine yol açabilir. Özellikle bu duruma toptanc›lar›n ya daüreticilerin verdi¤i hediyeler neden oluyorsa problemin ahlaki boyutu daha büyükdemektir.

Perakendeciler sat›fl noktas›na gelen müflterileri ikna etmek için rakipleri kötü-leme yoluna gidebilmekte veya müflteriye bask› uygulayabilmektedirler. S›k rast-lanmamakla birlikte kulüp üyeli¤i için verilen üyelik kartlar›yla toplanan müflteri-nin kiflisel bilgilerini ve tüketim al›flkanl›klar›n› gösteren veri taban›n› baflka firma-larla paylaflma durumunda müflteri mahremiyetini ihlal etmifl olmaktad›r. Reka-betin az oldu¤u, uzak yerlerde (köyler, kenar mahalleler gibi) müflterinin bu duru-munu kullanarak ürünlerin fiyatlar›na afl›r› kâr yükleme iste¤i de olabilmektedir.

Reklamlarda Ahlaki KonularReklam, tüketicilerin bir ürün konusunda bilgilenmesini, daha çok sat›n almas›n›,o ürünü fark etmesini ve unutmamas›n› sa¤lamak amac›yla iflletmeler taraf›ndanözel olarak haz›rlanm›fl mesajlar›n medya arac›l›¤›yla tüketicilere ulaflt›r›lmas›d›r.Dikkat çekmeye çal›flan yüzlerce iflletme, mesajlar›n› medya aral›¤›yla vermeye ça-l›fl›rken tüketiciler adeta bir reklam bombard›man›na maruz kalmaktad›r. Her de-fas›nda daha uç noktay› zorlayan (dikkat çekmek amac›yla afl›r›l›klara giden) rek-lamlar birçok olumsuz sonuç do¤urabilmektedir. Bu olumsuzluklar›n ilki reklamsay›s›n›n fazlal›¤›d›r.


Kota: Arac› iflletmelerin veyasat›fl elemanlar›n›nbaflar›lar›n›n bir göstergesiolarak kullan›lan vebelirlenmifl bir zamandiliminde, belirlenmifl birbölgede ulaflmay›hedefledi¤i sat›fl miktar›d›r.

Müflteri mahremiyeti:‹flletmelerin müflterilerineait özel say›labilecek ya dabaflkalar› ile paylaflmakistemedikleri bilgilerikorumak ve gizli tutmakt›r.

Ahlaki olmayan içerik tafl›yan reklamlardan kim sorumludur?

Reklamlar›n zararl› içeri¤inden tüketicileri korumak üzere reklamc›lar›n kendikurmufl olduklar› Reklam Özdenetim Kurulu, flikâyetler durumunda medyay› uyar-ma yetkisine sahip olan Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) gibi kurulufllar rek-lamlar› denetlemeye çal›flmaktad›r. Ancak her iki kurum da flikâyetlerle hareketegeçmektedir. Dolay›s›yla kendisinden flikâyet edilmeyen bir reklam flikâyet ve ilgi-li karar al›n›ncaya kadar tüketiciyle buluflmaktad›r.

Reklamlarla ilgili ele al›nmas› gereken ahlaki olmakla ilgili konulardan bir tane-si aldat›c› yan›lt›c› reklamlar›n yay›nlanmas›d›r. ‹çerik olarak verdi¤i mesaj›n tü-keticilerde yanl›fl anlamalara yol açarak yanl›fl davran›fllar oluflturmas›na nedenolan reklamlara her dönemde örnekler bulunabilmektedir. Reklamlarda dikkat çe-kici bir unsur olarak kullan›lan abartmalar›n boyutlar› artt›kça abartma olmaktanç›k›p, aldat›c› bir hal almaktad›r.

Çocuklar›n reklamlara maruz kalmalar› durumunda kullan›lan mesajlar vemesaj›n verme biçimleri çocuklar›n bozuk davran›fllar sergilemelerine yol açabil-mektedir. Gerek medyada ald›¤› yer ve zaman, gerekse içerik olarak reklam veren-lerin bu konuda daha sorumlu davranmas› gerekmektedir. Özellikle çocuklar›ndo¤ruyu yanl›fl› ay›rt etme yetene¤ine sahip olamadan karfl›laflt›klar› reklam mesaj-lar›, yanl›fl alg›lamalar oluflturabilmekte, bu da çocuklar›n kal›c› veya uzun sureliproblemler yaflanmas›na neden olabilmektedir.

Dikkat çekici olmas› amac›yla reklamlarda kullan›lan reklamda unsurlardan birtanesi de cinsellik konusudur. Kad›nlar›n ya da erkeklerin cinsel obje olarak kul-lan›lmas› ya da cinselli¤i ça¤r›flt›r›c› baflka unsurlar›n kullan›lmas› s›kça karfl›lafl›lanbir durumdur.

Bilinç, insan›n gelen mesaj›n fark›na varma yetene¤i ile ilgilidir. Befl duyu or-gan› ile beyine iletilen mesajlar› fark›nda olmay› ifade eder. Bilinçsiz veya düflükbilinçli kiflinin seçeneklerini fark etmesi ve sa¤l›kl› seçimler yapmas› mümkün de-¤ildir. Bilinçalt›, bilinç efli¤inin alt› olarak tan›mlanmaktad›r. ‹nsan, günlük olarakolaylar›n, nesnelerin, kiflilerin ve olgular›n ço¤unu bilinçalt› yard›m›yla fark›na var-madan de¤erlendirmekte ve beyne depolamaktad›r. Bu bilgiler daha sonra çeflitlidavran›fl flekilleriyle kullanmakta veya tüketicilerin davran›fllar›nda etkili olmakta-d›r. Bilinçli müflteri kendisine verilen mesajlar›n fark›nda olan, ald›¤› mesajlar› de-¤erlendirerek do¤ru karar vermeye çal›flan müflteridir.

Bilinçalt›na yönelik gönderilen mesajlar›n gönderilmesinde hangi yöntemler kullan›lmak-tad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Reklam veren Reklam ajans› Medya Tüketici

Mesaj Mesaj Mesaj

fiekil 7.1

Reklamda AhlakiOlmayanKonular›nOluflumundaPaydafllar

Kaynak: Fikret Yaman, “Reklamc›l›k Sektöründe Reklam Eti¤i Alg›lamas›n›nDe¤erlendirilmesi”, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, SBE, s.100.

Reklam mesaj›n›n oluflturulmas› talebi reklam veren iflletme taraf›ndan reklamajans›na iletilerek reklam mesaj› oluflturulmaktad›r. Reklam verenin onay› olmaks›-z›n bir reklam medyada yer almamaktad›r. Reklam ajans› içeri¤inde ahlak d›fl› un-surlara yer veriyor olsa da reklam verenin bunu denetleme hakk› ve yetkisi vard›r.Medya kurulufllar›n›n da reklam ajanslar›ndan gelen tüm reklamlar› oldu¤u gibi tü-keticilere ulaflt›r›lmas› gibi bir zorunlulu¤u yoktur. Baflka bir deyiflle medya da rek-lamlar› denetime tabi tutabilir. Tüm bunlara ra¤men ahlaki olmayan unsurlar içe-ren reklamlar›n tüketicilere ulaflmas› durumunda, reklam verenin, reklam ajan-s›n›n, reklam› yay›nlayan medya kuruluflunun ve yay›nland›¤›nda tepki göster-meyen tüketicilerin zincirleme sorumlulu¤u bulunmaktad›r. Bu paydafllar›n hepsibirden ahlaki olmayan konulara prim vermedikçe tüketicilerin önüne ahlaki olma-yan unsurlar içeren reklamlar ç›kmayacakt›r.

Yeni Pazarlama Araçlar›nda Ahlaki Konular‹fl dünyas› her alanda yaflanan geliflmeleri kendi sektörlerine uygulayarak avantajsa¤lamaya çal›flmaktad›rlar. ‹nternet de her geçen gün yeni uygulama alanlar› bu-labilen bir araçt›r. Pazarlamada internet iki temel amaç için kullan›labilmektedir.Birincisi internet üzerinden da¤›t›lmas› mümkün olan hizmetlerin da¤›t›m›nda kul-lan›lmaktad›r. ‹kinci olarak da internet, tutundurma için tüketicilere ulaflt›r›lmayaçal›fl›lan mesajlar›n yerine ulaflmas›nda kullan›lan bir tür yeni medya olarak tutun-durma amaçl› kullan›labilir. K›sacas› internet pazarlama karmas› elemanlar›ndanikisini (da¤›t›m ve tutundurma) birden içerebilen yeni bir araçt›r. Özellikle yeniaraçlar›n denetlenmesinde oluflan standartlar›n sonradan oluflmas› nedeniyle inter-net üzerinden yaflanan ifl iliflkilerinde pek çok ahlaki problem yaflanm›flt›r, yaflan-maya devam etmektedir.

‹nternetin bir platform olarak farkl› amaçlar için kullan›lmas› ile ortaya ç›kansosyal medya ortam› (facebook, twitter vs.) bafll› bafl›na bir olgu olarak ele al›na-bilecek konulard›r. Sosyal medya da tüketiciler ilgi alanlar›na göre ya da baflka kri-terlerine göre kümelenmektedirler. Bu bak›mdan sosyal medya pazar bölümlen-dirme için elveriflli bir zemin oluflturmaktad›r.

‹nternet üzerinden da¤›t›mda ve tutundurmada yaflanan bafll›ca ahlaki prob-lemler flunlard›r: Al›flverifl güvenli¤i, kiflisel bilgileri amaç d›fl› kullanma, dürüst ol-mama, kopyalama, çalma, çocuklara uygun olmayan içerik, afl›r› cinsellik kullan›-m›, sald›rgan reklamlar (pop up), t›klamay› art›r›c› ama içeri¤i bofl unsurlar.

Yeni pazarlama araçlar›ndan bir tanesi de cep telefonlar›d›r. Cep telefonlar› he-men hemen her tüketicide bulunan gün geçtikçe zenginleflen uygulamalar›yla, heran ihtiyaç duyulan, küçük bofl zaman dilimlerini dolduran bir karakter tafl›maktad›r.Cep telefonlar›ndan internet uygulamalar›yla bütün dünyaya ulaflmak mümkün ola-bilmektedir. Pazarlama yöneticileri de bu mecray› gözden kaç›rmam›fl hemen fark-l› karakterlerde uygulamalara geçmifllerdir. En yayg›n uygulama cep telefonlar›namesaj göndermek fleklinde iflletmelerin kampanyalar›n›n duyurulmas›d›r. Ancakbirçok tüketici bu mesajlar› istemedi¤i halde ald›klar›ndan yak›nmaktad›rlar.

Ahlaki olmayan davran›fllar› denetlemek için polisler kullan›labilir. Polisleri denetlemekiçin baflka polisler kullan›labilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devam ettirilebilir?

ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K KONULAR Üretim, iflletmecilik denildi¤inde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur. Üretimhammaddeleri parçalayarak, iflleyerek elde edilmesi ya da parçalar› birlefltirerek


Reklam veren: Ürünlerinintan›t›lmas› için reklamhaz›rlanmas›n› isteyeniflletmedir.

Reklam ajans›: Reklamlar›n,haz›rlanmas› veyay›nlanmas› konusundauzmanlaflm›fl iflletmedir.

Medya: Kayna¤›ndan ald›¤›bilgi, e¤lence gibi yaz›l›,iflitsel ve görsel mesajlar›,sahip oldu¤u ayn› anda çoksay›da kifliye ulaflmayöntemleri ile hedef kitleyeaktaran araçlard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

yeni ürün elde etme gibi standart ifllemlerle yürüdü¤ü için denetlenmesi kolayd›r.Bundan dolay› en karmafl›k ifllerde bile denetimi kolaylaflt›racak standartlar gelifl-tirilmektedir.

Standartlara UygunlukÜretim, iflletmecilik denildi¤inde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur ve denet-lenmesi göreceli olarak kolayd›r. Bundan dolay› en karmafl›k ifllerde bile denetimikolaylaflt›racak standartlar gelifltirilmektedir. Pek çok ürün türü ile ilgili olarak ge-lifltirilmifl ISO ve TSE standartlar› bulunmaktad›r. ISO uluslararas› standartlar› tem-sil ederken TSE ulusal standarlar› ifade etmektedir.

Mal ve hizmetlerle üretimi ile ilgili olarak ele al›nmas› gereken ilk standart, üre-tim aflamas›ndan bafllayarak tüketiciye ulafl›ncaya kadar ki aflamalarda ürünün in-sana, çevreye zarar vermeyen nitelikte olmas› anlam›na gelen ürün güvenli¤idir.Pek çok ürün, karakteri gere¤i kullan›c›lar›na zarar verebilmektedir. ‹flletmelerinsorumlulu¤u en az›ndan, zarar› gizlememekle bafllamaktad›r. Örne¤in bir g›damaddesinin içeri¤inde, kansere yol açt›¤› ifade edilen, Geneti¤i De¤ifltirilmifl Or-ganizmalar (GDO) var m›d›r? Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar› Sistemi(HACCP), üretim s›ras›nda, g›da güvenli¤ini etkileyebilecek tehlikelerin analizi, uy-gulanmakta m›d›r?

Ürün güvenli¤i konusunda iki grup insana sorumluluk düflmektedir. Birincigrup üreticilerden ve sat›c›lardan oluflan gruptur. Bu grubun üretti¤i ve satt›¤›ürünlerin güvenli¤inden sorumlu olduklar›n›n fark›nda olarak davranmalar› gerek-lidir. ‹kinci grup ise tüketicilerdir. Tüketiciler de ald›klar› ürünler konusunda bi-linçli ve basiretli davranma sorumlulu¤undad›r.

Gelifltirilen standartlar devletler taraf›ndan ya da devletlerin görevlendirdi¤i ku-rulufllar taraf›ndan denetlenmektedir. Ayr›ca bu denetleme kurulufllar›n›n da iflleri-ni standartlara uygunlu¤unu denetleyen akreditasyon kurulufllar› bulunmaktad›r.Daha aç›k ifadeyle üretilen ambalajl› sütün standartlara uygunlu¤unu denetleyenbir kurulufl varken, bir de bu kuruluflu denetleyen ve onun akreditasyonunu de-netleyen bir de üst kurulufl vard›r. Türkiye’de akreditasyon verme yetkisi ise 2001y›l›nda kurulmufl bulunan TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) görevlendirilmifl-tir. TÜRKAK, de¤iflik alanlarda üretilen mal ve hizmetlerin uygunlu¤unu denetle-me yetkisini vermektedir. Ayr›ca üretimde kullan›lan makine ve teçhizat›n, muaye-ne raporlar›, kalibrasyon sertifikalar›, yönetim sistemi bilgileri, ürün belgeleri gibi“uygunluk belgesi”nin düzenleme yetkisi de ayn› kurulufl taraf›ndan verilmektedir.

Akretide edilmifl kurulufllar›n belirledi¤i standartlarda üretim, tüketicilerin hak-k› ve iflletmelerin görevidir. Örne¤in, otomobil üretiminde kullan›lan yüzlerce par-çan›n birkaç tanesinin standart alt›nda kalmas› durumunda otomobilden beklenenfaydan›n elde edilmesi riske girecektir. Üretici iflletmenin markas›n› tafl›yan yedekparçalar ile “yan sanayi” olarak isimlendirilen ürünlerde de durum ayn›d›r. Üretici-si kim olursa olsun standartlara uygunluk sa¤land›ktan sonra tüketicinin üründenbekledi¤i fayday› elde etmesi sa¤lanm›fl olacakt›r.

Hizmetlerin üretiminde de standartlara uygunluk önemlidir. Örne¤in, 5 y›ld›zalm›fl bir otelin yatak kalitesi, yiyecek hizmetleri, gibi çeflitli boyutlar›nda standar-d›n alt›na inmesi mümkün olabilmektedir. Hizmet üretiminde standartlara uygun-luk hizmetlerin heterojen olmas› nedeniyle daha zordur. Ayn› hizmeti farkl› yerler-de sürekli alanlar standartlardaki eksiltmelerin fark›na varabilirler.


GDO, geneti¤i de¤ifltirilmesinedeni ile insan sa¤l›¤›üzerinde olumsuz etkisiolaca¤› düflünülen bitkisel,hayvansal ürünlere verilenadd›r.

TÜRKAK, ölçümleme,cihazlar› yöntemleri,sertifikasyonla ilgili yetkilidevlet kurulufludur.

‹srafKaynaklar›n gereksiz yere kullan›lmas› olarak tan›mlanabilecek israf, ifl dünyas›n-da s›kça karfl›lafl›lan bir olgudur. ‹sraf, daha çok giriflimciler taraf›ndan de¤il iflgö-renler taraf›ndan yap›lagelmektedir. Çünkü israf, hammadde, enerji, emek gibiüretim faktörlerinin gereksiz kullan›m› demektir. Giriflimci için israf, karfl›l›¤›n›ödedi¤i emekten, hammaddeden yeteri kadar yararlanamamak demektir. Baflkabir ifadeyle israf, giriflimcinin perspektifinden verimsizlik demektir.

‹sraf, sadece iflletme taraf›ndan bedeli ödenmifl üretim faktörlerinin gereksizkullan›m› de¤ildir. Ayn› zamanda kamu kaynaklar›n›n de uygunsuz kullan›lmas› is-raf anlam›na gelmektedir.

Üretimde ‹nsan ve Ahlak Çal›flanlar, gerek kapal› ortamlarda gerekse aç›k havada pek çok d›fl etkene maruzkalmaktad›rlar. Henry Fayol’un yapt›¤› Hawthorne çal›flmalar›ndan beri çal›flma or-tamlar›n›n verimlilik üzerinde etkili oldu¤u bilinmektedir. Karanl›k, so¤uk, s›cak,dar alanda çal›flma, toz, ya¤, a¤›r koku gibi çal›flma koflullar›n› a¤›rlaflt›ran etken-lerin verimlili¤i etkiledi¤i bilinmektedir. ‹flletmelerin baz›lar› s›k s›k iflçi de¤ifltire-rek, uzun süre ayn› kiflinin yapamayaca¤› türden a¤›r iflleri yapt›rabilmektedirler.Çal›flma ortamlar›n›n insana yak›fl›r olmas›ndan öte, ifl etütleri göstermektedir kiçal›flanlar›n ifl ortamlar›n›n ergonomik olmas› gerekir.

