Iron Maiden

Iron Maiden – heavymetalowy (reprezentujący NewWave of British Heavy Metal) zespół z Londynu, założo-ny 25 grudnia 1975 roku, uważany za jeden z najwybit-niejszych i najpopularniejszych zespołów heavymetalo-wych w historii[1]. Liderem grupy jest basista Steve Har-ris. Nazwa zespołu oznacza żelazną dziewicę.W toku kariery formacja otrzymała setki nagród muzycz-nych, włączając w to Grammy Awards i jej odpowiedni-ki w wielu krajach, Brit Awards 2009 oraz Ivor NovelloAwards − za wybitne osiągnięcia na arenie międzynaro-dowej. Zespół posiada około 450 złotych i platynowychpłyt oraz 35 srebrnych płyt[2].Grupa słynie także z Eddiego, maskotki-monstrum bę-dącego protoplastą wielu mrocznych fantomów pojawia-jących się po 1980 r. na okładkach płyt zespołów me-talowych na całym świecie. Eddie gościł na większościokładek albumów i singli Iron Maiden, jest również nie-odłącznym elementem scenografii koncertów. Gadżety zwizerunkiem maskotki grupy sprzedano w milionowychnakładach. Zespół w swojej karierze sprzedał ponad 120mln albumów[3], z czego niemal 90 mln z naklejką EMIRec[4].

1 Wstęp

Grupa gra heavy metal z elementami progresywnymioraz epickimi. Ich muzyka jest oparta na ostrych, acz-kolwiek melodyjnych riffach gitarowych[5] oraz szybkieji dynamicznej pracy sekcji rytmicznej, z urozmaiconągrą perkusisty Nicko McBraina oraz charakterystycz-nie brzmiącą (“klekoczącą") gitarą basową Stevea Har-risa[6]. Charakterystyczną cechą większej części twór-czości (1981−1994 i od 1999) grupy jest szerokiej ska-li wokal Bruce'a Dickinsona. Muzyk ten jest uznawanyza jednego z najlepszych frontmanów oraz wokalistówrockowych[7]. Styl muzyczny IronMaiden dopełniają tak-że wirtuozerskie solówki dwóch, a od 1999 trzech gita-rzystów prowadzących.Katalog utworów zespołu jest zbiorem dość zróżnicowa-nym formalnie. Iron Maiden stworzyli zarówno bardzoszybkie, mocne, czasami podchodzące pod thrash metalkompozycje typu „Be Quick or Be Dead”, "Man On TheEdge" czy "Killers", kompozycje nawiązujące do kla-sycznej szkoły punk rocka jak „Iron Maiden”, „Invasion”,Burninig Ambition” czy „Charlotte The Harlot”[8] pro-gresywne, długie utwory, często wieloczęściowe z uroz-maiconą strukturą o epickim zacięciu, niosące znaczący

ładunek emocjonalny, takie jak „Paschendale”, “Sign OfThe Cross”, „Dance of Death”, „Rime of the AncientMariner”, „Seventh Son of a Seventh Son”, „HallowedBe Thy Name”, “The Talisman”, “When The Wild WindBlows” czy “Alexander The Great”[9], także spokojne bal-lady typu „Afraid to Shoot Strangers”, czy akustyczno-orkiestrowa „Journeyman”, półakustyczna “Pridigal Son”bądź eksperymentalne kompozycje jak “Satellite 15...The Final Frontier”, w końcu utwory instrumentalne -"Transylvania", “Ides OfMarch” czy “Genghis Khan”[10].Iron Maiden mają także na swoim koncie melodyjnekompozycje, jak "Running Free", "Run To The Hills",„Can I Play with Madness” czy „Wasted Years”, któredzięki swojej przystępności i lekkości osiągnęły ogrom-ny sukces komercyjny[11].Zdaniemwielu krytyków na albumieAMatter of Life andDeath z 2006 r.[12], grupa zaprezentowała odmienny stylmuzyczny, będący rozwinięciemmrocznej, apokaliptycz-nej atmosfery znanej z kontrowersyjnego albumu The X- Factor z 1995 r. Płyty te są od lat przedmiotem licz-nych sporów i dywagacji zarównowśród recenzentów, jaki fanów[13].Lwia część repertuaru formacji została skomponowanaprzez lidera – Stevea Harrisa − oraz Adriana Smitha,Janicka Gersa, Davea Murraya i Bruce'a Dickinsona[14].Dodatkowo Blaze Bayley brał udział w tworzeniu liniimelodycznych wokalu na albumach The X - Factor orazVirtual XI, nagranych z jego udziałem[15]. Dwaj perkusi-ści – NickoMcBrain i Clive Burr mieli marginalny wkładw powstawanie muzyki zespołu[16].

2 Historia

2.1 1975−1979

Początek istnienia formacji przypada na 25 grudnia 1975r., kiedy to były basista zespołów Smiler i Gypsy’s Kiss(1971 - 1975)[17] – Steve Harris – zrealizował swój planzałożenia własnej grupy[18]. Nazwę Iron Maiden, ozna-czającą „żelazną dziewicę”, Harris zapożyczył z tytułufilmu Człowiek w żelaznej masce (The Man in the IronMask)[18]. Oprócz założyciela formację dopełniali: wo-kalista Paul Day, perkusista Ron Matthews i gitarzy-ści Terry Rance oraz Dave Sullivan. Debiutancki kon-cert grupa zagrała pierwszego maja 1976 w Poplar wLondynie[18].We wrześniu 1976 do zespołu dołączył nowy wokali-

1

2 2 HISTORIA

sta Dennis Wilcock, zastępując Daya. Od tego momentuIronMaiden wpadła w korowód licznych roszad personal-nych. Grupa dała jeszcze kilka koncertów, po czym DaveSullivan został zastąpiony przez Dave'a Murraya[19]. Odkapeli odszedł także drugi gitarzysta – Terry Rance[20].Jego miejsce zajął Bob Sawyer, który doprowadził do an-tagonizmów pomiędzy DavemMurrayem oraz DennisemWilcockiem, co ostatecznie przekonało Harrisa, by po-zbyć się z zespołu obu gitarzystów (Wilcock pozostał wskładzie). Murray został usunięty już po pierwszym wy-stępie w 1977, a Sawyer po odegraniu większości za-planowanych koncertów. Na ich miejsce przyjęci zostaliTerry Wapram oraz klawiszowiec Tony Moore. W tymsamym czasie do Iron Maiden dołączył także perkusi-sta Barry Graham (zwany później Thunderstick)[21]. Wtakim składzie grupa dała tylko jeden koncert – w klu-bie „The Bridge House”, muzycy zapamiętali go jako fa-talny występ. Steve Harris postanowił wówczas zwolnićwszystkich członków i zbudować zespół od podstaw. DoIronMaiden powrócił więc DaveMurray i został przyjętynowy perkusista Doug Sampson. Zespół gorączkowo po-szukiwał wokalisty, co zaowocowało zatrudnieniem zdra-dzającego punkrockowe inklinacje Paula Di'Anno[22].

Rod Smallwood - manager Iron Maiden.

W latach 1976 do czerwca 1979 grupa dała setki klu-bowych koncertów na terenie Anglii. Za organizację po-

szczególnych etapów tras odpowiadał Steve Harris, przy-gotowywał także pierwsze grafiki i plakaty promującewystępy formacji. Nie stanowiło to problemu, albowiembasista był kreślarzem i wprawnie wykorzystywał swo-je umiejętności[23]. Muzycy byli zdani na siebie a w re-aliach show-biznesu lansującego modę na punk rock, niemogli również liczyć na wsparcie ze strony wpływowychprzedstawicieli wytwórni płytowych czy promotorów[24].W połowie 1979 IronMaiden nawiązali współpracę zme-nedżerem Rodem Smallwoodem[25].Przez cztery lata zespół dał łącznie kilkaset koncertów,głównie w londyńskich klubach (m.in. The Cart AndHor-ses, The Ruskin Arms, The Marquee czy The Soundho-use), lecz nie zdołał nagrać żadnej płyty[26]. Pierwszaokazja nadarzyła się ku temu 31 grudnia 1978 r. W nocsylwestrową powstało pierwsze demo zespołu z cztere-ma utworami, które później zostało opublikowane jakoThe Soundhouse Tapes jednak bez kompozycji „Stran-ge World”, gdyż zespół uznał, iż jakość nagrania jestzbyt słaba. Rejestracja dema kosztowała muzyków 200funtów. Wszystkie 5000 egzemplarzy rozeszło się w kil-ka tygodni. EP sprzedawana była wyłącznie na drodzewysyłkowej[27].Także na tamtym undergroundowym etapie, muzycyprzywiązywali niebagatelną rolę do wizerunku estrado-wego. Począwszy od połykającego szpady i plującegosztuczną krwią frontmana DennisaWilcocka, poprzez za-instalowanie specjalnie podświetlanej tablicy z logo gru-py, a skończywszy na amatorskich efektach pirotechnicz-nych i świetlnych[28]. W 1979 roku powstał również po-mysł upiornej maskotki Eddie the Head, która od tamtejpory już stale towarzyszy grupie, przybierając coraz wy-myślniejsze formy i monstrualne rozmiary. Pomysłodaw-cą wizerunku Eddiego był artysta Derek Riggs, który oddłuższego czasu starał się zainteresować swoimi pracamiwydawców muzycznych i managerów[29].W ówczesnym czasie dużą rolę w wypromowaniu zespołuodegrał lokalny DJ Neal Kay organizujący w rockowymklubie Heavy Metal Soundhouse wieczory z heavy meta-lem, prezentując zgromadzonej widowni nagrania mło-dych, dopiero debiutujących formacji[30]. Kiedy przed-stawił publiczności utwory Iron Maiden, pochodzące zdema The Soundhouse Tapes, zainteresowanie poczyna-niami grupy znacznie wzrosło. Utwór “Prowler” uplaso-wał się nawet na szczycie zestawienia listy najpopular-niejszych piosenek ciężkiego rocka, cyklicznie drukowa-nej na łamach magazynu “Sounds”[31].W 1979 r. grupa dobierała dodatkowych gitarzystów. By-li to kolejno Paul Cairns, Paul Todd i Dave Mac, któ-rzy nie zapisali się w żaden szczególny sposób w dzie-jach Iron Maiden oraz Tony Parsons. Był on członkiemzespołu równie krótko, jak trzej wyżej wymienieni mu-zycy, ale to właśnie z jego udziałem grupa uczestniczy-ła w nagrywaniu kompilacji Metal for Muthas[32]. Pod-czas koncertu w Marquee Club, 13 października 1979 r.w Londynie obecny był m.in. John Darnley, agent poten-

2.2 1979−1981 3

tata wydawniczego EMI. Muzycy wywarli na przedsta-wicielu wytwórni na tyle dobre zdarzenie, iż w grudniuczteroosobowy skład w asyście Roda Smallwooda pod-pisał kontrakt z EMI Rec opiewający na pięć albumówstudyjnych i skromną, jak na możliwości tak znaczącegowydawcy, zaliczkę w wysokości 50 tys. funtów. Od tegomomentu datuje się początek profesjonalnej kariery es-tradowej zespołu[33].

2.2 1979−1981

Po odejściu Parsonsa w Iron Maiden pozostało znów tyl-ko czterech muzyków. Niedługo później składu grupy do-pełnił nowy gitarzysta – Dennis Stratton. Wkrótce dołą-czył także perkusista Clive Burr (zastąpił Sampsona, któ-ry miał problemy zdrowotne).W tym składzie zespół roz-począł nagrywanie swojego pierwszego longplaya. Pro-ducentem albumu został Will Malone[34]. W lutym 1980wydany został pierwszy singiel nazwany „Running Free”,dotarł on do 33 pozycji list, a zespół promując go w pro-gramie “Top of the Pops” nie zgodził się na odtworze-nie kompozycji z playbacku[35]. Wydana dwa miesiącepóźniej płyta zatytułowana została po prostu Iron Ma-iden. Prawdopodobnie ze względu na obecność w grupiePaula Di'Anno album zawierał prócz heavymetalowychbrzmień także elementy punku (najsilniej ujawniające sięw „Running Free”, “Charlotte the Harlot” oraz utworzetytułowym). W programie albumu znalazł się równieżjeden rozbudowany, progresywny utwór – „Phantom ofthe Opera” oraz instrumentalna, dynamiczna kompozycja“Transylvania”. Album zadebiutował na czwartej pozy-cji brytyjskiej listy bestsellerów, szybko zdobywając tytułsrebrnej a wnet złotej płyty. Po latach Iron Maiden uwa-żany jest z jeden z najważniejszych debiutów w historiigatunku[36]. Album zdobył też duże uznanie w Japonii,przynosząc Iron Maiden wyróżnienie czytelników maga-zymu “Music Life” w kategorii “Najlepszy Nowy Zespół"jak i tytuł złotej płyty[37].Po zakończeniu nagrywania, w marcu 1980, Iron Maidenwyruszyli na tournée po Wielkiej Brytanii jako gość spe-cjalny Judas Priest, po czym, wspomagani przez PrayingMantis i Neala Kaya, ruszyli w trasę promującą swój wła-sny album, wydany na początku kwietnia. Występy od-bywały się od kwietnia do sierpnia 1980, a grupa odwie-dziła po raz pierwszy zagraniczne sceny – zagrała na fe-stiwalu Wheel Pop w belgijskim Kortrijk oraz festiwa-lu Kuusrock w Oulu w Finlandii przed wielotysięcznymiaudytoriami[38].W międzyczasie zostały wprowadzone na rynek dwa ko-lejne single – „Sanctuary” oraz „Women in Uniform”. Zewzględu na kontekst wizualny związany z umieszczeniemna okładce premierWielkiej Brytanii, Margaret Thatcherw roli ofiary Eddiego - Nożownika, wydawnictwo wywo-łało skandal obyczajowy. Muzycy w celu wyjaśnienia ca-łego zajścia spotkali się z premier krótko po opublikowa-niu małych płytek[39].

Ponad 50 koncertów na terytorium Wielkiej Brytaniiprzyciągały tysiące fanów, zaś 23 sierpnia zespół wystą-pił jako jedna z atrakcji prestiżowego Reading Festival1980 przed 40 tys. widzów. Wówczas była to najwięk-sza liczba widzów, dla jakiej zagrali na ówczesnym etapiekariery[40].Znacznie większą część Europy zespół przemierzył, kon-certując jako support dla amerykańskiego zespołu Kissod sierpnia do listopada 1980 roku. Metalowców zIron Maiden ujrzała wtedy po raz pierwszy publicznośćWłoch, Niemiec, Francji, Szwajcarii, Holandii, Szwecji,Danii i Norwegii[41]. Jako goście specjalni Amerykanówdali 27 koncertów dla ponad 400 tys. widzów, którzynierzadko lepiej przyjmowali młodą, stosunkowo małoznaną kapelę niż amerykańskich gwiazdorów. Po przed-ostatnim występie tej trasy, na przełomie październikai listopada 1980 roku z zespołu został usunięty DennisStratton[42]. Powodem było skłócenie z menedżerem gru-py oraz nieporozumienia artystyczne, wynikające z od-miennych gustów muzycznych Strattona i pozostałychczłonków[43].

Dave Murray i Adrian Smith.

Strattona, za sugestią Dave'a Murraya, zastąpił gitarzy-sta Adrian Smith. Do dziś uznawany jest on za naj-lepszego gitarzystę zespołu z minimalną przewagą nadMurrayem[44]. Obaj stanowili bardzo zgrany duet zarów-no pod względem muzycznym – już wcześniej występo-wali razem w zespole Urchin, jak i towarzyskim – by-li przyjaciółmi od czasów dzieciństwa. Ich wspólną gręokreślano mianem “dźwięku bliźniaczych gitar”[45].Z nowym gitarzystą zespół zagrał jeszcze jeden koncert zKiss i odbył krótką trasę po Anglii, której ostatni występ,21 grudnia 1980 w londyńskim Rainbow Theatre zostałzarejestrowany i wydany na kasecie VHS. Oficjalnym ty-tułem wydawnictwa było Iron Maiden, lecz częściej sto-sowana jest nazwa Live at the Rainbow[46].Na przełomie 1980-81 IronMaiden nagrali albumKillers.Płyta zawierała utwory nieco żywsze niż kompozycje zpierwszego longplaya, jednak utrzymane w podobnymstylu. Killers był pierwszym albumem wyprodukowanymprzez Martina Bircha, znanego w branży i cenionego pro-ducenta albumówDeep Purple, Black Sabbath i Blue Öy-ster Cult. Z Killers zostały wydane dwa single – „Twilight

4 2 HISTORIA

Zone” i „Purgatory”. Niestety, podobnie jak poprzed-nio wydane małe płytki i te nie cieszyły się większympowodzeniem[47]. Album sprzedawał się znacznie lepiejna świecie niż debiut, osiągając po roku od premierypróg miliona kopii i przynosząc grupie złote płyty wNiemczech, Japonii, Kanadzie, Francji (podwójne złoto),Wielkiej Brytanii oraz we Włoszech. Był takze pierw-szym albumem Iron Maiden, który zadebiutował w ze-stawieniu amerykańskich bestsellerów Billboard AlbumCharts[48].W lutym 1981 formacja wyruszyła w trasę “Killer WorldTour” promującą nowy album, w której ramach grupadała 137 koncertów[49]. Do połowy marca formacja kon-certowała tylko w Wielkiej Brytanii, po czym wyruszyław trwające do maja tournée po Europie Zachodniej[50].Jeszcze w tym samym miesiącu grupa wystąpiła po razpierwszy w Japonii, gdzie zagrała pięć błyskawicznie wy-przedanych koncertów. Nagrania z Nagoi zostały póź-niej wydane jako minialbumMaiden Japan (wydany tak-że pod nazwą Heavy Metal Army)[51]. W czerwcu zespółodwiedził kolejny kontynent – Amerykę Północną. Mu-zycy koncertowali w Stanach Zjednoczonych i Kanadziezarówno w ramach własnej trasy, jak i jako support dlazespołów UFO i Judas Priest (tournée promujące albumPoint of Entry) do początku sierpnia[52]. Od połowy sierp-nia do 10 listopada Iron Maiden pojawili się ponowniena scenach Europy Zachodniej. Formacja zawitała takżedo Jugosławii, by wystąpić na festiwalu w Belgradzie. Dohistorii grupy przeszły m.in. koncerty w roli gościa spe-cjalnego ogromnego niemieckiego festiwali Golden Sum-mernights 1981, odbywających się w Norymberdze naZeppelinfeld przed 100 tys. widzów[53] oraz na stadio-nach w Stuttgarcie, Darmstadt przed kilkudziesięcioty-sięcznymi audytoriami[54].Na trasie Steve Harris bardzo rozczarował się postawąwokalisty Paula Di'Anno. Dało o sobie znać wieloletnieuzależnienie od narkotyków, od których frontman zespo-łu nie stronił nawet przed występami. Rod Smallwoodwraz z zespołem, zmuszeni byli odwoływać koncerty zpowodu częstych niedyspozycji Di'Anno, ostatecznie wewrześniu 1981 roku postanowili zwolnić dotychczasowe-go wokalistę[55]. Media i fani odebrali ten krok bardzonieprzychylnie. Uważano, że zespół tracąc swego czoło-wego członka już na początku kariery pozbawia się szan-sy na dalszą egzystencję na rynku muzycznym[56].Ostatni koncert z Paulem Di'Anno miał miejsce wszwedzkim Lund[57]. Management zespołu już od dłuż-szego czasu poszukiwał potencjalnego następcy, którymzostał charyzmatyczny, dysponujący potężnym głosemwokalista popularnego wówczas zespołu heavymetalowe-go Samson, Bruce Dickinson. Pierwszy koncert z nowymgłosem Iron Maiden miał miejsce w Bolonii w sali Pala-sport, był 26 października 1981 roku[58].

“Beast On The Road 1982”.

2.3 1981−1989

Iron Maiden zdecydowali, by Dickinson zrezygnował zpseudonimu Bruce Bruce, którego używał w poprzedniejformacji i występował pod własnym nazwiskiem. W koń-cu października grupa z nowym wokalistą wybrała się napięciodniowe tournée do Włoch oraz zagrała jeden kon-cert w Londynie, podczas którego zaprezentowała kilkakompozycji na przygotowywany właśnie nowy album.Na przełomie 1981 oraz 1982 roku, zespół w asyścieMartina Bitcha rozpoczął rejestrację materiału na swójtrzeci krążek studyjny. Sesja nagraniowa miała miejscew londyńskich Battery Studios, gdzie muzycy rejestrowa-li już poprzedni album, Killers[59]. Jeszcze przed premie-rą nowej płyty Iron Maiden dali 20 koncertów w Wiel-kiej Brytanii, w tym czasie ukazał się singiel „Run to theHills”, który błyskawicznie zajął 7 pozycję list sprzeda-ży w tym kraju[60]. Wydany w marcu 1982 r. The Num-ber of the Beast, był pierwszym albumem, który przezdwa kolejne tygodnie zajmował pozycję pierwszą zesta-wienia UKAlbums Chart, zaś w zasadzie wszędzie dotarłdo TOP 5 oraz Top 10 list bestsellerów, oraz wspiął sięna pozycję 33 amerykańskiej listy Billboard 200, przyno-sząc grupie pierwszą złotą płytę w USA[61].Album przynosił ponad 40 minut muzyki, na którą złoży-ły się ponadczasowe standardy, jak wspomniany “Run tothe Hills”, “Children of the Damned”, “22, Acacia Ave-nue”, “The Prisoner”, “Hallowed Be Thy Name”, czy nie-zwykle efektowny utwór tytułowy, który wydano na ko-lejnym singlu[62]. Dziś trudno sobie bez większości tychutworów; nawet wyobrazić jakikolwiek koncert grupy,zaś album zaliczany jest do ścisłej czołówki metalowychwydawnictw wszech – czasów. Według doniesień amery-kańskiego magazynu "The New York Times", do sierp-nia 2010 r. sprzedano ponad 14 mln kopii The Numberof the Beast na świecie[63]. Iron Maiden szybko awanso-wali do hardrockowej ekstraligi, wyruszyli też w ogrom-ną trasę „Beast on the Road 1982”, w ramach której dali187 koncertów w Ameryce Północnej, Japonii, Australiioraz na Starym Kontynencie, po raz pierwszy prezentu-jąc barwną oprawę sceniczną oraz ruchomego, trzyme-trowego Eddiego, który pojawiał się na estradzie pod-

