inxenye 1 - western capeulwazi jikelele 1.1 ukungeniswa kwengxelo yonyaka kwigunyabantu elilawulayo...
TRANSCRIPT
ISebe lezoLimo leNtshona KoloniPrivate Bag X1Elsenburg7607Umnxeba: (021) 808 5111Ifeksi: (021) 808 5120
Akukho nxalenye yolu papasho emeleukuveliswa kwakhona, igcinwe kumatshini,okanye idluliselwe nangeyiphina indlela okanyenangoluphina uhlobo, ngesixhobo sombane,ngokuyifotokopa, ngokuyishicilela, okanyengenye indlela, ngaphandle kwemvumelwanoebhaliweyo yoselungelweni lokushicilela.
Onke amalungelo agciniwe.© Oselungelweni lokushicilela:liSebe lezoLimo leNtshona KoloniISBN: 978-0-620-41955-0
INXENYE 1
INXENYE 2
INXENYE 3
INXENYE 4
INXENYE 5
ULWAZI NGOKUBANZI 2
ISAKHONO SENKQUBO 12
INGXELO YEKOMITI YEZOBALO 54
INGXELO ZEZIMINLI EZIPHICOTHIWEYO 57
ULAWULO IWECANDELO IWEZABASEBENZI 118
2
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ULWAZI JIKELELE
1.1 Ukungeniswa kwengxelo yonyaka kwigunyabantu elilawulayo
Ndinenyhweba yokungenisa iNgxelo yoNyaka ka-2007/2008 yeNtshona Koloni: ISebe lezoLimo ngokoMthetho woLawulo lweeMali zoLuntu ka-1999 (Public Finance Management Act, 1999).
Nksz JS IsaacsIgosa lobhalo-mal
Umhla: 31 July 2008
1.2 Ingabula-zigcawu yintloko yeziko
Ngo-2007/08 iphondo liye lahlaselwa zizikhukula kabini (e-West Coast nase-Edeni), isiganeko esinye sokuwa kweqabaka (kwi-Winelands) nesinye sesichotho (ePiketberg) ngaphandle kwembalela egqubayo kuMbindi Kharu kunye nezikhukula zango-2006 e-Edeni kunye nomonakalo obangelwe sisichotho eHaarlem.
Ukumiselwa kommandla wentlekele okusekelwe kwizikhukula zango-2006 e-Edeni nakuMbindi Kharu kwaba nefuthe elivakalayo kwiziphumo ze Nkqubo: ULawulo lweMithombo oluHleli luQhuba, njengoko iinjongo ezazicwangcisiwe kunye namaxesha ezazicwangciselwe ukuba ziphunyezwe ngawo kwanyanzeleka ukuba zihlenga-hlengiswe ukuze kugqalwe ekuqosheliseni uphando, kuqinisekiso lomonakalo wezikhukula kwiifama ezingama-550, uyilo nomiselo lwemisebenzi yokulwa intlekele koomasipala benqila ababini. Isichotho saseHaarlem kunye nenkqubo yoncedo kwintlekele yembalela yaseMbindi Kharu zathi zandisa umthwalo kwinani elinqongopheleyo labasebenzi bezobugcisa.Iyonke intlawulo eyenziwayo ngezi nkqubo zoncedo kwintlekele yaba ngama-35 ezigidi zeerandi.
Inkqubo: ULawulo lweMithombo oluHleli luQhuba iphantsi koxinzelelo lokuba iveze iziqhamo, ngenani labasebenzi bezobugcisa elinqongopheleyo, kwiinkonzo zobunjineli, ngokubhekisele kusetyenziso ngempumelelo lwamanzi kwakunye nophuhliso lweziseko, ulawulo lwamadlelo ukuthintela ukutyiswa kwemfuyo ngokugqithisileyo kuwo, uthintelo longcoliseko lwemithombo yamanzi kunye namanzi aqukuqela ephuma kumasimi ankcenkceshwe ngokugqithisileyo kwakunye neendlela zolawulo lokungcola kwezilwanyana.
Kambe, amafama asakhasayo kunye noluntu lwasemaphandleni lwaba ngabaxhamli kwiiprojekthi ezingamashumi amabini anethoba zeziseko zezolimo ezadla ukuya kutsho kwimali eli-10.7 lezigidi zeerandi. Ezi projekthi zazisukela kumadama okugcina amanzi onkcenkcesho, umsebenzi wokulungiswa kwamadama onkcenkcesho, iinkqubo zonkcenkcesho, ukufaka imibhobho endaweni yomhlaba owenziwe waziifolo, ukuphucula ifama, ubiyelo, iindawo zokusela zemfuyo, iiprojekthi zokwakha iindawo ezivalekileyo zokugcina izilwanyana kunye neeprojekthi zophuculo lweefama.
Ngohlahlo-lwabiwo-mali oluncinane nangobambiswano nabanini-mhlaba iiprojekthi zoNonophelo loMhlaba (LandCare) zadala ama-38 850 eentsuku zengqesho kubantu abebengaphangeli ngo-2007/08 ngokugeca izityalo ezingezo zomthonyama ezinabayo. Ezi ntshukumo zavulela imithombo ukuba iqukuqele kwakhona, nto leyo eya khokelela ekuqukuqeleni kwemijelo nemilambo, kwaye ngamanzi awongezelekileyo afumanekayo nangesithuba esadalwa lugeco, izityalo zomthonyama zahluma kwakhona. Iziphumo zezi projekthi zenza igalelo ekugcinweni kobomi bezinto eziphilwayo ezahlukeneyo zephondo kwaye maxa wambi zenza igalelo kwimveliso yezolimo eyandileyo. Ngaphezu koko, abantu abatsha abangama-3 913 bathi banxulunyaniswa neenqobo zoNonophelo loMhlaba kunye ngokuthi bazimase iinkampu kwiindawo ezahlukeneyo zephondo. Iprojekthi engumhlahla-ndlela yokuqikelela impumelelo yezityalo ezithile ekusebenziseni amanzi (iikhilogramu zesityalo ezivelisiweyo ngomlinganiselo we-cubic metre yamanzi) eDe Doorns, Vostile naseFranschoek – imimandla yasePere sele
INXENYE 1
3
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
iqukunjelwe ngentsebenziswano ne-CSIR kunye ne-WaterWatch yaseNetherlands. Oku kuyazibula ukwenzeka kwilizwe lethu kwaye kubonelele ngeziphumo ezithembekileyo xa kuthelekiswa nolwazi oluqokelelwe ngqo kwiindawo apho umsebenzi uqhubeka khona kule minyaka mithandathu idlulileyo. Le nkqubo ibonelela ngendlela engabiziyo nethembakeleyo yokuhlola impumelelo yokusetyenziswa kwamanzi onkcenkcesho kwaye iya kusetyenziswa ukubonelela ngesikhokelo nenkuthazo kumafama ankcenkceshayo ukuze andise impumelelo yawo yokusebenzisa amanzi. Le projekthi iya kunatyiselwa kummandla weSandveld ngo-2008/09 ukuphonononga impumelelo yabo ekusebenziseni amanzi kwanefuthe lokulima iitapile neti i-rooibos kubomi bezityalo nezilwanyana ezahlukileyo kulo mmandla. Inkxaso-mali ehlangeneyo yale projekthi ivele kwiSebe leMicimbi yaManzi naMahlathi, iCape Action for the People and the Environment (CAPE), iSebe leMicimbi yezeNdalo noPhuhliso loCwangciso mhlawumbi nakwiPatatoes South Africa.
Ukwanda kwezicelo ekufanele ziphononongelwe ukwahlulwa kwanokucandwa ngokutsha komhlaba ze emva koko kwenziwe iziphakamiso kwabasemagunyeni abachaphazelekayo, oko kusenziwa kwixesha elishokoxekileyo lokuvakaliswa kwezimvo eliqingqwe kwimithetho echaphazelekayo, kubeka umthwalo onzima emagxeni eqela labasebenzi elishokoxekileyo lona kuqala. Ngamakhulu alithoba anamashumi amathathu anesithathu (933) ezicelo ezithe zashukuxwa ku-2007/08.
INkqubo: INkxaso noPhuhliso lwaMafama yamilisela iiprojekthi ze-CASP ezili-167 apho ezingama-60 kuzo zibe yinxalenye yeeprojekthi eziyintlanganisela kunyaka oqwalaselwayo. Ngama-52 eeprojekthi zizonke ezathi zaqhagamshelaniswa ngqo nenkqubo yohlengahlengiso lomhlaba nalapho kwaxhamla abantu abangama-5 390. Kwimimandla ephawulelwe uphuhliso phantsi kweNkqubo eHlangeneyo yoPhuhliso lwaMaphandle oluHlala luQhuba iiprojekthi ezili-19 zathi zamiliselwa kanti kwimimandla ephawulelwe uphuhliso phantsi kweNkqubo yoHlaziyo lweMimandla yeeDolophu kwamiliselwa iiprojekthi ezisibhozo (8).
Ucwangciso lweeprojekthi zika-2008/09 lwaqukunjelwa ngexesha ngokwemimiselo elawula isibonelelo iconditional grant. Zonke iingxelo zekota zangeniswa kwiSebe lezoLimo likazwelonke ngokwemimiselo yoMthetho wolwAbiwo lweeMali zeRhafu, iDivision of Revenue Act.
IOfisi yoHlengahlengiso loMhlaba yePhondo kunye neSebe lezoLimo lePhondo ziye zalandela indlela yokusebenzisa iQela loLawulo lweProjekthi ukuphucula ucwangciso kubanjiswene kunye nenkxaso kwiiprojekthi zohlengahlengiso lomhlaba. Ukuphehlelelwa kweSicwangciso sobuChule soHlaliso loLuntu noMiliselo lweNkxaso kuye kwagxininisa imfuneko yonikezelo lweenkonzo ngokuhlangeneyo kwaye ekugqibeleni kukhokelela kuphuhliso lwezikhokelo zomiliselo lwenkxaso ezinxulumene neNtshona Koloni ncakasana eziya kuqukunjelwa kunyaka-mali olandelayo (ka-2008/09).
Ubonelelo ngenkxaso karhulumente ebanzi kubaxhamli benkqubo yohlengahlengiso lomhlaba kusengumngeni, kambe i-LARP eyavunywa yi-ITCAL (Integrated Technical Committee on Agriculture and Land Affairs) ngoFebhuwari ku-2008 idale iqonga lothetha-thethwano olube yimpumelelo phakathi kweSebe leMicimbi yeMihlaba kunye neSebe lezoLimo lePhondo ukuze asebenze ejolise ekutyikityeni isiBhambatho sokuQondana (Memorandum of Understanding) phakathi kwala maSebe mabini.
Kwilinge layo lokuphumeza iNjongo yoPhuhliso yoku-1 yeNkulungwane (Millenium Development Goal 1 (MDG 1), inkqubo yoPhuhliso lweNkxaso kuMafama iye yaququzelela uSuku lweHlabathi loKutya lwePhondo ukukhuthaza ukuqatshelwa kwemiba yentlupheko, indlala nokungondleki luluntu. USuku lweHlabathi loKutya lwabhiyozelwa ngomhla we-12 kuOktobha 2007 eMurraysburg nolwathamsanqeliswa bubukho bukaMphathiswa uDowry owenza intetho yokuvula. Kulo msitho iSebe labonelela ngezixhobo zokuqalisa umsebenzi ezikuhlobo lweenkukhu zemveli kwimizi engama-41 eMurraysburg.
Le Nkqubo yenza ngcono kunenjongo ebizibekele yona yokwandisa iiprojekthi zoKhuseleko loKutya ngama-20 ekhulwini ngo-2007/08. Le nkqubo izise iiprojekthi ezingama-94 zizonke xa kuthelekiswa neeprojekthi ezingama-73 ezimiliselwe ngo-2006/07, nto leyo ethethe uchatha wama-28 ekhulwini.
ISebe lizinikele ekubambeni iintambo kwiinzame zokuncothula neengcambu ingxubakaxaka yosetyenziso gwenxa lwezinto ezinxilisa ingqondo, ngakumbi usetyenziso gwenxa lotywala, kwicandelo lezolimo phakathi koluntu olungabasebenzi basezifama. Ngo-2007 iSebe labiza inkomfa yabathathi-nxaxheba abohlukeneyo eyaba yimbali eyabizwa ngokuba yi-NKOMFA ENGOSETYENZISO GWENXA LOTYWALA NGABASEBENZI BASEZIFAMA ENTSHONA KOLONI njengesiseko sokuphuhlisa iSicwangciso sokuLwa iziYobisi. Esi sicwangciso saqukunjelwa ekupheleni konyaka-mali kwaye siya kumiliselwa ngonyaka-mali ka-2008/09 ngohlahlo-lwabiwo-mali lwama-R200, 000-00.
INtshona Koloni yabuya yehlelwa linani elixhomileyo leziganeko zokugxothwa kwabasebenzi basezifama ngeli xesha lenkcazo.
4
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Enye yeenjongo ezingundoqo zeSebe elijonge ukuziphumeza kukudala iprojekthi yokuqala inkqubo yokuxhobisa ngezakhono ngokutsha abangaphangeliyo kunye nabasebenzi basezifama abakhutshelwe ngaphandle kweefama, nto leyo ehambisana nesicwangciso sobuchule seKapa eliHlumayo. Ngokubhekisele koku iSebe liye laqukumbela isivumelwano sobambiswano ne-Graham Beck Wines ngokwemimiselo yeziko loqeqesho iGraham and Rhona Beck Skill Training Centre elakhiwa kummandla kaMasipala iBreede River Winelands nelixabisa i-18 lezigidi zeerandi. Inkxaso-mali esisixa esingama-R450 000-00 siye sabelwa le projekthi kunyaka-mali ka-2008/09.
INkqutyana: UPhuhliso lwaBasebenzi baseziFama yaxhasa ngezimali iiprojekthi ezili-17 ngeendleko ze-2,9 yezigidi zeerandi. Umgqaliso wezi projekthi ubukhulu becala wawukuqeqesho nophuhliso lwezakhono olwenziwa yimibutho eyahlukeneyo engekho phantsi kukarhulumente, ii-NGO, ebandakanya: iWomen on Farms, FASfacts, Water Wise, Rudnet, Cape Women’s Forum kunye neChristian Lecture Fund, xa ndingachaza ezimbalwa nje kuyo.
Le nkqutyana yabuya yaxhasa ngezimali abasebenzi abalishumi beefama zewayini kunye namagumbi angaphantsi komhlaba okugcina iwayini ukuze bafumane iidiploma ekwenzeni iwayini kwi-CFPPA (Centre De Formation Professionnelle Et De Promotion Agricole) eBurgundy, eFransi. Olu qeqesho lwaba yinxalenye lwenkqubo yotshintshiselwano iThuthukile Skweyiya Western Cape-Burgundy Wine Exchange Programme phakathi kweNtshona Koloni neBhunga leNqila laseBurgundy.
Inkqubo yoPhuhliso lwaBasebenzi baseziFama yaqesha abasebenzi abangama-33 abatsha kwiindawo ezahlukeneyo kwiphondo jikelele ukuphucula ukuhanjiswa kweenkonzo.
INkqubo: IiNkonzo zeMfuyo ubukhulu becala yinkqubo yokulawula, kwaye ngolo hlobo idlala indima enkulu ekumiselweni nasekugcinweni kwemigangatho yezinto ezithunyelwa kwamanye amazwe nekhokelela kuhlumo lwezoqoqosho nophuhliso kwiPhondo.
Ngokombono wayo: IZilwanyana eziseMpilweni, uKutya okuneMpilo, naBantu abaseMpilweni, iinkqutyana ezine zeNkqubo: IiNkonzo zeMfuyo zanonophela impilo yemihlambi yephondo ukuqinisekisa ukufumaneka kokutya kubantu baseNtshona Koloni kwanokuhlumisa uqoqosho lwecandelo lwamafama emfuyo. Ezi ziphumo zongeza kugcino lwesimo sezentlalo nesoqoqosho sommandla we”platteland” ngokuthi kudalwe amathuba kwaye kuphuculwe umgangatho wabasebenzi basezifama.
Uphononongo olucwangcisiweyo olubanzi olwaqhutywa ngamagosa emfuyo esebenzisana namacandelo oshishino achaphazelekayo, lwakhokelela ekubuyiselweni kwenkqubo yokuthunyelwa kweenciniba nazo zonke iintlobo zeenkukhu kumazwe angaphandle ngamahlakani ethu ezorhwebo, nto leyo ebonakalisa isimo esihle elikuso eli candelo ehlabathini. Ukuthunyelwa kwamahashe kumazwe angaphandle nako kwaba nakho ukuqhuba ngenxa yokulawulwa ngempumelelo kwemimandla yolawulo yesifo samahashe saseAfrika.
Ukuqinisekisa ukuba amandla ale Nkqubo okupopola izifo ahambelana nomgangatho wehlabathi, kuye kwamiselwa inkqubo ebonelela ngamandla okuqhuba iinkqubo ze-Polymerase Chain Reaction (PCR) kwiLabhoratri yeMfuyo yePhondo. Okwakaloku nje iinkqubo ze-PCR zokubhaqa iintlobo zeMfuxa yeeNtaka ekuLunyukisiweyo ngazo zinakho ukuqhutywa.
Uphuhliso lwabantu ngabanye kusetyenziswa uqeqesho luthathwa njengolubalulekileyo kwiNkqubo: IiNkonzo zeMfuyo. Ngonyaka wengxelo umsebenzi kwiLabhoratri yeMfuyo yePhondo uqukumbele izifundo zakhe zesidanga se-M.Sc (Microbiology) ngexa abanye abasebenzi ababini bebhalisele izifundo zasemva kwesidanga sokuqala kwiCandelo lezeNzululwazi yeMfuyo. Kubantu abakwizithuba ezikumanqanaba asezantsi omnye kubo uqukumbele ibanga u-Grade12 ngexa omnye efundela ibanga u-Grade 10.
Iinkonzo zasimahla zononophelo olusisiseko lwempilo yezilwanyana kuyabonelelwa ngazo ziiNkonzo zeMfuyo kwiindawo ezahlukeneyo (kwimimandla yasezidolophini neyasemaphandleni) kumafama asakhasayo nakubanini-zilwanyana eziziintandane ababefudula behlelelekile. Aba bantu abangenamandla okuhlawulela ezi nkonzo bathi rhoqo besoloko besemngciphekweni omkhudlwana wokosulelwa zizifo zezilwanyana, ubukhulu becala ezibangelwa kukutya okungayi egazini neemeko zempilo ezingekho sempilweni. Baxhomekeke kwiSebe ukuze bafumane iingcebiso, ulwazi, ukubonelelwa ngobugcisa obunxulumene nemfuyo kunye noncedo ngeenkqubo ezisisiseko ezifana nogonyo, ukubulala iintshulube, ukulawula amakhalane kunye nonyango lwamanxeba nezifo eziqhelekileyo zezilwanyana. Njengomzekelo, izinja kunye neekati ezingama-43 711 zathi zagonyelwa isifo soMgada kwaye ezingama-20 878 zaye zatyiswa iyeza lokubulala iintshulube kwimimandla eyahlukeneyo yeeLokishi zaseKapa.
Ngaphezulu, amahashe atsala iinqwelo angama-297 abathengisi nabaqokeleli besinyithi abahlelelekileyo abazinze kwiiLokishi zaseKapa afakelwa uphawu lobugcisa ukunceda ekuphawuleni izilwanyana ngazinye nasekuwagonyeleni iMfuxa yaMahashe.
5
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Kwakhona iSebe lasingatha iindleko ezipheleleyo zezi ntshukumo. Ebutsheni bonyaka ka-2007, iiNkonzo zeMfuyo zabuye zenza igalelo zamathamo angama-500 eyeza lokugonyela isifo samahashe saseAfrika kwakunye namathamo angama-500 eyeza i-anthelminthic kwi-Cart Horse Protection Association.
INkqubo: IiNkonzo zeMfuyo yaqhuba uhlolo nophengululo rhoqo kuzo zonke izilarha zokuxhelela ezingama-82 kwiphondo. Oku kwenza igalelo kwimpilo entle yabathengi kuwo onke amanqanaba ezentlalo nezoqoqosho, ngakumbi abo amajoni abo omzimba abuthathaka. Akukho zifo ezinxulumene nenyama zisekutyeni ezithe zachazwa kwiPhondo ngeli xesha lengxelo. INkqubo yabuya yaqhubela phambili neNkqubo yayo yokuQatshelwa kokuKhuseleka koKutya, ejoliswe kwimimandla elambathayo ngokubhekisele kwizixhobo apho inyama exhelwe ngokungekho sesikweni (engahlolwanga) isafumaneka lula kwaye ibangela umngcipheko wengozi kwabayityayo.
Uhlolo, ukukhutshwa kweziqinisekiso zophononongo nezokuthunyelwa kwemveliso kwamanye amazwe kwaqhuba kumaziko ePhondo ali-118 athumela imveliso ngaphandle avunyiweyo, ngokwenjenjalo egcina indlela yokufikelela kwiimarike zehlabathi zivulekile kwaye esenza igalelo kuhlumo lwezentlalo nelozoqoqosho kwiPhondo.
INkqubo: UBugcisa, uPhando noPhuhliso yaphumeza igunya layo lokuqhuba uphando ngokuthi iqhube iiprojekthi zophando ezili-191 kumaziko ophando amathathu kwiifama ezisixhenxe zophando.
Ukuqinisekisa ukuba amashishini ezolimo abantu ngabanye aqhuba kakuhle, kwaye apho kunokwenzeka aqhube ngokulinganayo njengeqela, inkqubo yekhompyuta iSimFini iye yamiliselwa kwiiprojekthi ezintlanu okanye kumaqela amahlanu amafama asakhasayo. Lo nyaka-mali ubuye wabona kuphunyezwa umba ophambili womgaqo-nkqubo onxulumene noBonelelo lwababeVinjwe aMathuba ngaPhambili kwezoLimo, i-AgriBEE, kunye neCandelo loTyalo-mali kuMashishini oLimo (i-AgriBusiness Le Nkqubo yayidlala indima ephambili njengelungu le-National Agricultural Research Forum (NARF) kwaye iye yaqinisekisa indima yamaphondo yokuqhuba uphando kwiSicwangciso soBuchule seSizwe soPhando noPhuhliso kwezoLimo esaphunyezwa ekuza kupheleni kuka-2007. Ngaphezulu, amasebeephondo ngoku aya kuthabatha inxaxheba kwinkqubo yokuqingqa imiba yophando ephambili kwinqanaba likazwelonke.
ISicwangciso soBuchule soGuquko kwiMozulu kunye neSicwangciso seNkqubo seNtshona Koloni saqukunjelwa ngenyanga kaJuni apho iSebe leMicimbi yeNdalo noCwangciso loPhuhliso ilisebe elikhokelayo. Njengenxalenye yeenzame zalo zokuzilungiselela nokutyekela kuguquko lwemozulu kwicandelo lezolimo, kwayilwa iwebhusayithi yiNkqubo yezoBugcisa, uPhando noPhuhliso njengenxalenye yesicwangciso senkqubo seSebe soguquko kwimozulu. Le webhusayithi ayazisi nje umfundi ngeenzame zeSebe ngokubhekisele kulo mba nje kuphela, koko ikwabonelela ngezona ngxelo zibalulekileyo ezisuka kwiKomiti yePhondo yeeNguquko kwiMozulu.
Ukwazisa ulutsha ngamathuba engqesho kwezolimo kuyinxalenye yeenjongo zonyaka zeNkqubo zophuhliso lwabasebenzi. Iintsuku ezintathu zesikolo, ezaququzelelwa liZiko leeMveliso zeZilwanyana, zazisa e-Elsenburg ngaphezu kwabafundi bamabanga asezantsi abali-1 500 ababesuka kwizikolo ezazifudula zihlelelekile zababonisa imiba eyahlukileyo yezolimo.
INkqubo: UBugcisa, uPhando noPhuhliso izuze le mpumelelo ilandelayo yaze yafumana namawonga aliqela ngalo nyaka wengxelo:
• Iincwadi ezishicilelweyo ezilishumi elinesithathu (13) zezenzululwazi, iincwadi ezishicilelweyo ezingagqibelelanga kwezobunzululwazi ezithandwayo ezili-108, amaphepha enkongolo angama-24 kunye neepowusta kwiinkomfa zesizwe nezehlabathi, amaxwebhu aqulathe ulwazi ali-16 kunye nezifundo zokuhlohla ezingama-72 ezaqhutywa ngeentsuku zamafama kunye neentsuku zolwazi.• Kwaququzelelwa iintsuku ezi-6 zolwazi.• Kwaqukunjelwa icwecwana lokubukelwa, i-DVD, emalunga nefama yophando eThsworeni kwaye lelokuqala kuluhlu lwamacwecwe okubukelwa angeefama zophando zeSebe.• Ifandesi yesithathu yeenciniba yabanjwa kwifama yophando yaseThsworeni kwaye kwathengiswa zonke iintaka ezizalayo elikhethekileyo ngemfuzo.• Umphandi ngeemveliso zobisi okhethekileyo ovela kwi-Institute for Animal Production wanyulwa njengeNjingalwazi ePhum’ izandla kwiSebe leNzululwazi yeZilwanyana kwiDyunivesiti yaseStellenbosch.• Umphandi okhethekileyo (kwaneNjingalwazi ePhum’ izandla) ovela kwi-Institute for Animal Production wafumana iMbasa yeSilivere kwi-South African Society for Animal Sciences ngengqibelelo eqhubayo kwicala lophando ngesondlo kwaneenkqubo zokondla.• Umphandi okhethekileyo ovela kwi-Institute for Animal Production wafumana iWonga likaSolimo woNyaka kwigatya
6
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
leNtshona Koloni le-SA Agricultural Writers’ Association ngomsebenzi wakhe ovul’ indlela kwinkqubo yokutyala izityalo uzitshintsha-tshintsha eMzantsi Koloni nakwi-Swartland.• Igcisa lophando eliphuma kwi-Institute for Plant Production lafumana iwonga ngeMpumelelo eBalaseleyo kwi-Protein Research Foundation, elinye lamaziko kushishino elixhasa ngezimali iinzame zophando zeSebe. Oku kokokuqala ukuba umntu wezobugcisa weSebe ibe nguye ofumana eli wonga.• Umhlambi weegusha onoboya obucekethekileyo okwifama yophando yaseTygerhoek wachongwa njengophume phambili kwiPhondo ngokubhekisele kwixabiso loboya elizuziweyo• Umhlambi wophando ngeemveliso zobisi okwifama yophando yaseOuteniqua wazuza iwonga njengowona mhlambi ungcono ngokwemfuzo eMzantsi Afrika – ingunyaka wesibini ukuba lo mhlambi uthiwe jize ngeli wonga. Inkokeli yeli qela lophando, ekwangumphandi okhethekileyo ngeemveliso zobisi, wachongwa ukuba abe ngumgwebi kukhuphiswano lweFama yeeMveliso zoBisi ePhambili eNtshona Koloni.
Njengoko kuchaziwe kunyaka-mali ka-2006/07, isebe laqhuba ngomsebenzi walo ongundoqo: “wokuphuhlisa nokudala ukufikeleleka kwemarike neenkonzo zemarike kumafama asakhasayo ngokuthi lisebenzise amathuba ophando nokuququzelela indlela yokufikelela kwiimarike zommandla, ezesizwe nezamazwe ngamazwe”. Impumelelo eqaqambileyo phantsi kwalo msebenzi ungundoqo ngama-28 amafama asakhasayo okanye iqela lamafama athe anxulunyaniswa neemarike zommandla. Kwakhona, isebe lincede amafama asakhasayo ali-10 ukuze abe nokuzibonakalisa kwimarike yamazwe ngamazwe, asebenzisane neearhente kwanabathengisi nabathengi kwanokuthetha-thethana ngezivumelwano zokuthumela iimveliso kumazwe angaphandle. Amazwe atyelelwayo abandakanya iLandani, iJamani neNetherlands. Koku, amaphulo obambiswano kunye okanye intsebenziswano yabonakala ixabisekile ekusetyenzisweni ngempumelelo kwemithombo enqabileyo, ekuvaleni izikhewu nasekunabiseni ukufikeleleka kweenkonzo kumafama. Investment Unit) ukuze lisekwe kunyaka-mali ka-2009/10 ukuze icandelo lotyalo-mali lona limiselwe kwa-Wesgro. Ukuze naliphi na iziko okanye umbutho ube nokucwangcisa ngendlela, ulwazi olugciniweyo olukumgangatho ophezulu kunye okanye ulwazi olusisiseko ngundoqo. Ngenxa yoko, uvimba wolwazi olugciniweyo olungamafama asakhasayo eNtshona Koloni uye waphuhliswa kwaye uyandiswa ze ugcinwe kakuhle rhoqo. Oovimba bolwazi olugciniweyo ngamaxabiso eefama kunye namaxabiso eentlobo zezilwanyana zasendle nabo bamiselwa kwaye bagcinwa besemgangathweni rhoqo ngeveki. Kuye kwaqulunqwa uvimba wolwazi olugciniweyo ngeenqila zasemaphandleni eNtshona Koloni kwaye luya kwenza lula indlela yokufikelela kulwazi olugciniweyo lwemimandla yasemaphandleni lwakutsha nje.
Uhlobo lwewayini oluphuhliswe ngonyaka-mali ka-2006/07 ngentsebenziswano ne-Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) luye lwaphuculwa kulo nyaka wengxelo. Iziphumo zokulindelekileyo kwixesha elizayo zaye zabandakanywa kuxwebhu olusiSiseko lwe-BFAP, olwa phehlelelwa ngoJuni ku-2007. Ingxelo yophando yoshishino lwerhasi esisihloko sayo sithi, “Ukuba nengeniso kwanokukwazi ukukhuphisana koshishino lwerhasi eMzantsi Afrika” yaqukunjelwa ngo-Apreli ku-2007. Kwakhona, kwaphuhliswa isikali sokutyaliweyo nokuvelisiweyo njengempendulo kwisicelo esavela kwi-Levy Econonics Institute kwiKholeji iBard eMerika. Ngaphezulu, uhlobo lomdiliya ongagqibelelanga ncam loShishino lwaseMzantsi Afrika loMdiliya waseTafileni lwaphuhliswa kwaye lugqityiwe.
Phakathi kwamabalengwe ale Nkqubo: UQoqosho lwezoLimo kulo nyaka wengxelo kubandakanywa:
Amanqaku alishumi elinanye (11) ezenzululwazi/ahliwe amahlongwane ngamahlakaniIwonga eliphezulu ngephepha lenkomfa eliphume phambili kunye nendawo yesibini ngeyona powusta ibalaseleyo yeNkomfa ye-Agricultural Economics Association of South AfricaIingxelo/amanqaku athandwayo ali-161Izifundo ezibhalisiweyo ze-MSc ezisi-7 (ezithathu ngaphantsi kweNkqubo yaBantu abaTsha kuMsebenzi oFundelweyo)Izifundo ezibhalisiweyo ze-PhD ezi-3Iindibano zocweyo ezin-5 (ezin-3 kuzo ezingoBonelelo lwababeVinjwe aMathuba ngaPhambili kwezoLimo, i-AgriBEE, enye engeeMpawu zoMhlaba (Geographical Indications) nenye engeMAFISA)Inkqubo enye kamabonakude emfutshane engenkxaso yokuzithengisa elungiselelwe amafama asakhasayo eveliselwe iinkqubo zikamabonakude iAgriTV ne Ulimo kunye nencoko kunomathotholo engoBonelelo lwababeVinjwe aMathuba ngaPhambili kwezoLimo, i-AgriBEE, elungiselelwe isikhululo sikanomathotholo i-Cape Talk.
Imfuno emandla yoqeqesho nophuhliso lwezakhono kolu shishino iye yaqhuba kulo nyaka udlulayo, nto leyo ekhokelele kwimfuneko eqhubayo yokuba kwandiswe iNkqubo: UQeqesho kwezoLimo oluHleliweyo. Ukukhula kombutho kunye nokwanda kwamanani abafundi kwakhokelela kuhlengahlengiso lweNkqubo, ngokuthi kwangezwe iNkqutyana: UQinisekiso loMgangatho ze kwandiswe izithuba zokufundisa.
7
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
I-Cape Institute for Agricultural Training yaqhuba ibonelela abasebenzisi beenkonzo zeSebe kunye nabo basengaba ngabo ngenkqubo yoqeqesho nophuhliso lwezakhono enabileyo. Abafundi abangamakhulu amane anamashumi amabini anesibini (422), nabangama-37 ekhulwini kubo abasuka kumaqela ayefudula ehlelelekile, babhalisa ekuqaleni konyaka wokufunda kwiMfundo ePhakamileyo kwezi nkqubo zilandelayo: Izifundo ze-B.Agric zeminyaka emithathu (ngama-316), izifundo zeDiploma kwezoLimo zeminyaka emithathu (ngama-26), iSiqinisekiso seMfundo ePhakamileyo seminyaka emibini (ngama-76) kunye neSiqinisekiso kwiZifundo zeMidlalo yokuQabela amaHashe (aba-6). Eli nani lilandelayo labafundi lathweswa izidanga ekupheleni konyaka ka-2007: Izifundo i-B.Agric li-124, iDiploma bangama-35 kanti abeSiqinisekiso seNqanaba eliPhezulu babe si-8.
Inkqutyana: IMfundo yokuZiqhuba noQeqesho yaqhuba ibonelela ngoqeqesho kuphuhliso lwezakhono ubukhulu becala kubasebenzi basezifama nakumafama asakhasayo. Amaziko amane oqeqesho asasaziweyo akhiwe kule minyaka mine idlulayo, ngoku asebenza ngokupheleleyo. Inani lamanyathelo ongenelelo anxulumene noqeqesho kuyabonelelwa ngawo kuwo onke amaziko kwaye abonakala efanelekile ukuzisa uqeqesho eluntwini ngokwezikhokelo zeBatho Pele. Uqeqesho olujolise kwizakhono lwalukuhlobo lwezifundo zexesha elifutshane kwaye kwabonelelwa ngalo kubafundi abangama-2 800. Inkqubo yofundelo-msebenzi yandiswa ngendlela ebonakalayo. Abafundi abalikhulu elinamashumi asixhenxe (170) babhalisa kwinkqubo yofundelo-msebenzi ngonyaka ka-2007/08. Iziqinisekiso zikazwelonke zanikezelwa kubafundi benkqubo yofundelo-msebenzi abangama-78 abaphumelela izifundo zabo nge-NQF kumanqanaba 1 ukuya kutsho kwelesi-4 kumbhiyozo wothweso-zidanga owawubanjwe ngoDisemba ku-2007.
Ubudlelwane bentsebenziswano obugqibeleleyo nawo onke amaziko oqeqesho kwezolimo kwinqanaba lommandla nelesizwe kunye nathile kwelamazwe ngamazwe bagcinwa buqhuba. I-Cape Institute for Agricultural Training isathatyathwa njengomzekelo wengqibelelo kuqeqesho kwezolimo kweli lizwe, kwaye inani elivakalayo leeKholeji namaphondo akopa umzekelo osetyenziswa kwiPhondo leNtshona Koloni. Isivumelwano sentsebenziswano neDyunivesiti yaseStellenbosch sisaqhuba, nalapho amaqela omabini axhamlayo kweli nyathelo.
I-Cape Institute for Agricultural Training: Elsenburg yaqhuba nenkqubo yalo eluqilima kwinqanaba lamazwe ngamazwe. Eli ziko laye laqhubela phambili nokuthabatha inxaxheba ngendlela ebonakalayo kwinkqubo yoTshintshiselwano yeNtshona Koloni neBurgundy. Kulo nyaka udlulayo, abenzi besonka samasi aba-5 bathunyelwa ukuya kufumana uqeqesho ekwenzeni isonka samasi eDijon. Ngaphezu koko, abasebenzi basefama abali-10 bafumana uqeqesho ekwenzeni isidiliya nasekwenzeni iwayini, abasebenzi begunjana elingaphantsi komhlaba lokugcina iwayini abasi-8 bafumana uqeqesho kulawulo nokunonophela iifatyi zewayini, abahlanu abasuka kolu shishino abazii-sommelier bafumana uqeqesho ekuthengiseni iwayini nokutya, kwaye abasebenzi abasi-8 bokongezelela bafumana uqeqesho kulawulo lweprojekthi kwi-CFPPA eBeaune. I-Cape Institute for Agricultural Training: Elsenburg (CIAT) yabuya yahlinzeka abafundi abali-10 baseFransi ukuze baqeqeshwe kwizifundo zokulima umdiliya nokwazisa iwayini kubathengi.
I-CIAT yaqhuba ngentatho-nxaxheba yayo kwiprojekthi yeSeminara yeHlabathi neDyunivesiti yaseCornell eMerika.
Iprojekthi yoMfama-kuMfama ne-Florida Agricultural and Mechanical University (FAMU) yaqhubela phambili, nalapho malunga nama-500 abaxhamli beeprojekthi ze-LRAD okanye ulwabiwo-ngokutsha lomhlaba baxhamla kuqeqesho kwizakhono zoshishino nezoburhwebi.
Kunyaka odlulayo, i-CIAT ikwathabathe inxaxheba kumalinge eSebe lezoLimo leSizwe, kubandakanywa iintshukumo ze-National Education and Training Forum kunye nophando lwayo kulawulo lweeKholeji zezoLimo kwixa elizayo.
INkqubo: UQeqesho kwezoLimo oluHleliweyo nayo yathabatha inxaxheba ngokubonakalayo kuphuhliso nomiliselo lweSicwangciso sobuChule soPhuhliso lwaBasebenzi seSebe lezoLimo eNtshona Koloni.
1.3 Ulwazi malunga neSebe loLawulo
Ukhuseleko lokutya, ingxaki yabasebenzi baseziFama, uPhuhliso lwaBasebenzi, uHlengahlengiso loMhlaba kunye noXhotyiso lwababeFudula beVinjwe aMathuba ngaPhambili kwezoQoqosho zizinto ezo ezisahleli zingumgqaliso woMphathiswa wezoLimo eNtshona Koloni, uMnu Cobus Dowry. Le yimiba ebaluleke kakhulu eyenza igalelo kuzinzo lwezentlalo, lwezopolitiko nolwezoqoqosho kubantu baseNtshona Koloni naseMzantsi Afrika uphela. Ayiceli nje ukuba le miba iqondisiswe, koko ifuna
8
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
izicwangciso ezicacileyo zomiliselo eziya kuqinisekisa ukuba iiprojekthi iSebe lezoLimo laseNtshona Koloni elizibandakanya kuzo zihlala ziqhuba.
Kuyinxalenye yombono wethu ukubonelela abantu ngezixhobo eziyimfuneko ukuze babe nokulima umhlaba kwaye babe nokuxhamla ilungelo lokhuseleko lokutya za babe nokufikelela kukutya okukhuselekileyo nokunesondlo okuyimfuneko kubomi obunentsebenzo nobunempilo. Ngumsebenzi wethu ukubonelela ngenkxaso eyimfuneko kubavelisi ukuze babe nakho ukubeka ukutya phezu kwetafile yesizwe, ngexa ngaxeshanye sikwanceda abantu bethu ukuze bazivelisele ukutya besebenzisa oko kuncinanana banako.
NjengeSebe siye sazibophelela ekuqinisekiseni ukuba ama-30 ekhulwini omhlaba wokulima usezandleni zabo babefudula bevinjwe amathuba xa kufika unyaka ka-2014. Siye sazihlengahlengisa ukuqinisekisa ukuba le nkqubo ilawulwa ngendlela enomkhondo nenenkathalo ukuze sibe nokumisela aMafama amatsha abe nokuba ngamafama orhwebo amileyo.
Ukuba nakho ukungenisa imali kwamashishini ezolimo ngakumbi awamafama asakhasayo kusahleli kungumba ongundoqo. Ngenxa yesi sizathu uphando malunga nokukwazi ukungenisa imali kunye nokuba nakho ukuqhuba kakuhle kwimarike kweemveliso zezolimo ezahlukeneyo ezifana neeoli ezixabisekileyo lunika abavelisi ithuba elihle kakhulu xa bekhetha elona linge linenzuzo ngokwezoqoqosho.
Ngabafundi abangamakhulu amane anamashumi amabini anesibini (422) ababebhaliswe kwiziko i-Cape Institute for Agricultural Training ekuqaleni konyaka ka-2008, nama-37 ekhulwini abo abebesuka kuluntu olwalufudula luvinjwe amathuba ngaphambili. Le yimpumelelo ngokokwayo njengoko injongo yethu yokukhuthaza ukufikeleleka, ukungenzeleli, ulingano nokumelwa koluntu ngendlela ebonakalisa amanani abantu kweli phondo kuthi ngaloo ndlela kuzalisekiswe. Ngenxa yokwanda kwenani labafundi abangathathi ntweni kwanyanzeleka ukuba sandise iibhasari zethu kwaye ukukhawulelana nokunqongophala kolwazi kwizifundo zenzululwazi nezibalo kwaba bafundi, kubanjwa izifundo zasehlotyeni nezasebusika.
Ngenyanga kaMeyi ku-2007 isebe labiza inkomfa yabathathi-nxaxheba abohlukileyo malunga nomba wokusetyenziswa gwenxa kotywala ngabasebenzi basezifama njengesiseko sophuhliso lweSicwangciso sokuLwa iziYobisi. Le nkomfa yazinyaswa ngabo bonke abathathi-nxaxheba abangundoqo kweli candelo, kubandakanywa: imibutho yabasebenzi basezifama, abavelisi, abaphandi kunye namasebe karhulumente. Le ndibano yayixakekile kwaye nangona kwakukho iimbono ezahlukileyo phakathi kwabathathi-nxaxheba ababe kho, kwafikelelwa kwimvisiswano malunga nokumiselwa kwesiseko sokuhlanganisa imihlambi eyalanayo ukuze sigunyaziswe ukuba siqhube uphuhliso lweSicwangciso sokuLwa iziYobisi seSebe lezoLimo esilungiselelwe abasebenzi basezifama.
IQonga lokuLwa ukuSetyenziswa Gwenxa koTywala elasekwa emva kwale Nkomfa lisebenza kakuhle kwaye idrafti yeSicwangciso sokuLwa iziYobisi noTywala sabasebenzi basezifama eNtshona Koloni, saphehlelelwa ngomhla we-15 nowe-16 kuNovemba ka-2007.
Enye yeenjongo ezingundoqo eziphunyeziweyo kunyaka ka-2007/08 inxulumene nokunatyiswa kweeprojekthi zokhuseleko lokutya ngama-20 ekhulwini. Imibhiyozo yePhondo yoSuku lweHlabathi loKutya yabanjwa eMurraysburg ngoLwesihlanu, umhla we-12 kuOktobha 2007 neyaqhutywa ngempumelelo enkulu, yaqaqambisa ukuqondwa kwengxaki yehlabathi yonqongophalo lokutya luluntu ze yaqinisa ubambiswano kumzabalazo wokulwa nendlala, ukungondleki kunye nentlupheko. Imizi engama-41 yabonelelwa ngezixhobo ezisisiseko zokuqalisa umsebenzi ezikuhlobo lweenkukhu ezingama-25 kumzi ngamnye ukuyiqinisa amadolo nokuyinceda ukuze ibe nokumelana neemfuno zokutya.
ISebe loLawulo neSebe soloko bekhuthazwa ngamazwi kamfi uNkosi Albert Luthuli xa wayesithi: “Umsebenzi awukagqitywa, uMzantsi Afrika awukabi likhaya kubo bonke oonyana neentombi zakhe. Ngumnqweno wethu ke ukuqinisekisa elo khaya. Ixesha elidlulileyo alina kuba nethemba lobomi balo lilodwa nje, lizimele geqe. Kudssele phambi kwethu umsebenzi wokwakha ilizwe elitsha, ikhaya lomntu omnyama, omhlophe, omdaka, kwiintsalela zamaqela amadala angoomth’ uzimele, intlaka yokuhlanganisa iminombo echumileyo ngokwenkcubeko, esiyishiyelwe njengelifa. Ndaweni ithile phaya phambili impucuko iyakhweba, eya kuthabatha indawo yayo kuluhlu lwembali kaThixo. Ayithethi ukuba iya kuba yeyabamnyama bodwa, kodwa iya kuba yeyama-Afrika.
Kuphela xa sithe saphumelela ukudala isimo apho abantu bethu bakhululeke ngokupheleleyo; apho bangabanini abafanelekileyo bomhlaba; apho bangabathathi-nxaxheba ngokuzeleyo kwezoqoqosho; kuphela kuxa sithe sayihlehlisela umva imida yentlupheko, kwaye “enyamalele nya” amatyathanga exesha elidlulileyo, apho siya kuba nakho ukuthi siwugqibile umsebenzi wethu.”.
9
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Amaziko aphendula kwiGunyabantu eliLawulayo:
Casidra (Pty) Ltd.
IMithetho eYilwayo engeniswe kwindlu yowiso-mthetho kulo nyaka-mali umiyo
Akukho ingenisiweyo.
Utyelelo lomphathiswa phesheya kweelwandle Umhla: 4 Agasti ukuya kutsho kowe-12 kuAgasti 2007
Ilizwe: Tshayina: eBeijing
Injongo: Ukuzimasa nokuthatha inxaxheba kwinkongolo yama-53 YeNzululwazi noBugcisa beNyama kwanokunikezela ngesimemo kuMazwe aVelisa iNyama eNkongolo yeHlabathi yeNyama eza kubanjwa e-Cape Town International Convention Centre ngoSeptemba ku-2008.
Umhla: 14 Oktobha ukuya kutsho kowama-23 kuOktobha 2007
Ilizwe: Fransi: eParis naseDijon
Injongo: Ukumilisela ngendlela ebonakalayo iSivumelwano seNtsebenziswano esisebenzayo ngalo mzuzu phakathi kweBurgundy neNtshona Koloni kwanokomeleza amaqhina phakathi kwezi nqila zimbini nokuzimasa umsitho wonikezelo lweeDiploma kubenzi-wayini abali-10 abagqibezela izifundo zabo zokwenza iwayini eBeaune, eBurgundy.
1.4 Inkcazo engoMbono neNzondelelo
Umbono:
Impumelelo ehlabathini, ukukwazi ukukhuphisana, ukuba liqela eliqukayo kangangoko, sikhathale ngemicimbi yezentlalo kwaye siyinonophele indalo.
Inzondelelo:
Ukomeleza ubutyebi babantu baseNtshona Koloni ngokubhekisele kuqoqosho, izinto eziphilayo nangokwezentlalo ngoku:
• Khuthaza uveliso lokutya okufikelelekayo ngokwexabiso, okunesondlo, okukhuselekileyo nokufumaneka lula• Nonophela imithombo yendalo• Xhasa uphuhliso oluya kuhlala luqhuba loluntu lwasemaphandleni• Bonelela ngamathuba ezoqoqosho kuluntu olungamafama nolwasemaphandleni• Khuthaza amathuba okuthumela iimveliso neenkonzo zezolimo kumazwe angaphandle• Nciphisa indlala eNtshona Koloni• Dala iimeko zokusebenza ezifanelekileyo kubasebenzi bethu• Zisa iinkonzo ngendlela ekhethekileyo.
10
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
1.5 Igunya lokuwisa umthetho
Imisebenzi engundoqo namagunya eSebe lezoLimo alawulwa yile miba ilandelayo:
Imiba enxulumene noMgaqo-siseko Jikelele
National Constitution of South Africa (Act 108 of 1996)The Constitution of the Western Cape (Act 1 of 1998)
Imiba echaphazela abasebenzi Labour Relations Act (Act 66 of 1995)Basic Conditions of Employment Act (Act 75 of 1997)Skills Development Act (Act 97 of 1998)Skills Development Levies Act (Act 9 of 1999Occupational Health and Safety Act (Act 85 of 1993)Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 130 of 1993)Public Holidays Act (Act 6 of 1994)Government Employees Pension Law (1996)Employment Equity Act (Act 55 of 1998)Public Service Act (Act 103 of 1994)Engineering Profession Act, 2000 (Act 46 of 2000)Natural Scientific Professions Act (Act 20 (3) of 2003)
Imiba yezemali Public Finance Management Act (Act 1 of 1999 as amended by Act 29 of 1999)Division of Revenue Act (Annually)Western Cape Direct Charges Act (Act 6 of 2000)Western Cape Appropriation Act (Annually)Western Cape Finance Act (Annually)Preferential Procurement Policy Framework Act (Act 5 of 2000)Companies Act (Act 61 of 1973)Income Tax Act, 1962 – 4th standard
Imiba yolawulo Extension of Security of Tenure Act (Act 62 of 1997)National Archives Act (Act 43 of 1996)Promotion of Access to Information Act (Act 2 of 2000)Administrative Justice Act (Act 3 of 2000)
Imicimbi yezolimo noqeqesho Adult Basic Education and Training Act (Act 52 of 2000)South African Qualifications Act (Act 58 of 1995)National Education Policy Act (Act 27 of 1996)Further Education and Training Act (Act 98 of 1998)General and Further Education and Training Quality Assurance Act (Act 58 of 2001)Employment of Education and Training Act (Act 76 of 1998)Conservation of Agricultural Resources Act (Act 43 of 1983)Subdivision of Agricultural Land Act (Act 70 of 1970)Meat Safety Act (Act 40 of 2000)Animal Diseases Act (Act 35 of 1984)Higher Education Act (Act 101 of 1997)Land Redistribution Policy for Agricultural DevelopmentSoil user planning ordinance (Ordinance 15 of 1985)National Water Act (Act 36 of 1998)Water Services Act (Act 108 of 1997)Act on Marketing of Agricultural Products (Act 47 of 1996)Land Reform Act (Act 3 of 1997)Act on Agricultural Products StandardsVeterinary and Para-Veterinary Professions Act (Act 19 of 1982).Fertilizers, Farm Feeds, Agricultural Remedies and Stock Remedies Act (Act 36 of 1947)The International Code for the Control of Animal Diseases of the World Organisation for Animal Health (OIE – Office International des Epizooties)The International Code for Laboratory Diagnostic Procedure for Animal Diseases of the World Organisation for Animal Health.The International Sanitary and Phyto Sanitary Code of the World Trading Organisation.Codex Alimentarius of the World Trade Organisation (International Code of Food Safety).
11
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
AmaZiko kaWonke-wonke
Casidra (Pty) Ltd
Ubunini-zabelo kwi-Casidra (Pty) Ltd bobukaRhulumente wePhondo waseNtshona Koloni ngokonganyelwa nguMphathiswa wezoLimo wePhondo.
I-Casidra (Pty) Ltd imiselwe njengenkampani yabucala phantsi koMthetho weeNkampani, wango-1973. (UMthetho 63 wango-1973) okanye i-Companies Act, 1973 (Act 63 of 1973) yaye ineBhodi yabaLawuli enye equkayo. Isiseko sequmrhu sibandakanya uMphathi Jikelele, ojongene neentshukumo zokuqhuba ishishini, kunye neGosa lezeziMali eliyiNtloko elijongene nezimali kwanolawulo, bobabini bephendula ngqo kuMlawuli oPhetheyo njengeNtloko yeSigqeba.
I-Casidra (Pty) Ltd yinkampani ephantsi koshedyuli 3D (iShishini loRhwebo likaRhulumente wePhondo) phantsi koMthetho woLawulo lweeMali zoLuntu (uMthetho 1 wango –1999) okanye i-Public Finance Management Act (Act 1 of 1999). Esi simo sayo siye savavanywa kunye nesiseko sabo kwakunye nesimo sabo ngokwasezimalini.
Yinzondelelo ye-Casidra (Pty) Ltd ukuphucula umgangatho wobomi ngakumbi wodidi lwabantu abamvuzo uphantsi, ubukhulu becala emaphandleni aseNtshona Koloni besebenzisa uphuhliso oluhlangeneyo, olujolise ebantwini, ngaloo ndlela benceda ekusekeni uluntu olukwaziyo ukuziphandela.
Ngokuhambelanayo nezinto ezibekwa phambili ngumgaqo-nkqubo woRhulumente wePhondo waseNtshona Koloni, iinjongo zabo ezine ezizezona zibalulekileyo zezi zilandelayo:
• Ukudambisa intlupheko besebenzisa uhlumo lwezoqoqosho• Uphuhliso lwabasebenzi besebenzisa uqeqesho nokubaxhobisa• Ukuzimela ngokwasezimalini bekwenza oko ngokusebenzisa uhlengahlengiso, kunye• Nolawulo lwamashishini olusebenzayo.
12
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ULUDWE LWENKQUBO EZA KULANDELWA
2.1 Iingxowa-mali Ezivotelweyo
Ulwahlula-hluloUlwahlula-hlulo
OluyintlokoR’000
Ulwahlula-hlulo Olulungisiweyo
R’000
Esona SimbukuR’000
Inkcitho Ephezulu/ Ephantsi
R’000
290 212 331 560 325 623 5 937
Umphathiswa Oza kuphendula UMphathiswa Wezlimo
ISebe Elizakuphatha ISebe Lezolimo
Umphathi-zimali Isekela Mongameli-Jikelele
2.2 Injongo YeVoti
Kukunikela inkonzo enobugcisa, ethembekileyo nengenamkhethe ngabasebenzi abakhuthe-leyo, abanolwazi, abachongiweyo, abazinikeleyo nabamkelwa liphondo, lilizwe nalihlabathi ngokubanzi.
Kukukhuthaza ukusetyenziswa kwamanzi ngobuchule kwicandelo lezolimo kokubini ngama-fama arhwebayo nasakhasayo.
-Kukukhuthaza ukugcinwa nokulondolozwa kwendalo, ingakumbi ubutyebi bezolimo obuse-tyenziswa ngabahlali ngokubanzi abalawula ubutyebi belizwe.
Kukwakha amaziko amanyeneyo okwenza lula intsebenziswano yezolawulo yobutyebi belizwe.
Kukwakha amathuba emisebenzi yokwexeshana aya kudambisa ubuhlwempu.
Kukubumba indlela ekrelekrele yokusebenzisa ubutyebi belizwe ngaphakathi kwiSithuba Sobume Benkqubela YePhondo, kwanokukhusela ubutyebi bezolimo obunqabileyo bungaguqulelwa kwidolophu okanye busetyenziselwe ukuzonwabisa.
Kukukhusela ubutyebi bamanzi ethu anqabileyo ekungcolisweni bubumdaka obushiywa zizilwanyana ngokwenza icebo okanye ukuyila inkonzo yokufuywa kwezilwanyana.
Kukukhuthaza ukwanda kwezolimo ngokuxhasa iziko lokwakha, amanyathelo nemisebenzi yokuhlaziywa komhlaba, ukukhulisa amaziko akhoyo nokuphumeza Inkqubo Ebanzi Yokubonelela Ngezolimo (Comprehensive Agricultural Support Programme-CASP) ukwenzela ukuba abo bebecinezelekile bakwazi ukuthath’ inxaxheba kwezoqoqosho.
Kukunikela inkxaso ephakamileyo nefanelekileyo kumfama (kuquka ukwandisa) ukuze anikele inkonzo ebanzi kubathengi, kugxininiswa kumacandelo abalimi abasakhulayo ngokusekelwe kwinzululwazi ngezelizwe.
Kukwamkela nokubeka kwindawo yokuqala ukhuseleko lokutya nokwakha isiseko esihlala sihleli sokunqanda ukungakhuseleki kokutya ngezicombululo zokulima njengezifak’ isandla kunqabiseko oluhlala luhleli lwentsalela yokutya.
Kukuxhasa ukukhula kwamaphandle ngamashishini amaphondo, Casidra (Pty) Ltd, ngaphantshi kokongamela kweSebe. Oku kuya kuba ngaphantsi komyalelo weSebe lezenkqubela yezolimo.
Kukuxhasa ukulondolozwa kwezolimo ukuze kukhuliswe ukulinywa kweenkozo, irooibos nemifuno okuhlala kuhleli.
Kukwakha imeko bume egunyazisa ukuncedwa kwabantu abamnyama ngezoqoqosho namathuba okuphakanyiswa kwabo ngezentlalo ngaphakathi kumacandelo ezolimo, kugxininiswa ngokukhethekileyo kubasebenzi basezifama.
INXENYE 2
13
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Kukunikela ngobugcisa bezemfundo bolona hlobo luphezulu ngendlela yokuxilonga izifo zezilwanyana.
-Kukongamela ukunciphisa iingozi ezibangelwa zizifo zezilwanyana, nokwenza kube lula indlela yokungena kwezo nkonzo, nokwandisa ukongamela ulwazi ngezempilo kwiindawo zokuveliswa kwezilwanyana ngokuvisisana nemilinganiselo yelizwe lethu namazwe angaphandle yokunikela ngeenkonzo zemfuyo.
Kukwenza kube lula ukuvelisa, ukufumaneka nokuthunyelwa kwamanye amazwe kokutya okunempilo nokulungileyo, nemveliso, kusakhiwa isiseko esihle sokugcina ezoqoqosho zikhula.
Kukufuna nokuseka ubuqabane bezoshishino kwilizwe lethu nakumazwe angaphandle lokuwandisa ngeenkonzo zemfuyo okanye oogqirha bemfuyo ezinikelwayo.
Kukukhulisa ngokuhambisela phambili ulwazi ngobugcisa jikelele, ngezoqoqosho kwimveliso yezilwanyana, yezityalo, nokusebenzisa ngobuchule ubutyebi belizwe, kucingwa ngeemfuno zabavelisi bezorhwebo zangoku nezexesha elizayo, zamafama asakhulayo nabathengi abakwilizwe lethu nakumazwe angaphandle, nokunyuswa komgangatho ube phezulu kukukhuselwa namathuba ezomsebenzi kwezolimo.
Kukukhuthaza iimveliso zezolimo ezintsha ngokuhambisela phambili ulwazi ngobugcisa jikelele, ngendlela yokuvelisa isivuno esitsha nesinye isivuno esahlukileyo kodwa esinokusetyenziswa endaweni yeso singafumanekiyo, nokufak’ isandla ekukhuliseni imveliso yezolimo engonakaliyo ukwenzela ukukhula okwandayo kwezolimo.
Kukukhangela indlela entsha yokuvelisa nokulungiswa kweendlela ebezisetyenziswa kudala ukuze kudanjiswe iingxaki ezibangelwa yimozulu engazinzanga.
Kukukhangela, ukuseka nokwandisa ubuqabane bezoshishino kwilizwe lethu nakumazwe angaphandle, bokwakha inani labantu abasebenza kumacandelo ezolimo nokufumana ingxowa-mali apho kunokukwazi ukwandiswa kweenkonzo ezinikelwayo (ezophando, uqeqesho, njalo njalo).
Kukwandisa ukhuphiswano ngezolimo, nakumacandelo ezoshishino ngezolimo, ngokuxhasa ezoqoqosho kwezolimo ukuze ziphumele kwiinkqubo zolimo, eziya kwandisa zize zigcine ukusetyenziswa kwemvelo nobutyebi belizwe, busoloko busekelwe kwimilinganiselo yezoqoqosho, nakwinkxaso evela kwabo barhweba ngemveliso yezolimo nezinye iinkonzo.Kukulungiselela ulwazi oluchubekileyo lwezoqoqosho kwezolimo, khon’ ukuze kwenziwe izigqibo ezisebenzayo kwezolimo nakumacandelo arhweba ngolimo, ngenkqubo yokuphanda nokulungiselela inkcazelo ethembekileyo yezolimo, nokwenza kufumaneke ulwazi oluchubekileyo lwezoqoqosho kubathengi, kwingingqi yaseNtshonalanga Koloni nakuMzantsi Afrika ngokubanzi.
Kukuqeqesha ngezemfundo, abalimi abaseze ngobuso elizweni nabakhoyo, amafama angabaqeshi nabaqeshwa (kuquka abasebenzi basezifama), kwishishini lezolimo, nge-South African Qualifications Authority (SAQA) enoludwe lwezifundo ezivunyiweyo kwi-General Education and Training (GET), Further Education and Training (FET) kunye ne-Higher Education (HE) ezingamanqanaba e-National Qualifications Framework (NQF).
Kukukhuthaza amathuba enkqubela phambili kwezolimo, ingakumbi kulutsha nakumabhinqa asemaphandleni, ukwenzela ukukhulisa inani labantu abasebenza kumacandelo ezolimo. Kukomeleza amaqhina isebe lethu elinawo namanye amaphondo, namazwe aseAfrika nokwandisa nokuxhasa indima edlalwa nguMzantsi Afrika njengorhulumente weAfrika wezimini.
EzakukufezaKukuphucula ezoqoqosho, ukufunda ngezinto eziphilayo nendawo eziphila kuyo nendyebo engokwentlalo yabantu baseNtsonalanga Koloni, ngoku-:
• Khuthaza imveliso yokutya efumaneka lula, enesondlo, ekhuselekileyo nefikeleleka lula.• Nyamekela ubutyebi bemvelo.• Xhasa inkqubo yokuphuculwa kweendawo zasemaphandleni ikhula.• Vulela amathuba ezorhwebo amafama akwiindawo zasemaphandleni.• Nciphisa indlala kwiNtshona Koloni.
14
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
• Dala iimeko ezamkelekayo zomsebenzi kubaqeshwa bethu.• Nikela inkonzo esemagqabini ngokubanzi.
2.3 Iinjongo Eziyintloko Ezinokulinganiswa
ISebe linokunikela ezi zinto ziyintloko zisixenxe:
1. Ukukhulisa Ubuchule Kubantu abasebenzayo, ngokuthi
- Ngokunikezela ngamathuba emfundo ali-170 nokufundisa abantu abali-100 ngezifundo zoshishino nokunika amaqela angama-50 imali yokuya kufunda
2. Ukuthetha ngendlela yokugcina Ukuhlaziywa Komhlaba, ngoku
- Xhasa imisebenzi eli-150 ngamaziko akhoyo okuphucula nokufak’ isandla kwimveliso yokuqala
3. Ukutyal’ imali Ekuqaliseni Ezoqoqosho Lwesibini, ngoku
- Fundisa kwakhona abasebenzi basezifama abaphelelwe ngumsebenzi nabagxothiweyo kuzo - Ukuqalisa inkqubo ebanzi yokucebisa nokunceda zonke ii-BEE nemisebenzi yokuhlaziya umhlaba - Kwandisa imisebenzi yokutya okukhuselekileyo (20%) kwiindibano zabongameli, ezikolweni nakuluntu ngokubanzi abakwiindawo ezithwaxwa kakukhu sisifo uGawulayo (HIV/Aids)
4. Kukuphuhlisa imbaluleka Yamanzi, Iintlobo-ntlobo Nobutyebi Bemvelo Bephondo, ngoku
- Bafundisa ngamanzi neekhampeyini eziziintlobo-ntlobo zokulumkisa ngamanzi kwiinqila ezimbini zoomasipala abasebenzisa amanzi amaninzi kwezolimo
5. Kukuqinisekisa Ukuthotyelwa Komthetho Olawula Izinto Ezithunyelwa Kamanye Amazwe Nokuthath’ Inxaxheba Kwezorhwebo Ngesivuno (ekuhlaleni, kwilizwe ngokubanzi nakwamanye amazwe), ngoku
- Qalisa ukwenza amathuba ezorhwebo afikeleleke kumafama asakhulayo ngorhwebiselwano olubizwa ngokuba yi- Philippi Fresh Produce nakwiikontraka ezili-15 zokuthumela izinto kwamanye amazwe 6. Kutyala izimali nokuhlola Ezinye Iindlela ezahlukileyo ezinokusebenza Ngezolimo/Amashishini Norhwebo Emarikeni, ngoku
- Kukhangela umthi womthonyama weti eyenziwe ngobusi basendle kwiNtshonalanga Koloni
7. Kukufumana indlela elula Yokwenza Inkqubela Kummandla wethu, ngoku
- Bumba ngokupheleleyo indlela yokwabela amagunya abo bajongelwa phantsi ukuze bakwazi ukunikela ngeenkonzo ezikumgangatho wenqila - Nxibelelanisa iOfisi Eyintloko kunye nezithili ezibini ngobugcisa beradiyo esebenza ngomoya
Ingxelo ngeenjongo eziyintloko ezinokusetyenziswa iya kunikelwa ngaphantsi koludwe lwenkqubo lwesifundo ngasinye.
15
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
2.4 Uswhankathelo loludwe lwezifundo
Uludwe Lwezifundo Uludwe olungaphantsi
1. Ulawulo 1.1. IOfisi ye-MEC1.2. Umphathi Omkhulu 1.3. Iinkonzo Zequmrhu1.4. Umphathi Wemali 1.5. Iinkonzo zonxibelelwano
2. UMphathi Wobutyebi 2.1. Iinkonzo Zobunjineli2.2. Ulondolozo Mhlaba
3. Ukuxhasa Nokukhulisa Umlimi 3.1. Indawo yokuhlalisa abantu eFama3.2. Iinkonzo Zokuxhasa Umfama Ngokhuseleko Lokutya3.3. I-Casidra (Pty) Ltd3.4. Ukukhulisa Umsebenzi Wasefama
4. Iinkonzo Zempilo Yemfuyo 4.1. Impilo Yesilwanyana4.2. Ukulawula Uthunyelo Lwezinto Ngaphandle4.3. Impilo Yasesidlangalaleni Yemfuyo4.4. Iinkonzo zeLebhu Yempilo Yemfuyo
5. Ubugcisa Bezophando Neenkonzo Zokwakha 5.1. Uphando5.2. Iinkonzo Zolwazi 5.3. Iinkonzo Zamaziko Okuxhasa
6. Inzululwazi Elawula Ubutyebi Belizwe Bezolimo 6.1. Iinkonzo Zorhwebo6.2. Inzululwazi Elawula Ubutyebi Belizwe Neqokelela Amanani Ngokubanzi
7. Uqeqesho Ngezolimo Olwakhiwe kakuhle 7.1. Imfundo YaseYunivesithi 7.2. Imfundo Noqeqesho Oluphakamileyo (FET)7.3 Uphawu Oluqinisekisa Ukulunga7.4 Ulawulo Nokuxhasa Uqeqesho
2.5 Okuye Kwafikelelwa
2.5.1 Umbono ophangaleleyo weenkonzo ezinikelweyo zobume bendalo kowe-2007/08
Umsebenzi wokuhlola uqikelelo lwamanzi asetyenziswa zizityalo ezithile owenziwe (iikhilogram zesityalo esiveliswe ngokusebenzisa amanzi akumlinganiselo weemitha ezithile) e-De Doorns, e-Worcester nase-Franschoek – iingingqi zase-Paarl, uye wagqitywa kusetyenziswana ne-CSIR kunye nee-Water Watch zase-Netherlands. Oku kokokuqala ngqa kwilizwe lethu yaye kunikele imiphumo ethembekileyo xa kuthelekiswa nenkcazelo yommandla eyayiqokelelwe kwiminyaka emi-6 edluleyo. Olu lwazi-nkqubo lusibonise indlela engezondleko nethembekileyo yokujonga ukusebenza kakuhle kokunkcenkceshela ngamanzi yaye luza kusetyenziswa ukunikela ukhokelo nokhuthazo kumafama asebenzisa olu hlobo lokunkcenkceshela, ukuphucula indlela yabo yokusebenzisa amanzi ngobunono. Ukubhengezwa kwendawo yentlekele okwakusekelwe kwingxelo ka-2006, kwe-Eden nase-Central Karoo, izikhukula zayichaphazela nzulu imveliso eyayicwangciswe yintlangano ephete Ukugcinwa Kobutyebi Belizwe, kuba imiphumo eyayicetyiwe neyayilindelwe kwafuneka itshintshwe ukuze kunikelwe ingqalelo ekuvavanyeni isivuno, ekuhlolwe umonakalo obangelwe sisikhukula kwiifama ezingama-550, ekuyileni nasekuphumezeni umsebenzi wokunceda kwizithili ezibini zoomasipala ezahlaselwa yintlekele. Isichotho sase-Haarlem nembalela ye-Central Karoo yandisa umsebenzi kwiinkonzo zoncedo ezinabasebenzi abakhoyo abanobugcisa obulinganiselweyo nabambalwa. Ngokomlinganiselo isimbuku sama-R 35 ezigidi yahlawulwa ukulungiselela uncedo kwezi ndawo zintathu zentlekele.Ngoncedo lophando olwenziwayo imveliso yeti i-Rooibos ngaphakathi kwenkqubo yokulima ngokucophelela, iya kwandiswa ngokuthi kulingwe ukuba akunakwandiswa amasimi kuze kwakhiwe nezixhobo ezingakumbi nezifanelekileyo zokulima.Uludwe Lwenkqubo: Intlangano Yokuphatha Nokugcina Ubutyebi Belizwe, iphantsi kocinezeleko lokunikela ngezi mfuno, inabasebenzi abambalwa abanobugcisa kwiinkonzo zobunjineli eziphathelele ukusetyenziswa nokongiwa kwamanzi ngokunempumelelo kunye namaziko okuvelisa akhoyo, ukongamela amathafa anengca ukunqanda ukutyiwa kwengca iphele kuwo, ukunqanda ungcoliso lwamanzi nokuphela kwawo kwimimandla apho asetyenziselwa ukunkcenkceshela kuquka nokungcola okushiywa zizilwanyana. Noxa kunjalo, amafama asakhulayo neendawo zasemaphandleni zizo ezixhamlayo kula maziko ezolimo angamashumi amabini anesithoba axabisa i-R10.7 lezigidi. Le misebenzi iquka amadama agcina amanzi
16
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
okunkcenkceshela, ukulungisa la madama okunkcenkceshela, iindlela okanye iinkqubo zokunkcenkceshela, ukutshintsha imisele enemibhobho yamanzi, kuse ekungeniseni imali kwefama, ukubiya neendawo zokuseza imfuyo. Kwimali encinane ebekewe bucala, nakulwahlulelwano nabanini-mhlaba, imisebenzi yokunyamekela umhlaba iye yavulela abantu abangama- 38 850 imisebenzi ngowe-2007/08 yokususa izityalo ezingafunekiyo neziyingozi. La manyathelo aye enza ukuba imithombo impompoze kwakhona, aye afak’ isandla ekumpompozeni kwemisinga nemifula nasekuvulweni kwamathuba omsebenzi zezo zityalo ekuye kwafuneka zisuswe, nokutyala kwakhona izityalo zomthonyama. Imiphumo yale misebenzi iye yafak’ isandla ekulondolozeni iintlobo ngeentlobo zezityalo zephondo yaye kwezinye iimeko iye yafak’ isandla ekukhuleni kwemveliso yezolimo. Ukwanda kwezicelo ezifuna ukuhlolwa zamacandelo angaphantsi, nokwahlulwa ngokutsha kwemihlaba yezolimo noncomelo oluye lwenziwa kumagunya abandakanyekileyo, ngexesha eliqingqiweyo lokunikela ngamacebiso adweliswe kwimithetho ephathelele oko, kubeke umthwalo onzima kubaqeshwa abambalwa abakhoyo. Zizicelo ezingamakhulu asithoba anamashumi amathathu anesithathu eziye zahlolwa ngowe-2007/08 yaye amaphepha ezicelo kulindeleke ukuba enyuke ngonyaka ka-2008/09.