Üretim iflletmelerinde karfl›lafl›lan en önemli problemlerden bir tanesi de ifl gü-venli¤i ile ilgili problemlerdir. ‹fl güvenli¤i için al›nmas› gereken tedbirler iflletme-lerin maliyetlerini art›rmakta, üretimi geciktirebilmektedir. Hem zamandan hem demaliyetten tasarruf etmek isteyen üreticiler, ifl güvenli¤i tedbirlerini yeterince al-maktan kaç›nmaktad›rlar. Bu durumda ifl kazalar› nedeniyle ölüm ve yaralanmalar-la sonuçlanan ifl kazalar›n›n bedelini tüm toplum ödemektedir.

Üretimde hem makinelerden hem de insanlardan yararlan›lan tesislerde maki-nelerin üretim h›z›na ayak uydurmak zorunda kalan insan, makineleflebilmektedir.Buna izin verecek bir üretim temposu da üreticiler bak›m›ndan ahlaki bir problemtafl›maktad›r.

Üretim ve ÇevreDünyam›z›n yaflad›¤› en büyük problemlerden birisi küresel ›s›nmad›r. Zararl› gaz-lar›n›n kullan›lmas›yla dünyan›n çevresini sararak güneflin zararl› etkisinden koru-yan ozon tabakas› incelmektedir. Bunun sonucunda, dünyada ortalama s›cakl›klarartmakta, bu durum denizde karada ve havada yaflayan tüm canl›lar› etkilemektedir.

Üretimde kullan›lan kimyasallar›n üretimde tasarruf ve üretimde h›z sa¤l›yor ol-mas› kullan›m›n artmas›na neden olmaktad›r. Örne¤in pet flifleler “kullan at” man-t›¤›yla üretilmifl ambalajlard›r. Ancak bu fliflelerin geri dönüflümü uzun y›llar alabil-mektedir. Pet flifleler ve di¤er ürünlerin ambalajlar›ndan oluflan çöp y›¤›nlar› sa¤-l›ks›z ve yaflanmas› zor bir çevre oluflmas›na neden olmaktad›r.

Tar›msal ürünlerin daha fazla üretilmesi için kullan›lan gübreler, zararl› hayvan-larla yap›lan mücadelelerde kullan›lan ilaçlar, yerleflim yerlerine yak›n yerlerde ku-rulmufl olan fabrikalar›n çevreye b›rakt›¤› at›klar her zaman kamuoyunun günde-minde bulunmaktad›r. Bu at›klar›n içme suyunun sa¤land›¤› göllere do¤ru akma-s›, asit ya¤murlar› fleklinde üretim bölgesinden daha uzaklara kadar ulaflmas› müm-kündür. Ayr›ca fabrikalar›n yayd›¤› ve havay› kirleten görünür görünmez madde-ler çevrede insan sa¤l›¤›n› tehdit eder hale gelmifltir.


Ergonomi: Çal›flanlar›ndaha sa¤l›kl› ve verimliçal›flmalar›n› sa¤lamaküzere çal›flma yerlerinin,çal›fl›lan makinelerin insanfizyolojisine ve psikolojisineuygun dizayn edilmesidir.

‹fl güvenli¤i: Bir iflyerinde,çal›flanlar›n sa¤l›ksorunlar›n› ve meslekirisklerini ortadan kald›racakya da en aza indirecek hertürlü önlemin al›nmas›d›r.

At›k: Ürünlerin üretilmesi yada tüketilmesi sonucundaortaya ç›kan, çevredeolumsuz de¤iflime yolaçabilen, s›v›, kat›, gaz yada radyoaktif maddelerdir.

MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K KONULAR ‹flletmenin paras›n›n yönetimi ile ilgili birimi finans birimi iken, gelen ve giden pa-ralar›n kay›tlar›n›n tutuldu¤u birimi muhasebedir. Ço¤u kez iflletmenin finans ile il-gili birimleri küçük ve orta ölçekli iflletmelerde flirketin sahibinin do¤rudan kontroledebilece¤i bir alan olarak ayr›lmaktad›r. Büyük iflletmelerde ayr› finans yönetici-si istihdam edilebilmektedir. Kay›tlardan hareketle haz›rlanan mali tablolar finan-sal kararlar›n özünü teflkil etmektedir. Bu nedenle finans ve muhasebe büyük öl-çüde birlikte de¤erlendirilmektedir.

Muhasebe, stok girifl ve ç›k›fl›, k›ymetli evraklar›n kayd›, banka, cari hesap ifl-lemlerinin takip edilmesi ile ilgili bir kay›t sistemi oldu¤u için daha belirli bir iflle-yifle ve standartlara sahiptir. ‹flletmeler, muhasebe birimlerini iki flekilde iflletebil-mektedirler. Birincisi iflletme bünyesinde çal›flt›r›lan muhasebe çal›flanlar›yla ba-¤›ml› çal›flan muhasebeciler denilmektedir. ‹kincisi ise Serbest Muhasebeci ve Ma-li Müflavir unvan›n› tafl›yan profesyoneller taraf›ndan kay›tlar› tutulmaktad›r.

Muhasebecilerin oluflturduklar› mali tablolar yard›m›yla karar veren finans yö-neticileri iflletmenin gelece¤ini belirlemeye, rekabet gücünü yükseltmeye, kaynak-lar›n› verimli kullanmaya çal›flmaktad›rlar. Tüm bunlar güvenilir muhasebe kay›tla-r›yla mümkün olabilmektedir.

MuhasebeMuhasebecilerin yapt›¤› iflin tan›m›, gerekleri ve uyulmas› gereken kurallar muha-sebecilerin kendileri taraf›ndan belirlenmifltir. Uluslararas› Muhasebeciler Federas-yonu’nun (IFAC) ba¤›ms›z bir standart belirleyici organ› olan Muhasebeciler içinEtik Standartlar Kurulu (IESBA), Haziran 2005’te yürürlü¤e koyulan ve 2006 ve2009’da revize edilen “Muhasebe Meslek Mensubu için Mesleki Etik ‹lkeleri”, mu-hasebe mesle¤inin itibar›n› güçlendirmeyi amaçlamaktad›r. Bu amaçla haz›rlananilkeler tüm muhasebeciler için geçerli ilkeler, ba¤›ms›z çal›flan muhasebeciler içingeçerli ilkeler ve ba¤›ml› çal›flan muhasebeciler için geçerli ilkeler olmak üzere üçaflamada ele al›nm›flt›r.

Naciye Sözbilir (Gökçe), (2000) Türkiye’de Muhasebe Uygulamalar›nda Etiksel Boyutlar,Afyon Kocatepe Üniversitesi, Yay›n No: 26, Afyon.

Genel ilkeler Ba¤›ml› çal›flanlar için Serbest Çal›flanlar için

• Dürüstlük-güvenirlilik

• Tarafs›zl›k-Ba¤›ms›zl›k

• Mesleki yeterlilik ve özen

• Gizlilik-Mahremiyet

• Mesleki davran›fl -Sosyal

Sorumluluk

• Potansiyel anlaflmazl›k

• Bilginin haz›rlanmas› ve

raporlanmas›

• Yeterli uzmanl›kla faaliyet

gösterme

• Mali ç›karlar

• Teflvikler

• Meslekî atamalar, müflteri veya

sözleflme kabulü,

• Ç›kar çat›flmalar›

• ‹kincil görüfller

• Ücretler ve di¤er gelirler

• Meslekî hizmetlerin

pazarlanmas›

• Hediyeler ve a¤›rlama

• Müflteri varl›klar›n›n muhafazas›

• Tüm hizmetlerde tarafs›zl›k

• Güvence sa¤lama amaçl›

sözleflmeler, ba¤›ms›zl›k ve

sözleflme dönemi


Mali Tablolar: Muhasebenins›n›fland›rarak tuttu¤ukay›tlardan hareketle, biriflletmenin belirli birdönemdeki faaliyetlerininfinansal özetini ilgililereaktarmak ve böyleceilgililerin iflletme hakk›ndaayr›nt›l› bilgiye sahipolmas›n› sa¤lamak amac›ylahaz›rlanan tablolard›r.

Tablo 7.1Muhasebe MeslekMensuplar›n›nUymas› Gereken EtikKurallar

Kaynak: SMMM veYMM’lerin MeslekiFaaliyetlerindeUyacaklar› Etik‹lkeler Hakk›ndaYönetmelik (2007)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TÜRMOB, 18 Ekim 2001 tarihinde yay›nlad›¤› “Serbest Muhasebeci, SerbestMuhasebeci Mali Müflavir ve Yeminli Mali Müflavir Meslek Ahlak› Kurallar›” meslekmensuplar›n› belirli ahlaki ilkelere uyma konusunda ciddi biçimde zorlam›flt›r. Enaz›ndan bu kurallar ahlaki davranmada öncülük etmifllerdir. Daha sonra Resmi Ga-zetede 19.10.2007 tarihinde “Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Mü-flavirler ve Yeminli Mali Müflavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar› Etik ‹lke-ler Hakk›nda Yönetmelik” yay›nlanm›flt›r. Bu yönetmeli¤e göre, serbest çal›flan yada ba¤›ml› çal›flan tüm muhasebe meslek mensuplar›n›n uymas› gereken temeletik ilkeleri, “(1)dürüstlük, (2)tarafs›zl›k, (3)mesleki yeterlilik ve özen, (4)gizlilik ve(5)mesleki davran›fl olarak say›lm›flt›r. Bu maddeleri iyi bir muhasebe meslek men-subunun asgari sahip olmas› gereken özellikler olarak anlamak da mümkündür.

Muhasebe hizmetlerinden iflletme, devlet ve toplum yararlanmaktad›r. Bununiçin meslek mensubu kay›tlar›n› gerçe¤e dayal› olarak tutar, tablolar›n› bu gerçek-lere göre ç›kart›r. Dürüst olmayan kay›tlar, iflletmeye, devlete ve kamuya zarar ve-rebilir. Bu anlamda muhasebeciler sosyal olarak da sorumluluk sahibi olmal›d›rlar.Güvenilirlik ilkesi muhasebe kay›tlar›n›n ve kay›tlar› tutan bilgi sisteminin güveni-lir olmas› ile ilgilidir. Çünkü bu kay›tlar yönetime karar almas›nda yard›mc› olmak-tad›r. ‹flletme kay›tlar›n›n güvenilirli¤i büyük ölçüde iç kontrol sisteminin güveni-lir olmas›na ba¤l›d›r. Muhasebeciler özellikle iflletmenin para ak›fl›, borç durumugibi önemli bilgilerin kay›tlar›n› tutmaktad›rlar. Muhasebe meslek mensubu müflte-risinin d›flar›ya aç›klamas›n› istemedi¤i mahrem bilgileri koruma sorumlulu¤unda-d›r. Muhasebe meslek mensuplar› ifl iliflkisi kurdu¤u kiflilerle, ya da iflletmelerleba¤›ms›zl›¤›n› zedeleyici iliflkilere girmemelidir. Bu yönetmelikle muhasebe mes-lek mensuplar›n›n, meslekî bilgiye sahip, sosyal sorumluluk bilinci olan, etik de-¤erlere ba¤l›, güvenilir ve sayg›n kiflilerden olmas›n› sa¤lamakt›r. Ba¤›ml› çal›flan-lar için görev bilinci ve sorumlulu¤uyla çal›flma ve iflverenini koruma bilincinioluflturmaya yönelik ilkeler yer almaktad›r. Ba¤›ms›z çal›flanlar için daha detayl› biretik kurallar listesi oluflturulmufltur.

Uygulamada, yukar›da bahsedilen ilkelerin hemen hepsinde eksiklikler oldu¤ugözlenmektedir. Örne¤in, muhasebeciler, devlete karfl› sorumlulu¤un bir k›sm›olan vergiden kaçabilmek için zaman zaman dürüstlükten fedakârl›k yaparak,müflterilerinin taraf›n› tutmaktad›rlar. Müflterilerin mahrem bilgilerini üçüncü kifli-lerle paylaflmaktan kaç›nmayan meslek mensuplar›n›n da say›s› az de¤ildir.

Muhasebecilerin tuttu¤u kay›tlar yoluyla elde edilen bilgiler önemlidir. Muha-sebe bilgilerinin özellikleri en az›ndan flunlar olmal›d›r: Bilgiler, paydafllar›n ihti-yaçlar›n› karfl›layacak flekilde, güvenilir, tarafs›z, anlafl›l›r, zamanl›, tutarl›, karfl›lafl-t›r›labilir olmal›d›r. Bu gereklerden herhangi birindeki eksiklik muhasebe meslekmensubunun iflini gerekti¤i gibi yapmad›¤› anlam›na gelebilmektedir. Tersindensöylemek gerekirse finansal raporlar ve belgeler, geçerli kanun ve standartlara uy-gun, eksiksiz, dürüst, gerçek, zaman›nda ve anlafl›labilir bilgiler içermelidir.

Finans Finans, bir iflletmenin yapaca¤› ifller için gerekli olan paray› bulmas› (fon bulma)ve kullan›m› iflidir. Serbest piyasa ekonomisinin iflledi¤i Türkiye gibi ülkelerde pa-ra bulman›n pek çok yolu vard›r. Ancak paran›n zaman de¤eri nedeniyle “nere-den, ne zaman bulundu¤u” paran›n maliyetini önemli ölçüde belirlemektedir.

Para, ortaklar›n iflletmeye sermaye katmas› (özkaynaklarla), d›fl kaynaklardanborçlanma (d›fl kaynaklarla finansman) fleklinde ya da iflletmenin kâr›n›n sermayeolarak iflletmede b›rak›lmas› (otofinansman) ile sa¤lanabilmektedir. Paran›n mali-


yeti yüksek ise kullan›ld›¤› zaman daha yüksek kazanç getirece¤i beklentisi olufl-turur. ‹flletme için gerekli olan fon hangi yöntem ile sa¤lan›rsa sa¤lans›n, kullan›myerleri iflletmenin amac›na uygun olmal›d›r. Elde edilen finansman, yasal, toplum-sal olarak meflru kanallara aktar›larak iflletmenin kazanç elde etmesi sa¤lanmayaçal›fl›lmal›d›r.

‹flletmenin amaçlar›ndan birisi sürekliliktir. ‹flletme yöneticileri finans kaynakla-r›n› hem k›sa vadeli hem de uzun vadeli düflünmek durumundad›rlar. K›sa vadelikâr düflüncesi ile iflletmenin gelece¤ini riske sokmak finansal anlamda bir ahlakiproblemdir.

Finans piyasas›n›n en önemli aktörleri bankalard›r. Bankalar hem iflletmelerhem de bireyle finans imkân› sunmaktad›rlar. Bankalar iflletmeler ile ilgili yapt›k-lar› “kredi verilebilirlik” de¤erlendirmelerinde iflletmelere hak ettiklerinden az yada fazla kredi verdiklerinde kendilerini ya da iflletmeyi riske sokabilmektedirler.Özellikle iflletmelerin ipotek karfl›l›¤›nda ald›¤› kredilerde ipotek olarak gösterilenvarl›klar›n oldu¤undan fazla gösterilmesi önemli problemlere yol açabilmektedir.2007 y›l›nda ABD’de patlak veren ve tüm dünyay› etkileyen “Mortgage krizi”ninnedeninin “emlak piyasas›ndaki gayr› menkullerin de¤erinden daha fazla kredilen-dirilmesi” olarak ifade etmek yanl›fl olmaz.

Bankalar sadece iflletmelerle de¤il tüketicilerle de ifl yapabilmektedirler. Tüke-ticilerle bankalar›n gücü karfl›laflt›r›ld›¤›nda milyonlarca tüketicinin finansal gücübir banka ile yar›flmaya yetmemektedir. Bu kadar güçlü olan bankalar tüketiciler-le ilgili sözleflmelerinde ve ifllemlerinde özellikle bankan›n lehine çok s›k› tedbir-ler almaktad›r. Bankan›n lehine durumlar, her zaman olmasa da tüketicinin aleyhi-ne olmaktad›r. Tüketicilerin ço¤u zaman okuyamayacaklar› kadar uzun sözleflmemaddelerini tüketicilere imzalatt›rmak bankalar›n bir tür dayatmas›d›r. Benzer birdurum da sigorta flirketleri için geçerlidir. De¤erli olan varl›klar›n sigorta flirketle-rince güvence alt›na al›nmas› s›ras›nda imzalanan poliçelerde yer alan ve ço¤u za-man tüketicinin fark›nda olmad›¤›, fark›na vard›¤›nda ise iflin iflten geçti¤i, hak ka-y›plar›na yol açan sözleflme maddelerinin varl›¤› veya baz› maddelerin eksikli¤i si-gorta flirketlerince bilinçli olarak haz›rlanmaktad›r.

‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K KONULAR ‹nsan kaynaklar›, üretim, ticaret ya da hizmet iflletmelerinde çal›flan “insan”lar›nyönetimi iflidir. De¤er üretmede önemli bir etken olarak insan, duygular›yla dü-flünceleriyle, zaaflar›yla, tecrübesiyle ve kiflili¤iyle iflletme de çal›flmaktad›r. ‹nsankaynaklar›n›n ilk olarak çal›flanlar›na, sadece insan olmalar›ndan dolay› insancadavranma borcu bulunmaktad›r.

Yönetimde etik ilkeler, adalet, eflitlik, dürüstlük ve do¤ruluk, tarafs›zl›k, sorum-luluk, ba¤l›l›k, tutumluluk, aç›kl›k, eme¤in hakk›n› verme olarak say›lmaktad›rii.Bu ilkelerden herhangi birisinin ihlal edilmifl olmas› ahlaki problem anlam›na gel-mektedir.

‹nsan kaynaklar›yla ilgili pek çok ahlaki boyut bulunmaktad›r. Bu konular›maddi sonuç do¤uranlar ve maddi sonuç do¤urmayanlar olmak üzere iki katego-ride ele almak mümkündür. ‹fllerin yetiflmesi için fazla mesai yap›lmas› gerekebil-mektedir. Fazla mesai ücretlerinin zaman›nda ve tam olarak ödenmesi çal›flanlar›nbeklentileri aras›ndad›r. Ancak yöneticilerden baz›lar› fazla mesai ücretlerini tamveya zaman›nda ödeme konusunda ihmalkâr davranabilmektedirler.