2.3 1981−1989 5

czas wykonywania utworu „Iron Maiden”[64]. Od tej po-ry obecność maskotki zespołu, coraz bardziej rozbudo-wanej i okazalszej wymiarowo, stanie się stałą atrakcjąich koncertów[65]. Koncerty grupy przyciągały tysiące wi-dzów, jednak pomimo niekwestionowanego sukcesu wAmeryce Północnej, Brytyjczycy występowali jako gośćspecjalny Rainbow, Scorpions czy Judas Priest[66].Pojawił się również inny problem – w związku z kon-trowersyjną, wręcz demoniczną wymową utworu tytuło-wego, nawiązującego do biblijnej wizji apokaliptycznejoraz pojawiających się w refrenie słów „666 - the Num-ber of the Beast”, ultraprawicowe organizacje amerykań-skie oskarżyły muzyków o popularyzację satanizmu i sze-rzenie zepsucia moralnego, na które narażona miała być,słuchająca ich muzyki młodzież[67]. Pomimo nakłania-nia do bojkotu koncertów grupy a nawet organizowanychakcji palenia ich płyt, Iron Maiden byli zapraszani na naj-większe amerykańskie festiwale (Rock Fest 1982, Paci-fic Jam 1982, A Day on the Green 1982), gdzie wystę-powali m.in. na Rich Stadium, Anaheim Stadium, Com-skey Park, Oakland Alameda Coliseum – dla audytoriówo rozmiarach od 60 do 100 tys. widzów, wciąż jednak niebędąc główną atrakcją wieczoru[68].Rychłą zmianę tego stanu rzeczy, zapowiadał występw roli głównej gwiazdy brytyjskiego „Reading Festival1982” przed 40 tys. widzów, tudzież kilka koncertów naotwartym powietrzu w Australii[69]. Na tym etapie for-macja była już gwiazdą pierwszej wielkości, natomiastkolejne albumy, składające się na klasykę gatunku, tyl-ko umacniały ich pozycję. Po zakończonym koncertem wNagoii tournee, od zespołu odszedł perkusista Clive Burr,borykający się z problemami zdrowotnymi i źle znoszącytrudy przebywania w trasie[70].Jeszcze w grudniu zastąpił go Nicko McBrain, znany zewspółpracy z Patem Traversem, gry w formacji Stre-etwalkers oraz francuskiej grupy Trust, zaprzyjaźnionej zIron Maiden[71]. Na początku 1983 r. zespół wraz z pro-ducentem Martinem Birchem rozpoczął sesję nagranio-wą kolejnego albumu, w tym celu wynajęto Compass Po-int Studios na Bahamach[72]. Czwarty album studyjny byłpierwszym z cyklu trzech, zrealizowanych w tym miej-scu. 16 maja ukazał się album Piece of Mind, który dotarłdo pozycji 3 w Wielkiej Brytanii, oraz osiągnął wysokie,czternaste miejsce w zestawieniu Billboard 200[73]. Al-bum przyniósł dwa popularne single z utworami „Flightof Icarus” (pierwszy duży hit wUSA) oraz „The Trooper”– swoisty hymn fanów grupy, bez którego od tamtej porynie mógł się obejść żaden ich koncert. Album zwiastowałteż odejście od typowej dla NWOBHM stylistyki suro-wego heavy metalu, na korzyśc bardziej progresywnegopodejścia w kompozycjach „Where Eagles Dare”, „Re-velations” czy nawiazującego lirycznie do "Diuni" Her-berta - „To Tame a Land”. Nie zabrakło też miejsca natematykę batalistyczną i historyczną) Wojna krymska w„The Trooper” czy działania komandosów znane z filmu„Tylko dla orłów” w „Where Eagles Dare”[74]. Powstałkolejny album powszechnie doceniany zarówno przez fa-

nów, jak i wybrednych dziennikarzy. Zespół również pro-mował nową płytę specjalną EP Video, pt. Video Pieces,zawierającą zestaw czterech teledysków, zrealizowanychdo obu albumów nagranych z Dickinsonem[75].Piece of Mind był również pierwszym wydawnictwem,który pokrył się platyną w USA a w pozostałych miej-scach świata przyniósł grupie kolejne, złote krążki, w tymnawetw Jugosławii. Trasa „World Piece Tour 1983” skła-dała się ze 145 koncertów, zagranych w przeważającejwielkości w salach mogących pomieścić od 10 – 25 tys.fanów[76]. Grupa zagrała prawie 90 koncertów w Amery-ce Północnej, już jako główna atrakcja, występując m.in.w renomowanych salach, jakMadison Square Garden czyForum de Montréal w Kanadzie. W Wielkiej Brytaniiczterokrotnie wyprzedali Hammersmith Odeon (łącznie20 tys. widzów) natomiast objazd świata zakończyli kon-certami w Westfalenhalle, w Dortmundzie, jako gwiazdatamtejszego Rock & Pop Festival 1983[77].Trasa koncertowa pod względem wizualnym dowodziłarozwoju formacji. Pojawiło się szereg rekwizytów na-wiązujących do ilustracji albumu, ruchome rampy świa-teł, potężne nagłośnienie. W stosunku do wielu póź-niejszych ekstrawagancji koncertowych zespołu, były towciąż dość nieśmiałe, choć przykuwające uwagę publicz-ności rozwiązania[78].Kiedy brytyjski magazyn "Kerrang!" podsumowywał mi-jający rok a czytelników poproszono o wytypowanie stunajlepszych albumów metalowych, nie było wątpliwości– Piece of Mind uplasował się na pozycji pierwszej, zarazza nim znalazł się The Number of the Beast a w Top 20nie zabrakło pozostałych propozycji zespołu. Nie inaczejwyglądały zestawienia w innych rejonach świata. Brytyj-czycy stali się najpoważniejszymi pretendentami do mia-na „Największej formacji heavymetalowej świata”[79].We wrześniu kolejnego roku na rynku pojawił się piątystudyjny longplay, zatytułowany Powerslave. Ozdobionyniezwykle efektowną ilustracją okładkową autorstwa De-rek’a Riggs’a, przenoszącą słuchacza w realia Starożyt-nego Egiptu, przynosił ponad 50 min. niezwykle dopra-cowanego technicznie, klasycznego heavy metalu, w tymdwa przebojowe, do dziś uznawane za klasyki gatunkusingle „Aces High” (UK Top 20) i „2 Minutes to Mid-night” plasujący się pod Top 10 brytyjskiej listy małychpłytek[80]. Jednak wizytówkami nowej propozycji grupybyły oparty o efektowny, orientalizujący riff utwór tytu-łowy oraz ponad trzynastominutowa progresywna suita„Rime of the Ancient Mariner”, którą Harris napisał pozapoznaniu się z dziełem brytyjskiego poety, prekursoraromantyzmu w poezji brytyjskiej, Samuela Taylora Co-leridgea pt. „Rymy Sędziwego Marynarza”[81].Nigdy wcześniej żaden zespół heavymetalowy nie doko-nał tak przekonującego mariażu wymagającej tematykiwywodzącej się z tradycji literackiej z ciężkimi brzmie-niami. Dzięki takim kompozycjom jak wspomniany „Ri-me of the Ancient Mariner”, Brytyjczycy wespół z kana-dyjską formacją Rush, wywarli nieprzeceniony wpływ na

6 2 HISTORIA

cały nurt progresywnego oraz technicznego metalu. Kry-tycy byli zgodni w ocenach, uznając Powerslave nie tylkoza szczytowe osiągnięcie artystyczne Brytyjczyków, alewówczas – całego nurtu[82].Album zyskał ogromną popularność, osiągając w pierw-szym tygodniu po premierze pozycję 2 bestselleróww Wielkiej Brytanii (został wyprzedzony przez albumskładankowy, który nie powinien nawet znaleźć się wzestawieniu)[82] natomiast w USA osiągnął miejsce 12notowania Billboard 200, z łatwością uzyskując statusplatynowej płyty. Wielka trasa promująca ten album (200koncertów zagranych w 28 krajach, w ciągu 13 miesięcydla ponad 3 mln widzów)[83] rozpoczęła się pięcioma bły-skawicznie wyprzedanymi koncertami w Polsce, podczasktórych Brytyjczycy jako pierwszy w historii wykonaw-ca zachodni, zaprezentowali pełną produkcję estradową.„World Slavery Tour 1984/85” była wielkim widowi-skiem, którego poszczególne elementy zostały oparte nagrafikach, znanych z promowanego albumu. Scena przy-pominała wnętrze egipskiej świątyni, zwieńczonej rucho-mymi, ozdobionymi freskami i malowidłami rampamiświateł, które kryły około 800 reflektorów, za muzykamizmieniały się ogromne, panoramiczne tła przedstawiają-ce piramidy i ich wnętrza, wykorzystano szereg efektówpirotechnicznych, ogromny, rozsuwany sarkofag skrywa-jący Eddiego – Faraona oraz kilkumetrową mumię prze-mierzającą estradę. Zespół używał także potężnej apara-tury nagłaśniającej o mocy 152 tys. W. Sprzęt przewożo-no w ogromnych ciężarówkach. Było to pierwsze z wielupóźniejszych tournees w historii grupy, podczas którychzaprezentowano tzw. superprodukcję koncertową[84].Zainteresowanie koncertami było od początku ogrom-ne. W Polsce wszędzie gromadziły się nadkomplety pu-bliczności w dziesięciotysięcznych halach, w Londynie 24koncertowa trasa sprzedała się na pniu, na Węgrzech za-grali dla 50 tys. widzów, w nowojorskiej Radio City Mu-sic Hall wyprzedano siedem wieczorów dla łącznej licz-by 60 tys. fanów i tylko problemy ze strunami głosowymiBrucea Dickinsona, zmusiły organizatorów do odwołaniadwóch występów[74]. Po raz pierwszy w historii na czterywieczoru pod rząd sprzedano salę Long Beach Arena podLos Angeles. Koncerty te, podobnie jak cztery wieczoryw londyńskiej Hammersmith Odeon, zostały sfilmowanei nagrane na potrzeby publikacji audio-wizualnej[85].Trasa po Europie Wschodniej okazała się tak ogrom-nym sukcesem, iż postanowiono utrwalić ją za spra-wą dokumentalnego filmu, emitowanego przez MTV,„Behind the Iron Curtain”. Okrojona wersja tegoż,znalazła się na identycznie zatytułowanym VHS IronMaiden[86].Największym koncertem tournee był występw roli jednej z atrakcji największego na świecie festiwa-lu muzycznego Rock in Rio 1985, podczas którego ze-spół Stevea Harrisa oklaskiwało (w zależności od źródeł)od 350 tys. do pół miliona osób. Ponad sto koncertóww Stanach zjednoczonych przyciągnęło półtora milionawidzów[87].

W październiku 1985 r, ukazał się podwójny album kon-certowy oraz towarzyszący mu film video zatytułowanyLive After Death, zrealizowany podczas wspomnianychkoncertów na Long Beach Arena przed 54 tys. ludzi. Wy-dawnictwo pilotowały single z koncertowymi wersjamiutworów „Running Free” oraz „Run to the Hills / Phan-tom of the Opera”. Film stał się ogólnoświatowym best-sellerem, podobnie jak album, który w Wielkiej Brytaniidotarł do pozycji 2 list sprzedaży a w USA znalazł się wTop 20 Billboard 200[88]. Po latach album uznany zostałza jedną z największych płyt koncertowych wszech cza-sów, na trwałe uwieczniając zarówno potencjał estradowyIron Maiden, jak i lata świetności klasycznego metalu[89].Status mega gwiazdy, który stał się udziałem muzykówformacji jak i intensywna trasa koncertowa, wyczerpałyich emocjonalnie. Brytyjczycy potrzebowali kilku mie-sięcy przerwy na zregenerowanie sił. Pod koniec 1985 r.formacja uchodziła za najintensywniej koncertujący ze-spół muzyczny na świecie oraz najlepszą i największą for-mację nurtu heavy metal[74]. Pracom nad następną pły-tą towarzyszyły dylematy odnośnie kierunku artystycz-nego, który powinien obrać zespół. Bruce Dickinson pra-gnął przeforsować pomysł wydania podwójnego albumustudyjnego, z drugim dyskiem, zawierającym materiał ocharakterze akustycznym. Idea ta spotkała się z dezapro-batą kolegów, co wokalista odebrał jako osobistą porażkęi przestał angażować się w proces powstawania nowegomateriału. Tym razem (obok Harrisa) wiodącym kom-pozytorem okazał się Adrian Smith, który miał wpływ nabrzmienie nowej płyty grupy[90].Opublikowany w październiku 1986 r., ozdobiony futu-rystyczną ilustracją okładkową Somewhere in Time, przy-nosił kompozycje utrzymane w dotychczasowym stylu, zjedną różnicą – zespół po raz pierwszy użył syntezato-rów gitarowych. Album cieszył się ogromną popularno-ścią, docierając do pozycji 2 w Wielkiej Brytanii oraz 11na liście bestsellerów Billboard 200 w USA, rozchodzącsię w Stanach Zjednoczonych w ponad dwumilionowymnakładzie[91].Album pilotowały dwa single „Wasted Years” oraz„Stranger in a Strange Land” (Top 20 w Wielkiej Bry-tanii) o nieco łagodniejszym charakterze brzmieniowym,niż miało to do tej pory miejsce. Z Somewhere in Timepochodzą też takie kompozycje, jak koncertowy hymn„Heaven Can Wait”, czy doceniony przez fanów, epickisong „Alexander the Great” dedykowany historii życia ipodbojów Aleksandra Macedońskiego[92].Tradycyjnie zespół udał się w wielką trasę, która znówimponowała rozmachem oraz wyszukanymi efektamispecjalnymi. Fani ujrzeli specjalnie zaprojektowana es-tradę, przypominającą fragment kosmicznego miasta,efektownie poruszające się, kaskadowe rampy ze świa-tłami, tradycyjnie już zmieniające się za sceną tła, po-tężna pirotechnikę, działo laserowe, kilkumetrowego Ed-diego – Cyborga, strzelającego z pistoletu ale najwięk-sze wrażenie na widzach robił gigantyczny, pneumatycz-

2.3 1981−1989 7

nie nadmuchiwany Eddie podnoszący na głowie perku-sję oraz unoszący na ogromnych łapach Stevea Harrisai Brucea Dickinsona. W USA fani mogli oglądać latają-ce w powietrzu, nadmuchiwane statki kosmiczne, olbrzy-miego astronautę, balony z ilustracją albumu a muzykówpodziwiać było można na ogromnym telebimie, zamon-towanym nad górną rampą świateł. Zespół używał nagło-śnienia o mocy 180 tys. W i około tysiąca reflektorów,kilka podnośników hydraulicznych oraz własnych agre-gatów prądotwórczych[93].Fani nie pozostali obojętni. W Londynie HammersmithOdeon sprzedano na siedem wieczorów z rzędu (pierwot-nie na sześć), znów kilkukrotnie zapełnili Long BeachArena (52,000), w Europie grali w kilkunastotysięcznychsalach, zaś sześć koncertów w Polsce zostało wówczas za-pamiętane, jako najlepsza trasa zachodniego zespołu wnaszym kraju[94]. 82 koncerty w USA, odbywające się za-zwyczaj w salach na 20 tys. miejsc oraz na takich stadio-nach, jak Oakland Alameda Coliseum czy Spartan Sta-dium, przyciągały rzesze widzów. 157 występów całej„Somewhere on Tour” 1986/87 przyciągnęły około 2,5mln. widzów[95].Dwunastolecie swojego istnienia grupa podsumowała do-kumentalnym VHS 12Wasted Years, które podobnie jakikilka poprzednio wydanych filmów, cieszyło się dużympowodzeniem (złoty i platynowy certyfikat w WielkiejBrytanii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie). Zespół natym etapie miał na koncie około 20 mln sprzedanych płytponad tysiąc zagranych koncertów i sto złotych i platyno-wych krążków[96].Siódmy krążek studyjny grupy ukazał się w kwietniu1988 r. Nosiła tytuł Seventh Son of a Seventh Son i byłalbumem koncepcyjnym, opartym na motywach powie-ści „Siódmy syn”, Orsona Scotta Carda[97]. Album tenodzwierciedlał fascynacje Stevea Harrisa zespołami pro-gresywnymi z lat siedemdziesiątych. Nowością, polary-zującą opinie fanów, było stonowane, delikatniejsze niżmiało to miejsce do tej pory, brzmienie gitar oraz wy-korzystanie, dla podkreślenia atmosfery niektórych na-grań - instrumentów klawiszowych. W programie krąż-ka znalazł się klasyczne już dzisiaj utwory, jak otwiera-jący stawkę, oparty na kanwie powieści Aleistera Crow-leya - „Moonchild”, tytułowy epicki „Seventh Son of aSeventh Son” drapieżny, wydany na singlu „The Evil ThatMen Do”, nastrojowa balada, zwieńczona efektowna ko-dą „Infinite Dreams”, złowieszcze „Only the Good DieYoung” oraz przebojowe, wydane na singlach „Can I Playwith Madness” czy „The Clairvoyant[98].Album nagrany w „Musicland Studios” w Monachium,okazał się największym z dotychczasowych sukcesów ko-mercyjnych zespołu. Jako kolejny po The Number of theBeast longplay, debiutował na pierwszym miejscu brytyj-skiej listy przebojów, dotarł w większości krajów do Top5 zestawień sprzedaży, zaś w Stanach zajął miejsce dwu-naste w zestawieniu Billboard 200[99]. Niestety, w prze-ciwieństwie do poprzedniego albumu nie sprzedawał się

w USA aż tak dobrze, co bardzo rozczarowało SteveaHarrisa[74].Promujące album single były największym w dotychcza-sowej karierze, sukcesem grupy zarówno w Anglii (Top 3oraz Top 5 zestawień) jak i wwielu innych krajach świata.Dziennikarze okazali się jednomyślni w opiniach o jegowartości, najnowsza propozycja studyjna zespołu już wroku premiery została uznana za największe osiągnięcieartystyczne a IronMaiden byli postrzegany w kategoriach„brytyjskiej instytucji muzycznej”[74].Trasa promująca album, zatytułowana „7th Tour of a 7thTour”, po raz kolejny udowadniała, że formacja zasłuży-ła na miano „Największego Zespołu Metalowego Świa-ta”. Iron Maiden tym razem zagrali tylko 103 koncerty,które zobaczyło ponad dwa miliony fanów w AmerycePółnocnej oraz Europie[100]. Po raz kolejny rozmach pre-zentacji estradowej mógł imponować. Muzycy występo-wali na ogromnej, specjalnie skonstruowanej scenie, przy-pominającej kaskadowy lodowiec, otoczonej przez kilkagór lodowych, nad którymi zawisła potężna konstrukcjaświateł, zbudowana z ponad tysiąca żarówek. Fani mo-gli zobaczyć dwa imponujące rozmiarami wcielenia Ed-diego, który raz wyłaniał się zza obrotowej makiety lo-dowca, jako prorok znany z wkładki do LP, zaś w kul-minacyjnym momencie przedstawienia, nad estradą gó-rował Eddie wyjęty wprost z okładki albumu, prezentu-jąc zgromadzonej widowni swojego potomka a wszyst-ko to przy wtórze efektów świetlnych, stroboskopowych ikanonad pirotechniki[101] Choć przedstawienie impono-wało rozmachem, to wielu krytyków muzycznych zarzu-ciło wówczas grupie, przekraczanie wszelkich granic es-tradowego kiczu, znanego z prześmiewczego filmu quasi-dokumentalnego „Oto Spinal Tap”[102].63 koncerty w Ameryce Północnej znów odbywały sięw wielkich arenach (po raz pierwszy w hali LA Forum)i na dwudziestotysięcznych amfiteatrach, natomiast jakozespół supportujący wystąpili zdobywający właśnie mię-dzynarodową sławę Guns N’ Roses[103]. W Europie IronMaiden zagrali m.in. cykl koncertów wWielkiej Brytanii,Niemczech, Francji,Włoszech, Holandii, Grecji, Hiszpa-nii, Czechosłowacji, na Węgrzech, w roli gwiazdy objaz-dowego festiwalu Monsters of Rock 1988, podczas któ-rych frekwencja sięgała od 20 do ponad 100 tys. fanów.Brytyjczyków poprzedzały takie tuzy, jak Kiss, DavidLee Roth, Megadeth, Metallica, Anthrax, Guns N' Roses,Trust oraz Helloween. Szacuje się, iż trzynaście spektaklifestiwalowych zobaczyło wówczas 600 tys. widzów[104].Punktem kulminacyjnym trasy okazał się występ IronMaiden w roli gwiazdy Monsters of Rock w DoningtonPark, 20 sierpnia 1988. Zagrali wówczas dla największe-go audytorium w historii imprezy, szacowanego na conajmniej 107 tys. widzów[105]. Grupa wykorzystała pod-ówczas najpotężniejszą aparaturę nagłaśniającą świata,generującą ponad pół miliona mocy znamionowej na ka-nał oraz dźwięk o natężeniu 125 dB. Do jej przewiezieniapotrzebnych było szesnaście TIRów. Fakt ten doczekał

8 2 HISTORIA

się nawet wpisu do „Księgi Rekordów Guinessa” w 1990r[106].Na sukcesie imprezy cieniem położył się przykry wy-padek, kiedy to w panującym ścisku śmierć poniosłodwóch kilkunastoletnich fanów, zaś jeden z poważnierannych – Gary Dobson, został wybudzony z dwumie-sięcznej śpiączki za pomocą muzyki Iron Maiden[107].Trasa trwała do grudnia 1988 r. i objęła również szeregkoncertów w zamkniętych obiektach oraz kolejny objazdWielkiej Brytanii, podczas którego kilkanaście koncer-tów (z czego aż sześć w Londynie) grupy, zobaczyło 120tys. widzów[108].Iron Maiden dali dwa wyprzedane występy w NEC Are-na w Birmingham, które zostały w całości zarejestrowa-ne, na potrzeby opublikowania kolejnego VHS oraz albu-mu koncertowego, podsumowującego trasę. Na ujrzeniepełnej wersji audio-wizualnej owego zapisu, fani musielipoczekać aż ćwierć wieku[109].W końcu 1988 grupa sygnowała również nowy kontraktwydawniczy z amerykańskim oddziałem Sony, Epic Re-cords – rezygnując z dalszego reprezentowania swoichinteresów w Stanach Zjednoczonych przez Capitol Re-cords. Epic reprezentował zespół przez kolejne pięć lat,do momentu podpisania kolejnej umowy z niezależną wy-twórnią Castle Music Communications (CMC) w 1994roku, gwarantującą możliwość dystrybucji płyt dziękiumowie z BMG Records.

2.4 1989−1999

Rok 1989 oznaczał przerwę w działalności artystyczneji koncertowej formacji. Jedynie w listopadzie ukazał sięsingiel "Infinite Dreams" plasujący się na pozycji szó-stej brytyjskich list, promując kolejne koncertowe VHSMaiden England. Film ukazywał zespół podczas dwóchwyprzedanych koncertów w NEC Arena Birmingham,plasując się na czołowych pozycjach list bestsellerów poobu stronach Atlantyku[110]. Na kolejny rok przypadładziesiąta rocznica ukazania się debiutanckiego albumu,obchodzono ją z należytym rozmachem, m.in. ukazałasię dziesięcioczęściowa kompilacja First Ten Years UpThe Irons, przynosząca nagrania z dwudziestu kolejnychmaxi-singli, uzupełnione o wypowiedzi Nicko McBra-ina, przywołującego wspomnienia z poszczególnych latkariery[111]. Formacja podsumowała także swój dorobekteledyskowy wydając identycznie zatytułowaną kasetę vi-deo z pełnym zestawem wideoklipów[112].W 1990 roku muzycy postanowili również nagrać kolej-ny album studyjny. Miał on nawiązywać brzmieniowo iklimatycznie do pierwszych płyt z lat 1980–1982. Pod-czas nagrywania albumu z powodu różnic na tle artystycz-nym usunięto z grupy Adriana Smitha. Jego następcą zo-stał Janick Gers znany ze współpracy z Ianem Gillanem,White Spirit oraz udziału w nagrywaniu debiutanckiej so-lowej płyty Bruce'a Dickinsona, TattooedMillionaire[113].W tym składzie nagrano album No Prayer for the Dy-

Janick Gers.

ing. Płyta diametralnie różniła się od swej poprzedniczki.Album nagrywano, nie jak to miało miejsce do tej poryw renomowanych studiach, lecz za pomocą przenośnegostudia Rolling Stone Mobile, używanego w latach 70. XXw przez The Rolling Stones, zamontowanego w specjal-nie zaakomodowanym budynku gospodarczym na terenieposiadłości lidera formacji, Harrisa. Zmiany obejmowa-ły zarówno brzmienie – melodie stały się bardziej suro-we, jak i teksty – pojawił się w nich wyraźny podtekstpolityczny[114]. Płytę promowały dwa single, "Holy Smo-ke" (nr. 3 w Wielkiej Brytanii) oraz “Bring Your Daugh-ter To The Slaughter” - pierwszy w historii grupy numerjeden w Wielkiej Brytanii[115].Iron Maiden wyruszyli w trasę "No Prayer On The Ro-ad 1990/91”, w ramach której dali około 120 koncer-tów, zarówno w wielkich arenach jak i bardziej kame-ralnych miejscach[116]. Muzycy zrezygnowali z rozbudo-wanej oprawy koncertów, z jakiej słynęli w minionej de-kadzie, stawiając na wizualną surowość i koncentrującsię na samej muzyce. Mimo to tournee cieszyło się wiel-kim powodzeniem, znaczonym wyprzedanymi koncerta-mi oraz występami grupy w roli gwiazdy wielkich imprezwe Francji (Bol d'or), Danii (po raz pierwszy jako gwiaz-da Roskilde Festival dla 65 tys.) oraz Szwajcarii, latem1991 roku[117].Album nie odniósł aż tak znaczącego sukcesu komercyj-nego, jak wiele poprzednich – jednak dotarł na pozycję