Abasebenzi Basemasimini Abakuludwe lwenkqubo: Ii-Farmer Support and Development (FSD) bezibandakanye ngokukhutheleyo nangokungaziziliziyo kwimisebenzi evunywe yi-DIP (Departmental Infrastructure Projects) ne-CASP (Comprehensive Agricultural Support Programme) ingakumbi kwimisebenzi evunywe leli candela lokugqibela ngokusebenzisana neSebe i-CASP Road Map njengoko linikelwe LiSebe Lezolimo Lelizwe. I-FSD yaphumelela ukufeza umyalelo wayo ebudeni bonyaka worhwebo we-2007/2008 ngokugqiba iiprojekthi ezili-114 ze-CASP nezingama-46 ze-DIP. Amashumi asixhente anesithathu eepersenti (73%) ezi projekthi asetyenziswa ngokunxibelelene nokuhlaziywa komhlaba kwaza kwaxhamla abantu abangama-5,390 kwiPhondo.
Kokokuqala, yaye ngokuvumelana nemigaqo yeBatho Pele, ukuba kufumaneke uncedo ngemali kwi-CASP yaye oku kwasasazwa ngamaphephandaba, ngeentengiso kumabonwakude ezafakwa liphondo, nakumaphephandaba asekuhlaleni nawabantu. Noxa oku kwenza abantu bazi ukuba banamathuba okufaka izicelo afanayo, kwadala iingxaki ezintsha nezazingalindelwanga, ezabangela ubunzima obungakumbi kumagosa karhulumente ukuba agqibe umsebenzi ababewunikwe ngaphambili ngexesha elimisiweyo. Isizathu soku sasikukuba zazizininzi izicelo ezafunyanwayo xa kuthelekiswa nezeminyaka edluleyo.
Ukunyuka kwamanani ezicelo ezifunyenweyo kwaqapheleka ingakumbi kwimimandla yasezidolophini ehambisana nezicelo ezininzi zeprojekthi ezicetywayo ngokunxibelelene neemfuno zokutya okukhuselekileyo kunye namanani amakhulu ezicelo zokunikwa imali ukwenzela izityalo kungekhona amaziko okutyala. Ukukhula kwale nxalenye sisandul’ ukuyichaza, kwaqinisekisa imfuneko enkulu yokuba urhulumente anikele inkxaso. Iingxaki yokuncedisa ngemali isenkulu kakhulu yaye ayikapheli. Nokoke i-FSD iye yathath’ inxaxheba enkulu kwiingxogxo ezahlukahlukeneyo eziye zaqulunqwa yi-ITCAL (Inter-governmental Technical Committee on Agriculture and Land Affairs) zokuzama ukucombulula iintsilelo ze-CASP nokungqinelanisa imisebenzi yethu kunye naleyo yeSebe Lezemicimbi Yomhlaba. Uludwe Lenkqubo lunoluvo lokuba inkqubo entsha eyi-LARP (Land and Agrarian Reform Project) iya kwenza iSebe ukuba likwazi ukuzisabela ngendlela efanelekileyo iimfuno zabathengi. Kungxamisekile ke ngoko ukuba i-LARP iqalise ukusebenza ngaphambi kokuba umjikelo olandelayo wokufaka izicelo uqalise. Njengoko kucaciswe yiRoadMap, uludwe lokugqibela lokunconyelwa kwemisebenzi ye-CASP ukwenzela owe-2008/09 luye lwafakwa ngokunempumelelo kwiSebe Lezolimi Jikelele ngomhla wama-28 September 2007. Kucingwa ukuba ke ngoko inkqubo ye-LARP iya kunika uLudwe Lwenkqubo ithuba lokuba iphembelele iRoadMap ukuqinisekisa ukuba isebenzisa indlela elula yokuhlola nokwamkela izicelo ze-CASP. Uludwe Lwenkqubo lwe-FSD ludlala indima ebalulekileyo kwiKomiti Ekhoyo Yokuxhasa Ezolimo eyasekwa yi-ITCAL ngoMatshi 2008.
Ixesha eliseleyo phakathi kwenkqubo yokufaka isicelo ukusa kwixesha lokusebenza ngokoqobo, iphumele kwiingxaki eziphathelele imozulu yelo xesha lonyaka nokunyuka kwamaxabiso ezixhobo zokulima, iimbewu neenkonzo ezinikelwayo, ukuncipha kokukwazi koLudwe Lwenkqubo lwe-FSD ukusabela kwiimfuno zomthengi ngexesha elifanelekileyo. Imiphumo yoku kulibaziseka ibonakale ikakhulu kubungakanani bokufakwa kwezicelo zokwabiwa ngokutsha koncedo ngezemali okwenzelwa iiprojekthi ebeziingakhange zivunywe kwasekuqaleni nebezingekho kwiplani yeshishini ngaphambili. ISebe ekugqibeleni kuye kwafuneka lisabele lize linikele ingqalelo kolu tshintsho ngokuseka iKomiti Yokwabiwa Komsebenzi LiSebe (Departmental Project Allocation Committee-DPAC), echotshelwa nguMongameli Omkhulu we-FSD. Le komiti ibuyekeze izicelo ezifakiweyo ezivela kwizithili ezahlukahlukeneyo ukwenzela iiprojekthi ezinqunqanyisiweyo, ukubhaliswa kweeprojekthi kunye nokwabiwa koncedo ngezemali okuthe kratya kwiiprojekthi ezifanelekayo zabafaka izicelo ukuze bafumane uncedo ngemali olongezelelekileyo.
Inyanga ngenyanga Iintlanganiso Zokuhlola Uludwe Lwenkqubo (PEM’s) kunye nabo bonke abaphathi abakhulu boLudwe Lwenkqubo besithili abakhoyo, ziye zaqaliswa yaye zingqineke ziluncedo olukhethekileyo ekuboneni iingxaki, ekuhlangabezaneni nezithintelo, nasekuphuculeni ukujongwa kokusetyenziswa kwemali ngendlela efanelekileyo. Izicombululo eziyingqokelela
17
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ziye zaphanda yaye amava afunyenwe kwizithili ezithile aye abelwa abanye ukubenza baqonde ngokuphathelele imiqobo esenokubakho nendlela yokuyiqabela loo miqobo. Le nkqubo ikwafanayo iyasetyenziswa ukuplana iiprojekthi nokuzoba uludwe lweeprojkethi ezifanele zihlolwe ukuba ziyenziwa, ukuqinisekisa ukuba zigqitya kanye ngexesha elimiselweyo.
Ukuphucula iinkonzo ezinikelwayo ngokuphathelele ukuhlaziywa komhlaba, ngokukhulisa ngokukhethekileyo indlela yokwenza izinto ye-LARP, iOfisi Yephondo Yokuhlaziywa koMhlaba (Provincial Land Reform Office-PLRO) neSebe Lezolimo Lephondo, zixakekile kanye ngoku sithethayo, ziyila Isivumelwano Esibhalwe phantsi (Memorandum of Agreement). Abaphathi abangaphakathi kwi-FSD basaqhubeka inyanga nenyanga ukuya kwiintlanganiso ze-District Assessment Committees (DAC’s) neze-Provincial Grant Committees (PGC’s) eziqhutywa ngoomasipala kunye neSebe Lemicimbi Yomhlaba. Noko ke ingxaki, sisisongelo sokohluthwa kweefama ngamaziko ezezimali nento yokuba ‘amaqabane angaziveziyo’ akula mashishini okuhlaziywa kwemihlaba iba ngawo aphembelela kakhulu isigqibo sokuthengiswa kweefama ukuze afumane imali yokuhlangabezana neemfuno zawo zokwexeshana. Intlanganiso ebanjwa ngabalawuli equka iSebe Lezolimo, i-PLRO, Productivity SA neBanki, iye yaqaliswa ngenjongo yokufuna indlela eya kusebenza eNtshonalanga Koloni.
Kwiinzame zayo zokufuna ukwazi nge-Millennium Development Goal 1 (MDG1), efuna ukunciphisa indlala nobuhlwempu ngo-2014, uludwe lwenkqubo olungaphantsi lwe-Food Security, luye lwanikela ngeeyure ezininzi luqinisekisa ukuba injongo yezikhumbuzo eziqhutywa yi-World Food Day, eyeyona ntlangano kawonke wonke ephakamileyo nefundisa ngengxaki yokunqongophala kokutya kwihlabathi jikelele nekhuthaza umanyano malunga nokulwa nxamnye nendlala, ukungondleki nobuhlwempu, ziye zaphunyezwa. Umcimbi waphathwa ngempumelelo enkulu e-Murraysburg egqalwa njengeyona dolophu ihlwempuzekileyo kwiNtshonalanga Koloni ngenxa yokwahlukaniswa needolophu ezinkulu, ukungabikho kwemisebenzi nokungandi. Isikhumbuzo zazisekelwe kumxholo othi “Ilungelo Lakho Lokutya” yaye sabanjwa ngomhla we-12 October 2007.
Eyona nto yayiphambili kuLudwe Lwenkqubo, yayisisigqibo sokuba ucwangciso lokucebisa kwiprojekthi yokuhlaziywa komhlaba yayiya kwahlulahlulwa ibe ngamacandelo amabini, uludwe lwenkqubo yokwandiswa kwamagosa akhoyo noludwe lwenkqubela yokuncedwa kwabo bangenelwayo kuncedo oluvunyiweyo nolune miqathango nakuhlaziyo lomhlaba. Uludwe lwenkqubo lokuqala luya kwenziwa lusebenze ngokuvisisana ne-Structural Agricultural Training, ngoxa olwesibini luye lwasetyenziswa lwaza lwagqitya ngo-Matshi 2008 kusetyenziswana ne-SA Agri Academy.
Ngokuvisisana ne-National Department of Agriculture (DoA), uLudwe Lwenkqubo lwe-FSD Programme lwathumela amagosa amane amasimi eKenya ukuya kuqeqeshwa kuLwandiso Lolimo. Olu ludwe lwenkqubo ekuncedwana ngalo oluphakathi kweSebe Lezolimo lase-Kenya kunye ne-DoA ngenjongo yokwakha umthombo wokunceda amafama asakhulayo ngendlela ephumelelayo.
Umjikelo wesibini woqeqesho lwe-NUFFIC olwalucetywe ngaphantsi koCwangciso lwe-CAPRI lwabanjwa ebudeni beveki yokuqala ka-Oktobha 2007. Amagosa alishumi elinesithoba ocwangciso athath’ inxaxheba, yaye ama-80 epersenti kubo ayesandul’ ukonyulwa kwi-FSD.
Njengenxalenye yesivumelwano phakathi kwePhondo LeNtshonalanga Koloni kunye nePhondo lika-Burgundy eFransi, uLudwe Lenkqubo lwathumela amagosa asixhenxe eFransi iiveki ezimbini ebudeni bukaFebruwari 2008 ukuya kufumana ubuchule ngendlela yokukhulisa amashishini amancinane nokuphatha imisebenzi ecetyiweyo. Izifundo zaziyilelwe ukuhlangabezana neemfuno ezazibonwe kusengaphambili luLudwe Lwenkqubo lwe-FSD.
Iingxoxo Zokusetyenziswa Kakubi Kotywala ezaqaliswayo ngemva Kwenkomfa Yokusetyenziswa Kakubi Kotywala ezazibanjwe ngoJuni 2007, isebenza kakuhle yaye iye yagqibezela i-Mini Drug Master Plan yeSebe eya kusetyenziswa kunyaka wezemali we-2008/09 nemali ebekelwe bucala engama-R200,000.
Ingxoxo ne-Graham Beck Wines ngokuphathelele uqeqesho lwabasebenzi basezifama abagxothiweyo kwindawo yokuqeqeshela entsha kufutshane ne-Robertson, iqhuba kakuhle yaye isexesheni. I-Memorandum of Agreement phakathi kweSebe kunye nendawo yokuqeqeshela igqityiwe, yaye iza kutyobelwa ebudeni bekota yesibini yonyaka wezezimali wowe-2008/09. Ukukhululwa kwale projekthi ngokusemthethweni kuya kwaziswa ekupheleni kukaMeyi 2008. Lo msebenzi uye wachongwa njengenxalenye yomsebenzi onobungozi ekumele kusekelwe kuwo njengoko kufunwa yiKhabhineti ka-Lekgotla.
Bonke abasebenzi basezifama benqila abangenele ukhuphiswano loNyaka bagqitywe ngokunempumelelo yaye ukhetho lokugqibela Lwabasebenzi Basezifama Bephondo lowe-2007 luya kwenziwa ngomhla we-10 Oktobha 2007. Iprojekti yafikelela incopho kwidini elinesidima lokunikezela ngamabhaso elalibanjelwe kwiHotele i-Techno Park Protea Hotel yase-Stellenbosch
18
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ngoLwesine, umhla wama-25 kuOktobha 2007. Ixesha lokuplanela unyaka omtsha wezezimali (2008/09) owawubandakanya abaphathi bemali, wabanjwa ngomhla wama-28 kuJanyuwari 2008. Ubuncinane imimandla elishumi iya kuthath’ inxaxheba kukhuphiswano kunyaka omtsha wezezimali. Ngaphezu koko, iingxoxo phakathi kwamaSebe Ezolimo angala: Western Cape, SANLAM ne-National Department of Agriculture zabanjwa ngoMatshi 2008 kuphononongwa ngamathuba asenokuvela okwenza ukhuphiswano lube kwilizwe liphela.
Uludwe lwenkqubo luye lwafak’ isandla kwakhona nasekubuyekezweni kwendima negunya le-Casidra. Icebo ngokuphathelele lomba laphekwa laza lavunywa yiKhabhineti ngoOktobha. Igunya elitsha le-Casidra linolwalamano nokukhuliswa kwezolimo ngokomongo woyilo lomhlaba nezinto ezinxulumne nomhlaba. Eli gunya litsha libethelela ukubaluleka kwendima edlalwa yi-CASIDRA ekuncedeni olu cwangciso ukuba lwenze i-CASP ne-LARP isebenze. Ngapha koko, inkqubo yokuguqulwa kwale ntlangano sele siyikhankanyile isebenza kakuhle yaye Umlawuli wayo omkhulu (CEO) uza kunyulwa kamsinya.
Ingxaki ngokubanzi Yenkonzo Yocwangciso Lwemfuyo kukufikelela iimfuno zabathengi bayo abandayo, ukongamela ngokuphumelelayo iingozi ezidalwa kukusondelelana kwehlabathi ekungeniseni izifo ezidluliselwa zizilwanyana nakukutya nokutshintshela indlela yokucupha nokujonga ngendlela yokuhlola ngokoqoba nangezandla ukusa kwiindlela ezifuna iinzululwazi nobugcisa obuthile obuxhaswa ngokusebenzisa ubugcisa benzululwazi nemigaqo yoxilongo lwesifo.
Ukusekwa kwabasebenzi Kwiinkonzo ezisebenza Ngezilwanyana kufuna ukwandiswa kakhulu. Xa kuthelekiswa nemigangatho yehlabathi, abaqesha abasekwa Ziinkonzo Zezilwanyana kweli phondo luphantsi ngeepersenti ezingama-40%. Njengokuba sithetha nje, abaqeshwa abakhoyo abakwazi ukuhlangabezana ngokuphumelelayo nezidingo ezivela kumacandelo awahlukahlukeneyo. Ebudeni bokuvela kwezifo zezilwanyana eziyingozi ukusilela kwamanani aba baqeshwa kucaca nakuthathatha. Ukuba le meko iyaqhubeka ukudubula kwezifo nokungakwazi ukulawula le ndyikityha yokufa kunokulindelwa ukuba kuhambisane nelahleko yewonga lePhondo nelelizwe lokuthumela izinto kwamanye amazwe.
Ukulandela uhlolo olubini olwenziwe yiOfisi ebizwa ngokuba yi-Food and Veterinary Office (FVO) yoRhulumente waseYurophu nokuquqa bebuyelela kwamagosa aphatha imicimbi yelizwe eSebe Lezolimo kunye namaqabane asebenza nawo e-Brussels, isivumelwano sanikelwa ngokuthe ngcembe ukuba kuthunyelwe inyama yenciniba neyezilwanyane zasendle kwi-European Union. Ukuthunyelwa kwemveliso yederi kwi-EU, inyama yegusha neyenkomo kona kwanqunyanyiswa. Isigqibo esicacileyo sifanele sithatyathwe ngokuphathelele ukuzaliswa kwezithuba ezibalulekileyo kwiiNkonzo Zezilwanyana kwilizwe lonke nokulungiswa kokusilela ngokuphathelele amafa asele okanye imiyolelo eyenziweyo, izifo ezichutshiweyo, ukuphandwa kokutya nemveliso nokuqinisekisa ukuba ziyathunyelwa kwamanye amazwe.
Kwixesha elingekude Iinkonzo Zezilwanyana ziyakuba zezisekelwe kwinzululwazi yesayensi ngokwahlukanisa ukungabikho okunye ukubakhona kwezifo zezilwanyana oku kusenzeka ngeendlela zokucupha ezibekiweyo nangokongamela amanani ezifo zezilwanyana. Le ndlela iyenye kunokuthatha isampuli equka zonke nokuvavanya amanani amakhulu ezilwanyana, inokunyusa umkhamo ngokuvumela amagosa asebenza ngezilwanyana ixesha elingakumbi lokuhlola nokuphicotha iinkqubo nemigaqo. Ngaphezu koko, ukuba kunikwa abantu bangaphandle imisebenzi eqhelekileyo yokusebenza ngezilwanyana ngokubumba ulwahlulelwano ekuhlaleni, kwilize nakwamanye amazwe kunokukhuthaza ngamandla iinkonzo ezinikelwayo. Le yindlela efuneka ngokukhawuleza kakhulu ukuze sifumane ukwamkeleka kwezilwanyana nemveliso yethu kurhwebo lwehlabathi olukwiqondo eliphezulu nolunenzuzo.
Ukumiselwa ngokwasemthethweni ngokupheleleyo kwe-Cape Animal Disease Information System (CADIS) kuye kwagqitywa. Olu cwangciso ngoku lukwinqanaba lokugqibela lovavanyo. Inkqubo iya kusiwa kwiiofisi zommandla apho ukufakwa kwenkcazelo kwiincwadi kuya kuqhubeka khona. Ezinye Iinkonzo Zezilwanyana zephondo kunye namanye amalungu aye abonisa umdla wokuba inga ingaba ngawo enza le nkqubo isebenze. Lwakugqitywa olu ludwe lwenkqubo luya kwenziwa lufumaneke kubo bonke abanomdla wokulusebenzisa.
Iqela le-The Veterinary Epidemiology lisebenza kakuhle. Amagosa eli qela angqina ukubaluleka kwawo ngokuyila nokongamela amaziko awahlukahlukeneyo okugcina inkcazelo yokwenza ucupho nokulawula ukuhambahamba kwenkcazelo namanani esampuli afakwa kwiintambo ezincinane ukwenzela uphando nge-PRRS (Isifo sendlebe seehagu, Blue ear disease of pigs), i-Avian Influenza neSifo Somkhuhlane Weehagu.
Uludwe lwenkqubo Olungaphantsi: Ulwalo Lwezinto ezithunyelwa ngaphandle lwachaza ngezithuba zomsebenzi ezingama-50% zokunika iziqinisekiso abasebenza ngezilwanyana ngasekupheleni konyaka wokunikelwa kweziphumo lwaza lwanandipha iingenelo zokufumana amanani azeleyo ngonyaka we-2007/08. Uphando lomsebenzi olwenziwayo olwalujoliswe ekusombululeni ukunqongophala okukhawulezileyo kwabaqeshwa kwicandelo lwavunywa ekuqaleni kowe-2008. Imali engakumbi iye yenziwa
19
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
yafumaneka liSebe ukuze kuvalwe ezinye zezi zithuba ebudeni bowe-2008/09. Oku ngokungathandabuzekiyo kuya kuqinisa umkhamo weSebe wokunikezela ngeziqinisekiso zokuthumela izinto kwamanye amazwe. Nangona kuye kwafunyanwa ingxelo engentle ngelizwe lilonke, ukubuyekeza okwenziwe yi-European Food ne-Veterinary Office kuqinisekise ukamkeleka kokuthumela izinto kumazwe angaphandle eNtshona koloni.
Ukunqongophala kwabasebenzi kuthintele uludwe lewnkqubo olungaphantsi: Ukunqabiseka kokutya kumele kufikelele usukelo olubekelwe lona. Icandelo elalichaphazeleka kakhulu ziinkonzo kubathengi kwiindawo ebezihlelelekile ngaphambili apho iplani Yokufundisa Ukunqabiseka Kokutya ibingakwazi ukukwenziwa isebenze ngokufanelekileyo ngenxa yocinezeleko. Noko ke, ulawulo olulungileyo lwagcinwa lusebenza kwezilarha zokuxhela zephondo, kuqinisekisa ukufumaneka kwenyama ekhuselekileyo kubathengi.
Uqingqo mali olwalunikelwe Kwiinkonzo Zezilwanyana lwalwanele ukuhlangabezana neendleko eziqhelekileyo. Ukuze kuhlangatyezwane namacwangciso elizwe, imali eyongezelelekileyo yafunwa kwiSebe Lezolimo lelizwe ngokulihlawulisa ngeenkonzo ezinikelweyo kulo. Iimali ezafumaneka kwimivuzo eyayigciniwe zasetyenziselwa ukuthenga izixhobo zokuphucula ukukwazi ukusabela kwiimfuneko Zeenkonzo Zezilwanyana.
Ukugunyanzisa ubugcisa, uphando nokwanda okwenziwa liSebe, ngoBugcisa Bocwangciso, ngoPhando Nokwanda, kwaqhubeka njengokuba kwakucwangcisiwe. Imeko yokunikelwa kweenkonzo yahlala izinzile, yaye izicwangciso zophando nemisebenzi zala maziko mathathu zazihlolwa ngeliso elibukhali ngokuthe rhoqo ngokunxibelelene nenjongo ezibekiweyo zeziko ngalinye, kunye namashishini neemfuno ezibalulekileyo zabathengi. Ebudeni bexesha lokunikela ingxelo, imisebenzi eli-191 yaqaliswa. Ukubhaliswa kwemisebenzi enikelweyo kwenziwa lula ngakumbi, ngoxa ukunxibelelana, ngokoqobo nangezinye iindlela, kunye namashishini amakhulu ezlimo kwaqhubeka njengoko kuyimfuneko kuba uphando olwenziwayo olwalukhokelela kwiindlela ezizinzileyo zokulima lwalukhula. Indlela imozulu etshintshayo kwezolimo eNtshonalanga Koloni iye yenza ukuba uLudwe Lwenkqubo ngokungxamisekileyo luquke ukulungiselela nokuthomalalisa kumanyathelo alo eenkonzo elizinikelyo.
Iintlanganiso zeekomiti ezisebenzayo kwiifama zophando ezisixhenxe zaqhutywa kanye njengoko kwakwandlalwe kwiajenda yaye zaba ngundoqo ekukhuseleni indawo yophando ukwenzela imisebenzi eyahlukahlukeneyo eyayisenziwa kwezi fama. Umphathi wocwangciso waqalisa uludwe lwenkqubo olunamacandelo alandelelaniswe kakuhle kwifama nganye yophando khon’ ukuze afumanise iimfuno nezinto ezibalulekileyo ukwenzela iminyaka emihlanu ezayo. Nangona uqingqo mali lweli ziko lwalulinganiselwe, uLudwe Lwenkqubo lwakwazi ukufumana izixhobo ezitsha ezimbalwa ngokulungisa umahluko phakathi kwezinto ezibalulekileyo nezo zingabalulekanga. Oku kwakubaluleke kakhulu ekubeni iifama ekwenziwa kuzo uphando zimele zihlale zisazi ngemithetho yakutshanje yokulima.
Olona celomngeni lukhulu loluLudwe Lwenkqubo lolu 1) ngamaziko ophando akhulayo neenkonzo zophando ezinemali ebekelwe bucala elinganiselweyo, 2) kukunyuka okukhwankqisayo kwamaxabiso edizili (diesel), ukondla izilwanyana(ngenxa yexabiso eliphezulu lengqolowa nezinye izinto ezifanayo) nomgquba nezinye iimveliso zasefama kule mali iqingqiweyo imele isetyenziswe, 3) nokunyula abaphandi kunye nabaqeshwa banobuchule ngokuvumelana nenjongo ezimiselwe ngumthetho wengqesho zoLudwe Lwenkqubo nezeSebe. Ezininzi zezi zikhundla eziye zavuleka ngethuba abantu bebefaka izicelo zomhlala phantsi wokuzithandela. Ukunyuka ngokukhawuleza kwamaxabiso okondla izilwanyana okukhankanye ngaphantsi kwengongoma yesi-2 kuye kwanegaleleo elikhulu kumaxabiso okondla imihlambi eyayisetyenziselwa ukwenza uphando kwiifama ezisixhenxe ekwakusenziwa kuzo uphando. Le mihlambi ayixhasi nje kuphela iinzame zophando ze- Institute for Animal Production, kodwa ibaluleke kakhulu (imihlambi yesingqiniso ebaluleke kakhulu kwilizwe) kumashishini eNtshona Koloni nakuMzantsi Afrika eziwuxhasayo.
I-The Presidential Priorities nokusetyenziswa ngokupheleleyo kwe-Micro Finance Institutions for South Africa (MAFISA) eyayaziswe kwikota yesithathu yonyaka wemali yowe-2007/08 yagxininisa imfuneko yokuba ishishini loqingqo-mali lincede amafama ekwenzeni izigqibo zemali. Njengomphumo woCwangciso: i-Agricultural Economics yenza inkqubela engummangaliso ekwakheni ngokutsha ucwangciso lwelizwe, i-Micro Combud, elucwangiso olujoliswe akwakheni ishishini loqingqo-mali. Umphumo waba kukuba, ekupheleni konyaka wezezimali wowe-2007/08, yonke ingxelo endala eyayigcinwe ngaphantsi koludwe lwenkqubo olungu-Combud II yafakwa kucwangciso olutsha i-Micro Combud III ukwenzela ukuba luhlaziywe. Malunga noqingqo-mali olungama-33, lwahlanganiswa ngobuchule bezi bekhompyuta ukuze lukwazi ukudluliselwa kwiiprogam entsha. Lonyaka nawo uye wabalasela ngokuthi kutyobelwe izivumelwano ezibhalwe phantsi namaphondo amahlanu njengoko nawo enenxaxheba kuludwe lwenkqubo. Ubuqabane obakhiwayo phakathi kwamagosa amakhulu eBanki Yomhlaba kunye neSebe Lezolimo Lelizwe bokwenza i-MAFISA isebenze baphumela ekuqeqeshweni kwamagosa angama-50 ekulungiseleleni ukusetyenziswa kwawo.
20
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Amafama, ingakumbi amafama asakhulayo, ngokuqhelekileyo awazigcini iingxelo yaye ukuba enjenjalo, iingxelo zenziwa kakubi. Uludwe lwenkqubo lokugcina iingxelo ngekhompyutha, olubizwa ngokuba yi-SimFini, luye lwalingwa kwimisebenzi emithandathu (6) / okanye kumaqela eefama yaye ingxelo engokwezimali iye yaqokelelwa yaza yafakwa kucwangciso ukuze ihlolwe ngakumbi. Uphononongo olwenziwayo ukubona izinto ezigqiba ngexabiso lomhlaba wezolimo ukwenzela abo bathenga umhlaba onjalo ukwenzela iinjongo zokuziphilisa zagqityezelwa ngokuphathelele oku. Njengenxalenye yolu phando, uvavanyo oluntlu-mbini lwenziwa kwiimimandla enemveliso enkulu (Beaufort-West, Laingsburg and Ceres) nakwimimandla enemveliso enzulu (Stellenbosch and Paarl). Uvavanyo lwalujoliswe ekufumaniseni abathengi abacinga ngokungafaniyo xa bethenga umhlaba wezolimo ukuze kuqondwe ngcono ukuba ziziphi iimpawu ezigqiba ngexabiso lomhla wezolimo kwaba bathengi. Imiphumo iya kunikelwa kubaxabisi bomhlaba wezolimo. Le miphumo iyakujongwa kwakhona njengebalulekileyo ukwenzela ukukhula kokuhlaziywa komhlaba.
Uludwe Lwenkqubo: I-Agricultural Economics iye yaphumelela enye yezinto eziyintloko ezinikelwa lisebe i.e. “ukuqalisa amafama ali-15 asakhulayo kunye namaqela amafama ukuba angenelele kurhwebo lwasekhaya lwaza lwanikezela ngekontraka ezili-15 zokuthumela izinto kwamanye amazwe kumafama asakhulayo nangamaqela”. Ngokusebenzisana ne-ECI Africa, imisebenzi engama-28 yamamaqela amafama yanxibelelaniswa norwebo lwasekhaya. Kwakhona, amafama asakhulayo ali-10 axhaswa ukuze angenelele urhwebo e-London, Germany nase-Netherlands nokufumana ukwaziwa kurhwebo lwehlabathi. Oku kwafikelelwa ngokusebenzisana ne-South African Agri Academy. Imizamo efanelekileyo yenziwa ukuvelisa iingqelo zorhwebo zekota yonyaka ukunceda amafama asakhulayo ukwenza izigqibo ezizizo ingakumba xa exoxa ngamaxabiso angcono kubathengi. Inkxaso yokukhulisa amashishini amanyeneyo yaphumela ekusekweni kwe-Koekedouw Cooperative kwishishini leziqhamo ngolwahlulelwano ne-Deciduous Fruit Producers Trust. Phakathi kwalo mashishini amanyeneyo axhasayo, oku kwangqineka kunethuba elikhulu njengoko inani elikhulu lala malungu sele lithath’ inxaxheba kakade kurhwebo lokuthumelela izinto kwamanye amazwe.
Uphando lwalujoliswe ekudibaniseni amafama asakhulayo kumakhonco exabiso lezolimo nokuhlola ukukwazi kwamashishini amanyeneyo ukwenjenjalo, ikontrakta yamafama nendima urhulumente ayidlalayo ekuncedeni amafama asakhulayo ukungenelela ezorhwebo kwicandelo lezokuthengisa ngezinto ezincinane. Umphumo waba kukuba, amaphepha enzululwazi anikezelwa kwinkomfa yelizwe nakwinkomfa yamazwe angaphandle. Ingqalelo engakumbi yanikelwa kwimizamo yokukhusela imveliso yelizwe, kuquka i-roooibos, ubusi kunye negusha kharu ekonakalisweni ngabantu okanye ngamanye amazwe ingakumbi amazwe asakhulayo. Incopho yoku yaba liphephandaba elaphumelela kwindawo yesibini kwinkomfa yelizwe.
Uludwe Lwenkqubo, kumanyenwe namagoxa angakumbi e-Farmers Support and Development Programme athath’ inxaxheba kumsebenzi welizwe, wokuJonga Ixabiso Lokutya. Umsebenzi wawubandakanya ukujonga amaxabiso ezinto zokutya ezili-16 ayejongwa njengabumba ibhaskithi yokutya inyanga nenyanga ukuze kujongwe indlela amaxabiso ahamba ngayo. Umphumo aba luncedo kwinkqubo yokwenza izigqibo yaye aye anikezelwa kumagatya akumanqanaba aphezulu, kuquka ne-National Minister of Agriculture.
Kwalungiselelwa yokufundisa abasebenzi abaphumeleleyo yaye amagosa amalunga nama-45 aqeqeshwa nge-AgriBEE. Isebe, ngphantsi kokhokelo loCwangciso: i-Agricultural Economics yayikunye nesebe ekulungiseleleni lo mcimbi we-National Annual AgriBEE Showcase. Incopho yalo mcimbi yaba ngumsebenzi we-AgriBEE eNtshona Koloni ayanikwa ilungelo lokuba lelona sebe ligqwesileyo ekuthobeleni imigaqo ye-AgriBEE.
Umzekelo wewayini owaveliswa ngokuvisisana ne-Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) wahlaziywa waza waphuculwa. Imiphumo emihle kwimizekelo yewayini neyeeapile yalungiselelwa yaza yaqukwa kumaxwebhu e-BFAP, eyanikezelwa ngoJuni 2007. Ingxelo yophando lweshishini lerhasi elalinomxholo othi, “Ukuba nenzuzo nokhuphiswano olusemgangathweni leshishini lerhasi eMzantsi Afrika” lwagqitywa ngoApril 2007. Kwakhona, i-SAM yakhiwa kuphendulwa isicelo esivela kwi-Levy Economics Institute kwiKholeji yase-Bard College Kumdibaniselwano Wamazwe AseMerika. Oku kulufanelekele uphando oluphathelele impembelelo yeendlela eziqinisekisiweyo zokuqesha ekuhleni ingakumbi ekulinganeni ngokobuni, nasekukhuleni kwezoqoqosho obeluphantsi ngokubanzi, ngokuhlola ulwalamano phakathi kwee-Employment Guarantee Schemes (EGS) nomsebenzi ongahlawulayo, kuquka nomsebenzi wokunyamekela ongahlawulwayo.
Umzekelo wokulingana okungenamkhethe kwishishini leediliya laseMzantsi Afrika lakhiwa yaye sele ligqityiwe. Ingxelo equlethe uqikelelo olusisiseko nemizekelo emibini yoku yanikelwa kwishishini. Phakathi kwezona ndawo zibalulekileyo zolu ludwe lwenkqubo ngamaphepha amathathu anikezelwa kwinkomfa yelizwe apho elinye lamaphepha lafumana ibhaso eliphakamileyo lokuba liphepha elodlula amanye lenkomfa. Ucwangciso lwanikela imiphumo yentshayelelo yeminye yemisebenzi yayo yophando kwinkomfa yokufundisa eyayinomxholo othi “impembelelo yezoqoqosho kwisivumelwano sezorhwebiselwano ne-China”. Inqaku elikwi ‘Agricultural efficiency and welfare in South Africa’ lapapashwa kwingxelo yemihla ngemihla ‘Development
21
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Southern Africa’. Kwakhona, isahluko esinomxholo othi ‘Economic modelling and regional impact analysis’ esinikela umbono opheleleyo womzekelo owaqhutywa kwi-DoA yaseNtshona Koloni kwiminyaka eli-15 edluleyo yaqukwa kwimpapasho ye-Provincial Economic Review and Outlook yowe-2007 Yonondyebo wePhondo laseNtshonalanga Koloni.
Amanye amanqaku aye afakwa kwingxelo yemihla ngemihla, oko kukuthi, i-Agrekon, Journal of Wine Economics, nakwiincwadi ezibalulekileyo ezifana ne-Farmers Weekly, i-Wynboer (2), nakwibhulethini ye-National Agricultural Marketing Council: eyi-TradeProbe. Uludwe lwenkqubo kwakhona lwavelisa iingxelo, enye kumkhambo wokuba nako ukwandisa ucwangciso lwe-CASP ukwenzela iSebe Lezolimo Lelizwe. Enye ingxelo yayimalunga nokwazi umkhamo enokuba nawo ilahleko yemveliso njengomphumo wokunqongophala kombane okwakungumphumo wobunzima bombane obuchaphazela la magatya. Imiphumo evela kule ngxelo yapapashwa kwicandelo lezamashishini lephaphandaba i-Burger, kunye nenqaku lenzululwazi engaphantsi kwiNgxelo yemihla ngemihla ye-Elsenburg Journal.
Ubunzima bokuzalisa izithuba zeengcali ngezoqoqosho lwezolimo lunokubek’ emngciphekweni ukuqhubeka kwemisebenzi ethile, kuba kukho iingcali zoqoqosho ezimbalwa ezinobugcisa bokuphatha imisebenzi eyingozi nebaluleke ngokukhethekileyo. Ngokomphumo ucwangciso lunokungena kwizivumelwano neenkampani zangaphandle ukufumana abantu abangakumbi ukuze lukwazi ukufikelela amanani acwangcisiweyo nokuphucula iinkonzo ezenziweyo.
Ubunzima bakutsha nje bombane, ukunyuka kwamaxabiso epetrol, imbalela, njalo njalo, kuye kwafuna iingqalelo ekhawulezileyo nokwenziwa kocalulo ngempembelelo enkulu yazo. Ngoko ke oku kuye kwanempembelelo enkulu kwezinye zenjongo ezicetyiweyo zoludwe lwenkqubo, ngokomzekelo kumaqela emfundo. I-AgriBEE iye yaqhubeka nokufuna iinkonzo zoLudwe Lwenkqubo: i-Agricultural Economics iye nayo yafak’ isandla kwiingcinezelo zexabiso locwangciso.
Lonke usukelo olubekelwe uLudwe Lwenkqubo: Uqeqesho Olucwangcisiweyo Lezolimo luye lwenziwa yaye kwezinye iimeko usukelo olubekiweyo luye lwadlulwa ngaphaya. Noko ke, ufundisiso ngobukhulu bokuhlola abukhange bufikelelwe ngenxa yokungafunyanwa kwempendulo ebudeni benkqubo yeetenda. Ukukhula kwemfuneko yokuqeqeshwa kwezolimo kuye kwakhokelela ekukhuleni ngokukhawuleza koLudwe Lwenkqubo ebudeni beminyaka emibini edluleyo. Ukukhula kwentlangano nokukhula kwamanani abafundi kukhokelele ekukhuleni kwesidingo ekongameleni uLudwe Lwenkqubo nakulungiselelo lwenkxaso kwiimfuno ezimele zifezwe zokuqeqesha abaqeshwa. Iziding ezingakumbi ziye zenziwa ngenxa yemizamo yokutshintsha ezolimo ngokuqeqesha njengoko kuchazwe kwi-Human Capital Development Strategy.
Kwiinzame zethu zokufikelela usukelo olubekiweyo lokutshintsha sifumanise ukuba ingakumbi abafundi be-PDI abakwazi ukumelana nezifundo zezibalo nenzululwazi ngenxa yokungafundiswa kwabo ngocoselelo ezi zifundo esikolweni. Oku kufuna inkxaso enkulu ngezifundo kubafundi kwizikolo zasehlotyeni ukubanika ithuba lokufumana umsebenzi osele wenziwe.
Konke oku kube ngumphumo woxinezeleko kumaxabiso ngenxa yokunyuka kwamaxabiso ezinto okwandileyo (idizili, ukutya kwempahla, amachiza, umgquba, nezinye) nokukhusela inkquba yokutshintsha ye-Casidra (Pty) Ltd.
Zonke iimali ezanikelwayo ukususela ngonyaka ka-2006/07 yayizezentlekele (R12.617 million) yaye ama-R47 000 ayengawe-LandCare eyasetyenziswa ngokukhawulezileyo ebedeni bonyaka wezazimali.
Ukwehla kweentlekele zokwemvelo ngokuthe rhoqo (izikhukula, imbalela, izichotho) kuye kwenza ukuba iSebe liqwalasele indlela eyakhiwe kakuhle nechasa kancinane inkqubela ngokuseka igatya lobuchule obungathethekiyo kwezi ndawo zentlekele ngokungxamisekileyo, ngaphantsi kokunyanzelwa yi-fiscus.
2.5.2 Imbono ephangaleleyo ngemekobume elungelelanisiweyo yowe-2007/08
Ukwehla okwandayo kweentlekele zemvelo kwenze kwaba yimfuneko ukusekwa kwegatya eliza kongamela intlekele yezolimo kwiSebe yaye ngokukhethekileyo kuLudwe Lwenkqubo: i-Management (SRM). Kanye ngoku kuqhutywa izifundo ukufumanisa ubukhulu begatya elicetywayo.
Kungumsebenzi obalulekileyo ukusebenza ngezicelo zokufakwa ngaphantsi okanye ukwabiwa kwakhona komhlaba wezolimo we-SRM Programme nobutyebi belize obukhoyo nobunikelwe ngenjongo bufanele bandiswe ngokukhawulezileyo, ukuzalisekisa imbopheleleko yethu engokwasemthethweni. Kuya kuqhutywa izifundo ukufumanisa ubukhulu nomlinganiselo wobutyebi belizwe obufunekayo ukuze kuhlangatyezwane nezicelo kwangexesha.
22
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Ingxaki isekugcineni ubuchule obunqabileyo (beenjineli kunye nobugcisa kwinjineli) kwi-SRM Programme nokutsala abantu abanobu buchule bunqabileyo ukuba baye kusebenze kwiofisi eyintloko kwiizithili zomasipala ezahlukahlukeneyo zeSebe. Zinjineli ezine kuphela eziqeshiweyo liSebe. Ingqalelo ekhawulezileyo iyafuneka ukuze iSebe likwazi ukutsala abantu abanokuchule kwizithuba zobunjineli. Kuya kuba yimfuneko kwakhona ukufaka nokukhulisa abantu abaqeshiweyo abakhoyo ukulwisana nokunqaba kobuchule obuthile nokukhuthaza abantu ukuba bafundele ezolimo, ukuze kuziswe ulutsha Kwezolimo. Ukunikezela kwemali yokuya kufunda kuye kwenziwa ukutsala iinjineli ezintsha nezo zikunyaka wazo wokugqibela, ukuvumela ukunikezelwa kobugcisa nobunjineli obukhawulezileyo kwiSebe.
I-FSD Programme iye yonyula abaqeshwa abangama-38 ebudeni beli xesha lengxelo yaye kulindeleke ukuba konyulwe abangakumbi phakathi konyaka wezezimali olandelayo ukuze kuzaliswe izithuba ezikhoyo. Uludwe lwenkqubo olungaphantsi lwe-Farm Worker Development luye lwazalisa zonke izithuba ebelinazo ngokunempumelelo.
Ingxaki zisafumaneka ngokuphathelele ukuzalisa izithuba kwi-Subject Matter Specialists (SMS) ngenxa yokungafumana abantu abanamava afunekayo kuquka nabantu abaninzi abayalayo imali abayinikwayo ngenxa yezinye imali abazithenjiswa ngabanye, njalo njalo. Enye into efak’ isandla ekuzalisweni kwezithuba kukuba abasebenzi abakhoyo basoloko bephumelela ukufumana izithuba kwezinye izithili/amagatya, kuze oku kushiye izithuba ebebekuzo kuCwangciso zivulekile. Oku kuzichaphazela kakubi iinkonzo zokunikela ezikhoyo njengoko oku kushiya isikhewu kubantu abasebenzayo bokwenza umsebenzi. Ulwazi namava afunyenwe kwiinqila ezithile kuyalahleka. Isicelo sokuba kuhlolwe kwakhona izithuba zoku-Monitoring and Evaluation kuye kwanikezelwa kwi-HR.
Iingxoxo ezichuliweyo ezazibanjwe ngoNovemba 2007 nangoMatshi 2008 nezazibandakanya abaphathi bocwangciso abangaphantsi nabaphathi bezithili kunye nabancedisi baseofisini babo nabo bathelela kwiingxoxo zokugqibela ezaziphethwe yi-Caledon. Ezi ngxoxo zazijoliswe ekukhuliseni ukuqondeni ngokufanayo oko kwakulindelekile ngokuphathelele umba wokunikela ingxelo nokugcina iifayile, ekufumanenei indlela yokuphatha imisebenzi nokunyamekela izixhobo zokusebenza nokwenza lula amaqhina oqhagamshelwano nemigaqo yeeofisi zolawulo.
Inkqubela iye yenziwa ngokuphathelele ukubhaliswa kwemisebenzi kwi-PIMS ngaphantsi kwazo zonke iingxaki eziphathelele ukunxibelelana kwizithili. I-FSD Programme ukususela ngoko iye yagqiba ekubeni imisebenzi ibhaliswe ngesandla, ithunyelwe kwiofisi eyintloko ukuze ihlolwe ukuba ikumgangatho ofunekayo na. IFomu Yokubhalisa Imisebenzi iye yenziwa ukwenzela le njengo yaye yasasazwa kwiiofisi zesithili. Iintlanganiso ziya kubanjwa kunyaka wezezimali omtsha ukuze kulungiswe ingxaki yokwenza ukuba i-PIMS iquke iimfuno zokunikela ingxelo yoCwangciso, ngokomzekelo uqingqo-mali lwe-APP.
Ii-Chief State Veterinarians ezimbini nezinamava kakhulu ziye zasishiya ebudeni bonyaka ngenxa yokuthatha umhlala-phantsi. Owokuqala owamkela imali okufundela ubunzululwazi kwezemfuyo, indoda engumIndiya eyathweswa isidanga, wathatha esinye zezi zikhundla sivulekileyo. Kusenzima kakhulu ukufuna oogqirha bezilwanyana abanamava. Oku kungenxa yokusilela kwabantu abalandela nabafundela lomsebenzi we-State Veterinarians, njengoko amazinga okunyulwa nawomhlala phantsi elingana. Imivuzo nayo ayifani kumaziko emfundo okanye kumashishini amanyeneyo nakumagatya abucala.
Noxa kucel’ umngeni, inkqubela entla yenziwa ekuzaliseni izithuba (zophando, abaqeshwa abancedisayo nabanobuchule), ingakumbi izithuba eziphathelele imigaqo yokuthatyathwa kwemali yokuyeka umsebenzi ngokuzithandela. Ubuninzi bezi zithuba bazaliswa ebudeni beekota ezimbini zokugqibela zonyaka we-2007/08. Izithuba ezibalulekileyo zabongameli abaphezulu befama e-Elsenburg nase-Outeniqua zazaliswa kwaza kwagqitywa ilungu lokuphatha ucwangciso olungaphantsi lwamaZiko Leenkonzo Zokuxhasa. Isithuba esise-Elsenburg sazaliswa ngomntu webala, umphathi wokuqala weqela labantu ababekade becinezelekile ukunyulwa. Abafundi bangaphakathi abangamashumi amabini ananye bathelela uLudwe Lwenkqubo ebudeni bonyaka, bengavumeli nje ukuba uLudwe Lwenkqubo lufak’ isandla ekwakhiweni kweqela labantu abasebenzayo nje kuphela, kodwa nokukhulisa abafundi abasebatsha bebala ukwenzela izithuba ezinokuvela kwixesha elizayo.
Ukuzaliswa kwezithuba kuqoqosho lwezolimo nokugcina abaqesha ababalulekileyo kulucelomngeni olukhulu. Enye into eqatshelweyo kukwehla kwamanani abo bafaka izicelo esithuba ngasinye. Oku kuye kwaphawulwa ngemivuzo ephantsi enganiki mdla yaseburhulumenteni xa ithelekiswa naleyo yamagatya azimeleyo. Noko ke, kufanelekile ukuba sikhankanye ukuba umhlaba wokudlala nawo ngokwawo awukho kumgangatho omnye kurhulumente ngokwakhe. Inkqubo yelizwe yokulinganiswa kwezithuba kuquka nezo zoqoqosho lolimo isebenzela ekubeni ilungelelanise umhlaba wokudlala, kodwa kuphela ngaphakathi kwiSebe Lezolimo. Le nkqubo yokulinganisa ibaluleke kakhulu ukwenzela uzinzo locwangciso yaye iyakufuna ukuncedwa ngezimali okungakumbi ukwenzela ukuba isebenze.
23
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Isivumelwano esiyintloko se-AgriBEE kunye nokusekwa kwe-Agribusiness Investment Unit kwavunywa yaye ukuncedwa ngemali kuya kufunyanwa kuphela ngonyaka wezezimali wama-2009/10. Ngokomphumo, zizithuba eziyintloko kuphela eziya kuba kwindawo yokuqala xa kusekwa iqela. Ukuhlaziywa komhlaba okukhawulezileyo kuya kuphumela kwisidingo esingakumbi ukwenzela iinkonzo ezinikezelwa zezeqoqosho lolimi ingakumbi iinkonzo ezinikelwa luLudwe Lwenkqubo olungaphantsi: Lweenkonzo Zokurhweba. Ngemva kokwenziwa kwesindululo sokuba kutshintshelwe imisebenzi ye-PROVIDE kwindawo zophando sirhoxisiwe kwi-ITCAL, saye safakwa kwiSebe Lezolimo Lelize yaye kusalindelwe impendulo. Oku kubaluleke gqitha ukwenzela ukuqhubeka kophando nokubekwa kweengcali ngezoqoqosho lezolimo eziselula ingakumbi kwimisebenzi yokubumba ukuze bakwazi ukusabela ngokukhawuleza kwiingxaki ezikhoyo elijamelene nazo igatya, ngokomzekelo kubunzima bamandla nezokutya.
Noko ke, kungakhathaliseki iingaxaki elijamelana nazo, ucwangciso lukholelwa ekubeni ukukhuliswa kwabaqesha kungundoqo. Ngokomphumo, amagosa amthathu aye aqalisa izifundo zawo zobu-PhD yaye anye amahlanu enza izifundo ze-MSc.
Imfuneko enkulu yokuqeqesha ngezolimo iye yakhokelela ekukhuleni koLudwe Lwenkqubo ebudeni beminyaka emibini edluleyo. Ukukhula kweNtlangano nokukhula kwamanani abafundi kuye kwakhokelela ekukhuleni kwemfuneko kwicandelo lokongamela loLudwe Lwenkqubo nelokulungiselela inkxaso ngobugcisa enikelwa kubaqeshwa abaqeqeshayo.
Ukunyulwa kwabaqeqeshi abatsha ukuze kufikelelwe imilinganiselo eqingqiweyo yokuqesha nocelomngeni loku kungumbandela ofuna ukuqwalaselwa. Ixesha elikhoyo phakathi kokuyeka umsebenzi nokuvalwa kwezithuba kunegalelo eliyingozi kwinkonzo yokunikezela.
2.5.3 Ukwakhiwa kwemigaqo nokutshintsha kwemithetho yonyaka wezezimali ka-2007/08 Uludwe Lwenkqubo lwe-FSD neSebe Lezolimo Lelizwe aye asebenza ngokumanyeneyo ukuphumeza umsebenzi olingwayo Wokucebisa Ifama Nefama (Farmer-to-Farmer Mentorship) ojoliswe kwiprojeti ezisithoba zokuhlaziywa komhlaba, nook ke zezisibhozo kuphela ezigqityiweyo. Iprojeti yesithoba yathengiswa kubakhi yaye ke ngoko ayikwazanga ukugqibezela ucwangciso.
Ubuchule be-Settlement and Implementation Support (SIS) buye bothulwa yi-National Department of Land Affairs and Agriculture. Ukukhuliswa kwemigaqo ebanzi yokumisela izinto ukwenzela iNtshona Koloni iye yenziwa yinkampani enikela ngenkonzo, i-Phuhlisani Solutions yaye iye yanenxaxheba kuLudwe Lwenkqubo lwe-FSD.
Inkqubo ye-Area Based Planning (ABP) eqhutywa yi-Provincial Land Reform Office (PLRO) iye yaxhaswa ngamagosa e-FSD kumgangatho wesithili ukwenza kubekho intsebenziswano engcono phakathi kwabo badlala indima kuhlaziyo lomhlaba nokuqukwa kohlaziyo lomhlaba njengento ephambili ne-Integrated Development Plans (IDP’s).
Ucwangciso lokuqalisa olubunjiweyo (Kwingxowa Yezokhuseleko KokutyaFood) iye yakhiwa yaye iza kwenza uLudwe Lwenkqubo lukwazi ukunyamekela kwisicelo esingxamisekileyo se-ad hoc sokuxhaswa ngabaninimzi abachaphazelekayo. Iprojeti iya kunikwa isithili ngasinye kunikelwa ingqalelo okokuqala kubafazi, ulutsha, nakubantu abanako ukuyiceba abahlukahlukeneyo nabo baphila nesifo uGawulayo (HIV/AIDS). Njengenxalenye yombhiyozo woKutya Kwehlabathi Kosuku, iincwadi zokuqaliksa eziquka iinkuku zomthonyama ezingama-25 ziye zanikwa abaninimzi abangama-41 base-Murraysburg.
Inkqubo entsha eyakhiwe yi-LARP iya kuba negalelo ekusebenzeni koLudwe Lwenkqubo nakwi-‘Universal Support’ ngokubanzi. Ukuze kusetyenziswe le projeti kuya kubizwa intlanganiso ne-PLRO kunye nabo bonke abanye abanezabelo ukuchaza indlela eziya kusebenza ngayo iikomiti ezahlukahlukeneyo njengoko kwandlalwe ngamaxebhu engqikelelo e-LARP eya kwazisa ngokukhula kwe-Memorandum of Agreement phakathi kweSebe kunye ne-PLRO.
Uludwe Lwenkqubo lwe-TRD lwalulilungu leekomiti ezisebenzayo ezimbalwa ezibalulekileyo kwezolimo eNtshona Koloni. Ngokuphathelele oku, indima edlalwa liSebe kwi-Provincial Climate Change Work yayibalulekile ekuqinisekiseni ukuba amagatya ethu ayalungiselelwa ukuba amelane nemozulu etshintshayo. Ngendlela efanayo uCwangciso lwalukwabandakanyekile kwiqela elibizwa ngokuba yi-Fish and Aquaculture Task Team laseNtshona Koloni likwalilungu le-Board of Trustees ye-Aquaculture Institute of SA (AISA). Igatya lokufuya iintlanzi lelinye lamagatya akhulayo kwiNtshona Koloni, lelinye lamatye embombo ekupheliseni ubuhlwempu kubalobi abahlala kwiidolophana ikwashishini elithembisayo kumafama asakhulayo. ISebe lidlala indima ebalulekileyo ekukhuliseni i-Special Purpose Vehicle (SPV) entsha ukwenzela igatya lezokufuya iintlanzi, kunye ne-Department of Economic Development and Tourism njengesebe elithath’ ukhokelo.
24
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uludwe Lwenkqubo lwe-TRD beludlal’ indim’ ebaluleke kakhulu njengelungu le-National Agricultural Research Forum (NARF) yaye liye lakhusela indima edlalwa ngamaphondo ngokwenza uphando kwi-National Agricultural Research and Development Strategy eyavunywa ebudeni basekupheleni konyaka ka-2007. Ngokubhekele phaya, amasebe ephondo nawo ngoku aza kuthath’ inxaxheba kwinkqubo ephambili yokumisela uphando kumgangatho welizwe.
Eyona migaqo yokukhulisa ebalulekileyo, ke ngoko, kukwandiswa kophando neziko loqingqo-mali nokunyuswa kwenani labantu abasebenzayo. Ngokuphathelele oku, imizamo emikhulu iye yenziwa ukukhulisa uqingqo-mali olubekelwe bucala ukwenzela uphando (kucelwa imali mboleko ngaphakathi nangaphandle), ngoxa amanani abantu abasebenzayo efuna ukulungiswa ngokukhulisa ubuchule babo, ngokusebenzisana ngokuthe ngqo nangezinye iindlela namaziko emfundo enomsila ngokuphathelele abafundi abasebenzayo ngaphakathi, abafundi ababizwa ngokuba yiYPP students nabafunda imfundo enomsila. Ukufundisa ulutsha ngamathuba omsebenzi kwezolimo kubumba inxalenye yenjongo zoLudwe Lwenkqubo zokukhulisa inani labantu abasebenzayo ngonyaka. Iintsuku ezintathu zesikolo, ezilungiselelwe yi-Institute for Animal Production, yazisa abafundi kwizikolo zemfundo ephantsi abali-1500 abavela kwizikolo zabo bebecinezelekile ngaphambili zase-Elsenburg zaza zabanika amathuba okufunda ngendlela ezahlukahlukeneyo zokulima.
Unyaka wezemali ka-2007/08 ngunyaka apho yonke imithetho echaphazela amagatya iye yagqityezelwa okanye yanikezelwa. Omnye wemithetho eye yagqityezelwa ngowe-Biofuels Strategy owaye wavunywa yiKhabhineti ngomhla wesi-06 kuDisemba 2007. Nangona ii-Biofuels zijongwa njengezifak’ isandla ekunyukeni kangaka kwamaxabiso okutya, ukufak’ isandla kwazo kuqikelelwa kwi-5% kumgangatho wehlabathi. Noko ke, indlela evunyiweyo ibonwa njengethathele ingqalele imicimbi ephathelele ukhuseleko lokutya, njengoko imveliso ethile iye yakhutshwa ngokupheleleyo kumanqanaba okuqala okuvelisa amashishini e-biofuels. Le ndlela yokwenza izinto ayiyixhasi ngokunzulu ingqolowa ekuveliseni i-bio-ethanol, kangangokuba impembelelo elindelekileyo eNtshona Koloni kulindeleke ukuba ibe yelinganiselweyo kakhulu. Noko ke, uphando luya kuqhubeka ekuphandeni ngezinye indlela ezinokusetyenziswa endaweni yale. Ngemva kwexesha elide, omnye umthetho oye wavunywa yi-AgriBEE Charter. Ukuvunywa kwalo mthetho kugqalwa njengokuvuselele umdla omnye wawo kukunikelwa kwenkxaso ngurhulumelente. Kwakhona, ngaphantsi kolawulo lwezinto ezibalulekileyo zomongameli, kulindeleke ukuba amashishini abantu abamnyama akhule nge-10%. Oku ke ngoko kubonisa imfuneko enkulu yokuba iqela elizinikeleyo eliza kusetyenziswa ngokungxamisekileyo. Noko ke, ucelomngeni luyakuba sekufumaneni abantu abafanelekileyo abanobuchule obufunekayo ukuze bakwazi ukusebenza nalo. Kwakhona, i-Expropriation Bill yeziswa epalamente ngoMatshi 2008 yaye enye yeenjongo zayo kukukhawulezisa ukuhlaziywa komhlaba. Oku kwalatha kwisidingo esikhulu ukwenzela amaziko enkonzo karhulumente nokugxininisa imfuneko yokunyusa amanani ngaphakathi kucwangciso lweSebe ukuba kuza kunikelwa iinkonzo ezifanelekileyo kubantu.
Iinkqubo zakutshanje zokutshintshwa kwigatya lezolimo kuphumele kwisiingo esikhulayo sokufumana abasebenzi abafanelekayo nabanobuchule kuzo zonke iinkalo. Oku kuphumela ekunqongophaleni kobuchule (ngokomzekelo, ukunqaba nobuchule obubalulekileyo) kwimisebenzi ethile. Ukuqinisekisa ukuba ukunqongophala nokufuneka kobuchule kulungisiwe ngendlela ecwangciswe kakuhle nangocwangco, i-Programmes for Structured Agricultural Training and Administration (Uludwe Lwenkqubo olungaphantsi: Corporate Services) lwamiselwa ukuba luqalise ukukhula kwe-Human Capital Development Strategy ukwenzela iSebe negatya lePhondo. Iplani yokuluqalisa sele yenziwe.
Ukudityaniswa kwemithetho kweyangaphakathi, oko kukuthi ukwamkelwa e-hostel, imali ezinikwa abo bafuna ukuqhubela phambili izifundo zabo nokwamkelwa kucwangciso lwe-B-Agric programme lwenziwa lwaza lwanikelwa kubaphathi abahlukahlukeneyo.
Abo bakhethwa uukuba bakhonze kwi-Provincial Agricultural Education and Training Forum (PAETF) lwafunyanwa.
25
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
2.6 Ingeniso YeSebe
Ingensio NgokwamaSebe
Eyona2004/05R’000
Eyona2005/06R’000
Eyona 2006/07R’000
Uqingqo2007/08R’000
Eyona 2007/08
R’000%
Ingeniso Kutshanje
Ingeniso Yerhafu 183 508 242 332 306 307 316 597 316 597 0
Ingeniso Engeyoyarhafu 11 836 15 742 18 887 14 963 21 969 47
Ingeniso Eyinkunzirhwebo ngemali (Ukufunyanwa kwakhona kwemali-mboleko)
1 549 441 1 779 - 2 193 100
Ingeniso YeSebe 196 893 258 515 309 973 331 560 340 759 3
ISebe kwakhona liye ladlulela ngaphaya kwemali ebiqingqelwe ukuba isebenze ngokwengeniso yalo yaye liya kulujonga kwakhona uqingqo mali ngendlela elumkileyo. Noko ke, sisqingatha kuphela sengeniso yalo esixhomekeke kwimozulu nengathembekanga kangako.
Olona Ucelomngeni neendlela zokululwa
Ucelomngeni loku-1:Ngenxa yobunzima obuziswa ngaphambili yi-ESTA Act ukungafuni ukubhatala irente yendlu kuyakhulu inyanga nenyanga ngaphandle kokuba iSebe likwazi ukuza nesisombululo sokuthintela oku.
Indlela yokulwisana Nocelomngeni loku-1:Noxa kusetyenzwa ngokusondeleyo ne-State Attorney kunye neenkonzo zomthetho zephondo akukho sicombululo siphuleleleyo okwangoku.
Imicimbi efuna ingqalelo eqhubekayo
Olu celomngeni lungentla lufuna ingqalelo eqhubekayo de kufunyanwe isicombululo esisiso esiya kwamkelwa ngabaphathi bemali.
Ukungeniswa kwerente ehlobene norhwebo nako kufuna ingqalelo eqhubekayo de imithetho yephondo kule nkalo igqitywe.
Ekubeni abaphathi bemali yephondo behlala bephantsi kocinezeleko kuye kwafumaniseka kubaluleke kakhulu ukufuna imali kweminye imithombo enjengeyokunikela ngemali kwehlabathi.
26
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
2.7 Iinkcitho ZamaSebe (R’000)
Uludwe LwenkquboOlwavotelwa ngo- 2007/08
Ukwaziswa Nolungele-
lwanisoVirement
Isimbu-ku esavotelwayo
Eyona Nkcitho
Umahlu-ko
Ulawulo 46 298 7 373 (3 281) 50 390 50 254 136
Ukuphathwa kobutyebi belizwe 37 383 36 974 (479) 73 878 69 251 4 627
Ukuxhasa nokukhulisa uMfama
84 586 143 3 014 87 743 87 633 110
Iinkonzo Zezilwanyana 33 383 696 (2 557) 31 522 30 759 763
Uphando Ngobugcisa Neenkonzo Zokukhulisa
50 025 2 457939 53 421 53 403 18
Uqoqosho Lwezolimo 9 050 (2 401) 317 6 966 6 965 1
Uqeqesho Olucetyiweyo
29 487 (3 894) 2 047 27 640 27 358 282
Isimbuku 290 212 41 348 0 331 560 325 623 5 937
Olona celomngeni neendlela zokululwa
Ucelomngeni loku-1:Ukunyusa uqingqo-mali lweSebe ngendlela efanelekileyo.
Indlela yokulwisana noCelomngeni loku-1:Ukunyusa ingxowa-mali engakumbi kubutyebi belizwe lephondo, nakubutyebi bangaphandle (obelize nobamazwe angaphandle).
Ucelomngeni lwesi-2:Ukunciphisa ukungalingani phakathi kwemali ebekiweyo neyona isetyenziswayo kwiimeko bume ezitshintsha ngokuthe rhoqo.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-2:Ngokwakha imbali yemali esetyenziswiweyo, kuthathelw’ engqalelweni iminyaka etenxileyo, ukusebenzisa imali ngobucule ngokuplana nokuyiphatha ngokungqongqo imali eyikheshi.
Ucelomngeni lwesi-3:Ukwabela iinkonz ezingaphantsi ze-HR neZemali ezifunyanisiweyo kumgangatho wesithili.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-3:Ngokunyula abaqeshwa ngokubanyusela umvuzo kwizithili eziphambili ezifunyanisiweyo.
Ucelomngeni lwesi-4:Imisetyenzana enamatyala amakhulu nesongelwa ngokohluthwa.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-4:Ucwangciso lumanyene neOfisi Yephondo Yokuhlaziywa Komhlaba kunye nabaphathi bemali ababandakanyekileyo luzinikele ekufumaneni isisombululo kule misetyanza mincinane.
Ucelomngeni lwesi-5:Ukutshintshwa kwezinto kwiplani yoshishino esele ivunyiwe ukwenzela i-CASP.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-5:Le meko ibangelwa lixesha elichithekayo phakathi kwesicelo nelona xesha lokusebenza kweprojeti yaye kuncinane kakhulu uCwangciso elinokukwenza ekubeni oku kuluxanduva lwe-CASP Road Map eqhutywa yi-National Department of Agriculture. Ucelomngeni sele kuhlangatyezwane nalo ngokuyinxenye ngokwandiswa kwe-Departmental Project Reallocation Committee.
Ucelomngeni lwesi-6:Ukuyilwa kwekomiti yamasebe adibeneyo ukuba yenze iplani yobuchule isebenze ukwenzela i-Farm Worker Development.
27
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-6:Ukusebenzisana ngakumbi namanye amaSebe ukuze kuzalisekiswe izigqibo zeKhabhinethi (Cabinet Minute 297/05).
Ucelomngeni lwesi-7: Ukuzaliswa kwezithuba zomsebenzi kuye kwangqineka kulucelomngeni njengoko sinomkhamo wokuzalisa ngokuphumelelayo oqikelelwa kuma-50% kuphela.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-7:Ukupapasha kwakhona izithuba de kube kwenziwe unyulo olufanelekileyo.
Ucelomngeni lwesi-8:Ukunqongophala kokulungelelanisa ngokuphathelele ukuplana nokuxhasa intsebenziswano phakathi kwe-PLRO kunye ne-PDoA.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-8:Ukugqibezela i-MoA phakathi kwe-PLRO kunye ne-PDoA ngemigaqo esebenza ngokufanayo ukuqinisekisa ukulungelelaniswa nokuqondwa ngokufanayo kwendima eziyidlalayo kunye neembopheleleko.
Imicimbi efuna ingqalelo eqhubekayo
Iindleko zokuqesha ezijongwa njengenxalenye yokuhlawula abaqeshwa zibeka ucelomngeni olukhulu yaye zibangela ubunzima kuqingqo mali olwenzelwe iinkonzo nezinto ezithengiswayo. Oku kunokuzichaphazela ngokunzulu iinkonzo ezinikelwayo.
Ukuplana nokufakwa phantsi kweliso elibukhali kweprojetiI-FSD iya kuquka ukuplana ngcono iiprojekti ukuqinisekisa ukuba ixesha elithathwayo lokuzenza zisebenze liyagcinwa.
Ukugqityezelwa konyuloI-FSD Programme iya kufuna ukugqibezela inkqubo yokungcitywa kwazo zonke izithuba kunyaka wezezimali ozayo.
Ukuhlanganiswa kwenkcazeloI-FSD Programme iya kuqinisekisa ukuba zonke iiprojekthi ze-CASP zowe-2008/09 kunkelwa ingxelo ngazo ngaphakathi kwemigaqo yokujonga okusemgangathweni nokunikela ingxelo.
Ukusebenzisana nolunye uLudwe LwenkquboI-FSD Programme iya kuqhubke isebenzisana ne-District Coordinating Committees (DCCs) njengenqwelo yokuphucula iinkonzo ezinikelwayo kumagatya amafama. Ubungakanani boLudwe Lwenkqubo bokunikela ngeenkonzo ezifanelekileyo kubathengi kuxhomekeke ngokubanzi kwinkxaso evela kolunye Uludwe Lweenkqubo, ngoko ke iFSD iya kufuna ukubandakanya zonke iiprogrammes ezingaphakathi kwiSebe ukwenzela ukuphuculwa kweenkonzo ezinikelwa kubathengi.
Ukulungelelaniswa ne-PLROKusekho imfuneko yokulungelelanisa engcono phakathi kwe-PDoA ne-PLRO ngokuphathelele ukufunyanwa komhlaba, ukudluliselwa komhlaba nenkxaso kwabo bangenelwayo ngokunxulumene nomhlaba.
Ukuzibophelela ne-DoA, Land SettlementI-FSD Programme iya kubophelela i-DoA ukuba igqibezele inkqubo ye-FALA kwiPhondo jikelele.
28
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
2.8 Iimali ezihlawuliweyo
IGAMA LEZIKOIMALI ETHUNYELWEYO
R’000UQIKELELO LWENKCITHO
R’000Casidra (Pty) Ltd 4 500 4 500Fasfacts 782 782Koue Bokkeveld Opleidingsentrum 30 30Universiteit van Stellenbosch 6 6Welgelegen Natuurkamp Trust 750 531SA Agri Academy 1 800 1 514Agritrain 200 200Goedgedacht Trust 150 150Montagu Ontwikkelingstrust 150 150University of Western Cape 194 194Flom Community Theatre: Keep the dream 183 80 51National Sea Rescue Institute Water Warriors 120 80Boland Farming Community Upliftment (BFCU) 150 137Cape Woman’s Forum 155 128Landsdiensfonds Boland 125 125Christian Literature Fund 50 38South African Scout Association 200 200Casidra (Nelspoort) 1 742 960Casidra (M’hudi Family Trust) 142 0Casidra (Klein Eikeboom Farm (Pty) Ltd) 380 365Casidra (Harmony trust) 320 220Casidra (Skoonvlei cc) 290 0Casidra (Omega Farming Trust) 430 156Casidra (Am Boerdery cc) 305 252Casidra (Verdun Farm Workers Trust) 288 8Casidra (Robertson Kleinboere) 590 3Hexvalley Tablegrape (Osplaas Boerdery projek) 425 425De Goree Farming (Pty) Ltd 400 400Klapmustkop Renosterveld Conservancy 100 98Berg en Dal Workers Trust 1 000 1000Casidra (Pty) Ltd 120 120Women on Farm project 888 888Agri-expo 4 4Potatoes South Africa 400 237Casidra (Pty) Ltd 168 168Koue Bokkeveld Opleidingsentrum 61 61Rudnet (rural development network) 234 234Casidra (Pty) Ltd 6 318 6 318SA Agri Academy 350 350Bonnievale Wine Cellar 85 72Denou Farming 206 206Crispy Farming 226 226De Goree Farming (Pty) Ltd 383 343Cape West Coast Biosphere Reserve 50 0Casidra (Klipfontein Trust) 521 0Casidra (Rietpoort Grazing) 282 0Casidra (Elandskloof Grazing) 200 0Casidra (Hardeveld Pig Farmers) 245 0Casidra (Winlopark Trust) 231 110Casidra (Swellendam Small Scale Farmers) 260 0Casidra (Gelukshoop Farming) 100 60Casidra (Philippi Market) 855 855Casidra (Kliprivier Trust) 2 966 0Casidra (Ebenhaezer Pig Production) 295 0Morceaux Boerdery Trust 224 224Casidra (Vleiland Farm) 312 0Casidra (Karoo Community) 337 0Leopont 484 343 343University Of Stellenbosch 70 70Casidra (10 Small Stock Farms Central Karoo) 835 0Casidra (Haarlem Retrenched Workers) 200 0Casidra (Gelukshoop Farming) 200 0Casidra (Matjiesrivier) 839 0Casidra (Cape Agulhas P/F) 360 0Casidra (Prince Albert Commonages Treintjiesrivier) 258 185Casidra (Viskuil Farm) 140 0De Hoop Vineyards 390 390N2 South Cape Rural Development Forum 47 26Casidra (Sir Lowry Pass) 92 0Elim Opsienersraad 1 332 0Disaster Beneficiaries 39 231 34 656
29
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
I-Casidra (Pty) Ltd liziko eliyintloko lokwenza igranti ebizwa ngokuba yi-Comprehensive Agricultural Support Programme (CASP) isebenze. Uninzi lwemali ethunyelwe kwi-Casidra (Pty) Ltd lilandelwa liziko kwizibiyeli lwathunyelwa ukwenzela ukusebenza nokuqhubeka kweprojekthi ye-CASP.
Iimali ezimbini enye ezizigidi eyi-R4.5 yezigidi neyi-R6.318 lezigidi yayiyeyokugcina ubungakanani be-Casidra (Pty) Ltd xa buthelekiswa nempembelelo yabaphathi bemali kunye nesigqibo sekhabhinethi sokwakha ngokutsha eli ziko.
Ama-R34.656 ezigidi ahlawulela izikhukula, imbalela kunye nezichotho kwiindawo ezahlukahlukeneyo zabo bangenelwayo kwiPhondo.