Eflit ifle eflit ücret ilkesi gere¤i ayn› iflte çal›flanlar›n benzer ücret almalar› beklen-mektedir. Bu ilkenin ihlali durumunda da ahlaki problem yaflanm›fl olmaktad›r.


Çal›flanlar›n sigortal›l›k, sendikal› olabilme gibi çal›flma haklar›n›n gözetilmesi deyöneticilerin sorumluluklar› aras›nda yer almaktad›r. Kay›t d›fl› iflçi çal›flt›rarak si-gorta masraflar›n› k›smaya çal›flan ayn› zamanda çal›flanlar›n özlük haklar›n› da ek-sik veren iflletmelerin say›s› gün geçtikçe azalsa da varl›¤›n› sürdürmektedir. ‹fltenç›karma zaman›nda tazminatlar›n ödenmesi iflletmenin sorumlulu¤undad›r. Ancakuygulamada tazminat ödemek istemeyen iflverenler çal›flanlar›n k›dem tazminat›alamayacaklar› nedenlerle iflten ç›kararak tazminat ödemekten kaç›nmaya çal›fl-maktad›rlar. Bu durum daha önce belirtilen eme¤in hakk›n› verme ilkesine ayk›r›bir durumdur.

‹nsan kaynaklar› yöneticilerinin s›k s›k flikâyet edildikleri konulardan birisi ne-potizmdir. Adam kay›rma olarak da isimlendirilen bu durumda yöneticiler baz›nedenlerle çal›flanlar›n baz›lar›n› di¤erlerine tercih etmektedirler. Adam kay›rma-n›n tersi de bir ahlaki problem oluflturmaktad›r. Adam kay›rman›n tersi olarak dü-flünülebilecek bir baflka ahlaki problem, dil, din, ›rk, cinsiyet, d›fl görünüfl gibi un-surlardaki farkl›l›klar nedeniyle baz› çal›flanlara daha az de¤erliymifl gibi davran-mak ayr›mc›l›k olarak isimlendirilmektedir. Nepotizm ve ayr›mc›l›k davran›fllar›n›nikisi birden yönetimde adalet ilkesinin çi¤nenmesi anlam›na gelmektedir. Liyakat-le davranan bir yönetici ayn› zamanda adaletle de davranm›fl olmaktad›r.

Yönetici koltu¤unda oturanlar ya da yöneticilerden güç alan çal›flanlardan ba-z›lar›, di¤erlerini, y›ld›rma, korkutma, bask› alt›na alma, gibi yöntemlerle sindirme-ye ve onlardan faydalanmaya çal›flabilmektedirler. ‹fl yerindeki her türlü taciz, afla-¤›lama veya hakaretleri de içeren bu tür davran›fllara genel olarak mobing den-mektedir. Yöneticilerin sorumlulu¤u alt›ndakilerin zarar görmesi yönetimde etik il-kelerden sorumluluk ilkesinin yerine getirilmemesi demektir.

Etik davran›fllar, teflvik edilirse daha çok etik davran›fl görünür. Böylece top-lumda ahlaki davran›fllar daha s›k görülür. Ahlaki olmayan davran›fllar cezaland›r›-l›rsa bu cayd›r›c› olabilir. Ahlaki olmayan davran›fllar›n cezaland›r›lmamas›, “yap-t›¤›n›n yan›na kâr kalmas›” durumunda ise adaletin sa¤lanamayaca¤› fikri toplum-da yerleflir. Sonuçta ahlaki davran›fllara verilen tepkiler toplumdaki ahlaki de¤erle-rin korunmas› ile ya da bozulmas› ile sonuçlanmaktad›r.

‹nsan kaynaklar›yla ilgili ahlaki konular sadece yöneticilerle s›n›rl› de¤ildir. Ça-l›flanlar› ilgilendiren pek çok ahlaki konuda bulunmaktad›r. Çal›flanlar›n ifle gerek-li özeni göstermek, ifle zaman›nda gelip gitmek, iflverenin haklar›na riayet etmek,d›flar›da iflletmeyi temsil etmek gibi çok say›da sorumlulu¤u bulunmaktad›r.

Özellikle hizmet veren iflletmelerde, çal›flanlar, müflterilere karfl› iflletmeyi tem-sil etmektedirler. En iyi flekilde temsil etme sorumlulu¤u çal›flanlar›n bir sorumlu-lu¤udur. ‹flten ayr›lmadan önce zaman›nda haber verme, baflka iflte çal›flmama, ifl-letmenin kaynaklar›n› do¤ru, zaman›nda ve verimli kullanmak da çal›flan›n sorum-luluklar› aras›nda yer almaktad›r.

HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹K KONULAR ‹flletmenin ürünlerinin markas›n›n, yöneticilerinin bir de¤eri oldu¤u gibi iflletme-nin kurumsal kimli¤inin de pazarda bir de¤eri bulunmaktad›r. Genellikle iflletme-nin kurumsal kimli¤inin de¤eri kurumsal itibar kavram› ile aç›klanmaktad›r.

Ürünler için yap›lan bilgilendirme, hat›rlatma ve ikna etme amaçl› kampanya-lar yöntem de¤ifltirerek iflletmenin kurumsal itibar›n›n artmas› için de yap›lmakta-d›r. Kullan›lan yöntem ve araçlar, reklamlarda oldu¤undan ‘daha düflük yo¤unluk-lu’ bilgilendirmeler, hat›rlatmalar ve ikna çabalar› içermektedir. Genellikle halklailiflkiler olarak isimlendirilen bu çabalar›n etkisi daha uzun süreli ve kal›c›d›r. En


Nepotizm: Özellikleakrabalar› ve yak›narkadafllar› kay›rmay›anlatan, ayr›mc›l›¤›n birtürüdür.

Mobing: ‹fl yerindeçal›flanlar›n bir k›sm›n›n,kabaday›l›k, psikolojik bask›,y›ld›rma, zorlama gibiyöntemlerle di¤er baz›çal›flanlar› sindirmesidir.

çok kullan›lan halkla iliflkiler yöntemleri, haber format›nda medyada yer alma (du-yurum), bas›n toplant›lar›, bas›n bültenleri, aç›l›fl, y›l dönümü kutlamalar›, iflletmeve çal›flanlar› için özel günlerde düzenlenen törenler ve sponsorluklar fleklindedir.

Kullan›lan araç ve yöntemlerde do¤ru olmayan haberler ya da insani de¤erlereuygun olmayan her türlü tutum ve davran›fl, iflletmenin kurumsal itibar›na zarar ve-recektir. Bu bak›mdan halkla iliflkilerde kullan›lan mesajlar›n mutlak surette do¤rubilgilerden oluflmas› gerekmektedir.

Kurumsal itibar› oluflturmaya çal›fl›rken rakiplerle k›yaslama, rakipleri kötüle-me, do¤ru olmayan bilgileri kullanma, ahlaki olmayan davran›fllar› içermektedir.Halkla iliflkilerde amaç, bazen iflletmenin yaflad›¤› bir krizle ilgili olabilmektedir.Kriz iflletmenin aleyhine ç›km›fl bir dedikodu, bir kaza, gibi olumsuzluklar içerenve sadece o iflletmeyi ilgilendiren bir kriz olabilmektedir. Bu durumda durumumeflrulaflt›rmaktan çok aç›klama yapmak ve telafi etmek amaçlanmal›d›r. ‹flletme-nin ya da çal›flanlar›n›n neden oldu¤u olumsuzluklarda durumu düzeltmek yerinemeflrulaflt›rma çal›flmalar› da ahlaki bir problem içermektedir.



‹flletmenin fonksiyonlar›nda yaflanan bafll›ca ah-

laki problemleri aç›klamak.

‹flletmeler, kendi amaçlar› olan kâr, süreklilik,büyüme gibi amaçlar›n› elde edebilmek için pa-ra bulmak, üretim yapmak, üretim faktörlerinibir araya getirmek, üretilen mal ve himetleri tü-ketilere ulaflt›rabilme ve sat›nalmalar›n› sa¤lamakiçin pazarlama faaliyet yapmak zorundad›r. Ayr›-ca sitemin iflleyifli bak›m›ndan tutmak zorundaoldu¤u kay›tlar insanca davranmak zorunda ol-du¤u müflterileri ve çal›flanlar› bulunmaktad›r.‹flletmenin bir fonksiyonu olarak pazarlama, ifl-letme ad›na müflterileriile iletiflim kurma görevi-ni üstlenmektedir. ‹letiflimin çok yolu oldu¤u gi-bi her bir iletiflim yolu ile ilgili suitimallerin veihmallerin olmas› da mümkündür. Üzerine düfle-ni yapmayan ya da amac›n› gerçeklefltirmek içindi¤er paydafllar›n (müflteriler, rakipler gibi) hak-lar›n› gasp edebilecek, bilinçli tercih yapmalar›n›engelleyecek her türlü giriflim ahlak d›fl› bulun-maktad›r. Üretimde belirlenmifl standartlara uymayan, üre-tim teknikleri ya da nihai ürünler ahlaki problemteflkil etmektedir. Standartlar, ço¤u uluslararas›geçerlili¤i olan kurulufllar taraf›ndan konmakta-d›r. Verimlilik, israf› önleme, üretim yaparkençal›flan insanlara insanca muamele ve do¤al çev-reyi koruma ahlaki sorumluluklard›r. Bu sorum-luluklar›n yerine getirilmemesi ahlaki problemleroluflmas›na neden olmaktad›r.‹nsan kaynaklar› konusunda, eflit ifle eflit ücret,çal›flanlar aras› adalet, dürüstlük, aç›kl›k, eme¤inhakk›n› vermek ve tarafs›z olmak gibi sorumlu-luklar› bulunmaktad›r. Ancak uygulamada hak-s›zl›kl›klar, adam kay›rmalar, y›ld›rma, psikolojikbask›, ödenmeyen haklar gibi insan kaynaklar›yönetiminde etik olmayan davran›fllar›n oldu¤ugözlenebilmektedir.Muhasebe ve finas fonksiyonui uygun kaynaka-lardan para bularak uygun alanlara yat›rarak fi-nansal kaynaklar› yerli yerinde kullanma sorum-lulu¤u tafl›maktad›r. Parasal iflleyiflin ve ürün ha-reketlerinin kay›tlar› dürüst, gerçe¤e uygun, za-manl› tutulmas›, kayd› tutulan bilgilerin mahre-miyetinin (gizlili¤inin) korunmas› muahsebecile-rin ahlaki sorumluluklar›n bafl›nda gelmektedir.

Halka iliflkiler fonksiyonu ile ilgili olarak gerçek-lerin ve do¤rular›n iletiflimde kullan›lmas› uygunhalkla iliflkiler araçlar›yla kurumsal itibar olufltur-maya çal›flmak gerekmektedir. Kurumsal itibar›oldu¤undan daha iyi gösterme çabalar›, yap›lanyanl›fllar›n üstüne örtme çabalar› bu alanda kar-fl›lafl›lan ahlaki problemlerdendir.

‹flletmelerin ortaya ç›kard›¤› ahlaki problemlerin

sonuçlar› hakk›nda yorum yapmak.

Öncelikle iflletmenin fonksiyonlar›yla ilgili yasalve sosyal sorumluluklar› belirlenmektedir. Dahasonra bu fonksiyonlar›n herhangi bir nedenle ye-rine getirilmemesi durumu ahlaki problemlerindo¤ufluna neden olmaktad›r. Ahlaki problemle-rin paydafllar üzerindeki etkisi düflünülerek ahla-ki problemleri sonuçlar› hakk›nda yorum yap›l-m›fl olmaktad›r.

‹flletmelerin neden oldu¤u ahlaki problemlere

karfl› fark›ndal›k oluflturmak.

Uyulmas› hereken ahlaki ve yasal sorumlulukla-r›n iflletme fonksiyonlar› iliflkilendirilerek anlat›l-mas›, yaflanan ahlaki problemleri fark›na var›la-cak flekilde somutlaflt›rmaktad›r. Bu konuda me-tin için çok say›da örnek bulunmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Reklamlarda dikkat çekmek amac›yla olaylar› nes-neleri, kiflileri oldu¤undan büyük, h›zl›, önemli göster-meye ne ad verilir?

a. Konumland›rmab. Hedonizmc. Abartmad. Aldatmae. Yan›ltma

2. Afla¤›dakilerden hangisi serbest çal›flan muhasebeci-lerle, ba¤›ml› çal›flan muhasebecilerin uymas› gerekenetik ilkler farkl›d›r. Afla¤›dakilerden hangisi serbest veba¤›ml› çal›flanlar›n uymas› gereken temel etik ilkeler-den birisi de¤ildir?

a. Kurumsal itibarb. Dürüstlükc. Tarafs›zl›kd. Mesleki yeterlilik ve özene. Gizlilik

3. Taraflardan birisinin güç olarak kullanabilece¤i bil-ginin, di¤er tarafa göre fazla olmas› durumunda bu ki-fli/kurulufl bilgi avantaj›n› kendi lehine kullanabilir. Budurum afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir?

a. Asimetrik bilgi b. Kara propagandac. Kand›rmad. Cahil b›rakmae. Beyaz propaganda

4. Tüketicinin, ithal ceviz sat›n almak istemedi¤ini his-settiren bir ses tonuyla sat›c›ya “Cevizler ithal mi?” soru-suna; sat›c›n›n kendi mal›n› satabilmek için “‹thal cevizistiyorsan›z yan dükkanda bulabilirsiniz” demesi afla¤›-dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?

a. Mobingb. Nepotizmc. Rakipleri kötülemed. Yol göstermee. Müflteri mahremiyeti

5. Al›fl verifl güvenli¤i en çok nerede problem olmak-tad›r?

a. ‹flletmeler aras› iliflkilerdeb. Al›flverifller merkezlerindec. Sabah erken saatlerde yap›lan al›flverifllerded. ‹nternet üzerinden yap›lan al›flverifllerdee. Bakkallarda

6. ‹nsan beyni, befl duyu organ› ile alg›lanan her fleyikaydeder. Ancak her uyar›c›n›n fark›nda olmaz. Fark›n-da olmadan beyine ulaflan uyar›c›lar›n iflletmeciler tara-f›ndan kazanç amaçl› olarak kullan›lmas› bir etik prob-lemdir. Bu duruma literatürde ne ad verilir?

a. Nepotizmb. Reklamla dikkat çekmec. Bilinçalt›na yönelmed. Kâr› art›rmae. Pozitivizm

7. Afla¤›dakilerden hangisi da¤›t›m kanallar›nda yafla-nabilen bir etik problemdir?

a. Çekme stratejisi,b. Afl›r› kota koymac. ‹tme Stratejisid. Kota koymamae. Yo¤un da¤›t›m

8. Afla¤›dakilerden hangisi insan kaynaklar› yönetimiile ilgili bir etik problemdir?

a. Ergonomik çal›flma ortam›b. Eflit ifle eflit ücretc. Liyakatd. Mobinge. Fazla mesai

9. Ürün güvenli¤i kapsam›ndan de¤erlendirilebilecekolan GDO, neyin k›salt›lm›fl›d›r?

a. Geneti¤i De¤ifltirilmifl Organizmalarb. Gizli Da¤›t›m Organizasyonlar›c. Da¤›t›mda Güvenilirlik Dürüstlük Olgunlukd. Güncel, Do¤ru, Opsiyonel üretime. Günlük Dengeli g›da Oran›

10. Afla¤›dakilerden hangisi, ihtiyaç duyan paydafllar›nisteklerine uygun muhasebe bilgilerinin tafl›mas› gere-ken özelliklerden birisidir?

a. Detayl› olmab. Subjektif olmac. ‹kincil verilere dayanmad. Benzersiz olmae. Zamanl› olma



Afla¤›daki metinler ifl ahlak› konulu bir araflt›rma kapsa-m›nda ifl adamlar›yla yap›lan mülakatlar s›ras›nda, ifladamlar›m›zdan baz›lar›n›n söylediklerinden oluflturul-mufltur.

Okuma Parças› 1Kadir Bey anlat›yor: “1990 y›l›nda beyaz eflya sektörün-de faaliyet gösteriyordum. Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesinedeniyle piyasada oluflan belirsizlik piyasay› durgun-laflt›rm›flt›. Kimse kimseye mal satam›yor vadesi gelenalacaklar tahsil edilemiyordu. Herkes, gelen alacakl›lar-dan kaç›yor, kap›ya her gün bir yenisi geliyordu. Sürek-li mal ald›¤›m bir tüccar vard› ‹zmir’de: Sema Ticaret.Bir gün sahibi olan Halim Bey geldi. ‘‹flte alacakl›lardanbirisi daha geldi’ diye düflündüm. Halim Bey: ‘Bir adaçay› söyle Kadir Bey’ dedi. ‘Geç kald›n Halim Bey’ de-dim. ‘Di¤er alacakl›lar geldi, icraya vermekte geç kal-d›n.’ Halim Bey: “Sen benim niçin geldi¤imi biliyor mu-sun?” diyerek bir zarf uzatt›. ‘Al bu zarf›, koy kasan›niçine!’ dedi. Ald›m zarf›, bakt›m içine... Halim Bey’e ver-di¤im senetler çekler vard› zarfta... Diyordu ki: ‘Al bun-lar› kasaya koy, sonra unut’. Sordum: ‘Niye böyle yap›-yorsun?’ diye. Dedi ki: ‘Benim para kazanmam için malsatmam, para almam laz›m. Bunun için sa¤lam al›c›larbayiler laz›m. Sen bunlardan birisisin. Sana mal verincesa¤lam adama mal verdi¤imi biliyorum. Günü gelinceödeyece¤ine inan›yorum. Ama bunun için senin batma-man laz›m, aksine kazanman laz›m’ dedi. Ald›m zarf›kasaya koydum. ‹fller düzelince gittim. Halim Bey’e bor-cumu ödedim. Hem de ilk önce ona ödedim.”