2.4 1989−1999 9

2 w Wielkiej Brytanii oraz 17 na amerykańskiej liścieBillboardu. Krytycy, jak i fani ocenili płytę jako wyraź-nie słabszą i odartą z ambitnych pomysłów, tak dobrzeznanych z poprzednich wydawnictw. Wielu fanów ode-brało nową propozycje grupy jako przejaw artystycznegoi twórczego kryzysu Iron Maiden[88].Sytuację poprawił następny album Fear of the Dark,który debiutował na pierwszym miejscu brytyjskiej li-sty przebojów oraz zajął wysokie 12 miejsce na liścieBillboardu[118]. Album nagrano w prywatnym studio na-leżącym do Steve'a Harris’a (nazywanym Barnyard Stu-dios) po raz ostatni pod czujnym okiem Martina Bircha.Przebojami z albumu były utwory "Fear of the Dark",zbliżający się do thrash metalu „Be Quick or Be Dead”(singiel pilotujacy, numer dwa na listach brytyjskich),przebojowy, wydany na singlu "From Here To Eterni-ty" nastrojowy, epicki “Afraid To Shoot Strangers” czywydana również na singlu ballada „Wasting Love”. Pły-ta sprzedawała się najlepiej od lat, przyczyniając się doodzyskania dawnej reputacji grupy[119]. Na fali sukcesualbumu pojawiła się również kompilacja teledysków za-tytułowana "From There To Eternity", przygotowana zmyślą o odbiorcy amerykańskim[120].Trasa "Fear Of The Dark Tour 1992" oraz siostrza-na "Real LIVE Tour 1993"[121] była w znacznej mie-rze powrotem do wizualnego splendoru minionej deka-dy, wiodła przez pięć kontynentów i ostatecznie zamknę-ła się w 111 koncertach, które zobaczyło około 3 mlnwidzów[122]. Iron Maiden po raz pierwszy odbyli dłu-gą trasę po Ameryce Południowej, występując na tam-tejszych stadionach z kompleksem Ginásio do Maraca-nãzinho włącznie. W Europie zespół zagrał cykl koncer-tów w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hisz-panii, Francji jako gwiazda objazdowego Monsters OfRock Festival[123]. Po raz drugi wystąpili wówczas wDonington Park przed około 80 tys. ludzi[124]. W 1993r. zespół kontynułował koncertowy pochód przez StaryKontynent, dając krótki recital na niebiletowanym, wło-skim MAYDAY Festival 1993, odbywającym się na SanGiovanni In Laterano Square, który co roku przyciąganawet milion osób[125]. Trasę zakończyły trzy koncertyna Stadionie Olimpijskim w Moskwie, o całkowitej po-jemności 45 tys. miejsc[126]. Objazd świata podsumowa-ły aż trzy koncertowe wydawnictwa: A Real Live One, AReal Dead One oraz Live At Donington 1992. Ostatni zkoncertów wydano również w wersji wizualnej[127]. Al-bumy pilotowały single "Fear Of The Dark - Live" oraz"Hallowed Be Thy Name", płytki gościły w zestawieniuTop 10 najpopularniejszych singlii w Wielkiej Brytanii.Tymczasem stosunki interpersonalne pomiędzy członka-mi Iron Maiden uległy radykalnemu pogorszeniu. Po za-kończonej trasie koncertowej, grupę z powodu odmien-nej wizji artystycznej, opuścił Bruce Dickinson[128]. Spe-cjalnie dla fanów zorganizowano dwa wyreżyserowanekoncerty w londyńskich Pinewood Studios, z udziałemznanego magika telewizyjnego Simona Drakea, podczasktórych zaprezentowano mroczny spektakl, przepełniony

scenami tortur znanych z horrorów gore, uwieńczonychegzekucją Dickinsona w żelaznej dziewicy. Widowiskotransmitowała stacja MTV w opcji pay-per-view. W ro-ku 1994 ukazała się kaseta video z zapisem tegoż spek-taklu, zatytułowana Raising Hell.[129] Fani otrzymali tak-że specjalną, limitowaną wersję wydawniczą kasety video“Maiden England”, wyposażoną w pojedynczy dysk CD zzapisem wybranych utwórów, pochodzących z koncertóww Birmingham[130].Tytułowy utwór z albumu ''Fear of the Dark'' odebrał no-minację do amerykańskiej nagrody muzycznej GrammyAwards, w kategorii “Best Metal Performance”[131].Zdegustowany decyzją frontmana Steve Harris, rozwa-żał nawet możliwość zamknięcia działalności formacji,na szczęście od tego pomysłu odwiódł go Dave Murray,który zaproponował znalezienie nowego wokalisty[132].Na apel managementu o zgłaszanie swojej kandydaturyna frontmana grupy, odpowiedziało osiem tysięcy poten-cjalnych następców Dickinsona. Najpoważniejszymi kan-dydatami na to stanowisko byli Doogie White, DamianWilson oraz Blaze Bayley[56], wcześniej wokalista gru-py Wolfsbane, która otwierała koncerty Iron Maiden nabrytyjskiej części trasy w 1990 r. Ostatecznie zastępcąDickinsona został wspomniany Bayley[133]. W tym skła-dzie zespół nagrał album The X Factor, który sygnalizo-wał skrajną zmianę stylu muzycznego grupy, na co wpływmiała m.in.osobista tragedia Steve'a Harrisa (basista bo-rykał się z problemami rodzinnymi). Album charaktery-zowł się niezwykle mrocznym, posępnym klimatem, spo-tęgowanym niskim głosem wokalisty o uśrednionej skalioraz pełnymi zadumy tekstami, poruszającymi problemyegzystencjalne[134].

Blaze Bayley, trasa promująca album The X-Factor.

W zasadzie tylko promujące album single "Man On TheEdge" oraz "Lord Of The Flies" nawiązywały do przebo-jowości, z której formacja słynęła. Ten pierwszy dotarłdo Top 10 zestawienia w Wielkiej Brytanii oraz pierw-szej piątki najlepiej sprzedawanych singlii w Europie[135].Niestety, albumwzbudził nieporównywalnie mniejsze za-interesowanie od poprzednich płyt, docierając w Wiel-kiej Brytanii do pozycji ósmej i zaledwie 147 w noto-

10 2 HISTORIA

wanii Billboard 200[136]. Po roku krążek sprzedał się wniskim, jak na standardy Iron Maiden, nakładzie ponadmiliona kopii[137]. Promująca płytę trasa “The X - Facto-ur 1995/1996” trwała ponad rok, obejmowała pięć kon-tynentów i 145 koncertów, grupa dotarła po raz pierwszydo takich miejsc jak RPA czy Izrael. Zespół po częścizaprezentował widowisko nawiązujace do przedstawień zlat 80., jednakże dużo bardziej okrojone, choćby z uwa-gi na konieczność występowania w znacznie mniejszychobiektach, niż miało to miejsce przed laty[138].23 października Iron Maiden po dziewięciu latach nie-obecności pojawili się na stołecznym Torwarze, spo-tykając się z ciepłym przyjęciem ze strony polskichfanów[139]. Znakomite przyjęcie czekało też na muzykówwe Francji, Grecji, Hiszpanii, Włoszech czy całej Ame-ryce Południowej, gdzie występowali, jak dawniej - wogromnych salach i na stadionach. Największym koncer-tem tego etapu trasy był występ w roli gwiazdy MonstersOf Rock Festival 1996, w brazylijskim Sao Paulo dla 65tys. widzów[140].We wrześniu 1996 roku EMI Records podsumowali dwu-dziestolecie działalnosci estradowej grupy okolicznoscio-wą składanką Best of the Beast, wydaną w kilku wersjachi pilotowaną singlem z nową, dość przeciętną kompozycją"Virus"[141]. Dwadzieścia lat kariery grupy uczciła rów-nież firma EMI, wręczając muzykom pamiątkowe relifyw uznaniu za sprzedaż dziesięciu nagranych w tym okre-sie albumów studyjnych, w nakładzie około 43 mln ko-pii na całym świecie[142]. W związku z obchodami stule-cia EMI w 1997 roku, na limitowanym CD pojawił sięwywiad-rzeka z serii In Profile, w którym przypominanohistorię grupy od początków jej istnienia[143].Kolejny album studyjny ukazał się dopiero w marcu1998 roku i z założenia miał być powrotem do klasycz-nych brzmień Iron Maiden. Album zatytułowany VirtualXI, pilotowany jedenastominutowym singlem "The An-gel And The Gambler", okazał się ogromnym rozczaro-waniem i komercyjnym fiaskiem[144], nie zdołał nawetosiągnąć nakładu miliona kopii i to pomimo promowaniadziewięciomiesięczną trasą oraz specjalnymi spotkaniamifutbolowymi, w których uczestniczyli muzycy i gwiazdypiłki nożnej[145]. Produkcja i miksowanie albumu, po razkolejny okazały się przerastać Steve'a Harrisa, który topodjął się obowiązków producenta wraz z Nigelem Gre-enem. Dodatkowo podczas trasy koncertowej u Bayley'apojawiły się problemy z głosem[146].Zgodnie z zapowiedziami muzyków, trasa "Virtual XIWorld Tour 1998" objęła cały glob i w założeniu mia-ła stanowić powrót do estradowej widowiskowości, z ja-kiej Iron Maiden słynęli. Niestety, znów zamiary mana-gementu weryfikowały rozmiary obiektów, w jakich for-macja grała w Wielkiej Brytanii, USA czy Niemczech,zwykle mieszczących do zaledwie kilku tysięcy ludzi[146].Na szczęście w miastach miejscach zagrali w dziesię-ciotysięcznych obiektach i na stadionach, jak miało tomiejsce podczas koncertów w Ameryce Południowej. W

Argentynie wystąpili dla 70 tys. widzów jako gwiazdaMonsters Of Rock Festival 1998[147]. Warto odnotować,iż we wrześniu zespół znów pojawił się w Polsce, w ka-towickim Spodku[148]. W tym samym czasie ukazał sięrównież singiel "Futureal", cieszący się sporym powodze-niem (Top 10 wWielkiej Brytanii) oraz zremasterowana,wzbogacona o ścieżki multimedialne, kolekcja dwunastuklasycznych albumów formacji, wydanych w latach 1980- 1993[149].

Iron Maiden 1999.

Jako że Steve Harris nie widział dalszych perspektyw dladziałalności artystycznej Iron Maiden, w grudniu 1998podjął decyzję o rozwiązaniu formacji, o czym powiado-mił menedżera Roda Smallwooda. Ten jednak nie podałinformacji do publicznej wiadomości, natomiast dopro-wadził do istotnej dla dalszych losów grupy zmiany[150].W lutym 1999 r.do zespołu powrócił Bruce Dickinsonoraz Adrian Smith[151]. Informacja ta zelektryzowała fa-nów na całym świecie, zaś grupa - od tej pory będącasekstetem, zapowiedziała serię trzydziestu koncertów wUSA i Europie, promujących zarówno powrót oryginal-nych członków Iron Maiden, jak i nowe wydawnictwo -grę komputerową Ed Hunter, z soundtrackiem składają-cym się z największych przebojów zespołu, wybranych winternetowym głosowaniu przez fanów[152].Trasa "The Ed Hunter Tour 1999" wiodła przez wielkieareny Europy oraz sale o średniej pojemności w Ame-ryce Północnej[153]. Zespół zaprezentował konceptualnewidowisko oparte na elementach promowanej gry kom-puterowej oraz wizualizacjach, związanych z przekracza-niem kolejnych poziomów Ed Hunter. Bilety na poszcze-gólne koncerty sprzedawały się w rekordowym tempie.Zespół nawiązał także współpracę z renomowanym pro-ducentem Kevinem Shirleyem, znanym ze współpracy zAerosmith, Dream Theater czy Silverchair[154]. Jeszczeprzed wyruszeniem w trasę koncertową, management ze-społu renegocjował kontrakt wydawniczy na rynek ame-rykański z Sony Music, zaś na giełdę brytyjską trafiły ak-cje Iron Maiden[155].

2.5 1999−2007

W listopadzie 1999 roku sekstet pod okiem Shirleya roz-począł sesję nagraniową nowego albumu w paryskich Gu-illaume Tell Studios. Jedną z inspiracji do powstania pi-

2.5 1999−2007 11

Od lewej: Steve Harris, Dave Murray, Janick Gers i Adrian Smith

lotującego płytę singla "The Wicker Man, był brytyjskifilm z roku 1973 o tym samym tytule, zaś tytuł nowe-go albumu Brave New World zaczerpnięto od powieści“Nowy Wspaniały Świat” Aldousa Huxleya[156]. Albumwyróżniał się bogatym brzmieniem, skomplikowanymiprogresywnymi strukturami melodycznymi oraz dynami-ką przywołującą ducha klasycznych płyt formacji. Singieltrafił do Top 10 brytyjskiego zestawienia[157], zaś albumuplasował się na pozycji 7 w Wielkiej Brytanii oraz 39 wStanach Zjednoczonych, docierając również do czołów-ki bestsellerów w wielu krajach, przynosząc Iron Maidenwiele złotych płyt, również w Polsce[158]. Trasa promu-jąca “Brave New World Tour” wiodła przez niemal stokoncertów odbywających się w wielkich halach, na sta-dionach i amfiteatrach oraz prestiżowych festiwalach, naktórych Brytyjczycy byli główną atrakcją (Dynamo Fesi-val, Roskilde Festival, With Full Force Festival)[159].20 i 21 czerwca 2000 roku formacja dała dwa wyprze-dane koncerty w Polsce (Torwar oraz Spodek) natomiastpo raz pierwszy zespół wystąpił również w Estonii i naUkrainie, prezentując widowisko pełne rozmachu i przy-ciągając na kolejne przystanki trasy od kilkunastu do kil-kudziesięciu tysięcy widzów[160]. Powrót Iron Maiden nawielkie sceny stał się faktem a popularność grupy zaczęłaod tamtej pory zdecydowanie rosnąć. Zwieńczeniem kon-certowych wojaży okazała się trasa po stadionach Amery-ki Południowej oraz występ jako gwiazdy brazylijskiegoRock In Rio Festival 2001, 19 stycznia 2001 przed po-nad 250 tys. fanów. Trasę sumarycznie zobaczyło oko-ło dwóch milionów widzów[161]. W lutym 2001 zespółotrzymał dwie nominacje do nagrody Grammy Award,w tym samym roku został również uhonorowany presti-żowym wyróżnieniem Ivor Novello Awards, przyznawa-nym za wybitne osiągnięcia na arenie międzynarodowej.Album The Number of the Beast został również uwiecz-niony w serii dokumentalnej “Classic Albums”, realizo-wanej przez Eagle Vision dla uhonorowania twórców naj-ważniejszych albumów muzycznych[162].W marcu 2002 r. ukazały się album koncertowy orazDVD zatytułowane Rock in Rio, przynoszące zapis wspo-

mnianego koncertu z Rio de Janeiro[163]. DVD na całymświecie dotarło na szczyty list bestsellerów[164], przyno-sząc grupie szereg złotych i platynowych płyt oraz wy-różnień krytyków muzycznych, było również pierwszymrockowym DVD wyróżnionym w Polsce złotą płytą[165].Rok 2002 upłynął muzykom na gromadzeniu nowych po-mysłów, zaś aktywność koncertowa sprowadziła się dozorganizowania cyklu trzech koncertów w Brixton Aca-demy, z których dochód został przeznaczony na rzeczfundacji “Clive Aid”, gromadzącej fundusze niezbędnedo zorganizowania pomocy dawnemu perkusiście grupy,Cliveowi Burrowi cierpiącemu na stwardnienie rozsiane.Na ten sam cel również przeznaczone zostały wpływy zesprzedaży singla „Run to the Hills”, zawierającego utwórtytułowy w wersjach z 1982 oraz 2001 roku[166]. Na je-sieni ukazała się kompilacja największych przebojów ze-społu Edward the Great oraz ściśle limitowany, specjalnyboks kolekcjonerski Eddie’s Archive – wyposażony w trzyalbumy kompilacyjno – koncertowe (Beast Over Ham-mersmith, BBC Archives oraz Best of the 'B' Sides), per-gamin z drzewem genealogicznym grupy, pierścień orazzdobiony kielich. Płyty CD były dostępne wyłącznie wrazz boksem, zespół nie zdecydował się na ich osobne wy-danie, co miało podkreślać unikatowość i ekskluzywnośćcałego przedsięwzięcia[167].Działalność koncertową muzycy wznowili w maju 2003roku, wyruszając w trasę “Give Me Ed... 'Til I'm De-ad Tour”, podczas której zaproponowali set – listę zło-żoną z ich największych przebojów[168]. Trasa wiodącaprzez Europę oraz Amerykę Północną promowała ko-lejne DVD zespołu, Visions of the Beast - zawierającewszystkie do tamtej pory zrealizowane teledyski w wer-sjach cyfrowo zremasterowanych oraz ich ujęcia alter-natywne. Zarówno kompilacja teledysków, jak i trasa,okazały się wielkim sukcesem komercyjnym[169]. ZestawDVD pokrył się kilkukrotną platyną wWielkiej Brytanii,USA, Kanadzie, Finlandii i innych miejscach świata, zaś56 koncertów przyciągnęło łącznie ponadmilion osób[88].Już tradycyjnie zespół odwiedził Polskę (trzeci czerwca,Spodek w Katowicach), zaś w rozpisce koncertowej zna-lazły się wielkie festiwale, jak Roskilde Festival, Rockam Ring / Rock im Park, gdzie sprzedano 150 tys. bile-tów łącznie, Graspop Metal Meeting, Heineken JammingFestival czy reaktywowany w Donington Park, DownloadFestival, gdzie Brytyjczyków oklaskiwało blisko 50 tys.fanów[170].W tym czasie grupa miała już przygotowany kolejny al-bum studyjny, z którego utwór "Wildest Dreams" pre-zentowano podczas letnich koncertów. Wyprodukowanyprzez Kevina Shirleya, trzynasty album studyjny Danceof Death ukazał się we wrześniu i okazał się dużym suk-cesem komercyjnym, debiutując na szczycie list bestsel-lerów w sześciu krajach i osiągając 2 pozycję list best-sellerów w Anglii oraz 18 na amerykańskim Billboard200[171]. Płyta po latach pamiętana jest z orkiestralne-go, pełnego rozmachu utworu tytułowego, dramatycz-nej, epickiej opowieści „Paschendale”, akustycznej peł-

12 2 HISTORIA

nej dramatyzmu ballady „Journeyman”, dedykowane-go okrutnemu losowi sekty Katarów Montségur orazz dwóch przebojowych singli: „Wildest Dreams” oraz„Rainmaker”, które uplasowały się w brytyjskim Top 10bestsellerów[172]. Promując album zespół wyruszył w tra-sę „Dance of DeathWorld Tour 2003/04”, która obejmo-wała 52 koncerty w europejskich, amerykańskich i japoń-skich arenach sportowych oraz trafiła na pięćdziesięcio-tysięczne stadiony Argentyny, Brazylii i Chile[170]. Kon-cert w Dortmundzie, w Westfalenhalle był transmitowa-ny przez telewizję muzyczną Viva oraz rejestrowany napotrzeby kolejnego albumu koncertowego i DVD[173]. Wlistopadzie Iron Maiden wystąpili we wrocławskiej HaliLudowej supportowała ich polska, legendarna formacjaKAT. Zapis ich koncertu możemy usłyszeć na albumieSomewhere in Poland oraz oglądać na identycznie zatytu-łowanym DVD[174].Trasa odznaczała się teatralnym wręcz rozmachem orazwykorzystaniem wielu efektów naturalistycznych, niczatem dziwnego iż oprócz zapisu jednego z koncer-tów, uwieczniono również proces komponowania albu-mu, przygotowania estrady a także przeprowadzono licz-ne wywiady z managementem grupy, obsługą technicz-ną i oczywiście z fanami. Wszystko to oraz koncert wdwóch wersjach audio przynosiło potrójne wydawnictwoDVD oraz 2 CD Death on the Road, które miało premie-rę dopiero w 2005 roku[175]. Wcześniej, w 2004 r. ukazałsię singiel „No More Lies" oraz specjalna wersja DVD –Audio Dance of Death[176]. Grupa odebrała także prez-tizowa nagrodę Nordoff Robbins Silver Clef za wybitneosiągnięcia na polu działalności Charytatywnej[177]. W li-stopadzie zespół opublikował także pierwsze z serii histo-rycznych DVD, podsumowujących kolejne etapy karieryHistory of Iron Maiden Part 1: Early Days. Dwie płytyprzynosiły łącznie 280 minut materiału, na który składa-ły się amatorski zapis koncertu z klubu Ruskin Arms zkwietnia 1980 roku, prawie kompletny koncert z Ham-mersmith Odeon z 1982 roku, pierwszy profesjonalniezrealizowany film koncertowy Live at the Rainbow, frag-ment występów Iron Maiden na „Rock & Pop Festival1983” w Westfalenhalle oraz archiwalny materiał z lat1979 – 1983[178].DVD pilotowało wznowienie singla „The Number of theBeast”, który uplasował się na pozycji 3 brytyjskich listbestsellerów. Film dotarł na czołowe pozycje zestawieńw dwudziestu krajach, po raz kolejny przynosząc muzy-kom szereg złotych i platynowych płyt[179]. W roku 2005grupa wyruszyła w pierwszą z cyklu kilku kolejnych traso charakterze „historycznym”, podczas których zarównorepertuar, jak i oprawa koncertów nawiązywały do epokizaprezentowanej na DVD z archiwaliami. Podczas “Ed-die Rips Up the World Tour” muzycy wykonywali utwo-ry wyłącznie z pierwszych czterech albumów studyjnych,zaś 48 koncertów tournee objęły występy stadionowe, fe-stiwalowe i koncerty w wielkich arenach sportowych. Wciągu 90minut sprzedano niemal 60 tys. biletów na UlleviStadium w Geteborgu, koncert był transmitowany przez

łącza satelitarne dla 60 milionów widzów[180].Iron Maiden również wystąpili dla polskiej publiczno-ści, na chorzowskim Stadionie Śląskim, jako gwiazdaMystic Festival. Anglicy zagrali dla 150 tys. fanów naniemieckich Rock am Ring / Rock im Park, 125 tys.łącznie na Reading and Leeds Festivals w Anglii, Gra-spop Metal Meeting, Gods of Metal czy też odbyli zna-czące dla umocnienia pozycji grupy w USA tournee, ja-ko co-headliner największego festiwalu muzycznego wAmeryce Północnej Ozzfest, wraz z Black Sabbath[181].Audytoria w Ameryce Północnej liczyły od 25 do około50 tys. widzów, natomiast podczas ostatniego koncertuw San Bernardino, doszło do incydentu zainicjowanegoprzez żonę Ozzyego Osbournea, Sharon. Muzycy zostaliobrzuceni jajkami i wyzwiskami, kilkakrotnie wyłącza-no im prąd. Publiczność wyczuwając nieprzypadkowośćtych działań do końca występu wspierała Iron Maiden,zaś media zdecydowanie stanęły po stronie kapeli Ste-vea Harrisa[182]. Prowokacja mająca na celu dyskredy-tację formacji, w rzeczywistości tylko uwiarygodniła ichw oczach amerykańskich fanów, na dodatek zespół zo-stał włączony do “Hollywood RockWalk” mieszczącymsię na Sunset Boulevard w Los Angeles[183]. Muzycy poraz drugi dali charytatywny koncert na rzecz “The CliveBurr MS Trust Fund”, tym razem w londyńskim Ham-mersmith Apollo[184].

Trasa “A Matter of Life and Death World Tour”.