Isikolo Sezolimo saseMzantsi Afrika siliziko lokuqeqesha amafama asakhulayo ukuze alungele ukuthumela izinto kumazwe angaphandle, ukuwenza anxibelelane nabathengi abakwamanye amazwe abanomdla nokunceda ngekontraki ezilandelayo xa kuphumelela.
Iimfuno zomsebenzi wasefama zihoywa ngamaziko afana ne-Fasfacts, Flom Community Theatre: Keep the dream 183, Women on Farm, Koue Bokkeveld Opleidingsentrum, Agritrain kunye ne-Rudnet (ukukhuliswa konxibelelwano lwamaphandle), Goedgedacht Trust, National Sea Rescue Institute: Sea Warriors, BFCU, Cape Women’s Forum and Christian Literature Fund.
Inkxaso ye-LandCare yafunyanwa kwi-Welgelegen Natuurkamp Trust, Landsdiensfonds Boland, South African Scout Association, Klapmustkop Renosterveld Conservancy kunye ne-Cape West Coast Biosphere Reserve.
Phantse zonke ezinye iintlawulo zenziwa ngokungqalileyo kumaziko amafama asakhulayo ukuncedisana neminikelo yawo siqu.
Zonke imali ezathunyelwayo ezinxibelelene nesivumelwano esibhaliweyo nazo zinemiyalelo yokunikela ingxelo, kuquka inkcitho, ukwenzela ukuba ziphicothwe liSebe. Kwimeko ka-Casidra (Pty) Ltd ingxelo yezimali yenyanga nenyanga iyenziwa nengxelo yekota iyafakwa.
Kwiimeko zonke apho imali ingakhange isetyenziswe yonke, kulindeleke ukuba isetyenziswe yonke ngaphambi komhla wama-31 kuMatshi 2009.
2.9 Iigranti Ezixhomekekileyo neengxowa-mali ezibekiweyo (R’000)
Igranti Exhomekekileyo Isimbuku Esabelweyo Isimbuku Esidluliselweyo
Comprehensive Agricultural Support Programme (CASP) 33 426 16 372
LandCare 3 317 500
Intlekele – Imbalela 20 000 19 663
Intlekele – Izikhukula 10 000 10 000
Intlekele – Isichotho 9 231 4 993
Ingxowa-mali Ebekiwe 10 100 987
ISIMBUKU 86 074 52 515
Zonke iinjongo ziye zafezwa ngokuthi kuhlawulwa kweegranti.
Ngokuphathelele i-Comprehensive Agricultural Support Programme i-R33.426 lezigidi lafunyanwa ngokoludwe lwesi-4 luka-DORA. Imali eyi-R33.366 lezigidi yasetyenziswa ekukhuliseni imisetyenzana yamafama asakhulayo nakweyawo siqu, ingakuba kwiimfno zamaziko awo. Zonke iinjongo zafezekiswa yaza i-R60 000 elalingazange lisetyenziswe ngenxa yokushiyeka kwemali ngemva kokuba zonke izinto sele zenziwe.
Ngokoludwe lwesi-5 loMthetho (DORA) i-R3.317 yezigidi yafunyanwa ukwenzala i-Land Care Grant Programme. Imali eyi-R3.268 yasetyenziswa ngomhla wama-31 kuMatshi 2008. Zonke iinjongo zafezekiswa yaza i-R49 000 yasala ayasetyenziswa ngenxa yemali eyasalayo ngemva kokuba zonke izinto sele zenziwe.
30
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Imali ezithunyelwe ngomatshini zafunyanwa ngexesha zaza zenziwa njengoko zazicetyiwe. Oku kwanikelwa njengengxelo kwisebe lokuhlawula izinto ngomatshini (DoA kwimeko zombini) njengoko kwalathiswe yi-DORA.
Akukho nxalenye yale mali eyasetyenziselwa iinjongo zaseofisini. Zonke iimeko zezigranti bezijongiwe ngokuqhubekayo.
Zonke ezigranti zingentla ziye zafaka kwiakhawunti yebanki evunyiweyo yoNondyebo wePhondo.
Iigranti zentlekele ezingahlawulwanga kwacelwa ukuba zincede zidluliselwe kwixesha elilandelayo.
2.10 Ukugcinwa kwemali, ulungiswa neplani yokuphathwa kwezixhobo zomsebenzi
Utyalo Mali (a) Izakhiwo ezigqityiweyo zeprojekthi i-Department of Transport and Public Works (uvoto lwe-10) iya kunikela ingxelo ngazo njengoko uqingqo-mali kunye nazo zonke iinkqubo zimelene nayo.(b) Akukho plani zakuvala okanye zakuhlesa umgangatho wezakhiwo kuzo naziphi na iizakhiwo. Ukongamela Iimpahla ZeSebeISebe njengoko kwalathisiwe lisebenzisa i-LOGIS njengebhalisa izinto zalo linyanzelekile phofu ukuba lenjenjalo. Le nkqubo ifikelela kuphela iimeko ezimbalwa zokugcina ingxelo yezinto zesebe, yaye njegesixhobo sokongamela ezo zinto, ayanelanga – le nkqubo ayizifikeleli kakhulu iinkcukacha zokubhaliswa kwezinto ngendlela efunwayo.
Ukuvumelana kwenyanga ngenyanga phakathi kwe-LOGIS ne-BAS kuqinisekisa ukubhaliswa kwezinto okusexesheni.
Isimo ekuso impahla eshenxiswayo iyohlukahlukana ukusuka kwesemgangathweni ukusa kweyonakeleyo. Okokuqala, kukho iimoto (ekungena kuzo abantu abane neziziveni) ezisoloko zikwisimo esilungileyo ngenxa yokunyanyekelwa, kodwa iibhasi neelori ezinkulu sele zikumkhamo wokungakwazi ukulungiseka ezinye ziphelelwe lixesha. Oogandaganda nezinye izixhobo ezikhulu zokusebenza kumafama ophando zikwisimo esibi kakhulu. Iminyaka yokusebenza koogandaganda ngokuqhelekileyo isi-8 kuphela. Oogandaganda bethu ngokomlinganiselo sele beyidlulile iminyaka engama-20 ubudala. Kukho kwakhona ukunqongophala kwezixhobo zobugcisa obuphakamileyo njengeyokutyala iimbewu nesixhobo sokutshiza emasimini.
Iilebhu nezinye izikhiwo ezisetyenziselwa ukwenza uphando azanelanga ukwenzela umsebenzi wokuphanda ofunekayo yaye ukwandiswa okukhulu kwazo kumele kwenziwe ukuze kufikelelwa imilinganiselo yeMthetho Wezokhuseleko Nezempilo kunye neminye imilinganiselo ye-ISO.
Kwizixhobo zekhompyutha iSebe liye lazama ukuzigcina kangangeminyaka emine nje kuphela ngemva koko zitshintshwe yaye oku kubekho impumelelo engama-80% ngokuphathelele oku. Amanye amaziko afana (nocingo oluhamba ngaphantsi komhlaba neekhompyutha ezinceda ezinye) akwimeko encomekayo.
Inkqubo yemfonomfono sele ifikelele ekupheleni kwexesha layo lokusebenza kobugcisa nelezoqoqosho yaye imele itshintshwe okanye ilungiswe ngokutsha ize yandiswe ngokukhawuleza njengokuba ukuyigcina kunyuka ngokwamaxabiso nokuba ukutshintshwa kwezixhobo ezingenakulungiswa kusikelwe umda yaye akufumaneki.
Akukho ziprojekti eziye zenziwa kulo nyaka.
Imigaqo yokuthenda iqhutywa ngokuvumelana noku kwandlalwe kwinkqubo ye-PFMA, NTR’s, PTI’s kunye ne-AO.
Ukunyamekela IndawoNgokusengqiqweni iSebe limele ligqibezele umjikelezo omnye wokugcina weminyaka esi-7 ngexabiso elithotyiweyo le-R3.7 yezigidi ngonyaka endaweni ye-R2 yezigidi ngoku. Ukuza kuthi ga ngoku iSebe linokuwugqibezela umjikelo onjalo ngeminyika eli-14 oku kukhulisa ubungozi bokutshintsha ngokunendleko endaweni yokulungisa kuba likwazi. Okwangoku umsebenzi ongekenziwa ubalelwa kwi-R19.2 yezigidi.
Okwangoku iSebe alilugcini ngokwalo uludwe lwezinto ezimele zinyanyekelwe yaye alikwazi ukuxoxa ngezo zimbi kakhulu.
Olona celomngeni neendlela zokululwa
31
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Ucelomngeni loku-1:Ulungiswa okungekenziwa.
Indlela yokulwisana noCelomngeni loku-1:Ukunqongophala kwengxowa-mali kuseyingxaki ephambili ekhokelele ekubeni kusetyenziswe ingxowa-mali esebenzayo ye-MTEF ukwenzela le njongo.
Ucelomngeni lwesi-2:Ukwenziwa ntsha ezinye zezixhobo ezisetyenziselwa uphando kufikelela imilinganiselo enzima.
Indlela yokulwisana noCelomngeni lwesi-2:Eyona nto inokunceda isekwakukugqiba ngendlela yokusebenzisa kwizinto ezibalulekileyo ingxowa-mali ye-MTEF. Ukufuna imali kumazwe aphesheya kuye kwenziwa nako.
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
Olu celomngeni lungasentla lufuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo.
2.11 Ukusebenza koCwangciso
Uludwe lwenkqubo lwesi-2: UKONGAMELA UBUTYEBI BELIZWE NGOKUQHUBEKAYO
Injongo: Injongo yolucwangciso kukulungiselela kusengaphambili iprojekthi yokongamela ubutyebi belizwe ehlala ihleli nokucacisa iindlela eziza kwenziwa ngazo kubathengi nakumaqabane ethu ngokwezoshishino ngokulungiselela injineli kwezolimo neenkonzo ze-LandCare. Kwiimeko ezininzi iquka ukuqaliswa nokuqhutywa kweeprojekthi, esisusela ekwandisweni kwezifundo ngobutyebi bezamanzi, indlela engcono yokusetyenziswa kwamanzi, yokunkcenkceshela, oomatshini, nokufak’ isandla kumsebenzi wasefama onjengokugcina izilwanyana, nokuphatha izakhiwo, umsebenzi wokulondoloza umhlaba, ukuplana ifama, ukulungiselela amaziko anjenge-CASP, DIP, LandCare, ukusetyenziswa ngcono kobutyebi belizwe, ukwandisa umkhamo ngokudlulisela ulwazi ngobugcisa jikelele, ukwahlula kwakhona ngokwemimandla umhlaba wezolimo, ukuncedisana neziko leentlekele zezolimo nokuqokelela iiplani eziphangalelelyo zamathuba okwandisa iindawo.
Iphulo leSebe lePhondo neleLizwe Lezolimo lokukhusela nokukhulisa ubutyebi bemvelo ngokunika abantu igunya lixhaswa kakhulu loluLudwe Lwenkqubo. Olu Ludwe Lwenkqubo luncamathela kwimigaqo yesebe ngokuphathelele ukukhuliswa kwamaphandle, ukucwangcisela amathuba, ukusetyenziswa ngobuchule kobutyebi bemvelo, ukukhula kwezoqoqosho, ukukhuselwa kwemeko bume, ukuncitshiswa kobuhlwempu nokulingana ngolawulo.
Iinjongo Ezichuliweyo:
INJONGO ECHULIWEYO 1: Kukukhuthaza indlela yokusebenzisa ngobuchule nangokonga amanzi ezolimo ngokudlulisela ubugcisa bolwazi, iinkonzo zokuxhasa, ekuqeqesheni ezifama nakwiiprojekthi zokufundisa ngokongiwa kwamanzi.
INJONGO ECHULIWEYO 2: Ukunikela inkonzo eplaniweyo yezixhobo zokusebenza nokukhuthaza ukulondolozwa kwezolimo i-trails ezisefama nebloko zokubonisa nokwandiswa ngendlela efanelekileyo kwezixhobo zokusebenza kunye ne-proto-type implements.
INJONGO ECHULIWEYO 3: Ukunikela ngenkonzo yobunjineli yokuzoba nokuplana ukwenzela isakhiwo sokukhusela unxweme lomlambo kukhukusiseko, iprojekthi ezifak’ isandla kwifama nasekufuyeni izilwanyana, ukujonga izilwanyana nokongamela ukungcolisa okwenziwa zizilwanyana.
INJONGO ECHULIWEYO 4: Kukulondoloza ubutyebi bezolimo, kukwakha nokongamela iiplani zefama nokubona ukuba iiprojekthi ze-LandCare zisebenza kakuhle.
32
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
INJONGO ECHULIWEYO 5: Kukukweza i-LandCare Area Wide Planning isebenze njengenkqubo ebanzi yokusombulula ingxaki edibanisa iinkxalabo ezingokwentlalo, ezoqoqosho nemfundo ngezendalo ezichazwa ngokweendawo ezimi kuzo yinzululwazi yelizwe.
INJONGO ECHULIWEYO 6: Kukukhusela ukuqhekeka komhlaba wezolimo ngokunikela amacebiso ngendlela yokwahlulahlula umhlaba kwakhona kulandelwa umgaqo ofumaneka kwi-Agricultural Land Act 70 ka-1970 nakwi-Land Use Planning Ordinance 15 ka-1985 kumagunya abandakanyekileyo njengendlela yokusebenzisa umhlaba ekhuthazwayo.
INJONGO ECHULIWEYO 7: Kukunikela ngoyilo lweplani nobunjineli, ukufumana itenda nenkonzo yokulawula ukwakhiwa kweziko leeprojekthi lokukhulisa ukuba nokwenzeka kweezoqoqosho kumaziko eefama zamafama asakhulayo kunye naba bangenelwa kwi-LRAD.
INJONGO ECHULIWEYO 8: Kukukwazi ukufikelela umonakalo, ukukhuthaza ingxowa-mali nokongamela amaqhina okunceda kwiintlekele ngokuvumelena ne-Act 43 of 1983.
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 2.1:IINKONZO ZOBUNJINELI
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe- 2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo ngowe-
2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukukhuthaza ukusebenzisa ngendlela enobuchule nokonga amanzi ezolimo ngokudlilisela ubugcisa bolwazi, iinkonzo zenkxaso, kuqeqesha ngokufama kunye neeprojekthi zokulondoloza amanzi
Iinkonzo ezinikelweyo kunye nokwenza iiprojekthi zisebenze
Ukuhlolwa kwenyathelo elithatyathiweyo i-LRAD neplani yeshishini: 20
Ukuzotywa kwamadama nenkqubo yokunkcenkceshela (amafama asakhulayo):
30
Ukufakwa nokuhlolwa kweenkqubo zokunkcenkceshela (amafama asakhulayo):
25
Izifundo ngezokomba nzulu ukufumanisa ukuba amanzi akhona na: 30
Ukudluliselwa kwezobugcisa bolwazi olulula: iiprojekthi ezili-150 (amafama ezorhwebo
90, amafama asakhulayo 60)
7
21
12
16
114
(65)
(30)
(52)
(47)
(24)
Ukunciphisa iindleko zokulima ngokulungiselela indlela zenkonzo yokuplana nangokukhuthaza ukulondolozwa kwezolimo ngomzila emafama nangokubonisa inkxaso nangokwakha izixhobo zokulima eziyimizekelo efanelekileyo nezinye
Iinkonzo ezinikelweyo neeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiprojekthi ezingama-50 (ezamafama orhwebo 40, ezamafama asakhulayo 10)
40 (20)
Uphuculo kwingeniso yamashishini amafama
Iinkonzo ezinikelweyo neeprojekthi ezenziwe
Iiprojekthi ezi-4 (amafama orhwebo 2, amafama asakhulayo 2)
4 0
Uphuculo kwingeniso nokulunga kwemveliso yezilwanyana
Iinkonzo ezinikelweyo neeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiprojekthi ezingama-50 (amafama orhwebo 25, amafama asakhulayo 25)
36 (28)
Uphuculo kwinani lomsebenzi owakhiweyo wokukhusela imilambo kukhukuliseko
Iinkonzo ezinikelweyo neeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiprojekthi ezi-6 (amafama orhwebo) 9 50
Uphuculo ekugcinweni kweeprojekthi zokulima ngokufaka izinto ezinxulumene namanzi, ukufuywa kwezilwanyana nokuphatha nokugcina amaziko eeprojekthi
Inani leeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiprojekthi ezi-6 (amafama asakhulayo)
Amafama asakhulayo angama-88 ancedisiweyo
6
87
0
(1)
33
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uludwe lwenkqubo Olungaphantsi 2.2:UKUNYANYEKELWA KOMHLABA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe- 2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo ngowe-
2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukwenza iiprojekthi zokulondoloza zisebenze ngokuvumelana ne-Agricultural Resources Act (Act 43 of 1983)
Inani leefama elineplani zazo ezivunyiweyo
Inani leeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiplani zefama ezingama-250 940 276
Uphuculo ekukhuseleni ubutyebi bemvelo ngokwenza iiprojekthi Zokunyamekela Umhlaba zisebenze
Inani leeprojekthi ezenziwe zasebenza
Iiprojekthi Zokunyamekela Umhlaba ezingama-30 eziphumele kwi:
Ulutsha oluqeqeshiweyo olungama-3 000Ekuqeshweni kwabantu abangama-25 000
ngomsebenzi wosuku
54
3 91338 850
80
3055
Uphuculo lokunyamekela ubutyebi bemvelo ngokwenza isebenze i-LandCare Area Wide Planning
Inani leeprojekthi zokuplana elenziwe lasebenza
Iiprojekthi ezingama-20 10 (50)
Ukuthintela ukuqhekezwa komhlaba wezolimo ngokulungiselela amacebiso kumagunya abandakanyekayo ngendlela yokusebenzisa umhlaba
Inani lezicelo eziqwalaselwe ngexesha
Izicelo ezingama-800 nonxibelelwano olufanelekileyo
.
933 17
Olona celomngeni neendlela zokululwa
Ngokusuka kula manani angentla kusenokubonakal ingathi Iinkonzo Zobunjineli ziyasokola ukufikelela uqingqo-mali olubekiweyo njengoko ucwangciso olungaphantsi lunikela ingxelo yokungasebenzi kakuhle kwazo ingakumbi kwiinjongo ezinokulinganiswa ezininzi. Isizathu sikukuba ezi nkonzo zidingwa kakhulu yaye izikhukula nembalela ezikhoyo ziye zasinciphisa isidingo seenkonzo zethu. Zonke izicelo zeenkonzo zobunjineli nokudluliselwa kobugcisa bolwazi ziye zaqwalaselwa, phezu kwawo nje umsebenzi owongezelelekileyo oziswe kukulungiswa okudalwe zizikhukula nomsebenzi wokubuyisela umhlaba kwimeko yesiqhelo.
Ukulibaziseka ekufumaneni iincwadi ezisemthethweni zamanzi ukwenzela iiprojekthi zamafama asakhulayo kwi-Department of Water Affairs kusaqhubeka kulucelomngeni kodwa akuyithinteli inkqubela phambili ekhoyo. Isizathu soku kukuba siye saba nezicelo ezingakumbi zamaziko amanzi anokuncedwa kuqingqo-mali lokwakha elilinganiselweyo yaye xa ukulibaziseka ekufumaneni iincwadi ezisemthethweni zamanzi kuvela, ingxowa-mali zidluliselwa kwiiprojekthi ezinganikwanga mali ezingafuni zincwadi zomthetho zamanzi, ezithi ke ngoko zizalisekiswe. Olu celomngeni lufumana ingqalelo eqhubekayo ngeentlanganiso ezibanjwa nabaqeshwa be-DWAF nange-Coordinating Committee for Agricultural Water (CCAW).
Ucwangciso kwakhona luphantsi kocinezeleko ngenxa yokunqongophala kwamanani abaqeshwa abanobugcisa kwinjineli (iinjineli namabugcisa bolwazi) yaye oku kusala kulucelomngeni. Amanyathelo athatyathiweyo ukunciphisa le ngxaki ngamalinge aye enziwa okwazisa ngamathuba omsebenzi kwezolimo phakathi kwabafundi (njengenxalenye ye-Water Wise and Biodiversity Campaign), nangemali ebolekiselwe ukuqhubela phambili imfundo eyanikelwayo nangokuvulela amathuba abafundi kwezobunjineli ukwenze umsebenzi wabo ngaphakathi kucwangciso.
ISebe liye ngokubonakalayo laludlula ngaphaya uqingqo mali elalibekelwe lona ngokuvuma amanani eeplani zefama ukwenzela iinjongo zolimo (iezingama-940 xa kuthelekiswa noqingqo lwama-250) ngaphantsi kocwangciso olungaphantsi lwe-LandCare. Isizathu sokukukhula kukhulu kangaka sikukuba amathuba asetyenziselwa ukubek’ exesheni iiplani zefama ngexesha elinye nokuqinisekiswa kwezikhukula zase-Eden zowe-2006 okwenziwayo.
Ukunyuka kwamanani eprojekthi ze-LandCare ezaphunyezwayo kubangelwe kukunikezelwa kweengxowa-mali ezilinganayo kwezi projekthi ukongezelela kwigranti eyayifunyenwe kwiSebe Lezolimo lelizwe. Oku kwaye kwaphumela ekunyukeni kwamanai abantu abafumana umsebenzi wosuku. Ngokufanayo inani leenkampu ze-Junior LandCare zanyuswa ngengxowa-mali yazo. Ukonganyelwa kweentlekele, ezaziphathelele nezikhukula zaseEden zowe-2006 nowe-2007 kunye nembalela ye-Central Karoo kuselucelomngeni kucwangciso lwe-Sustainable Resource Management.
34
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Ucelomngeni 1:Ukunqaba kwamanzi kuba lucelomngeni ekuphileni, ingakumbi xa kujongwa ukutshintsha kwemozulu neentlekele ezibangelwa lolu tshintso.
Iindlela zokulwa uCelomngeni 1:Uphando ngemiphumo nobuchule bokusebenzisa amanzi ezolimo, kunye nezinye iindlela kuyaqhubeka. Izicelo zefama ezingamakhulu amahlanu anamashumi amahlanu (550) zalungiselelwa ukwenzela uncedo kwizikhukula zase-Eden, Central Karoo nakwizithili zase-Overberg.
Ucelomngeni 2:Ukulondolozwa kwamanzi.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 2:Ukufaka iiprojekthi ukwenzela ukukhuthaza ukongiwa kwamanzi, ukudala imisebenzi, ukuphucula ukungafani ngokobuzwe nokuxhathisa ubuqabane bezemali nezentlalo.
Ucelomngeni 3:Ukuzalisekiswa kwamaziko ezolimo neeprojekthi ze-LandCare kunye nokunikela ngenkxaso yezobugcisa bolwazi kwiiprojekthi ze-CASP.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 3:Ukusetyenziswa ngokugqibeleleyo kwabaqeshwa abanobugcisa bolwazi nokudala ubuhlobo nezinye iinkalo zocwangciso ngaphakathi kwiSebe kunye neenkampani ezinikela ngeenkonzo ezingaphandle kweSebe. Ukukhula kwiiprojekthi ze-LandCare nokuncipha kwiiprojekthi ze-Conservation (Act 43 of 1983) neze-Area Wide Planning, ngenxa yokunqongophala kwesidingo kwezi projekthi okubangelwa yimbalelo nazizikhukula kwiPhondo.
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
Ukukhuthaza eyona ndlela inobuchule yokusebenzisa amanzi kwigatya lezolimo kokubini ngamafama orhwebo namafama amancinane.
Ukuphanda ngendlela engcono yokusebenzisa amanzi akhoyo kunye nezinye iindlela ezahlukileyo ezinjengamanzi angaphantsi komhlaba nokugqiba enoba ezi ndlela zokukhulisa zinokwenzeka na.
Ukukhuthaza ukukhuselwa iintlobo ntlobo nokulondolozwa kobutyebi bethu bezolimo.
Ukukhuthaza ukusetyenziswa ngobuchule nokugcinwa kwemeko bume, ingakumbi ubutyebi bemvelo bezolimo ngabahlali abamanyene ekongameleni obu butyebi bemvelo.
Ukunyula nokugcina abaqeshwa abaqeqeshiweyo nabanobugcisa bolwazi kubunjineli bokwakha iindlela, iziporo, iibrorho nobomatshini.
Nokuzisa amathuba omsebenzi kubunjineli bezolimo kwingqalelo yabafundi ezikolweni, ingakumbi abakumagatya ebehlelelekile ngaphambili abahlali nokuphisa ngemali yokuqhubela phambili imfundo ukwenzela abafundi abenza izifundo zobunjineli kwezokwaha iindlela, iziporo, ibrorho noomatshini.
Ukudala indawo zokumanyana ukuqalisa ulawulo olumanyeneyo ekongameleni ubutyebi bemvelo nokulungiselela inkonzo enye kubathengi bethu.
Ukwakha amathuba emisebenzi ayakuphelisa ubuhlwempu yaye umsebenzi owenziwayo uya kukhulisa uze ukhusele ubutyebi bethu bemvelo.
Ukubumba kusengaphambili ukusetyenziswa kobutyebi bethu ngaphantsi kophahla lweeplani ze-Provincial Spatial Development.
Ukukhusela ubutyebi bethu obunqabileyo bezolimo ekuguqulelweni bube kwisimo sedolophu nasekusetyenziseleweni ukuzonwabisa.
35
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uludwe lwenkqubo 3: UKUXHASA NOKUKHULISA AMAFAMA
Injongo:Uludwe lwenkqubo lokuxhasa nokukhulisa amafama luquka iajenda ebanzi yokukwandisa yeSebe Lezolimo, okuthetha ukuba ukuzoba nokumisela zezona zinto ziphambili ekuqwalaselwe kuzo ekuxhaseni amafama amnyama kwiPhondo LeNtshona Koloni, kodwa oku akuwashiyi ngaphandle amagatya ezorhwebo. Imisebenzi iquka ukulungiselelwa kwenkxaso eyongezelelweyo, ukuqaliswa koqeqesho lwamafama – kujoliswe ngokukhethekileyo ekukhuliseni amafama asakhulayo, ekuzalisekiseni ucwangciso lokuhlaziywa komhlaba neeprojekthi zokwandisa ezolimo emaphandleni.
Iinjongo ezichuliweyo:
INJONGO ECHULIWEYO 1: ABAHLALI BASEFAMAKukulungiselela uqeqesho nokulungelelanisa ukusebenza kwe-Land Reform Beneficiary Programme kuquka ulawulo, ukongamela nokubuyiselwa kwamalungelo omhlaba kaRhulumente Wezolimo.
INJONGO ECHULIWEYO 2: IINKONZO ZOKUXHASA AMAFAMAKukuxhasa noqinisa amafama ukuba avelise kakhulu ngokuncedwa ziinkonzo zokwandisa nokucebisa ezilungiselelweyo, ngokuqaliswa koqeqesho lwamafama orhwebo nasakhulayo, ngokulungelelaniswa kweeprojekthi zolima zasemaphandleni kunye nokuqaliswa kokwandiswa kwentlangano nomkhamo wokwakhiwa kwamaqela abalimi.
INJONGO ECHULIWEYO 3: UKUKHUSELEKA KOKUTYAKukuqinisa ukhuseleko lokutya ngokulungelelanisa nokumisela iiprojekthi ezahlukahlukeneyo zokhuseleko lokutya njengoko kuboniswe kwaza kwavunywa yiIntegrated Food Security Strategy of South Africa.
INJONGO ECHULIWEYO 4: CASIDRAKukunikela ingqalelo ekukhuliseni ezolimo nezoqoqosho kumaphandle nakwimeko yokuhlaziya umhlaba.
INJONGO ECHULIWEYO 5: UKUKHULISA ABASEBENZI BASEZIFAMAUkufikelela iimfuno zokukhula komsebenzi wasefama ngokulungelelanisa iinkonzo zikarhulumente kubahlali abasebenza emafama nasekufakeni isandla ekunyuseni izinga labasebenzi basefama ngokubanceda bandise ubuchule babo.
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 3.1:ABASEBENZI ABAHLALA EFAMA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukuba nako ukwenzeka nokugcina iiprojekthi ezihloliweyo zohlaziyo lomhlaba
Ukuqalisa nokuzalisekisa iiplani zoshishino ze-LRAD ezivunyiweyo
Inani lee-PGC eziqwalaselweyo
Ukuqalisa nokulungiselela ukuhlanganisa amacebiso
Ukuqalisa uqeqesho olunikelwa kwiiprojekthi ngokweplani yeshishini
Ii-PGC ezili-12.
Amacebiso ahlanganisweyo ngeveki (26).
Abangenelwayo abangama-234 baya kuqeqeshwa
7
157
376
(42)
504
61
Inani leeplani zoshishino ezihloliweyo
Iiplani ezingama-50 121 142
Inani leeprojekthi ezincediweyo yi-CASP
Iiprojekthi ezingama-40 208 420
Ukuzalisekisa iiprojekthi kusetyenziswa inkqubo ye-CASP (kuquka iiprojekthi ze-DIP)*Qaphela ukuba iiprojekthi zihlala ixesha elide ngaphaya kocwangciso olungaphantsi
Inani leeprojekthi ezizalisiweyo kwizithili ezi-6 zoomasipala kunye nezicelo zeprojekthi ezisekelwe kwinkqubo yoyilo
Iiprojekthi ezili-117 280 139
36
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ABASEBENZI ABAHLALA EFAMA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukuphucula ukumanyana kwelizwe nephondo ekuqaliseni uhlaziyo lomhlaba
Inani leentlanganiso ezibanjwe namasebe e-Departments of Land Affairs Water Affairs ne-Forestry ne-Agriculture elizwe, kunye namasebe ephondo e-Social Development, Transport and Public Works, Economic Development and Housing
Ziintlanganiso ezli-10 ezacwangciswayo kwaza kwenziwa iintlanganiso ezazisekelwe
kwiiprojekthi
142 1 320
Ukugqibezela inkqubo ye-FALA Yonke imihlaba ye-FALA yanikezelwa okanye yaphawulwa ukwenzela ukukhuliswa kwezolimo kwixesha elizayo
Isekelwe kwimiphumo yeentlanganiso, kwinkqubo yeeplani eqalisiweyo
8 0
Onke amabango angama- 60 enziweyo ngomhlaba wezolimo axhaswa yi-Regional Land Claims Commission
Amaqela eprojekthi amiselwa ukwenzela iprojekthi nganye
Ukukhuliswa kweeplani zoshishino
Ukungenelwa kumabango omhlaba kwaconjululwa ngokuphumelelayo
Iiprojekthi ezi-2 (amabango angama-53)
0
0
4
0
0
100
100
100
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 3.2:IINKONZO ZOKUXHASA AMAFAMAUkuchonga nokubeka kuqala amathuba okukhulisa ezolimo
Ukudlulisela ubugcisa bolwazi nenkcazelo
Inani lamashishini angeniswayo acazululwa ngocoselelo
Angama-20 aworhwebo yaye
Angama-25 asakhulayo
125
49
525
96
Inani lamashishini ancedwayo ngokunempumelelo
61 97 59
Inani leprojekthi zobugcisa bolwazi
ali-17 aworhwebo yaye
angama-69 asakhulayo
27
37
59
(46)
Inani lamashishini axhamlayo kudluliselo
ali-17 ezorhwebo yaye
Angama-58 asakhulayo
60
73
253
26
Ukwenziwa nokusasazwa iincwadana zobugcisa bolwazi
Zili-17 ezorhwebo yaye
Zingama-58 asakhasayo
24
52
41
(10)
Ukunikezelwa okwenziwa kumafama nosuku lwamafama
Zili-17 ezorhwebo yaye
Zingama-58 kwasakhulayo
15
35
(12)
(40)
Inani lamafama asakhulayo elaqeqeshwayo (CIAT)
450 1 166 159
Ukulungiselela kwamacebiso ngezoqoqosho nezobugcisa bolwazi okwacelwa ngabathengi
Inani lamafama ezorhwebo awacetyiswayo (ngaphandle kokutyelela ifama)
500 1 191 138
Inani lamafama asakhulayo acetyiswayo (ngaphandle kokutyelela ifama)
1 000 2 825 183
Ukupapashwa kwamanqaku ahlobene nobuchule bokuvelisa
Inani lamanqaku apapashwayo
18 6 (67)
Ukupapashwa nokusasazwa kweencwadi zesithili ukwenzela amalungu angabathengi
Inani leencwadi zamalungu ezapapashwayo
6 19 217
Ukwaziswa kweentsuku zamafama abandakanyekileyo ukuba adlulisele inkcazelo kubathengi
Inani leentsuku zamafama elaziswayo
12 36 200
Inani lamafama orhwebo ezayo
300 841 180
Inani lamafama asakhulayo elezayo
300 910 203
37
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
IINKONZO ZOKUXHASA AMAFAMA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukwenziwa kweeprojekthi zokudlulisela ubugcisa bolwazi (ululeko namacebiso)
Inani leeprojekthi eziqhubekayo
60 92 53
Inani leeprojekthi ezigqityiweyo
6 16 167
Umkhamo wokwakhiwa kweeprojekthi namaziko okuqinisa
Inani leeprojekthi eziqhubekayo
24 74 208
Inani leeprojekthi ezigqityiweyo
12 16 33
Ukuyila nokwenza kusebenze ilungiselelo lokucebisa ukwenzela iiprojekthi ze-LRAD
Esele zenziwe Kusalingwa 6 0
Inani labacebisi abebendakanyekile
6 23 283
Inanil leeprojekthi ebezibandakanyekile
10 24 140
Ukuyila ucwangciso ukwenzela ukukhuliswa kwendawo zengxoxo zesithili zabathengi kuzo zonke iindawo ezi-6 zomaspala
Ucwangciso olusekiweyo Iindawo zengxxo ezi-6 (kusalingwa indawo enye kwisithili sikamaspala ngasinye)
0 (100)
Inani labathengi ababandakanyekileyo kwiindawo zengxoxo
0 0 0
Inkxaso engokwemali ukuqinisa ezingxoxo zabathengi, kuquka nobungakanani besakhiwo ekubanjelwa kuzo ezi ngxoxo.Ukuplana, iingxoxo kunye nokufundiswa umsebenzi ukukhulisa ucwangciso
Inani lendawo ezisekiweyo 0 0 0
Uqingqo-mali olusetyenzisiweyo ukuxhasa ubungakanani bocwangciso lwezindawo zengxoxo
Inani lezo zikhutshiweyo (iintlanganiso nokufundiswa umsebenzi)
0
24
0
0
0
(100)
Ukuzalisekisa uqeqesho lwe-NUFFIC kuzo zonke iinkalo zokuqeshwa
Isimbuku loqeqesho olwenziweyo
5 4 (20)
Inani labaqeshwa abayileyo Kuqeqeshwe abaqeshwa abangama-40 48 20
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 3.3:UKHUSELEKO LOKUTYA
Iiprojekthi zabahlali / imiyezo kwiindawo zasezidolophini
Inani leegadi okanye iiprojekthi ezimiselwe ngokunempumelelo
50 237 374
Inani lababethath’ inxaxheba 350 1 453 315
Inani lamacandelo oqeqesho 100 85 (15)
Inani leeprojekthi ezagcinwayo 60 123 105
Inani leentlangano zangaphandle ezathath’ inxaxheba
8 90 1 025
Ukulunyukiswa ngokhuseleko lokutya kwiPhondo
Ukulungelelanisa ukubhiyozela Usuku Lokutya Lwehlabathi kwiphondo
1 1 0
Iiprojekthi ze-ISRDP Amanani eegadi okanye iiprojekthi ezisekwe ngokuphumelelayo
9 161 1 689
Inani labathath’ inxaxheba 63 123 95
Inani lwamacandelo oqeqesho aqalisiweyo
18 18 0
Inani leentlangano zangaphandle ezithath’ inxaxheba
4 12 200
Incwadi yokuqalisa ezolimo Inani leencwadi zokuqalisa ezolimo ezisasaziweyo kwiigadi zabahlali okanye kwiiprojekthi
26 80 208
38
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 3.4:CASIDRA (PTY) LTD
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukuphandisisa indlela yokuziqhelanisa kwakhona nomyalelo, iinjongo ezichuliweyo
Uphando lugqityiwe yaye intlangano ibunjwe ngokutsha
0 0 0
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 3.5:UKUKHULISWA KWABASEBENZI BASEFAMA
Ukuqeqeshwa kwabasebenzi basefama kubugcisa bolwazi
Inani labasebenzi basefama 9 500 9 700 2
Uludewe lezifundo zoqeqesho 150 145 (3)
Abasebenzi basefama abaqiniseke ngakumbi ukuthath’ inxaxheba kwiingxoxo nakwiintlanganiso
Inani lezimemo kubasebenzi basefama
1 000 1 000 0
Abasebenzi basefama abavela kwizithili ezahlukeneyo abathath’ inxaxheba
10 12 20
Ukuthath’ inxaxheba kwabasebenzi basefama nabaphathi kuyilo lokuvuma iagenda yoCwangciso olungaphantsi
Iintlanganiso nemizuzu yala maqela angentla okucebisa
10 20 100
Abasebenzi basefama namafama asebenzisa indlela yokudlulisela
Inani lemibuzo edluliselwe ngokunempumelelo
600 620 3
Indlela zokuma kweprojekthi nezicelo ezibiziweyo, namaqela afaka izicelo zengxowa-mali
Isi-2-3 seprojekthi ngesithili ngasinye
30 25 (17)
Iplani yokunxibelelana yamkelwe ngamaqela acebisayo yayza yazalisekiswa
Iplani yonxibelelwano enye Hlaziya iplani yonxibelelwano Ihlaziyiwe Ihlaziyiwe
Ukugutyungelwa kweendaba kwiphepha ndaba elinye
10 15 50
Ukuxhasa ukukhuliswa kwabasebenzi basefama nokukhuthaza impumelelo yabo
Ukhuphiswano lomsebenzi wasefama wonyaka kwizithili ezahlukeneyo
Iinqila ezisi-9 kunye
Nokhuphiswano lwephondo eli-1
22
1
144
0
Olona celomngeni neendlela zokululwisa
Ucelomngeni 1:Ukuxhasa abasebenzi basefama kulu celomngeni ngenxa uninzi lweezidingo zabo alukho kucwangciso lweSebe Lezolimo. Ngoko ke kuye kwafuneka ukuba sifake namaSebe anjengala ukuba ancede: Elezempilo, Elemfundo neLemicimbi Yomhlaba.
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 1:Ukuseka amaqela ezoburhulumente ukuqinisekisa ukuba kusetyenziswa indlela efanelekileyo yokuqwalasela iizidingo zabasebenzi basefama.
Ucelomngeni 2:Ukunganeli koqingqo-mali loCwangciso lulonke.
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 2:Okwangoku isidingo sengxowa-mali yeprojekthi ukwenzela ukukhuliswa kwabasebenzi basefama neprojekthi yokuhlaziywa komhlaba ingaphezulu koqingqo-mali olucetyelwe oku.
Ucelomngeni 3:Ukuqeqesha abasebenzi basefama abangenamisebenzi ubuchule bezobugcisa bolwazi.
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 3:Umanyano ne-Graham Beck Training Centre lwasekwa ngonyaka ka-2007/08 yaye uqeqesho luya kuqalisa ngo-2008/09. Abasebenzi basefama abangaqeshwanga baza kuqeqeshwa baze banikwe ubuchule bokudibanisa nakwimisebenzi yobumeslani.
Ucelomngeni 4:Ukuxhasa nokumisela i-Land Reform Programme ukwenzelela abo bebekade behlelelekile. Ukungalungelelani kakuhle okukhoyo phakathi kwamasebe amabini eemaphu zendlela (DoA - CASP & DLA - land reform) kwenza oku kube nzima yaye kungabachaphazeli kakuhle abantu.
39
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 4:Ukumiselwa kweekomiti ze-LARP ukuqinisekisa ulungelelwaniso kungekuphela nje namanye amasebe, kodwa kunye norhulumente wasekuhlaleni.
Ucelomngeni 5:I-CASP ifuna ukubandakanye okunzulu kwabo bonke abaqeshwa bethu abakwizikhundla ezahlukeneyo kuquka i-Subject Matter Specialists (SMS) emsebenzi wayo ophambili ikukuxhasa ukwakhiwa okubanzi, kokumisela iindawo zengxoxo zabathengi, ukwenza imiboniso nokubhala amanqaku ukwenzela ukupapashwa.
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 5:Ipersenti enkulu yeeprojekthi ze-CASP ziya kufezekiswa kunyaka omtsha wezezimali ngu- Casidra, okuya kwenza kubekho ixesha elininzi lokuba amagosa azinyamekele. Ngokuzalisekiswa kwe-Extension Revitalization Plan kucingelwa ukuba abaqeshwa abongezelelekileyo baya kuqeshwa baze bekunye nabo sele bekho baqeqeshwe baze baxhotyiselwe ukuphucula iinkonzo zoncedo nomlinganiselo wamacebi anikelwa kumafama.
Ucelomngeni 6:Umjekeleo we-CASP (wemaphu zendlela) wenza nzima izinto kuba awuzibandakanyi nemozulu ekhulayo.
Iindlela zokulwisana noCelomngeni 6:Siyakubandakanya i-National Department ngakumbi ngokuphathelele ukuhlolwa kwezolimo ngendlela i-CASP emiselwa ngayo ngamaSebe Ephondo.
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
Indlela yokuvuma i-CASP
Le nkqubo ayikho bhetyebhetye ngokupheleleyo yaye inkqubo yokudlulisela imali kwenye indawo xa iprojekthi iyekisiwe ithatha ixesha okuphumela ekubeni olunye uqingqo-mali lungafikelelwa. Inkqubo ekhoyo imele itshintshwe ukuze ikwazi ukufikelela izidingo zeprojekthi, kwimveliso ethile ize ibe kwinqanaba elinye neezidingo zamashishini.
Inani Elimel Landiswe Lamagosa
Ukuze asebenze bhetele, abaqeshwa bafuna ukwandiswa ukuze bakwazi ukumisela nokujonga inkqubela yeeprojekthi. Ixesha elininzi limele lichithwe kwimibonise engokoqobo nasekudluliseleni ulwazi lobugcisa lize libe lincinane elichithelwa kwimisebenzi yolawulo, kungako kufuneka kuzalisekiswe i-Extension Revitalisation Plan.
Ukuxhasa Ngokolwawulo
Isidingo ngenkxaso yolawulo ifuneka ngamandla ukuba sifuna ukufikelela lonke uqingqo-mali, ubunzima bokufikelela iindlela eziphucukileyo zokunikela iingxelo nesimbuku seengxelo ekufuneka ziniqokelelwe kubeka umthwalo onzima kubaqeshwa abakhoyo. Oku kufuna ukuqwalaselwa kwakhona njengomcimbi ophambili.
Ukujongwa nokuhlolwa kweProjekthi
Le nkqubo iyeqhubekayo. Kubalulekile ukuba indima edlalwa ligosa elingakumbi kwintsimi ethili liqiniswe yaye kukhuthazwe ukuba iintlangano ezingaphandle ziqwalasele kwakhona umsebenzi wethu. Ingongoma ikukuba ngaphandle kokugcina iingxelo ezintle nezichanileyo yeeprojekthi, asisoze sikwazi ukubona ingeniso kwimali etyalwe ngurhulumente.
40
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uludwe lwenkqubo 4: IINKONZO ZOKUFUYA IZILWANYANA
Injongo:
• Kukukhuthaza ukhuseleko lokutya ngemveliso yezilwanyana ezingenasifo
• Kukwakha ubutyebi kwiindawo zamafama asemaphandleni ephondo ngokuqalisa ukuthunyelwa kwemveliso yezilwanyana kwamanye amazwe, noku
• Kukhuthaza impilo ngokunciphisa izifo ezidluliselwa zizilwanyana nayimveliso yezilwanyana kubantu.
Iinjongo ezichuliweyo:
• Indlela yokucupha izifo zezilwanyana ngokuphumelelayo kusetyenziswa uhlobo oluthile, kuquka neendlela neenkqubo lwazi zokucupha izifo zezilwanyana ezingenzi nto
• Amanyathelo akhawulezileyo okugcina izifo ezifunyanisiweyo ukuba zingandi.
• Ukukhulisa nokumisela iindlela zokulawula nezifo zezilwanyana ngendlela egwetyelwa lungileyo ngokwezemali nangokwenzululwazi neendlela zokutshabalalisa ezivunyiweyo yimithetho nemigaqo yelizwe neyehlabathi lonke
• Inani eliphezulu lokulawula izinto ezithunyelwa kwamanye amazwe nesiqinisekiso esiqinisekisa ukungena kwezorhwebo oluphezulu kokuthunyelwa ngezilwanyana nemveliso yezilwanyana kwiPhondo laseNtshona Koloni nakwilizwe lonke
• Iinkonzo zokufuya izilwanyana eziphangaleleyo neziquka imfuyo yasemafama nabanini zilwanyana bethobela iindlela zokunciphisa iingozi zezifo nokukhuthaza ukunyanyekelwa kwempilo esisiseko yezilwanyana, kunikelwa ingqalelo enkulu kumafama empahla asakhulayo kumaqela abekade ehlelelekile, yaye
• Ukuqinisekisa imveliso yenyama ekhuselekileyo kuzo zonke izilarha zokuxhela inyama kwiphondo.
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 4.1:IMPILO YEZILWANYANA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukujongisisa ngokunempumelelo ingozo kwimpilo yezilwanyana ngokuyicupha ngokukhutheleyo
Ukuyila nokumisela iiprojekthi eziqingqiweyo zokucupha ngokukhutheleyo– isampuli yagqityezelwa ngexesha elithile elibekiweyo – iisampuli ezingama-95% ezichanileyo nezilungileyo
Isampuli ezi-6-ngenyanga nokuvavanywa kwenyama yeenkuku neeyefama zeenciniba ukwenzela i-Avian Influenza (3 020 / 2 816
iifama)
3 020 7
Ukujongisisa ngokunempumelelo ingozi kwimpilo yezilwanyana ngokuyicupha okungenzi nto
Uhlolo nobalo olwenziwa efama – zonke iifama zagqitywa kumjikelo weminyaka emi-2
Iifama ezingama-50% (7 200) zonke ingezozarhwebol/ amashishini amncinane
okufuya izilwanyana
5 206 (28)
Ukuthintela ukungena nokusasazeka kwezifo zezilwanyana
Ukugcinwa ummandla ungena AHS ngokulawula ngokuphumelelayo ngokunqanda ukuhamba hamba kwe-PRRS ne-AHS
Ukuqhubeka nokuthumela amahashe kumazwe angaphandle ukuba izivumelwano
ezitsha zonokufikelelwa nabarhwebi abangamaqabane
0 ezibekhona 0
Ukulawula ngokuphumelelayo ukusasazeka kwezifo zezilwanyana ezilawulekayo
Ukuthintela ukusasazeka kwesifo somgada wezinja kwiNtshona Kolonoi ngokuzigonyela wona
Ugonyo olungama-70 000 48 996 (30)
Ukujongisisa ngokwaneleyo iingozi zezifo kwiifama ezithumela kumazwe angaphandle (ubisi, iigusha, iinciniba, iinkuku, nenyama yasendle) ukwenzela ukuba zikwazi ukuqinisekisa uthunyelo ngaphandle
Zonke iifama eziceba ukuthumela ngaphandle zimele zivumelane ngokupheleleyo kunye nemithetho echaphazelekayo yothunyelo:Iinciniba 448Ubisi 190Ezasendle 10Igusha 6
>amatyelelo ama-4 /ifama/unyaka–ukuvumelana kuhlolo lokuqala lube li-100%
i-1 792 lamatyelelo = uqingqo
2 377 33
41
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 4.1:IMPILO YEZILWANYANA
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukunyanyekelwa kwempilo yezilwanyana noqeqesho oluphambili lokunyamekela
Ukuvavanya nxamnye nezifo ezithile
Vaccination of stock
Imveliso yezilwanyana ephantsi ngokuphathelele ekulawuleni impilo entle yezilwanyana noqheliselo lokufuya ukuqinisekisa ukhuseleko lokutya
Iiprojekthi ezingama-40 zidityaniswe ne-FSD Iiprojekthi ezingma-50 (ezingama-486
zisebenzi-sana)
25
Uludwe lwenkqubo Olungaphantsi 4.2:UKULAWULA UTHENYELO KUMAZWE ANGAPHANDLE
Ukuqinisekisa ukuvumelana kwazo zonke iinkonzo zokuthumela ngaphandle kunye nemigaqo ebekwe ngamazwe angenisa izinto zangaphandle nemigaqo yehlabathi.
Ukuphumelela uhlolo lwangaphakathi olwenziwa ngonyaka nohlolo olwenziwa ngamalungu angaphandle nangamazwe angenisa izinto ezivela ngaphandle.
Onke amashishino athumela izinto ngaphandle
Onke amashishini athumela
ngaphandle ahloliweyo ukuba
ayavumelanae(uhlolo olungama-
44)
0
Ukuqinisekiswa kokutya okuyimveliso ephuma kwizilwanyana
Ukunika iziqinisekiso zonke izicelo zokuthumela imveliso kwamanye amazwe
i-100% lothunyelo ngaphandle oluqinisekisiweyo
i-100% lothunyelo ngaphandle
0
Ukwakha inkcazelo ngokutya okuvela kwizilwanyana okuthunyelwa kwamanye amazwe
Amanani achanileyo, afanayo napheleleyo okutya okuvela kwizilwanyana okuthunyelwa kwamanye amazwe
Amele agcinwe Agciniwe 0
Hlola zonke izicelo zokuthumela ukutya okuyimveliso yezilwanyana kwamanye amazwe
Iingxelo zokuhlola nezothunyelo kwamanye amazwe ezivunyiweyo apho kuyimfuneko
i-100% lezicelo Zonke izicelo ezitsha
zokuthumela kwamanye
amazwe ziye zahlolwa
(izicelo ezisi-7)
0
Ukuqokelelwa kwesampuli ukwenzela ucwangciso lwelizwe lokujongisisa amachiza ashiyekileyo
Ukuqokelela zonke isampuli ngexesha elibekwe ngokukhethekileyo yi-DOA
li-100% lee sampuli eziqokelelweyo zaza zangeniswa
Li-100% lee sampuli
eziqokele-lweyo zaza zangeniswa
(iisampuli ezingama-2176)
0
Ukuqokelela iisampuli zokucutshwa kwezifo njengoko kuchazwe kwi-DOA okanye yi-Sub programme Animal Health
Ukuqokelela isampuli ye-BSE
Ukuqokelela isampuli ye-AI
Ezinye xa kuyimfuneko
li-100% lee sampuli eziqokelelweyo li-100% lee sampuli
eliqokelelweyo (iisampuli
ezingama-888)
0
Utshintsho olufunyenweyo koko kufunwa lihlabathi ukuqinisekisa indawo kwezorhwebo
Ukulandela ukukhula kwala malungu abandakanyekileyo ehlabathi alandelayo:
OIE, Codex Alimentarius EC, New Zealand, Australia, USA
Ukumanyaniswa namalungu abandakanyekileyo nokulandela
ukutshintshwa komthetho wokukhuliswa
Kugqityiwe 0
Ukwandisa amanani abaqeshwa ukuxhasa iinjongo ezichuliweyo
Ukunyulwa kwe-Chief State Veterinarian esinye
Nyula i-Chief State Veterinarian enye 0 Chief State Vet onyuliweyo
(100)
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 4.3:IMPILO YASEKUHLENI YEMFUYO
Ukuthobela kwazo zonke izilarha zokuxhela nomthetho i-Meat Safety Act, ka-2000, nolawulo
Ukutyelelwa ngokuthe rhoqo kwezilarha zokuxhela ukwenzela ukongamela, ukuhlola, ukuphicothwa kweencwadi, nokuhlolisisa kwe-Hygiene Assessment System (HAS)
Amatyelelo ama-2 kwisilarha ngasinye ngonyaka
i-5.2 yamatyelelo ngesilarha ebudeni
bonyaka
160
42
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
IMPILO YASEKUHLENI YEMFUYO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukudala isiseko esinenjongo sokulinganisa ucoceko kwimizi yoshishino ngenyama kwiPhondo
Isiseko senzululwazi ebanzi ngezilwanyana nezityalo
Isisekelo kwizilarha eziphakamileyo ezixhela inyama yenkomo neyemvu neyenkuku
neyehagu
Asikaqaliswa (100)
Umlinganiselo wokuhlola we-Assessment System (HAS)
Ukwenza isisekelo sika-HAS ukwenzela zonke Izilarha zokuxhela Eziphezulu nee(HTP) ezizilarha ezixhela inyama
ebomvu
Siqgityiwe 0
Ukuvelisa i-HAS ukwenzela izilarha ezixhela iinkuku
Sele igqityiwe 0
Ingxelo ngewonga elakhiweyo Inani lezilarha ezidweliselwe kuluhlu lweziza kuphuculwa
Iingxelo zokuqala ezakhiwe kakuhle zanikelwa ukwenzela izilarha zeenkuku
Ingxelo engezakhiwo eziqhubekayo ezenzelwe zonke izilarha zenyama ebomvu
Igqityiwe(zingama-54
ezenyama ebomvu zize zibe-18 ezeenkuku)
0
Ukumiselwa kweNkqubo Yokongamela Ucoceko kuzo zonke izilarha.
Inani leenkqubo ezimiselweyo kwiPhondo
Kumiselwe iinkqubo ezi-6/16 Kugqityiwe 0
Ukuqokelwa kwazo zonke iisampuli kwixesha elimiselwe ngokukhethekileyo lucwangciso
Inani lee sampuli eziqokelelweyo
zingama- 40 isampuli nganye yeziInkomoIgushaIhaguInkuku
694 334
Umboniso Isimbuku sonxibelelwano olube nempembelelo
Imiboniso emi-3 kwiindawo ebezicwangciselwe wona
6 100
Ukonyulwa kwabahloli aba-4 benyama baye banikelwa kucwangciso olwazisa ngokhuseleko lokutya
Ukonyulwa kwabahloli aba-2 abongezelelekileyo benyama banikelwa
ngokukhethekileyo kucwangciso lokwazisa ngokhuseleko lokutya
1 (50)
Utyelelo kwizikolo zemfundo ephantsi ngabahloli benyama behamba nabanobugcisa bezempilo
0 0 0
Incwadana yenkcazelo ngokhuseleko lwenyama.
Inani leencwadana ezisasaziweyo
Ukusasazwa ngokukhutheleyo kweekopi ezingaphezulu kwama-3000 kwiindawo
ezicetyiweyo.
8 000 167
Inani lezibhengezo ezisasaziweyo 0 Sasaza izibhengezo ezili-100 212 112
Bhala amanqaku ngokhuseleko lenyama kumaziko okusasaza iindaba
Papasha inqaku eli-1 kwi-25 % yephephandaba labahlali
Akuqaliswa-nga (100)
Ukuhlola iincwadi zezilarha ezingaphaya kwemida yelizwe lethu
Inani lamatyelelo nokuhlola iincwadi okwenziweyo
0 0 0
Nyula i-Deputy Director ukongamela ukukhuseleka kwenyama kwasekuhlaleni
I-Deputy Director yokhuseleko lwenyama lwasekuhlaleni
Zalisa isikhundla 0 (100)
Isilarha eKhayelitsha Isilarha esakhiwe eKhayelitsha
Ukwakhiwa kwesilarha eKhayelitsha 0 (100)
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 4.4:IINKONZO ZELEBHU YEZEMFUYO
Misela i-Standard Operating Procedures (SOP’s) uze wongamele inkqubo yokujongisisa
i-% yendlela nesixhobo se-SOPs zigqityiwe
95 95 0
Uvavanyo lokuhlola iincwadi ngaphakathi lwenziwe
100 6 (94)
Iqela lovavanyo lweelebhu ngaphakathi
36 26 (28)
Ukunyusa ukongamela uthunyelo kwamanye amazwe norhwebo lwangaphakathi lwezilarha nemveliso engeniswe ngaphakathi
Isampuli zemveliso ebuya kwamanye amazwe nakwizilarha zangaphandle ezithumela imveliso
2 700 3253 20
Ukongamela intaselela yemveliso yesilarha (izinto ezithintelweyo)
160 347 117
Isampuli zebhayoloji ukujonga izilarha zorhwebo zekhaya
2 000 829 (59)
43
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
IINKONZO ZELEBHU YEZEMFUYO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Abasebenzi ababhaliswe kumaziko emfundo yaseyunivesithi nagqibezela izifundo zawo
Inani labaqeshwa abanoqeqesho lwemfuno yesidanga enomsila
2 2 0
Inani labaqeshwa abagqibe imfundo yesidanga enomsila ngokunempumelelo
3 3 0
Ukudala indawo yelebhu nokuzisa izixhobo zokusebenza ukwenzela ukuqhuba imigaqo ye-PCR
Yakha ilebhu ibe necandelo le-PCR
0 Igqitywe ngo-2006/7
0
Funa izixhobo zokusebenza Linganisa izixhobo uthath’ inxaxheba kuvavanyo lwelebhu yangaphakathi
Izixhobo zilinganisiwe;
Akwenziwa-nga luvavanyo lwelebhu
(50)
Abaqeshwa nokusebenza Qinisekisa uvavanyo ukwenzela izifo kushishino
Qinisekisa zonke 0
R 210 000 187 586 11
Olona celomngeni neendlela zokululwa
Ucelomngeni 1: Ucupho olungahexiyo lwezifo ngokuhlola ifama kuphela kuma-72% oqingqo.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 1: Imisebenzi imele ijoliswe kumashishini enciniba ngenxa yentsuku ezingama-28 zokusampula nokwenza uvavanyo ezifunwa yi-Protocol yelizwe ukugcinwa uthunyelo kwamanye amazwe luqhubeka. I-Ostrich Business Chamber iye yasetyenziswa njengenkonzo yoncedo ukuvala isikhewu sokunqaba kwabasebenzi bokuphatha umsebenzi omninzi owongezelelekileyo.
Ucelomngeni 2: Kukugcina umgangatho ophakamileyo wokusampula ofunwa yimithetho yokucupha iinciniba yokuqhubela phambili nokuzithumela kwamanye amazwe nokugcina urhwebo ngokuthumela kwamanye amzwe. Imisebenzi yokucupha inyuke ngama-43% ngaphaaya kwabelindelwe.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 2:Imisebenzi exhasa inkqubela eyintloko kwimiba ethile zimele zinikelwe ingqalelo ephambili. Oku kukhokelele ekugonyweni komgada okufikelele kuphela ama-70% oko bekucetyiwe ukwenzela unyaka. Ukuze kufikelelwe iinjongo eziqhelekileyo kufuneka kunyuswe inani labaqeshwa ukuze livisisane nomsebenzi onconyelweyo.
Ucelomngeni 3:Ukuhlolwa kwencwadi zovavanyo lwangaphakathi kunye nokuvavanywa kweelebhu zangaphakathi.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 3:Ngenxa yokulibazisa ukuvuma izithuba ezitsha ukwenzela i-Quality Controller ukuhlolwa kweencwadi nokuvavanywa kweelebhu zangaphakathi kwachatshazelwa. Ukongezelela isithuba kwiSebe Lezolimo Lelizwe elalilungiselela ukuvavanywa kwilebhu yangaphakathi ukwenzela izifo ezinokulawula besivulekile yaye iintaka ezincinane ezinesifuba esibomvu ezingqukuva ebekusenziwa kuzo uvavanyo zaphela. Ngokuvuma kwe-Quality Controller ukuba izithuba nengxowa-mali zifmaneke ngowe-2008/9 kucingelwa ukuba isithuba siya kuvalwa ebudeni bekota yesibini kunyaka ozayo wezezimali.
Ucelomngeni 4:Ukunyuka kokongamela ukuthumela kwamanye amazwe kwezilarha zorhwebo zasekuhlaleni nemveliso evela kwamnye amazwe: Isampuli zebhayoliji zokongamela izilarha zabarhwebi basekuhlaleni.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 4:Ngenxa yokunqongophala kwabantu kucwangciso olungaphantsi nasekuphatheni impilo yezilwanyana nongxamiseko lokuqhubana namancedo ezokuthumela izinto kwamanye amazwe ukonganyelwa kwezilarha zasekuhlaleni akuzange kusampulwe njengoko bekulindelwe. Ekubeni le meko kubonakala ukuba ingaqhubeka kunyaka omnye okanye emibini ezayo imveliso ecetyiweyo ngokuphathelele oku idinga ukuncitshiswa ibe ziisampuli ezili-1 000 ngonyaka.
Ucelomngeni 5:Dala indawo yelebhu wenze kufumaneke izinto zokuphumeza imithetho ye-PCR : Linganisa izixhobo zokusebenza uthath’ inxaxheba kuvavanyo lwelebhu yangaphakathi.
44
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindlela zokulwa noCelomngeni 5:Igcisa lolwazi elinyulwe kwicandelo le-PCR livela kwicandelo lenzululwazi ngamachiza ezinto eziphilayo. Ngenxa yokuba kuye kwafuneka kwenziwe unyulo olungaphandle kwelebhu igcisa lolwazi belubandakanyekile kokubini ekuqeqesheni umqeshwa omtsha nasekwenzeni imithetho kwinzululwazi ngamachiza ezinto eziphilayo. Umphumo ube kukuba yinxalenye nje encinane yeenjongo ze-PCR eziye zaphunyezwa. Uvavanyo lwangaphakathi lwelebhu luya kwenziwa ebudeni bonyaka wengxelo ka-2008/9.
Ucelomngeni 6: Izithuba ezibalulekileyo ezininzi azizaliswanga njengoko bekucetyiwe ngenxa yokulibaziseka kumphumo wophando ngomsebenzi yaye oku kwenza ukuba kungabikho luqingqo lunikelweyo ngowe-2007/08.
Indlela yokulwa noCelomngeni 6:Uphando lomsebenzi wavunywa ebudeni bukaJanyuwari 2008. Ulwando lwesi-R6 sezigidi kuqingqo mali lweeNkonzo Zofuyo lwezilwanyana luye lwazalisa ezimbalwa kwizithuba ezibalulekileyo.
Ucelomngeni 7: Eminye imiphumo eplaniwe yokwandisa iinkonzo zokukhusela ukutya ezinikelwa kubantu ababehlelelekile azikwazanga ukugqityezelwa ngenxa yokunqongophala kwabaqeshwa.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 7:Umsebenzi wophando wavunywa ngoJanyuwari ka-2008. Ulwando lwesi-A R6 sezigidi kuqingqo mali lweeNkonzo Zofuyo lwezilwanyana luye lwazalisa ezimbalwa kwizithuba ezibalulekileyo.
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
Ukunqaba kwabafundi abaNtsundu, bamaNdiya nabeBala abakhoyo kwi-Faculty of Veterinary Science e-Onderstepoort kuseyingxaki. Ukufumana abanezidanga kufuyo lwezilwanyana kula maqela achaziweyo ngoku kubonakala ngathi akunakwenzeka. Isicombululo sexesha elide, ukuqalisa ngebanga lesi-9 labahamba isikolo ukuba bakhethe izifundo ezifunekayo, lufumaniseka lusisicombululo kule ngxuba kaxaka. Oku kwenziwa kukuba isi- 8 kwabafumana imali yokuqhuba izifundo ngenzululwazi yokufuya izilwanya kumaSebe asi-9 ngabamhlophe.
Uludwe lwenkqubo 5: UPHANDO NGOBUGCISA BOLWAZI NEENKONZO ZOKUKHULISA
Injongo:
Umyalelo we-Programme Technology, Research and Development kukunikela inkonzo yophando ngezolimo nokwandisa iinkqubo zenkcazelo ngokuphathelele ubugcisa bokuvelisa isityalo, ubugcisa bemveliso yezilwanyana, nobugcisa bokusebenzisa ubutyebi belizwe.
Iinjongo ezichuliweyo:
• Kukuqalisa, ukuqhuba nokuhlanganisa uphando olubandakanyekileyo lwephondo, kukufumanisa izidingo zophando lwezolimo, ukwakha/nokuvumelanisa okanye ukudlulisela ubugciswa bolwazi obufanelekileyo kumafama nokuthath’ inxaxheba kwiiprojekthi zokwakha uqeqesho olubanzi lwezolimo ukuze imveliso yezolimo ikwazi ukukhuphisana ngokuzinzileyo kwezoqoqosho lwehlabathi.
• Kukulungelelanisa ukunabisa nokunikela inkcazelo kubathengi kuquka ukwakha nokusebenzisa iinkqubo ezahlukeneyo zenkcazelo.
• Kukunikela nokugcina amaziko nezakhiwo kwiifama zophando ukwenzela ukuba akwazi ukwenza uphndo nezinye inxalenye eziphathelele oko.
45
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 5.1:IINKONZO ZOPHANDO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelweyo
Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ukumisela imibutho emithathu yokuphanda ukwenzela ukusetyenziswa Kwemveliso Yesityalo, Izilwanyana, Nobutyebi belizwe
Isakhiwo esivunyiweyo
Isakhiwo esinikwe ingxowa-mali
Sebenzisa ucwangciso lwesakhiwo oluvunyelanisiweyo (ukuba lunikwe
ingxowa-mali)
Amaziko amathathu
ophando asebenza ngokupheleleyo
0
Ukuthath’ inxaxheba kwi: kwiintlangano zamashishini, kwiikomiti zokulungelelanisa zesithili
Isi-8 seentlanganiso
Isi-4 seentlanganiso
Isi-8 seentlanganiso
i-12 leentlanganiso
31
12
288
0
Iiprojekthi zokuhlola uphando ngentlanganiso
Isi-4 seentlanganiso zeekomiti ngonyaka
Isi-4 seentlanganiso 6 50
Inani leeprojekthi Ukufikelela iinjongo zeprojekthi
i-180 leprojekthi(i-115 leeprojekthi zezilwanyana, ama-50 kwiiplanti ne-15 lokusebenzisa ubutyebi
bemvelo)
191 6
Ukusasaza ngokwesayensi inkcazelo yophando
Ukukhulisa ingxowa yenkcazelo yesayensi, ukuphucula ubuchule bokwenza izigqibo zewonga lesayensi
Ama-50 eempapasho zesayensi
Ama-65 esayensi engaphantsi namaphepha adumileyo
Ama-50 amaphepha engqungquthela
Ama-75 okufundisa ngosuku lwamafama
i-13 leempapasho zesayensi
i-108 lesayensi encinane
nempapasho ezidumileyo
ama-24 amaphepha
engqungquthelaama-72 okufundisa kusuku lwamafama
(74)
66
(52)
(4)
Inani leeprojekthi Ukufikelela iinjongo zeprojekthi
Ukuvelisa iplani yokwenza yezolimo – ukumanyanisa iiprojekthi kwiplanialign
projects to plan
Ubuchule Bokutshintsha Kwemozulu Yephondo
nePlani Yezenzo ezigqitywe yi-
DEADP – ubuchule neplani yesenzo emele ilandelwe
zezolimo
Isi-3 seeprojekthi ezintsha
ezicetyiweyo zavunywa, iwebsite
yokutshintsha kwemozulu
igqityiwe
0
300
Ukuseka igatya lokuphanda ngemifuno
Ukuseka imiboniso elingwayo
Ukuqeqesha amafama asakhulayo
Imaphu yeti eyenziwe ngbusi basendle kwiNtshona Koloni
Inani lweeprojekthi zophando kwimifuno nakwenye imveliso eyahlukileyo
Inani lemiboniso elingwayo
Iifama eziphumeleleyo ezithumela kurhwebo lwase-Philippi
Imaphu epheleleyo yokusetyenziswa ngabathath’ inxaxheba kumashishini eti yobusi basendle
Isi-4 seeprojekthi yophando kwimifuno nezinye iimveliso ezahlukileyo
Isi-2 semiboniso elingwayo
Qeqesha ama-45 amafama asakhulayo ukungenela urhwebo olufunwa kwezorhwebo lwase-Phillippi
Ukugqiba ukuyila imida yeti yobusi basendle yomthonyama kwiNtshona Koloni
Isi-4 seeprojekthi zophando
Isi-2 semiboniso elingwayo
Ama-23 amafama asakhulayo
aqeqeshiweyo
Iiprojekthi ezigqityiweyo
0
0
(49)
0
Ukuseka indawo yophando ngezilwanyana.Ukufanisa amaqabane ophando
Inani leeprojekthi zophando kwiifama zezilwanyana zasendle
Ukufanisa iiprojekthi kuvavanyo – lukhutshwe ukuba luncedisiwe ngemali
Uqeqesho olubanjiweyo lokufumanisa
izinto eziphambili kuphando
– akukho mali yongezelelekileyo
ukuqalisa iiprojekthi ezintsha, iintlangiso ezimbini ezibanjwe
nabaphandi ngezilwanyana
zasendle nangokuzifuya
kwiMpuma Koloni
0
46
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
IINKONZO ZOPHANDO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelweyo
Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ucwangciso olusebenza ngokupheleleyo
Uphando ngezilwanyana zamanzi nokwanda kwiNtshona Koloni
Ukunyula igosa lezilwanyana zamanzi elandayo
Iiprojekthi ezimbini ezintsha zezilwanyana zamanzi
Yiya kwiintlanganiso zamaqela afunda ngeentlanzi nezilwanyana zaselwandle
eziqhutywa ngekota
Ingcaciso ngokusebenza ngezilwanyana zaselwandle
kugqityiwe – i-FSD imele iqhubeke
ngonyulo
Akukho projekthi entsha, iprojekthi enye iye yandiswa
Ukuya kwiintlanganiso
ezili-12
0
(100)
200
Inani labacebisi be-YPP Ukugqitywa kwezifundo zobuchule be-YPP
Ukucebisa ngokuphumelelayo ii-YPP’s ezine Isi-3 sabafundi be-YPP
(25)
Inani labacebisi bangaphakathi Ukugqitywa kwexesha lokwenza izifundo ngokoqobo
Isi-6 sabafundi bangaphakathi Ama-21 abafundi bangaphakathi
250
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 5.2:IINKONZO ZENKCAZELO
I-Website enenkcazelo entsha
Ukuqokelelwa kwenkcazelo elungiselelweyo
Ukulungiselela isiganeko sokusasazwa kwenkcazelo
Ukulungiselela imihla yesikolo ukwenzela ukuba abafundi bafumane amava ngezolimo nophando
Ukuhlaziya i-website
Inani lenkcazelo eqokelelweyo
Inani leziganeko
Isimbuku seentsuku
Ukuhlaziya nokuphucla iwebsite
Isi-6 senkcazelo eqokelelwe kwiziko ngalinye
Iintsuku ezimbini zenkcazelo
Iintsuku ezimbini zesikolo
I-Website ehlaziyiweyo
nephuculiwe-yo, iwebsite eyiliweyo
yokutshintsha kwemozulu
i-16 leenkcazelo eziqokelelwe-yo
zizonkelisi-6 senkcazelo
ngosukuisi-3 seentsuku
zesikolo
0
(11)
200
50
Ucwangiso olungaphantsi 5.3:IINKONZO ZOKUXHASA AMAZIKO AKHOYO
Ukuhlaziya iifama ezisixhenxe zophando
Ukuhlaziya iifama ezimbini zophando ngonyaka
Ukuhlaziya iifama ezi-3 nokugcina eziseleyo
Ukuthumela iikomiti zobugcisa kwifama – iintlanganiso kota nganye
Ukuhlaziya i-Langgewens,
Outeniqua, Worcester
Ama-23 eekomiti zobugcisa abamba
iintlanganiso
0
(18)
Ukuphuculwa okuqhubekayo kwamaziko nolwando xa lufuneka
Ukulufanisa kanye ngonyaka kusetyenziswana ne-Department of Public Works
Ukuphuculwa kokujongwa kwezi ndawo
Projects to the value of R3 million to be executed
Ugcino lwemihla ngemihla njengoko lufunwa luCwangciso
Zonke iiprojekthi zogcino
ezicetyiweyo zenziwa
ngokweplanin
Imisebeniz yokugcina yagqitywa
kanye njengoko kwakuceliwe
0
0
Ukuphuculwa kobuchule nenkqubela phambili yabasebenzi
Ukunikwa ubuchule abasebenzi ngokweplani yobuchule
Iplani yobuchule ngonyaka obufunyaniswe kwifama yophando nganye
Iiklasi ze-ABET ziyaqhubeka, isi-5 sezifundo zigqityiwe,i-124 labasebenzi liye
laqeqeshwa kwingxaki
zomsebenzi
0
47
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Olona celomngeni neendlela zokulwa nazo
Ucelomngeni 1:Ukukhethwa nokunyulwa kwabaphandi namagcisa ezolwazi afanelekileyo kumaqela amiselweyo.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 1:Ukuxhasa nokwandisa ukubandakanyeka kucwangciso lwe-YPP, ucwangciso lokuqeqesha ngaphakathi, kusetyenziswana namaziko emfundo ephakamileyo (ucwangciso lwabathwese izidanga okwesibini) nokuzingelwa kwabagqatswa abafanelekayo.