Okuma Parças› 2Özçelik ‹nflaat›n sahibi Mehmet Bey anlat›yor: “Reistekstilin bir tesisatç›s› ile bir ifl için k›sa bir birlikteli¤i-miz oldu. Tesisatç› konuflurken iki de bir de “Benimfabrikam, benim fabrikam” deyip duruyordu. Dedim ki“Sahip Bey (Reis tekstilin sahibi) fabrikay› satt› da bizimmi haberimiz olmad›? Fabrika gerçekten senin mi?” fiöy-le cevap verdi: “Sahip Beyin mal› mülkü çoktur. Fabri-ka batsa, kapansa, gayr› menkulleri onu da çocuklar›n›da ömür boyu rahat ettirir. Hâlbuki ben eflim ve ailem-deki 5 çocu¤um, bu fabrika kapand›¤› gün aç›z. Bu fab-rikan›n baflar›s›na bizim Sahip Beyden daha çok ihtiya-c›m›z var”....Mehmet Bey inflaat› kontrol s›ras›nda inflaatta çal›flanbir tafleron iflçisini “5’e 10” diye isimlendirilen kereste-lerin, boyu 3 metrelik olanlar›n› keserek 1’er metrelikparçalar haline getirirken görür. Bir alt katta haz›r 1

metreliklerden vard›r. Tafleronu ça¤›r›r ve durumun ne-denini sorar. Mehmet Beyi tatmin etmeyen aç›klamalar-dan anlafl›lmaktad›r ki iflçi, bir kat afla¤›da haz›r parçalarvarken afla¤›ya inmeye üflendi¤i için uzun keresteleri k›-saltmaktad›r. Mehmet Bey taflerona flu soruyu sorar: “Busizin kendi mal›n›z olsa yine böyle yapar m›yd›n›z?”

Okuma Parças› 3Kömür ticareti yapan Taner Bey anlat›yor: “Çal›flt›¤›m›zsektörde sahtekârl›klar yaflanabiliyor. Özellikle kamuyamal satanlar kâ¤›t üstünde iyi kalite mal veriyormufl gi-bi yaparak kamuya düflük kalite mal› veriyor. Sonra iyikalite kömürü tekrar piyasaya sat›yor. Buna göz yum-malar›n›n karfl›l›¤› olarak sat›nalmac›lara rüflvet veriyor-lar. Herkesin amac› para kazanmak... Herkes kazans›nama insafl› olsun. ‹nsafl› olmak için vicdanl› olmak la-z›m. Vicdanl› olmak içinse öteki dünyada hesaba çeki-lece¤ini bilmek, inanmak gerekir. Al›flveriflte insanlar›,özellikle sat›c›lar› her an kontrol edemezsiniz. Amaeninde sonunda kontrol edileceklerini, hesaba çekile-ceklerini onlara inand›r›rsan›z, o zaman ahlaks›zl›klar›önlemifl olursunuz”.


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ve Halkla ‹liflki-ler ‹le ‹lgili Ahlaki” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› ‹le ‹lgiliAhlaki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ‹le ‹lgili Ahlaki”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Yasal olmakla ahlaki olmak baflka fleylerdir. Baz› dav-ran›fllar yasal oldu¤u halde ahlaki de¤ilken, baz› davra-n›fllar ahlaki oldu¤u halde yasal olmayabilir. Bu ikisininçat›flmas› s›k karfl›lafl›lan bir durum de¤ildir. Ancak ça-t›flma durumunda tüketici insiyatif kullanarak do¤ru ka-rar› kendisi vermelidir.

S›ra Sizde 2

Tüketici küsuratl› fiyatlar› gördü¤ünde rakam› daha kü-çük alg›layabilmektedir. ‹flletmeler bundan hareketletüketicilerin fiyat hassasiyeti azaltmak için küsuratl› fi-yatland›rmay› kullanmaktad›rlar.

S›ra Sizde 3

Ahlaki olmayan içerik tafl›yan reklamlar›n topluma yan-s›yan olumsuz etkilerinden, reklamveren iflletme, rek-lam ajans›, medya kurulufllar› ve tüketici örgütleriylebirlikte tüketiciler de sorumludur.

S›ra Sizde 4

Ahlaki olmayan davran›fllar› denetlemek için polislerkullan›labilir. Polisleri denetlemek için baflka polislerkullan›labilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devamettirilebilir?Bu zinciri sonuna kadar götürdü¤ümüzde yine bafla dö-neriz. ‹nsan›n vicdan› yapt›¤› iflleri denetlemesi için kul-lanaca¤› en önemli denetleyicidir. Ancak vicdan› za-manla öldüren davran›fllardan sonra ahlak d›fl› davra-n›fllar normal görülmeye bafllar ki bu daha büyük prob-lem demektir.

S›ra Sizde 5

Aç›k olarak reklam oldu¤u belli olan mesajlar, tüketici-nin en az›ndan fark›na varabilece¤i mesajlar› içermek-tedir. Oysa reklam oldu¤unun fark›na var›lmayan çoksay›da mesaja maruz kalan tüketiciler, fark›nda olmak-s›z›n bir davran›fla sürüklenebilmektedir. Bilinçalt›nayönelik olarak, 25. kare tekni¤i, ürün yerlefltirme ve sa-nal reklamlar olarak bilinen reklamlarla tüketiciler etki-lenmeye çal›fl›lmaktad›r. Teknolojinin geliflmesine pa-ralel olarak bilinçalt›na yönelik reklamlar›n her geçengün kendisine yeni mecralar ve yöntemler bulmas›mümkün görülmektedir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akbulut, Y. (1998). Meslek Ahlak› Kriterleri ve Mu-

hasebe Mesle¤i Üzerine Bir Araflt›rma, Muhase-be Bilim Dünyas› Dergisi.

Aksulu,‹. (1996). Ambalajl› G›da Ürünlerinde Etike-

tin Önemi ve Tüketici Duyarl›l›¤›, PazarlamaDünyas›, 10(57) s.2-9

Eldem, Ü.‹. (2009). Bilinçalt› Reklamc›l›k ve Tüketi-

ci Davran›fllar› Üzerindeki Etkisi. (Yüksek LisansTezi). Maltepe Üniversitesi, ‹stanbul

Özkan, Z. (2006). Bilincin Gücü, (2. Bask›). ‹stanbul:Hayat Yay›nc›l›k s.29-33.

Sayl›, H. ve K›z›lda¤, D.(2007) Yönetsel Etik ve Yö-

netsel Eti¤in Oluflmas›nda ‹nsan Kaynaklar› Yö-

netiminin Rolünü Belirlemeye Yönelik Bir Ana-

liz Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Der-gisi, 9(1), s.231-251

Torlak,Ö. (2007). Pazarlama Ahlak›, Beta Yay›nevi,‹stanbul, s.235.

TURMOB; 19 Ekim 2007 tarih ve 26675 say›l› Resmi Ga-zete’de Yay›mlanan “Serbest Muhasebeciler, Ser-

best Muhasebeci Mali Müflavirler ve Yeminli Ma-

li Müflavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacak-

lar› Etik ‹lkeler Hakk›nda Yönetmelik”

Yaman, F. (2009). Reklamc›l›k Sektöründe Reklam

Eti¤i Alg›lamas›n›n De¤erlendirilmesi, (DoktoraTezi) Afyon Kocatepe Üniversitesi, SBE.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹fl ahlak› e¤itiminde aile, e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ve iflletmelerin önemi-ni aç›klayabilecek,Etik kodu tan›mlayabilecek,Etik kodlar›n önemini aç›klayabilecek,‹flletmecilik okullar›nda günümüzdeki ve gelecekteki etik e¤itimini karfl›lafl-t›rabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹fl Ahlak› E¤itimi• Aile• E¤itim ve Ö¤retim Kurumlar›

• ‹flletmecilik Okullar›• Etik E¤itimi• Etik Kodlar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN


• A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹MKURUMLARI ‹LE ‹fiLETMELERDE ‹fiAHLAKI E⁄‹T‹M‹

• ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VEÖNEM‹

• ‹fiLETMEC‹L‹K OKULLURINDA ET‹KE⁄‹T‹M‹N BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹

‹fl Ahlak› Aç›s›ndanE¤itim ve EtikKodlar›n Önemi


A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M KURUMLARI ‹LE‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKI E⁄‹T‹M‹E¤itim, toplumun temel gereksinimleri ve bu gereksinimleri karfl›layacak insan›yetifltirme amac›yla yap›lmaktad›r. Genel anlamda e¤itim; toplumun davran›flesaslar›n› benimseme ve toplumsal yap›ya uyum sa¤layacak insan› oluflturmay›amaçlamaktad›r.

E¤itim; insan› do¤umundan ölümüne kadar etkileyen ve bir flekle sokmaya ça-l›flan bir süreçtir. Etik ise; insan›n “Ne yapmal›y›m? Nas›l yapmal›y›m?” sorular›navermeye çal›flt›¤› bir yan›tt›r. Bundan dolay› e¤itim ve etik aras›nda zorunlu bir ilifl-ki vard›r.

Etik e¤itimi ile ilgili de¤iflik bilgilere www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlaki-ve-egitim.html adresinden ulaflabilirsiniz.

Son y›llarda özel sektörden kamu sektörüne kadar her alanda e¤itimler veril-mektedir. Bu e¤itimler kiflisel becerileri gelifltirme, ifl dünyas› ve sektörü daha iyikavrayabilme, uzmanlaflma vb. alanlarda olabildi¤i gibi etik alan›nda da olmakta-d›r. Özellikle son dönemde etik e¤itiminin öneminin h›zla artt›¤› görülmektedir.

Etik e¤itimi ile flu davran›fllar amaçlanmaktad›r;• Etik e¤itimi, ahlaki davran›fl edinmeyi güçlendirir.• Etik e¤itimi, ahlaki davran›fllar› gelifltirir.• Etik e¤itimi, ahlaki tecrübeyi artt›r›r.Günümüzde gerek bireylerin gerekse iflletmelerin daha fazla kazanma iste¤i,

bireysel ç›karlar›n her fleyin üstünde tutulmas›, yo¤un rekabet ortam›n›n artmas›,duyars›zl›k gibi nedenlerden dolay› ifl hayat›nda ifl ahlak›na uygun olmayan birçokolayla karfl›lafl›lmaktad›r. Toplumda ahlaki yap›da ve kültürel de¤erlerde yaflananyozlaflmalar yasal düzenlemelerin yetersizli¤i ya da uygulamada görülen aksakl›k-lar da ifl hayat›nda ifl ahlak› ile ilgili çeflitli sorunlar›n ortaya ç›kmas›na zemin ha-z›rlamaktad›r. Bu sorunlar› en aza indirebilmek için birey hayat›n›n her alan›ndaahlaki aç›dan neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u ile ilgili e¤itim al›r. Bu e¤itim ise;bireyin do¤uflu ile ve aile arac›l›¤›yla bafllar.

Etik e¤itimi gerekli midir?

‹fl Ahlak› Aç›s›ndan E¤itimve Etik Kodlar›n Önemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Etik e¤itimi: Bireyindavran›fllar›na ahlakianlamda katk›da bulunmakamac›yla verilen bire¤itimdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Aile; kan ba¤›, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan iki ya da daha faz-la kiflinin oluflturdu¤u toplumsal bir gruptur. Aile bireyin kiflili¤inin oluflmas› vegeliflmesinde önemli bir faktördür. Bunun nedeni aile ile birey aras›ndaki iliflkininuzun vadeli olmas› ve karfl›l›kl› etkileflimin genellikle ömür boyu sürmesidir. Kifli-nin yafl› ilerledikçe aile içindeki statü ve rolleri de de¤iflikli¤e u¤rar. Fakat kiflininyafl›, statüsü, rolü ne olursa olsun ilk e¤itim aileden bafllar. Çocuk toplumda nas›loturup kalkaca¤›n›, nas›l konuflmas› gerekti¤ini, k›sacas› neleri yap›p neleri yap-mamas› gerekti¤ini ilk baflta aileden ö¤renir. Çocukluk y›llar›nda hepimize ailemiztaraf›ndan yalan›n ne kadar kötü bir fley oldu¤u, baflkas›n›n eflyas›na izinsiz doku-nulmayaca¤›, paylafl›mc›l›¤›n önemi farkl› flekillerde defalarca anlat›lm›flt›r. Yani ai-lelerimiz “A¤aç yaflken e¤ilir” atasözünden hareketle ileriki y›llarda ifl hayat›m›zdanas›l davranmam›z gerekti¤i düflüncesini bize küçük yafllarda vermifllerdir.

Kiflisel ahlak ve aile ahlak›, toplumsal ahlak ile tamamlanmad›¤› sürece, gerçekönemini kazanamaz. Çünkü kiflisel onur ve aile iliflkileri ad›na ayr› ayr› ö¤ütlenengörevler toplumsal olarak da benzerlikler göstermektedir. Yani, kifli ile aile toplu-mun ve insanl›¤›n esas unsurlar›d›r.

Ahlaki e¤itimin temelini aileden alan çocuk, okuma ça¤›na geldi¤inde bu e¤i-timi, e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda devam ettirir. Çocuk geliflim döneminde an-ne ve babas›n›n yan› s›ra ö¤retmenini de kendisine model olarak al›r. Bu model al-mada çocuk ö¤retmeni gibi oturmak, konuflmak, hareket etmek ister. Bu nedenle-dir ki e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ifl ahlak› e¤itiminin gelifltirilmesinde önemli birrol üstlenmektedir.

E¤itim kelimesinin eski Türkçe’deki karfl›l›¤› “terbiye” idi. O dönemlerde top-lumda güzel konuflan, ahlakl›, hal ve hareketleri benimsenen kifliye terbiyeli denil-mekteydi. Bu aç›dan e¤itim insan davran›fllar›n›n istenen niteliklere dönüfltürülme-si olarak ifade edilebilir.

Genel anlamda e¤itim, toplumu oluflturan bireylerin birlikte ve uyumlu bir fle-kilde yaflamalar› için gerekli olan ortak davran›fllar› bireye kazand›rmay› amaçlar.Mesleki e¤itim ise, bireye mesle¤iyle ilgili bilgi, beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› kazan-d›ran ve bireyin yeteneklerini çeflitli yönleriyle gelifltiren bir e¤itim sürecidir. Birey-lere mesleki bilgi ve beceri kazand›rarak bireylerin yaflamlar›n› sürdürebilece¤i birifl sahibi olmalar›n› sa¤lamak toplumun e¤itim sistemlerinden beklentileri içerisin-de yer almaktad›r.

E¤itim ve ö¤retim birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r. Ö¤retimde amaç insanlara bilgivermektir. E¤itimin amac› ise milli yap›m›z›, gelenek ve göreneklerimizi yaflatarak,insanlar›n kiflilik yap›s›n› hedef al›p iyi insan olmalar›n› sa¤layabilmektir.

Milli E¤itim Bakanl›¤›, 09/03/2010 tarihli genelgesinde e¤itim ve ö¤retim ku-rumlar›nda etik davran›fl ilkelerinin neler oldu¤unu aç›klam›flt›r. Bu genelgeye gö-re; görevde kamu hizmeti bilinci, halka hizmet bilinci, hizmet standartlar›na uyma,amaç ve misyona ba¤l›l›k, dürüstlük ve tarafs›zl›k, sayg›nl›k ve güven, nezaket vesayg›, yetkili makamlara bildirim, ç›kar çat›flmas›ndan kaç›nma, görev ve yetkilerinmenfaat amaçl› kullan›lmamas›, hediye alma yasa¤›, kamu mallar› ve kaynaklar›nkullan›m›, savurganl›ktan kaç›nma, ba¤lay›c› aç›klamalar ve gerçek d›fl› beyan, bil-gi verme saydaml›k ve kat›l›mc›l›k, yöneticilerin hesap verme sorumlulu¤u, eskikamu görevlileriyle iliflkiler, mal bildiriminde bulunma gibi etiksel davran›fl ilkele-ri belirlenmifltir. Milli E¤itim Bakanl›¤› ayn› genelde mesleki anlamda e¤itim ve ö¤-retim kurumlar›n›n etiksel anlamda herkes taraf›ndan istenen karar›n her zamando¤ru karar olmad›¤›n›, kararlarda belirleyici olarak okul üyeleri için do¤ru kararal›nmas›n›n gerekti¤i, etik davran›flla do¤ru ve ahlaki eylemlerin bütünleflmesi ge-


Aile: Aile bireylerinindavran›fllar›na yön veren, enküçük sosyal gruptur.

E¤itim: Bireyindavran›fllar›nda farkl›l›klaroluflturabilmektir.

Ö¤retim: Bireylerin ihtiyaçduyduklar› bilgilerinverilmesidir.

rekti¤ini, etik konusunda cesaretin e¤itim yöneticisinin ayr›lmaz bir bütün halinegetirilmesi gerekti¤ini vurgulam›flt›r.

E¤itim ö¤retim kurumlar›nda etik davran›fllar ile ilgili genelge ve bilgilere www.mevzu-at.meb.gov.tr/html/14024-23.html adresinden ulaflabilirsiniz.

Baflar›l› iflletmeler, ahlaki bilinçlenme sa¤lamak, ahlaki duyarl›l›¤› artt›rmak, ça-l›flanlar›n karfl› karfl›ya kald›¤› çeliflkili durumlarda sa¤l›kl› bir de¤erlendirme yap›pdo¤ru karar vermeyi sa¤lamak için, ifl ahlak› e¤itimini etkili bir araç olarak görmek-tedirler. ‹flletmelerde ifl ahlak› e¤itiminin bafl›ndan sonuna bütün kademelerinde ah-laki standartlar›n yüksekli¤ini güvence alt›na almak, flirket de¤erlerini çal›flanlarailetip benimsetmek, ahlaki ilkelerin tan›mlanmas› gibi amaçlar güdülmektedir .

‹fl ahlak› ile ilgili e¤itim programlar›nda üzerinde önemle durulmas› gerekennoktalar flunlard›r;

• Haz›rlanacak e¤itim programlar› yöneticiler ve yönetici kadrosu d›fl›nda ka-lanlar için farkl› biçimde düzenlenmelidir.

• Ahlaki problemler her zaman aç›k de¤ildir ve çeliflkiler içerir. Bu nedenlebir durumu izah edebilmek için senaryolar kullan›lmal›d›r.

• Ahlak kuramlar› karmafl›k ve belirsiz durumlarda karar verilmesine yard›m-c› olurlar. Özellikle yönetici kadrolar›ndaki kiflilere ahlak konusunda ku-ramsal bilgi verilmelidir.