Z końcem roku rozpoczęli także pracę nad kolejnymalbumem, zatytułowanym A Matter of Life and Death.Czternasty album studyjny ukazał się na jesieni 2006 ro-ku, zarówno ilustracja okładkowa jak i tematyka tekstówpiosenek dotykała wzajemnych powiązań pomiędzy reli-gią a wojną na różnych etapach rozwoju ludzkości. Mu-zyka okazała się bardziej mroczną i trudniejszą w odbio-rze, niż miało to miejsce w przypadku kilku poprzednichpłyt, mimo to nowa propozycja studyjna odniosła zna-czący sukces komercyjny i artystyczny[185]. A Matter ofLife and Death w kilkunastu krajach świata debiutowałna szczytowych pozycjach bestsellerów (również w Pol-sce), w Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach dotarłado TOP 5 zestawień, zaś w USA znalazła się w TOP 10notowań Billboard 200[186]. Album przyniósł grupie ko-

2.6 2008−2009 13

lejne złote i platynowe płyty oraz wiele nagród i nomi-nacji (Bandit Award, Metal Hammer Award, Rock HardAward czy Classic Rock Roll of Honour Awards[187].Płytę pilotowały single "The Reincarnation of BenjaminBreeg" oraz "Different World", które zdobyły sporą po-pularność (Top 10 w Anglii, Europie i USA)[188].Od września 2006 roku Iron Maiden ruszyli w trasę „AMatter of Life and Death World Tour 2006/07”, grającwyprzedane koncerty w wielkich arenach Azji, Ame-ryki Północnej i Europy. Zamiast wielu evergreenówmuzycy postanowili zaprezentować zawartość albumuw całości, nawiązując do tradycji wielkich legend art.rocka lat 70. W Szwecji 60 tys. biletów na czterykoncerty halowe sprzedano w 45 min, nie inaczej byłow przypadku trasy po Wielkiej Brytanii (dziewięćkoncertów dla 120 tys. widzów)[189]. Druga część trasyprzypadła na rok 2007 i była powiązana z obchodamićwierćwiecza wydania najpopularniejszego albumugrupy, The Number of the Beast. Zespół występowałna stadionach w Bułgarii (40 tys.), Czechach, Serbii,Słowenii, Niemczech oraz Włoszech (Stadion Olimpij-ski w Rzymie)<ref name = “Tour 2007">Tour 2007(ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour14_amolad/tour14_amolad&lang=eng&link=tours, 2014-12-17.</ref>. Po raz kolejny europejska publicznośćmogła podziwiać grupę w roli headlinerów wielkichfestiwali, m.in. Graspop Metal Meeting, Fields ofRock, Heineken Jamming Festival gdzie pojawiło się123 tys. widzów, w końcu po raz czwarty w karierze,w Donington Park na Download Festival 2007 przedniemal 80 tys. widzów[190].Do historii przeszły również pierwsze koncerty Iron Ma-iden w Indiach oraz w Zjednoczonych Emiratach Arab-skich – odpowiednio przed 50 tys. widzów na Bangalo-re Palace Grounds w Bombaju oraz jako headliner Du-bai Desert Rock Festival dla 25 tys. widzów[191]. Bile-ty wyprzedano w błyskawicznym tempie, był to pierw-szy tak znaczący sukces światowej sławy grupy metalo-wej w tym rejonie globu[192]. Trasę promującą album za-kończono 24 czerwca 2007 roku występemw londyńskiejBrixton Academy, z którego dochód po raz trzeci i ostatnimiał zasilić konto fundacji The Clive Burr MS Trust[193].Stan byłego perkusisty Iron Maiden był już bardzo po-ważny i niestety nie uległ zmianie aż do jego śmierci w2013 roku. Trasa „AMatter of Life and DeathWorld To-ur” objęła ostatecznie 62 koncerty w 26 krajach i przy-ciągnęła blisko 1,5 mln widzów[194]. W sierpniu 2007 r.Iron Maiden wraz z managementem pracowali nad kolej-nym projektem koncertowym, mającym się okazać naj-bardziej ambitnym przedsięwzięciem logistycznym w ichkarierze[195].

2.6 2008−2009

Z początkiem roku grupa wyruszyła w drugą w swojej ka-rierze trasę historyczną, podczas której promowano naj-nowsze DVD Live After Death a sam zespół przemiesz-

Iron Maiden w Warszawie 7 sierpnia 2008

czał się pomiędzy kolejnymi przystankami tournee pry-watnym boeingiem nazwanym Ed Force One. Zespół dał23 koncery w Azji, Oceanii, Ameryce Północnej oraz Po-łudniowej, które przyciągnęły ponad pół miliona widzów.Muzykom oraz ekipie technicznej towarzyszyła ekipa fil-mowa pracująca dla Sama Dunna i Scota McFadyena,którzy podjęli się trudnego zadania wyreżyserowania do-kumentalnego filmu dedykowanego trwającej trasie[196].W marcu 2008 grupa zapowiedziała wydanie kolejnegoalbumu kompilacyjnego. Pojawił się on na rynku mu-zycznym 12maja 2008 pod nazwą Somewhere Back in Ti-me. Wydanie kompilacji związane było z sukcesem trasykoncertowej Somewhere Back in Time[197], a samą płytęmożna było odsłuchać w całości[198] na oficjalnej stroniezespołu.Inaugurujący trasę koncert w Bombaju (Indie), we-dług lokalnych sprawozdawców przyciągnął stutysięcz-ne audytorium[199]. Oprawa trasy nawiązywała do okre-su 1984 - 1986 łącząc elementy charakterystyczne dlatras “World Slavery Tour” (egipska świątynia i sarkofag) i“Somewhere on Road” (światła oraz Eddie - Cyborg), za-wierała również wszystkie najbardziej charakterystycznedla tamtych lat efekty specjalne. Zespół z ogromnym po-wodzeniem koncerował także w Stanach Zjednoczonychoraz Europie, często grając dla kilkudziesięciotysięcz-nych audytoriów na ogromnych stadionach. Tylko siedemkoncertów w Skandynawii zobaczyło około 250 tys. wi-dzów, zgromadzonych na takich obiektach jak Ullevi Sta-dion, Olympic Stadion w Sztokholmie oraz Helsinkach,Ratina Stadion w Finlandii czy Valle Hovin w Oslo. Pod-czas koncertu w roli gwiazdy największego festiwalu he-avymetalowego na świecieWacken Open Air pada rekordfrekwencji. Brytyjczyków zobaczyło tam blisko 100 tys.ludzi[200].7 sierpnia 2008 zespół zagrał na warszawskim Sta-dionie Gwardii przed ponad 30 tys. widzów. Pod-czas koncertów wchodzących w skład trasy “Somewhe-re Back in Time World Tour 2008/09” wokalista zespołuzapowiedział[201] nowy studyjny album, po wydaniu któ-rego odbyć się miała kolejna, równie spektakularna trasa

14 2 HISTORIA

Scena podczas trasy 2008/09.

koncertowa. 10 listopada 2008 ogłoszono[202] rozszerze-nie trasy “Somewhere Back In Time” o serię koncertów wlutym i marcu 2009 roku. Zespół po raz kolejny obleciałswoim samolotem południową półkulę odwiedzając obieAmeryki, Azję, Oceanię i Europę[203]. Podczas koncertuna Autodromo Interlagos padł rekord frekwencji na in-dywidualnym show zespołu w karierze. Według różnychźródeł zgromadziło się tam od 65 do 100 tys. widzów[204].W latach 2008/09 w Ameryce Łacińskiej Iron Maidendali aż 27 koncertów dla około miliona fanów. Sumarycz-nie 90 koncertów historycznej trasy zobaczyło około 2,5mln widzów[205].21 kwietnia odbyła się ogólnoświatowa prezentacja filmudokumentalnego Iron Maiden: Flight 666, opowiadające-go o trasie Iron Maiden 2008, zaplanowano seanse w 45krajach, 500 kinoteatrach 3D 5.1. Uczastniczyło w nichokoło 200 tys. widzów[206] tego samego dnia EMI zapo-wiedzieli premierę[207] filmu IronMaiden: Flight 666 orazsoundtracku, na ogólnodostępnych formatach CD, DVD,Blu-ray i limitowanej wersji winylowej picture discs. WEuropie wydawnictwo ukazało się 25 maja 2009. Grupiepoświęcono wiele miejsca w czołowych periodykach mu-zycznych a DVD trafiło na szczyty zestawień w 25 kra-jach świata[208]. Z ogromnym zainteresowaniem spotkałosię również historyczne DVD Live After Death na którefani grupy czekali od wielu lat[209].

2.7 2010−2012

12 stycznia 2010 zespół wraz z producentem KevinemShirleyemwszedł do studia Compass Point na Bahamach,by zarejestrować materiał na swój 15 album studyj-ny, który został zatytułowany The Final Frontier[210].Wydawnictwo ostatecznie ukazało się 16 sierpnia 2010roku[211]. Dokładnie ósmego czerwca 2010 roku o pierw-szej w nocy, na stronie głównej grupy, został udostęp-niony singiel noszący tytuł "El Dorado"[212]. Iron Ma-iden na przełomie 2010 i 2011 roku świętowali spekta-kularną trasą koncertową 35-lecie działalnosci[213]. Ze-spół zapowiedział swój udział w objazdowym festiwaluSonisphere 2010 jako headliner koncertów w WielkiejBrytanii (Knebworth House) odbywającego się 30/31 lip-

ca i pierwszego sierpnia, 7 sierpnia w Szwecji oraz Finlan-dii dzień później. Brytyjczykom towarzyszyć mieli m.in:Heaven & Hell, Slayer, Anthrax, Mastodon, Iggy Pop &The Stoogies, Alice Cooper i Mötley Crüe[214].

Iron Maiden na Stadionie Olimpijskim w Helsinkach.

25 koncertów zagranych w 2010 r. w Ameryce Północ-nej, okazało się ogromnym sukcesem komercyjnym, gru-pa wystąpiła jako gwiazda Bluefest Cisco Festival w Ot-tawie oraz Festival d'eté Quebec odbywającym się na Pla-ins of Abraham, przed 100 tys. widzów[215]. Iron Ma-iden supportowani przez Dream Theater, regularnie wy-stępowali w USA i Kanadzie przed dwudziestotysięczny-mi audytoriami[216]. Po zakończeniu trasy północnoame-rykańskiej formacja dała jdenaście koncertów na StarymKontynencie. Wystąpili m.in. w roli headlinera szwedz-kiej, fińskiej oraz brytyjskiej odsłony Sonisphere Festi-val, podczas których średnia frekwencji sięgała 60 tys.widzów[217]. Po raz drugi uświetnili swoją obecnościąniemiecki Wacken Open Air 2010, gdzie zgromadziło się100 tys. fanów[218], wystąpili również jako headliner bel-gijskiego Pukkelpop Festival i węgierskiego Sziget Festi-val przed 90 tys. widzów[219]. Muzycy dotarli także dorumuńskiej Transylwanii, gdzie na ich koncert przybyłookoło 45 tys. widzów[220]. Podczas pierwszego etapu tra-sy zespół wykonywał jedynie singlowy El Dorado, jakoutwór promujący najnowszy album The Final Frontier.Trasa reprezentująca repertuar nowego albumu przypa-dała na rok 2011, obejmując festiwale w Europie, w AzjiPołudniowo-Wschodniej oraz w Ameryce Północnej[221].Piętnasty album studyjny The Final Frontier okazał sięnajlepiej notowaną pozycją w karierze zespołu, ostatecz-nie docierając do pozycji pierwszej list bestsellerów w30 krajach świata, w efekcie przynosząc grupie szeregzłotych i platynowych płyt, również w Polsce[222]. Wformie elektronicznej oraz jako single promocyjne dlamediów, ukazały się “Coming Home” oraz "The FinalFrontier". Album, choć odebrany jako dowód progre-sji stylistycznej muzyki formacji, wzbudził skrajne opi-nie wśród fanów, którzy zarzucili muzykom odejście odstricte heavymetalowego kierunku na rzecz poszukiwańquasi - progresywnych[223]. Promująca płytę kompozycja"El Dorado" została nominowana do nagrody Grammy

2.8 2012−2014 15

w kategorii “Best Hardrock Performance”, w lutym 2011przyznano Brytyjczykom pierwszą w ich karierze amery-kańską statuetkę[224].Tymczasem zespół rozpoczął kolejny etap trasy zatytuło-wany “Around The World In 66 Days”, obejmujący 27koncertów w Azji, Oceanii, Europie i obu Amerykach,podczas którego zagrali dla około 700 tys. widzów. Ko-lejny raz Iron Maiden wraz z ekipą przemieszczali sięspecjalnie przygotowanym samolotem Ed Force One[225].Brytyjczycy wystąpili m.in. jako headliner SoundwaveFestival 2011 w Australii (cała trasa australijska to sie-dem koncertów dla 200 tys. ludzi), dali dwa koncertytypu open air w Indonezji, po raz pierwszy dotarli teżdo Korei Południowej, natomiast z uwagi na skutki ka-tastrofy ekologicznej i skażenie atmosfery promieniowa-niem atomowym w Japonii, zostali zmuszeni do odwoła-nia dwóch wyprzedanych koncertów na Saitama Arena opojemności 25 tys. miejsc[226]. Koncerty w Ameryce Po-łudniowej odbywały się z reguły na wyprzedanych, wiel-kich stadionach, takich jak meksykański Foro Sol, bra-zylijski Estádio do Morumbi, peruwiański UniversitarioSan Marcos, kolumbijski park Simon Bolivar, argentyń-ski Velez Sarsfield czy największy w Chile, Estadio Na-cional de Chile. Chilijski koncert został sfilmowany napotrzeby kolejnego DVD[227].

Eddie A.D. 2011

Ostatnim etapem trasy były występy na Starym Konty-nencie, w tym objazd aren w Niemczech i Wielkiej Bry-tanii, gdzie jedenaście koncertów zespołu przyciągnęłookoło 135 tys. fanów[228]. Oczekiwane od kilku lat wystę-py na zamkniętych obiektach wyprzedawały się na pniu.Zespół przedstawił niezwykle efektowny wizualnie showna wielkich stadionach, w arenach oraz prestiżowych fe-stiwalach, na których wystąpili w roli gwiazdy. Do histo-rii przeszło siedem koncertów w roli headlinera objazdo-wego Sonisphere Festival w Polsce, Czechach, Włoszech,Turcji, Hiszpanii, Szwajcarii oraz Grecji - przyciągają-cych kilkudziesięciotysięczne audytoria. Po raz czwartyw karierze Brytyjczycy zagrali jako headliner RoskildeFestival dla 120 tys. widzów, prawie 90 tys, fanów byłoobecnych podczas pierwszego w karierze występu, jakojednej z gwiazd belgijskiego Werchter Festival[229].

Trasa „The Final Frontier World Tour 2010/11” zakoń-czyła się dwoma wyprzedanymi koncertami w londyń-skiej O2 Arena, po 98 występach dla 2,6 mln fanów w39 krajach[230]. Na 26 marca 2012 zapowiedziano pre-mierę koncertowego albumu oraz DVD, zatytułowanegoEn Vivo! (2012). Wydawnictwa audio-video upamiętnia-ją koncert na EstadioNacional de Chile w Santiago, przedponad 50 tys. fanów − oraz przebieg trasy koncertowej„Around The World In 66 Days 2011”[231]. Wydany wmarcu 2012 roku film dokumentalno-koncertowy, oka-zał się kolejnym sukcesem komercyjnym, docierając doczołówki zestawień sprzedaży w około 30 krajach i przy-nosząc zespołowi szereg wyróżnień. Było to piąte z koleitego typu wydawnictwo, które cieszyło się międzynaro-dową popularnością[232].

2.8 2012−2014

Koncert na Stadionie Miejskim w Poznaniu, 2014

Z początkiem 2012 roku zespół rozpoczął intensywneprzygotowania do kolejnej, historycznej trasy koncerto-wej, która ostatecznie trwała przez trzy kolejne lata. 18lutego 2012 grupa ogłosiła kolejne koncerty. Tym ra-zem ponad 30 spektakli zaplanowanych na okres czer-wiec - sierpień miało obejmować wyłącznie Amery-kę Północną[233]. Trasa "Maiden England World Tour2012/13” promowała kolejne (już trzecie) retrospektyw-ne DVD grupy, History Of Iron Maiden Part III: MaidenEngland[234]. Na rok 2013 zarezerwowano kilkadziesiątkoncertów w pozostałych częściach globu, m.in. w Ame-ryce Południowej, gdzie Iron Maiden po raz trzeci w ka-rierze byli gwiazdą ogromnego fesiwalu Rock In Rio wBrazylii. Ponad 90 tys. biletów na ten koncert sprzedanow niespełna dwie godziny[161]. Oprawa koncertów zostałapomyślana, jako odzwierciedlenie gigantycznej produkcjiscenicznej z 1988 roku, kiedy to Iron Maiden promowalilegendarny album Seventh Son of a Seventh Son (1988).Według wielu naocznych świadków ówczesna produkcjakoncertowa należała do najbardziej spektakularnych wdziejach grupy[235].Koncerty zagrane w Ameryce Północnej okazały sięogromnym sukcesem zarówno komercyjnym, jak i ar-

16 4 STYL I WPŁYW NA GATUNEK

tystycznym. Była to najlepiej przyjęta i najwspanialszatrasa północno-amerykańska Iron Maiden od 25 lat[236].Tymczasemmanagement zapowiedział, iż latem 2013 ro-ku grupa ruszy w objazd Starego Kontynentu, dając re-kordowy, już piąty w karierze show w roli headlineraDownload Festival 2013 w Donington Park przed oko-ło 100 tys. fanów[237]. Następnie anonsowano winylo-we re-edycje ośmiu klasycznych albumów formacji wekskluzywnej wersji PLP Heavy Weight Vinyl[238]. Wciągu kolejnych miesięcy ogłoszono szereg koncertówstadionowo-festiwalowych w poszczególnych krajach Eu-ropy. Iron Maiden jako pierwszy zespół rockowy miałwystąpić na Friends Arena, nowym stadionie sportowymw Sztokholmie, sprzedając ponad 50 tys. biletów w ciągu45 minut[239].Na lipiec 2013 roku formacja zarezerwowała dwa kon-certy w największych arenach widowiskowych w Polsce.Na 3 lipca zarezerwowano łódzką Atlas Arena, zaś dzieńpóźniej Iron Maiden zawitać mieli do gdańskiej ErgoArena. Muzycy odwiedzili te miasta po raz ostatni wewrześniu 1986 roku podczas trasy „Somewhere on To-ur”[240].

Iron Maiden na scenie w 2013 r.

W związku z ogromnym zainteresowaniem dotychczaso-wymi osiemdziesięcioma koncertami trasy „Maiden En-gland 2012/13”, które przyciągnęły łącznie ponad 2 mlnfanów - kierownictwo zespołu podjęło decyzję o przedłu-żeniu trasy w roku 2014 o kolejne 20 występów na naj-większych festiwalach oraz w wybranych arenach i sta-dionach Europy[241]. Zespół był gwiazdą prestiżowych fe-stiwali m.in. Bravalla Festival, Rock Im Park/Rock AmRing (łącznie 160 tys. widzów[242]), Hellfest (100 tys.widzów[243]), Main Square Arras, Nova Rock Festival czyForta Rock Festival[244]. Reasumując, sto koncertów tra-sy „Maiden England 2012–2014” przyciągnęło 3 mln fa-nów w 32 państwach Ameryki Północnej, Południowejoraz Starego Kontynentu, co uczyniło tournee najbardziejspektakularnym i najlepiej przyjętym od chwili ukon-stytuowania się sześcioosobowego składu w lutym 1999roku[245]. Ostatnim koncertem trasy, był występ przed 60tys. widzów w roli headlinera Sonisphere Festival, w an-gielskim Knebworth Park[246]. Trzeci w historii koncertIron Maiden w Poznaniu odbył się 24 czerwca 2014 napoznańskim Stadionie Miejskim. Poprzedziły go występy

szwedzkiego zespołu Ghost oraz amerykańskiej legendythrash metalu − Slayer[247].Począwszy od października 2014 na rynku wydawni-czym pojawiły się kolekcjonerskie reedycje pierwszychośmiu klasycznych albumów grupy oraz towarzyszącychim siedmiocalowych singlii, wydanych na wysokojako-ściowym winylu (180 g). Dźwięk odtworzono z oryginal-nych taśm-matek i poddano remasteringowi w „AbbeyRoad Studios” w Londynie, uzyskując najwyższą wier-ność audiofilską względem oryginału. Odtworzono takżeoryginalną szatę graficzną ilustracji okładkowych, tak abymożliwie najwierniej uwieczniała ona dzieło Dereka Rig-gsa, legendarnego grafika zespołu[248].We wrześniu grupa przystąpiła do pracy nad szesnastymalbumem studyjnym. Proces rejestracji materiału zaini-cjowano w Paryżu, w asyście etatowego producenta Ma-iden, Kevina Shirley'a[249]. Rejestrację albumu zakończo-no w połowie grudnia, o czym za pośrednictwem osobi-stego profilu na FB poinformował producent[250].

3 Wybrane nagrody

4 Styl i wpływ na gatunek

Iron Maiden są uważani za jeden z największych i najbar-dziej wpływowych zespołów nurtu heavy metal w histo-rii. Jako pionierzy stylu NWOBHM uważani są obecnieza ikonę muzyki rockowej i metalowej a ich wizerunekoraz brzmienie zainspirowało literalnie tysiące wykonaw-ców reprezentujących różnorakie odłamy heavy metaluoraz rocka w ostatnich 35 latach profesjonalnej aktyw-ności estradowej Brytyjczyków. MTV[251] uznała ich zaczwarty najważniejszy zespół metalowy w historii, zaś w2005 roku zostali włączeni do „Rockwalk Of Fame” wKalifornii[252].Liczbę albumów nagranych w hołdzie dla Iron Maidenszacuje się na ponad sto(!) a reprezentują one takiewarianty stylistyczne jak metal, rock, soul, pop, kla-syka, muzyka symfoniczna, alternatywna, elektro, tech-no, industrial, pianistyczna, smyczkowa czy wykonaniaakustyczne[253].Wykonawcy, na których Iron Maiden mieli wpływ tom.in.: Metallica, Pantera, Jane’s Addiction, Dave Navar-ro, Megadeth, Slayer, Pretty Maids, Voivod, Nirvana,Pearl Jam, Soundgarden, Moundhoney, Ryan Adams,RHCHP, Guns N' Roses, Trivium, Avenged Sevenfold,Slipknot, Korn, Limp Bizkit, Opeth, Porcupine Tree,Immortal, Anthrax, Testament, Exodus, Sentenced,Primal Fear, Devin Townsend, Thomas Zwijsen, MagoDe Oz, Kamelot, Steel Prophet, Epica, Within Temp-tation, Children of Bodom, Grave Digger, Darkane,Kreator, Thunder, The Almighty, Sodom, Savatage,Annihilator, Aria, Gamma Ray, Iron Savior, Marduk,Enthroned, Dissection, Watain, Dark Tranquality,

17

Therion, Arch Enemy, DevilDriver, Evensence,Tiamat,Nifelheim, Unleashed, Destruction, Machine Head,Warlock, Turbo, Accept, Running Wild, Helloween,Mercyful Fate, King Diamond, Bathory, Celtic Frost,Cradle Of Filth, Dimmu Borgir, Emperor, Darkthrone,3 Inches of Blood, Lamb Of God, Godsmack, DreamTheater, In Flames, Sepultura, Morbid Angel, StuckMojo, Suicidal Tendencies, Marilyn Manson, Death,Iced Earth, Queensrÿche, Gaba Kulka, Lady Gaga, SkidRow, Disturbed, HIM, NIN, Alice in Chains, Ill Niño,Fates Warning, Candlemass, Nightwish, Hammerfalloraz wielu innych[254].Adekwatnie jak muzyka, niezwykle wpływowym oka-zał się wizerunek ilustracyjny formacji, stworzony przezDereka Riggsa oraz charakterystyczna czcionka (Me-tal Lord) tworząca litery znane z logo grupy. Na po-trzeby promocyjne sięgnął po nią David Bowie podczaskampanii reklamowej jednej ze swoich tras koncerto-wych. Czcionka ta jest bardzo często wykorzystywanaprzy okazji tworzenia logotypów witryn, sklepów z ga-dżetami oraz imprez związanych tematycznie z subkultu-rą heavymetalową[254]. Iron Maiden są uznawani za bry-tyjską instytucję, jeden z największych zespołów kon-certowych w historii, ponadczasową markę nieulegającąmodzie. Dla milionów fanów na całym świecie pozostająsynonimem terminu „heavy metal”[255].W plebiscycie związanym z „Diamentowym JubileuszemPanowania Królowej Brytyjskiej”, album The NumberOf The Beast (1982) został uznany za najlepszy albumbrytyjski[256][257].Albumy nagrane w tzw. okresie klasycznym dla Iron Ma-iden, wpisują się w poczet najwybitniejszych osiągnięćciężkiego rocka[162]. Iron Maiden przyczynili się także dowprowadzenia do heavy metalu elementów kultury wyż-szego rzędu oraz wzbogacenia tego subgatunku rocka oszereg elementów progresywnych i epickich[258].

5 Teksty oraz wizerunek

Wizerunek Iron Maiden od początku był oparty na moty-wie postaci upiornej maskotki o imieniu Eddie, która po-jawiała się na gadżetach związanych z formacją oraz pod-czas widowiskowych koncertów, zmieniając swój wyglądw zależności od promowanego materiału oraz przybiera-jąc monstrualne wymiary[259]. Ten swego czasu nowator-ski i niezwykle wpływowy wizerunek niemal od same-go początku wzbudzał kontrowersje, doprowadzając dooskarżeń zespołu o propagowanie satanizmu oraz wpi-sując muzyków w grono artystów propagujących kultu-rę kiczu w biznesie muzycznym, co nie było pozbawioneracji[259].Jednoznacznej ocenie wymykają się również teksty piose-nek formacji, zwykle nawiązujące do postaci i wydarzeńhistorycznych (np. „Aces High”, „Paschendale”, „Mont-ségur”, „The Trooper”, „Alexander The Great”, „The

Longest day”, „Invasion”), mitologii („Flight of Icarus”,„Powerslave”), czy też korzystają z motywów z literatu-ry („Brave New World”, „To Tame a Land”, „Phantomof the Opera”, „Seventh Son of a Seventh Son”) orazfilmów („Where Eagles Dare”, „Children of the Dam-ned”, „Edge of Darkness”). Poza powyższymi przykłada-mi tematyka twórczości Iron Maiden jest dość zróżnico-wana. Autorami tekstów są zazwyczaj Steve Harris, Ad-rian Smith i Bruce Dickinson; sporadycznie Blaze Bayleyi Paul Di'Anno, zaś pozostali członkowie udzielali się wtym zakresie bardzo rzadko albo wcale[259].