Ucelomngeni 2:Ukunqongophala koqingqo-mali ngokuphathelele ukugcinwa kophando lwamaziko nokuxhasa ngezimali iiprojekthi zophando.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 2:Khuthaza ngokugcinwa kwengeniso, phembelela ukuxhasa ngemali kwangaphandle kumagatya eentlangano ezizimeleyo, kwilizwe nakumazwe angaphandle, kusetyenziswana yaye kuphenjelelwa i-National Department of Agriculture.
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
• Ukwandiswa kweendawo zokhuphiswano ngokuqhubekayo ngaphakathi kumaziko amathathu ezophando, angala: Animal Production, Plant Production and Resource Utilisation.
• Ukukhulisa uphando nokuxhaswa ngezimali kwamaziko, ingakumba ngokunxamnye nemvaphi yesidingo esandayo sokubugcisa bezolwazi obuya kuqinisekisa ukhuphiswano oluphezulu ngemveliso ngaphakathi nakumazwe angaphandle.
• Ukwanda kokudluliselwa kobugciso bolwazi nokuphucula iindlela zokudlulisela – kuguqulelwa inkcazelo yesayensi kwinkcazelo ekulula ukuyisebenzisa. Oku kuquka ukusetyenziswa okwandileyo kwe-website yeSebe njengendlela ekhethwayo yokusasaza inkcazelo.
• Ukujonga ukuqeshwa nokugcinwa kwabaqeshwa abanobuchule obunqabilieyo. Ukwakha inani labasebenzi kwi- Programme nako kufumana ingqalelo eqhubekayo.
• Ukuhlaziya i-Project Management Information System (PIMS) ngokuqhubekayo.
• Ukuhlangabezana nocelomngeni lokutshintsha kwemozulu ngendlela etsolileyo neqeqesheke ngokukhethekileyo, ngokuthath’ inxaxheba kwi-Provincial Climate Change Committee (PCCC), kujoliswe ngokukhethekileyo kubuchule nakwiplani ethatyathelwa ezolimo.
• Ukukhulisa unxibelelwano namaqabane elizwe nawamazwe angaphandle kunye namashishini ezolimo, ukusebenzisana namaziko emfundo enomsila ngokuphathelele uncedo ngezezimali, uphando ngezolimo nokudluliselwa kobugcisa bolwazi.
• Ukukhulisa intsebenziswano nokunxulumana namasebe ephondo, afana ne-Department of Environmental Affairs and Development Planning.
Uludwe lwenkqubo 6: UQOQOSHO LWEZOLIMO
Injongo:
Injongo yoluCwangciso kukunikela inkonzo yokuxhasa ezoqoqosho lezolimo enempembelelo entle kubathengi bangaphakathi nabangaphandle. Abathengi beSebe balindele ukuba oluCwangciso lunikele amacebiso nenkxaso eqala kumavama amancinane ukusa kumgangatho wamafama amakhulu. Ngapha koko, lamacebiso nalenkxaso amele enziwe ngexesha, amela abengasebenzayo nanokuthenjwa esekelwa kwimigawo nophando lwezesayensi olululo.
Iinjongo Ezinobuchule: • Ukwandisa ukhuphiswano olusemgangathweni lwamagatya ezolimo nalawo ashishina ngezolimo.
48
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
• Ukunikelwa kwezoqoqosho lezolimo olukrelekrele ukwenzela ukwenza izigqibo ezinejongo kumagatya ezolimo narhweba ngezolimo.
• Ukuxhaswa kwe-AgriBEE kwiNtshona Koloni (ngangoko oku kuya kumiselwa ngonyaka wezezimali ka-2009/10, inkxaso sele inikelwe ngokuphathelele oku).
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 6.1:IINKONZO ZORHWEBO NGEZOLIMO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe- 2007/08
Umahluko Kugqingqo-mali
(%)
Khulisa / hlaziya indlela elula yokusebenza (Combud) ukwenza uqingqo-mali ukwenzala amafama orhwebo / namatsha kwezolimo
Ukwandisa ubuchule bokwenza izigqibo ezifanelekileyo njengoko kuboniswe ngamanani ezicelo nge-Combuds
Hlaziya i-Combud encinane
Funa abasebenzi
Qesha abasebenzi
Hlaziya uqingqo-mali oludala
Qokelela ama-70 oqingqo-mali olutsha kujoliswe kumafama ezolimo amatsha
Iplani yokwenza yakhiwe yaye
iqhubeka kakuhle
Izithuba ezi-3
Izithuba ezi-2
Lonke uqingqo-mali ludluliselwa
ukusuka ku-Combud II ukuya
ku-III
32
0
0
(33)
0
(54)
Misela/hlaziya imijelo ekhoyo Yandisa ubuchule bokwenza izigqibo ezifanelekileyo ngezifundo ezipapashiweyo nezimenyiweyo
Kusafakwe isicelo Imiboniso emithathu nenqaku
elidumileyo
0
Ukwakha ukuhlola okunzulu kobugcisa ukulinganisa ubunyani
Yandisa ubuchule bokwenza izigqibo ezifanelekileyo
29 41 41
Yila amaqela emfundo ukuqinisekisa ukuba xa kusetyenziswa indlela yokugcina ingxelo amafama akwazi ukusebenza kwisiseko zezezimali esihle
Ukwandisa ubuchule bokwenza izigqibo ezinengqondo
Ukunabisela amaqela afundayo nakwezinye indawo (12)
Ukuthelekisa amaqela amabini
Ukukhulisa inkqubo kunye
nengeniso nenkcitho
kunye nencwadi yokugcina uluhlu
lweempahla zaqokelelwa
Amaqela ama-5 asekwa aza anikwa
iincwadi
0
Uphando ngezihloko ezithetha ngezoqoqosho lwemeko bume ebandakanyekileyo
Ukusasazwa kophando lwasekuhleni
Ukwandisa ubuchule bokwenza izigqibo ezihlala ixesha elide ezihlobone nezoqoqosho lwemeko bume
Ukuyila Icandelo Lezoqoqosho Lobutyebi Bemeko bume
Ukuqhuba iiprojekthi ezimbini zamanzi nomhlaba
Ukupapasha amaphepha ama-3
Umahluko umiselwe
Iprojekthi enye
3 (iphepha eli-1 uvavanyo olu-2)
0
(50)
0
Ukulungiselela amkhonco ezoshishino kwiiprojekthi zamafama ezinobutyebi belizwe obuhlwempuzekileyo
Ukuphucula ukungena kwezorhwebo njengoko kuboniswe linani leeprojekthi/lokuxhasa abahlali
Ukuxhasa iiprojekhi/abahlali abali-15 ekuthengiseni imveliso yabo
28 86
Ukusetyenziswa kweeprojekthi zesayensi
Ukukwazi ukungena kwinkcazelo ngezorhwebo efanelekileyo nesexesheni:
Iingxelo zesayenzi engaphantsi
Ukukhululwa koshicilelo
Iingxelo zezorhwebo
8
22
16
0
0
11
(100)
(100)
(31)
49
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
IINKONZO ZORHWEBO NGEZOLIMO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe- 2007/08
Umahluko Kugqingqo-mali
(%)
Ukusasazwa kwezorhwebo, ezokunaniselana nemiphumo yezorhwebo ngezolimo kumaqela anyuliweyo aqingqiweyo
Ukusasaza inkcazelo yezorhwebo ngamanqaku adumileyo
Amanqaku asi-9 42 367
Ukusasaza inkcazelo yezorhwebo ngempapasho zesayensi
Amaphepha ama-6 11 83
Ukusasaza inkcazelo yezorhwebo ngemiboniso
Imiboniso engama-32 47 47
Ukuxhasa ukukhulu komanyano lwamashishini ezolimo
Ukukhula komanyano lwezoshshino lolimo njengoku luboniswe ngenxaso yeeprojekthi
Xhasa iiprojekthi ezili-10 ukumisela umanyano lwamashishini
8 (20)
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 6.2:EZOQOQOSHO NAMANANI AQOKELELWEYO
Ukusasazwa kwenkcazelo kumaqela akhethwe naqingqiweyo
Ukuxhasa isigqibo esinengqondo esenziweyo ngokulungiselela iGIS esekelwe kumaxwebhu
Ukomeleza ubungakanani be-GIS Zi-2 izehlo ezifundiweyo
ze-GIS yaye zi-2 iimaphu
0
Ukukwazi ukungena kwinkcazelo esexesheni necacileyo
Ukugcina abaqeshwa abafanelekayo ngokubakhuthaza nokubakhulisa
Abaqeshwa abakhoyo
bagciniwe nabaye baya kwizifundo
0
Ukukwazi ukungena kwinkcazelo esexesheni necacileyo
Ukunabisa ukungena kwezobugcisa beradiyo
Ubugcisa beradiyo bukhona yaye bunatyisiwe
0
Inkcazelo efak’ isndla kwixabiso ikhona ukwenzela ukuphuchula indlela yokwenza isigqibo
Ukudlulisela umkhamo woqoqosho kuqoqosho olukhlu
Umkhamo odluliselwe
kezoqoqosho olubanzi
0
Umanyano ngokunxibelelana nabathath’ inxaxheba bangaphakathi
Imiboniso esi-7 kwiintlanganiso zamafama enqila / usuku lwamafama
Imiboniso emi-6 nephepha eli-1
0
Ukwakha umthombo wenkcazelo (Ucalulo lwemali Lwasekuhlaleni)
Ukubakhona kwencazelo ebekiweyo
Hlaziya iiseti zenkcazelo kwisisekelo sonyaka omtsha
4 0
Ukuhlola imithetho yezoqoqosho ebanzi
Isi-3 semeko ezifunisisiweyo 2 (33)
Iingxeo zophando Iingxelo ezi-6 6 0
Ukubuyekezwa kweemveliso Peer
Iimpapasho ezi-2 11 450
Olona celomngeni neendlela zokululwa
Ucelomngeni 1: Ucwangciso lwe-Combud alukasebenzi okwangoku kodwa ngasekupheleni yaye ke ngoko ibe nempembelelo ekusekweni uqingqo-mali olutsha nokuhlaziya oludala.
Iindlela zokulwa noCwangciso 1: Uqingqo-mali olutsha lwenziwe kwikhompyutha.
Ucelomngeni 2: Iqela le-SimFini lwalukumanqanaba alo okukhuliswa kwaye lwagqitywa ngasekupheleni kwekota yesithathu.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 2: Amafama kunye/ okanye amaqela amafama aye afaniswa ukuze kufikelelwe amafama angakumbi kunyaka wezezimali we-2008/09.
Ucelomngeni 3: Ucwangciso lunomahluko ongafanelekanga kwenzinye inxalenye zoqingqo-mali.
Iindlela zokulwa noCelomngeni 3: Olunye ulunganiso lwemisebenzi lwayekiswa yaye ke ngoko kubangela umahluko olungileyo kwezinye iinxalenye (indicators).
50
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
Ukuzingelwa nokugcinwa kwenani labaqeshwa kuseyingxaki enkulu unangoku. Le meko This situation is exacerbated by remuneration packages which simply do not compete with external remuneration packages, even within the same provincial government structures. Ukuzalisa isithuba esivulekileyo kuyinkqubo ethath’ ixesha kuba izithuba ziye ngamanye amaxesha zipapashwe kabini nangaphezulu oku kubangela ubunzima obukhulu kucwangciso loqingqo-mali.
Kukho isidingo esikhulu sokusebenzisana phakathi kwabasebenza ngezoqoqosho kwiofisi enkulu nabo babekwe kwiindawo zasemaphandleni. Kumele kwakhiwe ucwangciso ukuqinisekisa ukuba ubuchule nemisebenzi kohlulelwana ngayo nokuthi abaqeshwa bamanyana neeprojekthi ukwenzela ukuphucula imveliso nemiphumo kwiiprojekthi zamasebe.
Uludwe lwenkqubo 7: UQEQESHO NGEZOLIMO OLUCWANGCISWE KAKUHLE
Injongo:
Ukuze sikwazi ukunikela uqeqesho nokudala amathuba ukwenzela amafama aqheliselayo nasafunayo (ezorhwebo, asakhulayo na-subsistence) amagcisa okucebisa, ulutsha, namaqela amarginalised nabasebenzi basezifama ukuze kuphuculwe inani labantu kwezolimo.
Iinjongo Ezichuliweyo:
• Ukunikela inkxaso engokukhokela umsebenzi waseofisi ongcomekayo nezothutho ngokuphathelele umsebenzi waseofisini olula, ukulungiselela inani labantu abasebenzayo, ezothutho, ukugcina iincwadi nokubaliswa kwabafundi.
• Ukulungiselela indawo yokuhlala nokwandisa ubukhulu bendawo yokuqeqesha Yeziko namasebe ayo akwiindawo zabantu ukwenzela ukuhlalisa inani elikhulu labafundi abavela kumaqela abehlelelekile
• Ukuphucula indlela yokungena ukusuka kwi-FET ukuya kwiHET ngokhuliswa kocwangciso lwezemfundo nokuvunywa kwemfundo yangaphambili eyi (RPL)
• Ukufumanisa nokujonga kuqala izidingo zoqeqesho nokukhulisa nokunikezela ucwangciso oluqhutywa zizidingo olufanelekileyo, ucwangciso lobuchule, izifundo ezifutshane, imfundo ecetywe ngobuchule, iincwadi zemfundo nemigaqo.
• Ukuqinisekisa ukujonga okunempembelelo, ukuhlolisisa nokuqinisekisa ikhwaliti yokungenelela kwemfundo noqeqesho nokujongisisa impembelelo yokungenelela kwemfundo noqeqesho
• Ukukhuthaza ubuqabane obumanyeneyo nobucwangciswe ngobuchule kunye namanye amaziko asekuhlaleni, elizwe nakumgangatho wehlabathi, okusoloko kuyinzuzo
• Ukuqinisekisa ukufumaneka lula koqeqesho kubafundi abafanelekayo nokunikela inkxaso ezeleyo nokuqalisa inkxaso engokwezimali kubafundi ngokuvumelana namaxwebhu omthetho
• Ukukhuthaza nokumisela ukukhuliswa ngokobuchule abahlali ababekade behlelelekile, ulutsha namabhinqa namaqela ayehlelelekile ukwakha ubuqabane ne-Youth Commission kunye namziko anikela ngoqeqesho oluchuliweyo
• Ukwakha inani langaphakathi labantu nokongamela ubuchule nokwakha impucuko yokuphanda kwimfundo noqeqesho.
51
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 7.1:IMFUNDO EPHAKAMILEYO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ucwangciso loqeqesho kumgangatho we-TE (umgangatho we-4 ukuya kowesi-6)
Inani labafundi ababhalisileyo kucwangciso lwe-TE
400 474 19
Inani lezifundo ezinikelwayo Isatifiketi EsiphezuluiDiplomaB.Agric.
Isidanga sesibini
3 (25)
Ukuhlolisiswa kwekhwalithi Ukuzihlolisisa 4 300
Izifundo zophando Uphando lwezifundo lekhomishini ukufumana indlela elungisleyo yokusebenzisa i-E &T
0 0
Ukwandisa ukukwazi ukungena kwi-TE
Qalisa iplani yokuthatha i-PDI 30% 37% 23
Ukulungelelanisa ukukhula kwemfundo ephakamileyo
Gunyazisa ucwangciso lwemfundo ephakamileyo ebandakanyekileyo
1 0
Izixhobo zokuhlola impembelelo yeMfundo Noqeqesho (FET/ TE)
Ukuhlola impembelelo yezifundo zoqeqesho
Ukugunyazisa uhlolo lwemfundo 0 (100)
Urhwebo lwe-TE Iplani yorhwebo/ubuchule be-TE Impembelelo yokwazisa ngorhwebo ulimo njengomsebenzi onokwenziwa
Ukuthath’ inxaxheba okungenani kwimisebenzi eli-15 ebonisiweyo nokutyelela izikolo ezingama-20
922
(40)10
Izixhobo zokumiselwa kwe-Provincial Agriculture Education and Training Forum (PAETF)
Ukufuna abacebisi nokuseka i-Agri-Forum yephondo
i-PAETF esebenzayo 1 0
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 7.2:IMFUNDONOQEQESHO OLUNOMSILA
Umboniso wezifundo ezifutshane kunye nemfundo ekumgangatho we-FET
Inani labafundi ababhalisele izifundo ezincinane
2 500 2 894 16
Inani labafundi ababhalisele uqeqesho lwezemfundo
70 198 183
Ukunikela ngoqeqesho oluvunyiweyo locwangciso
Ukuhluza ikhwaliti eqinisekisiweyo
Ukuhlolwa yi-AgriSETA nee-ETQA eziphathelele yona
8 0
Izixhobo zokwakha i-RPL Ukusekwa kwe-RPL Ukwandiswa kokwakhiwa nezixhobo ze-RPL
Kudityaniswe abafundi abali-11
0
Izixhobo zokuhlola impembelelo kwiMfundo noQeqesho (FET/ TE)
Ukuhlola impembelelo kwizifundo zoqeqesho
Ukwandiswa kokuhlohlwa kwezifundo 0 (100)
Ukwandiswa kwendawo zokuqeqesha abangaphantsi
Ukusebenza kweendawo zokuqeqesha abangaphantsi
i-Bredasdorp eliziko elisebenzayo lokwakha e-Clanwilliam
1 0
Ukurhweba ngocwangciso i-FET Iplani yezorhwebo / ubuchule be-FET nemizamo yokwazisa urhwebo lwezolimo njengomsebenzi onokwenziwa
Ukuthath’ inxaxheba okungenani kwinkqubo ezili-15 zokubonisa ngomsebenzi
26 73
Izixhobo zokumisela i-Agri-Mentorship Forum / Prov. Agri-Forum
Ukumiselwa kocwangciso lokuqeqeshela ukuba ngumcebisi
Ukufunwa kwabacebisi nokumiselwa kwendawo zokucebisa kwiphondo
Ukwakhiwa kocwangciso lokuqeqeshela ukuba ngumcebisi
Ukuqokelela amagunya e-Agri-Mentor Forum kunye ne-Provincial Mentorship
forum
Ukwenza ucwangciso lokuqeqesha abacebisi luqhubeke
1
0
0
(100)
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 7.3:UKUQINISEKISWA KWEKHWALITI
Ukulinganisa umgangatho, ucwangciso, iincwadi noludwe lwezifundo zoqeqesho
Inani locwangciso loqeqesho elilinganisiweyo
2 2 0
Inani loludwa lwezifundo ezifutshane olulinganisiweyo
10 10 0
Inani lezifundo ezilinganisiweyo
3 37 1 133
52
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uludwe lwenkqubo olungaphantsi 7.4:ULAWULO NOKUXHASWA KOQEQESHO
Iinjongo EzinokulinganiswaIsalathisi Esilinganisa Isenzo
Uqingqo-mali Olucetyiweyo Lowe-2007/08
Eyona Ifikelelwe-yo Kowe-2007/08
Umahluko Kuqingqo-mali
(%)
Ulawulo loqeqesho neenkonzo zeofisi zokuxhasa ezinikelwe ngexesha elifanelekileyo nezisebenzayo
Uqeqesho lemihla ngemihla, ulawulo / iinkonzo zeofisi ezinikwe ucwangciso olungaphantsi
Ulungiselelo lwemihla ngamihla lolawulo neenkonzo zokuxhasa zeofisi
Lwenziwe 0
Ukubhaliswa kwabafundi nenkonzo yokuxhasa enikelweyo ngexesha nesebenzayo
Ukubhalisa abafundi imihla ngemihla nenkonzo yokuxhasa enikelweyo
Ulungiselelo lokubhalisa umfundi lwemihla ngemihla nenkonzo yokuxhasa
Lwenziwe 0
Ukuseka inkxaso nokonga-mela ukulawulwa kwama-khonco okubonelela ngemali
Iinkonzo zezimali zami-hla le nezokongamela amakhonco okubone-lela ngemali kunikelwe ngaphantsi kophahla lwe-PFMA
Ulungiselelo lwemihla ngemihla lwemali neenkqubo/imimiselo yokufuna izinto
Lwenziwe 0
Olona celomngeni neendlela zokululwa
Ucelomngeni 1:Ukudityaniswa kwabafundi abangamalungu e-FET kunye neqela le-HE okuqhubekayo.Iindlela zokulwa noCelomngeni 1:Ukwakhiwa kweGatya le-RPL ukukhawulezisa uhlolisiso lwabafundi nokunyusa inani lokuthathwa kweqela le-HE; isicelo sokusekwa kwabaqeshwa abatsha siya kuxhasa oku kuqaliswa kwalo. Ukuhlolwa kwezixhoba kwangaphakathi ezisetyenziswa ngokunxulumene namaziko afana ne-Higher Education in South Africa (HESA).Ucelomngeni 2:Ukumisela imfundo ephakamileyo yoCwangciso lokuKhulisa/Ubume/Amaxesha eengxoxo asalingwayo.Iindlela zokulwa noCelomngeni 2:Izikolo zasehlotyeni zezibalo nesayensi ziye zalingwa.Ucelomngeni 3:Ukulungiselela indawo yokuhlala kumhlaba wesikolo kubafundi Bemfundo Ephakamileyo naBemfundo eNomsila noQeqesho ngenxa yokukhula kwesidingo soqeqesho kwezolimo.Iindlela zokulwa noCelomngeni 3:Ukusetyenziswa kweendawo ezihlala abaqeshwa njengoko zivulekile ukuhlalisa abafundi ababhalisela uludwe loqeqesho. Ukuphandwa ngokufumaneka kwezakhiwo zikarhulumente nezinye izakhiwo zabantu ukuba kunokwenzeka. Imithetho eqatha ephathelele inkqubela yomfundi kwizifundo zakhe iza kusetyenziswa ukugqibe enoba umfundi uyafaneleka ukufumana indawo nanjegendlela yokuvavanya.Ucelomngeni 4:Ukufumanisa impembelelo olunayo ucwangciso loqeqesho olunikelwayo kumgangatho we-HE kunye ne-FET.Iindlela zokulwa noCelomngeni 4:Alumiselwana ngenxa yokungaphendulwa kwethenda. Ucelomngeni 5:Ukuphanda ngendlela efanelekileyo yokuqhelisela imfundo noqeqesho.Iindlela zokulwa noCelomngeni 5:Isicelo ngophando sisaqhubeka. Ukunqongophala kwabantu bokugqibezela amaxwebhu.Ucelomngeni 6: Ukubhencisa inkqubela phambili ngomsebezi.Iindlela zokulwa noCelomngeni 6: Ukungayi ezikolweni ngenxa yokungabikho kwazo nokutyhilwa komsebenzi okwenziwe ebudeni beli xesha. Utyelelo luya kuhlanganiswa ekuqaleni konyaka.Ucelomngeni 7: Ukulingwa koqeqesho ngezokucebisa.Iindlela zokulwa noCelomngeni 7: Uphahla lokucebisa olulungisiweyo olusekelwe kucwangciso lokucebisa lwelizwe, noko ke amaxesha engxoxo okulinga ‘i-master mentors’ awakhange abanjwe; kulindelwe uludwe lwabagqatswa abafanelekayo oluvela kwi-FSD ngokuphathelele iiprojekthi ze-LRAD.
53
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iingxaki ezifuna ingqalelo ekhawulezileyo neqhubekayo
• Ukunyuswa kwemilinganiselo yokunqabiseka ukuqinisekisa unqabiseko lwabafundi kwiindawo zesikolo
• Ukumanyanisa imisebenzi yabafundi kuwo onke amaziko emfundo ephakamileyo
• Ukuguqula ubomi bomfundi nobabaqeshwa abafundisayo okanye abanobugcisa
• Ukulungiselela ingxowa-mali eyaneleyo ukwenzela ukuqhubela phambili umsebenzi woCwangciso
• Ukumiselwa kolawulo oluyintloko neenkonzo zokuxhasa abafundi ukuxhasa ucwangciso olungaphantsi noCwangciso
• Ukumiselwa koqinisekiso lwekhwaliti oluyintloko ngokulungelelanisa ukuzihlola komntu siqu kwangaphakathi nokuhlolwa kwangaphandle.
54
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
URHULUMENTE WEPHONDO LENTSHONA KOLONIISEBE LEZOLIMO (IVOTI 11)
INGXELO YEKOMITI YOPHICOTHO-ZINCWADI
YONYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
UKUZILANDULELA: Le Ngxelo yoNyaka yinguqulelo yeNgxelo yoNyaka evunyiweyo. Ukuba kukho ukungaqiniseki ngokutolikwa okuthile, kumele kujongwe uhlelo lwesiNgesi.
Sichulumancile ukunikezela ingxelo yethu yonyaka-mali okhankanywe apha ngentla.
Ukonyulwa kweeKomiti zoPhicotho-zincwadi
ISebe lezoLimo (iVoti 11) lisetyenzelwe yiKomiti yoPhicotho-zincwadi ekwaBelwene ngayo eyatyunjwa phantsi kwesiGqibo seKhabhinethi 75/2003 ngomhla wama-23 kuJuni ka-2003 esandiswa kamva ziziGqibo zeKhabhinethi 95/2005 no-77/2007. Ixesha leofisi leKomiti yoPhicotho-zincwadi ekwaBelwene ngayo laphela ngomhla wama-31 kuDisemba ka-2007.
Ukuqala ngomhla woku-1 kuJanuwari ka-2008 iSebe lisetyenzelwa yiKomiti yoPhicotho-zincwadi yeHlokondiba lezoQoqosho, phantsi kwesiGqibo seKhabhinethi 55/2007.
Amalungu eKomiti yoPhicotho-zincwadi kunye nokuya ezintlanganisweni
IKomiti yoPhicotho-zincwadi kufuneka ihlangane kangangamaxesha ama-4 ubuncinane ngonyaka ngokwemiGaqo yayo evunyiweyo. Ngethuba lexesha le-ofisi leKomiti yoPhicotho-zincwadi ekwaBelwene ngayo ezi ntlanganiso zilandelayo zabanjwa kwaye kwayiwa kuzo ukusukela ngomhla woku-1 ku-Epreli ka-2007 ukuya kuthi gaa ngomhla wama-31 kuDisemba ka-2007:
Ilungu Intlanganiso ekuyiweyo kuzo
UMnu J.A. Jarvis (uSihlalo) 9
UMnu J. January 4
UMnu P. Jones 8
UMnu R. Warley 2
Akukho zintlanganiso zisemthethweni zeKomiti yoPhicotho-zincwadi zeHlokondiba lezoQoqosho ezaye zabanjwa ngexesha lomhla woku-1 kuJanuwari ka-2008 ukuya kutsho ngomhla wama-31 kuDisemba ka-2008.
Uxanduva lweKomiti yoPhicotho-zincwadi
IiKomiti zoPhicotho-zincwadi ziluthobele uxanduva lwazo oluvela kwicandelo 38 (1) (a) lePFMA noMmiselo wezeziMali 3.1.13 kunye nowama-27 (1) (10). IiKomiti zoPhicotho-zincwadi zikwayilawule imicimbi yazo kwaye ziluthwele uxanduva lwazo ngokwemiqathango yePhepha lamalungelo eKomiti yoPhicotho-zincwadi.
INXENYE 3
55
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Ukusebenza kakuhle koLawulo lwangaPhakathi
Umsebenzi woPhicotho-zincwadi lwangaPhakathi
Ngo-2004 iNtlangano yamaqumrhu yeSihluma Sonke yatyunjelwa ukuphuhlisa kunye nokudlulisela izakhono zophicotho-zincwadi lwangaphakathi kubasebenzi bakaRhulumente wePhondo kwixesha leminyaka emithathu. Ekupheleni kukaDisemba ka-2006 ikhontrakthi yeNtlangano yamaqumrhu yandiswa iminyaka emi-2 ukuvumela uphuhliso lomsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi ukuba lugqitywe. Inkqubela-phambili ethile yenziwa ukwenza ubungakanani babantu bokuthwala umsebenzi kunye nezakhono ngaphakathi kwiSebe lezeziMali kwiPhondo. Inkqubela-phambili ebalulekileyo iyenziwa kunyaka-
Ulawulo lwangaPhakathi
Ukuvavanywa kolawulo lwangaphakathi luquka uvavanyo:
• Lokufaneleka koyilo lwemeko-bume yolawulo; • Lobungakanani bokuthobela imigaqo-nkqubo, iinkqubo kunye nomthetho ofanelekileyo oyiliweyo; kunye • Nempumelelo nokusebenza kakuhle kweendlela zolawulo ezizalisekiswe lulawulo ukuphumeza iinjongo zesebe zizonke.
Ngokwayamene nesicwangciso sokuSebenza koPhicotho-zincwadi lwangaPhakathi sika-2007/8 esavunywa yiKomiti yoPhicotho-zincwadi ekwaBelwene ngayo, umzamo wophicotho-zincwadi lwangaphakathi wajolisa ekuvavanyeni uyilo kunye nokuthotyelwa kwezi nkqubo zilandelayo:
1. Ukuthotyelwa komThetho wokwaHlulwa kweNgeniso 2. Iintlawulo eziDluliselwayo 3. Ukwahlulwa kunye nokwahlulwa ngemimandla kwakhona koMhlaba 4. ULawulo lwezinto isebe elinazo 5. Ukucutshwa kwesifo esithile (ukucutshwa kwesifo esisodwa)6. Ukukhuseleka kokutya 7. Ukuvavanya nokuVuma uPhandonzulu 8. Uphicotho-zincwadi lokulandelela olwahluka hlukeneyo
Ngokusekwe kwiziphumo zophicotho-zincwadi olungasentla, inkqubo yolawulo lwangaphakathi ifanelekile; nangona kunjalo, kwezinye iimeko yayingasebenzi njengoko bekujongiwe kunyaka ophantsi kophononongo, nanjengoko ukuthotyelwa kwemigaqo-nkqubo kunye neenkqubo ezithile ezimiselweyo bekulambatha.
Uphicotho-zincwadi lwangaphakathi lwafumana ukuzinikezela kuBaphathi ukuphumeza isenzo sokulungisa iziphene eziboniweyo.
ULawulo lomNgcipheko wamaShishini
ULawulo lomNgcipheko wamaShishini lukwisigaba sokuqala sokuphumeza. IKomiti yoPhicotho-zincwadi yeHlokondiba lezoQoqosho libeke esweni inkqubela-phambili yokuphumeza ngekota.
UbuChwepheshe boLwazi
Kunyaka-mali odlulileyo iKomiti yoPhicotho-zincwadi ekwaBelwene ngayo yavakalisa amaxhala ayo ngokunxulumene nobunzima obukhulayo kubuChwepheshe boLwazi (IT) kuRhulumente wePhondo. Oku kwaquka imfuneko yokukhupha izixhobo ezidala kufakwe ezitsha, ukuphuculwa kokhuseleko, ulwazi lokulalisela kunye nokuphuhlisa izicwangciso ukujongana neemfuno zeshishini zabathengi kuquka neli sebe.
Kunyaka ophantsi kophononongo iziphumo zophicotho-zincwadi lwangaphakathi alubonisanga nkqubela-phambili ibalulekileyo ikakhulu ngenxa yemeko yenkonzo ye-IT.
IKomiti yoPhicotho-zincwadi yeHlokondiba lezoQoqosho likhuthaza uRhulumente wePhondo ukuba aphakamise obu bunzima bubekwelona nqanaba liphezulu lezinto zokuqala zesenzo ukuthintela ukuwa kweenkqubo ze-IT.
56
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
IiNgxelo zoLawulo zaPhakathi eNyakeni
IiNgxelo zoLawulo zaPhakathi eNyakeni zanikezelwa kwiiKomiti zoPhicotho-zincwadi nanjengoko zifunwa kwaye iiKomiti zaziswa ngokufanelekileyo ngemeko yezimali yeSebe ngokunxulumene nohlahlo lwabiwo-mali yalo. IiKomiti ziyaqhubeka ukubeka iso ezi ngxelo.
Ukuvavanywa kweeNgxelo zeziMali
IKomiti yoPhicotho-zincwadi yeHlokondiba lezoQoqosho:
• Iziphononongile kwaye yazixoxa iiNgxelo zeziMali zoNyaka eziza kuqukwa kwiNgxelo yoNyaka yoMphicothi-zincwadi- Jikelele kunye neyeGosa elinoButyala; • Iyiphononongile ileta yolawulo yoMphicothi-zincwadi-Jikelele kunye nempendulo yolawulo ngaphezu koko ; kwaye • Iziphononongile izilungiso ezibalulekileyo ezivele kuphicotho-zincwadi.
IKomiti yoPhicotho-zincwadi yeHlokondiba lezoQoqosho iyavumelana kwaye iyazamkela izigqibo zoMphicothi-zincwadi kwiiNgxelo zeziMali zoNyaka, kananjalo ikumbono wokuba iiNgxelo zeziMali zoNyaka eziphicothiweyo ezifundwe kunye nengxelo yoMphicothi-zincwadi-Jikelele zamkelwe.
Ukuncoma
IiKomiti zoPhicotho-zincwadi zinqwenela ukuvakalisa izincomo zazo kwiSebe lezeziMali lePhondo, kumaGosa eSebe, kuMphicothi-zincwadi-Jikelele kunye nakwiCandelo loPhicotho-zincwadi lwangaPhakathi ngolwazi abalunikezileyo ukwenzela ukuba sikwazi ukuqulunqa le ngxelo.
UMnu. J.A. Jarvis UMnu. P.C. JonesUSihlalo weKomiti yoPhicotho-zincwadi USihlalo weKomiti yoPhicotho-zincwadiekwaBelwene ngayo yeHlokondiba lezoQoqoshoUmhla: 4 Aga 2008 Umhla: 4 Aga 2008
57
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YEGOSA ELINOBUTYALAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Ingxelo yeGosa elinoButyala 58
Ingxelo yoMphicothi-zincwadi-Jikelele 72
Imigaqo-nkqubo yezimali 75
INgxelo yoLwabiwo-mali 81
Amanqaku eNgxelo yoLwabiwo-mali 90
Ingxelo yokuSebenza kweziMali 91
Ingxelo yoBume beziMali 92
Ingxelo yokuPhuma nokungena kwemali 93
Amanqaku eeNgxelo zeziMali zoNyaka 94
Amanqaku okuBhengeza eeNgxelo zeziMali zoNyaka 103
Izihlomelo 110
INXENYE 4
58
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YEGOSA ELINOBUTYALAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Ingxelo liGosa elinoButyala kwisiGqeba esiLawulayo kunye neNdlu yoWiso-Mthetho yePhondo laseNtshona Koloni kunye nePalamente yeRiphablikhi yoMzantsi Afrika.
1. Ukuhlolwa jikelele kobume bemicimbi yezimali
Icandelo lolawulo leSebe liphantsi koxinzelelo ngenxa yokungeneli kwemali kunye nobungakanani babantu bokuthwala umsebenzi. Ukwandiswa koqingqo-mali kunye nabasebenzi beenkqubo ezininzi eziphambili, ukwabelwa kwabasezantsi kwamagunya eenkonzo kwiPhondo jikelele kunye nokwanda kweentengiselwano kunye nezinye izenzo zolawulo kube ngaphaya kwamandla olawulo lweSebe. Iinkonzo zoShishino, uLawulo lwezeziMali, amacandelo oNxibelelwano, kwakunye neOfisi yeGosa elinoButyala zithwele umthwalo wolu xinzelelo.
Ikota yokuqala iqale nezinye iimeko ezivela kunyaka-mali ka-2006/07.
ISikim soNcedo lweNtlekele yeeMpuphuma (Flood Disaster Relief Scheme – FDRS 2006) sagqibeleliswa ngoMatshi ka-2006 kwaye inkqubo yokuqinisekisa umonakalo weempuphuma kwiifama ezingama-550 yeenziwa ngoMeyi ka-2007. Lo msebenzi wokuqinisekisa, kunye nembalela ekhoyo ngoku weKharu eseMbindini, eyaqala ngo-2006, umonakalo wesichotho eHaarlem ngoNovemba ka-2006 kunye neempuphuma zakutsha nje kwiNtshona Nxweme (West Coast) ngoJuni ka-2007 ibeka uxinzelelo olwengezelelekileyo kubasebenzi abasele besetyenziswa ngaphezulu kunesicelo. Ngenxa yemeko yokuzenzekela kolawulo lwentlekele, lo msebenzi wenziwa ngokuthathela ummandla osebenzayo wokucwangcisa iiprojekthi kwakunye nokuzalisekiswa kweeprojekthi eziphambili zoKhathalelo loMhlaba kunye nobume, ezigqale ekunciphiseni intlupheko kunye nolondolozo lobutyebi.
Iinkqubo zenguqu ezikhoyo ngoku kwicandelo lezolimo ziphumela kwimfuneko eyandayo yabasebenzi abanemfundo efanelekileyo kunye nabanezakhono kuwo onke amaqondo. Oku kwakhona kuphumela ekunqongophaleni kwezakhono (okt. izakhono ezinqabileyo nezibalulekileyo) kwimimandla ethile. Ukuqinisekisa ukuba ukunqongophala kwezakhono ezinqabileyo nezibalulekileyo kuyajongwa ngendlela elungisiweyo necwangcisekileyo, iinkqubo zoQeqesho noLawulo lwezoLimo oluLungisiweyo (Structured Agricultural Training and Administration) (Inkqubo elisetyana: iiNkonzo zoShishino) zanikwa umsebenzi wokuqhuba wokuphuhlisa isiCwangciso soPhuhliso lwabaSebenzi (Human Capital Development Strategy) ukwenzela iSebe kunye necandelo kwiPhondo. Umnikezeli ngenkonzo wonyulwa waze wanikwa umsebenzi wokuphuhlisa isiCwangciso soPhuhliso lwabaSebenzi ukwenzela icandelo lezolimo eNtshona Koloni esiquka ukuphumeza okuyilwayo kokubandakanyeka kwabaxhamli. IsiCwangciso soPhuhliso lwabaSebenzi sagqitywa ngasekupheleni konyaka-mali ka-2007/08.
Iinkqubo ezahlukeneyo ngaphakathi kwiSebe zisebenza ngokuzimiseleyo ekuhlangabezeni iinjongo zobuLungisa ngokomSebenzi kunye nasekulinganiseni izakhono ezifunekayo ukwenzela ukuhanjiswa kwenkonzo. Le ngxelo iqaqambisa iindlela ezahlukeneyo, iingxaki, kunye nemingeni iSebe elijongene nayo ngokokuqeshwa kwabasebenzi kunye nokugcinwa kwabasebenzi abanemfundo efanelekileyo.
Umlinganiselo ekujoliswe kuwo nguDPSA (iipesenti ezi-2) malunga nokuqeshwa kwabantu abakhubazekileyo wodlulwa.
Nakubeni kukho imingeni emininzi iSebe lithathe inxaxheba kumalinge abalulekileyo amaninzi, okongeza ekudalweni kobudlelwane bokusebenza okungcono (kwaye ngethemba iintsebenziswano ezenziwe zasesikweni ezininzi) kunye nokwabelana ngolwazi nobuchule necandelo lezolimo elibanzi. Amanye ala malinge yayingala:
- Imbizo yezolimo kwiKharu eseMbindini- Inkomfa “ekuSetyenzisweni koTywala ngendlela engeyiyo” yabanjelwa eGoudini Spa ngomhla we-11 nowe-12 kuJuni ka- 2007- Imodeli yewayini esetyenziswa kuphononongo lobuchule kwishishini lewayini, eyaveliswa ngentsebenziswano neArente yokuTya nomGaqo-nkqubo wezoLimo (Bureau for Food and Agricultural Policy), yahlaziywa kwaye yaphuculwa- Iziphumo zombono weemodeli zewayini nezabantu zalungiswa kwaye zaqukwa kuXwebhu olusisiSeko yiArente yokuTya nomGaqo-nkqubo wezoLimo (Bureau for Food and Agricultural Policy - BFAP), olwaphehlelelwa ngoJuni ka-2007.
59
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
- Ingxelo yophando yeshishini lebhali (barley), “Ukuba nengeniso nokuba namaxabiso anganeno kweshishini lebhali eMzantsi Afrika”, yagqitywa ngoEpreli ka-2007- ISocial Accounting Matrix (SAM) yayilwa ukuphendula kwisicelo esasivela kwiQumrhu loQoqoqsho leRhafu (Levy Economics Institute) kwiKholeji iBard - Idathabheyisi epheleleyo enxulumaniswe ngokwesithuba kumafama asahlumayo eNtshona Koloni yagqitywa malunga nasekupheleni konyaka-mali odlulileyo, kwaye ngoku iyahlaziywa rhoqo ukuqinisekisa ulwazi lwexesha langoku- Intlanganiso yabanjwa nazo zonke iibhanki zorhwebo eziphambili ngoMeyi ka-2007 ukuzazisa ukwenzela ukuzingela iimodeli zoncedo lwezezimali ekunokukhethwa kuzo nanjengoko iMAFISA yemiswa kwinqanaba lesizwe- Isivumelwano somlomo esinye kwafikelelwa kuso neemarike iFresh Mark neTiger Brands zokubonelelwa kwemifuno kunye neziqhamo ngamaqela amafama asahlumayo kunye nezinye ne-E n’ E meat buyers eWorcester ukwenzela ukuba amafama asahlumayo abonelele imarike- Abasebenzi basefama abalishumi (10) bonyulwa ukuba bathathe inxaxheba kwiBurgundy – inkqubo yotshintshiselwano yaseNtshona Koloni yabasebenzi basefama nabasesela. Aba bafundi balungiselelwa utyelelo lwabo lwaseFransi ngomhla wesi-3 kuSeptemba ka-2007 ngenkqubo yoqeqesho lokulungiselela ukuba ulungele umsebenzi- Amalungiselelo ohlolo lwelizwe jikelele lokoNgamela nokuLawula iNtsalela yeMveliso yeziLwanyana olwenziwa yiOfisi yokuTya neMfuyo yeKhomishoni yaseYurophu ngoJuni ka-2007 lwafuna ixesha elininzi kunye nengqalelo- Ifandesi yesithathu yeenciniba yaqhuba kwaye zonke iintaka ezazisiwe efandesini zathengiswa- IVeki yeNzululwazi yezoLimo yaseAfrika kunye neNdibano Jikelele yeForam yoPhandonzulu kwezoLimo yaseAfrika (Forum for Agricultural Research in Africa – FARA) eRhawutini ngoJuni ka-2007 kwayiwa kuyo- Intlanganiso yabaphathi bamazwe yoTshintsho lweMozulu eyabanjwa ngexesha lasekupheleni kukaJuni ka-2007 eyaququzelelwa liPhondo kwayiwa kuyo- Ubudlelwane basemsebenzini obulungileyo bakhiwa neSebe lezoLimo laseMozambique malunga nophononongo olunokubakho kwisifo esaziwa ngokuba yiFood and Mouth disease eMaputo- Abantu abahlanu abaphuma eNtshona Koloni benjenjeya ukusinga eBurgundy ngoJuni ka-2007 ukuya kufumana uqeqesho lokwenza itshizi njengenxalenye yeNkqubo yethu yoTshintshiselwano ekhoyo. Inkqubo yotshintshiselwano yokwenziwa kwetshizi ifunyanwa isaziwa kakhulu nanjengoko iimpumelelo ezifunyenweyo kusabelwana ngazo ngokubanzi kwaye oku kudale ukufuna ukuthabatha inxaxheba. - Intlanganiso kwakhona yaqhutywa neofisi yeSADC eBotswana ngoMeyi malunga nokuyilwa kwamaqhina namazwe eSADC kunye neenkonzo kumazwe eSADC- Isivumelwano seNuffic sisaqhutywa kwaye siquka uqeqesho lwamagosa olwandiso kumaphondo amathathu aseKoloni kunye nokuyilwa kwezifundo zokomeleza uqeqesho lolwandiso ukwenzela isizukulwana sexesha elizayo sabafundi.
Imingeni emininzi yabekwa kwindlela yeSebe kulo nyaka, kodwa owona ubaluleke kakhulu ngulowo wokuqeshwa kwabasebenzi abafanelekileyo abaqeqeshwe ngobugcisa abakwasilungele isicwangciso se-EE sokuhanjiswa kweenkonzo kubaxhasi bethu. Omnye umngeni obalulekileyo yinkxaso eyenziwa lulawulo ukuqinisekisa ukuthobela ingakumbi ngokokunika ingxelo nanjengoko izicelo zeengxelo zande ngokucacileyo.
Ikota yesibini yayiyenye yokudityaniswa kwakunye nokucwangcisa kunye nokulungiselela uhlahlo lwabiwo-mali luka-2008/09 kunye nezibonelelo zemeko ethile: ICASP noKhathalelo loMhlaba.
IsiGqibo 1 sika-2007 esakhutshwa nguDPSA kwiiMeko zeNkonzo ePhuculilweyo yabaSebenzi yazisa imingeni emitsha kwiSebe umz. ukuphunyezwa kwamaxesha emisiweyo okugcwalisa izithuba zemisebenzi ezingenabantu, iimali ezivunyiweyo zexesha elongezelelweyo kunye nezindlu kwakunye nokufundisa abasebenzi bethu malunga nezi nguqu zintsha.
Ikota yesithathu yaqaqambisa kwakhona imingeni ekuqesheni nasekugcineni abasebenzi abaziingcaphephe. IsiCwangciso soPhuhliso lwabaSebenzi sasikwisigaba saso sokugqibela sokugqitywa, isisicwangciso sokuphumeza kuphela esisileleyo.
Ukuhlolwa kweemveliso eziphambili zika-2007/08 kwabonisa inkqubela-phambili kwaye phantse zonke izinto ebekujongwe kuzo ebezibekelwe iimveliso ezili-10 eziphambili kwafikelelwa kuzo. Ngokwenene, amafama asahlumayo ali-10 andwendwela amazwe amathathu aseYurophu kwaye iziboniso kukuba bafumene iimarike.
Inkqubo yohlahlo lwabiwo-mali iqale kwikota yesibini kwaye iimveliso eziphambili zale minyaka mibini idlulileyo zakhiwa. Iimveliso ezimbini ezintsha zongezwa ukuqalisa ukujongana nesicwangciso sePhondo sokuTshintsha kweMozulu.
Imibulelo namabhaso amaninzi afunyanwa ngabasebenzi abaninzi, ukubonakalisa ukuphathelela nokufaneleka kweenkonzo kubaxhasi bethu. Kusekho izikhewu kwiinkqubo zethu zokuhanjiswa kweenkonzo kodwa sikuchophele oku ngokuqesha
60
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
abasebenzi abanezakhono kunye nokujonga kwakhona kunye nokwazisa iinkqubo ezingcono.
Iintlekele (ezendalo nezezilwanyana) zigcine iSebe kunye neenkqubo eziphatheleleyo phantsi koxinzelelo malunga nokuhanjiswa kwenkonzo. Imbalela kwiindawo zeKharu eseMbindini, iimpuphuma e-Eden, kwizithili zikamasipala zaseWest Coast naseOverberg kwakunye nokuphunyezwa okuqhubekayo kwenkxaso kumafama achatshazelwa ziimpuphuma zika-2006 e-Eden kunye nesichotho saseHaarlem zagcina, ingakumbi inkqubo: ULawulo lweziNto zokusebenza oluGcinekayo (Sustainable Resource Management), luxakeke ngakumbi. Ikota elandelayo yasetyenziselwa ukucwangcisela abasebenzi abongezelelweyo abafunekayo ukwenzela icandelo lentlekele lesebe, eliya kuqaliswa ngo-2008/09.
Itheko lothweso lwezidanga lenziwa ngomhla we-13 kuDisemba. Kwaye abafundi abali-140 bebonke bathweswa izidanga kwizifundo ezisesikweni apho abangama-97 baphuma kwisidanga seB.Agric, abasi-8 kwisiQinisekiso esiPhezulu (Higher Certificate), ze abangama-35 bavela kwizifundo zeDiploma ezahlukeneyo. Inkqubo: UQeqesho lwezoLimo oluLungisiweyo lulawula iBurgundy – inkqubo yoTshintshiselwano yaseNtshona Koloni, kwaye izinto ezininzi ebekujoliswe kuzo ebekuvunyelwene ngazo kufikelelwe kuzo.
Inkqubo: INkxaso noPhuhliso lwamaFama yaqhuba itheko loSuku lokuTya leHlabathi eMurraysburg kwakunye nomSebenzi waseFama wePhondo woNyaka eStellenbosch. La matheko mabini aqinisekisa ukubaluleka kweeprojekthi neenkqubo ezikhoyo ngoku kwiSebe kwaye ziqaqambisa imiba yezolimo, efuna ingqalelo yokuzinikela.
Ikota yokugqibela ka-2007/08 yazisa umngeni wokwazisa izithuba zomsebenzi kunye nokugcwaliswa kwezithuba eziphambili njengenxalenye yokuphunyezwa kwesiGqibo 1 sika-2007. ISebe lakwazi ukuthoba izinga lokungabikho kwabantu kwizithuba zemisebenzi kodwa ke kwafuneka lijongane nokurhoxa emsebenzini kwabasebenzi ingakumbi ngoDisemba nangoJanuwari. Abanye abasebenzi abanezakhono ezizodwa babonakalise kunzima ukubafumana kwaye oku kuqaqambise imfuno yokuba iSebe ligqibe isiCwangciso soPhuhliso lwabaSebenzi kunye nokuqala ukucinga ngokuqesha abagqatswa abafanelekileyo abaphuma esikolweni.
Ukuphunyezwa kwezikim ezahlukeneyo zeentlekele kwiPhondo kuqaqambise ukuzinikela kwabasebenzi ngakumafama kwaye kubonise ukunqongophala kwabantu bokuthwala umsebenzi, ingakumbi kwiNkqubo yoLawulo lweziNto zokusebenza oluGcinekayo. Imfuneko yecandelo lolawulo lwentlekele yachazwa, kwaye inzame yamxhel’omnye isendleleni ukuphumeza eli candelo kunyaka-mali ozayo.
Indleko yokwenza uphandonzulu yonyuke kakhulu nanjengoko amaxabiso efula, izichumiso kunye namafutha ezithuthi (ipetroli nedizili) zonyuke zodlula izinga lokonyuka kwamaxabiso. Oku kubangele ukuba kucingwe kwakhona ngeeprojekthi zophandonzulu zexa elizayo kwaye kukwaqaqambise amadabi amafama agagana nawo ngoku kwisebe. Ukongeza, iindleko zobume nazo zonyukile kwaye iiprojekthi zophuhliso ezazicwangciselwe u-2006/07 ezenzelwe kwaye zenziwe namafama asahlumayo kufuneke ukuba ziqhutywe ngokwemali ekhoyo, okubangela imingeni ngokweziphumo ezilindelweyo zithelekiswa neziphumo ezifezekisiweyo.
Itheko lokubonisa eliphumelele kakhulu leAgri-BEE lalisingathwe liSebe lezoLimo leSizwe kunye nePhondo, kwaye iDe Goree, iprojekthi yesikim sobulungisa eRobertson yakhethwa njengeyona projekthi yesizwe ingcono.
Ukhuphiswano lomSebenzi waseFama woNyaka lwasingathwa kwakhona, kwaye oku kwaqaqambisa imisebenzi eyakhayo kwisebe. Olu khuphiswano luya kuqhubeka kwaye iingxoxo neSebe lesizwe zokuba lufakwe kwizinga lesizwe ziyaqhuba.
Abasebenzi kwiNkqubo: INkxaso noPhuhliso lwamaFama nezinye iinkqubo, kwakunye nabaxhamli abavela kwiPhondo leNtshona Koloni baya kulwandiso lwesizwe lwe-indaba, apho imfuneko yeenkonzo zokwandisa ezifanelekileyo neziphatheleleyo yaqaqanjiswa khona. Ngokwenene, eli Sebe kuya kufuneka liphucuke kwiinkonzo zokwandisa ezikhoyo ngamanyathelo amaninzi ukwandisa ulwazi lomgangatho wabasebenzi wethu.
Inkqubo: UQeqesho lwezoLimo oluLungisiweyo luphumeze ilinge elitsha elivuselelayo, isikolo sangeeholide zehlobo, ukuqala ukujongana nemfuno ingakumbi iimfuno ezongezelelekileyo zabafundi ababesaya kuhleleleka zeeklasi ezisongezo zeMaths neScience.
Ukufikelela kwiimarike nolwazi lokuthengisa luhlala luphezulu kwiajenda yeSebe. Ukufikelela kwiimarike kubonwa njengesiphumo solwandiso lwethu kunye nezinye iinkonzo eziyimpumelelo kwaye eziphucukayo, kwaye kukhokelela ekubeni amafama asahlumayo aqale (nangona kucotha) ukufikelela kwiimarike zengingqi, zesizwe kunye nezehlabathi jikelele.
61
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Ilebhu yemfuyo iya ekubeni ihambise inkonzo ephelele ngaphezulu kwishishini lemfuyo, hayi kuphela kwiPhondo koko nakwamanye amaPhondo namazwe akwiSADC. Umngeni wobungakanani babantu bokuthwala umsebenzi kunye nokuqesha abagqatswa abafanelekileyo uya kuhlala ukho.
Umngeni wokuhambisa iinkonzo zolawulo uqatshelwe ngokuba ubungakanani babasebenzi bonyuke ngeepesenti ezingama-31 kunye nokonyuka kweemali zezibonelelo zeemeko ezithile (iintengiselwano zezezimali) kwaye le nkqubo imemela ukujonga kwakhona okunzulu ukwanelisa iimfuneko ngokokwemiThetho nemiMiselo elawula umsebenzi weSebe.
Ngokweendlela zokusebenzisa imali, oku kulandelayo kufuna ukucaciswa:
Imali yokusebenzisa ngaphantsi kwemali eyabelweyo, ezizigidi ezi-5.937 zeerandi okanye iipesenti ezili-18 zohlahlo lwabiwo-mali olulungisiweyo ikumlinganiselo wesizwe oziipesenti ezi-2. Nangona kunjalo, uphando olulolunye ludiza oku kulandelayo:
Isabelo esilinganayo esingasetyenziswanga sisisigidi esingu-1.253 seerandi okanye u-0.38% wohlahlo lwabiwo-mali olulungisiweyo ethelekiseka ngokufanelekileyo nomlinganiselo wephondo ovunyiweyo oyipesenti e-1 okanye ngaphantsi.
Eli Sebe lisebenzise ngaphantsi koku kulandelayo:
• Ama-R60 000 (0.18%) ezigidi ezingama-33.426 zeerandi zeNkqubo yeNkxaso yezoLimo ePheleleyo (Comprehensive Agricultural Support Programme – CASP) zange isetyenziswe• Ama-R337 000 (1.69%) emali ezizigidi ezingama-20 zeerandi eyabelwe imbalela zange ibangwe ngamafama ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008• Izigidi ezi-4.238 zeerandi (45.91%) zezigidi ezili-9.231 zeerandi yentlekele yesichotho zange isetyenziswe, kodwa kufuneka idluliselwe kunyaka-mali olandelayo nanjengoko uncedo luxhomekeka kwixesha lonyaka kwisithuba seminyaka emithathu; kunye• Nama-R49 000 (1.48%) emali yoKhathalelo loMhlaba zange isetyenziswe.
ISebe lifaka isicelo sokudlulisela kunyaka-mali olandelayo imali yoncedo lwesichotho neyoncedo lwembalela.
Ukuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwnye into okwenziweyo kwenzelwe ukuphungula uxinzelelo lweendleko ezingalindelekanga ezibangelwa kukonyuka kwamaxabiso ngaphezulu kokuba kulindelwe, kwakunye nezibophelelo ezingalindelekanga ngokuqala ngezokuqala kwakhona kwimali ekhoyo.
Ukuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into kwenziwa ukusukela kwiNkqubo 1 (izigidi ezi-3.281 zeerandi), iNkqubo 2 (ama-R479 000) kunye neNkqubo 4 (izigidi ezi-2.557 zeerandi) ukuya kwiNkqubo 3 (izigidi ezi-3.014 zeerandi), kwiNkqubo 5 (ama-R939 000), kwiNkqubo 6 (ama-R317 000) nakwiNkqubo 7 (izigidi ezi-2.047 zeerandi). Kuzo zonke iimeko ukuthathwathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into kwavunywa liGosa elinoButyala ngokwecandelo 43 (1) lePFMA kwaye ukuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into zagcinwa zikumda weepesenti ezisibhozo ngokwecandelo 43 (2) lePFMA.
Inzala kwityala lefowuni eyavunywa njengenkcitho eli-R1 440 iqukwe kwiingxelo njengenkcitho ebingafanelekanga. Oku kwajongwana nako nomntu obandakanyekayo ukuthintela oku ekubeni kuphinde kwenzeke.
2. Inkonzo enikezelwa lisebe
2.1 Uluhlu lweenkonzo ezinikezelwa lisebe lezoLimo lungohlulwa lube zezi ntlobo zilandelayo ngeli lixa uluhlu olupheleleyo lufumaneka ngesicelo:
• Ukuqhuba ulongamelo lulonke kunye nenkxaso yolawulo yesebe. • Ukuxhasa amalinge okwakha ubungakanani babantu bokuthwala umsebenzi bequmrhu ukuphumeza isicwangciso sokuhanjiswa kwenkonzo. • Ukwenza ulawulo lwentsebenziswano kunye nokuthengwa kwezabelo luluntu lwasemaphandleni kulawulo lobutyebi bemvelo (ngokukodwa uKhathalelo loMhlaba) ngokwenza intsebenziswano kunye nazo zonke iiarente (ezabucala nezikawonke-wonke).
62
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
• Ukunika inkonzo yenkxaso ukwandisa ukusetyenziswa kobutyebi bezolimo bemvelo okugcinekayo ukwenzela ukulondoloza okusingqongileyo. • Ukunika inkonzo yenkxaso yobunjineli ukwandisa ukusetyenziswa kwamanzi ngobuchule bokunkcenkceshela kwamafama kwiPhondo. • Ukuceba, ukuphuhlisa nokunika iimveliso kunye neenkonzo zobunjineli kwezolimo ukwandisa izenzo zezolimo ezigcinekayo zokusingqongileyo nezoqoqosho kuquka ukuthintelwa kongcoliso lwamanzi bubumdaka bezilwanyana obuvela ekufuyeni. • Ukuphakamisa uphuhliso lwezolimo olugcinekayo kuluntu obelusaya kuhleleleka ngoluhlu lwamathuba kunye namalinge kugxilwe ngokukodwa kumafama asahlumayo kunye nabasebenzi basefama kodwa lingakhutshelwa ngaphandle icandelo lezolimo kwezorhwebo. • Ukusebenzisa iindlela zokuxilonga izifo ezikude ngobuchwephesha ukwenzela iziphumo zokuxilonga kunye nophandonzulu kwizifo zezilwanyana ezibalulekileyo ngokoqoqosho kwiphondo kunye nezifo zezilwanyana ezinokosuleleka ebantwini ezinokubangela ingozi kwimpilo yoluntu. • Ukongamela kunye nokunciphisa iingozi zempilo yezilwanyana. • Ukwandisa ulawulo lococeko kwiindawo ezivelisa imveliso yezilwanyana ngokwemigangatho yelizwe neyehlabathi liphela ukuqinisekisa ukhuseleko lokutya kunye nesiqinisekiso sothumelo kwelinye ilizwe. • Ukuhambisa ubuchwephesha obutsha nobulungisiweyo, obudalwe ziinzame zophandonzulu ekuvunyelwene ngazo, kwimo yeepakeji zolwazi olulula kumsebenzisi. • Ukuphakamisa iimveliso zolimo ezingenambali icacileyo yezolimo ngobuchwephesha bokuyila izinto kunye nokwazisa izityalo ezitsha nezizezinye, ukongeza ixabiso ngokwenza nangokwandisa imveliso yezolimo ukwenzela ukukhula okwandileyo. • Ukunika iinkonzo zenkxaso kuphandonzulu kumacandelo ophandonzulu eSebe kunye neBhunga loPhandonzulu lezoLimo (Agricultural Research Council—ARC) kunye nabanye abadlali-ndima kwiifama zophandonzulu ezime kakuhle kwaye ezixhaswayo. • Ukwandisa kwinkxaso yophandonzulu kumafama ezorhwebo kunye nasahlumayo ngobuchwephesha bokuyila izinto obuveliswa ngamaziko ophandonzulu amathathu, angala: isiveliso sezilwanyana, isiveliso sezityalo kunye nokusetyenziswa kwezixhobo, lilinye lisebenza njengeziko lokulunga kanye. • Ukunika uluhlu olupheleleyo lweenkonzo zezoqoqosho zolimo ngophandonzulu, uphuhliso nokukhathalelwa kwemodeli nedathabheyisi, ukonganyelwa kweendlela zesiqhelo kunye nokunikwa kwecebo noqeqesho kwimimandla yezoqoqosho olujongene noqoqoqsho lwesizwe (macro economics) kunye noqoqosho lwemiyinge emincinci (micro economics) • Ukunika uqeqesho lwezolimo, kunye nokudala amathuba enkqubela-phambili yobomi kubavelisi abasebenzayo kunye nabalindelweyo (amafama orhwebo, asahlumayo naphila ngokulima), abacebisi, amagcisa nabasebenzi basefama kunye nokwandiswa kophuhliso lwabasebenzi kwezolimo. • Ukusebenzisana namanye amasebe kunye nemibutho yabucala ukuphumeza amalinge neeprojekthi ukwenzela inzuzo yabaxhasi beSebe kwaye nasekuzalekiseni izicwangciso zeKapa Elihlumayo.
2.2 Umgaqo-nkqubo werhafu
Imirhumo ebizwayo nefunyanwayo ngeenkonzo ezinikezelweyo kunye neemveliso ezingaphezulu ezivelisiweyo ngenxa yophandonzulu olwenziwe liSebe, zibalwe ngokwezikhokelo zomgaqo-nkqubo wePhondo okanye weSizwe kwaye zahlawulwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo kwaye zamelwa njengokufanelekileyo. Ezi rhafu ziyahlolwa unyaka nonyaka kwaye zisekwe kwimigaqo yoqoqosho olululo kunye nokufunyanwa kwemali ebisebenzile okukuko ngokucebisana neSebe lezeziMali lePhondo. Ezi rhafu zidweliswe kwirejista yerhafu egcinwe ngohlobo loxwebhu olukwikhompyutha kwaye iyafumaneka kwi-intranethi yeSebe.
2.3 Iinkonzo zasimahla
Iinkonzo zasimahla ezinikezelwa liSebe ziinkonzo zokwandisa ezingakhokelela kwingeniso ebalulekileyo kwimirhumo yenkonzo yokucebisana. Nangona kunjalo, ngokucacileyo abona basebenzisi bezi nkonzo ngamafama asahlumayo abangenakukwazi ukuhlawulela ezi nkonzo kwaye bathembele kwiSebe ukufumana icebo, ulwazi kunye nobuchwephesha.
Ukunyangwa kwesifo sephepha kunye nesifo sezilwanyana esosuleleka ebantwini esibizwa ngokuba yiBrucellosis kwenziwa kwiinkomo zamafama asahlumayo kwiphondo. Amayeza anikwa kwimihlambi engama-392 (ngomyinge weenkomo ezisi-8 ngomhlambi) ngendleko iyonke engama-R42 445.
Iinkonzo zonyango zasimahla kuluntu olalusaya kuhleleleka kwiKharu zinikezelwa licandelo leeNkonzo zeMfuyo leSebe.
63
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Kulo nyaka izinja neekati ezili-1 190 zahlolwa kwaye zanyangwa izifo. Indleko yale nkonzo yaba ngama-R148 750 iphelele ngokusetyenziswa kwezonyango lwemfuyo. Kwizilwanyana ezikhulu ezingama-626 zanyangwa ngemali engama-R112 680 (i-R180 ngesilwanyana). Inkcitho yobugcisa okanye iindleko zothutho ezixhaswayo ziqukiwe kule mali iyonke. Ukongeza, izinja ezili-15 zabulawa iintsholongwane ngemali exabisa ama-R9 750, ezingama-200 zatofelwa ukukhusela isifo sezinja neekati esibizwa ngokuba yiDistemper/Parvo ngemali exabisa ama-R20 000 nezinja ezingama-392 zabulawa ngemali exabisa ama-R9 800 – konke oku kwenziwa simahla.
Amahashe okurhuqa iinqwelo angamakhulu asixhenxe anamashumi amahlanu (750), abathengisi abasokolayo kunye nabaqokeleli bezinto ezilahliweyo baseCape Flats, atofelwa ukuwakhusela kwisifo samahashe esibizwa ngokuba yiAfrican Horse Sickness ngendleko engama-R37 610, kwakunye namahashe angama-300 kummandla wase-Eden ngendleko engama-R15 456. Oku kwaphucula impilo jikelele yamahashe okurhuqa iinqwelo ukwenzela ukuba uluntu luphucule ukuphila kwalo.
Ukutofelwa umgada (i-R1.85 yesitofu ne-50c yezinto ezinokutyiwa ngesilwanyana ngasinye) kwezinja neekati kuluntu oluhlelelekileyo kwiphondo ngokubanzi kwenziwa njengenyathelo lokuthintela ukukhusela amaqabane ezilwanyana ekosulelekeni kwesi sifo. Amanani ezilwanyana ezatofwayo kuluntu olwahlukeneyo simahla ayengolu hlobo: EGoerge ngama- 3 487; ESwellendam ngama-3 615; EMalmesbury ngama-4 273; EVredendal li-103;EBoland ngama-14 354; EBeaufort Wesst ngama-4 820 – inani lilonke ngama-30 652 ngendleko yama-R72 032.
2.4 Uluhlu lwezinto (inventories)
Uluhlu olulapha ngezantsi lologcino lulonke olusesandleni ekupheleni konyaka kwiSebe. Indlela yokunika amaxabiso esetyenzisiweyo kwizinto zokubhala, izinto zokucoca kunye nokutya isekwe kumyinge wexabiso lokuthenga. Ngokumalunga newayini esezibhotileni, indlela yokunika amaxabiso isekwe kwirejista yerhafu evunyiweyo yeSebe. Iwayini ezizixa ezikhulu lixabiso elixabisekileyo ukusukela ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008.
ISupply Chain Management (Ivenkile eyintloko) Ngama-R 167 575 Ivenkile yezinto zokubhala (ezeziMali) Ngama-R 22 198Isiveliso sezityalo (Amadlelo aseOuteniqua) Ngama-R 61 405Ivenkile yezinto ezinokutyeka (Amadlelo aseOuteniqua) Ngama-R 20 416Isiveliso sezityalo (e-Elsenburg – Jikelele) Li-R 1 213Isiveliso sezityalo (e-Elsenburg) Ngama-R 61 542Isiveliso sezityalo (e-Elsenburg – D1-22) Ngama-R 108 149Ivenkile yetyhefu (e-Elsenburg) Ngama-R 9 735Ivenkile yetyhefu (e-Elsenburg – iMpilo yeziLwanyana) Ngama-R 214 319Ivenkile yetyhefu (Worcester Field Reserve) Ngama-R 7 905Isiveliso sezilwanyana (Iinkomo zobisi) Ngama-R 153 639Isiveliso sezilwanyana (Iigusha noboya) Ngama-R 44 927Isiveliso sezilwanyana (Iinciniba) Ngama-R 99 233Ivenkile yemfuyo jikelele (eSwellendam) Ngama-R 94 264IFama yoPhandonzulu yaseLanggewens Ngama-R 494 078IFama yoPhandonzulu yaseNortier Li-R 1 092IFama yoPhandonzulu yaseTygerhoek Ngama-R 268 308IFama yoPhandonzulu yaseOudtshoorn Ngama-R 635 237ISela yeWayini Namga-R 343 187 IYONKE R2 808 422
Okuqukiweyo kwimali iyonke engama-R2 808 422 yimali engama-R174 958.40 yeentengiso ngetyala ukusukela ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008.
64
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
3. Iingxaki zobungakanani babantu bokuthwala umsebenzi
Njengoko kubekiwe apha ngentla iNkqubo: Ulawulo lulwela ukuba lungasileli kakhulu kukuhanjiswa kwenkonzo ekujongwe kuko nanjengoko kufuneka imelane nokwanda okukhawulezayo kunye nokwabela imisebenzi yolawulo kubalawuli bengingqi kwemisebenzi ephambili.
Kuye kwacaca kwakhona ukuba iinkonzo neempumelelo zeSebe zingaphezulu kunezinto elinconyelwa zona. Ukuphinda kujongwe nokuphinda kuyilwe umsebenzi wonxibelelwano kuqalile kulo nyaka-mali kwaye kuya kugqitywa kunyaka-mali ka-2008/09.
4. Ukusetyenziswa kweengxowa-mali zabanikeli
Isivumelwano somanyano seminyaka emithathu kwangenwa kuso neWageningen University Consortium (yaseNetherlands), ukwandisa ubungakanani boqeqesho beCape Institute for Agricultural Training: Elsenburg (CIAT) kwiNzululwazi yoKwandisa kwezoLimo (Agricultural Extension Science) kunye nokuqeqesha nokuqeqesha kwakhona abasebenzi bokwandisa kumaPhondo eNtshona Koloni, eloMntla Koloni neleMpuma Koloni. Le projekthi ixhaswa ngezimali yiNuffic (Netherlands Organisation for International Cooperation in Higher Education) ngemali eyi-€1,8 yezigidi kwixesha lesivumelwano seminyaka emithathu.
Unyaka-mali ka-2007/08 yayingunyaka wesithathu wokuphunyezwa kwaye i-R1.059 yesigidi yafunyanwa apho ama-R589 000 asetyenziswa ngowama-31 kuMatshi ka-2008. Kunye nemali edluliselwe kunyaka-mali ka-2007/08 ivela kunyaka-mali ka-2006/07 ye-R1.134 yesigidi, imali eshiyekileyo ifikelele kwi-R1.604 yesigidi ngowama-31 kuMatshi ka-2008.
Isivumelwa senkxaso-mali seminyaka emithathu siya kufikelela esiphelweni ngoSeptemba ka-2008.