• E¤itim boyunca iflletmenin ahlaka uygun davran›fllarda bulunaca¤›, ahlakkoduna uyulmas›nda iflletmenin kararl› oldu¤u ve çal›flanlar›n etik kodunauymas› gerekti¤i vurgulanmal›d›r.

• ‹fl ahlak› ile ilgili gerçek hayattan örnek olaylar sunularak soru-cevap fleklin-de e¤itime önem verilmelidir. Bu sayede kifliler alternatifli ve detayl› düflün-meyi daha rahat gerçeklefltirebileceklerdir.

1658. Ünite - ‹fl Ahlak› Aç ›s ›ndan E¤it im ve Et ik Kodlar ›n Önemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.1

‹flletmelerde iflahlak›

Kaynak:http://forum.geyikmerkezi.com/komik-resimler/71834

‹flletmelere ifl ahlak› e¤itimi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, yöneticilerin e¤itim progra-m› yan›nda periyodik seminerlerle de e¤itimler ald›¤› görülmektedir. Bu programve seminerlerde yöneticiler; sözcü bulundurmak, soru-cevap fleklinde toplant›laryapmak, panel ve iflletme içi konferanslar düzenlemek gibi de¤iflik yöntemlerdenyararlan›rlar. ‹flletmeler, pazarl›klarda etik, yerel toplumla iliflkiler, baflkalar›n›nözel bilgilerinin kullan›m›, etik çevre yönetimi, rakiplerle iliflkiler, çal›flanlar›n di-siplini, çal›flanlar›n kârlar›, birleflme ve devralma, fabrika kapnmas› ve geçici ifltenç›karma, dürüstlük, ›rk, cinsiyet ve yafl ayr›m›, iltimasl› yetki kullan›m›, borçlar vegüvenlik, uyuflturucu ve alkol ba¤›ml›l›¤› testleri, çal›flanlar›n kay›tlar›n›n gizlili¤i,kay›tlar›n do¤rulu¤u ve haber toplama gibi etik konular ile ilgili çal›flanlar›na e¤i-tim vermektedirler.

Bu e¤itimlerin verilmesinde amaç; iflletme çal›flanlar›n bireysel ve toplumsal ola-rak neleri yapmas› gerekti¤i bilincinin sa¤lanmas›d›r. Verilecek olan e¤itimlerdee¤itimi verecek kifli ya da kifliler bu alanda yeterli bilgi birikimine sahip olmal› vebunlar iyi bir biçimde aktarabilmelidir. ‹flletmeler ald›klar› bu e¤itimleri kullan›labi-lir ve uygulanabilir hale getirmek amac›yla kodlar oluflturma yoluna gitmektedir.

ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VE ÖNEM‹‹flletmeler 1990’l› y›llarda etik kodlar üzerinde yo¤unlaflmaya bafllam›fllard›r. Ancakbu;iflletmeler için yeni bir fley de¤ildir. Örne¤in 1913 y›l›nda J.C.Penney fiirketinin“Penney fikri” ve 1940’larda Johnson&Johnson’s flirketinin etik bildirisinde etikkodlara rastlanmaktad›r. 1950’li y›llarda büyük ölçekli iflletmelerin % 15- % 40’› ara-s›nda etik kodlar oluflturdu¤u görülmektedir. 1992 y›l›nda bu oran, araflt›rmaya ka-t›lan Amerikan firmalar›nda % 93’e, Kuzey Amerika ve Avrupa firmalar›nda ise %83’e ulaflm›flt›r. Böylece 1990’l› y›llarda iflletmeler için yaz›l› etik kodlar oluflmayabafllam›flt›r.

Etik kodlar›; yap›lacak ifllerde saptanan standartlar yani davran›fllar›n minimumözelliklerinin ortaya konulmas›d›r. Etik kodlar› yaz›l› ya da yaz›s›z olabilirler, fakatyaz›l› kodlar kamuoyu için sorumluluk ölçüsü olarak zorlay›c› olup uygulanabilir-ler. Yaz›l› etik kodlar› bir hükümet biriminde, bir meslekte veya bir organizasyon-da oluflturulabilirler. Etik kodlar; genel veya özel, düflünsel veya hayali, zorlay›c›veya yasal nitelikte olabilir. Yine bir duvarda as›l› 10 alt›n kural listesi veya e¤itimve ö¤retim uygulamal› ve sürekli revizyonun bir parças› olarak da etik kodlar kar-fl›m›za ç›kabilmektedir.

Etik kodlar›; ahlaki uyum politikalar›n› içerir. Bu politikalar, ahlaki standartlar,temel de¤erler, prensipler, organizasyondaki etiksel uyumu ifade eden cümlelerdir.

Birçok iflletme, çal›flanlar›n takip etmesini bekledi¤i iflletmeye ait ilke, inanç,misyon ve de¤erlerden oluflan etik kodlara sahiptir. Etik kodlar, çal›flanlar›; kanun-lar, flirket politikalar› ve ifl ahlak› ile ilgili di¤er konularda bilgilendirir. ‹flletmelerkabul edilen politikalar›n›n yan›nda çal›flanlar›ndan da etik kodlara uyulmas› ile il-gili bir anlaflma da talep edebilir. Baz› iflletmelerde ise bu kodlara uymayanlar çe-flitli yapt›r›mlarla karfl› karfl›ya kalabilirler.

Bir etik kodu oluflturulurken etik kodun afla¤›daki özelliklere cevap verebilirnitelikte olmas› gerekmektedir;

1. Uygulanabilirli¤i var m›?Etik kodun uygulanabilir olmas› çal›flanlar›n bu kodlar› farkl› alanlarda kul-lanmas› ile ilgilidir.

2. Yeterince spesifik mi?Etik kodlar›n daha belirgin, spesifik ve ikilemlerden kaç›nmas› gerekmektedir.


Etik kodlar›: Bireylerindavran›fllar›na yön verenkurallar bütünüdür.

3. Kolay yay›labilir mi?Yeni çal›flmaya bafllayanlar taraf›ndan etik kodlar›n ö¤renilmesi daha kolayd›r.

4. Bir geçerlili¤e sahip mi?Düflüncelerin herkes taraf›ndan kabul edilebilir bir geçerlili¤e sahip olmas›gerekmektedir.

Etik kodu oluflturmak için birbirini takip eden on üç aflama bulunmaktad›r.Bunlar;

Bir etik kodu oluflturmak için öncelikle onay al›nmal›d›r. Bu onay kod olufltu-rulacak gruptan veya toplumdan al›nabilir. ‹kinci aflamada kodlar› yazacak bir ekipoluflturulmal›d›r. Bunun nedeni yaz›l› kurallar›n ak›lda kal›c› olmas›d›r. Etik kodlarbir iflletmedeki en alt düzeyde çal›flandan en üst düzeyde çal›flana kadar herkesinkat›l›m›yla gerçekleflmelidir. Bu yüzden üçüncü aflamada paydafllardan etik sorun-lar listesi toplanmal›d›r. Etik kod oluflturman›n dördüncü aflamas› etik kodun ta-n›mlanmas›d›r. Kat›l›mc›lardan etik davran›fl listesi toplanmas› beflinci aflamada yeralmaktad›r. Sonraki aflamada etik kodlarda tüm çal›flanlar için ortak temalar belir-lenmesi gerekmektedir. Bunun nedeni kodlarda herkesin ortak bir noktas›n›n ol-mas› gereklili¤idir. Etik kod oluflturma sürecinin yedinci aflamas› etik kodlar›n ta-sarlanmas›d›r. Bunun nedeni bir sonraki aflamada di¤er kodlarla karfl›laflt›rma ya-p›lmas› ve gerekli de¤iflikliklerin yap›lmas›d›r. Etik kod oluflturmada dokuzuncu


fiekil 8.1

Di¤er kodlar ile karfl›laflt›r›n ve gereklide¤ifliklikleri yap›n

Kat›l›mc›lardan etik davran›fl listesi toplay›n

Onay al›n

Bir kod yazma ekibi oluflturun

‹lgili paydafllardan etik sorunlar listesi toplay›n

Bir etik kodu tan›mlay›n

Ortak temalar belirleyin

Etik kodlar tasarlay›n

Di¤er gruplarla karfl›laflt›r›n

Kodlar› s›ralay›n

Kodu gözden geçirin

Kod iletiflim stratejisi

Kodu gözden geçirin

Etik KodOluflturmaSüreci

Kaynak:Collins,2012:116-117.

aflamada etik kodlar di¤er gruplarla karfl›laflt›r›l›r. Sonraki aflamada di¤er gruplarlakarfl›laflt›r›lan kodlar s›ralan›r. Kodlarda bir hata olup olmad›¤›n› tespit etmek içinbir sonraki aflamada kodlar gözden geçirilir. Kodlar›n çal›flanlara nas›l ulafl›laca¤›ile ilgili kod iletiflim stratejisi etik kod oluflturman›n onikinci aflamas›n› oluflturur.Etik kodu oluflturman›n son aflamas› ise etik kodun gözden geçirilmesidir.

‹deal bir etik davran›fl kodu flu özelliklerden oluflur;• Haz›rlanma ve güncellefltirilme sürecinde toplumun büyük bir kesiminin ka-

t›l›m› sa¤lanmal›d›r.• Taslaklarla ilgili yorumlar dikkatli bir biçimde incelenmeli, kamuoyunun ta-

lep ve elefltirileri dikkate al›nmal›d›r.• E¤itim; denetim ve yapt›r›mlar ile desteklenmelidir.• Aç›k ve kapsaml› olmal›, kolayca anlafl›labilir bir dilde yaz›lmal›d›r.• Ulusal etik davran›fl kodu, etik konusunda belli bir standard› sa¤layacak fle-

kilde düzenlenmelidir.• Üst düzey ve baz› hassas mevkilerde görev yapan kamu görevlilerine daha

kat› standartlar getirilmelidir.• Kamu görevlilerine k›lavuzluk edecek ve onlar› koruyacak kapsaml› bir

“yap” ve “yapma”lar listesi olmal›d›r.

Etik kodlar sadece iflletmelerde mi oluflturulur?

Etik kodlar sayesinde bireyler etik ve etik d›fl› davran›fllar› ö¤renecekler ve dav-ran›fllar›n› buna göre flekillendireceklerdir. Tek bafl›na etik kodlar›n oluflturulmas›yeterli de¤ildir. Zamanla bu kodlar›n gelifltirilmesi de gerekir.

Etik kodlar›n›n bir organizasyonda gelifltirme süreci flu aflamalardan meydanagelmektedir;

• Fark›ndal›k yaratma aflamas›nda organizasyonda ihtiyaçlar›n tespiti için top-lant›lar düzenlenir ve toplant› sonuçlar›n›n paylafl›lmas› etik kodlar›n geliflti-rilmesi için etkili bir yöntemdir.

• Konular›n teflhisi aflamas›nda anket, gözlem gibi yöntemlerle araflt›rma yap-mak, görüflme ve grup toplant›lar›yla da farkl› bak›fl aç›lar› ve tutumlar› be-lirlemek amaçlanmaktad›r. Böylece gerek organizasyondaki gerekse çal›-flanlar›n istek ve ihtiyaçlar› daha kolay tespit edilebilir.

• Ba¤l›l›k, etik kodlar genellikle k›demli yöneticiler ve uzmanlardan oluflanbir grup taraf›ndan oluflturulur ve çal›flanlar›n uymas› arzu edilir. Bu flekildetüm organizasyonda ba¤l›l›k esas› sa¤lanm›fl olur.

• fiampiyonlar aflamas›nda organizasyonun farkl› bölümlerinde uygulamalar›gerçeklefltirebilecek gönüllüleri tespit etmek ve onlar› konular hakk›nda tar-t›flma ortam›na çekebilmek amaçlanmaktad›r.

• Uluslararas› de¤erler oluflturabilmek ve her alanda standartlar belirlemekzordur. Bu aflaman›n amac› tüm ülkelerdeki çal›flanlar dikkate al›narak ulus-lararas› kodlar oluflturmaya çal›flmakt›r.

• Alternatif tarzlar, aflamas›nda genel kodlar yan›nda alternatif kodlar belirlen-meye çal›fl›l›r.

Ömer Torlak’›n, Pazarlama Ahlak›,(‹stanbul:Beta Yay›nevi,2007) adl› kitab›ndaki Pazarla-ma Ahlak›n›n Uygulama ve Denetimi (302-310) bölümünde etik kodlar›n gelifltirilmesi ileilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Etik kodlar, piyasan›n aktörleri taraf›ndan belirsiz ve karmafl›k durumlarda ka-rar vermeyi kolaylaflt›rmak amac›yla gelifltirilen davran›fl kal›plar› bütünüdür. Etikkodlar› bir organizasyonda iflgörenin ahlaki ç›kmazla karfl›laflt›¤›nda hareket yönü-nü tayin eder. Yani etik kodlar› gemilere yol gösteren bir deniz feneri gibidir.

Etik kodlar flu nedenlerden dolay› büyük bir öneme sahiptir.• Kifli orijinal bir durumla karfl›lafl›rsa etik kodlar grup rehberli¤i sa¤lar,• Etik kodlar, mesleklerin de¤erlendirilmesinde ve kamu beklentilerinde te-

mel oluflturur,• Etik kodlar organizasyon üyeleri aras›nda yayg›n amaç duygular›n› güçlendirir,• Etik kodlar sayesinde meslek ünü ve kamu güvenini artar,• Etik kodlar mesle¤e karfl› yerlefltirilen güçlü e¤ilimleri korur,• Etik kodlar yapt›r›mlar› tan›mlar, etik olmayan davran›fllardan cayd›r›r,• Etik kodlar, etik olmayan davran›fllarda bulunma bask›s› ile karfl›laflan kifli-

lere destek verir,• Etik kodlar, üyeler veya üye olmayanlar aras›nda ve meslek üyeleri aras›n-

da tart›flmalar› düzenleme vazifesi görür. Etik kodlar, standart olmamakla birlikte toplumun her kesiminde ve tüm çal›fl-

ma alanlar›nda benzerlikler göstermektedir. Oluflturulan etik kodlarda do¤ruluk,,dürüstlük gibi davran›fllar temel teflkil etmektedir.

Çal›flanlar›n, flirket kodlar›n›n, küresel ahlak kodlar›n›n ve ifl ahlak›n›n literatürk›sm›n›n incelenmesi sonucunda evrensel ahlak standartlar›nda olmas› gerekenkavramlar; dürüstlük, sayg› göstermek, sorumluluk, do¤ruluk, insanc›l olmak,uyulmas› gereken vatandafll›k kurallar› olarak belirlenmifltir.

Etik kodlar›n oluflturulmas› tek bafl›na yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda bu kodla-r›n gelifltirilmesi gerekmektedir. Etik kodlar›n gelifltirilmesi; temel de¤erlerin tan›m-lanmas› ve temel de¤erlerin uygulanmas› olarak iki k›sma ayr›l›r. Temel de¤erlerinoluflmas›; etik kodlar›n gelifltirilmesinde ilk olarak de¤erler gözden geçirilir, yasave düzenlemelere uygun olup olmad›¤› tespit edilir. ‹kinci aflamada baflar›l› hizmetsunmay› engelleyebilecek de¤erler veya etik davranmaya tehdit oluflturabilecekde¤erler gözden geçirilir. ‹flletmede etik sorunlar aç›s›ndan potansiyel durumlar›nbelirlenmesi gerekir. Potansiyel durumun belirlenmesi için iflletmede önemli po-zisyonlarda bulunan iflgörenlerin bilgisine baflvurulmal›d›r. Ayr›ca iflletmenin güç-lü ve zay›f yönleri ortaya konularak kodlar düzenlenmelidir. Temel de¤erlerin be-nimsenmesi ve uygulanmas›; üst yönetim taraf›ndan desteklenmelidir. Etik kodla-r›n gelifltirilmesi için gereken program iflgörenlere tan›t›lmal› ve iflgörenler katk›la-r› ile bu süreçte etkin bir rol üstlenmelidirler. Etik kodlar y›lda en az bir defa ol-mak üzere güncellefltirilmelidir.

Etik kodlar bir defal›¤›na m› oluflturulur?

‹fiLETMEC‹L‹K OKULLARINDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹NBUGÜNÜ VE GELECE⁄‹Uluslararas› iflletmecilik alan›nda 21. yüzy›l bafllar›nda meydana gelen yolsuzluk-lar, skandallar, iflletmeler taraf›ndan insan ve çevre güvenli¤ine karfl› kay›ts›zl›klarve zararlar iflletme e¤itiminin sorgulanmas›n› da beraberinde getirdi. Çok önemlive büyük iflletmelerin toplumsal sorumluluk aç›s›ndan büyük eksikliklerinin olma-s› 21. Yüzy›l›n iflletmecilerinin e¤itimin eksikli¤inin tart›fl›lmas›na neden olmufltur.Bu nedenle 1990’l› y›llardan itibaren yüksek ö¤renimin bu süreçteki rolü ve etkisiaraflt›rmalara konu olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bat› dünyas›nda 1960-1970’li y›llarda geliflmeye bafllayan ifl ahlak› ile ilgili hemifl yaflam›ndaki hem de akademik anlamdaki çal›flmalar ülkemizde 1990’l› y›llar›nikinci yar›s›ndan itibaren önem kazanmaya bafllam›flt›r. Fakat ülkemiz aç›s›ndan bukonuda kat edilecek çok mesafe vard›r. Günümüzde gerek ifl yaflam› anlam›ndagerekse iflletmecilik okullar› ve akademik çal›flmalar anlam›nda adet ve nitelik ola-rak yeterli düzeye ulafl›lamam›flt›r. ‹flletmecilik e¤itimi veren okullarda ve üniversi-telerde etik e¤itimi istenilen boyutta de¤ildir.

Amerika Birleflik Devletleri’nde iflletmecilik okullar›nda son y›llarda e¤itimdeetik veya dürüst olmayan davran›fllar›n artt›¤› yönünde flikayetlerin artt›¤›ndan ya-k›n›lmaktad›r. Bu tür davran›fllar hem e¤itimciler ve okul yönetimleri hem de ö¤-renciler aç›s›ndan geçerlidir. Amerika’daki ö¤rencilerin %36’s› etik ve dürüst olma-yan davran›fllar› onaylamaktad›rlar. Bu oran gelecek aç›s›ndan endifle vericidir.Çünkü dürüstlük ve etik davran›fllardan uzaklaflan bir toplumda, toplum yap›s› gi-derek bozulacak ve toplum içerisinde istenmeyen olaylarda art›fllar görülecektir.