6 Oprawa koncertów

Iron Maiden w pierwszych latach profesjonalnej kariery.

Wpoczątkach kariery koncerty grupy w zasadzie nie róż-niły się niczym specjalnym w porównaniu z występamiinnych przedstawicieli nurtu NWOBHM. Zespół podczaswykonywania kompozycji Iron Maiden zapraszał na es-tradę kilka osób w maskach Eddiego, czemu towarzyszy-ły ostre światła i dym z suchego lodu.Kiedy wokalistą grupy został Bruce Dickinson, zespółwystąpił na specjalnie zbudowanej, konceptualnej estra-dzie, otoczonej rampami świateł i rzędami podestów, zaśpubliczności zaprezentowano po raz pierwszy kilkume-trowego Eddiego, który przemierzał estradę. Każda ko-lejna trasa przynosiła więcej efektów wizualnych i kolej-ne wcielenia maskotki grupy, która już tradycyjnie uka-zywała się dwóch wersjach: mobilnej oraz jako ogromnamaskotka wyłaniająca się zza zestawu perkusyjnego. W

18 7 KONCERTY W POLSCE

latach 1984–1988 show Iron Maiden należał do najbar-dziej spektakularnych w świecie rocka, a estrada i ota-czające ja rekwizyty rozrosły się do monstrualnych roz-miarów. Odpowiednio była to ogromna egipska świąty-nia, we wnętrzu której otwierał się wielki sarkofag, mię-dzygwiezdna baza kosmiczna z potężnym Eddie'em pod-noszącym muzyków na pneumatycznej głowie i łapachw końcu ogromna, lodowa sceneria olśniewająca swoimrozmachem[260][260].

Stadionowy koncert.

Począwszy od 1982 roku zespół regularnie występowałna całym świecie na ogromnych arenach (często kilkawieczorów z rzędu), stadionach i był gwiazdą ogrom-nych festiwali w rodzaju Reading Festival, Rock In Rio,Monsters Of Rock, Rock & Pop czy Day On The Gre-en Festival w różnych miejscach świata[261]. W 1984 r.jako pierwszy w historii wykonawca zachodni przywieź-li ze sobą pełną produkcję estradową do krajów blo-ku wschodniego, w naturalny sposób budząc ogromnyentuzjazm[262].Trudno było odmówić grupie skłonności do swoistej me-galomanii, za co pod koniec lat 80. XX w. muzycy byliwielokrotnie krytykowani. Poniekąd odpowiedzią na tezarzuty była niezwykle skromna oprawa trasy „No Pray-er For The Dying 1990/91”, podczas której jednak niezrezygnowano z zaprezentowania fanom Eddiego. Kolej-na trasa, „Fear Of The Dark 1992/93”, pomimo zacho-wania elementów nawiązujących do surowości wizualnejtrasy poprzedniej (rzędy wzmacniaczy i kolumn na estra-dzie) znów imponowała ogromną sceną, gigantycznymireprodukcjami najsłynniejszych okładek płytowych, po-tężnymi wersjami Eddiego, laserami i ogromnym oświe-tleniem pobierającym moc średniej wielkości miasta[118].Kiedy w zespole zabrakło Bruce'a Dickinsona, trasy za-grane z jego następcą – Blaze'em Bayley'em nie cieszyłysię tak wielką popularnością, co przełożyło się na mniej-szy rozmach widowiska – niemniej muzycy starali się na-wiązać do najsłynniejszych efektów estradowych sprzedlat. Podczas trasy „Virtual XI 1998” widzowie zobaczylim.in. ogromnego, pneumatycznego Eddiego, który starałsię objąć całą estradę[263].

Iron Maiden w XXI w.

Począwszy od 1999 r. do zespołu powrócili Adrian Smithoraz Bruce Dickinson, a zespół znów imponował roz-machem koncertów i powrócił na wielkie stadiony orazareny sportowe i niezliczone festiwale, występując nawspomnianych obiektach z częstotliwością większą niżkiedykolwiek, częstokroć przed kilkudziesięciotysięcznąlub ponad stutysięczną publicznością. Zdaniem zarównodziennikarzy jak i fanów, Iron Maiden w wydaniu kon-certowym to zespół jedyny w swoim rodzaju[264].Wiele koncertów formacji zostało na różnych etapach ka-riery, upamiętnionych na nośnikach VHS oraz DVD. Fil-my takie jak Live After Death z zapisem czterech koncer-tów na Long Beach Arena dla 54 tys. widzów[265], BehindThe Iron Curtain – dokumentujący owacyjnie przyjętątrasę „za Żelazną Kurtyną” z 1984 r.[266], Maiden En-gland – portretujący Iron Maiden podczas trasy pro-mującej album Seventh Son of a Seventh Son w 1988r.[267], czy bardziej uwspółcześnione, nagrane w sze-ścioosobowym składzie Rock in Rio[268] – występ ja-ko gwiazdy prestiżowego festiwalu w Brazylii przed po-nad 250 tys. widzów oraz dokumentalny film FLIGHT666[269] upamiętniający wyprawę grupy samolotem „EdForce One”, wiodącą przez wszystkie przystanki pierw-szego etapu trasy historycznej „Somewhere Back In Ti-meWorld Tour 2008/09”, przyniosły entuzjastyczne oce-ny krytyków, wiele wyróżnień i cieszą się popularnościąwśród fanów[270].Szacuje się, iż odmaja 1976 roku do końca 2014 r., zespółdał około 2500 koncertów, dla łącznej liczby ponad 40mln. widzów[205].

7 Koncerty w Polsce

Począwszy od sierpnia 1984 roku Iron Maiden regular-nie koncertują w naszym kraju. Dłuższa absencja w wizy-tach koncertowych miała miejsce jedynie w latach 1987– 1994. Muzycy zawsze spotykali się z gorącym przyję-ciem ze strony polskiej widowni, gromadząc każdorazo-wo od kilku do kilkudziesięciu tysięcy widzów na bile-

19

towanych imprezach. Grupa odwiedziła takie miasta jakWarszawa, Łódź, Gdańsk, Poznań, Wrocław, Chorzów,Katowice czy Zabrze, dając koncerty zarówno w najwięk-szych salach sportowych jak i na stadionach oraz jakogwiazda wielkich festiwali[271].Wykaz koncertów w Polsce[272].WORLD SLAVERY TOUR 1984/85[273]

1984-08-09 Warszawa, Torwar Arena1984-08-10 Łódź, Arena Sportowa1984-08-11 Poznań, Arena Poznań1984-08-12 Wrocław, Hala Ludowa1984-08-14 Zabrze, Arena SportowaSOMEWHERE ON THE ROAD 1986/87[274]

1986-09-19 Zabrze, Hala Makoszowy1986-09-20 Wrocław, Hala Ludowa1986-09-21 Poznań, Arena1986-09-23 Gdańsk, Hala Oliwia1986-09-24 Łódź, Hala Sportowa1986-09-25 Warszawa, Torwar ArenaTHE X-FACTOUR 1995/96[275]

1995-10-23 Warszawa, Torwar ArenaVIRTUAL XI WORLD TOUR 1998[276]

1998-09-12 Katowice, Spodek ArenaBRAVE NEWWORLD TOUR 2000/01/02[277]

2000-06-20 Katowice, Spodek Arena2000-06-21 Warszawa, Torwar ArenaDEATH ON THE ROAD TOUR 2003/04[278]

2003-06-03 Katowice, Spodek Arena2003-11-28 Wrocław, Hala LudowaEDDIE RIPS UP THE WORLD 2005[279]

2005-05-29 Chorzów, Stadion Śląski, Mystic Festival2005SOMEWHERE BACK IN TIME WORLD TOUR2008/09[280]

2008-08-07 Warszawa, Stadion GwardiiTHE FINAL FRONTIER WORLD TOUR 2010/11[281]

2011-06-10 Warszawa, Lotnisko Bemowo, SonisphereFestivalMAIDEN ENGLAND TOUR 2012/13/14[282]

2013-07-03 Łódź, Atlas Arena2013-07-04 Gdańsk, Ergo Arena2014-06-24 Poznań, INEA Stadion

8 Obecność w mediach

Grupa IronMaiden nigdy nie należała do ulubieńcówme-diów komercyjnych, zaś zarówno muzycy jak i manage-rowie nie zabiegali o wsparcie ze strony mainstreamo-wych programów radiowych czy telewizyjnych, pozosta-jąc przez lata zespołem działającym poza głównym nur-tem medialnym. Pomimo takiej postawy nazwa forma-cji była wielokrotnie przytaczana w wielu kompozycjachwykonawców pop – rock, takich jak single Teenage Dirt-bag grupyWheatus[283], „Back To 80’s” duńskiego zespo-łu Dance-pop Aqua[284], czy „Fat Lip”[285] kanadyjskiegoSum 41. Iron Maiden zostali także wymienieni w „He-art Songs” Weezer[286] (z debiutanckiej płyty 2008 Red),Travelling Blues „Psycho Joe” (z 1997 roku), a NOFXpowołali się na historię grupy w utworze „Eddie, Bruce iPaul”[287] (z ich albumu Coaster 2009 r.), który Sputnik-music opisuje jako „nasączona czarnym humorem opo-wieść o odejściu Paula DiAnno”[288]. Również szwedzkizespół powermetalowy Sabaton[289] umieścił liczne od-niesienia do twórczości Brytyjczykóww swoich utworach„Metal Machine” i „Metal Ripper”, parafrazując tytułyróżnych piosenek Iron Maiden (czyli „Fear of the Dark” i„Afraid to Shoot Strangers”) oraz fragmenty tekstu z „TheNumber Of The Beast”[290].Wizerunek Iron Maiden (logo oraz Eddie) wielokrot-nie pojawiał się w teledyskach i na zdjęciach wykonaw-ców prezentujących szeroki wachlarz stylistyczny od di-sco pop – po wszelkie odmiany rocka i metalu orazcelebrytów[291]. Kompozycje Iron Maiden zostały wyko-rzystane na potrzeby realizacji ścieżek dźwiękowych wie-lu gier wideo, w tym: Carmageddon 2, Grand Theft Au-to: Vice City, Grand Theft Auto: Episodes From LibertyCity, Grand Theft Auto IV: The Lost and Damned, To-ny Hawk Pro Skater 4, SSX on Tour i Madden NFL 10.Muzyka formacji pojawiła się również w soundtrackachdo „The Guitar Hero” oraz pakietach „Rock Band”, czyseriach instruktarzowych gier wideo[292].Przeboje grupy wykorzystywano na licznych składan-kach, związanych z rozmaitymi wydarzeniami kultural-nymi, jak podsumowania festiwali, określonego okresuw historii fonografii czy wydawnictw publikowanych napoczet wsparcia akcji charytatywnych. Za przykład mo-że posłużyć seria „This Is Rock” związana ze stuleciemEMI Rec., czy album charytatywny The Earthquake z1990 r.[293]. Piosenki Iron Maiden można było usłyszećtakże w filmach, takich jak „Phenomena”[294] (znany wUSA jako „Creepers”), licznych horrorach („ChemicalWedding”[295]) i filmach fantasy.Emitowany przez MTV animowany serial o przygodachdwójki fanów rocka „Beavisa i Butt-heada”[296] zawie-rał aluzje do twórczości grupy kilka razy wypowiedzia-ne przez głównych bohaterów. Pierwszym teledyskiemheavymetalowym wyemitowanym przez MTV[251] był„Wrathchild” Iron Maiden. Muzykę grupy wykorzystanotakże w kilku reklamach oraz obrazach dokumentalnych

20 10 DZIAŁALNOŚĆ POZAARTYSTYCZNA

z serii „Headbanger’s Journey”[297].Bill Forster – autor „The Transformers”[298] jest zdekla-rowanym fanem Iron Maiden, poczynił szereg odniesieńdo twórczości Iron Maiden na łamach swoich powieści,w tym serii „Ark” oraz serii „Allspark” które ukazałysię nakładem Almanach. Iron Maiden w obiegu medial-nym zaistnieli nie tylko dzięki pośredniemu wykorzysta-niu ich twórczości i wizerunku, ale także dzięki aktywno-ści wokalisty grupy, Bruce'a Dickinsona jako komentato-ra MTV, sportowca, pisarza oraz głównego prowadzące-go audycje „BBC 6 Music”[299], czy też medialnym do-niesieniom o pilotowaniu samolotu „Ed Force One” wy-korzystywanego podczas tras zespołu[300].Zespół działający na uboczu mainstreamu i stawiającyna niezależność przedostał się do świata kultury popular-nej dzięki konsekwentnej tendencji do unikania medial-nego „PR”, wchodząc do mediów popularnych „tylnymidrzwiami”[257].

9 Inspiracje

Steve Harris, basista Iron Maiden i główny autor tekstów,twierdzi, że na jego gust muzyczny wpływ miały takieformacje jak: Black Sabbath, Deep Purple, Led Zeppe-lin, Uriah Heep, Pink Floyd, Genesis, Yes, Jethro Tull,Thin Lizzy, UFO czyWishboneAsh.W2010 rokuHarrispowiedział: „Myślę, że jeśli ktoś chce zrozumieć wcze-sne nagrania Maiden, w szczególności harmonie gitaro-we, to wszystko, co musisz zrobić, to posłuchać albumuArgusWishbone Ash. Oczywiście Thin Lizzy też, ale nietak bardzo. Elementy prog-rocka też były bardzo waż-ne, bo jestem wielkim zwolennikiem takich zespołów jakGenesis czy Jethro Tull. Musisz zatem połączyć wszyst-ko to z ciężkimi riffami i nadać muzyce prędkości i maszIron Maiden”[301].W 2004 roku Harris wyjaśnił, że ciężar brzmienia zespo-łu został zainspirowany przez dokonania „Black Sabbath iDeep Purple z odrobiną wpływówLed Zeppelin”. Oprócztego Harris wypracował własny styl gry, który gitarzystaJanick Gers opisuje jako grę na basie tak, jak na gita-rze rytmicznej. Steve Harris jest także odpowiedzialny zacharakterystyczny „galopujący stylu zespołu”, który moż-na usłyszeć w takich standardach, jak „The Trooper” i„Run to the Hills”[302].Gitarzyści zespołu, Dave Murray, Adrian Smith orazJanick Gers wyróżniają się indywidualnie zdefiniowany-mi inspiracjami oraz wypracowanym przez lata stylemgry. Dave Murray jest najbardziej znany z eksponowa-nia techniki legato, do której, jak twierdzi, dorastał wsposób naturalny. Inspiracją dla jego stylu gry był JimiHendrix a fascynacja Amerykaninem sięga czasów dzie-ciństwa Murray'a[303]. Gitarzysta Iron Maiden nie ukry-wa, że wbrew powszechnie panującym opiniom u pod-łoża jego gry leży klasyczny rythm ‘n blues, nie zaś, jakto by oczekiwali fani Iron Maiden, heavy metal. Z kolei

Adrian Smith był od najmłodszych lat pod wpływem sty-lu gry Johnny'ego Wintera i Pata Traversa oraz MichaelaSchenkera, co przerodziło się na potrzebę eksponowanialinii melodycznej w autorskiej grze Smitha[304].Janick Gers preferuje bardziej improwizowany styl, wdużej mierze inspirowany przez Ritchiego Blackmore'a,pozostający w opozycji (kontrapunktując) do „rytmicz-nego” brzmienia zagrywek Smitha[305].Wokalista Bruce Dickinson, który zazwyczaj działa wewspółpracy z Adrianem Smithem, wyróżnia się woka-lem o operowym zacięciu, inspirowanym przez pionier-skie dokonania Arthura Browna, Petera Hammilla, IanaAndersona oraz Iana Gillana[306].Perkusista Nicko McBrain reprezentuje klasyczną szkołęperkusyjną, opartą o dokonania Ringo Starra, Johna Bon-hama, Iana Paice'a czy Cozy'ego Powella. Gra McBrainazdradza inklinacje w kierunku typowego dla klasycznejszkoły jazzowej synkopowania oraz zagrywek stosowa-nych w rythm ‘n bluesie. Chociaż Nicko McBrain napisałtylko jeden utwór dla Iron Maiden („New Frontier”[307]na albumieDance of Death z 2003 r.), Harris często opie-ra się na jego wskazówkach przy opracowywaniu par-tii dla sekcji rytmicznej w poszczególnych kompozycjachgrupy[308].Znane są także inspiracje byłych członków Iron Maiden.Dennis Stratton, gitarzysta który towarzyszył Dave'owiMurray'owi na pierwszym albumie Iron Maiden z roku1980, inspirował się dokonaniami Jeffa Becka, Santany,Rory'ego Gallaghera, albumami Status Quo, Eagles czyJourney[309].Nieżyjący perkusista Clive Burr, który zaznaczył swo-ją obecność na trzech pierwszych klasycznych krążkachformacji, poszukiwał inspiracji w dokonaniach JohnaBonhama , Billa Warda oraz Billa Brouforda. Perkusi-ści takich formacji jak Slayer, Testament, Accept, IcedEarth, Nevermore, Helloween, Death, Morbid Angel,Metallica, Anthrax, Kreator, Deicide, Machine Head,Emperor, Mayhem, Sodom, RunningWild, Shadows Fallczy Avenged Sevenfold zaznaczają, że gra Burra w znacz-nym stopniu ukształtowała ich autorski styl[310].Paul Di'Anno, który zaśpiewał na pierwszych dwóch al-bumach Iron Maiden, inspirował się wokalistami zespo-łów nurtu punk rock, zwłaszcza UK Subs, The Clash, SexPistols, Ramones, czy też wykonawcami spod znaku glamrocka jak Gary Glitter czy Marc Bolan[311]. ZastępującyBruce'a Dickinsona w okresie 1994–1998 Blaze Bayleyinspirował się dokonaniami Ronniego Dio, Iana Gillana,Kiss, Davida Coverdale'a czy Dickinsona[312].

10 Działalność pozaartystyczna

10.3 Ed Force One 21

10.1 Działalność charytatywna

Od początku profesjonalnej kariery Iron Maiden anga-żowali się w przedsięwzięcia charytatywne mające nacelu niesienie wsparcia ofiarom chorób, pokrzywdzo-nym przez los czy ofiarom nałogów[313]. Dla przykła-du całkowity dochód ze sprzedaży singla „Running Free– Live” (1985) został przeznaczony na konto kampa-nii antyheroinowej[314]. Muzycy wzięli również udział wprzedsięwzięciu „Hear ‘n Aid” zorganizowanym przezRonniego Jamesa Dio[315], z którego całkowity dochódprzeznaczono na rzecz dzieci głodujących w Afryce.Wielokrotnie dochód ze sprzedaży biletów, handlu czywydawnictw audiowizualnych grupy, był przeznaczanyna poczet wsparcia ofiar wojen lub kataklizmów, tj.trzęsienia ziemi w Armenii w 1988, Kalifornii, katastrofyw Japonii 2011 itp.[257]

W roku 2002 zespół powołał do życia fundację Clive AidMS Sclerosis Fund mającą na celu gromadzenie funduszyna poczet niesienia pomocy byłemu perkusiście cierpią-cemu na stwardnienie rozsiane oraz innym osobom do-tkniętym tą przypadłością. W konsekwencji grupa dałaszereg koncertów w londyńskich halach Brixton Acade-my oraz Hammersmith Odeon, z których całkowity do-chód został przeznaczony na konto fundacji[310].Iron Maiden współpracują również z Teenage CancerTrust, Children Of The Night, Green Forests, SunflowerJam, Childine, Nordoff Robbins Trust, Just Givin'. Ma-nagement zespołu organizuje specjalne aukcje charyta-tywne, na których licytowane są unikatowe przedmiotykolekcjonerskie na rzecz pomocy potrzebującym. Znanyjest również udział managera grupy, Roda Smallwoodaw akcji „TruAnts”[316] oraz rajdach rowerowych odby-wających się w odległych terytoriach globu, z których do-chód (gromadzony na zasadach sponsoringu) przeznacza-ny jest najczęściej na pomoc osobom chorym na raka[317].Za zaangażowanie w działalność charytatywną zespół zo-stał uhonorowany w 2004 r. nagrodą „Nordoff RobbinsSilver Clef”[318].

10.2 Działalność gospodarcza

Począwszy od 1979 r., kiedy to Keith Wilfort aktywizo-wał oficjalny Fan Club grupy, Iron Maiden rozwijali ofer-tę gadżetów służących promocji albumów, tras koncerto-wych, poszczególnych wydarzeń związanych z działalno-ścią zespołu[319]. W połowie lat 80. XX w. sprzedaż ga-dżetów z wizerunkiem grupy (logo, Eddie) na świecie by-ła większa, niż podobnej oferty promującej postacie zna-ne z filmów Walta Disney'a[320].Oficjalny sklep zespołu („Official Eddie’s Megastore”)oferuje szeroki asortyment produktów związanych zIron Maiden, natomiast na świecie oferta formacji na-leży do największej w branży. Do tradycji utrzymywa-nej przez kolejne pokolenia fanów należy zaopatrywaniesię w tzw. koszulki eventowe przed każdym koncertem

Trooper Ale, piwowarzonewedług receptury Bruce'a Dickinsona

formacji[321]. Fani oprócz plakatów, flag, naszywek czykoszulek z wizerunkiem Eddiego, chętnie zaopatrują sięrównież w lalki, będące replikami maskotki znanymi z jejwcieleń na klasycznych już ilustracjach albumowych czysinglowych. Serię takich miniaturek wydała kilkukrotniem.in. Neca[322].Od 1988 r. zespół oferuje kolejne edycje limitowa-nej marki wina „Eddie’s Evil Brew”, które cieszy sięuznaniem wśród koneserów, zaś począwszy od 2013 r.grupa wprowadziła do dystrybucji piwo Trooper Alewarzone według receptury wokalisty formacji, Bruce'aDickinsona[323].Dystrybucją napoju piwnego zajęły się browary „Robbin-sons Brewery”. W ciągu roku od wprowadzenia Trooperana rynek sprzedano ponad pięć milionów pint[324]. Udo-stępnienie Troopera na rynkach innych państw, w tymUSA, zaplanowano na styczeń 2015. Jak twierdzą przed-stawiciele „Robbinsons Brewery”, nie wydawano na pro-mocję marki „Trooper”[325].

10.3 Ed Force One

W celu rozwiązania problemów logistycznych zespółpodczas trasy koncertowej „Somewhere Back In TimeWorld Tour” 2008 oraz rok później wykorzystywał spe-cjalnie przystosowany samolot Boeing 757 latający w li-niach Astreaus Airlines. Samolot pilotowany przez wo-kalistę Bruce'a Dickinsona mógł zabrać na pokład stoosób obsługi technicznej oraz 11 ton sprzętumuzycznego.Dzięki takiemu rozwiązaniu Iron Maiden mogli dotrzeć

22 10 DZIAŁALNOŚĆ POZAARTYSTYCZNA

Ed Force One w przestworzach

do wielu odległych zakątków świata, w których ze wzglę-dów logistycznych nie byli w stanie wystąpić do tamtejpory. Nazwa samolotu (Ed ForceOne) została ustalona napodstawie wyników konkursu ogłoszonego na oficjalnejstronie grupy. Użycie ogromnego samolotu z logo grupyi grafiką nawiązującą do tematyki trasy promocyjnej by-ło również zabiegiem marketingowym mającym na celuprzyciągnięcie uwagi mediów i wpisanie grupy w poczetlegendarnych mega gwiazd rocka lat '70. XX w., którezwykły przemieszczać się pomiędzy koncertami prywat-nymi odrzutowcami (Led Zeppelin, Deep Purple czy TheRolling Stones)[326].Podczas pierwotnego etapu trasy 2008 został nakręconyfilm dokumentalny Flight 666 prezentujący pracę towa-rzyszącą realizacji tournee i jego rozmach. W 2011 r.Iron Maiden wyruszyli w trasę „Around The World In66”, podczas której dali 29 koncertów dla prawie 700 tys.widzów. Osiągnięcie imponującego rezultatu nie byłobymożliwe bez ponownego wykorzystania samolotu zespo-łu, tym razem nieco większego modelu (G-STRX), tra-dycyjnie ozdobionego grafikami związanymi z promocjąalbumu The Final Frontier[327]. O podróży wspomnia-nym Boeingiem opowiada film dokumentalny „BehindThe Beast” będący częścią programu wydawnictwa DVDEn Vivo!.