5. Izinto zorhwebo nezinto zikawonke-wonke
ICASIDRA (Pty) Ltd yasekwa phantsi komThetho weeNkampani ka-1973 (umThetho weSizwe ka-1973) – umThetho Nombolo 1973/006186/07. ISebe linendima esisiphene yeli shishini lephondo. Ukuba noxanduva kweli qumrhu kushiyeka kwiBhodi yalo eyonyulwe nguMphathiswa wezoLimo kwiPhondo. URhulumente wePhondo leNtshona Koloni unezabelo zonke zeli qumrhu.
Imisebenzi:
Ukuhanjiswa kwenkonzo kuphucula izinga lobomi bemimandla esemaphandleni ngoku: a) Danjiswa kwentlupheko ngokukhula kwezoqoqosho kunye nophuhliso lwamimandla esemaphandleni.b) Khululwa kwabasebenzi kunye nobungakanani babasebenzi bokuthwala umsebenzi.
Amalungiselelo okubanoxanduva:
a) ICASIDRA ithobela umThetho weeNkampani kunye nePFMA.b) Isivumelwano somnini wezabelo siyayilwa neSebe kwaye songanyelwe ngeengxelo zekota.c) Ingenisa ukungena nokuphuma kwemali kwenyanga nenyanga kwiSebe.d) Uphico-zincwadi lokuphela konyaka kweengxelo zezimali luyenziwa (lukhona apha njengesihlomelo).
Ukusukela ngo-1998 ukuya kumhla wama-31 kuMatshi ka-2005 eli qumrhu lifumene ilahleko engaphezulu kwe-R12,4 yezigidi. Uphando lwayalelwa yiKhabhinethi apho isigqibo, emva kwengxoxo yiKomiti yeKhabhinethi yezoQoqosho kunye nokungenizwa kwiKhabhinethi yePhondo, ngomhla wama-24 kuOkthobha ka-2007 saba sesi:
“Igunya leCasidra lingatshintshelwa ‘kuphuhliso lwezolimo noqoqoqsho ngaphakathi kumba wezamaphandle nobuyiselo lomhlaba’...”, phakathi kwezinye.
Oku kuya kuphunyezwa kunyaka-mali ka-2008/09.
65
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
6. Amaqumrhu apho iimali ezidluliselwayo zenziwe khona
Umxhamli Isizathu sokudluliswaAmalungeselelo oxanduva
Imali eyaBelweyo
R’000
Imali eHlawuliweyo
R’000
ICasidra (Pty) Ltd IsiVumelwano sabaNini zabelo IsiVumelwano sabaNini zabelo
4 500 4 500
IFasfacts Iimpawu ezibonisa utywala kusana olungekazalwa
Imemorandam yesiVumelwano
782 782
IKoue Bokkeveld Opleidingsentrum
Ukuxhasa ngezimali imibhiyozo yoSuku loluTsha lweSizwe
Imemorandam yesiVumelwano
30 30
IYunivesithi yaseStellenbosch Igalelo ekwakhiweni kwamagumbi okufundela
Imemorandam yesiVumelwano
6 6
IWelgelegen Natuurkamp Trust
Ukunikezelwa kweenkampu ezingama-46 zoKhathalelo lomHlaba zabasaKhulayo
Imemorandam yesiVumelwano
750 750
I-SA Agri Academy Ukuqeqeshwa kwamafama asahlumayo kuLwabiwo kwakhona lomHlaba ukwenzela uphuhliso lwezoLimo
Imemorandam yesiVumelwano
1 800 1 800
IAgritrain Ukwenziwa kokufikelela ngamaziko emfundo ephakamileyo ePDIS
Imemorandam yesiVumelwano
200 200
IGoedgedacht Trust Ibali leefoto ezimibala bala ngesiBhulu elinemiyalezo efundisayo kuluntu lwezolimo olungafundanga ngokugqibeleleyo
Imemorandam yesiVumelwano
150 150
IOntwikkelingstrust Uqeqesho kunye nokulungiswa kwezixhobo zeshishini lefama: eZionsberg
Imemorandam yesiVumelwano
150 150
IYunivesithi yaseNtshona Koloni
Isibonelelo semali yokufunda kwisidanga iPhD esanikwa uR Kingwill
Imemorandam yesiVumelwano
194 194
IQonga loluNtu lwaseFlom Ukugcina iphupha 183
Ukuqeqesha nokuphucula abafundi kwimisebenzi yobugcisa nenkcubeko
Imemorandam yesiVumelwano
80 80
AmaJoni amaNzi eZiko lokuSindisa eLwandle leSizwe
Ukuphakanyiswa kokhuseleko lwamanzi kufuphi nemilambo, amadami kunye namaqula
Imemorandam yesiVumelwano
120 120
UkuPhakanyiswa koLuntu lobuFama lwaseBoland (Boland Farming Community Upliftment – BF CU)
Isikim sokuTyisa abantwana kwizikolo zasefama
Imemorandam yesiVumelwano
150 150
IForam yamaKhosikazi aseKoloni
Ukuphuhlisa inkqubo yootitshala basekrishi abanemfundo enyiniweyo ukubenza bakwazi ukulungiselela abantwana babasebenzi basefama
Imemorandam yesiVumelwano
155 155
ILandsdienfonds Boland Ukuqeqesha abafundi abangama-600 kunye nabakhokeli benkampu abali-16
Imemorandam yesiVumelwano
125 125
INgxowa-mali yoNcwadi yobuKrestu
Ukuqonda ubungozi beempawu zotywala kusana olungekazalwa ngexesha lokukhulelwa
Imemorandam yesiVumelwano
50 50
UmButho wooVulindlela waseMzantsi Afrika
Ukunikezelwa kwemfundo ngokusingqongileyo kubantwana ababesaya kuhleleleka
Imemorandam yesiVumelwano
200 200
ICasidra (eNelspoort) Ukuphunyezwa kwesigaba sesine sophuhliso loluntu lwasefama lwaseNelspoort
Imemorandam yesiVumelwano
1 742 1 742
ICasidra (M’hudi Family Trust)
Ukuphucula ishedi yefama ukulungiselela izinto zokupakisha zeemveliso zemifuno kunye nokunikezelwa koqeqesho
Imemorandam yesiVumelwano
142 142
ICasidra (Klein Eikeboom Farm (Pty) Ltd)
Ukuphucula amadlelo kunye nokuthengwa kwezixhobo zokulima
Imemorandam yesiVumelwano
380 380
66
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Umxhamli Isizathu sokudluliswaAmalungeselelo oxanduva
Imali eyaBelweyo
R’000
Imali eHlawuliweyo
R’000
ICasidra (Harmony trust) Ukuthengwa kwezixhobo zokunkcenkceshela, ukulungiswa kwezakhiwo kunye nokunikezelwa koqeqesho
Imemorandam yesiVumelwano
320 320
ICasidra (Skoonvlei cc) Uncedo kukufuywa kweeNkukhu kwaseSkoonvlei ekomelezeni izenzo zolimo kunye nokunikezelwa koqeqesho
Imemorandam yesiVumelwano
290 290
ICasidra (Omega Farming Trust)
Ukuthengwa kwezixhobo zokulima ukwenzela ukuvelisa iziqhamo nemifuno kunye nokunikezelwa koqeqesho
Imemorandam yesiVumelwano
430 430
ICasidra (Am Boerdery cc) Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
305 305
ICasidra (IThrasti yabaSebenzi baseFama eVerdun)
Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
288 288
ICasidra (Roberson Klenboere)
Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
590 590
IHexvalley Tablegrape (Osplaas Boerdery projek)
Ukuyilwa kweehekthare ezi-3 zeediliya Yahlawulwa kwi-invoyisi yakube igqityiwe
425 425
IDe Goree Farming (Pty) Ltd Ukuyilwa kweehekthare ezi-5.5 zezidiliya Imemorandam yesiVumelwano
400 400
IKlapmustkop Renosterveld Conservancy
Ukulandelelwa kokucocwa kwezityalo ezingezozeli lizwe kunye notyelelo lwabantwana kwiintsimi
Imemorandam yesiVumelwano
100 100
IThrasti yabaSebenzi baseBerg en Dal
Igalelo kwinkcitho eyinkunzi yeBerg en Dal Rooibos
Imemorandam yesiVumelwano
1 000 1 000
ICasidra (Pty) Ltd Ukuxhotyiswa kwemibutho yabasebenzi basefama
Imemorandam yesiVumelwano
120 120
Amakhosikazi kwiprojekthi yaseFama
Ukuqeqeshwa kwamakhosikazi ngeefama Imemorandam yesiVumelwano
888 888
IAgri-expo Ukwenza ukuba abenzi betshizi baseNtshona Koloni bathathe inxaxheba kwinkqubo yoTshintshiselwano lwaseBurgundy. Isilungiso
Imemorandam yesiVumelwano
4 4
Ishishini leeTapile laseMzantsi Afrika
Uphandonzulu kunye nobuchwephesha buya kunikezelwa kumafama ngeeseshoni zoqeqesho kunye nopapasho lonyaka nonyaka ngoluhlu lwexabiso leetapile
Imemorandam yesiVumelwano
400 400
ICasidra (Pty) Ltd Igalelo kwiprojekthi yaseAcorn yokudala amathuba emisebenzi, ukunikezelwa koqeqesho ekusebenziseni oomatshini kunye noncedo kwiprojekthi
Imemorandam yesiVumelwano
168 168
IKoue Bokkeveld Opleidingsentrum
Uqeqesho lwezakhono lwabasebenzi basefama abangama-40
Imemorandam yesiVumelwano
61 61
IRudnet (rural development network)
Igalelo kwiindleko ezinxulumene neprojekthi yebhaso lempilo lonyaka lomxhamli
Imemorandam yesiVumelwano
234 234
ICasidra (Pty) Ltd Ukuphunyezwa kwesicwangciso senguqu IsiVumelwano sabaNini zabelo kunye nesiGqibo seKhabhinethi
6 318 6 318
I-SA Agri Academy Uqeqesho lokucebisa kunye necebiso loshishino kukuthumela kwelinye ilizwe, ulwazi lweemarike kunye namakhonkco amazwe ngamazwe obuchule
Imemorandam yesiVumelwano
350 350
ISela yeWayini yaseBonnievale
IProjekthi yesiKolo yaseWellville, ejoliswe ekusekweni kwesidiliya
Imemorandam yesiVumelwano
85 85
IDenou Farming Igalelo ekuthengweni kwezixhobo zolimo Imemorandam yesiVumelwano
206 206
67
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Umxhamli Isizathu sokudluliswaAmalungeselelo oxanduva
Imali eyaBelweyo
R’000
Imali eHlawuliweyo
R’000
ICrispy Farming Igalelo ekusunguleni imiyezo yenektharin Imemorandam yesiVumelwano
226 226
IDe Goree Farming (Pty) Ltd Igalelo ekufumaneni izixhobo zokunkcenkceshela
Imemorandam yesiVumelwano
383 383
ICape West Coast Biosphere Reserve
Ukuphakanyiswa kokuqonda kunye nokuxhobisa ulutsha oluhlelelekileyo kuqeqesho lolwazi lokusingqongileyo
Imemorandam yesiVumelwano
50 50
ICasidra (IKlipfontein Trust) Ukufunyanwa nokwakhiwa kwesakhiwo sesitili ukwenzela ukugcina izinto
Imemorandam yesiVumelwano
521 521
ICasidra (Rietpoort Grazing) Ukubiya kunye nenkxaso neenkqubo zamanzi emfuyo
Imemorandam yesiVumelwano
282 282
ICasidra (Elandskloof Grazing)
Ukubiya kunye nenkxaso neenkqubo zamanzi emfuyo
Imemorandam yesiVumelwano
200 200
ICasidra (Amafama eehagu aseHardeveld)
Ukwakhiwa kwecandelo lesiveliso seehagu Imemorandam yesiVumelwano
245 245
ICasidra (Winlopark Trust) Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi
Imemorandam yesiVumelwano
231 231
ICasidra (Amafama eMiyinge emincinci aseSwellendam)
Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi
Imemorandam yesiVumelwano
260 260
ICasidra (Gelukshoop Farming)
Ukuqala kunye nokomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi
Imemorandam yesiVumelwano
100 100
ICasidra (Imarike yasePhilippi)
Ukusungulwa nokuphunyezwa kwendawo yesitokhwe ukwenzela iMarike yasePhilippi
Imemorandam yesiVumelwano
855 855
ICasidra (IKliprivier Trust) Ukwakhiwa kwedami lokugcina amanzi ebusika kunye nokufakela imibhobho eyintloko yamanzi kwakunye nokufakwa kweempompo
Imemorandam yesiVumelwano
2 966 2 966
ICasidra (Isiveliso seehagu sase-Ebenhaezer)
Ukwakhiwa kwecandelo lesiveliso seehagu ukwenzela amaFama eeHagu ase-Ebenhaezer
Imemorandam yesiVumelwano
295 295
Morceaux Boerdery Trust Ukuthengwa komgangatho A wamakhreyithi okuhlela ngokweentlobo ukwenzela iziqhamo nemifuno
Imemorandam yesiVumelwano
224 224
ICasidra (IFama yaseVleiland) Ukomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi Imemorandam yesiVumelwano
312 312
ICasidra (Uluntu lwaseKharu) Ukomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi Imemorandam yesiVumelwano
337 337
ILeopont 484 Igalelo ekwakheni izixhobo zokuhlambulula, ukufunyanwa kweetrekthali kunye nokunikezelwa koqeqesho.
Imemorandam yesiVumelwano
343 343
IYunivesithi yaseStellenbosch Ukunikwa kweenkxaso zezimali zokufunda kubafundi bophandonzulu olunxulumene neProjekthi yeAgrifutura.
Imemorandam yesiVumelwano
70 70
ICasidra (IiFama zeMfuyo eziNcinci ezili-10 zaseKharu esemBindini)
Ukomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi Imemorandam yesiVumelwano
835 835
ICasidra (abaSebenzi abaDendiweyo emisebenzini baseHaarlem)
Uncedo kwiqela elikhethiweyo “labasebenzi abadendiweyo beSebe lezeziNdlu” ukomeleza izenzo zabo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
200 200
ICasidra (Gelukshoop Farming)
Ukomeleza izenzo zezolimo zeprojekthi Imemorandam yesiVumelwano
200 200
ICasidra (Matjiesrivier) Uncedo kwiMatjiesrivier Kleinboervereniging ukomeleza izenzo zabo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
839 839
68
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Umxhamli Isizathu sokudluliswaAmalungeselelo oxanduva
Imali eyaBelweyo
R’000
Imali eHlawuliweyo
R’000
ICasidra (Cape Agulhas P/F) Uncedo kwiprojekthi yokufuywa kweehagu yaseCape Algulhas ukufumana kunye nokwakha izindlu zeehagu kuquka nolawulo lokungcola, ukufakwa kwamanzi kunye nokubiya
Imemorandam yesiVumelwano
360 360
ICasidra (Prince Albert Commonages Treintjiesrivier)
Uncedo kubaxhamli beFama yaseTreintjiesrivier ukomeleza izenzo zabo zezolimo
Imemorandam yesiVumelwano
258 258
ICasidra (IFama yaseViskuil) Ukuceba nokwakha inkqubo yokunkcenkceshela
Imemorandam yesiVumelwano
140 140
Izidiliya zaseDe Hoop Igalelo kwinkqubo yokunkcenkceshela yokuvumela amanzi athontsize ngokusebenzisa izinto ezifana nemibhobho, umngxuma owenziweyo wokutsala amanzi kunye nokunikezelwa koqeqesho
Imemorandam yesiVumelwano
390 390
IN2 South Cape Rural Development Forum
Ukusekwa kwezitiya zemifuno kwizikolo ezihlanu kummandla oseMantsi eKapa
Imemorandam yesiVumelwano
47 47
ICasidra (Sir Lowry Pass) Ukuvavanya izinga kunye nobungakanani bamanzi phambi kokusekwa kwezinto zokunkcenkceshela
Imemorandam yesiVumelwano
92 92
I-Elim Opsienersraad Igalelo kwiprojekthi yeeMveliso zoBisi yase-Elim ukwenzela ukusekwa kwezinto ezinxulumeneyo
Imemorandam yesiVumelwano
1 332 1 332
Abaxhamli kwintlekele Iintlawulo zeNtlekele Iphephandaba lakwaRhulumente
39 231 34 656
7. Amashishini abucala oluntu (Public Private Partnerships – PPP)
Akukho mashishini abucala oluntu ekwangenwa kuwo kunyaka ohlolwayo.
8. Amalungiselelo olawulo lwezoshishino
Isicwangciso sokuqala sothintelo lobuqhetseba jikelele salungiswa kunyaka-mali ka-2003/04, kodwa sabanokuphunyezwa ngokungagqibelelanga ngexesha leminyaka emine edlulileyo ngenxa yokulungelelaniswa kwakhona, ukunqongophala kwabantu bokuthwala umsebenzi, ixesha lekhefu kulindwe icandelo lolawulo lomngcipheko elivunyiweyo lephondo kunye neenzame ezaphanzayo zokwakha eli candela. Iinkqubo zolawulo lwangaphakathi zeSebe ziyaqhubeka ziphuhliswa ngaphezulu kwaye ziphunyezwa ngokuqesha abasebenzi kwicandelo lolawulo lwangaphakathi. Iimali ziye zafunyanwa ukwenzela ukugcwalisa ezi zithuba zemisebenzi ngo-2008/09.
Ngoku nje iSebe lisebenzisa icandelo lophicotho-zincwadi olundawo-nye kunye nekomiti yophicotho-zincwadi ekwabelwana ngalo ukwenzela amasebe ehlokondiba lezoqoqosho nanjengoko kuvunyiwe yiPalamente yePhondo.
Uhlolo lomngcipheko olupheleleyo lwenziwa liSebe ngonyaka ka-2004/05 olwakhokelela kukubonisa kwimaphu kunye neengxelo zophicotho-zincwadi ezili-10 zemimandla yomngcipheko ophambili ongowona uphezulu ngo-2005/06, iingxelo ezingaphezulu ezingezoze-IT kunye neengxelo zokulandelela ezili-9 ngo-2006/07 kunye neengxelo ezingezoze-IT kunye neengxelo zokulandelela ezisi-7 ngo-2007/08 ezisetyenziswa liSebe njengendawo yokuqala ukwenzela ukuphunyezwa kweenkqubo ezintsha nezingcono.
Ungquzulwano lweminqweno lulawulwa ngezibhengezo ezibhaliweyo ezisesikweni zonyaka ngamalungu eNkonzo yoLawulo oluPhezulu, nokuba amalungu ekomiti yebhidi anyanzelekile ukuba abhengeze iminqweno yabo kwintlanganiso nganye yale komiti. Ngo-2006/07 ukubhengezwa komnqweno wezezimali wandisiwe ukuquka onke amalungu eKomiti yokuGweba iBhidi, iKomiti yokuCalula izinto ezifunekayo, iKomiti yokuVavanya kunye neKomiti yoLawulo. Amalungu esitafu angenazihlalo zimisiweyo akhunjuzwa rhoqo ukuba abhengeze umnqweno apho kuyimfuneko. Ngo-2007/08 izibhengeso zafunyanwa kubaphathi abanoxanduva bonke nabaphezulu (nawuphi na umntu onokugunyazisa inkcitho) ngokumalunga neentengiselwano zeqela.
ISebe lineGosa leMpilo noKhuseleko emSebenzini elinoxanduva lwemiba yokhuseleko, yempilo kunye neyokusingqongileyo.
69
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISebe lalikwanikwe uMphathi woKhuseleko weSebe liSebe loKhuseleko loluNtu ngokwesigqibo seKhabhinethi yePhondo.
Amaqela abathunywa kwezezimali enziwa ukuthobela iMimiselo yeSebe lezeziMali, imimiselo yeDPSA kunye neNkqubo yeGosa elinoButyala ukukhokela iinkqubo zeSupply chain Management, kuquka neKomiti yeBhidi.
Isikhokelo esipheleleyo kwingxelo yezezimali sasiluncedo kakhulu nangona iimodeli zazineengxaki ezininzi zazo zaye zalungiswa ngokukhawuleza. Kwakhona igalelo leAccounting Standards Board kunye nomyalelo wabo (Isakhelo sokuLungiselewa nokuNikezelwa kweeNgxelo zezeziMali) wawufanelekile kwaye uluncedo, ngokunjalo neSakhelo soLawulo lomNgcipheko.
Ngokubhekiselela kuKing II kunye namacandelo 38 ukuya ku-40 omThetho woLawulo lweeMali zoluNtu, umThetho 1 ka-1999, eli Sebe libeka umzamo owongezelelekileyo kuxanduva lweGosa elinoButyala ngeenkqubo ezingafihlisiyo, iNkqubo yeGosa elinoButyala yokufumana kunye nokunika, ukuqokelela amatyala okunemigaqo-nkqubo esebenzayo, ukukhuselwa kwezinto isebe elinazo, ukuthobela imimiselo yomThetho wokoHlulwa kweNgeniso ka-2007, umThetho 1 ka-2007, ukudlulisela iimali kwamanye amaziko kuphela xa izivumelwano ezifanelekileyo zisayiniwe kunye neziqinisekiso ezifanelekileyo ezivela kuwo malunga neenkqubo nolawulo lwezimali olusebenza kakuhle, olusebenza ngempumelelo kunye nolungafihlisiyo, ulawulo lohlahlo lwabiwo-mali olungqongqo, umgaqo wexabiso lemali, ukugcina iingxelo ezifanelekileyo kunye nokunika ingxelo ngexesha elililo nangokufanelekileyo – ngenyanga, ngekota nangonyaka.
9. Imisebenzi eyekiweyo/imisebenzi eza kuyekwa
Akukho misebenzi iyekiweyo.
10. Imisebenzi emitsha/ecetywayo
Akukho misebenzi mitsha/icetywayo ekwangenwa kuyo.
11. ULawulo lwezinto isebe elinazo
Yayisisigqibo seli Phondo ukuqhubeleka noLOGIS njengerejista yokufaka izinto amasebe anazo. Zonke izinto eli Sebe linazo zifakwa kuLOGIS kwaye ukungqinelanisa phakathi koLOGIS noBAS kwenziwa nyanga nenyanga.
Kukho icandelo lolawulo lwezinto isebe elinazo kwiCandelo leSupply Chain Management elinabantu abathathu kwaye icandelwana ngalinye lenyule umlawuli wezinto zesebe okanye umntu onoxanduva. Nangona kunjalo, omnye walishiya iSebe kuba efumene ithuba lokonyuselwa emsebenzini ekupheleni kukaFebruwari ka-2008.
Ngokolwazi lwam eli Sebe ngoku lithobela iimfuneko ezikwizinga elisezantsi.
Ngenxa yeengxaki zobungakanani babantu bokuthwala umsebenzi eli Sebe luyiqale kancinane indlela eya kukuLungiswa koLawulo lweZinto isebe elinazo kwaye ke ngoko ziibhakana ezingaphaya kwamandla ethu.
12. Iziganeko emva komhla wokunika ingxelo
Akukho nanye yokuxelwa
13. Ulwazi lokusebenza
Bhekiselela kwiCandelo lesibini, ukusebenza kweNkqubo, kweNgxelo yoNyaka ngokokunika ingxelo ekusebenzeni kanye kwexesha elihlolwayo ziinkqubo ezahlukeneyo.
Kunyaka ohlolwayo iingxelo zenyanga nezekota kwizibonelelo zeemeko ezithile, kwakunye nale ngxelo yonyaka zasetyenziswa ukudlulisa ulwazi lokusebenza, Kunyaka-mali ka-2007/08 ukunikwa kwengxelo yokusebenza kukonke kwenziwa ngekota nganye.
ISebe lathembela kakhulu kuhlolo lwecandelo lophicotho-zincwadi lwangaphakathi kunye neNgxelo yoMphicothi-zincwadi-Jikelele kunye neeleta zolawulo zokuqinisekiswa okuzimeleyo kokusebenza kwalo ngeli lixa ukongamela kwangaphakathi kunye nokuhlolwa kobungakanani kwabantu bokuthwala umsebenzi kukwindlela yokumiselwa.
70
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
14. IziGqibo zikaSCOPA
Ukubhekiselela kwingxelo yophicotho-zincwadi edlulileyo kunye nezigqibo zikaSCOPA
Isihloko Iziphumo kwinkqubela-phambili
Izigqibo zikaSCOPA: Into yokuba inkonzo yobunkcuba buchopho kurhwebo noshishino (ukuquka icandelo lotyalo mali lwezolimo) kwaxoxwa, kodwa ayizange yenziwe phakathi kweWesgro kunye neSebe emva kweengxoxo zokuqala
Idinga lenziwa nguWesgro ukwenza oku kwaye imali yafunyanelwa unyaka-mali ka-2008/09 ukwenzela usungulwa kwecandelo
Ukungathotyelwa koMmiselo weSebe leziMali liSebe, uMmiselo 7.2 malunga nobukho bomgaqo-nkqubo wokulawulwa kwengeniso
Yabhalwa phantsi kwaye yaphunyezwa
15. Izilungiso zangaphambili kwiingxelo zophicotho-zincwadi
Kwakungekho zinto zichazayo, okanye ukugxininiswa komba, kweengxelo zezimali zonyaka kwingxelo yophicotho-zincwadi yonyaka-mali ka-2006/07.
Ukubhekiselela kwingxelo yophicotho-zincwadi edlulileyo
Isihloko Iziphumo kwinkqubela-phambili
INgxelo yophicotho-zincwadi – Enye. Ubukho bomgaqo-nkqubo wokulawulwa kwengeniso obhaliweyo
Yabhalwa phantsi kwaye yaphunyezwa
Ubukho bomyalelo wezezimali obhaliweyo ukwenzela ukufumana kwakhona kwemali elityala, ukungavunyelwa kwesibonelelo kunye nokulungiswa kweentlawulo
Yabhalwa phantsi kwaye yaphunyezwa
Ubukho bomgaqo-nkqubo obhaliweyo ekubhankisheni nakulawulo kwemali eziinkozo
Yabhalwa phantsi kwaye yaphunyezwa
Ulawulo olungenelanga kukudluliswa kweentlawulo
Irejista yentlawulo eyenziwa ngobuchwephesha yaphunyezwa
Izilungiso ezimbini emva kokungeniswa kweengxelo zezimali
Yenziwa kwiingxelo
Amanyathelo olawuloangenelanga kumgaqo-nkqubo wokhenketho nokuxhasa abasebenzi xa beye kusebenza ngaphandle kweeofisi zabo
Umgaqo-nkqubo walungiswa waza waphunyezwa
Iinkqubo kunye nolawulo olungenelanga lweeprojekthi zezakhiwo
Iinkqubo ezintsha kunye nolawulo zaphunyezwa
Kwakungekho rejista yezikhalazo kwiCandelo leSupply Chain Management
Irejista yaphunyezwa
Inkqubo yeGosa elinoButyala yayingaphelelanga ngokubhekiselele kulawulo lomngcipheko, ukuhlolwa rhoqo kokusebenza kwesupply chain, ulawulo lezinto isebe elinazo kunye nolawulo lokutshabalalisa
Inkqubo yeGosa elinoButyala yahlaziywa ukuquka ezi mpazamo zixeliweyo
Kwakungekho kuya kwiWebhusayithi yeSebe lezeziMali phambi kokunika iikhontrakthi ukuqinisekisa ukuba akukho shishino lwenziwa nabantu kunye namaqumrhu athintelwayo ekwenzeni ushishino necandelo loluntu
Le mpazamo yalungiswa kwangoko yaza yaphunyezwa
Onke amabakala aphambili ommandla wolawulo ayengaphunyezwanga
Ukuphumeza kuyaqhuba kwaye
Ukusebenza kakuhle kwezenzo zolawulo akwanelanga
Amanyathelo amatsha olawulo ayaphunyezwa
Ukunqongophala kweengxelo malunga nolwazi lokusebenza
Iinkqubo ezintsha zaphunyezwa
Ukulibaziseka kokuququnjelwa kophicotho-zincwadi ngenxa yogwayimbo kwilizwe jikelele
Ayikho phantsi kolawulo lwesebe
71
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
16. Ukukhululwa nokuphambuka okufunyenwe kwiSebe lezeziMali leSizwe
Akukho kukhululwa okanye kuphambuka kwafunyanwa kwiSebe lezeziMali leSizwe.
17. Ezinye
Ngokubhekiselele kwiNkqubo yeNkxaso yezoLimo ePheleleyo i-R33.426 yezigidi yafunyanwa kwishedyuli 4. Imali eyi-R33.336 yezigidi yasetyenziswa kumafama asahlumayo kwiiprojekthi zokuxhobisa kwakunye nezawo, kakhulu kwiimfuno zezakhiwo. Zonke iinjongo kwafikelelwa kuzo kwaye ama-R60 000 emali engazange isebenze kufanele afumaneke kwimali eshiyekileyo emva kokuba zonke izibophelelo kuhlangabezenwe nazo.
Ngokweshedyuli 5 yomThehto i-R3.317 yezigidi yafunyanwa ngokweNkqubo yesiBonelelo soKhathalelo loMhlaba. Imali engangange-R3.268 yezigidi yayisetyenzisiwe ngowama-31 kuMatshi ka-2008. Zonke iinjongo kwafikelelwa kuzo kwaye ama-R49 000 emali engazange isebenze kufanele afumaneke kwimali eshiyekileyo emva kokuba zonke izibophelelo kuhlangabezenwe nazo.
Zonke ezi mali zahlawulwa kwiakhawunti yebhanki engundoqo yephondo njengoko kumiselwe
18. Ukwamkelwa
Iingxelo zeziMali zoNyaka ezinikwe kwiphepha ele-19 ukuya kwelama-69 zamkelwe liGosa elinoButyala.
Nkszn JS IsaacsIGosa elinoButyala29 Julayi 2008
72
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
INGXELO YOMPHICOTHI-ZINCWADI KWIPALAMENTE YEPHONDO INTSHONA KOLONI KUBUME BEENCWADI ZEZIMALI NOLWAZI LOKUSEBENZA KWIVOTI YE-11: ISEBE LEZOLIMO KUNYAKA OPHELE NGOWAMA-31
KUMATSHI 2008
INGXELO NGOBUME BEENCWADI ZEZIMALI
Intshayelelo
1. Ndiphicothe ezingxelo zezimali zilandelayo zeSebe lezoLimo eziquka ubume be bengxelo yesicwangciso sosetyenziso- mali, ubume beencwadi zezimali ukuya kutsho kuma-31 kuMatshi 2008, ubume beencwadi zokusetyenziswa kwemali, ingxelo kwiinguqu nentsalela yee-asethi nokungena nokuphuma kwemali kunyaka ophelileyo, isishwankathelo seenkqubo zokwenza ingxelo namanye amanqaku achazayo, nengxelo yegosa elenza ingxelo, njengoko kuchaziwe kumaphepha le- 19 ukuya kutsho kwama-69.
Umsebenzi wegosa elenza ingxelo yobume beencwadi zezimali
2. Igosa elenza ingxelo lunoxanduva lokulungiselela nokunikeza ngezi ncwadi zobume bezezimali ngokwesiseko semali elungisiweyo sokwenza ingxelo esiqwalaselwe ngoNondyebo weSizwe, njengeko kuchaziwe kwinqaku lokwenza ingxelo u-1.1 nendlela efunwa nguMthetho woLawulo lweeMali zoluNtu, ka-1999 (Mthetho Nombolo -1 ka-1999) (iPFMA) noMthetho wokwaHlulwa kwezeziMali, ka-2007 (Mthetho Nombolo - 1 ka-2007 (iDoRA). Olu xanduva luquka: • ukuyila, ukuzalisekisa nokugcina ulawulo lwangaphakathi oluphathelele kulungiselelo nokunikeza obunobulungisa bobume beencwadi zezimali obungenanto yengxelo engalunganga, nokuba ibangelwe bubumenemene okanye yimpazamo • ukukhetha nokusebenzisa iinkqubo ezifanelekileyo zokwenza ingxelo • ukwenza iingqikelelo zokwenza ingxelo ezinengqiqo phantsi kweemeko.
Umsebenzi woMphicothi-zincwadi Jikelele
3. Njengoko kufunwa licandelo le-188 loMgaqo-siseko weRiphabliki yoMzantsi Afrika, ka-1996 lifundwa necandelo-4 loMthetho woPhicotho woluNtu, 2004 (Mthetho Nombolo wama-25 ka-2004) (iPAA) necandelo lama- 40(2) lePFMA, umsebenzi wam kukuvakalisa imbono kobubume beencwadi zezimali esekelwe kuphicotho lwam.
4. Ndiqhube uphicotho lwam ngokweMigangatho yeHlabathi zokuPhicotha neSaziso Jikelele sama-616 ka-2008, esikhutshwe kwiPhepha likaRhulumente Nombolo 31057 ngomhla we- 15 kuMeyi 2008. Loo migangatho ifuna ukuba ndithobele neemfono zokuziphatha ezisesikweni nesicwangciso kwanokwenza uphicotho ukugcina isiqinisekiso sengqiqo sokuba ubume beencwadi zezimali obungenanto yengxelo enganto zingalunganga.
5. Uphicotho lubandakanya ukwenza iinkqubo zokugcina ubungqina bophicotho ngezixa nezibhengezo kubume beencwadi zezimali. Iinkqubo ezikhethiweyo zixhomekeke kwintelekelelo yomphicothi-zincwadi, kuquka nohlolo lwemingcipheko lwezinto ezinengxelo engalunganga, nokuba ibangelwa bubumenemene okanye impazamo. Ekwenzeni olo hlolo lomngcipheko, umphicothi-zincwadi uthathela ingqalelo ulawulo lwangaphakathi oluphathelele kumalungiselelo ecandelo elikhoyo nobulungisa bokunikeza ubume beencwadi zezimali ukuze kuyilwe iinkqubo zokuphi iincwadi ezifanelekileyo phantsi kweemeko, kodwa ingeyiyo injongo yokucacisa imbono zokusebenza kolawulo lwangaphakathi lwecandelo.
6. Uphicotho-zincwadi lukwaquka ukuxabisa u: • kufaneleka kweenkqubo ezisetyenziswe zokwenza ingxelo ezisetyenzisiweyo • kufaneleka kweengqikelelo zokwenza ingxelo ezenziwe ngabaphetheyo. • kunikeza okuqulathe konke kobume beencwadi zezimali.
7. Ndikholelwa ukuba ubungqina bophicotho-zincwadi endibufumeneyo banele kwaye bufanelekile ukunika isiseko sembono kuphicotho-zincwadi lwam.
73
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Isiseko sokwenza ingxelo
8. Inkqubo yesebe kukulungiselela ubume beencwadi zezimali kwisiseko semali esilungisiweyo esiqwalaselwe nguNondyebo weSizwe njengoko kuchaziwe kwinqaku 1.1.
Imbono
9. Ngokubona kwam ubume beencwadi zezimali bubonisa ngobulungisa, kwiimeko zonke, imeko yezimali yeSebe lezoLimo ukuya kutsho kumhla wama-31 kuMatshi 2008 nokusebenza kwezimali neemali eziphumayo nezingenayo zonyaka ophelileyo, ngokwesiseko esilungisiweyo semali sokwenza ingxelo eqwalaselwe nguNondyebo weSizwe njengoko kuchazwe kwinqaku lenkqubo yokwenza ingxelo 1.1 kwaye ngendlela efunwa yiPFMA.
EMINYE IMIBA
Ngaphandle kokunika izizathu ngembono yam yophicotho-zincwadi, ndigqala kule miba ilandelayo ephathelele kwimisebenzi yam kuphicotho lobume beencwadi zezimali :
Imiba yolawulo
10. I-PFMA inika igosa elenza ingxelo imisebenzi emininzi enento yokwenza nezimali nolawulo lomngcipheko. Okubalulekileyo ekuphumeleleni oku kukufezekiswa kwemisebenzi ebalulekileyo yolawulo, endiyihlole ngale ndlela ilandelayo:
Umba wolawulo Ewe Hayi
Ikomiti yophicotho-zincwadi
• Isebe belinekomiti yophicotho-zincwadi ekusebenzeni kunyaka-mali wonke. √
• Ikomiti yophicotho-zincwadi isebenza ngokungqinelana nemimiselo ebhaliweyo, evunyiweyo yegunya.
√
• Ikomiti yophicotho-zincwadi kakhulu izalisekise imisebenzi yayo yonyaka, njengoko kuchaziwe kwicandelo lama-77 lePFMA noLawulo lobuNondyebo ka-3.1.10.
√
Uphicotho-zincwadi lwangaphakathi
• Isebe belinomsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi osetyenzwe kunyaka-mali wonke.
√
• Umsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi lusebenza ngokwesicwangciso esivunyiweyo sophicotho-zincwadi lwangaphakathi.
√
• Umsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi uzalisekise imisebenzi wayo yangaphakathi yonyaka, njengoko kuchaziwe kuLawulo lobuNondyebo ka-3.2.
√
Eminye imiba yolawulo
Ubume beencwadi zezimali zonyaka zangeniselwa uphicotho kwakwixesha elibekiweyo lokungenisa elisemthethweni ngokwecandelo lama-40 le.
√
Ubume beencwadi zezimali ezingeniselwe uphicotho bezingekho phantsi konyanzelo lwezihlomelo ezingunobangela wophicotho.
√
Akukho bunzima bubalulekileyo obufunyenweyo ngexesha lophicoth-zincwadi malunga nokulibazisa okanye ukungabikho kweenkcukacha ezilindelekileyo kwaye/okanye ukungafumaneki kwabaphathi abakhulu.
√
Amacebiso ophicotho-zincwadi lonyaka ongaphambili azalisekisiwe kakhulu. √
Izindululo zeSCOPA zizalisekiswe kakhulu. √
74
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
EMINYE IMISEBENZI YOKUNIKA INGXELO
INGXELO KWIINKCUKACHA ZOKUSEBENZA
11. Ndiziphononongile iinkcukacha zokusebenza njengoko kuchazwe kumaphepha n n.
Umsebenzi wegosa elenza ingxelo yeenkcukacha zokusebenza
12. Igosa elenza ingxelo linemisebenzi eyongezelelweyo njengoko kufunwa licandelo lama-40(3)(a) lePFMA ukuqinisekisa ukuba ingxelo yonyaka nobume beencwadi zezimali eziphicothiweyo zibonisa ngobulungisa ukusebenza ngokuchasene neenjongo zesebe ezimiswe ngenx’engaphambili.
Umsebenzi woMphicothi-zincwadi Jikelele
13. Ndiqhube ukuzibandakanya kwam ngokungqinelana necandelo le-13 lePAA elifundwa neSaziso Jikelele sama- 616 ka 2008, esikhutshwe kwiPhepha likaRhulumente elineNombolo-31057 lomhla we-15 kuMeyi 2008.
14. Ngokwa ngaphambili ukuzibandakanya kwam bekuquka ukwenza iinkqubo zohlobo lophicotho-zincwadi ukufumana ubungqina obufanelekileyo obaneleyo ngeenkcukacha zokusebenza kwezixokelelwano ezihambelanayo, iindlela neenkqubo. Iinkqubo ezikhethiweyo zixhomekeka kwintelekelelo yomphicothi-zincwadi.
15. Ndiyakholwa ubungqina endibufumeneyo banele kwaye bufanelekile ukuba ndichaze ukuba akukho zinto ziphandiweyo ezibalulekileyo ezithe zachongwa ezibangelwe luphononongo lwam.
UKUXABISA
16. Uncedo olunikwe ngabasebenzi beSebe lezoLimo ngexesha lophicotho-zincwadi luxatyiswe ngenene.
EKapa31 Julayi 2008
75
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IMIGAQO-NKQUBO YEZIMALIYonyaka ophele ngoMatshi ka-2008
IiNgxelo zeziMali zilungiswe ngokwale migaqo-nkqubo ilandelayo, esetyenzisiweyo ngokungaguqukiyo kuyo yonke imiba, ngaphandle kokuba kuxeliwe. Nangona kunjalo, apho ulwazi olufanelekileyo nolunentsingiselo, olongezelelekileyo ludiziweyo ukwandisa ukuba nomsebenzi kweeNgxelo zezeziMali kunye nokuthobela iimfuneko ezimiselwe ngokomThetho woLawulo lweziMali zoluNtu, umThetho 1 ka-1999 (njengoko ulungiswe ngumThetho 29 ka-1999), kunye neMimiselo yezeziMali ekhutshwe ngokomThetho kunye nomThetho wokoHlulwa kweNgeniso, umThetho 1 ka-2007.
1. Ukunikezelwa kweeNgxelo zeziMali
1.1 Isiseko sokulungiselelwa
IiNgxelo zeziMali zilungiselelwe kwisiseko semali sobalo-mali esilungisiweyo, ngaphandle kokuba kuxelwe ngolunye uhlobo. Isiseko semali sobalo-mali esilungisiweyo sinesiseko semali sobalo-mali sisongezwa zizinto ezidizwayo ezongezelelekileyo. Phantsi kwesiseko semali seentengiselwano zobalo-mali kwaye ezinye iziganeko ziyanakanwa xa imali ifunyanwa okanye ihlawulwa.
1.2 Uhlobo lwemali esetyenzisiweyo kwingxelo
Zonke iimali zinikwe ngohlobo lwemali oluyiRandi (R) yaseMzantsi Afrika ekwaluhlobo lwemali olusebenzayo lwesebe.
1.3 Ukusondeza kwinani elikhulu elikufutshane
Ngaphandle kokuba kuchaziwe, onke amanani ezimali asondezwe kwiwaka elinye elikufutshane leeRandi (R’000).
1.4 Amanani athelekisekayo
Ulwazi oluthelekisekayo lwaphambi kwexesha lunikwe kwiingxelo zezimali zonyaka-mali wangoku. Apho kufanelekileyo amanani aqukiweyo kwiingxelo zezimali zaphambi kwexesha aphinde ahlelwa ukuqinisekisa ukuba indlela ulwazi olunikwa nayo iyafana nendlela yeengxelo zezimali zonyaka-mali wangoku.
1.5 Amanani athelekisekayo – Ingxelo yoLwabiwo-mali
Uthelekiso phakathi kweemali ezizizo kunye nolwabiwo-mali lokugqibela ngokuhlelwa okungundoqo kwenkcitho luqukiwe kwingxelo yolwabiwo-mali.
2. Ingeniso
2.1 Iimali ezabelweyo
Imali ezabelweyo ziyanakanwa kwiingxelo zezimali ngomhla ulwabiwo-mali olusebenza ngawo. Ukulungiswa kwiimali ezabelweyo okwenziwe ngokwenkqubo yokulungiswa kohlahlo lwabiwo-mali kuyanakanwa kwiingxelo zezimali ngomhla ukulungiswa okusebenza ngawo.
Iimali zizonke ezabelweyo zinikiwe kwingxelo yokusebenza kwezimali.
Iimali ezabelweyo ezingasetyenziswanga zibuyiselwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe. Iimali ezilityala lesebe kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ekupheleni konyaka-mali ziyanakanwa kwingxelo yemeko yezezimali.
76
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
2.2 Ingeniso yesebe
Yonke ingeniso yesebe ihlawulwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe xa ifunyenwe, ngaphandle kokuba kuxeliwe. Iimali ezilityala lesebe kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ekupheleni konyaka-mali ziyanakanwa kwingxelo yemeko yezezimali.
Iimali ezifunyanwayo ngomhla wokunika ingxelo ziyadizwa kumanqaku okudiza kwiingxelo zezimali.
2.2.1 Ingeniso yerhafu
Ingeniso yerhafu ineemali zonke ezingabuyekezekiyo ezinyanzelekileyo eziqokelelwa lisebe ngokwemithetho nemimiselo (ngaphandle kwezohlwayo).
Ukufunyanwa kwerhafu kuyanakanwa kwingxelo yokusebenza kwezimali xa ifunyenwe.
2.2.2 Ukuthengiswa kweempahla kunye neenkonzo ngaphandle kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Inzuzo efunyanwa ekuthengisweni kweempahla kunye/okanye ukunikezelwa kweenkonzo iyanakanwa kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa imali ifunyenwe.
2.2.3 Izohlwayo
Izohlwayo ziimali ezingabuyekezekiyo ezinyanzelekileyo ezabekwa yinkundla okanye zequmrhu elinamalungelo afanayo nalawo enkundla kwaye eziqokelelwa lisebe. Ingeniso evela kwizohlwayo iyanakanwa kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa imali ifunyenwe.
2.2.4 Inzala, iintlawulo zezabelo kunye nerenti yomhlaba
Inzala, iintlawulo zezabelo kunye nerenti yomhlaba iyanakanwa kwingxelo yokusebenza kwezimali xa imali ifunyenwe.
2.2.5 Ukuthengiswa kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Inzuzo efunyanwa ekuthengisweni kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi iyanakanwa kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa imali ifunyenwe.
2.2.6 Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
Ukuhlawulwa kweemali-mboleko kunye neemali ebezinikwe abasebenzi kunye namaqumrhu oluntu ukwenzela iinjongo zomgaqo-nkqubo zinakanwa njengengeniso kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali ekufunyanweni kweemali.
Iitshekhi ebezikhutshwe kumaxesha adlulileyo obalo-mali eziphelelwa phambi kokuba zifakwe ebhankini zinakwana njengengeniso kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa itshekhi indala. Xa itshekhi iphinde yakhutshwa intlawulo yenziwa kwiNgeniso.
Iinzuzo zotshintshiselwano lwemali yamanye amazwe ziyanakanwa kwintlawulo yeemali.
2.2.7 Iimali ezidluliselweyo ezifunyenweyo (kuquka izipho, amalizo kunye neenkxaso ngezimali)
Zonke izipho eziyimali eziinkozo, amalizo kunye neenkxaso ngezimali zihlawulwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ze ibhalwe njengengeniso kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa ifunyenwe. Iimali ezifunyanwayo ngomhla wokunika ingxelo ziyadizwa kumanqaku okudiza kwiingxelo zezimali.Zonke izipho ezingeyomali, amalizo kunye neenkxaso zidizwa ngexabiso letheko lorhwebo kwisihlomelo kwiingxelo zezimali.
2.3 Uncedo lwezimali lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe
Uncedo lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe lunakanwa njengengeniso xa ukwaziswa ngoncedo lwezimali kufunyanwa
77
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
1 Lo mgaqo-nkqubo wobalo-mali ulunge kuphela apho isebe likhetha ukubala imbuyekezo ehlawulwa kubasebenzi njengenkunzi abasebenzi ababandakanyeke kwiiprojekthi eziyinkunzi
kwiSebe lezeziMali leSizwe okanye xa isebe lifumana imali ngqo kumnikezeli/abanikezili ngemali.
Lonke uncedo olungeyomali lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe kudizwa ngexabiso letheko lorhwebo kwizihlomelo kwiingxelo zezimali.
Ukuhlawulwa kwemali okwenziwe enyakeni okunxulumene neeprojekthi zoncedo lwasekuhlaleni kunye nolwamanye amazwe kunakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali. Ixabiso loncedo olusetyenziswe phambi kokufunyanwa kweemali linakanwa njengokufunyenweyo kwingxelo yemeko yezezimali.
Imali ezisetyenziswe ngokungafanelekanga kusetyenziswa uncedo lwasekuhlaleni kunye nolwamanye amazwe kunye naziphi na iimali ezingasetyenziswanga zinakanwa njengokuhlawulwayo kwingxelo yemeko yezezimali.
3. Inkcitho
3.1 Ukubuyekezwa kwabasebenzi
3.1.1 Iinzuzo zabasebenzi zexesha elifutshane
Imivuzo iquka iintlawulo kubasebenzi (kuquka amalungelo kwikhefu, ibhonasi kunye neebhonasi zokusebenza). Imivuzo inakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
Imbuyekezo ebalwa njengenkunzi yenza inxenye yenkcitho yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali 1.
Zonke ezinye iintlawulo zihlelwa njengenkcitho yangoku.
Iinzuzo zabasebenzi zexesha elifutshane ezikhokelela kwisibophelelo somthetho sangoku okanye esakhayo zibhengezwa kumanqaku okubhengeza kwiingxelo zezezimali. Ezi mali azinakanwa kwiNgxelo yokuSebenza okanye yeMeko yeziMali.
3.1.2 Iinzuzo zasemva komhlala-phantsi
Isebe linikezela iinzuzo zomhlala-phantsi kwabanye babasebenzi balo ngesicwangciso senzuzo sabasebenzi bakarhulumente esichaziweyo. Ezi nzuzo zixhaswa ngemali yiminikelo yabo bobabini umqeshi kunye nomsebenzi.
Iminikelo yomqeshi (okt. iminikelo yentlalo) kwingxowa-mali isetyenziswa xa isigunyaziso sokugqibela sokuhlawula kwingxowa-mali sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye). Akukho lulungiselelo lwenziwayo lweenzuzo zomhlala-phantsi kwiingxelo zezimali zesebe. Nawaphi na amatyala anokuba kho adizwa kwiingxelo zezimali kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe hayi kwiingxelo zezimali zesebe lomqeshi.
Isebe linikezela iinzuzo zonyango kwabanye babasebenzi. Iminikelo yomqeshi kwiingxowa-mali zonyango zisetyenziswa xa isigunyaziso sokugqibela sokuhlawula kwingxowa-mali sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
3.1.3 Ukuyekiswa kweenzuzo
Ukuyekiswa kweenzuzo ezinjengeepakeji zokuphelelwa ngumsebenzi zinakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali njengemali edluliselweyo (kumakhaya) xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
3.1.4 Iinzuzo zabasebenzi zexesha elide
Ezinye iinzuzo zabasebenzi zexesha elide (ezinjengeentsuku zekhefu ezongezelelekileyo kumsebenzi phambi komhla woku-1 kuJualyi ka-2000) zinakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali njengemali edluliselweyo (kumakhaya) xa
78
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
Iinzuzo zabasebenzi zexesha elide ezikhokelela kwisibophelelo somthetho sangoku okanye esakhayo zibhengezwa kumanqaku okubhengeza kwiingxelo zezezimali. Ezi mali azinakanwa kwiNgxelo yokuSebenza okanye yeMeko yeziMali.
3.2 Iimpahla kunye neenkonzo
Iintlawulo ezenzelwe iimpahla kunye/okanye iinkonzo zinakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye). Indleko ihlelwa njengenkunzi ukuba iimpahla kunye neenkonzo bezisetyenziselwe iprojekthi okanye iizinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi engama-R5000 okanye ngaphezulu zithengiwe. Zonke izinto isebe elinazo ezixabisa ngaphantsi kwama-R5000 nazo ziya kuboniswa phantsi kweempahla neenkonzo.
3.3 Inzala kunye nerenti yomhlaba
Inzala kunye nokuhlawulwa kwerenti kunakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye). Le nto iyikhuphela ngaphandle irenti yokusetyenziswa kwezakhiwo okanye ezinye izakhiwo ezizinzileyo. Ukuba akwenzeki ukohlula phakathi kwentlawulo yokusetyenziswa komhlaba kunye nezakhiwo ezingenakususwa ezikuwo, imali iyonke kufuneka ifakwe phantsi kweempahla kunye neenkonzo.
3.4 Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
Amatyala ayacinywa xa ebonwa njengangenakuhlawuleka. Amatyala acinywayo anyinelwe kwimali egciniweyo kunye/okanye ukusetyenziswa ngaphantsi kweemali ezabelweyo. Ukucinywa kwenzeka ekupheleni konyaka okanye xa imali ikhona. Akukho lungiselelo lwenziwayo lweemali ezingenakufumaneka kodwa iimali zibhengezwa njengenqaku lokubhengeza.
Zonke ezinye ilahleko zinakanwa xa isigunyaziso sikhutshiwe ukuba zinakanwe.
3.5 Inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo efanelekileyo
Inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo efanelekileyo inakanwa njengento isebe elinayo kwingxelo yemeko yezezimali de kube lelo xesha apho inkcitho iphinde yafunyanwa kumntu onoxanduva okanye icinywe njengengenakufumaneka kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali.
3.6 Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
Ukudluliselwa kwemali okanye izibonelelo zinakanwa njengenkcitho xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
3.7 Inkcitho yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Iintlawulo ezenzelwe izinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi zinakanwa njengenkcitho kwiNgxelo yokuSebenza kweziMali xa isigunyaziso sokugqibela sentlawulo sisenziwa sisebenze kwinkqubo (ngokungekho ngemva komhla wama-31 kuMatshi wonyaka ngamnye).
4. Izinto isebe elinazo
4.1 Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo
Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo zivezwa kwingxelo yemeko yezimali ngexabiso lentengiso.
Ukwenzela ingxelo yokungena nokuphuma kwemali, imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkonzo ziquka imali eziinkozo esesandleni, iidiphozithi ezikhoyo, olunye utyalo-mali ekulula ukufikelela kulo kunye nemali ekhutshwe ebhankini engaphezulu kwaleyo ibifakiwe.
79
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
4.2 Ezinye izinto zezimali isebe elinazo
Ezinye izinto zeziImali isebe elinazo zivezwa kwiNgxelo yeMeko yeziMali ngexabiso lentengiso.
4.3 Iintlawulo zangaphambili kunye neemali ezihlawulwa ngaphambi kwexesha
Imali ezihlawulwa ngaphambili okanye ezihlawulwa ngaphambi kwexesha zinakanwa kwingxelo yemeko yeziMali xa iintlawulo zenziwe.
Iintlawulo zangaphambili okanye iimali ezihlawulwa ngaphambi kwexesha kwingxelo yemeko yezimali ngexabiso lentengiso.
4.4 Ezifunyanwayo
Iimali ezifunyanwayo eziqukwe kwingxelo yemeko yezimali zivela kwiintlawulo zemali eziinkozo ezifunyanwa kwelinye iqela.Iimali ezifunyanwayo ezisilelayo ekupheleni konyaka zivezwa kwingxelo yemeko yezimali ngexabiso lentengiso.
4.5 Uluhlu lwezinto
Indlela yokufaka amaxabiso esetyenzisiweyo kwizinto zokubhala, izinto zokucoca kunye nokutya isekwe kumyinge wexabiso lokuthenga. Ngokumalunga newayini esezibhotileni, indlela yokunika amaxabiso isekwe kwirejista yerhafu evunyiweyo yeSebe. Iwayini ezizixa ezikhulu lixabisoelixabisekileyo ukusukela ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008.
4.6 Izinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Into isebe elinayo ebalwa njengenkunzi irekhodwa ekufunyanweni kwento ngexabiso lentengiso. Ixabiso lento lichazwa njengexabiso lilonke lokuyifumana. Apho ixabiso lingenakuxelwa ngokuchanekileyo, into isebe elinayo ebalwa njengenkunzi kufuneka ixelwe ngexabiso letheko lorhwebo. Apho ixabiso letheko lorhwebo lingenakuxelwa ngokuchanekileyo, into isebe elinayo ebalwa njengenkunzi iqukwa kwirejista yezinto isebe elinazo nge-R1.
Iiprojekthi (zokwakha/zophuhliso) eziqhuba ngaphezulu konyaka-mali omnye ezinxulumene nezinto isebe elinazo, zibizwa ngokuba zizinto isebe elinazo kuphela ekugqityweni kweprojekthi kwaye ngexabiso lilonke lemali echithiweyo ngexesha leprojekthi.
AmaNqaku okuDiza 27 no-28 abonisa intshukumo iyonke kwirejista yezinto isebe elinazo kunyaka-mali wangoku.
5. Amatyala
5.1 Iimali ezabelweyo ezifanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso
Iimali ezabelweyo ezingasetyenziswanga zibuyiselwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe. Iimali ezilityala lesebe kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ekupheleni konyaka-mali zinakanwa kwiNgxelo yeMeko yezeziMali.
5.2 Ingeniso yesebe efanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso
Iimali ezilityala lesebe kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ekupheleni konyaka-mali zinakanwa kwingxelo yemeko yezezimali ngexabiso lentengiso.
5.3 Iimali ekufanele ukuba zihlawulwe
Iimali ekufanele ukuba zihlawulwe ezinakanwayo ziquka ikakhulu iimali ezilityala lesebe kweminye imibutho karhulumente. Ezi mali zinakanwa ngexabiso lembali kwingxelo yemeko yezimali kwindleko.
5.4 Amatyala athandabuzekayo
Amatyala athandabuzekayo aqukiwe kumanqaku okubhengeza.
80
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
5.5 Izibophelelo
Izibophelelo azinakanwa kwingxelo yemeko yezimali njengetyala okanye njengenkcitho kwingxelo yokusebenza kwezimali kodwa ziqukiwe kumanqaku okubhengeza.
5.6 Iimali ezongezelelekileyo
Iimali ezongezelelekileyo azinakanwa kwingxelo yemeko yezimali njengetyala okanye njengenkcitho kwingxelo yokusebenza kwezimali kodwa ziqukiwe kumanqaku okubhengeza.
5.7 Iinzuzo zabasebenzi
Iinzuzo zabasebenzi zexesha elifutshane ezikhokelela kwisibophelelo somthetho sangoku okanye esakhayo zibhengezwa kumanqaku okubhengeza kwiingxelo zezezimali. Ezi mali azinakanwa kwingxelo yokusebenza kwezimali okanye kwingxelo yemeko yezimali.
5.8 Izibophelelo zengqeshiso
Izibophelelo zengqeshiso azinakanwa kwingxelo yemeko yezimali njengetyala okanye njengenkcitho kwingxelo yokusebenza kwezimali kodwa ziqukiwe kumanqaku okubhengeza.
Izibophelelo zengqeshiso ezisebenzayo nezezimali zisetyenziswa xa iintlawulo zenziwe. Izinto ezifunyenwe ngokwezivumelwano zengqeshiso yezimali zidizwa kwizihlomelo nakumanqaku okudiza kwiingxelo zezimali.
6. Iimali ezifunyanwayo ukwenzela ingeniso yesebe
Iimali ezifunyanwayo ukwenzela ingeniso yesebe zidizwa kumanqaku okudiza kwiingxelo zezimali zonyaka.
7. Izinto isebe elinazo eziyintsalela
7.1 Uvimba osetyenziswa njengenkunzi
Uvimba osetyenziswa njengenkunzi uquka izinto eziyimali kunye/okanye amatyala avela kwixesha elingaphambili kwelokunika ingxelo kodwa ezinakanwa kwingxelo yemeko yezimali okokuqala kwixesha langoku lokunika ingxelo. Iimali zidluliselwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo/yeSizwe ekutshitshisweni, ekuhlawulweni kwakhona okanye ekufunyanweni kwezo mali.
7.2 Ingeniso enokufunyanwa
Iimali zinakwana njengengeniso enokufunyanwa xa intlawulo eyenziwe kunyaka-mali odlulileyo ifumaneka kulowo unetyala kunyaka-mali wangoku.
8. Iintengiselwano zeqela elinxulumeneyo
Ulwazi olulodwa malunga neentengiselwano zeqela elinxulumeneyo luqukwe kumanqaku okubhengeza.
9. Abasebenzi abakulawulo oluphambili
Imbuyekezo ehlawulwa kubasebenzi abakulawulo oluphambili kuquka namalungu eentsapho zabo apho kufanelekileyo, iqukwe kumanqaku okubhengeza.
81
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YOLWABIWO-MALIyonyaka ophele ngowama-31 kuMatshi ka-2008
Ulwabiwo-mali ngenkqubo nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
1. Ulawulo
Intlawulo yangoku 51,610 (772) (3,281) 47,557 47,423 134 99.7% 37,738 37,821
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
313 1,320 - 1,633 1,633 - 100.0% 943 901
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,748 (548) - 1,200 1,198 2 99.8% 451 395
2. Ulawulo lwezinto zokusebenza olugcinekayo
Intlawulo yangoku 28,756 (542) (479) 27,735 27,685 50 99.8% 32,489 32,058
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
44,062 (1,213) - 42,849 38,273 4,576 89.3% 46,037 10,525
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,539 1,755 - 3,294 3,293 1 100.0% 1,463 1,539
3. Inkxaso nophuhliso lwamafama
Intlawulo yangoku 48,979 (4,678) 3,014 47,315 47,300 15 100.0% 39,264 39,349
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
28,143 5,519 - 33,662 33,662 - 100.0% 24,229 24,139
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
7,607 (841) - 6,766 6,671 95 98.6% 8,333 8,332
4. Iinkonzo zemfuyo
Intlawulo yangoku 31,099 1,980 (2,557) 30,522 29,910 612 98.0% 26,883 26,684
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
1 179 - 180 180 - 100.0% 129 325
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
2,979 (2,159) - 820 669 151 81.6% 879 882
5. Uphandonzulu nophuhliso lobuchwephesha
Intlawulo yangoku 48,042 187 939 49,168 49,161 7 100.0% 45,813 45,807
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
641 699 - 1,340 1,339 1 99.9% 2,077 2,083
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
3,799 (886) - 2,913 2,903 10 99.7% 1,458 1,446
6. Uqoqosho lwezolimo
Intlawulo yangoku 6,502 (69) 317 6,750 6,749 1 100.0% 7,276 7,257
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
91 (9) - 82 82 - 100.0% 906 909
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
56 78 - 134 134 - 100.0% 217 209
7. Uqeqesho lwezolimo olulungisiweyo
Intlawulo yangoku 25,218 (169) 2,047 27,096 26,873 223 99.2% 23,023 23,446
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
40 129 - 169 159 10 94.1% 1,705 1,304
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
335 40 - 375 326 49 86.9% 977 975
Iyonke 331,560 - - 331,560 325,623 5,937 98.2% 302,209 266,386
UkuVumelanisa neNgxelo yokuSebenza kweziMali
Dibanisa
Ingeniso yesebe 7,006 6,308
Uncedo lwemali lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe olufunyenweyo 2,193 1,375
Ezona mali ngokweeNgxelo zokuSebenza kweZimali (Ingeniso iyonke) 340,759 309,973
Dibanisa
Uncedo lwemali lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe 589 241
Ezona mali ngokweeNgxelo zokuSebenza kweZimali (Inkcitho iyonke) 326,212 266,627
82
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YOLWABIWO-MALIyonyaka ophele ngowama-31 kuMatshi ka-2008
Ulwabiwo-mali ngokokuhlelwa koqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo zangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 140,468 (6,007) (3,913) 130,548 130,123 425 99.7% 117,168 117,188
Iimpahla kunye neenkonzo 99,732 1,795 3,913 105,440 104,825 615 99.4% 95,135 95,051
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
6 149 - 155 153 2 98.7% 183 183
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
Amaphondo noomasipala 75 (8) - 67 58 9 86.6% 4,758 4,681
Iiarhente kunye neeakahwunti zesebe 19 - - 19 19 - 100.0% 52 12
Iiyunivesithi neeteknikhon 77 (1) - 76 76 - 100.0% 642 170
Amashishini oluntu kunye namashishini abucala
24,999 5,596 - 30,595 30,595 - 100.0% 15,306 15,536
Amaqumrhu angenzi nzuzo 6,903 (288) - 6,615 6,614 1 100.0% 5,297 5,495
Amakhaya 41,218 1,325 - 42,543 37,966 4,577 89.2% 49,971 14,292
Iintlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo nezinye izakhiwo ezizinzileyo 4,419 (1,952) - 2,467 2,407 60 97.6% 4,562 4,657
Oomatshini nezixhobo 13,235 (356) - 12,879 12,637 242 98.1% 8,930 8,827
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 277 (215) - 62 57 5 91.9% 92 75
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubanjwa
132 (38) - 94 93 1 98.9% 194 219
Iyonke 331,560 - - 331,560 325,623 5,937 98.2% 302,290 266,386
83
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 1 - ULAWULOyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
1.1 Iofisi kaMEC
Intlawulo yangoku 4,615 - - 4,615 4,584 31 99.3% 4,119 4,119
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- - - - - - 0.0% 1 1
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
35 - - 35 33 2 94.3% 20 20
1.2 Ulawulo oluphezulu
Intlawulo yangoku 4,241 25 - 4,266 4,261 5 99.9% 2,994 2,994
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
148 82 - 230 230 - 100.0% 602 617
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
109 (15) - 94 94 - 100.0% 45 25
1.3 Iinkonzo zoshishino
Intlawulo yangoku 22,890 (303) (1,619) 20,968 20,951 17 99.9% 20,598 20,681
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
1 1,024 - 1,025 1,025 - 100.0% 335 278
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,110 (704) - 406 406 - 100.0% 344 308
1.4 Ulawulo lwezezimali
Intlawulo yangoku 15,021 (445) (1,072) 13,504 13,436 68 99.5% 10,027 10,027
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
76 68 - 144 144 - 100.0% 5 5
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
268 153 - 421 421 - 100.0% 42 42
1.5 Iinkonzo zonxibelelwano
Intlawulo yangoku 4,843 (49) (590) 4,204 4,191 13 99.7% - -
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
88 146 - 234 234 - 100.0% - -
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
226 18 - 244 244 - 100.0% - -
IYONKE 53,671 - (3,281) 50,390 50,254 136 99.7% 39,132 39,117
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 26,536 (1,313) (2,664) 22,559 22,498 61 99.7% 19,564 19,564
Iimpahla kunye neenkonzo 25,070 502 (617) 24,955 24,882 73 99.7% 18,161 18,244
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
4 39 - 43 43 - 100.0% 13 13
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala 1 (1) - - - - - 12 13
Kwiiarhente kunye neeakahwunti zesebe
1 (1) - - - - - - -
Kwiiyunivesithi neeteknikhon - 70 - 70 70 - 100.0% - -
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala 50 50 - 50 50 - 100.0% - -
Kumaqumrhu angenzi nzuzo 15 883 - 898 898 - 100.0% 590 614
Kumakhaya 296 319 - 615 615 - 100.0% 341 274
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Oomatshini nezixhobo 1,748 (559) - 1,189 1,187 2 99.8% 409 359
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
- 11 - 11 11 - 100.0% 42 36
Iyonke 53,671 - (3,281) 50,390 50,254 136 99.7% 39,132 39,117
84
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 2 – ULAWULO LWEZINTO ZOKUSEBENZA OLUGCINEKAYOyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
2.1 Iinkonzo zobunjineli
Intlawulo yangoku 13,522 (855) - 12,667 12,668 (1) 100.0% 13,202 13,059
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
2,369 (902) - 1,467 1,467 - 100.0% 1,067 1,317
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
386 2,167 - 2,553 2,553 - 100.0% 754 647
2.2 LandCare
Intlawulo yangoku 15,234 313 (479) 15,068 15,017 51 99.7% 19,287 18,999
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
41,693 (311) - 41,382 36,806 4,576 88.9% 44,970 9,208
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,153 (412) - 741 740 1 99.9% 709 892
IYONKE 74,357 - (479) 73,878 69,251 4,627 93.7% 79,989 44,122
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 12,657 (469) (479) 11,709 11,710 (1) 100.0% 11,540 11,536
Iimpahla kunye neenkonzo 16,097 (77) - 16,020 15,970 50 99.7% 20,946 20,519
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
2 4 - 6 5 1 83.3% 3 3
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala - 1 - 1 1 - 100.0% 6 7
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala 1,772 298 - 2,070 2,070 - 100.0% 485 736
Kumaqumrhu angenzi nzuzo 2,559 (1,159) - 1,400 1,400 - 100.0% 650 650
Kumakhaya 39,731 (353) - 39,378 34,802 4,576 88.4% 44,896 9,132
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo nezinye izakhiwo ezizinzileyo 126 18 - 144 144 - 100.0% 510 510
Oomatshini kunye nezixhobo 1,303 1,847 - 3,150 3,149 1 100.0% 893 990
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
110 (110) - - - - - 60 39
Iyonke 74,357 - (479) 73,878 69,251 4,627 93.7% 79,989 44,122
85
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 3 – INKXASO NOPHUHLISO LWAMAFAMAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
3.1 Ulungiso post farmer settlement
Intlawulo yangoku 11,823 (1,952) 632 10,503 10,506 (3) 100.00% 9,983 10,040
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
8,269 3,684 - 11,953 11,953 - 100.0% 8,947 8,890
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
3,463 (1,077) - 2,386 2,351 35 98.5% 2,625 2,625
3.2 Iiinkozo zenkxaso yamafama
Intlawulo yangoku 16,344 (1,444) 268 15,168 15,154 14 99.9% 10,793 10,933
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
4,110 953 - 5,063 5,063 - 100.0% 2,878 2,733
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
2,337 (234) - 2,103 2,103 - 100.0% 2,738 2,737
3.3 Ukukhuseleka kokutya
Intlawulo yangoku 16,274 (1,499) 1,096 15,871 15,870 1 100.0% 13,867 13,905
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
2,296 786 - 3,082 3,083 (1) 100.0% 285 247
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,807 405 - 2,212 2,152 60 97.3% 2,934 2,934
3.4 ICasidra (Pty) Ltd
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
10,800 18 - 10,818 10,818 - 100.0% 8,500 8,500
3.5 Uphuhliso lwabasebenzi basefama
Intlawulo yangoku 4,538 217 1,018 5,773 5,770 3 99.9% 4,621 4,471
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
2,668 78 - 2,746 2,745 1 100.0% 3,619 3,769
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
- 65 - 65 65 - 100.0% 36 36
IYONKE 84,729 - 3,014 87,743 87,633 110 99.9% 71,826 71,820
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 22,699 (1,355) 384 21,728 21,728 - 100.0% 17,857 17,848
Iimpahla kunye neenkonzo 26,280 (3,340) 2,630 25,570 25,555 15 99.9% 21,393 21,487
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
- 17 - 17 17 - 100.0% 14 14
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala 24 (9) - 15 15 - 100.0% 4,651 4,584
Kwiiarhente kunye neeakahwunti zesebe
- - - - - - - 40 -
Kwiiyunivesithi neeteknikhon - - - - - - - 30 -
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala
22,876 5,242 - 28,118 28,119 (1) 100.0% 14,169 14,142
Kumaqumrhu angenzi nzuzo 4,328 (12) - 4,316 4,315 1 100.0% 4,057 4,231
Kumakhaya 915 298 - 1,213 1,213 - 100.0% 1,282 1,182
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo
3,693 (1,595) - 2,098 2,038 60 97.1% 3,849 3,910
Oomatshini kunye nezixhobo 3,627 984 - 4,611 4,576 35 99.2% 4,392 4,347
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 272 (215) - 57 57 - 100.0% 82 75
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
15 (15) - - - - - 10 -
Iyonke 84,729 - 3,014 87,743 87,633 110 99.9% 71,826 71,820
86
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 4 – IINKOZO ZEMFUYOyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
4.1 Impilo yezilwanyana
Intlawulo yangoku 17,446 101 - 17,547 17,545 2 100.0% 15,476 15,465
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
1 174 - 175 175 - 100.0% 117 128
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
579 (159) - 420 420 - 100.0% 409 409
4.2 Ukulawulwa kwentengiso kumazwe angaphandle
Intlawulo yangoku 2,121 9 - 2,130 2,130 - 100.0% 1,515 1,515
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- 2 - 2 2 - 100.0% 1 1
4.3 Impilo kawonke-wonke yemfuyo
Intlawulo yangoku 3,043 (27) - 3,016 2,769 247 91.8% 2,824 2,636
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- 3 - 3 3 - 100.0% 4 193
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
70 - - 70 69 1 98.6% 6 5
4.4 Iinkonzo zelebhu yenfuyo
Intlawulo yangoku 8,489 1,897 (2,557) 7,829 7,466 363 95.4% 7,068 7,068
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- - - - - - - 7 3
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
2,330 (2,000) - 330 180 150 54.5% 464 468
IYONKE 34,079 - (2,557) 31,522 30,759 763 97.6% 27,891 27,891
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 24,363 (510) (1,176) 22,677 22,408 269 98.8% 20,468 20,468
Iimpahla kunye neenkonzo 6,736 2,485 (1,381) 7,840 7,498 342 95.6% 6,405 6,206
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
- 5 - 5 4 1 80.0% 10 10
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala - - - - 1 (1) - 21 14
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala
1 2 - 3 2 1 66.7% - 1
Kumakhaya - 177 - 177 177 - 100.0% 108 310
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo
- - - - - - - 75 75
Oomatshini kunye nezixhobo 2,967 (2,159) - 808 662 146 81.9% 774 703
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 5 - - 5 - 5 - - -
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
7 - - 7 7 - 100.0% 30 104
Iyonke 34,079 - (2,557) 31,522 30,759 763 97.6% 27,891 27,891
87
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 5 – UPHANDONZULU NOPHUHLISO LOBUCHWEPHESHAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
5.1 Uphandonzulu
Intlawulo yangoku 26,195 1,069 921 28,185 28,184 1 100.0% 27,143 27,143
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
405 266 - 671 670 1 99.9% 837 837
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,143 (80) - 1,063 1,062 1 99.9% 558 558
5.2 Iinkonzo zolwazi
Intlawulo yangoku 1,929 (591) - 1,338 1,337 1 99.9% 1,558 1,551
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- 59 - 59 59 - 100.0% 781 788
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkuzi
800 (515) - 285 277 8 97.2% 496 496
5.3 Inkxaso yobume
Intlawulo yangoku 19,918 (291) 18 19,645 19,640 5 100.0% 17,112 17,113
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
236 374 - 610 610 - 100.0% 459 458
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
1,856 (291) - 1,565 1,564 1 99.9% 404 392
IYONKE 52,482 - 939 53,421 53,403 18 100.0% 49.348 49,336
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 34,183 (1,114) - 33,069 33,067 2 100.0% 30,662 30,662
Iimpahla kunye neenkonzo 13,859 1,230 939 16,028 16,023 5 100.0% 14,008 15,002
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
- 71 - 71 71 - 100.0% 143 143
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala 45 (4) - 41 40 1 97.6% 46 51
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala
350 4 - 354 354 - 100.0% 500 503
Kumakhaya 246 699 - 945 945 - 100.0% 1,531 1,529
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo
600 (375) - 225 225 - 100.0% 120 133
Oomatshini kunye nezixhobo 3,199 (552) - 2,647 2,637 10 99.6% 1,328 1,313
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo - - - - - - - 10 -
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
- 41 - 41 41 - 100.0% - -
Iyonke 52,482 - 939 53,421 53,403 18 100.0% 49,348 49,336
88
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 6 – UQOQOSHO LWEZOLIMOyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
6.1 Iinkonzo zentengiso
Intlawulo yangoku 4,066 122 317 4,505 4,505 - 100.0% 4,778 4,774
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
71 (58) - 13 13 - 100.0% 886 898
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
- 35 - 35 35 - 100.0% 142 134
6.2 Uqoqosho lwesizwe kunye nesibalo
Intlawulo yangoku 2,436 (191) - 2,245 2,244 1 100.0% 2,498 2,483
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
20 49 - 69 69 - 100.0% 20 11
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
56 43 - 99 99 - 100.0% 75 75
IYONKE 6,649 - 317 6,966 6,965 1 100.0% 8,399 8,375
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 4,430 (254) - 4,176 4,176 - 100.0% 4,506 4,506
Iimpahla kunye neenkonzo 2,072 183 317 2,572 2,571 1 100.0% 2,770 2,751
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
- 2 - 2 2 - 100.0% - -
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala - - - - - - - 10 3
Kwiiyunivesithi neeteknikhon 71 (71) - - - - - 177 170
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala
- - - - - - - 152 154
Kumakhaya 20 62 - 82 82 - 100.0% 567 582
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Oomatshini kunye nezixhobo 56 78 - 134 134 - 100.0% 175 169
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
- - - - - - - 42 40
Iyonke 6,649 - 317 6,966 6,965 1 100.0% 8,399 8,375
89
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INKCUKACHA NGENKQUBO 7 – UQEQESHO LWEZOLIMO OLULUNGISIWEYOyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inkqubo ngokwenkqubo elisebe nganye
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
7.1 Imfundo yezinga eliphezulu (Tertiary education – TE)
Intlawulo yangoku 9,725 586 305 10,616 10,438 178 98.3% 17,195 17,613
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
23 114 - 137 127 10 92.7% 1,579 1,181
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
33 175 - 208 193 15 92.8% 156 156
7.2 Imfundo noqeqesho oluqhubekela phambili (FET)
Intlawulo yangoku 8,628 (878) - 7,750 7,706 44 99.4% 5,828 5,833
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
- - - - - - 0.0% 126 123
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
42 80 - 122 88 34 72.1% 821 819
7.3 Ukuqinisekiswa kobulunga
Intlawulo yangoku 80 (56) - 24 24 - 100.0% - -
7.4 Ulawulo loqeqesho kunye nenkxaso
Intlawulo yangoku 6,785 179 1,742 8,706 8,705 1 100.0% - -
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo
17 15 - 32 32 - 100.0% - -
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
260 (215) - 45 45 - 100.0% - -
IYONKE 25,593 - 2,047 27,640 27,358 282 99.0% 25,705 25,725
Ukuhlelwa ngokoqoqosho
2007/08 2006/07
Ulwabiwo-mali olulungisiweyo
Ukutshintshwa kweemali
Ukuthathwa kwemali
eyabelwe enye into
isiwe kwenye ngonyaka-mali
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Inkcitho njengepesenti
yolwabiwo-mali
lokugqibela
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
Intlawulo yangoku
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 15,600 (992) 22 14,630 14,536 94 99.4% 12,571 12,604
Iimpahla kunye neenkonzo 9,618 812 2,025 12,455 12,326 129 99.0% 10,452 10,842
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
- 11 - 11 11 - 100.0% - -
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala 5 5 - 10 1 9 10.0% 12 9
Kwiiarhente kunye neeakahwunti zesebe
18 1 - 19 19 - 100.0% 12 12
Kwiiyunivesithi neeteknikhon 6 - - 6 6 - 100.0% 435 -
Kumaqumrhu angenzi nzuzo 1 - - 1 1 - 100.0% - -
Kumakhaya 10 123 - 133 132 1 99.2% 1,246 1,283
Intlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo
- - - - - - - 8 29
Oomatshini kunye nezixhobo 335 5 - 340 292 48 85.9% 959 946
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
- 35 - 35 34 1 97.1% 10 -
Iyonke 25,593 - 2,047 27,640 27,358 282 99.0% 25,705 25,725
90
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWINGXELO YOLWABIWO-MALIyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
1. Iinkcukacha zokudluliswa kunye nezibonelelo ngokomThetho woLwabiwo-mali (emva kokuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into
Iinkcukacha zezi ntengiselwano zingajongwa kwinqaku 9 (Ukudluliswa kwemali kunye nezibonelelo) nakwisiHlomelo 1 (A-L) kwiiNgxelo zeziMali zoNyaka.