Ülkemizde kamu yönetiminde ve kamu kaynaklar›n›n kullan›lmas›nda kararverilen üst yönetimlerde genelde ‹flletmecilik okullar› mezunlar› yer almaktad›r.Ö¤rencilerin etikle ilgili e¤itimi yüksekö¤retim s›ras›nda almalar› daha ak›lc› veverimli olacakt›r.

Etik e¤itimi yaln›zca iflletmecilik okullar›nda m› verilir?

‹flletme Fakültelerinde ve Enstitülerinde lisans ve lisansüstü e¤itim programla-r›nda ifl eti¤i derslerine yer verilmifl, az say›da da olsa baz› üniversitelerde “mer-kez”ler kurulmufltur. Bunlar aras›nda 2001 y›l›nda Avrupa ‹fl Eti¤i Örgütü’nün (Eu-ropean Business Ethics Network) Türkiye aya¤› olarak kurulan Hacettepe Üniver-sitesi ‹flletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma Merkezi do¤rudan ifl vemeslek eti¤i ile ilgili çal›flmalar› ile dikkat çekmektedir. Orta Do¤u Teknik Üniver-sitesi’nde kurulan Uygulamal› Etik Araflt›rma Merkezi ise genel olarak etik konula-r› üzerinde çal›flmalarda bulunmaktad›r. Bu merkez, 2005 y›l›n›n May›s ay›ndamerkez üniversitelerde etik konusunda ders veren ö¤retim elemanlar› aras›nda ile-tiflimi gelifltirmek için Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde Etik E¤itimi Çal›fltay› dü-zenlemifltir. Ayr›ca ifl eti¤i örnek olay kitab› yaz›lmas› konusunda da bir komisyonoluflturulmufltur. Pazarlama ahlak› e¤itimi öncelikli olarak iflletmecilik okullar›nda,,yöneticiler, e¤itimciler ve ö¤rencilere yönelik olarak bafllat›lmal›d›r.

Günümüzde e¤itim kurumlar›n›n çevresinde meydana gelen en önemli de¤iflik-liklerden biri de sosyal toplum dokusundad›r. Bu doku bireyleri ortak amaçlarayöneltme ve ortak de¤erler oluflturmada bütünlefltirici bir rol oynar. Fakat sosyaldoku; beklentilerin, ekonomik ve politik de¤iflmelerin etkisiyle giderek bozulmak-ta ve bütünlefltirici etkisini kaybetmektedir. Sosyal dokudaki bu de¤iflimden flika-yetçi olan gruplar›n say›s› dünya genelinde her geçen gün artmaktad›r. Di¤er yan-dan iflsizlik, yoksulluk, alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›, suç iflleme, yetersiz beslen-me ve kötü sa¤l›k koflullar› gibi olumsuz yaflam koflullar› ile u¤raflan gençlerin ora-n›nda art›fllar göze çarpmaktad›r. Belirtilen bu de¤iflme ve geliflmeler okullar› bir-çok yönden etkilemekte ve onlar›n yap› ve iflleyifllerinde de birçok de¤iflikli¤i be-raberinde getirmektedir.

Çocuklar aileden bafllay›p, e¤itim-ö¤retim kurumlar›yla devam eden etik e¤iti-minde toplumla ilgili do¤ru ve yanl›fllar› ö¤renirler. Mesleki anlamda etikle ise, ge-nellikle aile, e¤itim kurumlar› ve üniversite ça¤›nda ald›¤› derslerle, yapt›¤› stajlar-la veya akademisyenlerin yönlendirmeleri ve davran›fllar›n› örnek alarak tan›fl›rlar.Bu onlar›n gelecekteki hayatlar›n› etkileyebilecek önemli bir aflamad›r. Ülkemizde


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

art›k neredeyse her ilde en az bir üniversite bulunmakta, büyükflehirlerde bu say›daha da artmaktad›r. Gerek devlet üniversiteleri gerekse vak›f üniversiteleri genç-lere tercih ettikleri alanlarla ilgili e¤itimler vermektedir. Bu e¤itimlerde etik, gittik-çe önem kazanan bir kavram haline gelmeye bafllam›flt›r.

Üniversitenin Ad› Ad›ndan Etik Geçen Dersler ‹çeri¤inde Etik Bulunan Dersler

Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Pazarlamada EtikSa¤l›k ekonomisi, Pazarlama araflt›rmas›, Halkla iliflkiler

Adnan Menderes Üniversitesi - Pazarlama yönetimi

Anadolu Üniversitesi‹flletmelerde sosyal sorumlulukve etik

-

At›l›m Üniversitesi ‹fl Ahlak› Halkla iliflkilere girifl

Bal›kesir Üniversitesi - ‹flletme, halkla iliflkiler

Baflkent Üniversitesi - Muhasebe denetimi

Beykent Üniversitesi Bilgisayarda yasal ve etik konular ‹flletmede sosyal konular

Bo¤aziçi Üniversitesi ‹fl Ahlak› -

Çanakkale 18 Mart Üniversitesi ‹fl Ahlak› -

Çankaya Üniversitesi - Muhasebe ilkeleri

Do¤ufl Üniversitesi ‹fl Ahlak› Siyasal düflünceler tarihi, iflletme yönetimine girifl

Fatih Üniversitesi ‹fl Ahlak› -

Galatasaray Üniversitesi Ahlak ve politika -

Gazi Üniversitesi - Vergilendirme politikas›

Gaziantep Üniversitesi Pazarlama iletiflimi

Gaziosmanpafla Üniversitesi - ‹flletme politikas›

Hacettepe Üniversitesi -Siyaset bilimine girifl I,Hukuka girifl

Haliç Üniversitesi ‹fl Ahlak› -

Ifl›k Üniversitesi ‹fl eti¤i Çok uluslu flirketler

‹stanbul Kültür Üniversitesi ‹flletme eti¤i -

‹stanbul Ticaret Üniversitesi - Sat›fl yönetimi

‹zmir Ekonomi Üniversitesi - Uygulamal› ekonomi atölyesi

Kafkas Üniversitesi ‹fl ahlak› ve sosyal sorumluluk -

KTÜ Üniversitesi - Hukukun temel kavramlar›

Kocaeli Üniversitesi - ‹flletme bilimine girifl, Pazarlama araflt›rmalar›

Mu¤la Üniversitesi Kamu yönetiminde etik Bürokrasi yönetiminde ça¤dafl yaklafl›mlar

ODTÜ Üniversitesi ‹fl Ahlak› -

Osmangazi Üniversitesi‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤uve ifl ahlak›

-

Pamukkale Üniversitesi - Bilgi ekonomisi

Sakarya Üniversitesi‹fl ahlak› ve sosyal sorumluluk,Yönetim ve etik

Sosyoloji, ‹ktisat Felsefesi, Stratejik yönetim

Yaflar Üniversitesi - Turizmde medya ve halkla iliflkiler

Yeditepe Üniversitesi - ‹flletme yönetimine girifl


Kaynak: Bayraktaro¤lu S. v.d, 2005: 380-381.

63 fakültenin internet siteleri içerik analizi ile taranm›fl ad›nda ve içeri¤inde“etik” kavram› geçen dersler belirlenerek tablo haline getirilmifltir. Tabloya göread›nda etik geçen dersleri olan üniversite say›s› 18, içeri¤inde etik dersi olan üni-versite say›s› ise 22’dir. Hem ad›nda etik kelimesi geçen hem de içeri¤inde etikolan derslerin verildi¤i üniversite say›s› 8’dir. Baflka bir ifade ile ülkemizdeki üni-versitelerin ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinin % 29’unda etik geçen, % 35’in-de içeri¤inde etik geçen ders bulunmakta iken ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakülte-si’nde sadece % 13 oran›nda hem ad›nda hem de içeri¤inde etik geçen derslere yerverildi¤i görülmektedir. Ad›nda etik geçen dersler genellikle “ifl ahlak›” ve “ifl eti-¤i” ad› alt›nda verilmektedir. ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinde etik konusudaha çok ‹flletme ve Kamu Yönetimi programlar›nda yer almaktad›r. Bunun nede-ni; özel sektör ve kamu sektöründe görev alacak kiflilerin etik e¤itimi alm›fl olma-s›n›n bu kiflilerin meslek yaflamlar›nda eti¤e uygun davranmalar›n›n arzulanmas›-d›r. Tablodan yüksek ö¤retim programlar›nda yeterince etik e¤itimine yeterinceyer verilmedi¤i anlafl›lmaktad›r.

Bu araflt›rma internet sitesi içeriklerinden yola ç›karak yap›lm›flt›r. Bu yüzden güncellen-meyen ya da ders programlar›na ulafl›lamayan internet siteleri vard›r. Böyle üniversiteler-de de etikle ilgili derslerin programlarda yer ald›¤› düflünülebilir.

Bu oranlar etik dersler için yeterli de¤ildir. Son y›llarda gerek özel sektörde,gerekse kamu sektöründe etik fark›ndal›¤›nda h›zl› bir art›fl söz konusudur. Sek-törlerde etik kavram›n›n önem kazanmas› iflletmecilik okullar›na da ayn› orandayans›yacakt›r. Devlet üniversiteleri ve vak›f üniversiteleri bu anlamda ders prog-ramlar›n› tekrar gözden geçirip etikle ilgili dersleri artt›rma ihtiyac› hissedecekler-dir. Gerekirse etikle ilgili dersler “Meslek eti¤i” ya da “‹fl Ahlak›” ad› alt›nda zo-runlu ders niteli¤inde olabilir. Üniversitelerin ço¤unda bugün etik kurullar›n›noluflturulmas›, bunlarla ilgili toplant›lar düzenlenmesi de gelecekte etik e¤itimiiçin umut vericidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹fl ahlak› e¤itiminde aile, e¤itim ve ö¤retim ku-

rumlar› ve iflletmelerin önemini aç›klamak.

Bireyin do¤umundan bafllay›p okula gidene ka-dar e¤itimin temelini ailesinden al›r. Çocuk anneve babas›ndan neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤uile ilgili bilgiler ö¤renir. H›rs›zl›¤›n ne kadar kö-tü bir fley oldu¤u, do¤ruluk ve dürüstlükten ay-r›lmamas› gerekti¤i ilk olarak çocu¤a ailede ö¤-retilir. Okul ça¤›na gelen çocuk ailenin yan›ndae¤itim ve ö¤retim kurumlar›ndan da ahlaki e¤i-timleri al›r. Bir bak›ma e¤itim ve ö¤retim kurum-lar› ailenin pekifltireci durumundad›r. E¤itim veö¤retimini tamamlayan birey, çal›flma hayat› bo-yunca da ifl ahlak› e¤itimi al›r. ‹flletmeler bu e¤i-tim için alan›nda uzman kiflilerden yard›m al›rlar.Aile ve e¤itim-ö¤retim kurumlar›nda ahlaki aç›-dan iyi yetifltirilmifl olan bireyler, ifl yaflam›ndafazla zorluk çekmeyecektir.

Etik kodu tan›mlamak.

Etik kodlar; en alt düzeyde çal›flanlardan en üstdüzeyde çal›flanlara kadar herkesin ortak birpaydada bulufltu¤u, bireylerin davran›fllar›nayön veren bir unsurdur. Etik kodlar sayesindenelerin yap›lmas› nelerin yap›lmamas› gerekti-¤inin çerçevesi çizilmifl olur. Etik kodlara uyul-mamas› halinde birey toplumsal ve yasal yapt›-r›mlarla karfl› karfl›ya kalabilir. Etik kodlar ge-nellikle, do¤ruluk ve dürüstlük kavramlar› etra-f›nda yo¤unlaflmaktad›r.

Etik kodlar›n önemini aç›klamak.

Meslek birlikleri, kurumlar ve iflletmeler ahlakiherhangi bir problemle karfl›laflt›klar›nda etikkodlar onlara bu problemin çözüm yollar›yla il-gili ipuçlar› sunar. Etik kodlar›n bir baflka önem-li yönü ise içinde bulunulan organizasyonda or-tak amaç duygusunu güçlendirmesidir. Etik kod-lar sayesinde çal›flanlar etik d›fl› davran›fllardanuzaklafl›rlar. Bu sayede organizasyonda ortakamaca yönelmifl etkin bir ekip ruhu oluflur.

‹flletmecilik okullar›nda günümüzdeki ve gele-

cekteki etik e¤itimini karfl›laflt›rmak.

‹flletmecilik okullar›nda son y›llarda gerek ad›n-da etik ifadesi geçen, gerekse içeri¤inde etik bu-lunan derslerin say›s›nda bir art›fl vard›r. Fakatbu yeterli düzeyde de¤ildir. Üniversiteler etikleilgili konferanslar, seminerler, çal›fltaylar düzen-lemekte ve etik kurullar› oluflturmaktad›rlar. Buolumlu geliflmeler gelecekte iflletmecilik okulla-r›nda etik e¤itiminin istenilen düzeye gelece¤inigöstermektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Birey ifl ahlak›na yönelik olarak ilk e¤itimini neredeal›r?

a. Okuldab. Ailedec. Arkadafllar› aras›ndad. Özel e¤itim kurumlar›ndae. ‹flletmelerde

2. ‹fl ahlak›na yönelik verilen e¤itim programlar›yla il-gili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. E¤itim programlar› herkes için ayn› düzenlen-melidir.

b. Ahlaki problemleri aç›klamak için senaryolarkullan›lmal›d›r.

c. Yönetici kadrolar›ndakilere ahlakla ilgili kuram-sal bilgi verilmelidir.

d. Soru-cevap fleklindeki e¤itime önem verilmelidir.e. Çal›flanlar›n etik koduna uymas› gerekti¤i vur-

gulanmal›d›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerdeki ifl ahlak› içindüzenlenen periyodik seminerlerde yöneticilerin yarar-land›¤› yöntemler aras›nda yer almaz?

a. Panel düzenlemekb. Bas›n bülteni haz›rlamakc. Konferanslar düzenlemekd. Sözcü bulundurmake. Soru-cevap fleklinde toplant›lar yapmak

4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin çal›flanlar›na etikkonular ile ilgili verdi¤i e¤itimler aras›nda yer almaz?

a. Çal›flanlar›n kararlar›b. Rakiplerle iliflkilerc. Dürüstlükd. Çat›flmae. Uzmanlaflma

5. Kiflisel ahlak ve aile ahlak› afla¤›dakilerden hangisiile tamamlan›rsa gerçek önemini kazanm›fl olur?

a. Etik kodb. ‹fl ahlak›c. Toplumsal ahlakd. Kurumsal ahlake. Siyasal ahlak

6. ‹flletmeler için yaz›l› etik kodlar ne zaman oluflturul-maya bafllam›flt›r?

a. 1960’l› y›llardab. 1970’li y›llardac. 1980’li y›llardad. 1990’l› y›llardae. 2000’li y›llarda

7. Yap›lacak ifllerde saptanan standartlar›n minimumözelliklerinin ortaya konulmas›na ne ad verilir?

a. ‹fl ahlak›b. Etiksel süreçc. Etik kodd. Etik e¤itimie. Sosyal sorumluluk

8. Afla¤›dakilerden hangisi ideal bir etik kodun özellik-lerinden de¤ildir?

a. Üst düzey ve baz› hassas mevkilerde çal›flanlariçin esnek olmal›d›r.

b. E¤itim, denetim ve yapt›r›mlar ile desteklenmelidir.c. Aç›k kapsaml› ve kolay anlafl›labilir olmal›d›r.d. Kamuoyunun talep ve elefltirileri dikkate al›n-

mal›d›r.e. Kapsaml› bir yap ve yapmalar listesi olmal›d›r.