10.4 Działalność managerska i wydawni-cza

Kampania managerska “Sanctuary Management” zostałapowołana do życia w 1979 r. przez managera Iron Ma-iden, Roda Smallwooda oraz jego partnera biznesowegoAndyego Taylora, którego Rod po raz pierwszy spotkałstudiując prawo i zarządzanie na Trinity College. Small-wood niedługo przedtem odkrył Iron Maiden, którzy po-szukiwali właśnie profesjonalnego kierownictwa oraz wy-dawcy. Nazwa „Sanctuary” (Pol. Schronienie) została za-czerpnięta od jednego ze standardów grupy, w interpreta-cji Smallwooda miała ona być synonimem niezależnościdecyzyjnej i artystycznej formacji. Prężnie rozwijającasię kariera Iron Maiden pozwalała na zwiększenie akty-

wów finansowych „Sanctuary Music Ltd.”, która przeję-ła całkowita kontrolę finansowa i artystyczną nad dorob-kiem i funkcjonowaniem Iron Maiden oraz reprezento-wała takich artystów, jak W.A.S.P czy Helloween. W la-tach 1989 – 1991 „Sanctuary” po części była własnościąZomba Group, która odpowiadała za egzekwowanie prawautorskich oraz publikacje muzyki i tekstów Iron Maidendo 2001 r[328].Prężnie działająca w tamtym okresie firma przejęła kil-ka mniejszych, niezależnych wytwórni, jak „Castle Com-munications”, Noise Records, czy należąca do SteveaHarrisa „Beast Rec.”, podpisała kontrakt wydawniczy zBMG/SONY i rozpoczęła kilkuletnią działalność podów-czas największej i najprężniej rozwijającej się wytwór-ni/kampanii managerskiej Sanctuary Records. W 2002r. back katalog Iron Maiden został opublikowany przezSanctuary Records w porozumieniu z Columbia/SMERecords w USA. W roku 2003 w poczet zarządu firmywszedł nawet Mathew Knowles, ojciec Beyonce i mana-ger Destiny’s Child[39].Działalność wydawnicza i aktywność promocyjna zaczę-ła jednak pochłaniać coraz większe koszta a ze wzglę-du na pogarszającą się sytuację na światowym runku mu-zycznym, przynosić nawet straty. Pod koniec roku 2006zarówno Taylor, jak i Smallwood zrezygnowali z kiero-wania spółką z uwagi na potrzebę zaangażowania się winteresy Iron Maiden. W 2007 r., kiedy to Sanctuary Re-cords borykała się z ogromnymi problemami finansowy-mi, posiadała prawa do dystrybucji ponad 155 tys. utwo-rów muzycznych oraz innych dóbr chronionych prawemdo własności intelektualnej[329].W roku 2008 prawa do katalogu wydawniczegoSanctuary Records przejęła Universal Music Group odBMG w zamian za prawo do używania logo Sanctuaryoraz umożliwiając dystrybucję na terenie USA orazRosji. Prawa do dystrybucji i używania marki firmywyceniono na 46 milionów funtów[330].Do artystów reprezentowanych przez Sanctuary Rec. orazjej filie, należeli m.in: Aberfeldy, Alan Price and TheElectric Blues Company, Allman Brothers Band (albumHittin' the Note), Angelou, Anthrax, Apollyon Sun, TheAtaris, Atomkraft, Andy Bell, Belle & Sebastian - Ro-ugh Trade Records, Biohazard, Bizarre - Urban Divi-sion, Black Sabbath (poza USA i Kanadą), Blondie, BlueNile, Blue Öyster Cult, Blues Traveler, Brides of De-struction, The Charlatans - Creole Records, Corrosion ofConformity, The Cranberries, The Damned, Bruce Dic-kinson, Rob Dickinson, Dio, Peter DiStefano, Dokken,DragonForce, Drowning Pool, De La Soul - Urban Di-vision, Earth, Wind and Fire - Urban Division, Emerson,Lake & Palmer (poza USA, Kanadą oraz Japonią), Enge-rica, Europe, Ex Cathedra, The Fall, Fun Lovin' Crimi-nals, GammaRay, The Gathering, Thea Gilmore, Gizma-chi, Gorky’s Zygotic Mynci, Gravity Kills, Adam Gre-en, Groove Armada, Guns N' Roses, Helloween, Hum-ble Pie, Idlewild - Pye Records, Billy Idol, Ill Scar-

10.6 Restauracja barbecue 23

lett, Iron Maiden (tylko na terenie Ameryki Północnejw połączeniu z Sony), Jane’s Addiction, Jimmy Cham-berlin Complex, Jo O'Meara, Jo Boxers, Elton John,Journey, King Crimson, The Kinks, Kiss, Living Colo-ur, Lowgold, Lynyrd Skynyrd, Manic Street Preachers,Marillion (USA oraz Wielka Brytania), The Marmala-de, Christine McVie (oprócz Ameryki Północnej), MeatLoaf, Megadeth, Ministry, Morrissey - Attack Records,Alison Moyet, Sally Oldfield, Jo O'Meara, William Or-bit, Orange Goblin, Dolores O'Riordan, Kelly Osbour-ne, Overkill, Pet Shop Boys, Photek, Pitchshifter, Ro-bert Plant and the Strange Sensation, Play, Queensrÿche,Joey Ramone, Ray J, Rollins Band, Bruce Ruffin, TheRZA, Saint Etienne, Scorpions, The Small Faces, SimpleMinds, Status Quo, Stratovarius, The Strokes - RoughTrade Records (tylko Wielka Brytania), Styx, Super Fur-ry Animals, Tangerine Dream (albumy z okresu “PinkYears” oraz “Blue Years”), Tegan and Sara, Tesla, 3 Co-lours Red, Uriah Heep, Venom, Virgin Steele, Ween,Wi-despread Panic, Within Temptation (tylko Wielka Bryta-nia), Wu-Tang Clan, Neil Young[331].W 2008 r. tandem Smallwood/Taylor powołał do ży-cia nowe przedsięwzięcie managerskie „Phantom MusicManagement”, które reprezentuje interesy Iron Maidendo chwili obecnej. Rodowi Smallwoodowi od dwóch latpartneruje w przedsięwzięciu Johnnie Allan[332].

10.5 Hotelarstwo

W maju 2009 roku managerowie grupy: Rod Smallwo-od, Andy Taylor oraz frontman Iron Maiden Bruce Dic-kinson wsparli finansowo budowę ekskluzywnego hote-lu „Sanctum Soho”. Pierwotnie przybytek restauracyjno-wypoczynkowy był zaprojektowany z myślą o gwiazdachrocka oraz przedstawicielach przemysłu estradowego, donich skierowano również niezwykle wyrafinowaną ofertęhotelu[333]. Począwszy od 2012 r. „Sanctum Soho” sta-ło się miejscem przeznaczonym również dla gości chcą-cych wypoczywać w warunkach ekonomicznie przystęp-niejszych, określanych jako standardowe[334].„Sanctum Soho” zlokalizowany na 20 Warwick Street,Londyn W1B 5NF, w angielskim Soho, jest hotelem 4,5-gwiazdkowym (Sanctum Soho Hotel 4.5), posiada 30 po-koi, apartamenty, sale konferencyjne, udogodnienia dlaniepełnosprawnych, jacuzzi, basen, restaurację najwyż-szego standardu, salon-bar, pokoje dla niepalących, po-koje dla rodzin. „Sanctum Soho” w ramach swoich usługoferuje zajęcia dla dzieci i młodzieży (obiekt przyjaznyrodzinie), czyszczenie chemiczne, konwenty, konferencjekulturalno-oświatowe oraz imprezy artystyczne. W prze-liczeniu na PLN rozpiętość cenowa opłat za jedna nocwynosi od 954 zł do 2 531 zł[335].

10.6 Restauracja barbecue

Perkusista Iron Maiden NickoMcBrain jest właścicielemrestauracji barbecue „Rock ‘N Roll Ribs” zlokalizowanejna Florydzie w Coral Springs. „R ‘N R Ribs” powsta-ła na kanwie dwóch pasji muzyka: kulinariów oraz mu-zyki. Współpartnerem McBraina jest specjalista od bar-becue (zdobywca amerykańskich nagród) Mitch Tanne.Specjalnością restauracji są żeberka „Baby Back Ribs”oraz sosy. Gościom towarzyszy muzyka rockandrollowa.Zdaniem perkusisty ważna jest atmosfera, która ma od-zwierciedlać „dziką i zabawną” frajdę z przebywania wcentrum koncertu rockowego, z dostępem za kulisy im-prezy, gdzie każdy czuje się jak VIP[336].Wnętrze restauracji zdobi kilkaset pamiątek związanychz karierą Iron Maiden. Dziesiątki złotych i platynowychpłyt, liczne statuetki, oryginalne plakaty, stare instrumen-ty i stroje muzyków, liczne werble i podpisane przezMcBraina żele perkusyjne oraz gadżety związane z Ed-diem. Kilka razy w roku perkusista organizuje też spe-cjalne jam sessions dla gości, podczas których można po-dziwiać jego grę[337].

10.7 Sport i rekreacja

Steve Harris na piłkarskiej murawie.

Muzycy Iron Maiden od najwcześniejszych lat działalno-ści zdradzali inklinacje w kierunku aktywności sportoweji rekreacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem zamiło-wania do towarzyskich spotkań futbolowych. W latachosiemdziesiątych muzycy formacji często łączyli przed-koncertowe spotkania integracyjno-towarzyskie z trady-cją rozgrywania meczy piłkarskich. Inicjatorem pomy-słu ze zrozumiałych względów był szef grupy Steve Har-ris[338].Uczestniczyli w nich członkowie zespołu oraz ekipa tech-niczna. Drużyna rywali składała się z muzyków forma-

24 11 FANI

cji, którzy towarzyszyli Brytyjczykom w trasie, tudzieżprzedstawicieli mediów i biznesu muzycznego krajów, wktórych występowali. Iron Maiden zmierzyli się na mu-rawie z członkami takich grup jak m.in. Scorpions, DefLeppard, Saxon[339].Rozgrywanie meczy w kolejnych latach stało się chlub-ną tradycją zespołu, miało ono także służyć rozładowa-niu napięcia na trasie oraz nawiązaniu przyjaznych rela-cji z innymi muzykami. Takie spotkania muzycy roze-grali także w Polsce[340]. W roku 1984 i 1986 rozegralimecze przy niemal pełnych stadionach we Wrocławiu iZabrzu, zaś w 1995 roku wystąpili w towarzyskim spo-tkaniu z dziennikarzami miesięcznika Teraz Rock na Sta-dionie Gwardii w Warszawie[341].Bruce Dickinson zaangażował się również w intensywnetreningi fechtunku, które w efekcie uczyniły go siódmymszermierzemwWielkiej Brytanii.Wokalista powołał tak-że do życia firmę Duellists Prod. produkującą specjali-styczne gadżety dla szermierzy[342].Dave Murray oraz Nicko McBrain w przeciwieństwie doreszty muzyków zespołu są zagorzałymi zwolennikamigry w golfa[343], natomiast Adrian Smith od lat jest za-palonym wędkarzem oraz tenisistą. Gitarzyście Iron Ma-iden często partnerował na korcie mistrz Wimbledonu z1987 r., Pat Cash[344].W lutym oraz marcu 1998 r. w ramach promocji albumuVirtual XI, zespół wyruszył w futbolowe tournee z wła-snym teamem, w skład którego oprócz muzyków weszlitak wybitni piłkarze, jak Stuart Pearce, Faustino Aspril-la, Paul Gascoigne, Ian Wright, Patrick Vieira, oraz MarcOvermars. Mecze rozgrywano w arenach i na stadionachw wielu krajach Starego Kontynentu[345].W nowym millenium muzycy uczestniczyli w wie-lu prestiżowych imprezach sportowych, podczas któ-rych przedstawiciele świata sztuki wspierali szczytneinicjatywy[346]. Imprezy tego typu miały miejsce w latach2003 – 2007 a członkowie Iron Maiden wynieśli z nichkilka prestiżowych nagród. Management zespołu wspie-ra m.in.West HamUnited,World Cup Songs czy ostatnioRosslyn Park UK[347].

11 Fani

Począwszy od pierwszych koncertów zespół przyciągałliczne grypy fanów ciężkiego rock’a, którzy okazywa-li wielkie zaangażowanie i oddanie kwestii wspieraniakariery Iron Maiden, natomiast w latach 1977 – 1979byli w rzeczy samej najlepszymi agentami PR, podając„z ust do ust” informacje o niesamowicie energetycz-nych występach grupy, samodzielnie sporządzając plaka-ty reklamujące imprezy z udziałem muzyków, koncertyoraz koszulki[348]. Wszyscy oryginalni współpracownicyIron Maiden, tworzący team „The Killer Krew” w tam-tych latach byli w rzeczywistości rekrutowani spośród fa-nów, którzy towarzyszyli zespołowi przemierzając całe

Fani Iron Maiden.

kilometry w celu dotarcia na kolejne koncerty. Należelido nich późniejszy szef Iron Maiden FC Keith Wilfort,oświetleniowiec Dave Lights czy nagłośnieniowiec DougHall. Wraz z rozwojem kariery, proporcjonalnie do suk-cesów rosła baza fanów grupy na całym świecie, by swojeapogeum osiągnąć w połowie lat osiemdziesiątych, kiedyto zwolenników muzyki Iron Maiden zrzeszały sieci fanklubów obejmujących cały świat[319].Zespół nawet w momentach najtrudniejszych wahań iniepowodzeń, mógł liczyć na lojalność fanów, którzynie szczędzili wysiłków dla wsparcia formacji. Z cza-sem zamiłowanie niektórych zwolenników Iron Maidendo wspierania aktywności grupy, wyrażającego się m.in.w pasji kolekcjonerskiej obrosło legendą. W Chicago po-wstała specjalna organizacja „Chicago Mutants”, która wlatach ’80 XXw. przemierzała w pogoni za zespołem całąAmerykę Północną, aby dotrzeć na możliwie największąliczbę koncertów określonej trasy[349].Szef duńskiego FC Iron Maiden, Rasmus Stavnsborg[350]posiada największą na świecie kolekcję gadżetów zwią-zanych z zespołem, która zajmuje wielopokojowy, pię-trowy dom oraz inne pomieszczenia FC. Jego kolekcjadwukrotnie trafiła do Księgi Rekordów Guinnessa – w2012 oraz 2013 roku, kiedy to okazało się że liczba pa-miątek po Iron Maiden przekroczyła nawet poziom 4500egz[351].Innym znanym na świecie fanem grupy, otoczonym swo-istą legendą jest ewangelicki pastor Marcos Motolo, na-zywany w Brazylii „Frater Iron Maiden”[352]. Jego ciałozdobi ponad 170 tatuaży dedykowanych zespołowi, zaśod lat jest on prezesem brazylijskiego FC „Pieces OfMa-iden”, który zrzesza około 560 tys. osób. W 2013 rokuMotolo został uwieczniony na kartach Księgi RekordówGuinnessa, jako osoba która posiada największą liczbętatuaży dedykowanych jednemu artyście. Marco Motoloochrzcił również jednego z synów leadera formacji, basi-sty Stevea Harrisa[353].Aktywność fanów zespołu przejawia się także w two-rzeniu tysięcy internetowych stron tematycznych, forówi blogów internetowych oraz profilów FB dedykowanychbrytyjskiej formacji oraz jej członkom. Do najpopular-niejszych z nich należą m.in. Iron Maiden Brasil[354],

25

Iron Maiden 666[355], Maiden Fans Spain[356], MaidenFrance[357], Iron Maiden Bulgaria[358], Maiden Fans[359],Maiden Denmark[351] jak i wiele innych. W Polsce naj-większym portalem przeznaczonym dla fanów grupy ipowiązanym z nim forum, posiadającym ponad 4000użytkowników[360], jest SANKTUARIUM FC[361].Działający od 1979 r. oficjalny FC Iron Maiden zrzeszazwolenników grupy z całego świata i cyklicznie wydajewłasny magazyn, na bieżąco relacjonując wydarzenia zobozu formacji. Oficjalne forum liczy 160 tys. użytkow-ników, co umożliwia wymianę informacji oraz dzieleniesię doświadczeniami pomiędzy fanami rozsianymi na ca-łym globie[362].

Iron Maidens, żeński tribute band.

Od lat ‘80tych fani grupy, nazywani „Troopers”, „Ma-iden Heads” lub „Killers” pozdrawiają się drukowanymna okładkach albumów oraz spotykanym na merchandi-sie Iron Maiden sloganem „Up The Irons”[363]! Od roku2008 na koncertach pojawiają się także bannery z napi-sem „Iron Maiden Is My Religion!”, tradycję tę zaini-cjowali fani brazylijscy[364]. Co więcej maskotką brazy-lijskiego fanklubu piłkarskiego FC FORZA jest od latEddie, który często gości na transparentach i flagach po-wiewających podczas spotkań piłkarskich[365].Również do często praktykowanego rytuału należą proś-by o zmianę imienia własnego, lub członków rodziny nasynonimy nazwy „Iron Maiden” lub nawiązujące do ma-skotki grupy, Eddiego. Jednym z licznych przykładówmoże być przypadek Kalila Silvy, który z dumą prezento-wał swój dowód osobisty z nowozarejestrowanym imie-niem Iron Maiden Silva[366]. Fani zespołu stworzyli rów-nież setki tzw. cover – bandów, czyli grup grających whołdzie słynnym Brytyjczykom, nagrywających płyty iregularnie koncertujących na całym świecie. Do jednychz najpopularniejszych tego typu formacji należy żeńskiThe Iron Maidens[367], Hi-On Maiden[368], Made In Iron,The Powerslaves[369], Up The Irons[370], Prowlers, IronMaidnem[371], Iron Maiden Revival[372].Zespół zawsze doceniał rolę jaką odegrali w budowaniuich sukcesu lojalni fani, często specjalnie dla nich orga-nizując zloty, konwenty, spotkania związane z publikacjąkolejnych wydawnictw, odpowiadając na pytania i udzie-

Fani na estradzie z Iron Maiden.

lając wywiadów redaktorom fan klubowych magazynów(fanziny[373]), czy chociażby organizując specjalne kon-kursy, w wyniku których wyłaniano spośród publiczno-ści osoby, mogące znaleźć się w wyznaczonym momen-cie (zwykle był to utwór „Heaven Can Wait”) na estra-dzie, w towarzystwie swoich idoli[374]. Management orga-nizował także loterie fantowe, w których można było zdo-być niezwykle cenne nagrody – bilety VIP na prestiżowekoncerty, podpisane przez muzyków gadżety a nawet zło-te i platynowe płyty. Tradycją stały się również przelotyna koncerty organizowane pod auspicjami „Bruce Air”– specjalnych lotów samolotem Ed Force One przezna-czonych dla członków FC . Fani po zakończonej podró-ży otrzymywali pamiątkowe gadżety oraz prezenty[375].W wyjątkowych przypadkach laureaci konkursów mogliuczestniczyć w poszczególnych etapach tras, podgląda-jąc poniekąd od zaplecza pracę instytucji, jaką jest IronMaiden[376].Dominic Lawson, obecnie redaktor brytyjskiego MetalHammera, jako czternastoletni młodzieniec uczestni-czył w serii siedmiu koncertów w Hammersmith Odeon,które miały miejsce podczas brytyjskiego etapu tourne"Somewhere on Tour", w 1986 r. Wydarzeniu temu po-świecono sporo uwagi a po latach przypomniano jego ku-lisy na łamach Metal Hammer[377].

12 Pomówienia o propagowanie sa-tanizmu

Po premierze najpopularniejszego albumu formacji, TheNumber of the Beast w 1982 r., przedstawiciele prawi-cowego stronnictwa religijnego w USA oskarżyli grupę ocelowe propagowanie satanizmu oraz negatywny wpływna młodzież amerykańską. Krytyka dotyczyła tekstów doutworu tytułowego oraz „Children Of The Damned”, któ-re według ewangelistów Pasa Biblijnego USA miały na-woływać do oddawania czci diabłu. Dochodziło równieżdo licznych aktów dezaprobaty wobec sukcesu zespo-łu, w wyniku których fizycznie manifestowano sprzeciw

26 16 PRZYPISY

wobec zgubnego wpływu twórczości Iron Maiden, cze-go wynikiem było palenie płyt grupy lub rozbijanie ichmłotkami[378].W Stanach Zjednoczonych księża zwracali się do mło-dzieży, by ta nie uczestniczyła w koncertach popularnychgrup grających ciężkiego rocka tj. Iron Maiden, AC/DCczy Ozzy'ego Osbourne'a. Działania takie odnosiły od-wrotny do założonego skutek. W 1992 r. przedstawicie-le Kościoła Katolickiego w Chile doprowadzili do odwo-łania koncertu Iron Maiden na Stadionie Narodowym wSantiago, zakaz uzasadniano troską o kondycję moralnątamtejszej młodzieży. Protesty towarzyszyły także kon-certowi w Santiago, który odbył się w 1996 r., jednaktym razem nie zdołano odwołać widowiska[379].Muzycy wielokrotnie zaprzeczali powiązaniom z ruchemsatanistycznym oraz demonstrowali sprzeciw wobec ta-kich komentarzy, tłumacząc że inspiracją dla utworu„The Number of the Beast” był horror „Damien: OmenII” oraz koszmarny sen Steve'a Harrisa. Wiele kontro-wersji wzbudzał również wizerunek grupy, który mógłuchodzić za apoteozę zła i przemocy[380]. W odpowie-dzi na (jak to ujęli muzycy) fanatyczne bzdury przedutworem „Still Life” zamieszczonym w programie albu-mu Piece of Mind z 1983, pojawiła się nagrana w rewer-sie wypowiedź perkusisty Nicko McBraina sprowadzają-ca się do słów „nie dotykaj tego, czego nie rozumiesz”.Wiele lat później perkusista został „Ponownie Narodzo-nym Chrześcijaninem” i do dziś jest aktywny na kanwieewangelizacyjnej[381].

13 Skład

14 Dyskografia

14.1 Albumy studyjne

• Iron Maiden (1980)

• Killers (1981)

• The Number of the Beast (1982)

• Piece of Mind (1983)

• Powerslave (1984)

• Somewhere in Time (1986)

• Seventh Son of a Seventh Son (1988)

• No Prayer for the Dying (1990)

• Fear of the Dark (1992)

• The X Factor (1995)

• Virtual XI (1998)

• Brave New World (2000)

• Dance of Death (2003)

• A Matter of Life and Death (2006)

• The Final Frontier (2010)[382]

15 Trasy koncertowe

16 Przypisy[1] MTVNews.com: The Greatest Metal Bands of All Time

(ang.). mtv.com, 2006-07-14.

[2] Biografia Iron Maiden (ang.). 2012-02-20.

[3] Koncert Iron Maiden. dziennikbaltycki.pl, 2014-12-06.

[4] Miasto Muzyki Biografia Iron Maiden. 2008-06-23.

[5] IM RIFFS (ang.). guitartricks.com/lesson.php?input=22151, 2014-12-13.

[6] Steve Harris Tune (ang.).seymourduncan.com/blog/product-news/tone-of-the-beast-steve-harris-bass-pickup, 2014-12-13.

[7] 100 Greatest Male Rock Vocalists (ang.). DigitalDream-Door, 03-10-24.

[8] Punky style (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-songs, 2014-12-13.

[9] Progressive (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/Seventh_Son_of_a_Seventh_Son/80/, 2014-12-13.

[10] Style (ang.). metal-archives.com/bands/Iron_Maiden/25,2014-12-13.

[11] Wasted Years (ang.). musictimes.com/articles/5349/20140409/seven-achingly-beautiful-songs-by-metal-bands-iron-maiden-black-sabbath-and-more.htm, 2014-12-13.

[12] AMOLAD (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/A_Matter_of_Life_and_Death/122532/,2014-12-13.

[13] IM Epic (ang.). http://musictrajectory.com/2011/11/17/top-20-iron-maiden-epic-songs/,2014-12-13.

[14] Steve Harris Composer (ang.). thetoptens.com/bassists/steve-harris-5169.asp, 2014-12-13.

[15] Blaze Composition (ang.). blazebayley.net, 2014-12-13.

