institusi pentadbiran pribumi: satu kajian mengenai ketua anak

INSTITUSI PENTADBIRAN PRIBUMI: SATU KAJIAN MENGENAI KETUA ANAK NEGERI

01 SABAH I 1946-1990

MOSLI BIN TARSAT

P .. A l STfl.K ..... N UNIVER JTI i~·. ·.AYS~J~ S'!\P-AI.

TESIS INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI SYARA T MEMPEROLEHI IJAZAH

SARJANA

SEKOLAH SAINS SOSIAL UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

2007

UNIVERSITI MALAYSIA SABA

PENGAKUAN

Kajian ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan, ringkasan dan rujukan yang

tiap-tiap satunya telah saya jelaskan sumbernya.

.... ..... ... .... .,. . MOSLI BIN TARSAT PS04-003-011 Program Sejarah

'PERPUSTAK, P\N UNIVERSlTl \~}\l.AYSIA SA13AH

Sekolah Sains Sosial, Uiversiti Malaysia Sabah. 2006.

PENGESAHAN PENYELIA TESIS

Tesis bertajuk "Institusi Pentadbiran Pribumi: Satu Kajian Mengenai Ketua Anak

Negeri di Sabah, 1946-1990" yang disediakan oleh Mosli Bin Tarsat bagi memenuhi

syarat mendapatkan Ijazah Sa~ana, Universiti Malaysia Sabah.

PERPUSTAKAAN UNIVERSITI MAL \Y"IA SA AH

..... ................. ......................... , (PROF. ABIHAH OSMAN) Penyelia Utama Sekolah Sains Sosial, Universiti Malaysia Sabah.

" ... ..... .... ..... ..... ... ..... ... .......... ..... ~ .... . .

(EN.MOHAMAO SHA~I MOHO RAOZI) Penyelia Kedua Sekolah Sains Sosial, Universiti Malaysia Sabah.

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS·

JUDUL: INSTITUSI PENTADBIRAN PRIBUMI: SATU KAJIAN MENGENAI KETUA ANAK NEGERI 01 SABAH, 1946-1990.

IJAZAH: SARJANA SASTERA (SEJARAH)

SESI PENGAJIAN: 2004-2007

Saya, MOSLI BIN TARSAT mengaku membenarkan tesis Sarjana ini disimpan di Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut:

1. Tesis adalah hakmilik Universiti Malaysia Sabah 2. Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dibenarkan membuat salinan untuk tujuan

pengajian saya. 3. Perpustakaan dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan pertukaran antara

institusi pengajian tinggi 4. TIDAK TERHAD PERPUSTAKAMJ

(Penulis: MOSLI BIN TARSAT)

Alamat: Sekolah Sains Sosial, Universiti Malaysia Sabah, Beg Berkunci 2073, 88999 Kota Kinabalu, Sabah.

Tarikh: 16 Ogos 2007

UNIVERSITi 11ln.LAYS!f-t SADNl

Disahkan oleh

(Penyeli

Tankh: {( rlrbf= Catatan: * Tesis dimaksudkan sebagai tesis Ijazah Doktor Falsafah dan Sarjana secara penyelidikan atau disertassi bagi pengajian secara ke~a kursus dan penyelidikan, atau laporan Projek Sa~ana Muda (LPSM)

UMS UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

INSTITUSI PENTADBIRAN PRIBUMI: SATU KAJIAN MENGENAI KETUA ANAK NEGERI

01 SABAH, 1946-1990

I


PENGHARGAAN

Dengan nama Allah yang maha pemurah lagi maha pengasih . Pertamanya, penulis ingin memanjatkan kesyukuran kepada-Nya kerana dengan izin-Nya dapatlah kajian ini disiapkan sepenuhnya. Kajian ini berhubung dengan institusi pentadbiran pribumi yang mengetengahkan mengenai penglibatan Ketua Anak Negeri di Sabah. Ini adalah satu penerokaan ilmiah yang amat bermakna kepada penulis dan masyarakat pribumi di Sabah umumnya. Walaupun penulis mengakui hasil kajian ini mempunyai beberapa kelemahan tertentu tetapi apa yang penting adalah hala tuju kajian yang dikategorikan kepada dua elemen utama iaitu berdasarkan kepada perkembangan sejarah dan prospektif masyarakat masa kini.