9. Afla¤›dakilerden hangisi iflletme e¤itiminin sorgulan-ma nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Son y›llarda artan yolsuzluklarb. Skandallarc. ‹flletmelerin çevreye karfl› duyars›zl›klar›d. Hammaddeye ulaflma güçlü¤üe. Toplumsal sorumluluklardaki eksiklikler

10. Afla¤›dakilerden hangisi üniversitelerdeki iflletmeci-lik okullar›nda etik e¤itimine verilebilecek örneklerdenbiri de¤ildir?

a. ‹ktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i’nin(‹G‹AD)kurulmas›

b. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’ndeki Etik E¤iti-mi Çal›fltay›

c. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’ndeki Uygulama-l› Etik Araflt›rma Merkezi

d. Hacettepe Üniversitesi’ndeki ‹flletmecilik Mes-lek Eti¤i ve Araflt›rma Merkezi

e. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde ifl eti¤i ör-nek olay kitab› ile ilgili komisyon oluflturulmas›



‹flletmecilik okullar›nda etik dersi konulmas›

ABD’de ve Avrupa’n›n baz› üniversitelerinde iflletmeci-lik ö¤rencilerine zorunlu ders olarak etik (ethics-ahlak)dersi konulup konulmamas› tart›flmas› yap›l›yor.Baz›la-r›nca etik dersi de¤iflen koflullar›n ve ezici rekabetin or-taya ç›kard›¤› yasa d›fl›, bazen yerleflmifl ifl gelenek vegöreneklerine ayk›r›, bazen de kanunun ve kanunsun-suzlu¤un s›n›r›nda yap›lan ifllemlerin zorlamas› sonucuders olarak konulmas› kaç›n›lmaz hale getirdi¤i bir ko-nu.Baz›lar›nca da etik konusunu kar›flt›rmak kültürelfarkl›l›klardan oluflan bireyleri tek bir de¤erler sistemi-ne zorlamak anlam›na gelebilir.Bir baflka grup ise etik konusunun nas›l bir yaklafl›mlaanlat›lmas› gerekti¤i konusunda henüz bir karara vara-mam›fl. Ama bu arada etik konusunda bilimsel yay›n ya-pan hakemli akademik dergilerde bir makalenin kabulüiçin 3-4 y›l beklemek gerekiyor. Çok say›da baflvuru ara-s›ndan çok dikkatli bir seçim gerektiriyor. Amerikan›n ensayg›n üniversite akreditasyon-derecelendirme kurumuolan American Association of Collegiate Schools of Busi-ness (AACSB) da kredilendirdi¤i üniversitelerde etik ko-nusuna önem verilmesini istiyor. Ayr›ca etik konusundaçokça yaz›lm›fl kitap mevcut.Genellikle etik konusundaüç önemli ak›m var. Bunlar: Mutlakiyetçiler, Göreselcilerve Ço¤ulcular diye isimlendiriliyorlar.Etiksel Mutlakiyetçiler-Ethical Absolutiflts-Bu inan›flagöre de tüm kültürlerin ortak oldu¤u baz› de¤er yarg›-lar› vard›r ve hangi kültürden olursa olsun kifliler bude¤erlere sayg› duymakla yükümlüdür. Uygulamadabu tür bir yaklafl›m kiflilerin kendi inan›fllar› ile ayn› ol-du¤u zaman ortaya çok kesin görüfl ve inan›fllar›, de¤eryarg›lar› olan görüfller ç›k›yor. Onlara göre bir fley yaiyidir, ya kötüdür. Örne¤in mutlakiyetçiler kesinlikle,çocuk iflçi çal›flt›r›lmas›na, ›rkç›l›k rüflvet, görevin kötü-ye kullan›lmas›, hilekarl›k, kanuna karfl› hile, flirket fon-lar›n› hortumlama” gibi olaylara hiç tolerans göstermi-yorlar ve bu gibi eylemlere kesinlikle karfl› ç›k›lmas› ge-rekti¤inde birlefliyorlar. Yani bizde çok söylenen de-yimde oldu¤u gibi “ Edepsizli¤in, kanunsuzlu¤un bü-yü¤ü küçü¤ü yoktur” diyorlar.Buna karfl›l›k herfleyingöreceli-relative” oldu¤una inanan gruptaki etikçi gö-rüfltekiler de Etiksel Göreselciler- Ethical Relativists-di-ye an›l›yorlar. Onlara göre; bir kültürün de¤er yarg›lar›baflka kültürlerce de¤erlendirilemez. Ancak ayn› kültür-den olanlar bu de¤erleri yarg›layabilir. Bu yüzden bafl-ka kültürlere ait de¤er yarg›lar›na kar›flmak do¤ru de-

¤ildir.O halde etiksel de¤erler de içinde bulunduklar›kültürlere ba¤l›d›r. Göreselciler yaflamda herfleyin insa-n›n eseri oldu¤una inan›yor ve bu insan yap›s› eylem-lerin ve herfleyin de kendi ortam› kapsam›nda tart›fl›l-mas› ve nedenlerine inilmesini istiyorlar. Bu görüflteki-lerin en çok sevdikleri deyim ise-e¤er Romada yafl›yor-san Romal›lar gibi davranmal›s›n.Etiksel Ço¤ulcular-Et-hical Pluralists-Bu inan›fltakiler öncek iki görüflün ortakyanlar›n› birlefltirmeye çal›fl›yorlar. Onlara göre bir yan-dan kültürlerin otonom ve kendilerine özgü olduklar›-na sayg› duymakla birlikte, giderek biribirine yaklaflanbir dünyada baz› sorunlar çözümsüzlü¤e terkedilemez.O halde de¤iflik kültürlere sayg› duyarak yeni ortak de-¤erler yaratmak gerekiyor.Bizde ise henüz bu konudaat›lan bir ad›m› duymad›k, belki de üniversitelerimiz bukonu ile ilgilenilip ilgilenilmemesi konusunda henüzbir karara varabilmifl de¤iller, ya da YÖK henüz bu ko-nuda bir yeflil ›fl›k yakm›fl de¤il.

Kaynak: http: //www. farkli haber8. com/kose yazila-ri/tevfik-dalgic/isletmecilik-okullarinda-etik-dersi-ko-nulmasi/392. aspx


”

“


TÜRK KÜLTÜRÜNDE ‹fi AHLÂKI

‹nsanlar› ay›rma ha!

Hepsine adil ver hakk›n

Hay›rl›dan ayr›lma ha!

Her fleyin gerçe¤ini söyle.

Etraf›na dostluk saç ha!

Eser kal›r, sen gidersin.

‹yi belle unutma ha!

Önce hizmet sonra sensin.

Denizli Babada¤ Çarfl›s›

Ahilik, 13. ile 19. yüzy›llar aras›nda, Anadolu baflta ol-mak üzere Balkanlardan K›r›m’a uzanan bir co¤rafyadaegemen olmufl ekonomik, sosyal ve kültürel bir kurum-dur. Divan-› Lügat-it Türk’e göre, “eli aç›k, cömert, yi-¤it” anlam›na gelen “ak›” kelimesinden türemifltir. Azer-baycan’dan Anadolu’ya gelmifl bir halk bilgini olan AhiEvran bu teflkilat›n kurucusudur.Ahilik, ifli kutsal, çal›flmay› ibadet sayan, karfl›l›kl› iflbir-li¤i ve sosyal dayan›flmaya dayal›, kaliteyi ve müflterihizmetini ilke edinmifl, mesleki geliflmeyi sürekli e¤i-timle pekifltiren bir ahlak anlay›fl›n› temsil eder.

Do¤ru olsan ok gibi, elden atarlar seni

E¤ri olsan yay gibi, elde tutarlar seni

Menzil al›r do¤ru ok, elde kal›r e¤ri yay

Dükkan levhas›

Her iflyerinin duvar›na as›lan yukar›dakine benzer lev-halar, 124 maddelik Alt›n Kuralda ifadesini bulan Ahilikahlak›n› yans›t›r. Ahi birlikleri, zaman zaman üretim s›-n›rlamalar› getirerek eme¤in de¤erini bulmas›n› ve narhsistemi (sat›fl fiyat›n›n idarece saptanmas›) ve standart-laflmayla tüketicinin korunmas›n› sa¤lam›flt›r. Meslekahlak›na uygun tutum ve davran›fllar denetlenir, kural-lara uymayanlara yapt›r›mlar uygulan›rd›.Esnafta her fleyden önce do¤ruluk aran›rd›. Hileli, çü-rük ifl yapmak, belirlenen fiyat›n üstünde mal satmak,baflkas›n›n mal›n› taklit etmek büyük suç say›l›rd›. Kali-tesiz mal üreten, tüketiciyi aldatan, yüksek fiyatla malsatan esnaf ve sanatkar birlikten ihraç edilir, ifl yeri ka-pat›l›rd›. Öylelerine “yolsuz” denir, piyasadan hammad-de alamaz, kimse ona mal satmaz, o mal›n› kimseye sa-tamazd›. Kahvelere kabul edilmez, cemiyet toplant›lar›-na giremezdi.

Ahili¤in piri Ahi Evran, ayakkab›c›lar çarfl›s›ndan geçer-ken ayakkab›lar› inceler, hileli gördüklerini kesip damaatar, dükkân kapat›larak ustan›n pefltamal› kap›n›n kili-dine ba¤lan›rd›. Böyle bir olayda haber esnaf aras›ndah›zla yay›l›r, “filanca ustan›n pabucu dama at›ld›” denir-di. Usta utanc›ndan insan içine ç›kamaz, kimsenin yü-züne bakamaz, bazen de terk-i diyar etmek zorundakal›rd›. Satt›¤› süte su katan sütçünün kuyuya bas›ld›¤›,bozuk kantar kullanan›n ibret-i alem için çarfl› - pazardolaflt›r›ld›¤›, ekfli pekmez satan›n pekmezinin bafl›nageçirildi¤i bilinmektedir.

Kaynak: www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlaki-ve-egitim.html

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Ku-

rumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Ku-rumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Ku-rumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Ku-rumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Ku-rumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kodlar›n Geliflimi veÖnemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kodlar›n Geliflimi veÖnemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kodlar›n Geliflimi veÖnemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmecilik Okullar›ndaEtik E¤itiminin Bugünü ve Gelece¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmecilik Okullar›ndaEtik E¤itiminin Bugünü ve Gelece¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1 E¤itim bireyin do¤umuyla bafllayan bir süreçtir. Birey,do¤du¤undan itibaren e¤itimle iç içedir. Etik e¤itimi isebireyde ahlaki davran›fl edinmeyi amaçlar. Birey toplum-da ahlak› ile kendine yer edinir. ‹yi ahlakl› olmayan kim-seler toplumda kabul görmezler. Hayat›n›n her aflamas›n-da toplumla iç içe olacak birey için etik e¤itimi gereklidir.

S›ra Sizde 2 Etik kodlar karmafl›k ve belirsiz durumlarda karar ver-meyi kolaylaflt›r›r. Etik anlamda karmafl›k ve belirsizdurumlarla hayat›m›z›n her aflamas›nda karfl›laflabiliriz.Bu yüzden etik kodlar, kimi meslek birliklerinde, kimikurum ve kurulufllarda da oluflturulur. Yani etik kodlarsadece iflletmelere özgü de¤ildir.

S›ra Sizde 3 Günümüzde etik kodlar›n önemi toplumun her kesi-minde giderek artmaktad›r. Kurum ve organizasyonlaren az bir defa olmak üzere etik kodlar olufltururlar. Buetik kodlar›n bir defal›¤›na oluflturulaca¤› anlam›na gel-mez. Etik kodlar› oluflturulmas›; uygulama ve gelifltir-meler sayesinde anlam kazanacakt›r. Son y›llarda tümdünyadaki yolsuzluklar, skandallar göz önüne al›n›rsaetik kodlar s›k s›k gözden geçirilmeli ve gerekli görül-dü¤ü takdirde düzenlemeler yap›lmal›d›r.

S›ra Sizde 4Birey do¤umundan ölümüne kadar etik e¤itimi al›r. Bue¤itim ilk zamanlarda aile ile bafllar, sonra e¤itim ve ö¤-retim kurumlar›yla devam eder. ‹flletmecilik okullar› bue¤itimi pekifltirir. Kiflisel geliflim olarak ele al›nd›¤›ndabirey, kendini bu alanda daha iyi yetifltirmek isterse buamaçla aç›lan etik e¤itim merkezlerinden de e¤itim ala-bilir. Görüldü¤ü gibi etik e¤itimi yaln›zca iflletmecilikokullar›nda verilmez.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAdams , J. S., Tashchian A., Shore,H. T. (2001). Codes

of Ethics as Signals for Ethical Behavior, Journalof Business Ethics, (29), 199-211.

Akdo¤an, H. (2008). ‹ktisat ve ‹flletme Alanlar›ndaVerilen E¤itim ‹çerisinde Meslek Eti¤inin Yerive Önemi, Ekonomik Yaklafl›m Dergisi, (19), 79-90.

Altun›fl›k, R., Özdemir, fi.,Torlak, Ö., (2006). Pazarla-maya Girifl, Sakarya: Sakarya Yay›nc›l›k.

Arslan, M., Berkman, Ü. A , (2009). Dünyada ve Tür-kiye’de ‹fl Eti¤i ve Etik Yönetimi, Tüsiad Yay›nla-r›, ‹stanbul.

Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, ‹s-tanbul.

Bayraktaro¤lu, S., Kutanis, R. Ö., Özdemir, Y. (2005).Etik E¤itiminde Neredeyiz?‹ktisadi ve ‹dari Bi-limler Fakülteleri Örne¤i, Sakarya Üniversitesi, 2.Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, 18-19Kas›m 2005, ss. 377-386, Sakarya.

Bertrand, A. (2001). Ahlak Felsefesi, Çev. S. Zeki, An-kara: Akça¤ Yay›nlar›

Cerit A. G., Nas, S., Y›lmazel M., Alemda¤, Ö. (2005).Mesleksel De¤erler ve Etik E¤itimi: DenizcilikUygulamas›. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempoz-yumu. Bidiri Kitab› s. 99-110

Collins, D. (2012). Business Ethics, Usa.Dubrawsky, I. (2010). Eleventh Hour Security, Usa.Gümüfleli, A. ‹., (2001). Ça¤dafl Okul Müdürünün Li-

derlik Alanlar›, Kuram ve Uygulamada E¤itimYönetimi Dergisi, (28), 531-548.

K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar Yöneti-mi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir Anado-lu Üniversitesi yay›nlar›

Korkut, Y. (2010). Developing a National Code of Et-hics in Psychology in Turkey: Balancing ‹nter-national Ethical Systems Guides with a Nation’sUnique Culture, Ethics&Behavior, 20 (3-4) 288-296.

Köseo¤lu, M. A. (2007). Etik Kodlar›n Rekabet Stra-tejilerine Etkileri ve Bir Alan Araflt›rmas›, Ya-y›nlanmam›fl Doktora Tezi, Afyonkarahisar.

Odabafl›, Y., Bar›fl, G. (2002). Tüketici Davran›fl›,(7.bas›m), ‹stanbul:MediaCat.

Özdemir, S. (2009). Günümüz Türkiye’sinde Akade-mik ‹fl Ahlak› Çal›flmalar›na Genel Bak›fl, ‹stan-bul Ticaret Odas› Yay›nlar›, ‹stanbul.

Özkan, H. H. (2006). Popüler Kültür ve E¤itim, Kas-tamonu E¤itim Dergisi, (14-1), 29-38.

Schwartz, M. S. (2002). A code of Ethics for Corpora-te Code of Ethics, Journal of Business Ethics,(41), 27-43.

Sönmez, M. A. (2006). Meslek Liselerinde Örgüt Kül-türü, Kuram ve Uygulamada E¤itim Yönetimi Der-gisi, (45), 85-108.

Tmmob Elektrik Mühendisleri Odas›, (2006). Küresel-leflme Etik Kodlar ve Örgütler, (1.bas›m), Ankara.

Torlak, Ö. (2007). Pazarlama Ahlak›, (4.bas›m), ‹stan-bul: Beta Yay›nevi

Torlak, Ö. ,Özdemir, fi. ,Erdemir, E. (2008). ‹G‹AD 2008‹fl Ahlak› Raporu, ‹stanbul.

Yüksel, C. (2005). Devlette Etikten Etik Devlete: Ka-mu Yönetiminde Etik, Tüsiad Devlette Etik AltYap› Dizisi, No:1,‹stanbul.

www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlaki-ve-egitim.html.

www. mevzuat. meb. gov. tr/html/14024-23.html

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

179Sözlük

AAhlak: 1. Bireysel ve toplumsal olarak do¤rular› ve yanl›fllar›

belirleyen sosyal süreçlerdeki kurallar, de¤erler ve inanç-

larla ilgilidir. 2. Dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi

insanlar›n toplum içinde uymas› gereken kural ve ilke-

leri belirtirken ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir.

3. “Nas›l yaflamam›z gerekir” sorusuna verilecek cevap-

lar› araflt›ran bir felsefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din,

ac› çekme, fedakârl›k ve basiret gibi kavramlarla ayn›

fley de¤ildir.

Ahlak Felsefesi: Ahlak denilen fenomen üzerinde düflünme,

ahlak üzerine felsefe yapmad›r.

Ahlaki Egoizm: 1. Kabul edilebilir tek geçerli davran›fl stan-

dard› kendini gelifltirme olarak görülür. 2. ‹nsan›n ken-

dini düflünmesini, sadece kendi ç›kar›n› gözeterek eyle-

mesini sadece bilimsel bir yasa olarak de¤il, ayn› zaman-

da bir ahlak yasas› olarak belirler.

Ahlaki Sorumluluk: Ak›l, beklenti, bireysel sorumluluk, ev

ölçekli iflletme, gönüllü sorumluluk, karakter, önyarg›,

kitle üretimi, özgür irade, paydafl, sanayi devrimi, so-

rumluluk, sosyal sorumluluk, tercih, vicdan, yetki ve ya-

sal sorumluluktur.,

Ahlakl› Yönetici: Çal›flanlarla etkileflim içerisinde, ahlaki de-

¤erlerin paylafl›l›p benimsenmesini sa¤lamaya dönük

uygulay›c›, ödüllendirici ve hesap verici rol modelleri

ortaya koyarlar.

Aile: Kan ba¤›, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan

iki ya da daha fazla kiflinin oluflturdu¤u toplumsal bir

gruptur. Aile, bireylerinin davran›fllar›na yön veren en

küçük sosyal gruptur.

Ak›l: Normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, ifl-

leyifli keflfedilemeyen, düflünce, anlama ve tedbir alma

hassas›; idrak, anlama, fehim ve kavray›flt›r.

Ambalaj: Ürünü, tafl›mak, korumak ve tan›tmak için kullan›-

lan, cam, ka¤›t, metal, plastik gibi maddelerden yap›lan

özel kapt›r.

At›k: Ürünlerin üretilmesi ya da tüketilmesi sonucunda orta-

ya ç›kan, çevrede olumsuz de¤iflime yol açabilen, s›v›,

kat›, gaz ya da radyoaktif maddelerdir.

BBetimleyici ‹fl Ahlak›: ‹fl dünyas›nda var olan ahlaki sorun-

lar› ve bu konudaki tutum ve davran›fllar› ortaya ç›kar-

mak üzerinde yo¤unlafl›r ve daha çok davran›fl bilimle-

rinin yöntemlerini kullan›r.

Bilgi Asimetrisi: ‹flletme faaliyetleri ve sonuçlar› hakk›nda

iflin bafl›ndaki icrac› yöneticilerin yönetim kurulu veya

hissedarlara oranla daha fazla bilgi sahibi olmalar›n› ifa-

de eden bir kavramd›r.

Birey Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤rudan ve dolayl› ola-

rak etki alan› içinde bulunan bireyler üzerindeki birey-

sel seçimler, tercihler, düflünce ve davran›fllar üzerinde-

ki etkileme gücünü ifade eder.

Bürokratik Lider: Kural temelli etik liderlik biçimidir, ünlü

sosyolog Weber’in bürokrasi teorisi üzerine oturmufltur.

DDa¤›t›m Adaleti, ‹fllem Adaleti, Etkileflim Adaleti: Bir çal›-

flana haks›z yere ceza verilmesi da¤›t›m adaleti ile ilgili

bir sorunken, baz› çal›flanlar›n performans›n›n eksik öl-

çülmesi ifllem adaleti ile ilgilidir. Yöneticilerin baz› çal›-

flanlar›n fikirlerini al›p di¤erlerini sürekli yok saymas› da

etkileflim adaleti konusunda yaflanan problemlere örnek

verilebilir.