[16] McBrain Composer (ang.). ultimateclassicrock.com/nicko-mcbrain-iron-maiden-songs, 2014-12-13.

27

[17] Early Years PreMaiden (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[18] Leszek Jastrzębski. Teraz Iron Maiden - tylko dla or-łów. „Teraz Rock”. Nr 7, wrzesień 2003, s. 1-18. Wie-sławWeiss. Orange Media s.c.. ISSN 1730-394X. OCLC69529356.

[19] Early Years Wilcock (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[20] Early Years Line Up (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[21] Early Years Murray (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[22] Early Years Di'Anno (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[23] Early Years Harris (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[24] Early Years Koncerty (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[25] Early Years Smallwood (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[26] Early Years (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[27] Demo (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history,2014-12-14.

[28] Loopy World (ang.). metaltalk.net/columns/20104600.php, 2014-12-14.

[29] Derek Riggs (ang.). derek.server311.com, 2014-12-14.

[30] Neal Kay Demo (ang.). hmsoundhouse.com/history1.html, 2014-12-14.

[31] Neal Kay Promo (ang.). hmsoundhouse.com/history1.html, 2014-12-14.

[32] Metal For Muthas (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album00_mfm/commentary00_mfm&lang=eng&link=albums, 2014-12-14.

[33] EMI Deal (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[34] skład 1980 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album01_ironmaiden/lineup01_ironmaiden&link=albums&lang=eng, 2014-12-14.

[35] TotP (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video14_earlydays/video14_earlydays&lang=eng&link=videos,2014-12-14.

[36] Best debuts (ang.). loudwire.com/iron-maiden-iron-maiden-best-debut-metal-albums,2014-12-14.

[37] Jap 1980 (ang.). avaxsearch.org/?q=iron%20maiden%20japanese%20remaster, 2014-12-14.

[38] UK Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng&link=tours, 2014-12-14.

[39] Sanctuary (ang.). songfacts.com/detail.php?id=2944,2014-12-14.

[40] Reading 1980 (ang.). ukrockfestivals.com/reading-80.html, 2014-12-14.

[41] Tour 1980 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng&link=tours, 2014-12-14.

[42] Stratton (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-dennis-stratton-fired, 2014-12-14.

[43] Dennis Stratton – August 2000 – Interviewed by AndreiKobakhidze & Grégory Dabin (ang.). The Iron MaidenCommentary. [dostęp 2011-06-13].

[44] 100 Greatest Rock Guitarist (ang.). DigitalDreamDoor,03-09-21.

[45] Greg Prato: (((Killers > Review))) (ang.). Allmusic.

[46] LatR (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/Live_at_the_Rainbow/10842, 2014-12-14.

[47] IM 1981 (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/Killers/74, 2014-12-14.

[48] Killers. terazrock.pl/recenzje/czytaj/iron-maiden-killers.html, 2014-12-14.

[49] Trasa (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng&link=tours,2014-12-14.

[50] Trasa 1981 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng&link=tours, 2014-12-14.

[51] Japan (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour02_killers/tour02_killers&lang=eng&link=tours,2014-12-14.

[52] USA 1981 (ang.). maidenfans.com/index.php?url=live_setlists.htm, 2014-12-14.

[53] Golden Summernight. motorhead.rockmetal.art.pl/chrono2.htm, 2014-12-14.

[54] Golden Summernight 4. motorhead.rockmetal.art.pl/chrono2.htm, 2014-12-14.

[55] Di’Anno (ang.). blabbermouth.net/news/paul-di-anno-compares-steve-harris-to-adolf-hitler-says-iron-maiden-is-f-king-boring,2014-12-14.

[56] UpTheIrons.info: historia Iron Maiden. uptheirons.info.

[57] Lund (ang.). wikimetal.uol.com.br/site/interview-with-paul-dianno-iron-maiden, 2014-12-14.

[58] Bruce First Show (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-first-show-bruce-dickinson, 2014-12-14.

28 16 PRZYPISY

[59] Battery Studios (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album02_killers/mickwall02_killers&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[60] RttH (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=single07_rtth/commentary07_rtth&lang=eng&link=singles, 2014-12-19.

[61] Charts 1982 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album03_notb/mickwall03_notb&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[62] Notb Singel (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=single08_notb/commentary08_notb&lang=eng&link=singles, 2014-12-19.

[63] NotB Sales (ang.). nytimes.com/2010/09/06/business/media/06maiden.html?_r=3&ref=music&, 2014-12-19.

[64] BotR (ang.). http://www.ironmaidencommentary.com/?url=tour03_notb/tour03_notb&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[65] Eddie 1982 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour03_notb/tour03_notb&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[66] Tour Support (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour03_notb/dates03_notb&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[67] satanic References (ang.). jesusisprecious.org/evils_in_america/devils_music/iron_maiden.htm, 2014-12-19.

[68] Tour 1982 Stadiums (ang.). ironmaiden.com/the-beast-on-the-road-1982.html, 2014-12-19.

[69] Reading Festival (ang.). ukrockfestivals.com/reading-82.html, 2014-12-19.

[70] Clive Burr Passes (ang.). mtv.com/news/1703626/iron-maiden-drummer-clive-burr-dead/, 2014-12-19.

[71] McBrain Bio (ang.). drumlessons.com/drummers/nicko-mcbrain/, 2014-12-19.

[72] Compass Point (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album04_pom/credits04_pom&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[73] PoM Charts (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album04_pom/mickwall04_pom&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[74] Commentary (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album04_pom/commentary04_pom&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[75] Piece Videos (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video02_pieces/video02_pieces&lang=eng&link=videos, 2014-12-19.

[76] WPT 1983 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour04_pom/tour04_pom&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[77] Dortmund 1983 (ang.). rockshowvideos.com/dortmunddvd.html, 2014-12-19.

[78] Tour 1983 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour04_pom/programme04_pom&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[79] Mick Wall (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album04_pom/mickwall04_pom&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[80] Singles 1984 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=single11_2minutes/commentary11_2minutes&lang=eng&link=singles, 2014-12-19.

[81] RotAM (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[82] Powerslave (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[83] WST (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour05_powerslave/dates05_powerslave&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[84] Stage 1985 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[85] LaD (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums,2014-12-19.

[86] BtIC (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video03_ironcurtain/video03_ironcurtain&lang=eng&link=videos, 2014-12-19.

[87] RiR (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums,2014-12-19.

[88] Charts (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums,2014-12-19.

[89] Mick Wall 1985 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[90] SiT (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album06_sit/commentary06_sit&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[91] SiT Sales (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album06_sit/commentary06_sit&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[92] Lyrics (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album06_sit/lyrics06_sit&lang=eng&link=albums,2014-12-19.

[93] Tour 1986 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour06_sit/tour06_sit&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[94] Polska 1986. sanktuariumfc.org/index.php?go=artykuly_curtain, 2014-12-19.

[95] SiT Tour (ang.). sanktuariumfc.org/index.php?go=artykuly_curtain, 2014-12-19.

29

[96] 12 WY (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video05_12wastedyears/video05_12wastedyears&lang=eng&link=videos, 2014-12-19.

[97] SSoaSS (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album07_ssoass/commentary07_ssoass&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[98] Singles (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=single17_madness/commentary17_madness&lang=eng&link=singles, 2014-12-19.

[99] Mick Wall 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album07_ssoass/mickwall07_ssoass&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[100] Tour 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[101] Tour Effects (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour07_ssoass/bootlegs07_ssoass&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[102] Oto Spinal Tap (ang.). filmweb.pl/film/Oto+Spinal+Tap-1984-8454, 2014-12-19.

[103] Supports 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[104] MoR 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours,2014-12-19.

[105] Donington 1988 (ang.). ukrockfestivals.com/donington-1988.html, 2014-12-19.

[106] Biggest PA Ever (ang.). trinimansblog.blogspot.com/2006/12/detailed-history-of-iron-maiden.html, 2014-12-19.

[107] Coma (ang.). encyclopedia.com/doc/1G2-3492800042.html, 2014-12-19.

[108] TOUR UK (ang.). http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-3492800042.html,2014-12-19.

[109] ME 2013 (ang.). ironmaiden.com/maiden-england-88-concert-to-be-released-on-dvd.html, 2014-12-19.

[110] ME 1989 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video06_maidenengland/video06_maidenengland&lang=eng&link=videos, 2014-12-15.

[111] FTYUtI (ang.). discogs.com/label/328788-The-First-Ten-Years, 2014-12-15.

[112] TYV (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video07_tenyears/video07_tenyears&lang=eng&link=videos, 2014-12-15.

[113] Album 1990 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album08_npftd/commentary08_npftd&lang=eng&link=albums, 2014-12-15.

[114] NPftD Review (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/No_Prayer_for_the_Dying/81, 2014-12-15.

[115] BYD No 1 (ang.). theguardian.com/music/2012/may/31/iron-maiden-bring-your-daughter-to-the-slaughter,2014-12-15.

[116] Tour 1990 (ang.). ironmaiden.com/no-prayer-on-the-road--$-$199091.html, 2014-12-15.

[117] NPotR (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour08_npftd/tour08_npftd&lang=eng&link=tours,2014-12-15.

[118] FOTD (ang.). allmusic.com/album/fear-of-the-dark-mw0000073138, 2014-12-15.

[119] FOTD 2 (ang.). allmusic.com/album/fear-of-the-dark-mw0000073138, 2014-12-15.

[120] FTtE (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video08_eternity/video08_eternity&lang=eng&link=videos, 2014-12-15.

[121] ARLT (ang.). ironmaiden.com/real-live-tour--$-$1993.html, 2014-12-15.

[122] FotDT (ang.). ironmaiden.com/fear-of-the-dark-tour-1992.html, 2014-12-15.

[123] FotDT EU (ang.). ironmaiden.com/fear-of-the-dark-tour-1992.html, 2014-12-15.

[124] Donington 1992 (ang.). maidenrevelations.com/tag/donington-live-1992, 2014-12-15.

[125] Italy 1993 (ang.). ironmaiden-bg.com/en/a-real-live-tour-1993.php, 2014-12-15.

[126] ARLT Moscow (ang.). ironmaiden.com/real-live-tour--$-$1993.html, 2014-12-15.

[127] Dyskografia. muzyka.onet.pl/artysci/katalog/iron-maiden,157458,artysta.html, 2014-12-15.

[128] Bruce Split Up 1993 (ang.). spirit-of-metal.com/membre_groupe/membre_groupe-nom-Dickinson_Bruce-id-4349-l-en.html, 2014-12-15.

[129] Raising Hell (ang.). http://www.metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/Raising_Hell/10864/,2014-12-15.

[130] ME 1994 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album07b_england/commentary07b_england&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[131] Grammy 1994 (ang.). rockonthenet.com/archive/1994/grammys.htm, 2014-12-15.

[132] Bruce Split Up (ang.). spirit-of-metal.com/membre_groupe/membre_groupe-nom-Dickinson_Bruce-id-4349-l-en.html, 2014-12-15.

[133] Blaze 1994 (ang.). rollingstone.com/music/pictures/15-bands-that-carried-on-with-new-singers-20130813/iron-maiden-with-blaze-bayley-1994-1998-0053483,2014-12-15.

[134] Recenzje XF. metalside.pl/recenzje/recenzja.php?id=175, 2014-12-15.

30 16 PRZYPISY

[135] MotE (ang.). my-iron-maiden-collection.blogspot.com/2008/09/official-box-sets-man-on-edge-1995.html,2014-12-15.

[136] TXF 1995 (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/The_X_Factor/386/, 2014-12-15.

[137] TXF (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/The_X_Factor/386/, 2014-12-15.

[138] Trasa 1995 (ang.). ironmaiden.com/the-x-factour-199596.html, 2014-12-15.

[139] Polska 1995. metalmundus.pl/articles.php?article_id=3162, 2014-12-15.

[140] Wywiad Bayley. rockmetal.pl/wywiady/blaze.bayley.14.html, 2014-12-15.

[141] Virus (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/Virus/2530, 2014-12-15.

[142] Anniversary BotB (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album10b_bestof/commentary10b_bestof&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[143] In Profile (ang.). discogs.com/Iron-Maiden-In-Profile/release/2531041, 2014-12-15.

[144] Virtual XI. sanktuariumfc.org/old/index.php?go=iron_maiden, 2014-12-15.

[145] Football Tour. sanktuariumfc.org/old/index.php?go=iron_maiden, 2014-12-15.

[146] Tour 1998. sanktuariumfc.org/old/index.php?go=iron_maiden, 2014-12-15.

[147] MOR 1998 (ang.). lanacion.com.ar/195315-monsters-of-rock, 2014-12-15.

[148] Spodek 1998. rockmetal.pl/relacje/iron.maiden-spodek.98.html, 2014-12-15.

[149] reissues (ang.). maiden-world.com/articles/reissues.html,2014-12-15.

[150] Band Bio (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 2014-12-15.

[151] Reunion (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 2014-12-15.

[152] Ed Hunter (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour11b_edhunter/tour11b_edhunter&lang=eng&link=tours, 2014-12-15.

[153] Ed Hunter Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour11b_edhunter/tour11b_edhunter&lang=eng&link=tours, 2014-12-15.

[154] Kevin Shirley (ang.). cavemanproductions.com/, 2014-12-15.

[155] IM Stocks (ang.). managementtoday.co.uk/news/1223273/Iron-Maiden-rocks-London-Stock-Exchanges-inspiring-companies-list/,2014-12-15.

[156] BNW (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album12_bnw/commentary12_bnw&lang=eng&,2014-12-16.

[157] The Wicker Man (ang.). officialcharts.com/artist/_/iron%20maiden/, 2014-12-16.

[158] Album Charts (ang.). officialcharts.com/artist/_/iron%20maiden/, 2014-12-16.

[159] Trasa 2000 (ang.). ironmaiden.com/brave-new-world-tour-2000.html, 2014-12-16.

[160] Tour Summary (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour12_bnw/tour12_bnw&lang=eng&link=tours,2014-12-16.

[161] RiR (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/Rock_in_Rio/1225/, 2014-12-16.

[162] Classic Albums (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/Classic_Albums%3A_The_Number_of_the_Beast/7614, 2014-12-17.

[163] DVD RiR UK (ang.). blabbermouth.net/news/iron-maiden-rock-in-rio-on-german-dvd-vhs-charts/,2014-12-17.

[164] DVD RiR (ang.). blabbermouth.net/news/iron-maiden-rock-in-rio-on-german-dvd-vhs-charts/,2014-12-17.

[165] Złote Rio. muzyka.interia.pl/wiadomosci/news/iron-maiden-zlote-rock-in-rio,393686,44, 2014-12-17.

[166] Clive 2002 (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-clive-burr/, 2014-12-17.

[167] Eddie’s Archive (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/Eddie%27s_Archive/7546, 2014-12-17.

[168] GME Tour (ang.). ironmaiden.com/give-me-ed-til-im-dead-tour--$-$2003.html, 2014-12-17.

[169] VotB (ang.). ironmaiden.com/visions-of-the-beast-dvd.html, 2014-12-17.

[170] Tour 2003 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour13_dod/tour13_dod&lang=eng&link=tours, 2014-12-17.

[171] Dod Charts (ang.). blabbermouth.net/news/iron-maiden-s-dance-of-death-enters-billboard-album-chart-at-no/,2014-12-17.

[172] DoD Review (ang.). http://www.metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/Dance_of_Death/21633/,2014-12-17.

[173] Dortmund 2003. http://www.deathmagnetic.pl/trash/24-11-2003-iron-maiden-dortmund-death-on-the-road-dvd/,2014-12-17.

[174] Mystic Festival 2003. http://artrock.pl/zagrali/71/mystic_festival_2003_28_listopada_2003_hala_ludowa_wroclaw.html,2014-12-17.

31

[175] DotR Recenzja. terazrock.pl/recenzje/czytaj/iron-maiden-death-on-the-road-_2_.html, 2014-12-17.

[176] No More Lies (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/No_More_Lies/40016/, 2014-12-17.

[177] Award 2004 (ang.). ironmaiden.com/maiden-receive-special-achievement-award-at-nordoff-robbins.html, 2014-12-17.

[178] The Early Days (ang.). http://www.metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/The_Early_Days/58410,2014-12-17.

[179] TED Charts (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/The_Early_Days/58410/, 2014-12-17.

[180] ED Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour13b_ripsup/tour13b_ripsup&lang=eng&link=tours,2014-12-17.

[181] Fest Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour13b_ripsup/tour13b_ripsup&lang=eng&link=tours,2014-12-17.

[182] EggFest (ang.). mtv.com/news/1508028/iron-maiden-pelted-with-eggs-at-final-ozzfest-performance/,2014-12-17.

[183] RWoF (ang.). rockwalk.com/inductees/inductee.cfm?id=163, 2014-12-17.

[184] CliveAid 2005 (ang.). blabbermouth.net/news/former-iron-maiden-drummer-attends-clive-aid-benefit-concert-photos-available/,2014-12-17.

[185] AMoLaD (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album14_amolad/commentary14_amolad&lang=eng&link=albums, 2014-12-17.

[186] Charts 2006 (ang.). billboard.com/artist/303893/iron-maiden/chart, 2014-12-17.

[187] Awards 2006 (ang.). archive.radioswisspop.ch/cgi-bin/pip/html.cgi?lang=en&m=entity&v=b&w=Iron+Maiden, 2014-12-17.

[188] Singles AMoLaD (ang.). ironmaidencommentary.com/?link=singles&url=releases&lang=eng, 2014-12-17.

[189] Tour 2006 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour14_amolad/tour14_amolad&lang=eng&link=tours,2014-12-17.

[190] Donington 2007 (ang.). ironmaidenlive.com/iron-maiden-live-at-download-donington-2007-full-concert/,2014-12-17.

[191] Bangalore (ang.). bandbaaja.wordpress.com/2007/03/19/iron-maiden-in-bangalore-i-was-there/, 2014-12-17.

[192] Bangalore Triumph (ang.). bandbaaja.wordpress.com/2007/03/19/iron-maiden-in-bangalore-i-was-there/,2014-12-17.

[193] Brixton 2007 (ang.). musicradar.com/guitarist/iron-maiden-to-play-brixton-academy-in-june-244028/,2014-12-17.

[194] Tour 2006/2007 (ang.). ironmaiden.com/a-matter-of-life-and-death-world-tour-2006.html,2014-12-17.

[195] Eddie Gets Global (ang.). ironmaiden.com/world-tour-08-announcement---eddie-gets-high-and-goes-global.html, 2014-12-17.

[196] SBIT (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 2014-12-13.

[197] News from EMI – Best Of, Brazil, Chemical Wedding,Twickenham… (ang.). Iron Maiden Official Website,2008-11-08. [dostęp 2008-03-12].

[198] UpTheIrons.info: Somewhere Back In Time (prawie) zadarmo. uptheirons.info, 2008-05-11.

[199] Mumbai 2008 (ang.). bravewords.com/news/iron-maiden-to-attract-100-000-fans-in-mumbai-tomorrow,2014-12-17.

[200] Europe (ang.). ironmaiden.com/somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html,2014-12-13.

[201] UpTheIrons.info: Trasa Somewhere Back In Time dobie-gła końca!. uptheirons.info, 2008-08-25.

[202] UpTheIrons.info: Dodatkowe koncerty Somewhere BackIn Time. uptheirons.info, 2008-11-10.

[203] Trasa 2009 (ang.). ironmaiden.com/somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html,2014-12-13.

[204] Sao Paulo 2009 (ang.). books.google.pl/books?id=ev4lhjF45ngC&pg=PA166&lpg=PA166&dq=iron+maiden+sao+paulo+2009+100000&source=bl&ots=BMYmQYkves&sig=vJ3IH7Z4B6VwLGHTYSgsNlGomvs&hl=pl&sa=X&ei=moKRVJ2uN8zvUsbkgNAK&ved=0CCIQ6AEwAA#v=onepage&q=iron%20maiden%20sao%20paulo%202009%20100000&f=false, 2014-12-17.

[205] Summary (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 2014-12-13.

[206] Flight 666 cinemas (ang.). ironmaiden.com, 2009-04-15.

[207] Flight 666 dvd cd brd (ang.). ironmaiden.com.

[208] Kerrang Flight 666 (ang.). ironmaiden.com, 2009-04-17.

[209] DVD (ang.). ironmaiden.com/somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html,2014-12-13.

[210] Znamy tytuł nowej płyty Iron Maiden - „The Final Fron-tier”. uptheirons.info, 2010-03-06.

[211] EN VIVO 2011 (ang.). iron maiden.com, 2012-02-17.

[212] IRON MAIDEN - The Final Frontier

[213] NME Iron Maiden (ang.). nme.com, 2009-04-12.

[214] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2010 (ang.). ironmaiden OS News, 2009-12-09.

32 16 PRZYPISY

[215] Festival d'eté Quebec (ang.). infofestival.com/The-Festival/History, 2014-12-14.

[216] Dream Theater Tour (ang.). blabbermouth.net/news/dream-theater-drummer-says-touring-with-iron-maiden-is-a-bit-of-a-dream-come-true,2014-12-14.

[217] Sonisphere 2010 (ang.). sonisphere.co.uk, 2014-12-14.

[218] Wacken 2010 (ang.). clevescene.com/cleveland/100000-germans-cant-be-wrong/Content?oid=1963032, 2014-12-14.

[219] Sziget 2010 (ang.). szigetnews.com/sziget-2010-line-up,2014-12-14.

[220] Transylwania (ang.). triposo.com/loc/Cluj-Napoca/culture, 2014-12-14.

[221] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2010. sanktu-ariumfc.org, 2009-10-04.

[222] TFF 30. metalmundus.pl/articles.php?article_id=3137,2014-12-14.

[223] Tff Reviews (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/The_Final_Frontier/276114, 2014-12-14.

[224] Grammy 2011 (ang.). blabbermouth.net/news/iron-maiden-wins-best-metal-performance-grammy-for-el-dorado/,2014-12-14.

[225] ATWI66 (ang.). ironmaiden.com/around-the-world-in-66-days-ed-force-one-back-in-action-for-2011.html, 2014-12-14.

[226] Tour Diary (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td=1329, 2014-12-14.

[227] Chile 2011 (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td=1367, 2014-12-14.

[228] Final Frontier Tour 2011 (ang.). ironmaiden.com/the-final-frontier-world-tour-2010.html, 2014-12-14.

[229] Roskilde 2011 (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td=1395, 2014-12-14.

[230] The Final Frontier Tour (ang.). Blabbermouth, 2011-08-13.

[231] EN VIVO! (ang.). Fan. pl, 2012-02-19.

[232] DVD Chile (ang.). ironmaiden.com/the-band.html,2014-12-14.

[233] US Tour (ang.). ironmaiden.com/maiden-england-north-american-tour--$-$2012.html,2014-12-13.

[234] ME DVD (ang.). ironmaiden.com/maiden-england-dvd.html, 2014-12-13.

[235] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2012 (ang.). iron-maiden.com, 2012-02-19.

[236] Iron Maiden w USA i Kanadzie 2012 (ang.). ironma-iden.com, 2012-10-10.

[237] Iron Maiden w Donington 2013 (ang.). ironmaiden.com,2012-10-12.

[238] Winylowe IronMaiden (ang.). ironmaiden.com, 2012-09-19.

[239] Rekord Iron Maiden (ang.). ironmaiden.com, 2012-10-22.

[240] Iron Maiden w Polsce! (ang.). ironmaiden.com, 2012-11-12.

[241] European Tour (ang.). ironmaiden.com/first-news-for-2014.html, 2014-12-13.

[242] RaR 2014 (niem.). rock-am-ring.com/history/2014,2014-12-17.

[243] Hellfest 2014. magazyngitarzysta.pl/ludzie/artykuly/16305-hellfest-2014-20-22062014-clisson-francja.html, 2014-12-17.

[244] Tour 2014 (ang.). ironmaiden.com/tourdates.php, 2014-12-13.

[245] IronMaiden 2014 Summer Tour (ironmaiden.com) IRONMAIDEN will return to Europe in Summer 2014 startingin late May…

[246] Knebworth 2014 (ang.). ironmaiden.com/maiden-summer-2014-tour--headline-date-at-sonisphere-knebworth-.html, 2014-12-17.

[247] Iron Maiden, Slayer, Ghost w Polsce! (ang.). ironma-iden.com, 2014-03-26.

[248] Iron Maiden winyl 180 g (ang.). ironmaiden.com, 2014-08-26.

[249] Iron Maiden at work on new album (ang.). ironma-iden.com, 2014-09-23.

[250] Caveman FB (port.). ironmaidenbrasil.com.br/2014/12/iron-maiden-novo-album-finalizado.html, 2014-12-13.