2. Inkcukacha yeemali ezabelweyo ezizodwa nezikhethekileyo ezinikiweyo (emva kokuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into):
Iinkcukacha zezi ntengiselwano zingajongwa kwinqaku 9 (ULwabiwo-mali loNyaka) kwiiNgxelo zeziMali zoNyaka.
3. Inkcukacha kwiintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
Iinkcukacha zezi ntengiselwano zingajongwa kwinqaku 8 (Iinkcukacha zemisebenzi eyodwa (ubusela kunye nelahleko) kwiiNgxelo zeziMali zoNyaka.
4. Iinkcazelo zokungangqinelani kwezinto kwiiMali eziNikiweyo (emva kokuthathwa kwemali eyabelwe enye into isiwe kwenye into):
4.1 Ngenkqubo nganyeUlwabiwo-mali
lokugqibelaEyona nkcitho
Ukungangqinelani R’000
Ukungangqinelani njengepesenti
yolwabiwo-mali lokugqibela
Inkqubo 1: Ulawulo 50,390 50,254 136 0.27%
Intsalela yama-R136 000 engabalelwa ngokuba yimali ephawulelwe ukuba inikezelwe kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo.
Inkqubo 2: UPhuhliso lweZixhobo zokuSebenza oluGcinekayo 73,878 69,251 4,627 6,27%
Intsalela yama-R4 627 000 ingabalelwa kwiimali ezazenziwe zafumaneka kwiphondo leNtshona Koloni yoncedo lwesichotho kuhlahlo lwabiwo-mali olulungisiweyo olwenzelwe ixesha leminyaka emi-3 oluyimali engangama-R4 238 000, imali engama-R337 000 yoncedo lwembalela kumabango asasilelayo kunye nemali engangama-R49 000 yeeprojekthi zoKhathalelo lomHlaba kunye nama-R3 000 aza kunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo. Isicelo sokudluliselwa kwemali kunyaka-mali olandelayo semali engama-R4 575 000 senziwe.
Inkqubo 3: Iinkozo zeNkxaso noPhuhliso lwamaFama 87,743 87,633 110 0.13%
Intsalela engama-R110 000 yeeprojekthi zNkqubo yeNkxaso yezoLimo ePheleleyo (Comprehensive Agriculture Support Programme - Casp) yama-R60 000 nama-R50 000 kwiimpahla neenkonzo eza kunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo.
Inkqubo 4: Iinkonzo zeMfuyo 31,522 30,759 763 2.43%
Intsalela engama-R763 000 kukuBuyekezwa kwabasebenzi kunye neempahla neenkonzo eza kunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo.
Inkqubo 7: Uqeqesho lwezoLimo oluLungisiweyo 27,640 27,358 282 1.03%
Intsalela yama-R282 000 apho engama-R281 000 iyimali egciniweyo kwimali eyabelweyo ephawuliweyo, iimali eziza kunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo.
4.2 Ngokokuhlelwa koqoqosho
Ulwabiwo-mali lokugqibela
Eyona nkcitho Ukungangqinelani
Ukungangqinelani njengepesenti
yolwabiwo-mali lokugqibela
R’000 R’000 R’000 R’000
Intlawulo yangoku:
Ukubuyekezwa kwabasebenzi 130,548 130,123 425 0.33%
Iimpahla kunye neenkonzo 105,440 104,825 615 0.60%
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala 15 153 2 1.29%
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo:
Kumaphondo noomasipala 67 58 9 13.43%
Kwiiarhente kunye neeakahwunti zesebe 19 19 - -
Kwiiyunivesithi neeteknikhon 76 76 - -
Kumashishini oluntu kunye namashishini abucala 30,595 30,595 - -
Kumaqumrhu angenzi nzuzo 6,615 6,614 1 0.02%
Kumakhaya 42,543 37,966 4,577 10.76%
Iintlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi:
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo 2,467 2,407 60 2.43%
Oomatshini kunye nezixhobo 12,879 12,637 242 1.88%
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 62 57 5 8.07%
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka 94 93 1 1.06%
91
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YOKUSEBENZA KWEZIMALIyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07R’000 R’000
INGENISOUlwabiwo-mali lonyaka 1 331,560 302,290Ingeniso yesebe 2 7,006 6,308Uncedo lwamazwe angaphandle 3 2,193 1,375INGENISO IYONKE 340,759 309,973
INKCITHOInkcitho yangokuUkubuyekezwa kwabasebenzi 4 130,123 117,188Iimpahla kunye neenkonzo 5 104,825 95,051Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala 6 153 183Uncedo lwamazwe angaphandle 3 589 217Inkcitho yangoku iyonke 235,689 212,639
Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo 7 75,328 40,186
Inkcitho yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunziIzakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo 8 2,407 4,657Oomatshini kunye nezixhobo 8 12,637 8,827Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 8 57 75Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka 8 93 219Uncedo lwamazwe angaphandle 3 - 24Inkcitho yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi iyonke 15,194 13,802
INKCITHO IYONKE 326,212 266,627
INTSALELA 14,547 43,346
Dibanisa inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo
9 1 -
INTSALELA YONYAKA 14,548 43,346
Ukuvumelaniswa kweNsalela yonyakaIiMali ezaBelweyo ezifanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso 13 5,938 35,904INgeniso yeSebe efanele ukunikezelwa kwingxowa-mali yengeniso 14 7,006 6,308Uncedo lwamazwe angaphandle 3 1,604 1,134INTSALELA YONYAKA 14,548 43,346
92
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YEMEKO YEZIMALIngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07R’000 R’000
IZINTO ISEBE ELINAZO
Izinto isebe elinazo ngoku 13,820 44,593Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo 10 11,477 43,040Iintlawulo zangaphambili kunye neemali ezibhatalwa ngaphambi kwexesha 11 331 153Ezifumanwayo 12 2,012 1,400 IZINTO ISEBE ELINAZO ZIZONKE 13,820 44,593
AMATYALA
Amatyala angoku 13,820 44,593Iimali ezabelweyo ezifanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso 13 5,938 35,904Ingeniso yesebe efanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgeniso 14 568 770Iimali ekufanele ukuba zihlawulwe 15 5,710 6,785Uncedo lwamazwe angaphandle olungasetyenziswanga 3 1,604 1,134
AMATYALA EWONKE 13,820 44,593
INTSALELA YEZINTO ISEBE ELINAZO - -
93
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
INGXELO YOKUNGENA NOKUPHUMA KWEMALIyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07R’000 R’000
UKUNGENA NOKUPHUMA KWEMALI KWIMISEBENZI EQHUBAYOEfunyanwayo 354,538 322,767Iimali ezabelweyo zonyaka ezifunyenweyo 1 331,560 302,290Ingeniso yesebe efunyenweyo 2 21,918 19,311Uncedo lwemali lwamanye amazwe olufunyenweyo 3 1,060 1,166
(ukwanda)/ukuncipha kwentsalela kwinkunzi esebenzayo (1,865) (1,084)Enikezelwe kwiNgxowa-mali yeNgeniso 16 (58,075) (30,186)Iintlawulo zangoku (235,689) (212,639)Ukudluliselwa kwemali kunye nezibonelelo ezihlawuliweyo 7 (75,328) (40,186)Intsalela yemali ekhoyo evela kwimisebenzi eqhubayo 16 (16,419) 38,672
UKUNGENA NOKUPHUMA KWEMALI KWIMISEBENZI ETYALA IMALIIintlawulo yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi 8 (15,194) (13,802)Ingeniso evela kukuthengiswa kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
16 50 -
Intsalela yokungena nokuphuma kwemali kwimisebenzi etyala imali
(15,144) (13,802)
(ukwanda)/ukuncipha kwentsalela kwimali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo
(31,563) 24,870
Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo ekuqaleni kwexesha
43,040 18,170
Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo ekupheleni kwexesha
17 11,477 43,040
94
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
1. Ulwabiwo-mali lonyaka
1.1 Ulwabiwo-mali lonyaka Okuqukiweyo ziimali ezabelweyo ngokomThetho woLwabiwo-mali wamaSebe amaPhondo (Isabelo esilinganayo):**
Ulwabiwo-mali
lokugqibela
Ezona mali zifunyenweyo
Iimali ezingacelwanga/
zingafunyenwanga
Ulwabiwo-mali olufunyenweyo
ngo-2006/07
R’000 R’000 R’000 R’000
Ulawulo 50,390 50,390 - 39,132
ULawulo lweZinto zokusebenza oluGcinekayo
73,878 73,878 - 79,989
INkxaso noPhuhliso lwamaFama 87,743 87,743 - 71,826
IiNkonzo zeMfuyo 31,522 31,522 - 27,891
UPhandonzulu noPhuhliso lobuChwephesha
53,421 53,421 - 49,348
UQoqosho lwezoLimo 6,966 6,966 - 8,399
UQeqesho lwezoLimo oluLungisiweyo 27,640 27,640 - 25,705
Iyonke 331,560 331,560 - 302,290
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’0001.2 Izibonelelo zeemeko ezithile **
Izibonelelo ezifunyenweyo zizonke Isihlomelo 1A 71,290 70,577
Izibonelelo zephondo eziqukiweyo kwiziBonelelo ezifunyenweyo ziZonke
- 3,000
1.3 Izibonelelo ezingaxhomekekanga kwiimeko zithile
Imali edluliselweyo efunyenweyo Isihlomelo 1B - 1
** Kufanele kuqatshelwe ukuba izibonelelo zeemeko ezithile ziqukiwe kwimali ngokolwabiwo-mali lokugqibela kwinqaku 1.1.
2. Ingeniso yesebe
Ukuthengiswa kweempahla kunye neenkonzo ngaphandle kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
2.1 21,295 18,785
Izohlwayo kunye nezinto olahlekelwa zizo 8 -
Inzala kunye nenzala yezabelo 2.2 27 84
Ukuthengiswa kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi 2.3 50 -
Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
2.4 565 424
Imali edluliselweyo efunyenweyo 2.5 24 18
Ingeniso iyonke eqokelelweyo 21,969 19,311
Kuthatyathwe: INgeniso yeNebe eqingqelweyo 14 14,963 13,003
Ingeniso yesebe eqokelelweyo 7,006 6,308
95
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’0002.1 Ukuthengiswa kweempahla kunye neenkonzo ngaphandle kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Ukuthengiswa kweempahla kunye neenkonzo eziveliswe lisebe 21,289 18,772
Intengiso lishishini lemarike 330 179
Imirhuno yolawulo - 1
Ezinye iintengiso 20,959 18,592
Iintengiso zezinto ezilahliweyo, izinto ezimdaka kunye nezinye iimpahla zangoku ezisetyenzisiweyo
6 13
Iyonke 21,295 18,785
2.2 Inzala kunye nenzala yezabelo
Inzala 21 79
Inzala yezabelo 6 5
Iyonke 27 84
2.3 Intengiso yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izinto zebhayiloji ezithengisiweyo (amahashe ama-2) 50 -
Iyonke 50 -
2.4 Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyala
Ezifunyanwayo 47 107
Ezinye ezifunyanwayo kuquka neNgeniso enokuBuyiseleka 518 317
Iyonke 565 424
2.5 Iimali ezidluliselwayo ezifunyenweyo
Ezinye iiyunithi zesebe - 1
Amashishini oluntu kunye namashishini abucala 24 17
Iyonke 24 18
3. Uncedo lwemali lwamanye amazwe olufunyenwe luyimali eziinkozoImali eshiyekileyo evulayo 1,134 209
Ingeniso 1,059 1,166
Inkcitho 589 241
Eyangoku 589 217
Inkunzi - 24
Imali eshiyekileyo evalayo 1,604 1,134
Ucalulo lwemali eshiyekileyoUncedo lwemali lwasekuhlaleni nolwamanye amazwe olungasetyenziswanga
1,604 1,134
Imali eshiyekileyo evalayo 1,604 1,134
96
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’0004. Ukubuyekezwa kwabasebenzi
4.1 Imivuzo
Umvuzo osisiseko 87,721 80,070
Ibhaso lokusebenza 1,788 1,976
OSekelwe kwiNkonzo 339 148
Obuyekezayo/owemeko ethile 4,172 4,441
Iintlawulo zamaxesha athile 1,268 1,211
Ezinye izibonelelo ezingatsalelwa mhlala-phantsi 17,639 14,465
Iyonke 112,927 102,311 4.2 Iimali ezikhutshwa ngumqeshi
Eyomhlala-phantsi 11,016 9,989
Eyonyango 6,155 4,863
Eyebhunga leengxoxo 25 25
Iyonke 17,196 14,877
Ukubuyekezwa kwabasebenzi kukonke 130,123 117,188
Inani eliphakathi labasebenzi 833 840
5. Iimpahla kunye neenkonzoIntengiso 3,359 3,099
Imirhumo yokuba kho (kuquka nemirhumo yokubhalisa) 839 578
Iimali ezitsalwa yibhanki kunye nemirhumo yekhadi 70 93
Ukombiwa komngxuma wesitsala-manzi 889 -
Inkxaso-mali yokufunda (abasebenzi) 354 352
Ukutya 1,266 1,054
Unxibelelwano 5,422 5,099
Iinkonzo zekhompyutha 1,239 920Abacebisi, abanikezeli ngeenkonzo kunye neenkonzo ezizodwa
21,444 23,735
Iinkonzo zesigidimi nokuhambisa izinto 115 93
Amaphepha-mvume okuqhuba kunye namaphepha emvume 9 94
Ulonwabo 67 113
Imirhumo yophicotho-zincwadi lwangaphandle 5.1 1,755 1,111
Izixhobo ezingaphantsi kwama-R5000 4,313 5,928
Honoraria (abasebenzi abazithandelayo) 1 -
Uluhlu lwezinto 5.2 23,229 21,562
Imirhuno yomthetho 41 -
Imirhumo yearhente yamaphepha-mvume 5 5
Iindleko zokugcina, zokulungisa nezokusebenza 3,741 1,855
97
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’000
IiNkonzo zoNyango 377 87
IiNkonzo zikaMasipala 7,054 4,427
Ingqeshiso esebenzayo 1,441 867
Imirhumo yearhente yabasebenzi 149 29
Iinkonzo zokufota 1 1
Ukutyala iintyatyambo kunye nezinye izinto zokuhombisa 49 41
Ushicilelo nopapasho 341 168
Imibutho yobugcisa kunye nemirhumo yobulungu 75 73
Iindleko zokuya kuhlala kwenye indawo ngenxa yempangelo 543 351
Iimvavanyo zokulungela ukusetyenziswa endleleni 1 1
Imirhumo 51 66
Indleko yezindlu zesebe neziqeshiweyo 1,893 3,982Iinguqulelo kunye nokukhuphela iintetho ezirekhodiweyo zibhalwe phantsi
158 221
Izithuthi ezinikwe njengenxenye yemisebenzi yesebe 125 179Iimali zoluhamba nezokuba uphile xa uye kusebenza ngaphandle kwendawo osebenza kuyo
5.3 21,063 17,530
Iindawo kunye nezinto zokusebenza 898 199
Iimpahla ezikhuselayo, ezizodwa kunye neyunifom 392 416
Uqeqesho nophuhliso lwabasebenzi 2,054 722
Imirhumo yamangqina kunye nenxulumeneyo 2 -
Iyonke 104,825 95,051
5.1 Imirhumo yophicotho-zincwadi lwangaphandle
Uphicotho-zincwadi lokulungelelana 1,755 1,111
Iyonke 1,755 1,111
5.2 Uluhlu lwezinto
Isitokhwe sobuchule 89 105
Izinto esinokutyiwa zasekhaya 428 208
Ezolimo 10,732 10,903
Iincwadi zokuxhasa ukufunda nokufundisa 41 -
Ukutya kunye nezibonelelo zokutya 2,116 1,884
Ipetroli, ioyile nerhasi 1,259 1,250
Izinto esinokutyiwa zaselebhu 1,377 929
Ezinye izinto ezinokutyiwa 349 371
Amalungu kunye nezinye izinto zokugcina 3,427 3,059
Izinto zokubhala kunye noshicilelo 2,744 2,157
Izibonelelo zemfuyo 644 696
Ulwakhiwo lwendlela nezibonelelo 23 -
Iyonke 23,229 21,562
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
98
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’0005.3 Iimali zokuhamba nezokuba uphile xa uye kusebenza ngaphandle kwendawo osebenza kuyo
Ekuhlaleni 18,828 15,843
Kumazwe angaphandle 2,235 1,687
Iyonke 21,063 17,530
6. Iintengiselwano zezimali kwizinto isebe elinazo kunye namatyalaEzinye izinto eziyilahleko ezicinyiweyo 6.1 110 123
Amatyala acinyiweyo 6.2 16 46
Ubusela 6.3 27 14
Iyonke 153 183
6.1 Ezinye izinto eziyilahleko ezicinyiweyoUmonakalo kwizithuthi zegaraji karhulumente (iimeko ezili-13) 91 27Umonakalo kweemoto zabucala (iimeko ezisi-7) 17 -Iindleko eziyilahleko engeyiphetshiwe ukuba bekuthathwe inkathalo efanelekileyo ezicinyiweyo (iimeko ezi-3)
2 -
Umonakalo womlilo - 96Iyonke 110 123
6.2 Amatyala acinyiweyo
Inzala kwiinkonzo ezinikiweyo, ecinyiweyo (iimeko ezi-2) - 46
Ityala Phakathi kwamaSebe elicinyiweyo (iimeko ezi-2) 12 -
Ityala labasebenzi elicinyiweyo (iimeko ezisi-7) 4 -
Iyonke 16 46
6.3 Inkcukacha yobusela
Ukubiwa kwezixhobo (iimeko ezi-3) 10 14
Ukubiwa kweemoto (imeko e-1) 12 -
Idizili eyabiwa kwiofisi yaseWorceter (imeko e-1) 5 -
Iyonke 27 14
7. Ukudluliselwa kwemali kunye neziboneleloAmaphondo noomasipala Isihlomelo 1D 58 4,681
Iiarhente kunye neeakahwunti zesebe Isihlomelo 1E 19 12
Iiyunivesithi neeteknikhon Isihlomelo 1F 76 170
Amashishini oluntu kunye namashishini abucala Isihlomelo 1G 30,595 15,536
Amaqumrhu angenzi nzuzo Isihlomelo 1H 6,614 5,495
Amakhaya Isihlomelo 1I 37,966 14,292
Iyonke 75,328 40,186
99
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’0008. Inkcitho yezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo 27 2,407 4,657
Oomatshini kunye nezixhobo 27 12,637 8,827
Izinto zebhayiloji okanye ezilinywayo 27 57 75
Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka 28 93 219
Iyonke 15,194 13,778
9. Inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo efanelekileyo Ukuvumelanisa inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo efanelekileyo
Imali eshiyekileyo evulayo -
Inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziwe inkathalo efanelekileyo – unyaka esikuwo
1 -
Inkcitho yangoku 1 -
Iimali ezixolelweyo (1) -
Inkcitho yangoku (1) -
Ukudlulisela kwiimali ezinokufunyanwa ukwenzela ukubuyiselwa (engaxolelwanga) -
Inkcitho engafanelekanga engeyiphetshiwe xa bekwenziweinkathalo efanelekileyo elindele ukuxolelwa - -
10. Imali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozoIConsolidated Paymaster General Account 172 37
Iindleko (144) 1
Imali eziinkozo ekwiibhanki zorhwebo (ekuhlaleni)* 11,449 43,002
Iyonke 11,477 43,040
** “Imali eziinkozo ekwiibhanki zorhwebo” imele imali engafunwayo lisebe ukwenzela ukusetyenziswa kwangoko kwaye ityalwe liSebe lezeziMali lePhondo kwiibhanki zorhwebo ezahluka hlukeneyo. Inzala ezuzwe kolu tyalo-mali ibonakaliswe kwiingxelo zezimali zeNgxowa-mali yeNgeniso yePhondo.
11. Iintlawulo zangaphambili kunye neemali ezibhatalwa ngaphambi kwexeshaIimali zokuhamba nezokuba uphile xa uye kusebenza ngaphandle kwendawo osebenza kuyo
331 153
Iyonke 331 153
12. Ezifunyanwayo
Inqaku
Ngaphantsi konyaka
omnye
Ukusuka kunyaka
omnye ukuya
kwemithathu
Ngaphezulu kweminyaka
emithathu ubudala
Amakhaya namaqumrhu angenzi nzuzo
12.1 - - - - 171
Abantu abanamatyala abasebenzi*
12.2 267 69 20 356 289
Abanye abantu abanamatyala 12.3 177 5 - 182 32
Iimali ezinokufunyanwa phakathi kwamasebe
Annex 4 1,313 161 - 1,474 908
Iyonke 1,757 235 20 2,012 1,400
100
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’00012.1 Amakhaya namaqumrhu angenzi nzuzo
Ukususwa kokhula olwaziwa ngokuba yiprosopis - 171
Iyonke - 171
12.2 Abantu abanamatyala abasebenzi
Ukutsalwa kwemali emivuzweni 59 10
Irhafu emivuzweni 31 2
Ityala leminxeba yabucala 2 2
Amanye amatyala abasebenzi - 12
Imedical aid - 2
Amatyala abo babesaya kuba ngabasebenzi nawabasebenzi*** 264 261
Iyonke 356 289
*Imali ethelekisekayo yeTyala labaSebenzi ilungiswe nama-R5 000.00 kwaye yasuswa yasiwa kwinqaku 12.3, Amanye amatyala njengetyala lomnikezeli. **Okuqukiweyo kwimali iyonke yemali enokufunyanwa yalo nyaka yimali engama-R42 475.57 emele ingeniso enokufumaneka eyayabelwe ngokungachanekanga kwiminyaka engaphambili.
12.3 Amanye amatyala
Ubusela nelahleko engekavunyelwa ukuba icinywe (iimeko ezi-6) 171 27
INedbank: Intlawulo ebiziweyo esilelayo 6 -
Ityala lomnikezeli* 5 5
Iyonke 182 32
*Imali ethelekisekayo ilungiswe nama-R5 000.00 kwinqaku 12.3 yetyala njengetyala lomnikezeli.
13. Iimali ezabelweyo ezifanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgenisoImali eshiyekileyo evulayo 35,904 10,711
Ukudluliselwa kwiNkcazelo yokuSebenza kweziMali 5,938 35,904
Ehlawulwe enyakeni (35,904) (10,711)
Imali eshiyekileyo evalayo 5,938 35,904
14. Ingeniso yesebe efanele ukunikezelwa kwiNgxowa-mali yeNgenisoImali eshiyekileyo evulayo 770 934
Ukudluliselwa kwiNkcazelo yokuSebenza kweziMali 7,006 6,308
Ingeniso yesebe eqingqelweyo 2 14,963 13,003
Ehlawulwe enyakeni (22,171) (19,475)
Imali eshiyekileyo evalayo 568 770
15. Iimali ekufanele ukuba zihlawulwe - eyangoku
AmanqakuIintsuku
ezingama-30
Iintsuku ezingama-
30+Iimali ezihlawulwa phambi kwexesha ezifunyenweyo
15.1 - - - 3
Ukuphelisa iiakhawunti 15.2 170 8 178 28Ezinye imali ekufanele zihlawulwe
15.3 - 5,532 5,532 6,754
Iyonke 170 5,540 5,710 6,785
101
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’00015.1 Iimali ezihlawulwa phambi kwexesha ezifunyenweyo
Izinto zemali yokufotokopa zabafundi - 3
Iyonke - 3
15.2 Ukuphelisa iiakhawunti
Indleko yeminxeba yabucala 1 2
Imali ekufanele ukuba ihlawulwe kubantu abanamatyala 2 11
Irhafu yengeniso nengxowa-mali yomhlala-phantsi 51 15
Inzala efumanekayo yetyala 6 -
Imali ekufanele ukuba ihlawulwe iGMT 109 -
Iimali ezitsalwa kuPERSAL ekufanele zihlawulwe 9 -
Iyonke 178 28
15.3 Ezinye imali ekufanele zihlawulwe
Iprojekthi yokuvavanywa kwekhalthiva - 27
Iprojekthi Impumelelo 20 20
Iprojekthi yokunikezela 3,598 3,707
Iingxowa-mali zeempuphuma ezivela kwiSizwe - 1,614
ISANP: ABI 743 743
Umfama ongowasetyhini - 19
ISKOG - 117
Isifo seehagu esaziwa ngokuba yiClassical Swine fever - 1
Uvavanyo lweDOW - 10
Icombud - 103
ISmall Grain Institute 62 51
IFama yakwaRainbow 292 303
Uphandonzulu lweprotini - 39
IAgriseta 168 -
INSF Learnerships 649 -
Iyonke 5,532 6,754
16. Intsalela yemali ekhoyo evela kwimisebenzi eqhubayoIntsalela/(intsilelo) ngokweNgxelo yokuSebenza kweziMali 14,548 43,346Dibanisa iintshukumo ezingeyomali iziinkozo/zemali eziinkozo ezingabonwa njengemisebenzi eqhubayo
(30,967) (4,674)
(Ukwanda)/ukuncipha kwiimali ezinokufunyanwa - ngoku (1,745) 782
(Ukwanda)/ukuncipha kwiimali ezihlawulwa ngaphambili kunye neemali ezihlawulwa phambi kwexesha
(178) 12
(Ukwanda)/ukuncipha kwiimali ezinokuhlawulwa - ngoku (1,075) (1,878)
Ingeniso evela kukuthengiswa kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi
(50) -
Inkcitho kwizinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi 15,194 13,802
Enikezelwe kwiNgxowa-mali yeNgeniso (58,075) (30,186)
Ingeniso yesebe eqingqiweyo 14,962 12,794
Intsalela yemali ekhoyo edalwa yimisebenzi eqhubayo 16,419 38,672
102
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’00017. Ukuvumelaniswa kwemali eziinkozo kunye nezinto ezilingana nemali eziinkozo ukwenzela ukungena nokuphuma kwemali
IConsolidated Paymaster General Account 172 37
Iindleko (144) 1
Imali eziinkozo ekwiibhanki zorhwebo (ekuhlaleni) 11,449 43,002
Iyonke 11,477 43,040
103
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’00018. Amatyala athandabuzekayo
Iziqinisekiso zemali-mboleko yezindlu zabasebenzi Isihlomelo 3A 500 708
Amabango afakwe kwisebe Isihlomelo 3B 1,843 44Amanye amasebe (amatyala angangqinwanga phakathi kwamasebe)
Isihlomelo 5 20 1,261
Iyonke 2,363 2,013
*Imali ethelekisekayo ilungiswe nama-R44 441.00 kumabango afakwe kwisebe angakhange adizwe ngaphambili.
19. IzibopheleloEzamkelweyo nezinikiweyo
Inkcitho yangoku 2,339 2,142
Inkcitho eyinkunzi 518 441
Izibophelelo zizonke 2,857 2,583
20. Iimali ezongezelelekileyoEzidweliswe kukuhlelwa koqoqosho
Iintsuku ezingama-
30
Iintsuku ezingama-
30+
Ukubuyekezwa kwabasebenzi - - - 78
Iimpahla kunye neenkonzo 624 1,783 2,407 4,722
Izakhiwo kunye nezinye izakhiwo ezizinzileyo
- 74 74 -
Oomatshini kunye nezixhobo 79 - 79 -Isoftwe kunye nezinye izinto ezingenakubambeka
- - - 32
Iyonke 703 1,857 2,560 4,832
Ezidweliswe lizinga lenkqubo
Inkqubo 1: Ulawulo 1,375 1,160
Inkqubo 2: ULawulo lweZinto zokusebenza oluGcinekayo 186 713
Inkqubo 3: INkxaso noPhuhliso lwamaFama 198 1,639
Inkqubo 4: IiNkonzo zeMfuyo 63 177
Inkqubo 5: UPhandonzulu noPhuhliso lobuChwephesha 301 409
Inkqubo 6: UQoqosho lwezoLimo 40 162
Inkqubo 7: UQeqesho lwezoLimo oluLungisiweyo 397 572
Iyonke 2,560 4,832
Iimali ezishiyekileyo eziqinisekisiweyo namanye amasebe Isihlomelo 5 1,187 111
Iyonke 1,187 111
104
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Inqaku 2007/08 2006/07
R’000 R’00021. Iinzuzo zabasebenzi
Ilungelo kwikhefu 3,542 3,435
Ibhonasi 3,054 2,861
Amabhaso okusebenza 1,945 1,758Izibophelelo zeentsuku zekhefu ezongezelelekileyo kumsebenzi phambi komhla woku-1 kuJualyi ka-2000
9,563 9,631
Iyonke 18,104 17,685
22. Izibophelelo zengqeshiso22.1 Ingqeshiso esebenzayo: Oomatshini kunye nezixhobo
Hayi ngemva konyaka om-1 418 44Emva konyaka om-1 kwaye hayi emva kweminyaka emi-5
352 703
Ixabiso langoku lilonke lamatyala engqeshiso 770 747
22.2 Ingqeshiso yezimali: Oomatshini kunye nezixhobo
Hayi ngemva konyaka om-1 499 450Emva konyaka om-1 kwaye hayi emva kweminyaka emi-5
163 200
Ixabiso langoku lilonke lamatyala engqeshiso
662 650
23. Iimali ezinokufunyanwa ukwenzela ingeniso yesebeIntengiso yeempahla kunye neenkonzo ngaphandle kwezinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi*
3,415 2,931
Iyonke** 3,415 2,931
*Iimali ezifunyanwayo zimele iimali ezisilelayo zeenkonzo ezinikezelweyo lisebe ngowama-31 kuMatshi ka-2008. Imali esilelayo iquka iinkonzo zeLebhu, iinkonzo zeMfuyo, imirhumo yabaFundi kunye nerenti yeziNdlu. **Imali ethelekisekayo ilungiswe nama-R1 291 000 ngenxa yolungiso kwimirhumo yabafundi edizwe ku-2006/07.
24. Iinkcitho ezinqaphazekayoImali eshiyekileyo evulayo - -
Inkcitho enqaphazekayo (iinkcitho zengqeshiso yezimali) 444 410
Kuthatyathwe: Imali exolelweyo ngokweNqaku lokuSebenza 5 lika-2006/07
(444) (410)
Inkcitho enqaphazekayo elindele ukuxolelwa - -
25. Iintengiselwano zeqela elinxulumeneyo Ukuthenga kumaQela aNxulumeneyo:
Isebe lazenzela ishishini elixabisa ama-R685 000 neHome Base Trade 8cc. Le nkampani ithathwa ngokuba liqela elinxulumeneyo nanjengoko uMnu AH Februarie, umsebenzi kwisebe, enobuzalwane nomini weshishini. Intengiselwano yagqitywa ngokuthobela ngokupheleleyo umgaqo-nkqubo weSupply Chain Management yesebe kwaye intengiselwano ithathwa ngokuba ikude.
Ezinye iintengiselwano zeqela elinxulumeneyo: ICasudra (Pty) Ltd iwa phantsi kwepotfoliyo yeMEC yesebe lezoLimo. Ubunini bezabelo bubonke beCasidra (Pty) Ltd bukuRhulumente wePhondo leNtshona Koloni phantsi kwemehlo loMphathiswa weSebe lezoLimo kwiPhondo.
105
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Phakathi enyakeni isebe lafumana iinkonzo kwiSebe loThutho nezeMisebenzi kaRhulumente elinxulumene nesebe njengoko kubonakalisiwe: Isebe lezoLimo lihleli kwizakhiwo ezahluka hlukeneyo kunye neefama zophandonzulu kwisebe ezinikezelwa liSebe lezoThutho nezeMisebenzi kaRhulumente ngaphandle kwentlawulo.
UGq Ilse Trautmann, uMongameli: Ubuchwephesha, uPhandonzulu noPhuhliso kwiSebe lezoLimo usebenza njengosihlalo kunye nomongameli ngaphandle kwembuyekezo kwiSA Agri Academy (Inkampani yeNqaku 21). Kunyaka-mali ka-2007/08 iintlawulo ezimbini ezidluliselwayo ezixabisa ama-R2 150 000.00 zenziwa kwiSA Agri Academy ukwenzela ilinge lesebe “lokuFikelela kwiMarike kumaFama asaHlumayo”.
Inani labantu/2007/08 2006/07
R’000 R’00026. Abasebenzi abakulawulo oluphambili
Abantu abaseziofisini ngokopolitiko 1 1,003 938
Amagosa:
Izinga le-15 ukuya kwele-16 1 800 773
Izinga le-14 (kuquka uCFO ukuba ukwizinga elingaphantsi) 4 2,346 1,370
Iyonke 4,149 3,081
27. Ulungiselelo lwamatyala anokungafumaneki anokwenzekaAbantu abanamatyala abasebenzi 30 44
Iinkonzo ezinikeziweyo 1,319 225
Iyonke 1,349 269
28. Izinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi ezibambekayoINTSHUKUMO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZIBAMBEKAYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Imali eshiyekileyo
evulayo
Ulungiso kunyaka
ophethweyo kwiimali
ezishiyekileyo zonyaka
ongaphambili
Izongezo EzilahliweyoImali
eshiyekileyo evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
IZAKHIWO KUNYE NEZINYE IZAKHIWO EZIZINZILEYO 2,337 (16) 2,407 1,883 2,845Iindawo zokuhlala 121 - 173 131 163Izakhiwo ezingezozakuhlala 767 (16) 2,159 1,677 1,233Ezinye izakhiwo ezizinzileyo 1,449 - 75 75 1,449
OOMATSHINI KUNYE NEZIXHOBO
56,495 (35) 12,817 4,561 64,716
Izinto isebe elinazo ezizezothutho 2,004 28 580 25 2,587Izixhobo zekhompyutha 12,088 (177) 2,352 18 14,245Ifenitshala nezixhobo zaseofisini 1,937 (30) 415 - 2,322Abanye oomatshini kunye nezixhobo
40,466 144 9,470 4,518 45,562
106
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Imali eshiyekileyo
evulayo
Ulungiso kunyaka
ophethweyo kwiimali
ezishiyekileyo zonyaka
ongaphambili
Izongezo EzilahliweyoImali
eshiyekileyo evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
IZINTO ZEBHAYILOJI NEZILINYWAYO 5,487 (9) 308 62 5,724Izinto zebhayiloji nezilinywayo 5,487 (9) 308 62 5,724
IZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZIBAMBEKAYO ZIZONKE
64,319 (60) 15,532 6,506 73,285
28.1 AIZONGEZO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZIBAMBEKAYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Imali eziinkozoIzinto
ezingeyomaliIxabiso letheko
lorhweboIyonke
IxabisoIxabiso letheko
lorhweboIxabiso Ixabiso
R’000 R’000 R’000 R’000
IZAKHIWO KUNYE NEZINYE IZAKHIWO EZIZINZILEYO 2,407 - - 2,407Iindawo zokuhlala 173 - - 173Izakhiwo ezingezozakuhlala 2,159 - - 2,159Ezinye izakhiwo ezizinzileyo 75 - - 75
OOMATSHINI KUNYE NEZIXHOBO 12,637 155 25 12,817Izinto isebe elinazo ezizezothutho 580 - - 580Izixhobo zekhompyutha 2,262 90 - 2,352Ifenitshala nezixhobo zeofisi 400 15 - 415Abanye oomatshini kunye nezixhobo 9,395 50 25 9,470
IZINTO ZEBHAYILOJI NEZILINYWAYO 57 251 - 308Izinto zebhayiloji nezilinywayo 57 251 - 308
IYONKE 15,101 406 25 15,532
107
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
28.2 DISPOSALS OF TANGIBLE CAPITAL ASSETS PER ASSET REGISTER FOR THE YEAR ENDED 31 MARCH 2008
Ezithengiselwe ukufumana
imali eziinkozoIxabiso
ngokweAR
Izinto ezingeyomali
Ixabiso ngokweAR
Ezilahliweyo zizonke
Eyona mali iziinkozo
efunyenweyoIxabiso
R’000 R’000 R’000 R’000
IZAKHIWO KUNYE NEZINYE IZAKHIWO EZIZINZILEYO - 1,883 1,883 -
Iindawo zokuhlala - 131 31 -
Izakhiwo ezingezozakuhlala - 1,677 1,677 -
Ezinye izakhiwo ezizinzileyo - 75 75 -
OOMATSHINI KUNYE NEZIXHOBO - 4,561 4,561 -
Izinto isebe elinazo ezizezothutho - 25 25 -
Izixhobo zekhompyutha - 18 18 -
Abanye oomatshini kunye nezixhobo - 4,518 4,518 -
IZINTO ZEBHAYILOJI NEZILINYWAYO
11 51 62 50
Izinto zebhayiloji nezilinywayo 11 51 62 50
IYONKE 11 6,495 6,506 50
Imali engangama-R5 389 848.41 iqukiwe kwimali iyonke yezilahliweyo kwaye imele iintengo zeeprojekthi kuluntu kunye namafama asahlumayo ngonyaka-mali ka-2007/08. Le mali ikwenza inxenye yemali edizwe kwisihlomelo 1L “Ingxelo yezipho, amalizo neenkxaso ezenziweyo”.
28.3 INTSHUKUMO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZIBAMBEKAYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Imali eshiyekileyo
evulayoIzongezo Izongezo Ezilahliweyo
Imali eshiyekileyo
evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
IZAKHIWO KUNYE NEZINYE IZAKHIWO EZIZINZILEYO 9,992 (7,926) 4,667 4,396 2,337Iindawo zokuhlala 27 30 117 53 121Izakhiwo ezingezozakuhlala 97 468 3,279 3,077 767Ezinye izakhiwo ezizinzileyo 9,868 (8,424) 1,271 1,266 1,449
OOMATSHINI KUNYE NEZIXHOBO
53,252 31 8,965 5,753 56,495
Izinto isebe elinazo ezizezothutho 1,572 686 410 664 2,004Izixhobo zekhompyutha 9,095 469 2,657 133 12,088Ifenitshala nezixhobo zeofisi 759 676 487 (15) 1,937Abanye oomatshini kunye nezixhobo 41,826 (1,800) 5,411 4,971 40,466
108
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
Imali eshiyekileyo
evulayoIzongezo Izongezo Ezilahliweyo
Imali eshiyekileyo
evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
IZINTO ZEBHAYILOJI NEZILINYWAYO 5,941 (1,729) 1,371 96 5,487Izinto zebhayiloji nezilinywayo 5,941 (1,729) 1,371 96 5,487
IZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZIBAMBEKAYO ZIZONKE
69,185 (9,624) 15,003 10,245 64,319
29. Izinto isebe elinazo ezibalwa njengenkunzi ezingabambekiyo INTSHUKUMO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZINGABAMBEKIYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Imali eshiyekileyo
evulayo
Ulungiso kunyaka
ophethweyo kwiimali
ezishiyekileyo zonyaka
ongaphambili
Izongezo EzilahliweyoImali
eshiyekileyo evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
Isoftwe yekhompyutha 738 - 93 121 710IZINTO EZINGABAMBEKIYO ZIZONKE
738 - 93 121 710
29.1 IZONGEZO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZINGABAMBEKIYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Imali eziinkozoIxabiso
Izinto ezingeyomali
Ixabiso letheko lorhwebo/R1
IyonkeIxabiso
R’000 R’000 R’000
Isoftwe yekhompyutha 93 - 93IYONKE 93 - 93
109
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
AMANQAKU OKUDIZA KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
29.2 UKULAHLWA KWEZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZINGABAMBEKIYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Ezithengiselwe ukufumana
imali eziinkozo
Ezikhutshelwe ngaphandle okanye ezitshatyalalisiweyo okanye ezilahliweyo
Ezilahliweyo zizonke
Eyona mali iziinkozo
efunyenweyo
Ixabiso ngokweAR
Ixabiso ngokweAR
Ixabiso
R’000 R’000 R’000 R’000
Isoftwe yekhompyutha - 121 121 -
IYONKE - 121 121 -
29.3 INTSHUKUMO KWIZINTO ISEBE ELINAZO EZIBALWA NJENGENKUNZI EZINGABAMBEKIYO NGOKWEREJISTA YEZINTO KUNYAKA OPHELE NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI KA-2007
Imali eshiyekileyo
evulayoIzongezo Ezilahliweyo
Imali eshiyekileyo
evalayo
R’000 R’000 R’000 R’000
Isoftwe yekhompyutha 519 219 - 738IYONKE 519 219 - 738
110
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1AINGXELO YEZIBONELELO ZEEMEKO EZITHILE EZIFUNYENWEYO
IGAMA LESEBE
UKWABELWA KWESIBONELELO ESETYENZISIWEYO 2006/07
UmThetho wokwaHlulwa
kweNgeniso
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali
olandelayo
Izilungiso zeDORA
Ezinye izilungiso
Imali ekhoyo iyonke
Imali efunyenwe
lisebe
Imali esetyenziswe
lisebe
Ipesenti yemali
ekhoyo esetyenziswe
lisebe
UmThetho wokwaHlulwa
kweNgeniso
Imali esetyenziswe
lisebe
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000
UmThetho wokwaHlulwa kweNgeniso
UKhathalelo loMhlaba 3,270 47 - - 3,317 3,268 3,268 98.5% 3,730 3,480
ICASP 33,426 - - - 33,426 33,366 33,366 99.8% 20,648 20,644
Izibonelelo zephondo
IHAGU - - - - - - - - 3,000 3,000
Ezinye
Uncedo lwentlekele - 12,617 25,000 1,614 39,231 34,656 34,656 88.3% 43,199 7,582
Iyonke 36,696 12,664 25,000 1,614 75,974 71,290 71,290 70,577 34,706
ISIHLOMELO 1BINGXELO YEZIBONELELO EZINGEZOZAMEKO ZITHILE EZIHLAWULWE KUMAPHONDO
IGAMA LEPHONDO/LESIBONELELO
UKWABELWA KWESIBONELELO UKUDLILISELWA ESETYENZISIWEYO 2006/07
Imali
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali
olandelayo
Ezinye izilungiso
Imali ekhoyo iyonke
Eyona mali idlulisiweyo
Ipesenti yemali
ekhoyo edlulisiweyo
Imali efunyenwe
lisebe
Imali esetyenziswe
lisebe
Ipesenti yemali
ekhoyo esetyenziswe
lisebe
Imali ekhoyo iyonke
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000 % R’000
ISebe lezeMfundo (Ilizo) - - - - - - - - - 1
Iyonke - - - - - - - - - 1
ISIHLOMELO 1CINGXELO YEZIBONELELO ZEEMEKO EZITHILE EZIHLAWULWE KOOMASIPALA
IGAMA LIKAMASIPALA
UKWABELWA KWESIBONELELO UKUDLILISELWA ESETYENZISIWEYO 2006/07
UmThetho wokwaHlulwa
kweNgeniso
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali
olandelayo
IzilungisoImali ekhoyo
iyonkeEyona mali
idlulisiweyo
Ipesenti yemali
ekhoyo edlulisiweyo
Imali efunyenwe
ngumasipala
Imali esetyenziswe ngumasipala
Ipesenti yemali
ekhoyo esetyenziswe ngumasipala
UmThetho wokwaHlulwa
kweNgeniso
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000 % R’000
IsiXeko saseKapa - - - - - - - - - 4,560
Iyonke - - - - - - - - - 4,560
111
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1DINGXELO YEZIBONELELO EZINGEZOZAMEKO ZITHILE KUNYE NEEMALI EZIDLULISELWE KOOMASIPALA
IGAMA LIKAMASIPALA
UKWABELWA KWESIBONELELO UKUDLILISELWA ESETYENZISIWEYO 2006/07
Imali
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali
olandelayo
IzilungisoImali ekhoyo
iyonkeEyona mali
idlulisiweyo
Ipesenti yemali
ekhoyo edlulisiweyo
Imali efunyenwe
ngumasipala
Imali esetyenziswe ngumasipala
Ipesenti yemali
ekhoyo esetyenziswe ngumasipala
Imali ekhoyo iyonke
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000 % R’000
Iirhafu zebhunga zenkonzo yengingqi
5 - (5) - - - - - - 74
Amaphepha-mvume ezithuthi 70 - (8) 62 54 87.1% 54 - - 46
Amalizo - - 4 4 4 100.0% 4 - - -
Iyonke 75 - (9) 66 58 58 - - 120
ISIHLOMELO 1EINGXELO YEEMALI EZIDLULISELWE KWIIARHENTE KUNYE NEEAKAHWUNTI ZESEBE
ISEBE/IARHENTE/IAKHAWUNTI
UKUDLILISELWA KWEMALI OKWABELWEYO UKUDLILISELWA 2006/07
ElungisiweyoUmThetho
woLwabiwo-mali
Iimali ezidluliselwe kunyaka-mali
olandelayoIzilungiso Imali ekhoyo iyonke
Eyona mali idlulisiweyo
Ipesenti yemali ekhoyo
edlulisiweyo
UmThetho woLwabiwo-mali
wokugqibela
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000
INkonzo yeNgeniso yaseMzantsi Afrika
19 - - 19 19 100.0% 12
Iyonke 19 - - 19 19 12
ISIHLOMELO 1FINGXELO YEEMALI EZIDLULISELWE KWIIYUNIVESITHI NEETEKNIKHON
IYUNIVESITHI/ITEKNIKHON
UKUDLILISELWA KWEMALI OKWABELWEYO UKUDLILISELWA 2006/07
UmThethowoLwabiwo-mali
oLungisiweyo
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali olandelayo
IzilungisoImali ekhoyo
iyonke
EyonaMali
idluliselweyo
Imali engadluliselwanga
Ipesenti yemali ekhoyo
edlulisiweyo
UmThethowoLwabiwo-mali
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000
IYunivesithi yaseStellenbosch 77 - (1) 76 76 - 100.0% 170
Iyonke 77 - (1) 76 76 - 170
112
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1GINGXELO YEEMALI EZIDLULISELWE/IZIBONELELO KUMASHISHINI OLUNTU NAWABUCALA
IGAMA LESHISHINI LOLUNTU/LESHISHINI LABUCALA
UKUDLILISELWA KWEMALI OKWABELWEYO INKCITHO 2006/07
UmThethowoLwabiwo-
mali olungisiweyo
Iimali ezidluliselwe
kunyaka-mali olandelayo
IzilungisoImali ekhoyo
iyonkeEyona mali
idlulisiweyo
Ipesenti yemali ekhoyo
edlulisiweyoInkunzi Eyangoku
UmThethowoLwabiwo-
mali wokugqibela
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000 R’000 R’000
Amashishini oLuntu Imali edluliselweyo
ICasidra 22,422 - 2,699 25,121 25,120 100.0% - 25,120 13,872
ISABS - - 1 1 1 100.0% - 1 -
Iyonke: Amashishini oLuntu 22,422 - 2,700 25,122 25,121 - - 13,872
Amashishini abucala Imali edluliselweyo
ICrispy Farming - - 226 226 226 100.0% - 226 130
ISela yeWayini yaseBonnievale - - 85 85 85 100.0% - 85 -
IThrasti yabaSebenzi baseBerg en Dal
- - 1,000 1,000 1,000 100.0% - 1,000 -
IDe Goree Farming 400 - 383 783 783 100.0% - 783 -
IDenou Farming - - 206 206 206 100.0% - 206 140
Izidiliya zaseDe Hoop - - 390 390 390 100.0% - 390 -
ILeopont - - 343 343 343 100.0% - 343 -
IMorceaux Boerdery - - 224 224 224 100.0% - 224 -
I-SA Agri Academy 2,150 - - 2,150 2,150 100.0% - 2,150 500
IOverberg Water - - - - - - - - 480
I-ECI Africa Consulting (Pty) Ltd
- - - - - - - - 150
IDeciduous Fruit Producers Trust
- - - - - - - - 250
Iyonke 2,550 - 2,857 5,407 5,407 - - 1,650
Izibonelelo
IAgri Mega - - 50 50 50 100.0% - 50 -
I-inshorensi engeyoyabomi 7 - 9 16 17 106.3% - 17 14
Iyonke 7 - 59 66 67 - - 14
Iyonke: Amashishini abucala
2,557 - 2,916 5,473 5,474 - - 1,664
IYONKE 24,979 - 5,616 30,595 30,595 - - 15,536
113
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1HINGXELO YEEMALI EZIDLULISELWE KUMAQUMRHU ANGENZI NZUZO
AMAQUMRHU ANGENZI NZUZO
UKUDLILISELWA KWEMALI OKWABELWEYO INKCITHO 2006/07
UmThethowoLwabiwo-mali
oLungisiweyo
Iimali ezidluliselwe kunyaka-mali
olandelayoIzilungiso Imali ekhoyo iyonke
Eyona mali idlulisiweyo
Ipesenti yemali ekhoyo
edlulisiweyo
UmThethowoLwabiwo-mali
wokuGqibela
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000
Imali edluliselweyo
IAgri Expo 10 - (5) 5 5 100.0% 580
I-Uniondale Integrated - - - - - - 200
IMBB Consulting Eng - - - - - - 855
Amalizo 65 - 117 182 124 68.1% 34
Uqeqesho lwabasebenzi basefama
1,965 - 48 2,013 2,012 100.0% 3,174
IKlapmustkop Renosterveld 100 - - 100 100 100.0% 100
IHexvalley Tablegrape Association
425 - - 425 425 100.0% 350
ILeipont 484 Properties - - - - - - 120
IDwarsboom Farming - - - - - - 82
IAgritrain 5 - - 5 5 100.0% -
ICape West Coast Biosphere Reserve
- - 50 50 50 100.0% -
I-Elim Opsienersraad - - 1,332 1,332 1,332 100.0% -
ILandsdiensfonds 125 - - 125 125 100.0% -
IMontagu Development Trust 150 - - 150 150 100.0% -
IN2 South Cape Rural Development
- - 47 47 47 100.0% -
IPotatoes SA - - 400 400 400 100.0% -
IWelgelegen Natuurkamp 750 - - 750 750 100.0% -
I-SA Scout Ass 200 - - 200 200 100.0% -
AmaKhosikazi kwiProjekthi yaseFama
- - 888 888 888 100.0% -
ISAWIS 1 - - 1 1 100.0% -
Iyonke 3,796 - 2,877 6,673 6,614 5,495
ISIHLOMELO 1IINGXELO YEEMALI EZIDLULISELWE KUMAKHAYA
AMAKHAYA
UKUDLILISELWA KWEMALI OKWABELWEYO INKCITHO 2006/07
UmThetho woLwabiwo-mali
oLungisiweyo
Iimali ezidluliselwe kunyaka-mali
olandelayoIzilungiso Imali ekhoyo iyonke
Eyona mali idlulisiweyo
Ipesenti yemali ekhoyo
edlulisiweyo
UmThethowoLwabiwo-mali
wokuGqibela
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 % R’000
Imali edluliselweyo
Iinzuzo zentlalo zomqeshi 1,144 - 1,549 2,693 2,694 100.0% 5,763
Inkxaso-mali yokufunda enikwe abantu abangengobasebenzi
330 - (201) 129 124 96.1% 319
Isenzo sobuBele: Imali ebuyiselweyo
- - 95 95 104 109.5% 67
Amalizo nezipho 13 - 335 348 341 98.0% 171
Indleko ye-Imbizo - - - - - - 5
Isigqibo somthetho - - - - - - 18
Izibonelelo - -
Amafama (Ulondolozo lomhlaba)
500 - (453) 47 47 100.0% 367
Uncedo lwembalela kumafama 20,000 - - 20,000 19,663 98.3% 7,582
Uncedo lwesichotho kumafama
6,614 2,617 - 9,231 4,993 54.1% -
Uncedo lweempuphuma kumafama
- 10,000 - 10,000 10,000 100.0% -
Iyonke 28,601 12,617 1,325 42,543 37,966 14,292
114
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1JINGXELO YEZIPHO, AMALIZO KUNYE NEENKXASO ZEZIMALI EZIFUNYENWEYO
IGAMA LOMBUTHOUHLOBO LWESIPHO, LWELIZO OKANYE LWENKXASO YEZIMALI
2007/08 2006/07
R’000 R’000
Efunyenwe iyimali eziinkozo
IBhanki yakwa-ABSAInkxaso yezimali kwidinala yentetho yoMphathiswa yohlahlo lwabiwo-mali
20 17
IHawston Primary School Ilizo lenkampu yabasakhasayo yoKhathalelo loMhlaba 1 1
UTotal South Africa (Pty) Ltd Inkxaso yemali yokhuphiswano lokufota luka-2007 lwesebe 3 -
Iyonke 24 18
Efunyenwe isisisa
IAnimal Production Research Trust Isiveliso sezityalo eTygerhoek - 44
IDEHTEQ (Pty) Ltd Imithi emibini ye-afrikana - 6
Abathathi-nxaxheba abohluka hlukeneyo ababandakanyekayo kwisiveliso sezityalo
Izithole ukuxhasa uphandonzulu lwezityalo 58 25
UmButho wemiFuno ephantsi koKhuselo Izixhobo zamanzi - 24
ISyngenta Iplantari ukwenzela ukuveliswa kwezityalo 50 -
IBhunga loPhandonzulu lwezoLimo (ARC) Ukuphisa ngeprotea kunye nezinye izityalo e-Elsenburg 7 -
Imibutho kunye nabantu abohluka hlukeneyoIinkxaso zemali eziya kumagosa ukwenzela ukuya okanye ukuthatha inxaxheba kwizifundo, iintlanganiso kunye neenkomfa ngaphaya kwemida yeli
202 -
Iyonke 317 99
IYONKE 341 117
ISIHLOMELO 1KINGXELO YONCEDO LWEMALI LWASEKUHLALENI NOLWAMANYE AMAZWE OLUFUNYENWEYO
IGAMA LOMNIKEZELI WONCEDO INJONGOUKUVULAESHIYEKILEYOR’000
INGENISOR’000
INKCITHOR’000
UKUVALAESHIYEKILEYOR’000
Efunyenwe iyimali eziinkozo
I-NUFFICInkqubo yaseNetherlands yokomelezwa kwequmrhu kobungakanani bemfundo noqeqesho oluphakathi
1,134 1,059 589 1,604
Iyonke 1,134 1,059 589 1,604
115
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 1LINGXELO YEZIPHO, AMALIZO NEENKXASO ZEMALI EZENZIWEYO KUNYE NOXOLELO, IMALI EZIBUYISELWAYO KUNYE NEENTLAWULO ZONYAKA OPHELE NGOWAMA-31 KUMATSHI KA-2008
UHLOBO LWESIPHO, LWELIZO OKANYE LWENKXASO YEZIMALI2007/08 2006/07
R’000 R’000
Ehlawulwe ngemali eziinkozo
ILuckhoff Hiigh School: Utyelelo - 1
USanlam: Ukhuphiswano lwabasebenzi basefama 195 172
I_NAFU WC: Ingqungquthela yoNyaka yomButho wamaFama aseAfrika eSizwe - 15
Ubuntu: Amakhosikazi kwezolimo kunye nophuhliso lwamimandla esemaphandleni. - 18
Amabhaso angeyomali anikwa amagosa esebe 114 -
Igalelo lothutho lwabantwana ukusuka eTulbagh ukuya eLaaiplek 5 -
Inkxaso yezimali kwinjongo yorhwebo ukwenzela “Amakhosikazi kwiWayini” 15 -
Ilizo lokufakelwa kombane kwiZiko loluNtu laseNorsa 13 -
Igalelo kwinkonzo yesikhumbuzo kaE Mouers (eMerweville) 4 -
Igalelo kwiAgri Expo ukwenzela inkqubo yophuhliso 50 -
Inkxaso yemali kwiSouth African Black Vinters Allieance 50 -
Inkxaso yemali kwiWild Travelo ukwenzela iMveliso yeWayini yaseBouwland 16 -
Ilizo kwiBAWSI ukwenzela intlanganiso jikelele yonyaka 20 -
Ilizo kumButho waseStellenbosch woPhuhliso lwabaSebenzi baseFama ukwenzela usuku lwamakhosikazi 38 -
Iyonke 520 206
Eyenziwe ngesisa
Isipho kubathunywa kwintetho yonyaka yomphathiswa yohlahlo lwabiwo-mali 2 11
Isipho kwinkulumbuso ukuvulwa kweziko leFET laseOudtshoorn - 1
Isipho kwabaphumelele ukhuphiswano lwefoto lonyaka lesebe 3 1
Inkxaso yamathole asandul’ukuzalwa kwifama icheetah 1 1
Inkxaso yeenkomo ezi-5 kwisikolo iOlympia ePacaltsdorp - 8
Ukudluliselwa kwezixhobo kunye nezixhobo zokulima ukugcina kunye nokuxhasa amafama asahlumayo 8,994 16,016
Izipho kubathunywa bamanye amazwe 3 -
Iwayini njengezipho kwindibano yocweyo ye-4x4 1 -
Iyonke 9,004 16,038
Uxolelo, imali ebuyiswayo, kunye neentlawulo njengesenzo sobubele
Igalelo kwinkonzo yesikhumbuzo yegosa (D Roman) 3 5
Amatikitiki okutya anikwa iintsapho zabasebenzi basefama ababebandakanyeke kwingozi kaloliwe - 62
Ukufakwa kwamanye amavili emoto ngenxa yokudleka ngexesha lemisebenzi esesikweni 8 -
Iirisithi zoncedo lwembalela kumafama aseRietpoort naseMosvlei 93 -
Iyonke 104 67
IYONKE 624 273
116
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 2INGXELO YOTYALO-MALI KWI- KUNYE NEEMALI EZILITYALA LI/KUMAQUMRHU OLUNTU ESIZWE/EPHONDO NGOWAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Igama LeQumrhu loluNtu
Uhlobo lweShedyuli yePFMA yeQumrhu likaRhulumente (unyaka wokuphela ukuba ayingowama-31 kuMatshi
Ipesenti ebnjwe
ngo-07/08
Ipesenti ebnjwe
ngo-06/07
Inani lezabelo ezibanjiweyo
Ixabiso lotyalo-maliR’000
Ixabiso eliyintsalela lezinto lotyalo-mali
R’000
Inzuzo/(ilahleko) yonyaka
R’000
Iilahleko eziqinisekisiwe-
yoeziqinisekisiweyoEwe/Hayi2007/08 2006/07 2007/08 2006/07 2007/08 2006/07 2007/08 2006/07
IQumrhu loluNtu leSizwe/lePhondo
ICasidra (Pty) LtdIQumrhu loluNtu leShedyuli 3D
100.0% 100.0% 25,000,000 25,000,000 - - 20,100 19,600 - - NO
Iyonke - - 20,100 19,600 - -
Ezinye
ISela yeWayini yaseKoelenhof
Labucala 0.0% 0.0% 90,572 90,572 - - 19 19 - - NO
IKoelenhof Co-operation Labucala 0.0% 0.0% 17,600 17,600 - - - - - - NO
I-KWV Group Labucala 0.0% 0.0% 80,435 80,435 - - 322 322 6 5 NO
ISamelko Labucala 0.0% 0.0% 3,500 3,500 - - 7 7 - - NO
Iyonke - - 348 348 6 5
Iyonke - - 20,448 19,948 6 5
ISIHLOMELO 3AINGXELO YEZIQINISEKISO ZEZIMALI EZIKHUTSHIWEYO NGOWAMA-31 KUMATSHI KA-2008 - EKUHLALENI
Iziko lomqinisekisi
Isiqinisekiso egameni
Imali eyinkunzi eqinisekisiweyo
esisiseko
Imali eshiyekileyo
yokuvula ngowo-1
kuEpreli ka-2007
Iziqinisekiso ezenziweyo
enyakeni
Iziqinisekiso iintlawulo/ezicinyiweyo/
ezincitshisiweyo/ezikhutshiweyo
enyakeni
Ukuxatyiswa kwakhona
Imali eshiyekileyo
evalayongomhla wama-
31 kuMatshi ka-2008
Inzala eqinisekisiweyo yonyaka ophele ngomhla wama-
31 kuMatshi ka-2008
Iilahleko eziqatshelweyo
ezingenakufunyanwa okt. amabango
ahlawuliweyo
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
IStandard Bank LeziNdlu 310 62 - - - 62 - -
INedbank LeziNdlu 434 115 - 28 - 87 - -
UABSA LeziNdlu 1,358 258 - 52 - 206 - -
IPeople’s Bank LeziNdlu 88 15 - - - 15 - -
IFirst Rand Bank LeziNdlu 221 56 - 23 - 33 - -
UOld Mutual LeziNdlu - 92 - 93 - - - -
IFirst National Bank
LeziNdlu 627 110 - 13 - 97 - -
Iyonke 3,038 708 - 208 - 500 - -
ISIHLOMELO 3BINGXELO YAMATYALA ATHANDABUZEKAYO NGOWAMA-31 KUMATSHI KA-2008
Uhlobo lwetyala
Imali eshiyekileyo evulayo 01/04/2007
R’000
Amatyala enziwe enyakeni
R’000
Amatyala ahlawuliweyo/acinyiweyo/
ancitshisiweyo enyakeni
R’000
Amatyala anokuhlawuleka (Nika
iinkcukacha apha ngezantsi)
R’000
Imali eshiyekileyo evalayo
31/03/2008
R’000
Amabango afakwe kwisebeIngozi: VJF GriebenouwUkunxaxha kwithenda: Attaqua
44-
-1,799
--
--
441,799
44 1,799 - - 1,843
117
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ISEBE LEZOLIMO LASENTSHONA KOLONIIVOTI 11
IZIHLOMELO KWIINGXELO ZEZIMALI ZONYAKAyonyaka ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ka-2008
ISIHLOMELO 4IMALI EZIFUNYANWAYO PHAKATHI KWAMASEBE
IQumrhu likaRhulumente
Imali eshiyekileyo esileleyo eqinisekisiweyo
Imali eshiyekileyo esileleyo engaqinisekisekiswanga
Iyonke
31/03/2008 31/03/2007 31/03/2008 31/03/2007 31/03/2008 31/03/2007
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
Isebe
ISebe leMisebenzi kaRhulumente - eleSizwe - 19 - - - 19
ISebe lezeziMali lePhondo - - 12 37 12 37
ISebe lezoLimo - eleSizwe - - 401 719 401 719
ISebe lezeMfundo - - 22 - 22 -
ISebe likaRhulumente weNgingqi nezeziNdlu - - 12 - 12 -
ISebe lezoLimo -eMpuma Koloni - - 115 - 115 -
ISebe leNkulumbuso -eMpuma Koloni - - 22 - 22 -
Iyonke - 19 584 756 584 775
Amanye amaQumrhu kaRhulumente
INkonzo yeNgeniso yaseMzantsi Afrika - - 831 133 831 133
IFlorida Agricultural and Mechanical University - - 38 - 38 -
Abanikezeli ngeenkonzo - - 21 - 21 -
Iyonke - - 890 133 890 133
IYONKE - 19 1,474 889 1,474 908
ISIHLOMELO 5IMALI EZIHLAWULWAYO PHAKATHI KWAMASEBE
IQUMRHU LIKARHULUMENTE
Imali eshiyekileyo esileleyo eqinisekisiweyo
Imali eshiyekileyo esileleyo engaqinisekisekiswanga
IYONKE
31/03/2008 31/03/2007 31/03/2008 31/03/2007 31/03/2008 31/03/2007
R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000
AMASEBE
Eyangoku
ISebe loKhuseleko loluNtu - 111 - - - 111
ISebe lezoBulungisa nomGaqo-siseko - - - 2 - 2
ISebe leNkulumbuso - - - 13 - 13
ISebe lezeMfundo - - - 46 - 46
ISebe lezoThutho neMisebenzi kaRhulumente 1,181 - - 1,200 1,181 1,200
ISebe lezoLimo - eleSizwe 1 - - - 1 -
ISebe leMicimbi yezaNgaphandle - eleSizwe 5 - - - 5 -
Imisebenzi yoShicilelo kaRhulumente - eyeSizwe - - 20 - 20 -
Iyonke 1,187 111 20 1,261 1,207 1,372
118
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
1. Ukuphathwa kwabasebenzi
ImiMiselo yeNkonzo zoLuntu
Iinkcukacha-manani kunye nenkcazelo epapashwe kule nxalenye yengxelo yonyaka ziyimfuneko ngokwemiqathango yeSahluko 1, iCandelo III J.3 leMimiselo yeNkonzo yakwaRhulumente, ka-2002 yaye itsho njalo ngemiyalelo yoMphathiswa weNkonzo kaRhulumente noLawulo enikwe onke amasebe akwiNkonzo yasebuRhulumenteni.