De¤erler: Do¤ruluk, dürüstlük, sayg›, nezaket, fleffafl›k, hata-

y› kabullenme, özür dileme gibi temel ancak k›sa süre-

de ö¤renilemediklerinden kal›c› hale gelmeleri için çaba

gösterilmesi gereken ahlaki erdemlerdir.

Deontolojik Teori: Eylemlerin sonuçlar›n› de¤il, bizâtihi ey-

lemin kendisini esas al›r. En az›ndan baz› davran›fllar so-

nucuna bak›lmaks›z›n ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev,

ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik te-

orinin anahtar kavramlar›d›r.

D›fl Sorumluluk: S›n›rlar› kanun ve hukuk normlar›yla çizil-

mifl sorumluluklar yan›nda sosyal normlarla da iliflkili

olan sorumluluklard›r.

Dönüflümcü Liderlik: ‹zleyicilerle olan iliflkilerinin etkinli¤i-

ni temel al›r, James Macgregor Burns’un teorisine daya-

n›r, kiflisel etik temeli üzerine kuruludur.

EEgoizm: Bireyler için do¤ru ve kabul edilebilir davran›fllar›

bireyin ‘kiflisel ç›kar›’ üzerinden tan›mlarken, her bireyin

kendi kiflisel ç›karlar›n› maksimize edecek flekilde karar

al›p davranacaklar›n› kabul eder.

E¤itim: ‹nsan› do¤umundan ölümüne kadar etkileyen ve bir

flekle sokmaya çal›flan bir süreçtir.

Ekonomik Güç: Sunulan mal ve hizmetlerin tür, kalite, fiyat

ve sat›fl koflullar›n› belirleme yetene¤ine dayan›r. Eko-

nomik güç, iflletmelerin di¤er befl alandaki güç ve etki-

sinin de kayna¤›d›r.

Sözlük


Ergonomi: Çal›flanlar›n daha sa¤l›kl› ve verimli çal›flmalar›-

n› sa¤lamak üzere çal›flma yerlerinin, çal›fl›lan makine-

lerin insan fizyolojisine ve psikolojisine uygun dizayn

edilmesidir.

Etik: Ahlakî belirsizlik durumlar›nda normatif kurallar› genel-

lefltirme ve ahlak› sistemli ve akla uygun bir hâle getir-

me ile ilgili bir giriflimi gösterir. Bu sürecin sonunda or-

taya ç›kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet

teorisi gibi ahlak teorisini oluflturur.

Etik E¤itimi: Bireyin davran›fllar›na ahlaki anlamda katk›da

bulunmak amac›yla verilen bir e¤itimdir.

Etik Kodlar: ‹flletmelerde geçerli ahlak kurallar›n›n neler ol-

du¤unu, iflletme aç›s›ndan ahlaki aç›dan kritik karar du-

rumlar›nda neyin ahlaki neyin ahlak d›fl› kabul edildi¤i-

nin belirtildi¤i kurallar dizisidir.

Etik Kodlar›: Yap›lacak ifllerde saptanan standartlar yani dav-

ran›fllar›n minimum özelliklerinin ortaya konulmas›d›r.

Etiket: Üzerinde bulundu¤u ürünün, miktar, tür, fiyat, son

kullan›m tarihi, gibi temel niteliklerini tüketicilere göste-

ren ka¤›t ya da baflka tür özet bilgidir.

FFaydac› Ahlak Anlay›fl›: ‹yili¤i ve mutlulu¤u kiflinin elde et-

ti¤i ‘faydaya’ göre aç›klar. Kiflinin hissetti¤i kötülük ve

mutsuzluk ise ‘ac›’ ile aç›klan›r. ‹nsanlar›n nihai amac›

iyilik ve mutlulu¤a ulaflmak oldu¤u için, bireylerin yap-

t›¤› tek fley fayday› maksimize edip, ac›y› minimize et-

mektir.

Fiziki Çevre Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin, do¤al kaynakla-

r›n yönetimine kat›lma ve bölgesel geliflme politikalar›n›

etkileme gücünden kaynaklan›r.

GGDO: Geneti¤i de¤ifltirilmesi nedeni ile insan sa¤l›¤› üzerinde

olumsuz etkisi olaca¤› düflünülen bitkisel, hayvansal

ürünlere verilen add›r.

Güç Mesafesi: Hiyerarflik yap›larda afla¤› düzeydeki çal›flan-

lar›n üst düzeydeki yöneticilerle aralar›ndaki güç da¤›l›-

m›n›n eflitsizli¤ine dair alg›lamalar›n› ifade eden bir kav-

ramd›r.

HHak: Kiflinin bir fley ile ilgili olarak sahip oldu¤u ruhsatt›r.

Haklar Teorisi: 1. Genel olarak bütün kifli ve gruplara yöne-

lik belli temel hak ve özgürlüklerin korunmas›yla tutarl›

karar ve davran›fllar› içermektedir. Bu haklar ve özgür-

lükler Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildiri-

si’nde yer alan haklard›r. 2. Belli baz› fleyler sonuçlar› ne

olursa olsun insanl›k için ahlaki olarak ba¤lay›c›d›r. Öl-

dürmek, tecavüz etmek, iflkence etmek, soyk›r›m yap-

mak sonuçlar› ne olursa olsun kötü eylemlerdir. 2. Gü-

venlik, gizlilik, irade ve yaflama gibi temel hak özgürlük-

lerinin bulundu¤u ve bunlar›n bireylerin kararlar›nda

göz ard› edilmeyece¤i temel de¤iflkenler oldu¤u temeli-

ne dayanmaktad›r. Böylece haklar teorisi, di¤er kiflilerin

davran›fllar›na karfl› olan s›n›rlar› içermektedir.

Hazc›l›k Teorisi: Bir eylem, ancak haz getiren veya haz amaç-

layan bir eylem ise de¤erlidir.

I-‹Insider Trading: Hisse senetleri gibi finansal araçlar›n de¤er-

lerini etkileyebilecek, henüz kamuya aç›klanmam›fl bil-

gileri kiflisel veya üçüncü flah›slar›n menfaatlerine olacak

flekilde kullanarak sermaye piyasalar›nda ifllem yapanlar

aras›nda f›rsat eflitli¤ini bozarak haks›z kazanç temin et-

me davran›fl›, içeriden ö¤renenlerin ticareti olarak adlan-

d›r›lmaktad›r.

‹ç Sorumluluk: Kiflinin vicdan›na karfl› olan sorumlulu¤udur.

‹fl Ahlak›: ‹fl dünyas›nda ki mal ve hizmet üretim, sat›fl ve tü-

ketim sürecindeki do¤rular› ve yanl›fllar› ifade eder. Ne-

yin do¤ru, neyin yanl›fl oldu¤u konusu ahlaki bir konu-

dur.

‹flgören Mahremiyeti: ‹flletmelerin çal›flanlara ait bilgi ileti-

flim araçlar›n› izlemesi, çal›flma ortamlar›n› ve çal›flanla-

r›n davran›fllar›n› kameralar arac›l›¤›yla kay›t alt›na alma-

s›, çal›flanlara ait kiflisel bilgileri üçüncü flah›slarla pay-

laflmas› gibi iflyeri izleme uygulamalar› iflgören mahremi-

yetinin ihlal edilmesine yol açabilmektedir.

‹fl Güvenli¤i: Bir iflyerinde, çal›flanlar›n sa¤l›k sorunlar›n› ve

mesleki risklerini ortadan kald›racak ya da en aza indi-

recek her türlü önlemin al›nmas›d›r.

‹rade: Herhangi bir konuda karar vermek veya bir eylem ya-

hut etkinli¤i gerçeklefltirmek için gerekli olan bilinçli mu-

hakeme gücü ve kararl›l›¤›; alternatifler aras›nda bilerek

ve isteyerek seçim yapabilme yetisi olarak tan›mlan›r.

181Sözlük

‹rade Özgürlü¤ü: Kiflisel etkinliklerde insan iradesinin ser-

best, bask›lardan ve denetimden uzak olmas›; insan›n

kendi ad›na, her türlü korku ve endifleden uzak biçimde

karar verebilmesi, tercih yapabilmesi, olarak ifade edil-

mektedir.

KKant’a Göre Ahlak: Her bir bireyin kiflisel ç›kar ve amaçla-

r›ndan tamamen uzak, herkese yol gösteren ve görevler

yükleyen kural ve prensipler manzumesini sa¤layan bir

sistemdir.

Karakter: ‹nsan›n benli¤inde yerleflmifl bir durum olup, fiille-

rin düflünmeksizin kolayl›kla ve kiflinin farkl› zihinsel

durumlarda da olsa gerçeklefltirilmesidir.

Konumland›rma: Bir ürün ya da markas›n›n tüketicinin zih-

ninde rakip ürünlere k›yasla yeridir.

Kota: Arac› iflletmelerin veya sat›fl elemanlar›n›n baflar›lar›n›n

bir göstergesi olarak kullan›lan ve belirlenmifl bir zaman

diliminde, belirlenmifl bir bölgede ulaflmay› hedefledi¤i

sat›fl miktar›d›r.

MMali Tablolar: Muhasebenin s›n›fland›rarak tuttu¤u kay›tlar-

dan hareketle, bir iflletmenin belirli bir dönemdeki faali-

yetlerinin finansal özetini ilgililere aktarmak ve böylece

ilgililerin iflletme hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye sahip olmas›-

n› sa¤lamak amac›yla haz›rlanan tablolard›r.

Manipülatör Lider: Liderli¤i etik çerçevesi d›fl›nda gören li-

derdir, Machivellian etik felsefesi üzerine oturmufltur.

Medya: Kayna¤›ndan ald›¤› bilgi, e¤lence gibi yaz›l›, iflitsel ve

görsel mesajlar›, sahip oldu¤u ayn› anda çok say›da kifli-

ye ulaflma yöntemleri ile hedef kitleye aktaran araçlard›r.

Meslek Ahlak›: Belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› ge-

reken ahlaki ilkelerdir.

Mesleki E¤itim: Bireye mesle¤iyle ilgili bilgi, beceri ve ifl al›fl-

kanl›klar›n› kazand›ran ve bireyin yeteneklerini çeflitli

yönleriyle gelifltiren bir e¤itim sürecidir.

Meta-etik: Erdem, sorumluluk, iyi, ödev, yükümlülük gibi te-

mel kavramlar›n anlamlar›n›n üzerinde durarak, analiz

edilmesidir.

Müflteri Mahremiyeti: ‹flletmelerin müflterilerine ait özel sa-

y›labilecek ya da baflkalar› ile paylaflmak istemedikleri

bilgileri korumak ve gizli tutmakt›r.

Mobing: ‹flyerinde çal›flanlar›n bir k›sm›n›n, kabaday›l›k, psi-

kolojik bask›, y›ld›rma, zorlama gibi yöntemlerle di¤er

baz› çal›flanlar› sindirmesidir.

NNepotizm: Özellikle akrabalar› ve yak›n arkadafllar› kay›rmak

üzerine kurulu olan, ayr›mc›l›¤›n bir türüdür.

Normatif Ahlak: Neyin do¤ru-neyin yanl›fl; neyin iyi-neyin

kötü oldu¤unu bildiren, ahlak alan›ndaki davran›fllar için

temel kriter olarak ifllev görecen temel normlar› amaçla-

yan teoriler bütünüdür.

Normatif ‹fl Ahlak›: ‹fl ahlak›na uygun davran›fllar›n neler ol-

mas› gerekti¤i konusunu inceler ve ifl ahlak› ilkelerinin

belirlenmesi üzerinde çal›fl›r, ne yap›lmal› ne yap›lma-

mal› sorusuna cevap arar, temelini ahlaki sa¤duyudan

yap›lan ç›karsamalar oluflturur.

ÖÖ¤retim: Bireylerin ihtiyaç duyduklar› bilgilerin verilmesidir.

Özgür irade: Kiflinin herhangi bir eylem veya davran›fl› yap-

ma ya da yapmama noktas›nda özgürce karar verebilme

ve verilen karar› uygulamaya geçirebilme gücüdür.

PPaternalizm: Toplum veya aile yönetimlerinde en uygun yö-

netim yap›s›n›n hiyerarflik yap› oldu¤u ve iflleyiflle ilgili

kararlar›n da bu hiyerarflinin en üstünde bulunan ideal

liderler taraf›ndan al›nmas› gerekti¤ini kabul eden yöne-

tim sistemi.

Paydafl: ‹flletmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iflletme fa-

aliyetlerini etkileyen tüm kesimleri ifade etmekte kulla-

n›lan kavramd›r.

Planl› Ürün Eskitme: Tüketicilerin sat›n alarak kulland›¤›

ürünlerin de¤erini düflürecek yenileri ürünleri gelifltir-

me, fakat eski üründen yeteri kadar kazanç elde ettikten

sonra yeni ürünün pazara sunulmas› düflüncesidir.

Politik Güç: ‹flletmelerin politik yaflam› oluflturan karar süreç-

lerini ve böylece toplumsal yaflam›n tüm alanlar›n› etki-

leme yetene¤idir.

Presenteeism: ‹flletmelerde çal›flanlar›n sa¤l›k vb. kiflisel

problemlerinden dolay› görevlerini tam olarak yerine

getiremeyecekleri halde ifle gelmeleri ve düflük perfor-

mansla çal›flmalar› durumunu ifade eder.

Profesyonel Lider: Etkinli¤i yani “do¤ru fleyler yapmay›”

amaçlar, Peter Druker’›n prensiplerine dayan›r.

Psikolojik Sözleflme: ‹fl iliflkisi içerisinde bulunan iflveren ve

çal›flanlar aras›nda karfl›l›kl› ortak inanç, beklenti ve alg›-

lamalara dayal›, yaz›l› veya sözlü olarak kay›t alt›na al›n-

mam›fl sözleflmelerdir.

Psikolojik fiiddet: ‹flyerlerinde yöneticilerin astlar›na karfl›

gösterdikleri y›ld›rma, zorbal›k, duygusal taciz, duygusal

istismar, psikolojik terör gibi farkl› kavramlarla ifade edi-

len olumsuz davran›fllar›n genel ad›d›r.


RReklam Ajans›: Reklamlar›n, haz›rlanmas› ve yay›nlanmas›

konusunda uzmanlaflm›fl iflletmedir.

Reklamveren: Ürünlerinin tan›t›lmas› için reklam haz›rlan-

mas›n› isteyen iflletmedir.

SSonuçsalc›l›k (Teleoloji) Teorisi: Bir eylem kendi bafl›na

iyi ya da kötü de¤ildir, o eylemi iyi ya da kötü yapan ey-

lemin sonuçlar›d›r.

Sosyal Pazarlama: Belli bir ürünün pazarlanmas›ndan ve sa-

t›lmas›ndan çok hedef kitlenin veya tüm toplumun men-

faatine olacak tutum ve davran›fllar› yayg›nlaflt›rma çaba-

lar›n› ifade eder.

Sorumluluk: Kiflinin kendi davran›fllar›n› veya kendi yetki

alan›na giren herhangi bir olay›n sonuçlar›n› üstlenmesi;

mesul olmas›d›r.

Sosyal Sorumluluk: ‹flletmelerin finansal faaliyetlerinde ve

kararlar›nda insan haklar›n› dikkate alarak, sat›c›lar, müfl-

teriler, tüketiciler çal›flanlar, çevre ve toplum için zararl›

olabilecek tutum ve davran›fllardan kaç›nmalar›d›r.

Sosyal ve Kültürel Güç: ‹flletmelerin di¤er toplumsal sistem-

lerin normatif ve süreçsel özelliklerini etkileme imkan›-

d›r; toplumda oluflan kültürel de¤erler ve yaflam tarz›

üzerindeki etki gücüdür.

TTan›mlay›c› Ahlak: Ahlakî davran›fl ve inançlar›n olaylara ve

olgulara dayanarak tan›mlanmas› ve aç›klanmas›d›r.

Teknolojik Güç: ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirme faaliyet-

leri ve bir bütün olarak teknolojik ilerleme ve dönüflüm-

de üstlendikleri rolün büyüklü¤üdür.

Teleolojik Ahlak: Kabaca gaye (amaç) teorisidir. Bireylerin

yapm›fl oldu¤u eylemlerin sonuçlar› üzerine odaklan›r

ve eylemin do¤ruluk ve yanl›fll›¤›n›, iyilik ve kötülü¤ünü

sonuçlar›na bakarak de¤erlendirir.

TÜRKAK: Ölçümleme, cihazlar› yöntemleri, sertifikasyonla il-

gili yetkili devlet kurulufludur.

ÜÜrün Güvenli¤i: Pazara sunulan ürünlerin, insan sa¤l›¤› ve

çevre temizli¤i bak›m›ndan risk tafl›mamas›, ya da olan

riskin minimum olmas›d›r.

VVicdan: ‹nsan›n kendi davran›fllar› veya baflkalar›n›n davra-

n›fllar› hakk›nda “do¤ru” veya “yanl›fl” fleklinde yarg›lar

yapmas›na yarar.

WWhistleblowing: Çal›flanlar›n iflletmelerindeki birtak›m yasa-

d›fl› sorunlar› ve uygulamalar› gerek çal›flt›klar› dönemde

gerekse ayr›ld›ktan sonra sorunu çözebilecek gücü ve

yetkisi olan mercilere bildirmesini ifade eden bir kav-

ramd›r.

YYetki Sahibi Olma: Bireyin herhangi bir konuda ehil olmas›

yan›nda, kendisine bulundu¤u topluluk ya da kurum

içindeki rolü, statüsü ve konumu gere¤i verilmifl ve ya-

z›l› olan ya da olmayan bir güçtür.

Yönetim Kurulu: Yönetim kurullar› sermaye flirketlerinde

ortaklar›n ve üçüncü flah›slar›n hak ve ç›karlar›n›n ko-

runmas› amac›yla genel kurul taraf›ndan seçilir, pay sa-

hibi gerçek kiflilerden oluflur.

Yönetim Kurulu ve ‹fl Ahlak›: ‹flletmelerin en üst düzey ka-

rar organlar› olarak, çeflitli yöntemler kullanarak iflletme-

lerinde ifl ahlak› anlay›fl›n›n kurumsallaflmas› için çaba

sarf eden gerçek kiflilerdir.