[251] Greatest Metal Bands (ang.). mtv.com, 2008-07-19.

[252] Inductees (ang.). rockwalk.com, 2005-08-19.

[253] A Brief History Of Metal (ang.). gibson.com, 2010-08-22.

[254] NWOBHM (ang.). metaldescent.com, 2012-10-29.

[255] Iron Maiden never really changed… (ang.). indywe-ek.com, 2013-09-20.

[256] Iron Maiden Bio (ang.). ironmaiden.com, 2012-09-20.

[257] Iron Maiden Bio. magazyngitarzysta.pl, 2010-09-10.

[258] Fairplay (ang.). meansheets.pl, 2010-03-09.

[259] Iron Maiden nietypowy zespół metalowy…. natemat.pl,2013-07-03.

[260] Fantastyczna atmosfera na koncercie Iron Maiden. roz-rywka.trojmiasto.pl, 2013-05-07.

[261] BIO. sanktuarium.org, 2012-09-12.

33

[262] Artykuły. sanktuarium.org, 2012-07-13.

[263] VIRTUAL XI WORLD TOUR 1998 (ang.). ironmaiden-commentary.com, 2012-09-12.

[264] Big Show (ang.). blabbermouth.net, 2010-05-08.

[265] Live After Death (ang.). ultimate-guitar.com, 2014-12-06.

[266] Iron Curtain (ang.). youtube.com/watch?v=G_fUNccV6uA, 2014-12-06.

[267] Maiden England (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-maiden-england-88-dvd, 2014-12-06.

[268] Rock In Rio (ang.). ultimate-guitar.com/reviews/dvd/iron_maiden/rock_in_rio, 2014-12-06.

[269] Flight 666 (ang.). ironmaiden.com/flight-666.html,2014-12-06.

[270] Award (ang.). ironmaiden.com/flight-666-wins-major-award-at-prestigious-sxsw-film-festival.html, 2014-12-06.

[271] Iron Maiden w Polsce. sanktuariumfc.org/index.php?go=artykuly_curtain, 2014-12-12.

[272] Iron Maiden Tour (ang.). ironmaiden.com/tourdates.php,2014-12-12.

[273] Iron Maiden 1984 (ang.). ironmaiden.com/world-slavery-tour--$-$1984.html, 2014-12-12.

[274] Iron Maiden 1986 (ang.). ironmaiden.com/somewhere-on-tour-1986-1987.html, 2014-12-12.

[275] Iron Maiden 1995 (ang.). ironmaiden.com/the-x-factour-199596.html, 2014-12-12.

[276] Iron Maiden 1998 (ang.). ironmaiden.com/virtual-xi-world-tour-1998.html, 2014-12-12.

[277] Iron Maiden 2000 (ang.). ironmaiden.com/brave-new-world-tour-2000.html, 2014-12-12.

[278] Iron Maiden 2003 (ang.). ironmaiden.com/dance-of-death-world-tour-2003.html, 2014-12-12.

[279] Iron Maiden 2005 (ang.). ironmaiden.com/eddie-rips-up-world-tour-2005.html, 2014-12-12.

[280] Iron Maiden 2008 (ang.). ironmaiden.com/somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html,2014-12-12.

[281] Iron Maiden 2011 (ang.). ironmaiden.com/the-final-frontier-world-tour-2010.html, 2014-12-12.

[282] Iron Maiden 2013/14 (ang.). ironmaiden.com/maiden-england-tour--$-$2014.html, 2014-12-12.

[283] Wheatus (ang.). vevo.com/watch/wheatus/Teenage-Dirtbag/USSM20301686, 2014-12-06.

[284] Aqua (ang.). youtube.com/watch?v=gz8loLIYc2Q,2014-12-06.

[285] Fat Lip (ang.). youtube.com/watch?v=gz8loLIYc2Q,2014-12-06.

[286] Weezer (ang.). metrolyrics.com/heart-songs-lyrics-weezer.html, 2014-12-06.

[287] NOFX (ang.). metrolyrics.com/heart-songs-lyrics-weezer.html, 2014-12-06.

[288] Sputnikmusic (ang.). sputnikmusic.com/review/30357/NOFX-Coaster/, 2014-12-06.

[289] Sabaton (ang.). sabaton.net/sabaton-supports-iron-maiden-2013/, 2014-12-06.

[290] Primo Victoria (ang.). sabatonhistorychannel.com/primo-victoria/metal-machine/, 2014-12-06.

[291] Lady Gaga wears Iron Maiden T-shirt (ang.).dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2723085/Lady-Gaga-wears-Iron-Maiden-T-shirt-studded-hat-dinner-Tokyo.html, 2014-12-06.

[292] Games (ang.). ironmaiden.com/maiden-epics-come-to-rock-band.html, 2014-12-06.

[293] Earthquake (ang.). rateyourmusic.com/release/comp/rock_aid_armenia/the_earthquake_album, 2014-12-06.

[294] Phenomena (ang.). fast-rewind.com/music_phenomena.htm, 2014-12-06.

[295] Chemical Wedding (ang.). chemicalweddingmovie.co.uk,2014-12-06.

[296] Beavis ‘n Butthead (ang.). imdb.com/title/tt0105950,2014-12-06.

[297] Headbanger’s Journey (ang.). imdb.com/title/tt0478209,2014-12-06.

[298] Bill Forster (ang.). billforster.com, 2014-12-06.

[299] BBC 6 Music (ang.). bbc.co.uk/radio2/shows/mastersofrock/biography.shtml, 2014-12-06.

[300] EF1 (ang.). metalinsider.net/tag/ed-force-one, 2014-12-06.

[301] Steve Harris (ang.). maidenfans.com/band/steve_harris,2014-12-06.

[302] RTTH (ang.). talkbass.com/threads/gotta-clear-this-up-mates-steve-harris-gallop.245098,2014-12-06.

[303] Dave Murray (ang.). fender.com/en-PL/series/artist/dave-murray-stratocaster-maple-fingerboard-black,2014-12-06.

[304] Adrian Smith (ang.). dinosaurrockguitar.com/new/node/55, 2014-12-06.

[305] Janick Gers (ang.). dinosaurrockguitar.com/new/node/860, 2014-12-06.

[306] Bruce Dickinson (ang.). dmme.net/interviews/dickinson.html, 2014-12-06.

34 16 PRZYPISY

[307] New Frontier (ang.). drumlessons.com/drummers/nicko-mcbrain, 2014-12-06.

[308] Nicko’s Drumming (ang.). drumlessons.com/drummers/nicko-mcbrain, 2014-12-06.

[309] Dennis Stratton (ang.). getreadytorock.com/10questions/dennis_stratton.htm, 2014-12-06.

[310] Clive Burr (ang.). ultimateclassicrock.com/slash-dee-snider-clive-burr-twitter, 2014-12-06.

[311] Paul Di'Anno (ang.). truemetal.org/unstoppableforce/interview20.html, 2014-12-06.

[312] Blaze Bayley (ang.). blazebayley.net/bio.htm, 2014-12-06.

[313] Iron Maiden Facts (ang.). songfacts.com/facts-iron_maiden.php, 2014-12-06.

[314] 12 Collection (ang.). my-iron-maiden-collection.blogspot.com/2008/09/12-collection-running-free-live-1985.html, 2014-12-06.

[315] Hear ‘n Aid (ang.). ultimateclassicrock.com/iron-maiden-clive-burr, 2014-12-06.

[316] the truants (ang.). thetruantsuk.com, 2014-12-06.

[317] Rod’s on his bike (ang.). www.ironmaiden.com/rods-on-his-bike-again---charity-auction.html, 2014-12-06.

[318] Special Achievement Award(ang.). www.ironmaiden.com/maiden-receive-special-achievement-award-at-nordoff-robbins.html, 2014-12-06.

[319] Entervista (ang.). ironmaiden.es, 2014-12-06.

[320] metal-shop/ironmaiden (ang.). metal-shop.eu, 2014-12-06.

[321] Iron Maiden Shop (ang.). ironmaiden.com, 2014-12-06.

[322] NECA Figures (ang.). necaonline.com, 2014-12-06.

[323] Iron Maiden Beer (ang.). ironmaidenbeer.com, 2014-12-06.

[324] Trooper announced as the official ale of Sonisphere Fe-stival 2014 (ang.). ironmaiden.com, 2014-12-06.

[325] Iron Maiden’s Trooper Beer to be canned for US market(ang.). blabbermouth.net, 2014-12-06.

[326] Dickinson determined to save (ang.). www.starpulse.com,2014-11-23.

[327] Around the world in 66 days (ang.). www.blabbermouth.net/news, 2014-11-23.

[328] Archives (ang.). web.archive.org/web/20070927220028/http://www.sanctuaryrecords.co.uk/index.php?page=1&l1=6&l2=0&l3=0&rt=HL&article_id=1046,2014-12-08.

[329] Universal (ang.). articles.latimes.com/2013/feb/14/entertainment/la-et-ct-universal-music-agrees-to-sell-sanctuary-records-20130214,2014-12-08.

[330] BMG sings Sanctuary (ang.). musicweek.com/news/read/bmg-signs-sanctuary-and-mute-catalogue-deal-with-pias/054908, 2014-12-08.

[331] BBC (ang.). news.bbc.co.uk/2/hi/business/6301077.stm,2014-12-08.

[332] Phantom Music Management (ang.). showcase-music.com/company-details/phantom-music-management,2014-12-08.

[333] Iron Maiden to open the posh „Sanctum So-ho” hotel (ang.). musicradar.com/news/guitars/iron-maiden-to-open-the-posh-sanctum-soho-hotel-194065/,2014-12-08.

[334] Soho (ang.). sanctumsoho.com/home, 2014-12-08.

[335] Sanctum Soho. tripadvisor.com/Hotel_Review-g186338-d1382927-Reviews-Sanctum_Soho_Hotel-London_England.html, 2014-12-08.

[336] BBQ (ang.). rocknrollribs.org, 2014-12-08.

[337] Nicko’s Jamming (ang.). rocknrollribs.org, 2014-12-08.

[338] Harris Sport (fr.). taringa.net/posts/deportes/9839128/Steve-Harris-y-su-amor-al-futbol.html, 2014-12-12.

[339] Maiden Sport (ang.). ironmaidentime.com/fishdatabasetem1/page11.html, 2014-12-12.

[340] Iron Maiden PRL. metalmundus.pl/articles.php?article_id=3162, 2014-12-12.

[341] Zderzenie Cywilizacji. wyborcza.pl/51,75475,14209937.html?i=4, 2014-12-12.

[342] Bruce Dickinson Fencing (ang.). ultimateclassicrock.com/bruce-dickinson-fencing, 2014-12-12.

[343] Golf (ang.). blabbermouth.net/news/iron-maidens-nicko-mcbrain-talks-to-west-palm-beachs-98-7-the-gater-video/,2014-12-12.

[344] Tennis (ang.). independent.co.uk/arts-entertainment/how-we-met-adrian-smith-and-pat-cash-1201042.html,2014-12-12.

[345] Virtual Team (ang.). pinkbike.com/photo/4127157/,2014-12-12.

[346] WCS (ang.). designermagazine.tripod.com/WorldCupSongs2006.html, 2014-12-12.

[347] Rosslyn Park (ang.). ironmaiden.com/the-park-welcomes-trooper-beer.html, 2014-12-12.

[348] Clash (ang.). clashmusic.com/feature/10-things-you-never-about-iron-maiden, 2014-12-12.

[349] Mutants (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td=928,2014-12-12.

35

[350] Rasmus (ang.). ironmaiden-bg.com/en/imfc-wants-you-to-talk/interview-with-rasmus-from-denmark-17062009.php,2014-12-12.

[351] Maiden Denmark (ang.). books.google.pl/books?id=idCmAwAAQBAJ&pg=PT884&lpg=PT884&dq=rasmus+maiden+denmark&source=bl&ots=r45BaqXBi6&sig=hW-Xs4vUUbYhGkvE1UiVjihuLg4&hl=pl&sa=X&ei=mMqKVMrWOoOvU8GBhOgD&ved=0CFIQ6AEwBw#v=onepage&q=rasmus%20maiden%20denmark&f=false, 2014-12-12.

[352] Mocolo (port.). http://anecdotariodelrock.blogspot.com/2014/03/marcos-motolo-el-pastor-evangelico-fan_6.html,2014-12-12.

[353] 172 Tatuages (port.). g1.globo.com/musica/rock-in-rio/2013/noticia/2013/09/pastor-tem-172-tatuagens-do-iron-maiden-espalhadas-pelo-corpo.htm, 2014-12-12.

[354] IM Brasil (port.). ironmaidenbrasil.com.br, 2014-12-12.

[355] IM666 (port.). ironmaiden666.com.br/, 2014-12-12.

[356] IM Spain (hiszp.). ironmaiden.es, 2014-12-12.

[357] Maiden France (fr.). maidenfrance.fr, 2014-12-12.

[358] Maiden Bulgaria (bułg.). ironmaiden-bg.com, 2014-12-12.

[359] Maiden Fans (ang.). maidenfans.com, 2014-12-12.

[360] SANKTUARIUM FORUM. sanktuariumfc.org/forum,2014-12-12.

[361] SANKTUARIUM FC. sanktuariumfc.org, 2014-12-12.

[362] IM FC (ang.). ironmaiden.com/fanclub, 2014-12-12.

[363] Up The Irons (ang.). urbandictionary.com/define.php?term=up%20the%20irons, 2014-12-12.

[364] Religion (ang.). iron--maiden-is-my-religion.tumblr.com,2014-12-12.

[365] FC FORZA (port.). forzafutbolclub.com, 2014-12-12.

[366] IM SILVA (port.). ironmaiden666.com.br/2014/10/um-cara-chamado-iron-maiden.html#.VIrQKSuG-So,2014-12-12.

[367] The Iron Maidens (ang.). theironmaidens.com, 2014-12-12.

[368] HOM (ang.). hi-onmaiden.com, 2014-12-12.

[369] Powerslaves (ang.). powerslaves.net, 2014-12-12.

[370] UTI (ang.). uptheirons.nl, 2014-12-12.

[371] Iron Maidnem (węg.). ironmaidnem.hu/eng%2002%20band.htm, 2014-12-12.

[372] i wiele innych IMR (cz.). ironmaiden-revival.webnode.cz,2014-12-12.

[373] Fan Zine (port.). ironmaidensanctuaryfanzine.webs.com,2014-12-12.

[374] HCW (ang.). ironmaiden.com/maiden-on-the-charge.html, 2014-12-12.

[375] Bruce Air (ang.). alifewitheddie.blogspot.com/2010/09/bruce-air-t-shirt-design.html, 2014-12-12.

[376] IMOC (ang.). ironmaiden.com/imoc-competition-winner-interviews-nicko--janick.html, 2014-12-12.

[377] Jim fix it (ang.). theguardian.com/music/musicblog/2011/nov/02/jim-fix-it-iron-maiden, 2014-12-12.

[378] 10 things you never know about Iron Maien (ang.). www.clashmusic.com, 2014-11-23.

[379] Zapiski postmodernistyczne. www.fronda.pl, 2014-11-23.

[380] Song Facts (ang.). www.songfacts.com, 2014-11-23.

[381] Nicko McBrain (ang.). rockgod.co.nz, 2014-11-23.

[382] ironmaiden.com: IRON MAIDEN announce new studioalbum 'THE FINAL FRONTIER' and North AmericanTour (ang.). [dostęp 2010-03-04].

17 Linki zewnętrzne• Oficjalna strona zespołu (ang.)

• Kategoria Iron Maiden w katalogu DMOZ (ang.)

36 18 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

18 Text and image sources, contributors, and licenses

18.1 Text• Iron Maiden Source: http://pl.wikipedia.org/wiki/Iron%20Maiden?oldid=41453290 Contributors: Polimerek, Jersz, Blueshade, Jonasz,

Joi, Grzebo, Tawbot, Seldon, Olafbot, Robbot, Qba, Tsca, Cobolt, Selena von Eichendorf, Pottero, LukKot, Tsca.bot, Voytek s, Roo72,Egon, Pimke, Amber, Kirq, Nightspirit, Derbeth, Catz, ABach, Visor, Swordsman, WarX, Joymaster, Stv, Yarl, Krzysiu, Prometheus,ArCgon, Radosław Ziomber, LION, Paweł ze Szczecina, Buldożer, SpiderMum, Wiktoryn, FlaBot, YurikBot, MesserWoland, Klapi, Aj-smen91, Jagger, Eskimbot, Margoz, Qwertyy, MelancholieBot, Krzyyy, Dij Schdzjarvk, Yenidai, Cheetah1212, Dodek, PMG,MalarzBOT,Sir Lothar, PG, Michał Sobkowski, DingirXul, Botev, Wpedzich, Mateusz210, Lolek01, Thijs!bot, Jrmo, Knoss, Kwalasek, Madameart,Rechta, Szczepan1990, JAnDbot, BzBot, WTM, Chilton, G.bot, Glysiak, Bugbot, Zawodnikus, Xett, Aradek, Enjoy, Mszpadel17, Mpfiz,SashatoBot, Stv.bot, Idioma-bot, VolkovBot, TXiKiBoT, Leopold, Maikking, Bukaj, Phoenix94, AlleborgoBot, ImreKiss, Kkingstoun,SieBot, Loveless, Peter1975, Lavep, Pitak, MastiBot, Szczepan.bot, Farmer Jan, Septuater, Ozzykrm, NickyBot, KamikazeBot, Ewa2007,BOTarate, Alexbot, Darkicebot, ClueBot, Ozzykrm666, Kobrabones, Marcingastol, Bulwersator, LaaknorBot, Zabijaka707, Luckas-bot,Ptbotgourou, JacKowski, Nivlheim, AlohaBOT, Tomaslaw, ArthurBot, Wachu95, Mikołka, Cojan, Frater Lucifer, Xqbot, Cynko, Merl-LinkBot, ToBot, MBot, Smergold, RibotBOT, Jckowal, Harry-C, Jee.van.Cleef, TobeBot, DixonDBot, Marek545, Ferrari pila, Ominous,Tar Lócesilion, La Noirceur, Ptjackyll, EmausBot, Madeline 7, Coka7196, Macuk, Groovyx, Mr. Kiwi, Anhate, ChuispastonBot, Mjbmr-bot, FaustPOLSKA, Stanko, Itokyl, StanderTojas, Paweł Ziemian, Kissandra, Dexbot, Człowiek Nienawiści, Himiltruda, Emptywords,Parzydełko, Cyfrowy, Mrówka, TarBot, Addbot, Adamosy, Jórczak, Milosz860, Sliwma, Happy Keys, RALFFPL, Tatooine oraz Anony-mous: 249

18.2 Images• Plik:A_Matter_of_Life_and_Death_Tour.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/A_Matter_of_Life_

and_Death_Tour.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Green Original artist:Mike Goren• Plik:Blaze_Bayley_Eternal_Flame.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Blaze_Bayley_Eternal_Flame.

jpg License: Public domain Contributors: Transferred from en.wikipedia; Transfer was stated to be made by User:Maquesta. Original artist:Original uploader was Andy5190 at en.wikipedia

• Plik:Commons-logo.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg License: Public domain Con-tributors: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightlywarped.) Original artist: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created byReidab.

• Plik:Disambig.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/72/Disambig.svg License: Public domain Contributors:Praca własna. Original Commons upload as Logo Begriffsklärung.png by Baumst on 2005-02-15. Original artist: Stephan Baum (convertedto SVG by different users, see below)

• Plik:Flag_of_England.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/Flag_of_England.svg License: Public domainContributors: Praca własna Original artist: (Vector graphics by Nicholas Shanks)

• Plik:G-STRX_B757-28A_Astraeus(Iron_Maiden)_PMI_10MAY11_(5708213174).jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/G-STRX_B757-28A_Astraeus%28Iron_Maiden%29_PMI_10MAY11_%285708213174%29.jpg License:CC BY-SA 3.0 Contributors: Flickr Original artist: Ken Fielding

• Plik:IRON_MAIDEN_-_Manchester_Apollo_-_1980.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/IRON_MAIDEN_-_Manchester_Apollo_-_1980.jpg License: CC BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: IRON MAIDEN - Manchester Apollo - 1980Original artist: Harry (Howard) Potts

• Plik:IRON_MAIDEN_MAIDEN_ENGLAND_TOUR_2013_SANTIAGO_CHILE.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/82/IRON_MAIDEN_MAIDEN_ENGLAND_TOUR_2013_SANTIAGO_CHILE.jpg License: CC BY-SA 3.0Contributors: Praca własna Original artist: Uptheirons4ever

• Plik:Information_icon.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Information_icon.svg License: Public domainContributors: en:Image:Information icon.svg Original artist: El T

• Plik:IronMaidencollage2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/IronMaidencollage2.jpg License: CC BY-SA 2.0 Contributors:

• File:Steve Harris 521.jpg Original artist: File:Steve Harris 521.jpg: adels• Plik:Iron_Maiden,_olympiastadion,_Helsinki,_8.7.2011_(20).JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/

Iron_Maiden%2C_olympiastadion%2C_Helsinki%2C_8.7.2011_%2820%29.JPG License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własnaOriginal artist:Markus Rantala (Makele-90)

• Plik:Iron_Maiden,_olympiastadion,_Helsinki,_8.7.2011_(7).JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/27/Iron_Maiden%2C_olympiastadion%2C_Helsinki%2C_8.7.2011_%287%29.JPG License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własnaOriginal artist:Markus Rantala (Makele-90)

• Plik:Iron_Maiden_-_Twickenham_London_-_050708.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7c/Iron_Maiden_-_Twickenham_London_-_050708.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden - Twickenham London - 05/07/08Original artist:Mark Freeman

• Plik:Iron_Maiden_-_bass_and_guitars_30nov2006.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/eb/Iron_Maiden_-_bass_and_guitars_30nov2006.jpg License: CC-BY-SA-3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Darz Mol

• Plik:Iron_Maiden_05.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Iron_Maiden_05.jpg License: CC BY 2.0 Con-tributors: http://www.flickr.com/photos/fcatalina/2910584136/in/faves-46355917@N04/ Original artist: Fernando Catalina Landa

• Plik:Iron_Maiden_125.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Iron_Maiden_125.jpg License: CC BY-SA3.0 Contributors: Praca własna Original artist: De-fexxx666

18.3 Content license 37

• Plik:Iron_Maiden_2014_in_Poznań_HDR.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Iron_Maiden_2014_in_Pozna%C5%84_HDR.jpg License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Klapi

• Plik:Iron_Maiden_47f_b.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Iron_Maiden_47f_b.jpg License: CC BY2.0 Contributors: http://www.flickr.com/photos/grut/2541272640/in/faves-46355917@N04/ Original artist: Anne Varak

• Plik:Iron_Maiden_Airport_Costa_Rica2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Iron_Maiden_Airport_Costa_Rica2.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Airport Costa Rica Original artist: adels

• Plik:Iron_Maiden_Janick_Gers.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/48/Iron_Maiden_Janick_Gers.jpg Li-cense: CC BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden @ Bluesfest July 6 2010 Original artist: Scott Penner

• Plik:Iron_Maiden_London_2013.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Iron_Maiden_London_2013.jpgLicense: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Original artist: wonker

• Plik:Iron_Maiden_in_Bercy_2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/Iron_Maiden_in_Bercy_2.jpg Li-cense: GFDL Contributors: Praca własna Original artist:Metalheart

• Plik:Iron_Maiden_in_San_Sebastian.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Iron_Maiden_in_San_Sebastian.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Original artist: Fernando Catalina Landa

• Plik:Leganés-Iron_Maiden_(1999).jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7d/Legan%C3%A9s-Iron_Maiden_%281999%29.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Leganés-Iron Maiden (1999) Original artist: Alberto Carrasco Casado

• Plik:Neutral_panda.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Neutral_panda.svg License: Public domain Con-tributors: Praca własna Original artist:

• pl.wiki: Karol007• Plik:Sonisphere_Pori_2010.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Sonisphere_Pori_2010.jpg License:

GFDL Contributors: Praca własna Original artist: Bubamara• Plik:Steve_Harris_football.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/Steve_Harris_football.jpg License: CC

BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: IMG_1808.JPG Original artist: John Griffiths• Plik:The_Iron_Maidens.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/The_Iron_Maidens.jpg License:CCBY-SA

3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Phantom91406• Plik:Trooper_beer.1.JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Trooper_beer.1.JPG License: CC0 Contribu-tors: Praca własna Original artist: LeeKeoma

• Plik:Wikiquote-logo.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikiquote-logo.svg License: Public domainCon-tributors: ? Original artist: ?

18.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0