Uluhlu oluneenkcukacha-manani lubonelela ngolwazi olukumgangatho ophezulu oluphathelele kwimiba engundoqo yabasebenzi. Injongo yale nkcazelo kukuxhobisa imithetho, izixhobo zosasazo, uluntu kunye nabanye abanenxaxheba nabangundoqo ekubeken’ iliso kwinto yokuba ingaba amasebe la:-
• Awasebenzisa ngendlela efanelekileyo na amagunya awanikwe phantsi komthetho weNkonzo yakwaRhulumente kunye noweziMali zikaRhulumente,• Ayaphumelela na ekufezekiseni izinto eziphambili ngokubaluleka zesizwe eziphathelele kwiinguqu ezimiselwe yiKhabhinethi, ngokomzekelo, inyathelo lokufaka ezikhundleni abo babekade behlelelekile.
Iingxelo zonyaka ziveliswa emva kokuphela konyaka-mali. Injongo yoku kukuqinisekisa ukuba amasebe ayaphenduliswa ngabo banenxaxheba abangundoqo.
Uluhlu olukule ngxelo luhlaziywa ngokuthe rhoqo liSebe leeNkonzo zoLuntu noLawulo (DPSA). Ukuba ungathanda ukubona kufakwa inkcazelo eyongezelelekileyo kule ngxelo, nceda uthumele iingcebiso (uchaze nezizathu ezicacileyo zoko) ku:-
UmLawuli-JikeleleISebe leeNkonzo zoLuntu noLawuloATTENTION: Public Service Information UnitP.O. Box 916, Pretoria, [email protected]: (012) 314-7020
Ukuze kuqinisekiswe ukuba kukho ixesha elaneleyo lokuphonononga nokufaka iingcebiso zakho, nceda uqinisekise ukuba zonke iingcebiso zithunyelwa ngomhla wama-31 kweyeThupha (Agasti) okanye phambi kwawo.
Ukuze ufumane inkcazelo eneenkcukacha nengcaciso yesigama esisetyenziswe kweli candelo lengxelo, nceda ufunde inkcazelo epapashwe yi-DPSA enesihloko esithi ‘Isikhokelo sokuqonda ingxelo yokongamela yeengxelo zonyaka zamasebe’. Ikopi yesi sikhokelo iyafumaneka kuwo onke amasebe okanye ungayifumana kwiwebhsayithi ye-DPSA ( www.dpsa.gov.za).
INXENYE 5
119
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
1.1 Uhanjiso lweeNkonzo
Onke amasebe kufuneka equlunqe isiCwangciso sokuPhucula uHanjiso lweeNkonzo (SDI). Uluhlu olulandelayo lubonisa iinxalenye zesicwangciso se-SDI kwakunye nenkqubela-phambili eyenziweyo ekuphunyezweni kwezo zicwangciso.
UMSEBENZI 1: ULAWULO
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikezelweyo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Isebe
Ukunikezela iinkonzo ezibanzi, ezifanelekileyo nezobungcali zangaphakathi nezangaphandle kwi-ofisi yoMphathiswa njengelungu lesigqeba solawulo eNtshona Koloni.
Uluntu ngokuBanzi, amaFama ezoRhwebo, amaFama asakhasayo, amasebe kaRhulumente, ooMasipala, abaSebenzi, imiButho yezoLimo, imiButho yabasebenzi,amaZiko eMfundoimimandla yezolimo ephantsi kwee-NGO. AmaLungu ePalamente,(yeSizwe neyePhondo), abezoShishino, amaNye amaSebe, ,(eSizwe nawePhondo)Amalungu oluntu
Abafundi, abo basenokuba ngamafama asakhasayo, amajelo eendaba, abo bakwizikhundla zopolitiko, abo baxhamla kwinkonzo yokubuyiselwa komhlaba
Ukubonelela bonke abaxhasi ngeenkonzo ezifanelekileyo, zobungcali nezona zilungileyo.
Ukuphendula ngexesha yonke imibuzo nokuba kungeleta okanye nayiphi na enye indlela yokuphendula
Yonke imibuzo yomnxeba iphendulwe okanye idluliselwe kwindawo efanelekileyo
Iileta ezili-1246 kunye nemibandela yembalelwano zidluliselwe okanye ziphendulwe.
Iintlanganiso zokunxibelelana rhoqo nabo banenxaxheba kwezolimo
ingxelo entle evela eluntwini
Ukunika ubunkokheli nokhokelo lwezopolitiko kubaphathi nakwiSebe lezoLimo
Abaphathi abaphezulu, abasebenzi
Umgaqo-nkqubo wokungena ngokukhululekileyo kwabaphathi abaphezulu kwi-ofisi yoMphathiswa
iintlanganiso eziqhutywa rhoqo ukunikeza inkcazelo entsha kwimibandela yenkcitho kuhlahlo lwabiwo-mali neminye imibandela yenkqubo
Ingxelo yemibandela ephakanyiswe yiKhabhinethi, yiPalamente nakwiintlanganiso zeGqugula
Iintlanganiso zeenyanga zabaphathi
Iintlanganiso zeeveki kunye nee-HOD
Iintlanganiso zeminyaka nabaphathi beenkqubo
120
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Abaphathi abaPhezulu
Ukunika ulwalathiso lwezicwangciso-qhinga ngokubhekisele kumgaqo-nkqubo, kwizinto eziphambili neenjongo zesebe.
Abaphathi abaphezulu, abasebenziuluNtu ngokuBanzi, amaFama ezoRhwebo, amaFama asakhasayo, amasebe kaRhulumente, ooMasipala, abaSebenzi, imiButho yezoLimo, imiButho yabasebenzi,amaZiko eMfundoii-NGO’simimandla yezolimo. AmaLungu ePalamente,(yeSizwe neyePhondo), abezoShishino, amanye amaSebe, ,(eSizwe nawePhondo)amaLungu oluntuuluNtu ngokuBanzi, amaFama ezoRhwebo, amaFama asakhasayo, amasebe kaRhulumente, ooMasipala, abaSebenzi, imiButho yezoLimo, imiButho yabasebenzi,amaZiko eMfundoImimandla yezolimo ye-NGO. AmaLungu ePalamente,(yeSizwe neyePhondo), abezoShishino, amanye amaSebe, ,(eSizwe nawePhondo)amaLungu oluntu
Ukufezekiswa kweenjongo zesicwangciso-qhinga xa kuthelekiswa nemilinganiselo echaziweyo yokwenziwa komsebenzi;
Ukutshintsha izicwangciso-qhinga zibe zizicwangciso zokusebenza;
Ukufuna inzuzo/ukuphumelela komntu wonke ochaphazelekayo;
Ukuphatha nokubala imingcipheko;
Ukuchazela abasebenzi besebe ngesicwangciso-qhinga
Kuqhutywe iiseshini zesicwangciso-qhinga kunyaka ophelileyo yaye isicwangciso-qhinga sihlaziywa minyaka le.Iintlanganiso ezicetyiweyo nezisikhawu zabaphathi kunye neeseshini zokwenza izicwangciso zisetyenziselwa ukuxhobisa abo baphethweyo ngamagunya athile.
121
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Iinkonzo zabaSebenzi
Ukubonelela ngeenkonzo zabasebenzi zobungcali kunye nezenkxaso yolawulo kubaphathi bamacandelo.
Abasebenzi, imiSebenzi yamaCandeloimiButho yabasebenzi,iSebeamanye amasebe karhulumente (awePhondo naweSizwe)amaZiko eMfundoamaCandelo oLawuloiziKoloamaFamaamaqela ekujoliswe kuwo: amabhinqa, ii-NGOuluntu ngokubanziulutsha, abakhubazekileyoababoneleli beenkonzo zangaphandle. Abahlali basezifama. Abaqeqeshelwa emsebenzini, abafundi abanikwa uqeqesho emsebenzini
Abafundiabo baqeqeshelwa imisebenzi
Ukubonelela ngeenkonzo zokuPhathwa kwabaSebenzi kubasebenzi.
Ukwenziwa kwazo zonke iinkqubo zokulawulwa kwemicimbi yabasebenzi ngexesha nakwimida yemiyalelo efanelekileyo
Iimeko zokusebenza ezizinzileyo
Inkxaso yezabaSebenzi kubaphathi bamacandelo ngokubhekisele kwiinkqubo zabaSebenzi nokusetyenziswa kwemigaqo-nkqubo ntsuku zonke
Ukucwangciswa kweenkqubo zokusebenza yaye kufikelelwe kusulungeko oluphezulu
Ukuphuhliswa kwemigaqo-nkqubo yezabaSebenzi Uqeqesho kwimigaqo-nkqubo yezabaSebenzi
Ukuthotyelwa kweemfuneko zesiGqibo 1 sika-2007 kwixesha elimiselweyo.
Uhanjiso lweenkonzo nokuzinza kwabasebenzi akuphazamisekanga kangako nakuba kwakukho ugwayimbo olukhulu lwabasebenzi bakwarhulumente
122
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Inkonzo emanyaniswe ngokufanelekileyo ye-EAP (i-HIV & AIDS, iinkqubo ezizodwa (isini, ukukhubazeka, amabhinqa) emsebenzini na /kwimimandla yeefama
kuphuhliswe abantu bokusebenza ngokukodwa kwizakhono zemisebenzi ezinqabileyo nezingundoqo
Kwandiswe ubukho beendidi ezahlukeneyo zabasebenzi
Kuqhutywe amaphulo ama-3 e-VCT- malunga ne-15% labasebenzi lihlolwe ngokuzithandela. Kwiifama ezingama-52 kufikelelwe abasebenzi basezifama abali-1500 (kuhlolwe abali-1182)
kuqhutywe iiseshini ezili-16 zokufundisa nge-HIV & Aids.
Kunikwe abasebenzi abali-150 iingcebiso
Kuqhutywe iinkqubo ezili-12 zokuPhucula ezeMpilo
Kuqeqeshwe emsebenzini abali-121
Uncediso-mali lokufunda nokuxhobisa ngamava omsebenzi lunikezwe kubafundi bangaphandle abangama-22
Kudlulwe ngaphaya kwe-2% ebekujoliswe kuyo ngabakhubazeki-leyo.Kwenziwe uphuculo olubonakalayo kumanani abasebenzi ngokwesini nobuhlanga
123
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukuphathwa kweziMali
Ukubonelela ngenkonzoyobungcali yolawulolwezemali, eyolawulolohlahlo-mali, eyolawulolwenguqu kwakunyenangenkonzokwiCandelo loMphathiswa ukubonelela ngenkonzo yobungcali yokuphathwa kwezimali, ukuphathwa kohlahlo lwabiwo-mali, ulawulo lwezimali, ukuphathwa kwababoneleli beenguqu, ezothutho, ukuphathwa kwengozi nenkonzo yolawulo yangaphathi kwakunye nenkonzo kwi-Ofisi yoMphathiswa.
Abasebenzi, amacandelo emisebenzi, i-ofisi yoMphathiswa, amanye amasebe karhulumente (wePhondo noweSizwe), uluntu ngokubanzi, iSebe lezeMali (elePhondo kunye neleSizwe)
Ingxelo yophicotho-zincwadi engenagxeke
Ukugqitywa kwemicimbi ngexesha elamkelekileyo,
Ukusombulula iingxaki
Ulawulo nokuphathwa kwezimali, ukuphathwa kwezinto zexabiso
Ucwangciso-mali lokuphathwa ngokufanelekileyo
Ukulawuleka komngcipheko
Ukuthintelwa korhwaphilizo
Inkonzo yoLawulo lwangaPhakathi
Ukunika ingxelo ngexesha nechanekileyo
inkonzo yezothutho efanelekileyo nefikelelekayo
ukwenziwa komgaqo-nkqubo neengcebiso ngezimali
Akukho kusilela kwingxelo yophicotho-zincwadi
Imicimbi engaphezu kwama-90% ihambe ngokwemilinganiselo ebekiweyo
Iingxaki zisonjululwa xa zivela
Eli candelo lisenezithuba ezininzi ezingekavalwa. Ukuphathwa nolawulo lusemgangathweni
Kuphuculwe ukusetyenziswa kwemali nokuphathwa kohlahlo lwabiwo-mali
Kwenziwe uhlolo lomngcipheko olupheleleyo. Iingxaki zisekufumaneni izicelo ezifanelekileyo zokuvala izithuba
Isicwangciso seSebe sigqityiwe. Ukuphunyezwa kwaso ngokupheleleyo kuphazanyiswa zizithuba ezingekavalwaKwenziwa nakuba kukho ubunzima obukhulu kumandla okwenza izinto yaye kumele kuxhaswe ngemali kuze kuphuculwe
Kwenziwa ngokomyalelo, ngenyanga nangekota
Kwenziwa ngokuqhubekekayo
Kwenziwa ngokuqhubekekayo
124
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbasenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Uqhagamshelwano
Ukuphakanyiswa ngokufanelekileyo kweenkonzo zeSebe ngaphakathi nangaphandle ngoqhagamshelwano olusulungekileyo nolujolisiweyo
Abasebenzi beSebe Amafama abhinqileyo Abameli bamajelo eendabaiSebe lezoLimo leSizwe Amagqiza amazwe ngamazwe / asekuhlaleni abalimi nawaseburhulumenteni uluNtu ngokubanzi umsebenzi wasezifama amabhinqa iziKolo zePhondo iQonga leeNgxoxo lamaBhinqa aseKapa
Bonke abasebenzi basezifamaEzinye ii-NGO ezikwezolimo
Ukwazisa, ukuvuselela nokubandakanya abasebenzi nabo banenxaxheba ekuqondeni ngakumbi igalelo leSebe kwezolimoUkuphakamisa umfanekiso omhle wokusebenza kweSebeUkuphakamisa iinkonzo zeSebe kuwo onke amaqela abaxhasiUkuphakamisa imiyalezo karhulumente wesizwe neye-NDA
Zithengiswe yaye ziphakanyiswe ngaphandle ngokuhlaziywa rhoqo kolwazi olukwi-intanethi (www.elsenburg.com), ukusasazwa kwemagazini ephuma ngekota (Agriprobe) kwabo banenxaxheba nabenzi bezigqibo kwezolimo, usasazo lweveki kunomathotholo kwiSikhululo i-RSG, uthotho olu-1 lweeNgxikela zeeNtlanganiso kunye nothotho lweembizo eziqhutywe ka-2, amatyelelo ama-2 kwamanye amazwe, amanqaku eendaba kumajelo eendaba abalaseleyo kwezolimo, uthotho lweenkqubo ezisi-7 zikamabonakude ezithetha ngezoLimo/AgriTV, iinkomfa zemiboniso ezili-16. Iintsuku zokufundisa ngezolimo ezikolweni nokutyelela izikolo kubangele kwafikelelwa kubafundi abali-1600. Ukuthengiswa nokuphakanyiswa ngaphakathi kweenkonzo ngokupapashwa kwesigidimi seendaba esiphuma ngenyanga, Izaziso ezibhalelwe abaphathi, ukuhlaziywa rhoqo kolwazi olukwisixhobo sothungelwano ngeekhompyutha seSebe. Abasebenzi bafunda isiXhosa ngokuzithandela ukuze baphucule ingqiqo yabo nokulwazi kakuhle olu lwimi nako kuluphucule uhanjiso lweenkonzo kubaxhasi bangaphakathi nabangaphandle.
125
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli beenkonzo
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Eyona nto ifeziweyo
Iintlanganiso, amatyelelo, unxibelelwano ngeeleta nange-elektroniki kunye nee-NGO, amagqiza ezolimo namajelo eendaba ngokubhekisele kwintsebenziswano / inkxaso-mali / ukubonisa / njl njl.
Amacandelo esebe, Amanye amaSebe
i-ABSAiQonga leeNgxoxo lamaBhinqa aseKapaiBhanki yezemiHlabai-Agri Expoamaqela akwishishini lezolimoabameli bamajelo eendabaWARD
Amanye amaqela ezolimo,
abaFundi, abo basenokuba ngamafama asakhasayo, abeendaba, abo bakwizikhundla zopolitiko, abo baxhamla kwinkqubo yokubuyiselwa komhlaba
Ukulungiswa kakuhle kwenkqubo yeziniki-maxabiso.
Intsebenziswano / inkxaso-mali yoKhuphiswano lomFama oBhinqileyo / isaplimenti yasimahla eyi-Agri Femina kwi-George Herald (ka-4 ngonyaka) amanye amathuba amahle okuvela kwizixhobo zosasazo zezolimoUdliwano-ndlebe nezikhululo ezahlukeneyo zikanomathotholo nenkqubo eqingqiweyo yonyaka wonke kwiSikhululo i-Namakwaland
Iintlanganiso nembalelwano ngokubhekisele ekuphuhlisweni kwesicwangciso-qhinga nemiba exhalabisa bonke ababandakanyekileyo
Amagosa eSebe lezoLimo leSizwe, iiNtloko zamaSebe ezoLimo amaPhondo
Intsebenziswano nokuxhasana kwimiba exhalabisa bonke abo babandakanyekileyo
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Ukuphakanyiswa ngokufanelekileyo kweenkonzo zeSebe ngaphakathi nangaphandle ngoqhagamshelwano olusulungekileyo nolujolisiweyo
Abasebenzi beSebe, amafama abhinqileyo, abameli bamaziko eendaba, iSebe lezoLimo leSizwe, amagqiza amafama nawaseburhulumenteni amazwe ngamazwe / asekuhlaleni, uluntu ngokubanzi, amabhinqa angabasebenzi basezifama, izikolo kwiPhondo, iQonga leeNgxoxo lamaBhinqa aseKapa, WARD
Ukubonelela ngeenkonzo ezibanzi zabaSebenzi Ulwazi noncedo kubasebenzi ngokubhekisele kwimigaqo-nkqubo, iinkqubo ngokungqalileyo oko kukuthi. ezobuqu, ukudibana noomanejala bamacandelo okanye ngokungangqalanga oko kukuthi, uthungelwano lwekhompyutha, iinkonzo zokuthumela, ifeksi, imbalelwano, iintlanganiso,
Ukuqwalasela izikhalazo kamsinya kangangoko kunokwenzeka. Ingxelo ngemiba yabasebenzi okanye yeenguqu kwimigaqo-nkqubo.
Ukuseka ubambiswano nabo banendima abafanelekileyo
Ukungenisa inkqubo yokuphathwa kwemibuzo yabaxhasi abangabasebenzi.
126
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Ukunika isikhokelo sesicwangciso-qhinga kunye neengcebiso ngemiba yemigaqo-nkqubo ngokubhekisele kwezoLimo eNtshona Koloni
Ukuphakanyiswa nokuthengiswa okukumgangatho ophezulu kweenkonzo zeSebe lezoLimo
Iseshini yesicwangciso-qhinga entsuku-ntathu kunye nabaphathi abaPhezulu nabaPhakathi kanye ngonyaka, ekuthi kuyo iSebe lezoLimo leSizwe libe negalelo.
Iintlanganiso zoCweyo zesiKhawu kunye nabaPhathi abaPhezulu nabaPhakathi ngokuphathelele kwimiba yemigaqo-nkqubo nezicwangciso-qhingaUkuphakanyiswa kweenkonzo kumaqonga ahlukeneyo (iintsuku zamaFama, iimbizo, uCweyo, WARD njl njll.) njengoko zinikezwa kwezoLimo.
Ukufumaneka kweenkonzo zokuPhathwa kweziMali, oko kukuthi, izimali, ukuthengwa, uhlahlo lwabiwo-mali, ulawulo lwangaphakathi neenkonzo zokusebenza kunye kwezothutho. Amaxwebhu ayafumaneka kwiwebhsayithi.
Iinkonzo zemali ezenziwa kwangexesha.
UMSEBENZI 2: UKUPHATHWA OKUZINZILEYO KOBUTYEBI BENDALO
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikezelweyo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Izifundo zophuhliso lwamanzi
Bonke abasebenzisa amanzi kwiPhondo
Ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kugqitywe izifundo ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Imisebenzi yokuphathwa kwamanzi kwezolimo kunye nokudluliselwa kobugcisa
Bonke abasebenzisa amanzi kwezolimo kweli phondo
Ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kusetyenzwe ngemisebenzi /ngezicelo ezili-150 ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kuyilwe iindawo zokuvalela izilwanyana nokuphathwa kwazo neendawo zokuphathwa kwenkukuma okanye kudluliselwe ubugcisa
Onke amafama emfuyo kweli phondo
Ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kusetyenzwe ngemisebenzi /ngezicelo ezingama-50 ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Iiprojekthi zokuKhathalelwa komHlaba nezezinto ezisetyenziswayo
Abo baxhamla kwiiprojekthi ze-LRAD kunye namafama akwizinga elincinane kwimimandla esemaphandleni
Onke amafama asakhasayo/ezinga elincinane kumhlaba wabanini babucala abangabantu kunye/okanye amaqela
Ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kugqitywe iiprojekthi ezingama-48 ngokwemigangatho yobunjineli nolondolozo yesizwe neyamazwe ngamazwe
127
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukuphathwa kokusetyenziswa komhlaba
Bonke abasebenzisa umhlaba wezolimo kwiphondo
Ngokwemigangatho yobunjineli yesizwe neyamazwe ngamazwe
Kuphethwe izicelo ezingama-994 ekuqinisekiseni ukuthotyelwa kunye nokubambelela kuyo yonke imithetho esebenzayo kunye nemigaqo-nkqubo
Iiprojekthi zoLondolozo lobuTyebi
Bonke abasebenzisa umhlaba wezolimo kwiphondo
Ngokwemigangatho yobunjineli neyolondolozo yesizwe neyamazwe ngamazwe kunye nomthetho
Kugqitywe iiprojekthi ezingama-86 ngokwemigangatho yobunjineli nolondolozo yesizwe neyamazwe ngamazwe kunye nomthetho
Ukunyusa ixabiso Bonke abasebenzisa umhlaba wezolimo kwiphondo
Amafama asakhasayo Ngokwemigangatho yobunjineli neyolondolozo yesizwe neyamazwe ngamazwe kunye nomthetho
Kugqitywe iiprojekthi ezi-4 ngokwemigangatho yobunjineli nolondolozo yesizwe neyamazwe ngamazwe kunye nomthetho
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Ukutyelela kwiifama kuquka ukuhlola iimbalela, izikhukula neentlekele zezichotho
Abo baxhamla kwi-LRAD, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza amafama arhwebayo, imibutho yabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Abo bakushishino lwezolimo ngaphandle kwePhondo kuquka amazwe e-SADEC
Kusetyenzwe ngezicelo zoncedo ezingama-940
Ifoni Abo baxhamla kwi-LRAD, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza amafama arhwebayo, imibutho yabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Abo bakushishino lwezolimo ngaphandle kwePhondo kuquka amazwe e-SADEC
Kuphendulwe yonke imibuzo ebuzwe ngomnxeba okanye yadluliselwa
128
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Iileta Abo baxhamla kwi-LRAD, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza amafama arhwebayo, imibutho yabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Abo bakushishino lwezolimo ngaphandle kwePhondo kuquka amazwe e-SADEC
Kuphendulwe iileta ezingama-911 ngosuku/ngeveki/ngenyanga njengoko kuyimfuneko
I-imeyil Amafama arhwebayo, imibuthoyabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Abo baxhamla kwi-LRAD namafama ahluphekayo ngezinto zokusebenza
Kuphendulwe yonke imibuzo ethunyelwe nge-imeyil okanye yadluliswa
Uthatho-nxaxheba ngokuzimisela nemibutho yezolimo namafama – usuku lwamaFama nokubakho kwiintlanganiso zemibutho yamafama
Abo baxhamla kwi-LRAD, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza amafama arhwebayo, imibutho yabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Amaqela abasebenzi basezifama
Ukudlullisela ulwazi nenkcazelo ekugcineni amafama esekhondweni ngophuhliso olutsha –uphuhliso loluntu ngokwenzululwazi nopolitiko.
Iintlanganiso zokunxibelelana nabo baneendima ezithile, imibutho,iimanyano namanye amasebe karhulumente nabasemagunyeni basekuhlaleni
Abo banendima kwezolimo Ukubonelela ngenkcazeloUkwabelana ngenkcazeloUkusekwa kweemfuno zabaxhasi
Iintlanganiso zokwenza izicwangciso-qhinga
Amanye amasebe kumgangatho weSizwe nowePhondo eNtshona Koloni namanye amaphondo, nee-NGO
Ukuthatha inxaxheba kumathuba amaninzi kakhulu okuba negalelo ekuphuhlisweni kwesicwangciso-qhinga nenkcazelo.
129
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Ukutyelela kwiifama Abo baxhamla kwi-LRAD, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza amafama arhwebayo, imibutho yabasebenzisa amanzi, ibhodi yonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi, oomasipala, amanye amaziko karhulumente nee-NGO
Abasebenzi bafumaneka ngokuqhubekayo kwabo baxhamlayo
Ukufumaneka kwabasebenzi kubo bonke abaxhasi kwiPhondo. Kananjalo amagosa amaninzi ayafumaneka ngonomyayi emva kwexesha lomsebenzi.
Ukubakho nokucwangcisa iintlanganiso zolwazi Ukuthengisa iinkonzo ezifumanekayo kwabo banokuba ngabaxhasi kwimiboniso emi-3 yezolimo
Ukuphendula imibuzo evela kuMphathiswa, imibutho yezolimo, amaziko emfundo nabantu
Zonke iinombolo ezibomvu ziphendulwe, kwakunye neminye imibuzo, lingekadluli ixesha elifanelekileyo
Ukuhlaziya iwebhsayithi Ukuqinisekisa ukuba kufumaneka inkcazelo entsha
Ukupapasha amanqaku Ukudlulisela inkcazelo nemigangatho
Ukusasaza imiqulu yenkcazelo Ukudlulisela inkcazelo nemigangatho
Iintetho zikanomathotholo Kuqulunqwe iintetho ezisi-8
Uluhlu 1.4 – Isixhobo sokwazisa ngeenkonzo
Iindidi zesiXhobo soLwazi Ezona zinto zifeziweyo
Ii-imeyil Ii-adresi ze-imeyil zamagosa afanelekileyo ziyafumaneka ku-www.elsenburg.com
Iileta Kubonelelwa ngobugcisa neengcebiso zobuchwepheshe xa ziceliwe
Iintetho zokwazisa Kwenziwe iintetho zokwazisa ezingama-21 kwimibutho yamafama, amaziko imibutho yabasebenzisa amanzi, iibhodi zonkcenkceshelo, amaqonga eengxoxo amanzi kunye namasebe karhulumente.
Iintlanganiso Amagosa azimasa iintlanganiso zolimo nezihlobene noko ezininzi kangangoko kunokwenzeka
Iincwadi/amaNqaku Iincwadi ezi-2, iGalelo kwisisele solwazi esibanzi sezenzululwazi kwakunye nokunatyiswa nokunxibelelana
Iingxelo Ingxelo yonyaka equlunqiweyo ifumaneka kwiSebe lezoLimo lesizwe nakwamanye amacandelo olawulo eSebe
Uluhlu 1.5 – Inkqubo yokuqwalasela izikhalazo
UkuPhathwa kweZikhalazo Ezona zinto zifeziweyo
Ngemfono-mfono, uthungelwano lwekhompyutha, ngokobuqu, kudlulwa kuMphathiswa ukuya kumphathi womsebenzi
Abaxhamli abanelisekileyo
130
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
UMSEBENZI 3: INKXASO NOPHUHLISO LWAMAFAMA
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikezelweyo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Ezona zinto zifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Bafanelekile kuzo zonke iinkonzo zomSebenzi weNkxaso noPhuhliso lwamaFama
Bakwabizwa ngokuba ngabo banenxaxheba
Imigangatho eliqela iphathelele kuzo zonke iinkonzo ezingundoqo njengoko abaxhamli befuna iinkonzo ngeenkonzo kwiprojekthi enikiweyo, kunye/okanye umsebenzi
Ukunatyiswa kweenkonzo
Abo baxhamla ngenxa ye-Act 9 Land Farmers (imimandla eli-12) kunye ne-LRAD
Oomasipala zimas zonke iintlanganiso zocweyo nge-LRAD (PMT)
Kuqinisekiswe ukuthotyelwa nokubambelela kuyo yonke imithetho efanelekileyo
Inkxaso yamaFama Amafama kumhlaba weecawe
Imibutho engeyoyaburhulumente (ii-NGO)
Ukunxibelelana nabo baxhamlayo ngokuqh-ubekayonjengoko kuyimfuneko umz. Ukuba umxhamli uyafowuna, naye makafowunelwe ingaphelanga iveki
Kukhuthazwe imiSebenzi ye-LRAD yaye kuzinziswe amafama azimeleyo aphuma kwiindawo ezazihlelelekile ngaphambili eNtshona Koloni yaye kusetyenzwa ngokusondeleyo neleMicimbi yomHlaba
Inkxaso yezolimo kubaxhamli bohlaziyo lomhlaba nemithetho yezolimo
Imihlaba enabanini bayo ababodwa kunye/okanye neyamaqela
Imibutho yasekuhlaleni (ii-CBO)
Ukuba umxhamli udinga inkcazelo malunga neenkqubo, phendula ngokuthumela inkcazelo ingaphelanga iveki.
Kubonelelwe ngenkonzo yobungcali, ethembekileyo nengenaxanasi.
Inkcazelo yenkxaso yezolimo kunye nokudluliselwa kobugcisa
Amaqela aqhuba ulimo kumhlaba odityanelwe ngamaqela okanye kamasipala
Abangeneleli abatsha Ukutyelela abaxhamli kumhlaba odityanelwe ngamaqela nomhlaba kamasipala ingaphelanga inyanga.
Senze konke okusemandleni ethu ukuqonda izidingo zamafama nokuzanelisa.
Inkcazelo ngohlaziyo lomhlaba
Amaqela eeprojekthi zemihlaba
Imibutho yezolimo kunye nee-NGO
Ukubonelela ngeengcebiso zemveliso kwangexesha
Kubonelelwe ngenkcazelo ebanzi nechanekileyo ngokubhekisele kwiinkonzo
131
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Ezona zinto zifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukuxhotyiswa kwamaqela abalimi ngamandla okwenza izinto
Abo baxhamla kwi-LRAD
Imibutho yamacandelo abucala
Ukuxhasa abanye abasebenzi ukuphucula iinkonzo
Ukugcina uqhagamshelwano neleMicimbi yomHlaba noomasipala ukuze kufezekiswe inkqubo ye-LRAD nezinye zokuhlaziywa komhlaba.
Iiprojekthi zezinto ezisetyenziswa kwezolimo kuquka umSebenzi weNkxaso Enabileyo kwezoLimo (CASP)
Amafama asakhasayo umsebenzi kulo mSebenzi uyazinikwa iinkcukacha. Kuqhutywa rhoqo iiseshini zoqeqesho (NUFFIC).
Ukuqhutywa kweeprojekthi zolimo ezili-160
IiProjekthi zoBonelelo ngokuTya
Amafama asakhasayo, iigadi zoluntu namakhaya
Lo msebenzi unabasebenzi kuzo zonke iingingqi zeNtshona Koloni – kodwa abanelanga
Kuqeshwe malunga nabasebenzi abatsha abangama-38
Ukuphathwa kweProjekthi ngokophuhliso loluntu
Amaqela abasebenzi basezifama
Isigunyaziso salo msetyenzana sityekele kakhulu ekuphakanyisweni kwabasebenzi basezifama kwezentlalo
Ukhuphiswano lonyaka lwabasebenzi basezifama kwiingingqi ezi-6.
Inkxaso yabahlali kwezentlalo noqoqosho
Imimandla yabasebenzi basezifama ezisemaphandleni
Ukuba inkqubo yeNkxaso noPhuhliso lwamaFama ayinako ukuncedisa, fumana iindlela okanye ucele uncedo kweminye imibutho.
Isicwangciso-qhinga somsetyenzana: uPhuhliso lwabaSebenzi baseziFama siyaphunyezwa.
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabo baxhamlayo
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamlayo Abo basenokuxhamla Ezona zinto zifeziweyo
Iintlanganiso Amafama omhla ka-Act 9 (imimandla eli-12)
Oomasipala Kuqhutywe iintlanganiso ezingacwangciswanga kunye nokutyelela amaqela / abantu abahlukeneyo ziqhutywa ngabasebenzi
Ukutyelela iiSayithi zeeProjekthi
Amafama asakhasayo narhwebayo kunye namaqela namaqela ezinto zorhwebo
Imibutho engeyoyaburhulumente (ii-NGO) namanye amaSebe
Kuqhutywe utyelelo lokumisela ubume beeprojekthi kwakunye nokubonelela ngeengcebiso zokwandisa.
132
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamlayo Abo basenokuxhamla Ezona zinto zifeziweyo
Iingxoxo ngefowuni Amafama asakhasayo narhwebayo kunye namaqela ezinto zorhwebo
Imibutho engeyoyaburhulumente (ii-NGO) kunye namanye amaSebe
Kuphendulwe iminxeba yaye ukuba umqeshwa akanako ukunika impendulo, loo mntu uthunyelwe kwindawo efanelekileyo.
Ukutyelela kwimimandla esemaphandleni
Amafama (ewodwa kunye / okanye amaqela)
Imibutho yasekuhlaleni (ii-CBO)
Kuqeshwe abaSebenzi boluNtu kwezoLimo (12) ekuhlaleni.
Iileta Abo bafaka izicelo zenkxaso-mali ye-CASP
Abo baxhamla kuHlaziyo lwemiThetho yomHlaba noLimo neziBonelelo zokuTya
Abo bafake izicelo bachazelwa ngemeko yezicelo zabo.
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Inkcazelo malunga nohlaziyo lomhlaba Zonke iiprojekthi ze-LRAD ziphunyezwa ngokusebenzisa iqela lokuphathwa kweeprojekthi (PMT) kunye neleMicimbi yezemiHlaba.
Ukunatyiswa nokuxhaswa kweeprojekthi zolimo Ukunyuswa kwenani lamatyelelo eluntwini ukuze kuxhazwe iiprojekthi zezinto zokusetyenziswa.
Ukufikelela kwinkxaso-mali yeeprojekthi Ukuphononongwa nokubekwa ngokubaluleka kwazo zonke izicelo nezicwangciso zokusebenza zeeprojekthi.
Uluhlu 1.4 – Isixhobo senkcazelo ngokuhanjiswa kweenkonzo
Iindidi zesiXhobo soLwazi Ezona zinto zifeziweyo
I-imeyil Kuthande ukuxhaphaka ukusetyenziswa kwayo (ntsuku zonke) njengoko abaxhamli befikelela kwezobugcisa.
Iileta Ngokuthe ngqo okanye ngenkqubo yeenombolo ezibomvu
Iintetho zokwazisa Kunikwa iintetho zokwazisa kumaqonga ahlukeneyo eengxoxo
Iintlanganiso Iintlanganiso nabahlali, nee-DAC (iiKomiti zoHlolo zeziThili) nee-PGC (iiKomiti zeziBonelelo zePhondo) kunye namaQela okuPhathwa kweeProjekthi (PMT).
Iingxelo Ubuncinane zili-15 iingxelo, ikakhulu zenzelwe uMphathiswa, iNtloko yeSebe kunye ne-NDA
133
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
UMSEBENZI 4: IINKONZO ZONYANGO LWEZILWANYANA
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikiweyo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenoku-bangabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
IiNkonzo zeMpilo zeziLwanyana
ISebe lezoLimo leSizwe, iSebe lezeMpilo lePhondo, eleMicimbi yezeNdalo, amafama arwebayo, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza, oogqirha bezilwanyana babucala, izikolo, iinkampani ezivelisa amachiza, abathengisa kumazwe angaphandle, abathenga kumazwe angaphandle noomasipala beziThili
Oomasipala beziThili, oomasipala beeDolophu, amazwe e-SADC,inkonzo yesipolisa yoMzantsi Afrika, amagosa eendlela ephondo, ukuPhathwa kweentlekele neManyano yaseYurophu
Ubekwa ngumthetho i-Animal Disease Act nemigangatho ye-OIE (uMbutho weHlabathi weMpilo yeziLwanyana)nangokuvumelana neprotokholi yesizwe
Kuthotyelwa imigangatho yesizwe neyamazwe ngamazwe.
IiNkonzo zeLabhoratri zoNyango lweziLwanyana
ISebe lezoLimo leSizwe, isebe lezoLimo lephondo, iSebe lezeMpilo lePhondo, eleMicimbi yezeNdalo, amafama arwebayo, amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza, oogqirha bezilwanyana babucala, izikolo, iinkampani ezivelisa amachiza, abathengisa kumazwe angaphandle, abathenga kumazwe angaphandle, oomasipala beziThili namazwe e-SADC
Amazwe eSADC Oomasipala beziThili
Ubekwa ngumthetho i-Animal Disease Act nemigangatho ye-OIE (uMbutho weHlabathi weMpilo yeziLwanyana)
Kuthotyelwa imigangatho yesizwe neyamazwe ngamazwe.
IsiQinisekiso sokuKhuseleka kokuTya
Iphondo leNtshona Koloni (WCP) nabathengi beSizwe abathenga iimveliso zezilwanyana neentaka.
Bonke abathengi beemveliso zezilwanyana neentaka kwiPhondo leNtshona Koloni nakumaphondo angqongileyo.
Kungabikho sifo okanye ukufa kwabantu ngenxa yokutya inyama yezilwanyana, yeentaka nobisi
Akukho ngxelo ibikiweyo yesifo okanye ukufa kwabantu ngenxa yokutya inyama yezilwanyana, yeentaka nobisi.
134
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenoku-bangabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
ULawulo lokuThengisela amaZwe angaphandle
Bonke abathengisela amazwe angaphandle ukutya okwenziwe okanye okuqulethe imveliso yezilwanyana.
Inani labo bathengisela amazwe angaphandle linyuke / lihle ngokungqamene ngqo nokuphononongwa kwamandla emali kwamazwe ngamazwe.
Ukuthengisa kumazwe angaphandle zonke iimveliso ezikufanelekelayo ukuthengiswa ezivela kwiPhondo leNtshona Koloni.
Kuthengiswe kumazwe angaphandle zonke iimveliso ezikufanelekayo ukuthengiswa ezivela kwiPhondo leNtshona Koloni.
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli beenkonzo
Uhlobo lwelungiselelo Abona baxhamli bazoAbo basenokuba ngabaxhamli bazo
Ezona zinto zifeziweyo
Ukubonisana kwiingxoxo zobuso ngobuso nokubonisana namagqiza abathunywa
Isebe lezoLimo leSizwe, abanini beendawo zokuxhela, iindawo ezilungisa iimveliso zobisi, iindawo ezilungisa ukutya kwezilwanyana, iSebe lezoLimo lephondo, iSebe lezeMpilo lephondo, izikolo, iinkampani ezenza amachiza, abathengisa kumazwe angaphandle, abathenga kumazwe angaphandle.
Amazwe e-SADC, iindawo ezilungisa ukutya
Kutyelelwe onke amafama arhwebayo ubuncinane kanye ngonyaka, kutyelelwe ngokwamaqela amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza kuquka ukutyelela umfama ngamnye nokunika iingcebiso zokulawulwa kwezifo. Iindawo zokuxhela nezilungisa ukutya zityelelwe ubuncinane ka-6 ngonyaka, iiprojekthi zezikolo eziliqela
Umsetyenzana wokuqhagamshelana nabaxhasi: Ukhuseleko lokuTya
Abathengi benyama yezilwanyana, yeentaka nobisi kwiPhondo leNtshona Koloni.
Bonke abathengi benyama yezilwanyana, yeentaka nobisi kwiPhondo leNtshona Koloni.
Zimbalwa kuphela izikhalazo ezifunyenweyo.
All export have direct same-day access to certifying officials
Bonke abathengisa kumazwe angaphandle kwiPhondo leNtshona Koloni.
Bonke abasenokuthengisa kumazwe angaphandle kwiPhondo leNtshona Koloni.
Umgangatho ofunekayo weenkonzo wenze kwayimfuneko ukubakho kwesithuba somsebenzi wogqirha wezilwanyana wesibini wesizwe.
Iingxoxo ngefowuni Do Do Zenziwa phantse yonke imihla
Uqhagamshelwano ngembalelwano, nge-imeyil, Iingxelo zeLebhu
Do Do Ubuncinane zingama-8 000 iingxelo zelebhu ezivelisiweyo.
Ukuya kwiinkomfa, kwiintlanganiso neenkongolo
Imibutho yezinto ezityiwayo efana ne-Agri Western Cape, RPO, MPO RMAA, SAVA, iSebe lezoLimo leSizwe
Kuyiwe ngokweshedyuli yonyaka yeentlanganiso
Bonke abathengisa kumazwe angaphandle bafikelela kwangaloo mini kumagosa akhupha iziqinisekiso
135
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Abasebenzi basoloko befumaneka kubaxhamli ngalo lonke ixesha
Ukufikeleleka okulinganayo nokufumaneka kwabasebenzi kulo lonke iPhondo leNtshona Koloni. Amagosa amaninzi ayafumaneka kwi-cell phone emva komsebenzi.
Oogqirha bezilwanyana bakarhulumente kunye nabanobuchwepheshe baququzelela iimini zamafama kwimimandla yorhwebo nasemaphandleni
Ukudluliselwa kwenkcazelo nemigangathoUkunatyiswa kweenkonzo nokuqeqeshwa kwabasebenzi basezifama
Ukusetyenziswa komthetho i-Meat Safety Act, umThetho 40 ka-2000 kuzo zonke iindawo zokuxhela kwiPhondo leNtshona Koloni.
Amatyelelo amane/indawo yokuxhela / ngonyaka (zingama-72 iindawo zokuxhela).
Oogqirha bezilwanyana bakarhulumente abane basebenza ngokusisigxina kumaziko amane eendawo zokuthumela iimpahla kumazwe angaphandle kunye nogqirha omnye ojikelezayo onikela inkonzo kuzo zonke ezinye iindawo.
Zonke izinto ezifanele zithunyelwe ngaphandle zivela kwiPhondo leNtshona Koloni ziqinisekisiwe kwiindawo zezikhalazo.
Iingxelo zekota nezonyaka Kuqulunqwe iingxelo ezine zekota nengxelo enye yonyaka nezifumanekayo ku-NDA nakwamanye amacandelo olawulo eSebeni. Umphathiswa namanye amaphondo
Iintetho kunomathotholo Kuqulunqwe iintetho ezingama-51 ngo-2004/05
Ukuphendula imibuzo yoMphathiswa / imiButho yezoLimo / amaZiko ezeMfundo
Zonke iinombolo ezibomvu ziphendulwe kwakunye neminye imibuzo
Uluhlu 1.4 – Isixhobo senkcazelo yenkonzo
Iintlobo zezixhobo zokudlulisela inkcazelo Ezona zinto zifeziweyo
Inkqubo ye-elektroniki [Ii-imeyil neewebhsayithi] Zonke ii-adresi ze-imeyil zoogqirha bezilwanyana bakarhulumente / amagcisa empilo yezilwanyana kunye nabahloli benyama ziyafumaneka ku-www.elsenburg.com
Iileta Zibhaliwe xa bekuyimfuneko
Imiqulu yenkcazelo, amaphetshana amacandelo eeLebhu, uluhlu lwemirhumo yelebhu, iintetho ze-CD Rom nenkcazelo malunga neenkonzo zoogqirha bezilwanyana kwiwebhsayithi yesebe
Ifumaneka ku-www.elsenburg.comIingxelo zonyaka nezekota namaxwebhu emigaqo-nkqubo zifumaneka kwiwebhsayithi yesebe
Iintetho zokwazisa Kwiintlanganiso ezahlukeneyo namaqela ezonyango
Iintlanganiso Amagosa ayile kwiintlanganiso zezolimo nezihlobene nazo ezininzi kangangoko kunokwenzeka. Kuyiwe kucweyo lweSizwe lokulawulwa kwezifo yaye kuyiwe nakwiintlanganiso ezintathu zoogqirha bezilwanyana abakwiilebhu zamaqonga eengxoxo .
Iingxelo Kuqulunqwe iingxelo ezine zekota nengxelo enye yonyaka ezifumaneka ku-NDA nakwamanye amacandelo olawulo esebeni.Iingxelo zeentsilelo kubanini beendawo zokuxhela nezokulungisa ukutya.Kuveliswe iziphumo kunye okanye neengxelo zezinto zonke ezithunyelwe kwilebhu, kuthunyelwe iingeniso ezingaphezu kwama-8000. Iingxelo ezishwankathelayo zeziphumo zovavanyo lokubekw’ esweni kwezifo, iingxelo ezili-12.
136
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uluhlu 1.5 – Indlela yokusingatha izikhalazo
Indlela yokusingatha izikhalazo Ezona zinto zifeziweyo
Ngefowuni, i-imeyil, ubuso ngobuso, iileta eziya kuMphathiswa ukuze ziqwalaselwe ngumlawuli wecandelo lolawulo
Abaxhamli beenkonzo abanelisekileyo
Inkqubo esemthethweni enika inkcukacha ngezibheno ifakwe kumthetho we-Meat Safety, umThetho 40 ka-2000.
Akukho zibheno zifunyenweyo enyakeni.
Iilebhu yonyango lwezilwanyana – inkqubo yezikhalazo mayela ne-QMS
Ukuqwalasela zonke izikhalazo ezifakiweyo
Iinkqubo zezikhalazo nezibheno kwimiThetho yezifo zezilwanyana nokukhuseleka kwenyama
Akukho zikhalazo zifunyenweyo
137
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
PROGRAMME 5: TECHNOLOGY AND RESEARCH DEVEKOPMENT SERVICES
Table 1.1 – Main services provided and standards
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Uphando
Ukuququzelela, ukuqhuba nokunxibelelanisa uphando olungqamene nephondo nolufanelekileyo neenkonzo zophando:
Ngokuphumeza iinkonzo zophando
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Abo basandul’ ukungena kwicandelo lezolimo
Uphando luqhutywe ngokwemfuno, ukufaneleka nexesha
Ukuqhutywa kweeprojekthi ngokweendlela nemida yobunzululwazi ukuze kuqinisekiswe ukuthembeka kweziphumo zofuniselo
Ukuphuhliswa kobugcisa obuthembekileyo kwezoqoqosho kuqwalaselwa iimfuno zangoku zamafama arhwebayo nasakhasayo, nabathengi
Iziphumo zisekelwe kumandla angaphakathi okwenza izinto, kodwa ngokwezicwangciso zexesha ezichazwe kwiinjongo zeeprojekthi
Ukuthotyelwa kwayo yonke imigangatho yesizwe neyamazwe ngamazwe
Ukubonelela ngenkonzo yobungcali ethembekileyo nengenaxanasi
Ukufikelela kwabo bonke abo banenxaxheba kwezolimo
Kuphunyezwe iiprojekthi zophando ezili-191
138
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukuthatha inxaxheba kumaqonga eengxoxo eshishini, amaqela emisebenzi yobuchwepheshe namagqiza okuphonononga
Amagqiza amafama arhwebayo nasakhasayo kunye namashishini ezolimo
Abo basandul’ ukungena kwicandelo lezolimo
Kukho amaqonga eengxoxo apho abo banenxaxheba kwiinkalo ezintathu eziphambili zoshishino umz. ubisi, uboya nezilimo eziziinkozo / neembewu ze-oli, kwakunye namashishini amancinane, kuxoxwa ngemingeni nalapho kumiselwa izinto ekufuneka kwenziwe uphando ngazo
Abameli bomSetyenzana bayile yaye bathathe inxaxheba ngokuzimisela kwiingxoxo nakwizicwangciso
Ukubonelela ngenkonzo yohlalutyo kwilabhoratri
Njengangasentla, kunye nabaxhasi bangaphandle
Izazinzulu
500
50
Ukunika inkonzo ngokwendlela eyeyona ingcono yelabhoratri kuma-35% emakethe yokuhlalutywa komhlaba, amanzi negqabi
Ukufikelela ngokulinganayo kwabo bonke abaxhasi bethu kwiinkonzo
Kuhlalutywe iisampulu ezili-19 891 zomhlaba, zamanzi nezityalo
Ukubonelela ngeengcebiso
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Abantu abakwicandelo lezolimo
Amagosa ahlonyelweyo esebe
Abo basandul’ ukungena kwicandelo lezolimo
Ukunikwa kweengcebiso ngokweemfuno, ukufaneleka nangexesha elililo
Kusasazwa inkcazelo ngendlela ecwangcisiweyo nengacwangciswanga nokubonana ubuso ngobuso
139
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukusasazwa kweziphumo zeeprojekthi zophando
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Abantu abakwicandelo lezolimo
Amagosa ahlonyelweyo esebe
Abo basandul’ ukungena kwicandelo lezolimo
Iziphumo ngokwezidingo, ukufaneleka nangexesha elililo
Ukunyuswa kwamandla okwenza into nesiphumo
Kupapashwe iincwadi ezili-13 zobunzululwazi
Iincwadi ezili-108 eziqulethe inkcazelo yobunzululwazi nezithandwayo
Amaphepha angama-24 eeNkongolo
Kuqhutywe izifundo ezingama-72 ngeentsuku zamafama kufikelelwa kumafama amalunga nama-6000
Iingxelo ezingama-36 zoqikelelo lwemozulu
Zibe li-16 iintetho ezenziwe kunomathotholo Zibe ntathu (3) iinkqubo ezisasazwe kwi-TV zezoLimo28 Kuveliswe i-DVD enye yophando neminye imisebenzi kwifama yophando eseThsorweni
Ili-16 imiqulu yenkcazelo
Ukutshintsha imeko yophando lwezolimo
Abo bathatha inxaxheba kwiNkqubo yeeNgcali eziseLula kunye nabaqeqeshelwa umsebenzi
Abafake izicelo ezitsha zokungena kwiNkqubo yeeNgcali eziseLula kunye nabasanduluk’ ukungena kwinkqubo yokuqeqeshelwa umsebenzi
Kuxhotyiswe abantu abaxhotyisiweyo
Bebeba-2 abafundi kwiNkqubo yeeNgcali eziseLula yaye besi-8 abebeqeqeshelwa umsebenzi ngo-2007, bali-14 abathathwe ngo-20081
Ukuvus’ umdla wolutsha kwezolimo nokufundela imisebenzi yezolimo
Abafundi abaphuma kwizikolo ezazihlelelekile ngaphambili
Abafundi abaphuma kwizikolo ezazihlelelekile ngaphambili
Umsebenzi ocwangciswe kakuhle nofundisayo
Kunikezelwe ngeentsuku ezi-3 zesikolo
140
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamliAbo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Iinkonzo zengcaciso
Ukunxibelelanisa uphuhliso nokuhanjiswa kwenkcazelo kubaxhasi kuquka ukuphuhliswa nokusetyenziswa kweenkqubo zolwazi (umz. i-GIS) nokudityaniswa kwenkcazelo ibe yimiqulu yenkcazelo
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Abantu ababandakanyeke kwicandelo lezolimo
Amagosa ahlonyelweyo esebe
Abo basandul’ ukungena kwicandelo lezolimo
Iziphumo ngokweemfuno, ukufaneleka nokufika ngexesha
Ukunyuswa kwamandla okwenziwa kwezinto neziphumo
Iwebhsayithi ihlaziywa ngokuqhubekayo
Kuphuhliswe iwebhsayithi entsha engokutshintsha kwemozulu
Kuqulunqwe imiqulu eli-16 yenkcazelo
Kunikwe inkcazelo ngefandesi e-1 yeenciniba neentsuku ezi-5 zokwazisa
Iinkonzo zeNkxaso yeziBonelelo
Ukunceda ngeendawo zezibonelelo neefama zophando nokuzilondoloza kusenzelwa abo benza umsebenzi ukuze bakwazi ukwenza uphando lwabo neminye imisebenzi
Abaphandi bamaZiko oPhando ngeziTyalo neziLwanyana eSebe
Abaphandi bamaZiko eziLimo eziziiNkozo, i-Fynbos nezinye iziLimo zoShishino e-ARC
ImiSebenzi yeSebe yoQeqesho, iNkxaso noPhuhliso lwamaFama, kunye nokuSetyenziswa okuZinzileyo kobuTyebi beMvelo
Imisebenzi yesebe kunye nemiba yolondolozo enxibelelene ne-ofisi
Amanye amaqela ophando, kweli lizwe nakwamanye amazwe
Iinkonzo zenkxaso yezibonelelo ziphuhliswa ngexesha ngokubhekisele ekulondolozweni, ekulungisweni komhlaba, ukutyala nokuvuna
Ukulondolozwa kwezinto zesebe (oku kukuthi. Izakhiwo neendawo zoncedo) kwenziwa ngokwesicwangciso esimiselweyo, kuphuhliswe ngokubambisana neSebe lemiSebenzi yoLuntu nezoThutho
Yonke imisebenzi yophando yaxhaswa ukuze kuqinisekiswe ukuba iinjongo zeeprojekthi zophando zifezekisiwe
Zonke iimfuno zezibonelelo nokulondolozwa kwazo zixhasiwe
141
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli beenkonzo
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Iintlanganiso Amaqela eempahla zorhwebo namashishini amancinane
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Abaxhasi (ngaphakathi nangaphandle (bezophando)) abadinga izinto zokusetyenziswa noncedo lokulungisa izinto ezithile
Amaqela eempahla zorhwebo amatsha namashishini ezolimo asakhasayo
Amafama arhwebayo nasakhasayo amatsha
Yonke imisebenzi yesebe
Abasebenzi bahambe rhoqo ngekota ukuya kwiintlanganiso zamaqela abo baxhamla iinkonzo ukusuka kumashishini olimo lweenkozo ezincinane, iinkozo zokwenza i-oli, iimveliso zobisi, zoboya namanye amancinane (umz. aweeNciniba), apho kwamiselwa izinto ezibalulekileyo kuphando nophuhliso nokubekw’ esweni kwenkqubela yeeprojekthi eziqhubekayo kwanikwa nengxelo ngazo
Abasebenzi bayile kwiintlanganiso zamagqiza ophononongo lwamafama ezahlukeneyo, ezijoliswe ekusebenzeni ngokwamaqela ukusombulula iingxaki zoqoqosho / zemveliso kooMasipala beziThili
Kuqhutywe iintlanganiso ezahlukeneyo neSebe lemiSebenzi yoLuntu nezoThutho kunye nabaxhamli beenkonzo bangaphakathi nabangaphandle eziphathelele kiimfuno zezinto zokusetyenziswa kunye nokulondolozwa kwazo
Iingxoxo zefowuni Amafama arhwebayo nasakhasayo
Imibutho ekolu shishino
Abantu namaqela abandakanyeke kwezolimo
Amagosa ahlonyelweyo kwiSebe
Abaxhasi abasebenzisa izinto ezisetyenziswayo nokugcinwa kwazo
Abo basandul’ ukungena kwezolimo nakumashishini ahlobeneyo
Yonke imibuzo ethunyelwe ngomnxeba nange-imeyil iphendulwe ngokukhawuleza
142
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Ukusasazwa kweziphumo zeeprojekthi zophando ngezi ndlela:
Iwebhsayithi
Iincwadi
Amaphepha eeNkongolo
Izifundo
Iingxelo
Amafama arhwebayo nasakhasayo
Imibutho ekolu shishino
Abantu kunye namaqela abandakanyeka kwezolimo
Amagosa ahlonyelweyo kwiSebe
Abo basandul’ ukungena kwishishini lezolimo namanye amashishini ahlobeneyo
Iwebhsayithi ehlaziyiweyo
Zili-13 iincwadi zobuNzululwazi
Zili-108 iincwadi ezinenkcazelo yobunzululwazi nezithandwayo
Amaphepha enkongolo angama- 24
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga Okona kuphunyeziweyo
Inkcazelo yezo limo efumaneke ngeeprojekthi zophando ezili-191 isasazwe kubo bonke abo basenokuba ngabaxhamli beenkonzo ngezi ndlela zilandelayo:
Okupapashiweyo
Amaphepha eeNkongolo
Izifundo
Iingxelo
Iwebhsayithi ihlaziyiwe
Zili-13 izinto ezipapashiweyo zobunzululwazi
Zili-108 izinto ezipapashiweyo ezinenxalenye yenkcazelo yobunzululwazi nezithandwayo
Amaphepha enkomfa angama- 24
Izifundo ezingama-72 ngeentsuku zamafama kufikelelwa amafama amalunga ne-6000
Iingxelo ezingama-36 ngoqikelelo lwemozulu
Iintetho ezili-16 koonomathotholo
Usasazo ka-3 lwe-TV kwinkqubo Ulimo11 3 TV broadcasts on Ulimo series12 Kuveliswe i-DVD enye engophando neminye imsebenzi eqhubeka kwifama yophando eseThsorweni
I-16 imiqulu yenkcazelo
I-imeyil Izicelo nemibuzo ethunyelwe nge-imeyil zigcinwa ezifayilini
Ifowuni Izicelo nemibuzo ziphendulwa ngokukhawuleza nenkcazelo inikwa ngokukhawuleza
Ukuhlaziywa kwewebhsayithi Qinisekisa ukuba kufumaneka inkcazelo entsha
143
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Abasebenzi basoloko befumaneka rhoqo kubaxhamli beenkonzo
Abasebenzi bayafumaneka kubo bonke abaxhamli beenkonzo kweli leNtshona Koloni. Amagosa amaninzi ayafumaneka nange-cell phone emva kwexesha lomsebenzi
Iingcebiso zemigaqo-nkqubo kwiSebe Ngenkqubo yeenombolo eziBomvu nokuqhagamshelana ngokobuqu
Iintlanganiso Ukukhawulezelwa ngoqwalaselo nokwenza igalelo kwi-ajenda ngokudlulisa inkcazelo eceliweyo, iintetho ezifundisayo, iingxoxo zamaqela, njl njl.
Abavelisi namaqela abavelisi Inkcazelo yobungcali neyoqoqosho ngokubhekisele kwimiba yezolimo kweli Phondo iye yasasazwa ngokubanzi ngezinto ezipapashiweyo zobunzululwazi, ezinenxalenye yobunzululwazi nezithandwayo kwakunye nokusasazwa kwenkcazelo ngomlomo
Ukubakho kwimiboniso yezolimo Ukubonisa abaxhamli iinkonzo ezifumanekayo ngokuthatha inxaxheba kwimiboniso yezolimo
Oomasipala Ukubakho nokuthatha inxaxheba ngokuzimisela kwiikomiti zonxibelelwano zeziThili zeSebe
Jonga kwanezinto ezichazwe ngasentla ezifezekisiweyo
Uluhlu 1.4 – Isixhobo senkcazelo yenkonzo
Iintlobo zesixhobo senkcazelo Ezona ziphunyeziweyo
I-imeyil
Iileta
Iintlanganiso Jonga ku-1.3
Ukutyelela iifama
Iintetho zokwazisa
Uluhlu 1.5 – Indlela yokusingathwa kwezikhalazo
Indlela yokusingathwa kwezikhalazo Ezona ziphunyeziweyo
Kusetyenziswa ifowuni, i-imeyil, ngokobuqu, uMphathiswa ukuya kuMphathi womSebenzi
Abaxhamli beenkonzo abanelisekileyo. Nakuba ziliqela “iinombolo ezibomvu” ezafunyanwa ziphuma kwi-ofisi yoMphathiswa, akukho zikhalazo zafunyanwayo kumbandela wokuhanjiswa ngokoqobo kweenkonzo
Iintlobo zesixhobo senkcazeloEzona ziphunyeziweyo
144
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
UMSEBENZI 6: IINKCUKACHA ZOQOQOSHO LWEZOLIMO
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikwayo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Uphando ngoqoqosho lwezolimo , inkxaso neengcebiso ezifaneleke kubo bonke abaxhamli beenkonzo ngokusekelwe kwimigaqo ephilileyo yobunzululwazi ngezi ndlela:
- Ukuphucula amandla okukhuphisana kwamafama akumgangatho omncinane
Amafama asakhasayo 5660 Zinikwe ngexeshaNgokweemfunoZibe zezifanelekileyoIindlela zokwenza izinto ezikumgangatho wamazwe ngamazweIingxelo zifanele amaqela ekujoliswe kuwo
-Kwayilwa iincwadi zenkqubo ye-elektroniki yokugcinwa kweengxelo, i-SimFini, yaye kugqitywe iingxelo zoluhlu lwezinto ezikhoyo, lwengeniso nenkcitho zeenyanga kwaye kwenziwe ulingelo lomsebenzi kumafama ama-5 asakhasayo kunye okanye amaqela amafama.-Kuqulunqwe uhlahlo lwabiwo mali loShishino olutsha olungama-32-Kuphononongwe izicwangciso zokusebenza ezingama-31.-Kuqhutywa uphononongo lwe-MSc kunye neengxelo ezi-4 ezithandwayo kwiinkqubo zolimo.-Kwenziwe imiboniso / kuqhutywe ucweyo ngomSebenzi we-Combud III.
145
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Amafama arhwebayo 7100
Abasebenzisi be- Combuds (amaSebe ezoLimo)
Onke amafama eMzantsi Afrika
- Ukuhlalutya uqoqosho lokusetyenziswa kobutyebi bemvelo
Amafama asakhasayo 5660 Zinikwe ngexeshaNgokweemfunoZibe zezifanelekileyoIindlela zokwenza izinto ezikumgangatho wamazwe ngamazwe
-i-PhD iyaqhubeka- Iingxelo ezi-2 ezithandwayo - Iphepha eli-1 lobuNzululwazi amaphepha angoqoqosho lobutyebi bemvelo ngokukodwa umhlaba.
Amafama arhweba ngezinga elikhulu
7100
Abasebenzisi bamanzi kwimimandla esezidolophini
Izigidi eziyi-2,5
-Ukubon-elelangenkxaso kwi-AgriBEE
Amafama asakhasayo 5660
Zinikwe ngexeshaNgokweemfunoZibe zezifanelekileyoIindlela zokwenza izinto ezikumgangatho wamazwe ngamazwe
- Ukuququzelelwa kweenkqubo ezi-2 zoqeqesho lobuNtshatsheli phantsi kwe- AgriBEE yaye kuqeqeshwe abantu abangama-45 - Kuququzelelwe umBoniso woNyaka we-AgriBEE kubanjiswene ne-DoA.- Amaqela ama-2 amafama anikwa inkxaso ukuze abonise kukhuphiswano lokubonisa lwe-AgriBEE
Amafama arhwebayo amakhulu
7100
146
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
- Ukubonelela amafama ngeenkonzo zenkxaso zokuthengisa
Amafama asakhasayo 5660 Zinikwe ngexeshaNgokweemfunoZibe zezifanelekileyoIindlela zokwenza izinto ezikumgangatho wamazwe ngamazwe NgexeshaZiqhutywa ziimfunoZifanelekileZithembekileIindlela ezingcono zamazwe ngamazweIingxelo zenziwa zifanele iqela ekujoliswe kulo
-Iingxelo ezingama-95 ezithandwayo -Amaphepha obuNzululwazi ali-11 -Uphononongo lwe-MSc malunga nohlanganiso lwexabiso kwinkqubela-phambili nokwenza lula ukufikelela kwamafama asakhasayo okanye amaqela amafama angama-28.kwiimarike -amafama ali-10 asakhasayo kunye okanye amaqela amafama axhaswe ekufumaneni izivumelwano zokuthengisa kumazwe angaphandle.-Uphononongo lwe-MSc malunga nemifela-ndawonye eqhubekayo yaye kuxhaswe amaqela asi-8 amafama ukuze kusekwe imifela-ndawonye
Amafama arhweba ngezinga elikhulu
7100
- ukubonelela ngenkcazelo yeenkcukacha-manani kwabo banenxaxheba.
Amafama asakhasayo 5660 NgexeshaZiqhutywa ziziimfunoZifanelekileZithembekileIindlela ezingcono zamazwe ngamazwe
-Kugcinwe isisele solwazi samafama asakhasayo esinxibelelene ne-GIS.- Kuveliswe iimephu ezimbini ze-GIS – eye-fynbos nokhenketho lwezolimo. -Kuveliswe imiqulu yolwazi malunga namaxabiso omhlaba nezilwanyana zasendle ezigcinwayo.-Iingxelo ezisi-7 ezithandwayo.
147
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Amafama arhweba ngezinga elikhulu
7100
- Ukuxhasa ukwenziwa kwezigqibo ezinengqondo ezisekelwe kwinkcazelo eninzi yobunzululwazi.
Amafama asakhasayo 5660 NgexeshaZiqhutywa ziimfunoZifanelekileZithembekileIindlela ezingcono zamazwe ngamazwe
-I-PHD iyaqhubeka.-Kufumaneka imiqulu emibini yolwazi oluqokelelweyo – Isisele solwazi senkcazelo efakwayo-neziphumo se-SAM sihlaziyiwe ngokufakwa kolwazi oluqokelelweyo ngamakhaya nezinye izinto kunye ne-Macro SAM.-Kugqitywe izifundo ezibini zokuhlola imeko-Kugqitywe iingxelo zophando ezi-6-Amaphepha ali-11 okuhlolana kwabalingane.
Amafama arhweba ngezinga elikhulu
7100
AmaSebe ezoLimo amaPhondo neleSizwe angamanye
AmaSebe ali-9
- Ukutshintshwa kwemeko yezolimo
Ba-5 abathatha inxaxheba kumSebenzi weeNgcali eziseLula
AmaSebe namashishini ezolimo
Abantu abaxhotyisiweyo
-Ba-5 abathatha inxaxheba kulo msebenzi.
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli beenkonzo
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Ukwandisa uthatho-nxaxheba lwabaxhamli beenkonzo kuphuhliso lwesicwangciso-qhinga sezolimo
Bonke abantu baseNtshona Koloni njengoko bemelwa nguRhulumente, ngabasebenzi, ngabezoshishino nemiButho yoLuntu
Bonke abantu baseNtshona Koloni njengoko bemelwa nguRhulumente, ngabasebenzi, ngabezoshishino nemiButho yoLuntu
-Ezolimo nokuphunyezwa kwesicwangciso-qhinga sezolimo kubekw’ esweni ngekota
148
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Iintlanganiso Amafama, amaqela athenga iimpahla zokurhwebanorhulumente namaziko ahlobeneyo namaziko abucala abo bonke abanenxaxheba
Amaqela athenga iimpahla zokurhweba neminye imibutho yoluntu nabanenxaxheba kurhulumente
-Abasebenzi baye rhoqo kwiintlanganiso namaqela abaxhamli. Kuphuhliswe izinto eziphambili zophando nophuhliso.-Kuthathwe inxaxheba ngenkuthalo kumaqonga eengxoxo zokubonisana kwiPhondo, kwiSizwe nakwiziThili.-Kuqhutywe yaye kuyiwe kwiintlanganiso ezahlukeneyo nabaxhamli ibe kunikwe ingxelo.-Kuthathwe inxaxheba ngenkuthalo kwiinkomfa, kucweyo okanye kwiiseshini zolwazi.
Incoko/iingxoxo ngefowuni ne-imeyil
Amafama arhweba ngezinga elikhulu, amafama asakhasayo kuquka abo baxhamla kwi-LRAD
Ukwandisa inani labo baxhamla iinkonzo ngamafama asakhasayo amaninzi kuquka abo baxhamla kwi-LRAD
Yonke imibuzo yefowuni ne-imeyil iqwalaselwe ngokukhawuleza yaye isisele solwazi semibuzo siyafumaneka.
Ukusasazwa kweziphumo zophando nokunikwa kweengcebiso ngezifundo namaphepha.
Amafama arhweba ngezinga elikhulu, amafama asakhasayo kuquka abo baxhamla kwi-LRAD
Ukwandisa inani labo baxhamla iinkonzo ngamafama asakhasayo amaninzi kuquka abo baxhamla kwi-LRAD
-Amaphepha obunzululwazi angama-33.-Zi-4 izisele zolwazi ezitsha ezifumanekayo.-Iingxelo ezithandwayo ezili-180-kuququzelelwe iiseshini ezi-3 zoqeqesho.
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona ziphunyeziweyo
Inkcazelo yobuchule bokulima njengoko iveliswa ngophando neeprojekthi ezinika iingcebiso isasazwe kubo bonke abaxhamli beenkonzo ngezi ndlela:
-izifundo zokuhlohla namaphepha obunzululwazi Angama-33 amaphepha kuquka nezifundo
-Iingxelo ezithandwayo Zili-180 iingxelo ezithandwayo
-Ukuphendulwa kwemibuzo yesikhawu ebuzwe ngezi ndlela: -I-imeyil -Ifowuni -Ifeksi -Imibuzo yoMphathiswa
Kuphuhliswe izisele zolwazi ezitsha ezi-4.Ukuphendula ngokukhawuleza nokugcinwa kweefayileUkuphendula ngokukhawuleza imibuzo ebuzwa ngefowuniUkuphendula ngokukhawuleza imibuzo ebuzwa ngefeksiukuphendula ngamaxesha amiswe nguMphathiswa
-Iintlanganiso Ukuqhuba iintlanganiso rhoqo namaqela abaxhamli beenkonzo.
149
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona ziphunyeziweyo
-Iwebhsayithi Faka inkcazelo kwiwebhsayithi yesebe yaye uyihlaziye rhoqo.
-Imiboniso ngeentsuku zokunika ulwazi Imiboniso emi-3 – Kuboniswe ngeenkonzo kwanikwa nenkcazelo.
-Iintlanganiso zePhondo (iimbizo, ukumamela izimvo zoluntu)
Ukuthatha inxaxheba nokuphendula imibuzo engqalileyo nokunikela iingxelo xa ziceliwe
Uluhlu 1.4 – Isixhobo senkcazelo yenkonzo
Iintlobo zesixhobo senkcazelo Ezona ziphunyeziweyo
-Izifundo ezihlohlwayo namaphepha obunzululwazi Angama-32 amaphepha kuquka nezifundo ezihlohlwayo
-Iingxelo ezithandwayo Zili-180 iingxelo ezithandwayo, amanqaku kunye neentetho zokwazisa.
-Iintlanganiso zocweyo 3 workshops organised
-Ukuphendulwa kwemibuzo yesikhawu ebuzwe ngezi ndlela: -I-imeyil -Ifowuni -Ifeksi -Imibuzo yoMphathiswa
Kuphuhliswe izisele zolwazi ezitsha ezi-4.Ukuphendula ngokukhawuleza nokugcinwa kweefayileUkuphendula ngokukhawuleza imibuzo ebuzwa ngefowuniUkuphendula ngokukhawuleza imibuzo ebuzwa ngefeksiukuphendula ngamaxesha amiswe nguMphathiswa
-Iintlanganiso Ukuqhuba iintlanganiso rhoqo namaqela abaxhamli beenkonzo.
-Iwebhsayithi Faka inkcazelo kwiwebhsayithi yesebe yaye uyihlaziye rhoqo.
-Imiboniso ngeentsuku zokunika ulwazi Imiboniso emi-3 – Kuboniswe ngeenkonzo kwanikwa nenkcazelo.
-IsiCwangciso soNyaka somSebenzi Kuthiwe thaca iinkonzo zomsebenzi, izinto ezifeziweyo kunye nezinto ekujoliswe kuzo
-Ingxelo yonyaka Kuthiwe thaca iinkonzo zomsebenzi, izinto ezifeziweyo kunye nezinto ekujoliswe kuzo
-Ingxelo yoHlahlo lwabiwo-mali Kuthiwe thaca iinkonzo zomsebenzi, izinto ezifeziweyo kunye nezinto ekujoliswe kuzo
150
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
UMSEBENZI 7: UQEQESHO OLUCWANGCISIWEYO KWEZOLIMO
Uluhlu 1.1 – Iinkonzo ezingundoqo ezinikwayo nemigangatho
Iinkonzo ezingundoqo
Abona baxhamli Abo basenokuba ngabaxhamli
Umgangatho wenkonzo
Eyona nto ifeziweyo xa kuthelekiswa nemigangatho
Ukunika uqeqesho lweSatifiketi seMfundo ePhakamileyo, lweDiploma nolwesiDanga kwiinkalo ezifanelekileyo.
Abo kulindeleke ukuba babe ngamafama kunye namafama, oomanejala basezifama, amagosa ahlonyelweyo, abacebisi nolutsha, amabhinqa nemimandla yezolimo yasemaphandleni neyasezidolophini
Abo kulindeleke ukuba babe ngamafama kunye noomanejala bamafama, amagosa ahlonyelweyo, abacebisi nolutsha, amabhinqa nemimandla yezolimo yasemaphandleni neyasezidolophini
Iziqinisekiso ezibhaliswe ku-SAQA nezivunywe yiKomishoni yeMfundo ePhakamileyo (CHE)
Iziqinisekiso zibhaliswe ku-SAQA
Iziqinisekiso zivunywe yiKomishoni yeMfundo ePhakamileyo
Ukunikwa kweMfundo noQeqesho oluQhubekekayo (FET) kwiinkalo ezifanelekileyo (uqeqesho lweZakhono nokuXhotyiswa ngaMava omSebenzi)
Abo kulindeleke ukuba babe ngamafama nabo sele bengamafama nabasebenzi basezifama abaphuma kwimimandla eyayikade ihlelelekile, ulutsha, amabhinqa nemimandla yasemaphandleni neyasezidolophini
Abo kulindeleke ukuba babe ngamafama nabo sele bengamafama nabasebenzi basezifama abaphuma kwimimandla eyayikade ihlelelekile, ulutsha, amabhinqa nemimandla yasemaphandleni neyasezidolophini
Izifundo zoqeqesho zisekelwe kwimiyalelo yemigangatho efanelekileyo ye-NQF (1-4) kunye nabasemagunyeni abakhupha iziqinisekiso (okt. ii-Seta / Umalusi)
Izifundo zoqeqesho zisekelwe kwimigangatho yeeyunithi
Izifundo zokuxhobisa abafundi ngamava omsebenzi ziqinisekiswe yi-AgriSeta ne-FoodBev. i-Seta/ / Umalusi)
Uluhlu 1.2 – Amalungiselelo okubonisana nabaxhamli beenkonzo
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli bAbo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Ukumelwa kwabazali / Ukuqhelaniswa
Abazali babafundi abasisigxina.
Abazali babafundi abasisigxina nabameli babafundi
Intlanganiso yonyaka kunyaka ophelileyo yaye ngokuvela kwemfuneko
Umbutho wabaFundi bangaPhambili
Alumni Abafundi bangaPhambili Kunyaka ophelileyo kuqhutywe iintlanganiso zengingqi ezimbini (2).
Kunyaka ophelileyo kusindlekwe iimbutho ezimbini zokudibanisa abafundi bakudala.
Iintlanganiso Amafama asakhasayo nashishinayo, nabo banendima nabo banenxaxheba kwezemfundo noqeqesho
Amafama asakhasayo nashishinayo, nabo banendima nabo banenxaxheba kwezemfundo noqeqesho
Kuqhutywa iintlanganiso rhoqo kunye namaqela ahlukeneyo amafama ahlupheka ngezinto zokusebenza nasakhasayo.
Abafundi bangaPhambili
151
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uhlobo lolungiselelo Abona baxhamli bAbo basenokuba ngabaxhamli
Ezona zinto zifeziweyo
Ukuhlola nokuphanda Amafama arhwebayo nasakhasayo, Imizi-mveliso, amaZiko oQeqesho, abaZali, abaFundi
Amafama arhwebayo nasakhasayo, Imizi-mveliso, amaZiko oQeqesho, abaZali, abaFundi
Kusoloko kuhlolwa iimfuno zeendawo ezahlukeneyo zamafama kuze kuqulunqwe iinkqubo zoqeqesho ngokuvumelana noko. Ukuphuhliswa kwesiCwangciso-qhinga sokuPhuhliswa kwabaNtu bokuSebenza kugqityiwe. Kuphuhliswe isicwangciso sokusebenza
Uluhlu 1.3 – Isicwangciso-qhinga sokufikelela kuhanjiso lweenkonzo
Isicwangciso-qhinga sokufikelela Ezona zinto zifeziweyo
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo – ngeFowuni Imibuzo iphendulwa kamsinya kangangoko kunokwenzeka – ngoko nangoko kwiimeko zininzi.
Ayibhalwa phantsi yonke imiyalezo
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo - nge-Imeyil Izicelo ezenziwe nge-imeyil zigcinwa ezifayileni
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo - ngePosi Zibhaliswa ngenkqubo esesikweni yokugcinwa kwerejista
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo – nge-ofisi yoMphathiswa
Inkqubo yeenombolo ezibomvu
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo – ngoBuso ngobuso
• Iintlanganiso eziqhutywa e-ofisini kunye nabo baza kuba ngabafundi nabo sele bengabafundi ngoku nabazali zinyuke kakhulu
• Uthatho-nxaxheba kwimiBoniso yemiSebenzi kulo lonke iPhondo
• Iiseshini zenkcazelo kunye nabafundi kwiziKolo zasePrayimari nezaseSekondari.
• Iiseshini zenkcazelo kwiintlanganiso zemiButho yamaFama
• Ukutyelela kwamaqela abafundi kwiinkampu zokufundisa
Inkcazelo malunga noqeqesho olunikwayo - iWebhsayithi Inkcazelo ekwiWebhsayithi yeSebe ihlaziywa rhoqo – kuquka iziphumo zeemviwo nezinto ezifundiswayo.
Iincwadi / Amanqaku 29 Publications: Contribution to broad scientific knowledge base as kwakunye nokunatyiswa nokunxIincwadi: Igalelo kwisisele solwazi senzululwazi esbanzi nokwandisa nangokunxibelelana30 Ukufakwa kwezaziso namanqaku kwiimagazini ezithandwayo namaphephandaba.
Imiboniso yokufundisa ngemisebenzi/ ukutyelela ezikolweni Kutyelelwe izikolo ezingama-30 yaye kuthathwe inxaxheba kwimiboniso eli-10.
152
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Uluhlu 1.4 – Isixhobo senkcazelo yenkonzo
Iintlobo zezixhobo zokudlulisela inkcazelo Ezona zinto zifeziweyo
I-imeyil Ubuncinane ama-3 000
Ileta Zili-1 500 kunye nabo basenokuba ngabafundi
Imiqulu yenkcazelo Ubuncinane ama-2 000
Iintetho zokwazisa Ubuncinane ama-40
Iintlanganiso Ubuncinane ama-65
Iwebsayithi Ubuncinane i-1 500
Iingxelo Ubuncinane i-10
Amanqaku neZaziso zeeNtengiso Ubuncinane isi-8
Uluhlu 1.5 – Indlela yokusingatha izikhalazo
Indlela yokusingatha izikhalazo Ezona zinto zifeziweyo
Ngefowuni, nge-imeyil, udliwano-ndlebe lobuso ngobuso, ileta ebhalelwe uMphathiswa okanye iNtloko yeSebe isiya kumLawuli weCandelo oyiNtloko womSebenzi 7: Uqeqesho lwezoLimo oluMiswe kakuhle
Kwiimeko ezininzi ingaphelanga iveki
Kwiintlanganiso nabazali, abafundi, abo babengabafundi kunye nabanenxaxheba
Ukuphendula ngokukhawuleza
153
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
2. Indleko
ULUHLU 2.1 – Iindleko zabasebenzi ngokomsebenzi, 2007/08
UmsebenziIndleko iyonke (R’000)
Indleko yabaSebenzi
(R’000)
Indleko yoQeqesho
(R’000)
Iinkonzo zobuNgcali neziZodwa
(R’000)
Indleko yabasebenzi
ngokwepesenti yendleko
iyonke
Umyinge wendleko
yabasebenzi ngokomqeshwa
ngamnye (R’000)
Umsebenzi 1 50 364 22 498 313 2 869 45% 183
Umsebenzi 2 69 246 11 710 20 10 378 17% 213
Umsebenzi 3 87 616 21 728 1 4 599 25% 143
Umsebenzi 4 30 755 22 408 56 144 73% 206
Umsebenzi 5 53 332 33 067 132 929 62% 112
Umsebenzi 6 6 963 4 176 0 148 60% 209
Umsebenzi 7 27 347 14 536 1531 2 377 53% 140
IYONKE /UMYINGE %
325 623 130 123 2 053 21 444 40% 152
ULUHLU 2.2 – Iindleko zabasebenzi ngokwamanqanaba emivuzo, 2007/08
Amanqanaba emivuzoInkcitho yabaSebenzi (R’000)
I-% yendleko iyonke yabasebenzi
Umyinge wendleko yabasebenzi ngokomsebenzi (R’000)
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2) 10 244 7.88% 60
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5) 22 871 17.59% 81
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8) 35 674 27.43% 172
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12) 51 581 39.67% 291
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16) 9 667 7.43% 569
IYONKE 130 037 152
Qaphela: Umahluko kwiindleko zabasebenzi ngokomsebenzi (uluHlu 2.1) neendleko zabasebenzi ngokwenqanaba lemivuzo (uluHlu 2.2), ofikelela kuma-R86 000, kunokuthiwa ubangelwe ngumahluko oye unqwabelana phakathi kwe-Basic Accounting System (BAS) kunye ne-Personnel Salary System (PERSAL). Nceda uqaphele ukuba amanani (BAS) akuluHlu 2.1 angqinisiswe ngumPhicothi-zincwadi wePhondo yaye aboniswe kwiiNgxelo zeziMali ezikwiNxenye yesine kolu xwebhu. Isixa-mali samva sijongwa njengesichanekileyo.
154
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ULUHLU 2.3 – Imivuzo, ama-Owuva, isiBonelelo sabo baneMizi kunye noNcediso lweeNdleko zoNyango ngokomsebenzi, 2007/08
Umsebenzi Imivuzo I-owuvaIsibonelelo sabo
baneMizi
Uncediso lweeNdleko zoNyango
Imali (R’000)
Imivuzo njenge-% yendleko
yabasebenzi
Imali (R’000)
I-owuva njenge-% yendleko
yabasebenzi
Imali (R’000)
Uncedisolwabanemizi(HOA)njenge-%yendlekozabasebenzi
Imali (R’000)
Uncediso lweeNdleko zoNyango njenge-% yendleko
yabasebenzi
Umsebenzi 1 14 398 64% 394 2% 558 2% 1 031 5%
Umsebenzi 2 7 712 66% 0 0% 234 2% 590 5%
Umsebenzi 3 15 137 70% 147 1% 412 2% 928 4%
Umsebenzi 4 14 884 66% 620 3% 336 1% 1 075 5%
Umsebenzi 5 22 924 69% 837 3% 1 102 3% 1 585 5%
Umsebenzi 6 2 850 68% 0 0% 54 1% 157 4%
Umsebenzi 7 9 816 68% 503 3% 338 2% 789 5%
IYONKE / UMYINGE %
87 721 67% 2 501 2% 3 034 2% 6 155 5%
155
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ULUHLU 2.4 – Imivuzo, ama-Owuva, isiBonelelo sabo baneMizi kunye noNcediso lweeNdleko zoNyango ngokwamanqanaba emivuzo, 2007/08
Amanqanaba emivuzo
Imivuzo I-owuvaIsibonelelo sabo
baneMizi
Uncediso lweeNdleko zoNyango
Imali (R’000)
Imivuzo njenge-% yendleko
yabasebenzi
Imali (R’000)
I-owuva njenge-% yendleko
yabasebenzi
Imali (R’000)
Uncedisolwabanemizi
(HOA)njenge-%yendleko
zabasebenzi
Imali (R’000)
Uncediso lweeNdleko
zoNyango njenge-% yendleko
yabasebenzi
Abanezakhono ezisezantsi(amaNqanaba 1-2)
7328 71.54% 647 6.31% 97 0.94% 574 5.60%
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
15703 68.66% 726 3.17% 334 1.46% 1596 6.98%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso(amaNqanaba 6-8)
25065 70.26% 870 2.44% 523 1.47% 1900 5.33%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi(amaNqanaba 9-12)
34034 65.98% 268 0.52% 306 0.59% 1903 3.69%
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16)
5583 57.75% 0 0.00% 36 0.00% 182 0.00%
BEBONKE 87713 67.45% 2511 1.93% 1297 1.00% 6154 4.73%
156
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
3. Ingqesho nezithuba zemisebenzi
ULUHLU 3.1 – Ingqesho nezithuba zemisebenzi ngokomsebenzi, 31 Matshi 2008
Umsebenzi Inani lezithubaInani lezithuba
ezivaliweyo
Umlinganiselo wezithuba
ezingenabantu
Inani lezithuba ezivaliweyo
ukongezelela kwezikhoyo
Umsebenzi 1 136 123 13 4
Umsebenzi 2 73 55 18 0
Umsebenzi 3 179 152 27 1
Umsebenzi 4 119 109 10 0
Umsebenzi 5 322 294 28 1
Umsebenzi 6 30 20 10 1
Umsebenzi 7 125 104 21 1
BEBONKE 984 857 127 8
ULUHLU 3.2 – Ingqesho nezithuba zemisebenzi ngokwamanqanaba emivuzo, 31 Matshi 2008
Inqanaba lemivuzo Inani lezithubaInani lezithuba
ezivaliweyo
Umlinganiselo wezithuba
ezingenabantu
Inani lezithuba ezivaliweyo
ukongezelela kwezikhoyo
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
191 171 20 1
Abanezakhono(amaNqanaba 3-5)
316 284 32 3
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso(amaNqanaba 6-8)
255 208 47 3
Abanezakhono eziphezulu zokuphatha (amaNqanaba 9-12)
205 177 28 1
Abaphathi abaphezulu (amaNqanaba 13-16)
17 17 0 0
BEBONKE 984 857 127 8
157
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ULUHLU 3.3 – Ingqesho nezithuba zemisebenzi ngokwemisebenzi ebalulekileyo, 31 Matshi 2008
Imisebenzi ebalulekileyo
Inani lezithubaInani lezithuba
ezivaliweyo
Umlinganiselo wezithuba
ezingenabantu
Inani lezithuba ezivaliweyo
ukongezelela kwezikhoyo
C1030200 Iinjineli 5 5 0 0
C3040100Oogqirha bezilwanyana
23 22 1
C6010301Isazinzulu esiyiNgcali
7 7 0
C5030100 Ingcali yezoQoqosho
18 12 6 1
D2010300Isazinzulu sezoLimo
15 15 0
C1010300Umphathi weLebhu
2 1 1
D2010200Igcisa loPhuhliso lwezoLimo
55 45 10
D2010100Igcisa leMpilo yeziLwanyana
36 32 4
D1010500Igcisa leMizi-mveliso
35 27 8
D1040100Umhloli weNyama
7 7 0
D2020100Igcisa lezigulo zezilwanyana
9 7 2
C6010303Intloko yeZiko
3 3 0
D2010200Umhlohli wezifundo
31 27 4
BEBONKE 246 210 36 1
Inkcazelo kwimeko nganye ibonisa imeko ebekuyiyo ukuza kuthi ga kowama-31 kuMatshi 2008. Ngokuphathelele kwimeko yeenguqu kwiindlela zokuqeshwa kwabasebenzi kunyaka wengxelo, nceda ujonge icandelo lesi-5 lale ngxelo.
4. Uvandlakanyo lomsebenzi
IMimiselo yeNkonzo yakwaRhulumente, 1999 yavelisa inkqubo yokuvandlakanywa kwemisebenzi njengendlela yokuqinisekisa ukuba umsebenzi uhlawulelwa ngokwexabiso lawo. Ngokwesikhokelo esimiselwe kuzwelonke, iziphatha-mandla ezilawulayo zinako ukuvandlakanya okanye ziphinde zivandlakanye ngokutsha nawuphi na umsebenzi kwisebe lazo. Ngenxa yokuba imisebenzi efanayo kumasebe ngamasebe okanye amaphondo ngamaphondo okanye amasebe ngamasebe kumaphondo ikumanqanaba ahlukeneyo, abasebenzi “bayarhwetyeshwa” phakathi kwamasebe karhulumente. Ukuze kulungiswe le meko uMphathiswa weNkonzo kaRhulumente noLawulo ukhuphe umyalelo owenza kube yimfuneko ukuba amanqanaba emisebenzi yonke efanayo kwinkonzo yaseburhulumenteni anxityelelaniswe. Ngenxa yoko iSebe lezoLimo leSizwe kunye namasebe
158
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ezolimo amaphondo osi-9 aqalisa iphulo lokunxibelelanisa imisebenzi ethile yezolimo. Ngenjongo yokubeka ngokubaluleka imisebenzi engqamene nezolimo yahlulwa yaba “yimijikelo” eliqela. Iziphumo zomjikelo wokuqala zaphunyezwa ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007. Umjikelo wesi-2, wesi-3 nowesi-4 iqoshelisiwe kodwa kusalindeleke ukuba igunyaziswe yi-NIFAL.
Ngenxa yoku kuchazwe ngaphambilana iSebe lizame ukucezela kude ekuvandlakanyeni abantu ukuze kukhuselwe ukuthembeka kwenkqubo yokunxibelelanisa nokuvandlakanywa kwemisebenzi njengoko oku kunganikwanga ngqwalasela ibhekele phi ngethuba lengxelo njengoko bekujoliswe kunxibelelwaniso lokuvandlakanywa kwemisebenzi kwisizwe sonke.
Uluhlu olulandelayo (Uluhlu 4.1) lushwankathela inani lemisebenzi ethe yavandlakanywa kunyaka wengxelo. Kananjalo olu luhlu lunika iinkcukacha-manani ngemisebenzi ethe yanyuswa okanye yathotywa ngokwamanqanaba.
ULUHLU 4.1 – Ukuvandlakanywa kwemiSebenzi, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Inqanaba lemivuzo
Inani lezithuba
Inani lemiSebenzi Evandakanyiweyo
I-% yezithuba ezivandlakanywe
ngokwamanqanaba emivuzo
Izithuba ezinyusiweyo Izithuba ezithotyiweyo
InaniI-% yezithuba
ezivandlakanyiweyoInani
I-% yezithuba ezivandlakanyiweyo
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
191 0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
316 0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
255 0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
205 0 0% 0 0% 0 0%
Iziphatha-mandla ezikwiNkonzo ePhezulu iBakala A
12 0 0% 0 0% 0 0%
Iziphatha-mandla ezikwiNkonzo ePhezulu iBakala B
4 0 0% 0 0% 0 0%
Iziphatha-mandla ezikwiNkonzo ePhezulu iBakala D
1 0 0% 0 0% 0 0%
Abanye 0 0 0% 0 0% 0 0%
BEBONKE 984 0 0% 0 0% 0 0%
159
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ULUHLU 4.2 – Iprofayile yabasebenzi abanyuselwa imivuzo ngenxa yokunyuka kwamanqanaba emisebenzi yabo, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Abaxhamli oNtsundu owaseAsia oweBala omHlophe Bebonke
Ababhinqileyo 0 0 0 0 0
Amadoda 0 0 0 0 0
BEBONKE 0 0 0 0 0
Abasebenzi abaKhubazekileyo 0
ULUHLU 4.3 – Abasebenzi abamivuzo yabo iye yaba ngentla kwenqanaba elimiselwa ngokuvandlakanywa kwemisebenzi, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008 (ngokwemiqathango ye-PSR 1.V.C.3)
Umsebenzi Inani labasebenziInqanaba
lovandlakanyo lomsebenzi
Inqanaba lomvuzoIsizathu
sophambuko
Umabhalana we-Ofisi24 4 5/6/7
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Igosa leeNkonzo zoNcedo 17 4 5/6
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umncedisi weManejala: iSebe
1 9 10 Umvuzo ongomnye
Umncedisi weManejala: iMpilo noKhuseleko emSebenzini
1 9 10 Umvuzo ongomnye
Umcoci 4 1 2
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umncedisi kwezoNxibelelwano 1 4 7
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Igosa loNxibelelwano1 7 8
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umsebenzi wezoLuntu 1 4 5
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Igcisa loLawulo lwezobuNjineli
2 10 11
Unxibelelwaniso lokuVandlakanywa kwemiSebenzi - ukuthotywa
Umphathi weFama
1 7 8
Unxibelelwaniso lokuVandlakanywa kwemiSebenzi - ukuthotywa
160
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Umsebenzi Inani labasebenziInqanaba
lovandlakanyo lomsebenzi
Inqanaba lomvuzoIsizathu
sophambuko
Umphathi weFama oPhezulu
6 8 10
Unxibelelwaniso lokuVandlakanywa kwemiSebenzi - ukuthotywa
Umncedisi jikelele 26 2 2/3
Res 2/2007 unyuselo olusekelwe kumava
Umlungisi wamabala
4 1 2/3
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba neRes 2/2007 ukunyuselwa okusekelwe kumava
Umntu onobuchule bezandla 1 3 4
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Uncediso ezindlwini4 2 3
Res 2/2007 ukunyuselwa okusekelwe kumava
Igcisa lemizi-mveliso eliPhezulu
18 8 9
Unxibelelwaniso lokuVandlakanywa kwemiSebenzi - ukuthotywa
Umncedisi eLebhu2 4 6
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umhlohli
5 8 9
Ukuvandlakanywa kwemiSebenzi Ukuthotywa ngenxa yokumiswa ngokutsha kwesebe
Umncesisi kwithala leencwadi 1 4 6
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umthuthi wezigidimi3 2 3
Res 2/2007 ukunyuselwa okusekelwe kumava
umongameli kwicala lePeyinti 1 3 4
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Umncedisi kaNobhala2 5 6
Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Injineli oPhezulu
2 10 12
Unxibelelwaniso lokuVandlakanywa kwemiSebenzi - ukuthotywa
161
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Umsebenzi Inani labasebenziInqanaba
lovandlakanyo lomsebenzi
Inqanaba lomvuzoIsizathu
sophambuko
Ugqirha weziLwanyana kaRhulumente
1 11 12Inkqubo yokuLinganiswa kwamaNqanaba
Inani Lilonke labaSebenzi abamivuzo yabo ingentla kwenqanaba elimiselwe ngokuvandlakanywa kwemisebenzi, ngo-2007/08
129
Ipesenti yabaSebenzi abaQeshiweyo Bebonke 15.05%
ULUHLU 4.4 – Iprofayile yabasebenzi abamivuzo yabo iye yaba ngentla kwenqanaba elimiselwa ngokuvandlakanywa kwemisebenzi, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008 (ngokwemiqathango ye-PSR 1.V.C.3)
Abaxhamli oNtsundu Owase-Asia oweBala omHlophe Bebonke
Ababhinqileyo 1 1 14 26 42
Amadoda 2 0 51 34 87
BEBONKE 129
Abasebenzi abaKhubazekileyo 1
5. Inguqulelo kwingqesho
ULUHLU 5.1 – Indlela abemka ngayo abantu emsebenzini ngonyaka ngokwenqanaba lemivuzo kwisithuba esiqalela kumhla woku-1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 Matshi 2008
Inqanaba lemivuzo
Inani labasebenzi ngokwenqanaba ukuza kuthi ga
kowoku-1 Epreli 2007
Abaqeshiweyo nabatshintshelwe
kwisebe
Abayekileyo nabatshintshelwe
ngaphandle kwesebe
Ukumka kwabasebenzi
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
284 95 112 39.43
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
218 155 99 45.41
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
207 48 40 19.32
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
160 29 24 15.00
Iziphatha-mandla eziphezulu iBakala leNkonzo A
10 3 3 30.00
Iziphatha-mandla eziphezulu iBakala leNkonzo B
2 1 1 50.00
162
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Inqanaba lemivuzo
Inani labasebenzi ngokwenqanaba ukuza kuthi ga
kowoku-1 Epreli 2007
Abaqeshiweyo nabatshintshelwe
kwisebe
Abayekileyo nabatshintshelwe
ngaphandle kwesebe
Ukumka kwabasebenzi
Iziphatha-mandla eziphezulu iBakala leNkonzo C
1 0 0 0
Iziphatha-mandla eziphezulu iBakala leNkonzo D
0 0 0 0
BEBONKE 882 331 279 31.63
ULUHLU 5.2 – Indlela abemka ngayo abantu emsebenzini ngonyaka ngokomsebenzi obaluleke kakhulu kwisithuba sowe-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Umsebenzi:
Inani labasebenzi ngokomsebenzi ukuza kuthi ga kowoku- 1 Epreli 2007
Abaqeshiweyo nabatshintshelwe kwisebe
Abayekileyo nabatshintshelwe ngaphandle kwesebe
Ukumka kwabasebenzi
Injineli (C1030200) 4 1 0 0%
Oogqirha bezilwanyana (C3040100)
21 9 9 42.86%
Izazinzulu eziziiNgcali (C6010301)
7 0 0 0%
IiNgcali zoQoqosho (5030100)
14 3 2 14.29%
Izazinzulu zezoLimo (D2010300)
60 18 8 13.33%
Umphathi weLebhu (C1010300)
2 0 0 0%
Igcisa loPhando lwezoLimo (D2010300)
57 4 5 8.77%
Igcisa leMpilo yeziLwanyana (D2010100)
32 5 5 15.62%
UmHloli weNyama (D1040100)
5 2 0 0%
Igcisa lezigulo zemfuyo (D2020100)
7 3 1 14.29%
Igcisa lemizi-mveliso (D101050)
29 2 1 3.45%
umhlohli (D2010200) 22 4 10 45.45%
Intloko yeZiko (C6010303)
3 0 0 0%
BEBONKE 263 51 41 15.58%
163
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 5.3 – Izizathu zokushiya kwabasebenzi isebe
Uhlobo lokumka Inani I-% yenani lonke
Ukusweleka 2 0.72%
Ukulahla emsebenzini 42 15.05%
Ukuphela kwesivumelwano 185 66.31%
Ukuyekiswa – iinguqu emsebenzini 0 0%
Ukuyekiswa – ukuziphatha okutenxileyo 4 1.43%
Ukuyekiswa – ukungawazi kakuhle umsebenzi 2 0%
Ukukhululwa ngenxa yempilo enkenenkene 2 0.72%
Ukuthatha umhlalaphantsi 8 2.87%
Ukutshintshelwa kwamanye amaSebe eNkonzo kaRhulumente 16 5.73%
Ukuthatha imigodlwana ngenxa yohlengahlengiso Res 7/2002 20 7.17%
Ukunqunyanyiswa 0 0%
BEBONKE 281
Lilonke inani labasebenzi abayekileyo ngokwe-% yabasebenzi bonke abaqeshiweyo 31.63%
Uluhlu 5.4 – Ukunyuselwa ngokomsebenzi obaluleke kakhulu
Occupation
Inani labasebenzi ukuza kuthi
ga kowoku-1 Epreli 2007
Ukunyuselwa kwelinye inqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa ngokwamanqanaba
emivuzo njenge- % yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga kwakwinqanaba elinye lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga
njenge-% yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Injineli 4 1 25.00 3 75%
Oogqirha bezilwanyana
21 0 0 6 28.57%
Isazinzulu esiyiNgcali
7 0 0 6 85.71%
Iingcali zoQoqosho
14 3 21.43 7 50%
Isazinzulu sezoLimo
60 8 13.33 32 53.33%
Umphathi weLebhu
2 0 0 2 100%
Igcisa loPhando lwezoLimo
57 5 8.77 28 49.12%
Igcisa leMpilo yeziLwanyana
32 1 3.13 2681.25%
Umhloli weNyama
5 1 20.00 0 0%
Igcisa lezigulo zemfuyo
7 0 0 7 100%
Igcisa leMizi-mveliso
29 0 0 28 96.55%
164
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Occupation
Inani labasebenzi ukuza kuthi
ga kowoku-1 Epreli 2007
Ukunyuselwa kwelinye inqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa ngokwamanqanaba
emivuzo njenge- % yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga kwakwinqanaba elinye lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga
njenge-% yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Umhlohli 22 3 13.64 20 90.90%
Intloko yeZiko 3 0 0 2 66.67%
BEBONKE 263 22 167 60.92%
Uluhlu 5.5 – Ukunyuselwa ngokwenqanaba lemivuzo
Inqanaba lemivuzo
Inani labasebenzi ukuza kuthi
ga kowoku-1 Epreli 2007
Ukunyuselwa kwelinye inqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa ngokwamanqanaba
emivuzo njenge- % yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga kwakwinqanaba elinye lemivuzo
Ukunyuselwa kwelinye izinga
njenge-% yabasebenzi
ngokwenqanaba lemivuzo
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
284 1 0.35% 165 58.1%
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
218 11 5.04% 157 72.01%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
207 9 4.34% 135 65.21%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
160 18 11.25% 110 68.75%
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba13-16)
13 6 46.15% 4 30.77%
BEBONKE 882 45 5.1% 571 64.74%
165
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
6. Ubulali basemsebenzini
6.1 – Inani lilonke labasebenzi (kuquka Abasebenzi abakhubazekileyo) kwinqanaba ngalinye lemisebenzi ukuza kuthi ga kowama-31 kuMatshi 2008
Amanqanaba emisebenzi (SASCO)
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Abawisi-mthetho, amagosa aphezulu nabaphathi 2 5 0 3 1 4 0 1 16
Iingcali zemisebenzi 10 6 1 65 5 6 2 28 123
Amagcisa nezinye iingcali zemisebenzi ehlobene nobugcisa 34 53 0 80 26 18 0 28 239
Oomabhalana 5 16 1 7 15 67 0 43 154
Abasebenzi kwiinkonzo nakwiintengiso 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Abasebenzi abanezakhono kwezolimo nokuloba 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Abasebenzi abanezakhono ngezandla neminye imisebenzi ehlobeneyo 0 2 0 1 0 0 0 0 3
Abasebenza ngoomatshini nabadibanisa izinto 0 30 0 0 0 0 0 0 30
Imisebenzi esezantsi noko 18 158 0 4 7 43 0 1 231
LILONKE 69 270 2 160 54 138 2 101 796
Abasebenzi abakhubazekileyo
3 2 0 10 0 1 0 3 19
This table does not include 21 contract employees and 40 supernumerary employees and therefore does not correlate with table 3.1.
6.2 – Inani lilonke labasebenzi (kuquka Abasebenzi abakhubazekileyo) kwinqanaba ngalinye lemisebenzi elandelayo ukuza kuthi ga kowama-31 kuMatshi 2008
AmaNqanaba emiSebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Abaphathi abaPhezulu 0 0 0 0 0 1 0 0 1
Iziphatha-mandla eziphezulu
2 4 0 4 1 3 0 1 15
Iingcali ezifundileyo nezinamava nabaphathi abaphakathi
18 11 1 97 10 5 2 25 169
166
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
AmaNqanaba emiSebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
19 28 1 51 15 27 0 60 201
Abanezakhono ezithile nengqiqo yokwenza izigqibo
14 128 0 6 23 70 0 15 256
Abangenazakhono nabachazelwayo izigqibo
16 99 0 2 5 32 0 0 154
LILONKE 69 270 2 160 54 138 2 101 796
6.3 – Abaye baqeshwa kwisithuba sowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
AmaNqanaba emiSebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Abaphathi abaPhezulu 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Iziphatha-mandla eziphezulu
1 0 0 3 1 0 0 1 6
Iingcali ezifundileyo nezinamava nabaphathi abaphakathi
10 6 1 6 6 3 0 4 36
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
8 5 1 2 7 9 0 4 36
Abanezakhono ezithile nengqiqo yokwenza izigqibo
9 18 0 1 10 19 0 2 59
Abangenazakhono nabachazelwayo izigqibo
4 15 0 1 1 9 0 0 30
LILONKE 32 44 2 13 25 40 0 11 167
Abasebenzi abakhubazekileyo
0 0 0 0 0 0 0 1 0
167
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
6.4 – Abaye banyuselwa kwisithuba esiqalela kumhla woku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
AmaNqanaba omSebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Abaphathi abaPhezulu 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Iziphatha-mandla eziphezulu
0 0 0 3 1 0 0 1 5
Iingcali ezifundileyo nezinamava nabaphathi abaphakathi
1 5 0 4 1 2 0 1 14
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
1 1 0 0 1 5 0 2 10
Abanezakhono ezithile nengqiqo yokwenza izigqibo
3 9 0 0 0 2 0 0 14
Abangenazakhono nabachazelwayo izigqibo
0 0 0 0 1 0 0 0 1
LILONKE 5 15 0 7 4 9 0 4 44
Abasebenzi abakhubazekileyo
0 0 0 0 0 0 0 1 1
6.5 – Abaye bayeka emsebenzini kwisithuba esiqalelo kowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Occupational BandsAmadoda Ababhinqileyo
LilonkeaMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
34 Abaphathi abaPhezulu
0 0 0 0 0 0 0 0 0
Iziphatha-mandla eziphezulu
0 0 0 2 0 0 0 0 2
Iingcali ezifundileyo nezinamava nabaphathi abaphakathi
0 0 0 7 1 0 1 4 13
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
2 5 0 2 0 1 0 8 18
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
1 16 0 1 2 11 0 4 35
168
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
AmaNqanaba omSebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Amagcisa anezakhono nabasebenzi abafundileyo, abaphathi abaphakathi, iisuphavayiza, iifolmani neentsumpa
1 7 0 0 0 2 0 0 10
BEBONKE 4 28 0 12 3 14 1 16 78
Abasebenzi abakhubazekileyo
0 1 0 0 0 0 0 0 1
6.6 – Inyathelo loluleko kwisithuba somhla woku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Amanyathelo oluleko 0 3 0 1 2 1 0 1 8
6.7 – Uphuhliso lwezakhono kwisithuba sowoku-1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Amanqanaba emisebenzi
Amadoda AbabhinqileyoLilonke
aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe aMnyama aweBala amaNdiya amHlophe
Abawisi-mthetho, amagosa aphezulu nabaphathi (9-15)
9 3 0 19 1 6 0 10 48
Iingcali zemisebenzi 26 19 0 42 12 17 4 9 129
Amagcisa nezinye iingcali zemisebenzi ehlobene nobugcisa (5-8)
25 28 0 40 11 10 0 16 130
Oomabhalana (1-4) 9 25 0 8 27 68 0 69 206
Abasebenzi kwiinkonzo nakwiintengiso
0 2 0 0 0 2 0 0 4
Abasebenzi abanezakhono kwezolimo nakwezokuloba
7 46 2 0 11 13 0 8 87
Abasebenzi abanezakhono ngezandla neminye imisebenzi ehlobeneyo
0 2 0 1 0 0 0 0 3
Abasebenza ngoomatshini nabadibanisa izinto
2 55 0 0 0 6 0 0 63
Imisebenzi esezantsi noko
15 120 0 0 3 42 0 0 180
BEBONKE 93 300 2 110 65 164 4 112 850
Abasebenzi abakhubazekileyo
1 0 0 3 0 0 0 0 0
169
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
7. Iimbuyekezo ngomsebenzi
ULUHLU 7.1 – Imbuyekezo ngomsebenzi ngokobuhlanga, isini, nokukhubazeka, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Iprofayili yabaXhamli Indleko
Inani labaXhamli
Inani lilonke labasebenzi kwelo qela
I-% yenani lonke kwiqela
Indleko (R’000)Umyinge wendleko
ngokomsebenzi
AbaMnyama 12 123 9.75% 100 9098.54
Amadoda 9 69 13.04% 70 7784.30
Ababhinqileyo 3 54 5.55% 30 15012.59
Abanemvelaphi yaseAsia
0 4 0 0 0
Amadoda 0 2 0 0 0
Ababhinqileyo 0 2 0 0 0
AbeBala 75 408 18.38% 780 10693.90
Amadoda 50 270 18.51% 530 10608.89
Ababhinqileyo 25 138 18.11% 250 10878.69
Abamhlophe 85 261 32.56% 850 10768.52
Amadoda 49 160 30.62% 500 10878.69
Ababhinqileyo 36 101 35.64% 350 10008.4
Abasebenzi abakhubazekileyo
0 11 0 0 0
BEBONKE 172 796 21.60% 1730 10493.65
ULUHLU 7.2 – Imbuyekezo ngokomsebenzi ngokwamanqanaba emivuzo kubasebenzi abangezantsi kweNkonzo yeziphatha-mandla eziphezulu, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Amanqanaba emivuzo
Ipofayili yabaXhamli Indleko
Inani labaxhamli
Inani labasebenzi
I-% yenani lonke
kumanqanaba emivuzo
Indleko iyonke (R’000)
Umyinge wendleko
ngokomsebenzi
Indleko iyonke njenge-% yenkcitho
iyonke yabasebenzi
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
18 154 11.68% 59 3303.32
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
54 256 21.09% 220 4144.85
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
50 201 24.87% 519 10598.72
170
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Amanqanaba emivuzo
Ipofayili yabaXhamli Indleko
Inani labaxhamli
Inani labasebenzi
I-% yenani lonke
kumanqanaba emivuzo
Indleko iyonke (R’000)
Umyinge wendleko
ngokomsebenzi
Indleko iyonke njenge-% yenkcitho
iyonke yabasebenzi
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
50 169 29.58% 933 20732.86
BEBONKE 172 780 22.05% 1731 10493.65 1.22%
* This figure excludes SMS
ULUHLU 7.3 – Imbuyekezo ngomsebenzi ngokwemisebenzi ebaluleke kakhulu, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Imisebenzi ebaluleke kakhulu
Iprofayili yabaXhamli Indleko
Inani labaxhamli
Inani labasebenzi ukuza kuthi
ga kowoku-1 Epreli 2007
I-% yenani lonke
emsebenzini
Indleko iyonke (R’000)
Umyinge wendleko
ngokomsebenzi (umxhamli)
Iinjineli (C1030200)
1 4 25% 10 10139.10
Oogqirha bezilwanyana (C3040100)
4 21 19.04% 92 22933.68
Izazinzulu zeenjongo ezithile (C6010301)
2 7 28.57% 32 16133.27
Iingcali zoqoqosho (C5030100)
3 14 21.42% 41 13700.61
Izazinzulu zezoLimo (D2010300)
2 60 3.33% 20 10038.45
Umanejala weLebhu (C1010300)
0 2 0 0 0
Igcisa loPhando lwezoLimo (D2010300)
0 57 0 0 0
Igcisa leMpilo yeziLwanyana (D2010100)
8 32 25% 119 14903.88
171
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Imisebenzi ebaluleke kakhulu
Iprofayili yabaXhamli Indleko
Inani labaxhamli
Inani labasebenzi ukuza kuthi
ga kowoku-1 Epreli 2007
I-% yenani lonke
emsebenzini
Indleko iyonke (R’000)
Umyinge wendleko
ngokomsebenzi (umxhamli)
UmHloli weNyama (D1040100)
1 5 20% 14 13798.08
Igcisa lempilo yezilwanyana (D2020100)
1 7 14.28% 12 12245.31
Igcisa lezeMveliso (D101050)
3 29 10.34% 72 24088.03
UmHlohli (D2010200)
2 22 9.09% 32 15907.71
Intloko yeZiko (C6010303)
0 3 0 0 0
BEBONKE 27 263 10.26% 444 16469.37
ULUHLU 7.4 – Amaqithi-qithi ahamba nomsebenzi (ibhonasi), ngokwenqanaba lemivuzo, kwiziphatha-mandla zeNkonzo ePhezulu
Inqanaba lemivuzo
Iprofayili yabaXhamli
Indleko iyonke(R’000)
Umyinge wendleko
ngokomsebenzi
Indleko iyonke
njenge- % yenkcitho
iyonke yabasebenzi
Inani labaXhamli
Inani labasebenzi
I-% yenani lonke ngokwenqanaba
Ibakala A 1 9 11% 46 45867.60 2.64
Ibakala B 0 5 0 0 0 0
Ibakala C 0 0 0 0 0 0
Ibakala D 0 1 0 0 0 0
IYONKE 1 15 11% 46 45867.60 2.64
172
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
8. Abasebenzi abavela kwamanye amazwe
ULUHLU 8.1 – Abasebenzi abavela kwamanye amazwe, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008, ngokwenqanaba lemivuzo
Inqanaba lemivuzo
1 Epreli 2007 31 Matshi 2008 Utshintsho
InaniI-% yenani
lonkeInani
I-% yenani lonke
InaniI-%
yotshintsho
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5) 0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
0 0% 0 0% 0 0%
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
0 0% 0 0% 0 0%
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16)
0 0% 0 0% 0 0%
IYONKE 0 0% 0 0% 0 0%
ULUHLU 8.2 – Abasebenzi abavela ngaphandle, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008, ngokomsebenzi ongundoqo
Umsebenzi onguNdoqo
1 Epreli 2007 31 Matshi 2008 Utshintsho
InaniI-% yenani
lonkeInani
I-% yenani lonke
InaniI-%
yotshintsho
Onento yokwenza nezolimo 0 0% 0 0% 0 0%
IYONKE 0 0% 0 0% 0 0%
173
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
9. Ukusetyenziswa kwekhefu kwisithuba esisuka kowo-1 kuJanuwari 2007 ukuya kowama- 31 kuDisemba 2007
ULUHLU 9.1 – Ikhefu lokugula, 1 Januwari 2007 ukuya kowama-31 kuDisemba 2007
Inqanaba lemivuzoIintsuku xa
zizonke
I-% yeentsuku
ezinephepha likagqirha
Inani labaSebenzi
abasebenzisa ikhefu
lokugula
I-% yabo bonke
abasebenzi abasebenzisa
ikhefu lokugula
Umyinge weentsuku
ngokomsebenzi
Uqikelelo lweendleko
(R’000)
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
967 76.32 110 59.14 8.79 4864
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
1581 84.63 201 69.79 7.87 11572
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
1208 85.36 134 60.91 9.01 15979
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
437 85.35 60 34.48 7.28 12412
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16)
31 83.87 8 47.06 3.88 2539
IYONKE 4224 83.02 513 57.97 8.23 47366
ULUHLU 9.2 – Ikhefu lokukhubazeka (okwexesha nokusisigxina), 1 Januwari 2007 ukuya kowama-31 kuDisemba 2007
Inqanaba lemivuzoIintsuku
ezithathiweyo xa zizonke
I-% yeentsuku ezinephepha
likagqirha
Inani labaSebenzi
abasebenzisa ikhefu
lokukhubazeka
I-% yabasebenzi
bebonke abasebenzise
ikhefu lokukhubazeka
Umyinge weentsuku
ngokomsebenzi
Uqikelelo lweendleko
(R’000)
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
190 26.84 3 1.61 63.33 31
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5)
114 80.70 1 0.35 114 26
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
67 70.15 3 1.36 22.33 33
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
32 100.00 1 0.57 32 39
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16)
0 0 0 0 0 0
IYONKE 403 55.09 8 0.90 50.38 129
174
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
ULUHLU 9.3 – Ikhefu loNyaka, 1 Januwari 2007 ukuya kowama-31 kuDisemba 2007
Amanqanaba emivuzoIintsuku ezithathiweyo
xa zizonkeUmyinge
ngokomsebenzi
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2) 3314 17.82
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5) 5580 19.38
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
4423 20.10
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
3650 20.98
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16) 273 16.06
IYONKE 17240 19.48
ULUHLU 9.4 – Ikhefu eliswenyiweyo, 1 Januwari 2007 ukuya kowama-31 kuDisemba 2007
Amanqanaba emivuzo
Inani lilonke leentsuku
ezithathiweyo zekhefu
eliswenyiweyo
Umyinge wenani leentsuku
ezithathiweyo ngokomsebenzi
Umyinge wekhefu eliswenyiweyo
ngokomsebenzi ukuza kuthi ga
kowama-31 Disemba 2007
Abanezakhono ezisezantsi (amaNqanaba 1-2)
103 11.44 8.49
Abanezakhono (amaNqanaba 3-5) 934 35.92 19.02
Abanezakhono eziphezulu kakhulu zemveliso (amaNqanaba 6-8)
609 40.60 26.42
Abanezakhono eziphezulu kakhulu abangabaphathi (amaNqanaba 9-12)
616 32.42 30.53
Iziphatha-mandla eziphezulu (amaNqanaba 13-16)
16 16.00 45.62
IYONKE 2278 21.42
ULUHLU 9.5 – Ukuhlawulelwa kwekhefu kwisithuba esiqala ngowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
ISIZATHU Imali iyonke (R’000) Inani labaSebenziUmyinge
wentlawulo ngokomsebenzi
Ukuhlawulelwa kwekhefu ngo-2007/08 ngenxa yokungathathwa kwekhefu kumjikelo ophelileyo
0 0 0
Intlawulo yekhefu eliswenyiweyo ethe yahlawulwa kwabo bebeyeka emsebenzini ngo-2007/08
724 26 27830.68
Intlawulo yekhefu ababengekalithathi ehlawulwe kwabo bebeyeka emsebenzini ngo-2007/08
323 56 5775.95
IYONKE 1046 58* 18052.60
* Amanye amagosa ahlawulelwe ikhefu eliswenyiweyo kwakunye nekhefu langoku.
175
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
10. Imisebenzi ye-HIV ne-AIDS nokuphuculwa kwempilo
ULUHLU 10.1 – Amanyathelo athathiweyo ekunciphiseni iingozi emsebenzini
Iiyunithi/iindidi zabasebenzi abachongiweyo njengabasesichengeni sokwasuleleka yi-HIV nezinye izifo ezifanayo (ukuba bakhona)
Amanyathelo angundoqo athathiweyo okunciphisa ingozi
Abasebenzi abasebenza kwiindawo zobisi Ukuhlolelwa isifo sephepha (i-TB) kwabasebenzi abasebenza kwiindawo ezinengozi enkulu yokwasuleleka
Abasebenzi baseburhulumenteni abangamabhinqa Ukuhlolelwa umhlaza wesibeleko (ii-pap smear)
ULUHLU 10.2 – Iinkcukacha zemiSebenzi yokuPhucula ezeMpilo ne-HIV ne-AIDS (faka uphawu kwiibhokisi ezifanelekileyo uze unike inkcazelo efunekayo)
Umbuzo Ewe Hayi Iinkcukacha, ukuba impendulo ngu-ewe
1. Ingaba isebe eli linaye umntu elimkhethileyo kwabakwi-SMS wokuphumeza izibonelelo ezikwiNxenye VI E yeSahluko 1 seMimiselo yeNkonzo yakwaRhulumente, 2001? Ukuba kunjalo, nika igama nesikhundla akuso.
√
Ms R WentzeluMlawuli: iiNkonzo eziManyanisiweyo
2. Ingaba isebe eli linayo na iyunithi ebekelwe bucala okanye ingaba likhethe abasebenzi abathile bokukhuthaza ezempilo nentlalontle yabasebenzi balo? Ukuba kunjalo, bonisa inani labasebenzi abenza lo msebenzi kunye nohlahlo lwabiwo-mali lonyaka olubekelwe le njongo.
√ Eli Sebe lineyunithi ebekelwe bucala ehlanganisa ezi zinto: iNkqubo yeNtlalontle yabaSebenzi, i-HIV/STI ne-TB, iMpilo noKhuseleko emSebenzini, Ukwahlukana, ukuPhathwa kweenguqu namaLungelo abaNtu. Ewe, kukho abasebenzi abahlanu abangamalungu ale yunithi yaye linohlahlo lwabiwo-mali lwezigidi eziyi-R1.8.
3. Ingaba isebe lisungule umSebenzi wokuNcediswa kwabaSebenzi okanye wokuPhuculwa kwezeMpilo owenzelwe abasebenzi balo? Ukuba kunjalo, bonisa iimpawu/iinkonzo ezingundoqo zalo mSebenzi.
√ UmSebenzi wokuNcediswa kwabaSebenzi uphunyeziwe kwiSebe.Isebe linenkqubo yangaphakathi kunye nomboneleli weenkonzo wangaphandle (i-ICAS), wokunceda abasebenzi neentsapho zabo kumnxeba wasimahla ofumaneka iiyure ezingama-24.Inkxaso yabasebenziUkuhlolwa kwengxaki, ukuthunyelwa kwiindawo ezifanelekileyo nokulawulwa kwemeko. Ukuncedisa ekubuyiselweni emsebenzini ukuba kuyimfuneko.Ukuphuculwa kwezeMpiloIziFundo ngeMpilo yezeSondo (kuquka ukufundiswa ngee-STI, ukuhlolelwa i-TB, ukuhlolelwa umhlaza wesibeleko nokuxilongwa kwempilo (uXinzelelo lweGazi, izinga leCholesterol neGlukhosi). Ukuxhaswa kwamalungu ongezelelekileyo osaphoAmalungu abasebenzi aqukiwe kuhlolo nokuthunyelwa kwiindawo ezifanelekileyo ukuba kuboniswe oko. Nawo angawusebenzisa umnxeba wasimahla woncedo ofumaneka iiyure ezingama-24.Imfundo nokuQondiswa (iZakhono zoBomi) Ukulungisa iingxabano neengxaki, ukuphuhliswa ngokobuqu kwamabhinqa, uqeqesho lokuzithemba nokulawula ukungena ematyaleni.
176
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Umbuzo Ewe Hayi Iinkcukacha, ukuba impendulo ngu-ewe
4. Ingaba isebe liseke i(ii)komiti ezikhankanywe kwiNxenye VI E.5 (e) yeSahluko 1 seMimiselo yeNkonzo yakwaRhulumente, 2001? Ukuba kunjalo, nceda unike amagama amalungu aloo komiti noko bakumelayo.
√ Ms B Claasen-HoskinsMs Z HuisamerMs M KennedyMs R ThavarMnu. C CupidoMs S Dantsi Mnu J Andrews (urhoxile ngoJanuwari 2008)Mnu C Bhiya (warhoxa ngoDisemba 2007)Ms M de LangeMs C AnterMs G Moses
5. Ngaba iSebe eli selikhe layivandlakanya imigaqo-nkqubo yaloyokuqesha kwakunye neenkqubo zalo ngenjongo yokuqinisekisa ukubaazibachaphazeli ngokucalu-calulwa abo banentsholongwane ye-HIV?Ukuba kunjalo, makudweliswe imigaqo-nkqubo okanye iinkqubo ezithezavandlakanywa.
√ IsiCwangciso sabaSebenzi IsiCwangciso sikaMakulingwane eNgqeshweniIinkqubo ezinokuthanani nokukhubazeka neSini emsebenziniUmGaqo-nkqubo we-HIV ne-AIDSUmGaqo-nkqubo we-EAP
6. Ngaba iSebe eli likhe lawasungula amanyathelo okukhusela abasebenziabanentsholongwane ye-HIV nabo babaonwa benentsholongwane ye-HIV ekubeni bangacalu-calulwa? Ukubakunjalo, makudweliswe iindawo eziphambili zaloo manyathelo.
√ Abanye abasebenzi bamthele thsuphe uManejala, umnxibelelanisi we-HIV nomnxibelelanisi we-EAP ngemeko yabo ye-HIV. Oku kugcina izinto ziyimfihlo kuyimfuneko ngokomthetho. Umgaqo wokugcina imfihlo ugcinwa ngokungqongqo.
7. Ngaba iSebe eli liyabakhuthaza abasebenzi balo ukuba baziyelengokuthanda kwabo ukuya kuhlolwa nokuya kunikwa iingcebiso? Ukubakunjalo, makudweliswe iziphumo zaloo nto.
√ I-VCT ngaphakathi (abaSebenzi)Kuphunyezwe isicwangciso-qhinga nenkqubo ye-VCT yaye abantu abali-108 baye bahlolwa ngale nkqubo.Uphononongo lubonise ukuba abasebenzi basebenzisa namaziko axilongayo abucala ngenxa yokuphepha ukubukulwa.Kananjalo i-VCT iyakhuthazwa ekuQhelisweni kwabafundi.I-VCT ngaphandle (uMmandla wezoLimo)Kwenziwe i-VCT kwiifama ezingama-52 kwingingqi ye-Swartland. Abali-1 500 baya kwiseshini yokufundisa yaye abantu abali-1 182 bafumana i-VCT.
177
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Umbuzo Ewe Hayi Iinkcukacha, ukuba impendulo ngu-ewe
8. Ngaba iSebe eli likhe lasungula amanyathelo okubeka ilisonokuvandlakanya ifuthe lomsebenzi walo wokukhuthaza impilo entle?Ukuba kunjalo, makudweliswe loo manyathelo.
√ Umlinganiselo wonyaka wokusetyenziswa kwangaphandle = 8.8%Umlinganiselo wonyaka wokusetyenziswa kwangaphakathi = 15.2%
Ukuxhaswa kwabasebenziUkuphonononga ukwaneliseka kwabaxhamli beenkonzo.
Ukuphucula ezempiloUkuhlolelwa ukuba sempilweni (iBP, iCholesterol, ukuxilongwa kwaMehlo neGlukhose).Iinkcukacha-manani zokuhlolelwa ukuba noMhlaza wesiBelekoIinkcukacha-manani zoSuku lwemiDlalo
Imfundo nokwazisaIzifundo ezandulela nezilandela ukuhlolwa: (intlalontle yobuqu mayela ne-HIV ne-AIDS, uphuhliso lobuqu lwamabhinqa nokuqeqeshwa ukuze ube nokuzithemba).
I-HIVIinkcukacha-manani ze-VCT kwisithuba seminyaka emine ziye zahlalutywa zaza zaqukwa kwisicwangciso-qhinga sabasebenzi.
178
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
11. Ubudlelane basemsebenzini
ULUHLU 11.1 – Izivumelwano ekungenwe kuzo, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Umbandela ekuxoxwe ngawo Umhla
Azikho kwiphondo ezichaphazela iSebe lezolimo.
ULUHLU 11.2 – Amatyala okuziphatha okutenxileyo nawoluleko aqoshelisiweyo, 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Iziphumo zokuxoxwa kwamatyala Inani I-% yawo onke
Iingcebiso zoluleko
Ukutyityinjiselwa umnwe ngomlomo
Isilumkiso esibhaliweyo
Isilumkiso sokugqibela esibhaliweyo 1 0.16
Ukunqunyanyiswa ngaphandle komvuzo 1 0.16
Intlawulo 0 0
Ukuthotywa esikhundleni 0 0
Ukugxothwa 2 0.3
Ukufunyaniswa engenatyala 1 0.16
Ukurhoxiswa kwetyala 1 0.16
EWONKE 6 1
ULUHLU 11.3 – Iintlobo zokuziphatha okutenxileyo eziye zaqwalaselwa kumatyala oluleko
Uhlobo lokuziphatha okutenxileyo Inani I-% yawo onke
Ulwimi olungafanelekanga 1 0.16
Ucalucalulo lobuhlanga 1 0.16
Urhwaphilizo 2 0.3
Ukungabikho emsebenzini 2 0.3
EWONKE 6 1
ULUHLU 11.4 – Izikhalazo ezingenisiweyo kwisithuba esiqala ngowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Inani I-% yawo onke
Inani lezikhalazo ezisonjululweyo 5
Inani lezikhalazo ezingasonjululwanga 2
Inani lezikhalazo ezingenisiweyo 7
179
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
ULUHLU 11.5 – Iimpikiswano ezingeniswe kwiBhunga kwisithuba sowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Inani I-% yawo onke
Inani leempikiswano ezigwetyelweyo 1 1
Inani leempikiswano ezikhatyiweyo 0 0
Inani leempikiswano ezingenisiweyo 1 1
ULUHLU 11.6 – Ugwayimbo lwabasebenzi kwisithuba sowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Inani elipheleleyo leentsuku zokusebenza komntu ezilahlekileyo 66
Indleko iyonke (R’000) yeentsuku zokusebenza ezilahlekileyo R11 532,33
Imali (R’000) ethe yabuya ngenxa yokungahlawulelwa kweentsuku ezingasetyenzwanga R11 532,33
ULUHLU 11.7 – Abathe banqunyanyiswa ngenjongo yokuthintela okungekehli kwisithuba sowoku-1 ku-Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Inani labantu abanqunyanyisiweyo 1
Inani labantu abanqunyanyiswe isithuba esiphezu kweentsuku ezingama-30 1
Umyinge wenani leentsuku zokunqunyanyiswa 46
Indleko (R’000) ebangelwe kukunqunyanyiswa 0
180
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
12. Uphuhliso lwezakhono
Table 12.1 – Training needs identified 1 April 2007 to 31 March 2008
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Abawisi-mthetho, amagosa aphezulu nabaphathi (9-15)
Ababhinqileyo
23
Uqeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukenyo kumaZwe ase-AfrikauQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoPhD: Anatomy & PhysiologySeaf HACCP Alliance Uqeqesho olunguNdoqo lokuPhathwa kwendalo yasendle, iindawo zamanzi nemvelouQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoLHPG Member- Full Congress and ConferenceUkwenza nokuphumeza imigaqo-nkquboPowerpoint 2Performance Management Workshop Khaedu
Amadoda
58
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoBull breeding soundness cert.Lead AuditorsSavepm CongressExcel 1
81
181
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Iingcali zemiSebenzi Ababhinqileyo
45
Achieving disability Equity in WorkplaceuQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoEAP ConferenceExcel 1Ukuxhotyiswa ukuQeqeshwaOHS SeminarPeer counsellingSkills Development FacilitatorTraining ROI (Return on Investment)Writing courseExcel 3Excel 2 Urban Horticulture and vegetables safetyIntegrated Fish Farming
Amadoda
100
Logis Module 2 AdvanceLogis System ControllersuQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel 3Excel 2Ukuxhotyiswa ukuQeqeshwa Excel1Powerpoint 1Powerpoint 2Landcare Facilitation Lead AuditorsWord 1Word2Rainwater harvesting and utilization for developing countriesApplied for technologies of agric. MachineryCompetency based recruitment
145
182
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amagcisa nezinye iingcali zemisebenzi ehlobene nobungcali (5-8)
Ababhinqileyo Presentation skills, Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and EmailFinance Courses BASS Pig Production Supply Chain Management Assessment and evaluation Safe use of chemicals Supervisory skillsVeterinary Services Diagnostic pathology Drivers licence Farm Maintenance Carpenter Language skills-(Xhosa, English, Afrikaans) Mentoring Agr-Man Conference OHS Courses ,First AIDOffice administration Time Management SkillsProject Management Presentation skillsCompetency Based Recruitment
183
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
53
Presentation skills, Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and EmailFinance Courses BASS Pig Production Supply Chain Management Assessment and evaluation Safe use of chemicals Supervisory skillsVeterinary Services Diagnostic pathology Drivers licence Farm Maintenance Carpenter Language skills-(Xhosa, English, Afrikaans) Mentoring Agr-Man Conference OHS Courses ,First AIDOffice administration Time Management SkillsProject Management skills 81
Oomabhalana (1-4) Ababhinqileyo
118
Office administration Time Management SkillsSupervisory skillsLanguage skills-(Xhosa, English, Afrikaans) Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and Email
Amadoda
32
Office administration Time Management SkillsSupervisory skillsLanguage skills (Xhosa, English, Afrikaans) Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and Email 150
184
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Abasebenzi kwiinkonzo nakwiintengiso
Ababhinqileyo
2
Language skills-(Xhosa, English, Afrikaans) Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and Email
Amadoda
3
Language skills-(Xhosa, English, Afrikaans) Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and Email
5
Abasebenzi abanezakhono kwezolimo nakwezokuloba
Ababhinqileyo
16
Presentation Skills Access, Word, Excel, PowerPoint,Financial Management, Animal Production,Pig Production Vegetable Production Laboratory Procedures Supply Chain Management Poultry Production Report writing skills Communication Welding Drivers licence Human Resource Management Language skills- (Xhosa , English, Afrikaans) OHS Courses ,First AID Review Laboratory techniques Office administration Time Management skills Project Management skills
185
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
44
Presentation Skills Access, Word, Excel, PowerPoint,Financial Management, Animal Production,Pig Production Vegetable Production Laboratory Procedures Supply Chain Management Poultry Production Report writing skills Communication Welding Drivers licence Human Resource Management Language skills- (Xhosa , English, Afrikaans) OHS Courses ,First AID Review Laboratory techniques Office administration Time Management skills Project Management skills 60
Abasebenzi abanezakhono ngezandla neminye imisebenzi ehlobeneyo
Ababhinqileyo 0 Akusebenzi
Amadoda3 Alukho 3
Abasebenza ngoomatshini nabadibanisa izinto
Ababhinqileyo
7
Izakhono zokuLawula iXeshaIzakhono zokuLawula iiProjekthiAccess, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and Email
Amadoda
54
Access, Word, Excel, PowerPoint, Wireless network and EmailIzakhono zokuLawula iiProjekthi
61
186
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Imisebenzi esezantsi noko Ababhinqileyo
53
Junior Farm Management,ABET, Word 1,2,3 Assess, Excel, PowerPoint, Wireless network, Email,Financial Management Ostrich ProductionVegetable Production Meat/beef course Plant Production Supply Chain Management Safe use of chemicals Tractor skills Supervisory skills Welding Iilayisenisi zokuqhubaUkulungisa izinto efama Izakhono zolwimi (isiXhosa, isiNgesi, isiBhulu)izakhono zokuCima uMlilo nezokuNkcenkceshela Izakhono zokuBeka isitena nozoMbane Euro-gap trainingUlawulo lwe-ofisi Izakhono zokuLawula iXesha Izakhono zokuPhatha iProjekthi
187
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2008
Izidingo zoqeqesho ezichongiweyo ekuqaleni kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Abaqeqeshelwa umsebenzi besafunda
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
176
Junior Farm Management,ABET, Word 1,2,3 Assess, Excel, PowerPoint, Wireless network, Email,Financial Management Ostrich ProductionVegetable Production Meat/beef course Plant Production Supply Chain Management Safe use of chemicals Tractor skills Supervisory skills Welding Drivers licenceFarm Maintenance Farm Maintenance Language skills (Xhosa, English, Afrikaans)Fire Fighting Irrigation skills Bricklaying Electrical skills Euro-gap trainingOffice administration Time Management skills Project Management skills
229
SUB TOTAL Ababhinqileyo 292
Amadoda 523
TOTAL 815
188
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
12.2 – Uqeqesho olunikezelweyo 1 Epreli 2007 ukuya kowama-31 kuMatshi 2008
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Abawisi-mthetho, amagosa aphezulu nabaphathi (9-15)
Ababhinqileyo
17
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyo kumazwe ase-AfrikaPhD: Anatomy & PhysiologySeaf HACCP Alliance Basic Tr. Ukuphathwa kwendalo yasendle, iindawo zamanzi nezemvelouQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoLHPG Member- Full Congr and ConferenceUkwenza nokuphumeza imigaqo-nkquboPowerpoint 2Perf.Man. Workshop
Amadoda
31
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoBull breeding soundness cert.Lead AuditorsSavepm CongressExcel 1
48
Iingcali zemiSebenzi Ababhinqileyo
42
Ukuphumeza ubuLali emSebenzini kwabakhubazekileyouQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoEAP ConferenceExcel 1Ukuxhotyiswa ukuQeqeshwaOHS SeminarUkululekana kooNtangaUkuphuhliswa kweZakhono UmbhexeshiTraining ROI (Return on Investment)Isifundo sokubhalaExcel 3Excel 2 Ukhuseleko lweNzululwazi yeziTyalo nemifuno kwimimandla yeedolophuUkuloba nokuLima okuHlanganisiweyo
189
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
87
Logis Module 2 AdvanceLogis System ControllersuQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel 3Excel 2Ukuxhotyiswa ukuQeqeshwa Excel1Powerpoint 1Powerpoint 2Landcare Facilitation Lead AuditorsWord 1Word2Ukuqokelelwa kwamanzi emvula asetyenziswe kumazwe asakhasayoApplied for technologies of agric. Machinery
129
Amagcisa nezinye iingcali zemisebenzi ehlobene nobugcisa (5-8)
Ababhinqileyo
37
Ukuphathwa kweNdalo eyAhlukileyoAccessExcel1Word 1 Word3Excel 2Excel 3Powerpoint 1Logis Module 3 AdvancedLogis System ControllersUkuxhotyiswa kwabaQeqeshelwa umSebenziPowerpoint 2
190
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
93
Word 1Powerpoint 2uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoPowerpoint 1 Ulwazi ngeegushauSuku lwamaFamaUkuxhotyiswa kwabaQeqeshelwa umSebenziSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathiUcweyo lokuPhathwa koKwenziwa komSebenziUkwenza nokuphumeza imigaqo-nkquboLogis Module 4 AdvancedAgri Mega WeekUlwazi ng Inani elipheleleyo leentsuku zokusebenza komntu ezilahlekileyoeMozulu
130
191
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Oomabhalana (1-4) Ababhinqileyo
164
Logis Module 2 AdvanceLogis Module 3 Advancedi-ND Animal Health yenziwa nge-UNISA Excel 1 Excel 2 Excel 3 Powerpoint 1Ukusetyenziswa Kakubi koTywala ezifama Bas Budgets ,Journals and Fin ReportsBas,cash receiptsBas,Orientation in FinanceBasic Computer TrainingFinancial Accounting Uqeqesho kuNcedo lokuQalaLandscape training CCUkuxhotyiswa kwabaQeqeshelwa umSebenziUkuxhotyiswa ukuQeqeshwaMicrosoft Outlook TrainingUluleko looNtangaPowerpointPractical training in Fin .Account.Professional Development Programme TrainingSCMSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathiUphuhliso lwamabhinqaWord 1Word 2 Word3Work ethics
192
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Amadoda
42
Logis Module 4 AdvanceduQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel 1Excel 3Frontline com skillsLandscape training CCUkuxhotyiswa ukuQeqeshwaPersal salary administrationSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathiWord 1
Abasebenzi kwiinkonzo nakwiintengiso
Ababhinqileyo 0
Amadoda
4
Ukuphathwa kweNdalo eyAhlukeneyoSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathi
4
Abasebenzi abanezakhono kwezolimo nakwezokuloba
Ababhinqileyo 32 Ukuphathwa kweNdalo
Amadoda
55
Powerpoint 2Isifundo ngamadlelouQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoPowerpoint 1 Excel 1Word 1Word 2
87
Abasebenzi abanezakhono ngezandla neminye imisebenzi ehlobeneyo
Ababhinqileyo 0 0
Amadoda3
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyo 3
193
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Iindidi zemisebenzi Isini
Inani labasebenzi ukuza kuthi ga ngomhla woku-1 ku-Epreli 2007
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba senzelwa ingxelo
Uqeqesho olunikezelweyo kwesi sithuba
senzelwa ingxelo
IiNkqubo zeZakhono nezinye izifundo
ezifutshane
Ezinye iintlobo
zoqeqeshoKukonke
Abasebenza ngoomatshini nabadibanisa izinto
Ababhinqileyo
6
Ukusetyenziswa Kakubi koTywala ezifama uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel 1Junior Farm ManagementLandscape training CCLead AuditorsMicrosoft OutlookND Animal Health through UNISASATSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathiTractor operator trainingWord 1
Amadoda
57
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel 1Word 1 Word2 Excel 2Excel 3 PowerPoint1PowerPoint 2
63
Imisebenzi esezantsi noko Ababhinqileyo
44
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoExcel1Landscape training CCSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathi
Amadoda
136
uQeqesho lokuPhathwa kweNdalo eyAhlukeneyoSTI iVeki yokuSebenzisa iNtsilathiiLandscape training CCBKBUqeqesho lokusebenzisa isarha enkuluExcel 1Landscape training CCSATWord 2Word 1
180
Isimbuku esingaphantsi Ababhinqileyo 342
Amadoda 508
IYONKE 850
194
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA
13. Ukonzakala emsebenzini
ULUHLU 13.1 – Ingozi eyenzeke emsebenzini, 1 Epreli 2007 ukuya kumhla wama-31 kuMatshi 2008
Uhlobo lokulimala okwenzeke emsebenzini Inani % yenani lilonke
Okufune nje uqwalaselo olusisiseko sonyango 38 97.44
Ukulimala kwexeshana/Okupheleleyo 1 2.56
Ukulimala okungasoze kunyangeke 0 0
Ukusweleka 0 0
IYONKE 39
14. Ukusetyenziswa kweengcali
Uluhlu 14.1 – Ingxelo yokuqeshwa kweengcali kusetyenziswa iimali ezabelwe oko
Isihloko seProjekthiInani lilonke labacebisi
abasebenze kwiprojekthi
Ubude bexesha:Iintsuku zokusebenza
Ixabiso lesivumelwano ngokweRandi
Uphuhliso nokufundisa ngezakhono nolwazi lokwenza izigqibo ngeyona tshizi isemgangathweni kunye nemiboniso
1 7 43,400.00
Ingcali yeeNgcebiso kuphononongo lwezimvo ngeendidi ezintathu ze-Cyclopia (iti ye-Honeybush)
1 5 14,167.67
Ucweyo lobukrelekrele beemvakalelo, uvavanyo, ukunika amanqaku neengxelo
1 1 20,694.42
Ucweyo lobukrelekrele beemvakalelo, uvavanyo, ukunika amanqaku neengxelo
1 1 28,500.00
Inani lilonke leeprojekthiIingcali zizonke
zabacebisiUbude bexesha:
Iintsuku zokusebenza
Ixabiso lilonke lesivumelwano ngokweRandi
4 4 14 106,762.09
195
2007 | 2008 ANNUAL REPORT | JAARVERSLAG | INGEXOLO YONYAKA
Uluhlu 14.2 – Uhlahlelo lokuqeshwa kweengcali zokucebisa kusetyenziswa iimali ezabelwe oko, ngokwenkqubo yabaNtu Ababekade beHlelelekile (ii-HDI)
Isihloko seProjekthiIpesenti yobunini bamaqela e-HDI
Ipesenti yabaphathi bamaqela e-HDI
Inani leeNgcali ezingabaCebisi
abaphuma kumaqela e-HDI ezisebenze
kwiprojekthi
Uphuhliso nokufundisa ngezakhono nolwazi lokwenza izigqibo ngeyona tshizi isemgangathweni kunye nemiboniso
Ingcali yeeNgcebiso kuphononongo lwezimvo ngeendidi ezintathu ze-Cyclopia (umthi we-Honeybush)
Ucweyo lobukrelekrele beemvakalelo, uvavanyo, ukunika amanqaku neengxelo
Ucweyo lobukrelekrele beemvakalelo, uvavanyo, ukunika amanqaku neengxelo
Uluhlu 14.3 – Ingxelo ngokuqeshwa kweengcali zokucebisa kusetyenziswa iimali zamaLizo
Isihloko seProjekthiInani lilonke leeNgcali
ezingabacebisi abasebenze kwiprojekthi
Ixesha:Iintsuku zokusebenza
Ixabiso lemali yamaLizo nesiVumelwano
ngeRandi
Inani lilonke leeprojekthiInani lilonke leengcali
ezingabacebisiInani lilonke lobude:
Iintsuku zokusebenzaIxabiso lilonke
lesivumelwano ngeRandi
Uluhlu 14.4 – Uhlahlelo lokuqeshwa kweeNgcali ezingabaCebisi kusetyenziswa iimali zamaLizo, ngokwenkqubo yabaNtu Ababekade beHlelelekile (ii-HDI)
Igama leProjekthiIpesenti yobunini bamaqela e-HDI
Ipesenti yabaphathi bamaqela e-HDI
Inani leeNgcali ezingabaCebisi
abaphuma kumaqela e-HDI ezisebenze
kwiprojekthi
196
DEPARTMENT OF AGRICULTURE | DEPARTEMENT LANDBOU | ISEBE LEZOLIMA