Sememangnya kajian ini tidak akan selesai tanpa bantuan beberapa pihak dan orang perseorangan sama ada yang terlibat secara langsung mahupun tidak langsung. Pada kesempatan ini, penulis ini merakamkan jutaan terima kasih yang tidak terhingga kepada Prof. Dr. Sabihah Osman selaku penyelia utama dalam kajian ini. Beliau telah memberikan segala tunjuk ajar, sokongan, dan sudi meluangkan masa berbincang bersama-sama untuk meningkatkan tahap kualiti kajian ini. Sekalung penghargaan juga diberikan kepada Mohamad Shaukhi Mohd. Radzi sebagai penyelia kedua yang memberikan semangat dan dorongan dalam proses penyiapan kajian ini. Penghargaan ini juga ditujukan kepada semua pensyarah program Sejarah Universiti Malaysia Sabah terutamanya En. Bilcher Bala dan En. Baszley Bee Basrah Bee yang sentiasa membakar semangat dan melontarkan kritikan membina dalam melahirkan idea mengenai kajian ini. Begitu juga dengan En. Zaini Othman, Dr. Knttaya all Marriapan dan En. Syafie Adbul Rahim.

Tidak lupa juga penulis merakamkan penghargaan ini buat semua kakitangan yang terlibat iaitu Arkib Negeri Sabah, Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah. Perpustakaan Negeri Sabah, Unit Majlis Hal Ehwal Anak Negeri Sa bah dan Mahkamah Anak Negeri Sembulan Kota Kinabalu termasuklah semua responden yang menjayakan penghasilan kajian ini. Tidak ketinggalan juga ribuan terima kasih kepada rakan-rakan seperjuangan yang sama-sama berjuang meniti kejayaan alam akademik iaitu Sdr. Syukri Epat, Budi Anto Tamring, Maini Saudik, Haidi. Intan Azirah Abd. Rahman, dan semua kakitangan Sekolah Sains Sosial UMS.

Akhir kata, penghargaan istimewa buat ayahnda dan bonda yang berada di kampung Menangah ulu Sipitang, Sabah. Hasil didikan dan bimbingan mereka yang tidak jamu menasihati untuk terus berjaya di dalam semua bidang yang diceburi. Penulis sekali lagi mengucapkan ribuan terima kasih kepada semua yang terlibat atas bantuan yang diberikan bagi memperkasakan kajian sejarah Sabah.

Mosli Tarsat

11


ABSTRAK

Kajian ini meneliti institusi pentadbiran pribumi dengan merujuk khusus kepada perihal Ketua Anak Negeri di Sabah (1946-1990). Perbincangan ini melibatkan dua elemen utama sebagai teras kajian iaitu berdasarkan perkembangan sejarahnya secara kronologi dan penglibatannya dalam pentadbiran. Kedua-dua elemen ini memperjelaskan keadaan sebenar perihal Ketua Anak Negeri dan kewajarannya dalam era modenisasi. Kajian ini mengunakan pendekatan sejarah yang menggunakan metod penyelidikan arkib, sumber lisan melalui kerja lapangan dan diperkuatkan lagi oleh penelitian sumber kedua. Perkembangan dan perubahan ke atas justifikasi Ketua Anak Negeri dibahagikan kepada lima tahap pentadbiran iaitu pentadbiran tradisional di bawah kesultanan Brunei dan Sulu, era pentadbiran BNBCC, Jentera pentadbiran Jepun, Kolonial British dan kerajaan negeri Sabah. Semua pentadbiran ini membawa impak yang besar kepada Ketua Anak Negeri sarna ada pengaruhnya kepada masyarakat pribumi dan kedudukannya dalam organisasi pentadbiran. Namun, penerusan dan pengekalan jawatan Ketua Anak negeri dalam semua pentadbiran terse but menjadi intipati kajian ini. Pengiktirafan mereka pada tahun 1891 dalam Ordinan Pentadbiran Kampung adalah satu tanda bermulanya istilah Ketua Anak Negeri di Sabah. Mereka diberikan klasifikasi skim iaitu sistem pengredan (semasa era kolonialisasi), gaji, baju khas, lencana dan sijil lantikan. Peranan utama mereka ialah menjaga segala hal ehwal pribumi termasuklah memelihara adat istiadat dan mengawal keharmonian anak buahnya. Penglibatan mereka juga penting di Mahkamah Anak Negeri sebagai hakim di sam ping Ketua Daerah. Mahkamah ini menggunakan undang-undang adat istiadat dalam rnenyelasaikan kes-kes pribumi termasuklah arnalan sogit. Pengwujudan JKKK menghangatkan lagi kedudukkan mereka yang sudah bertapak lama di jiwa masyarakat pribumi. Justifikasi kedudukkan dan bidang kuasa antara Ketua Anak Negeri dan JKKK dilihat secara kritis untuk menyelusuri kewajaran dan masa depannya dalam institusi pentadbiran pribumi. Hakikatnya, pengekalan jawatan ini wajar dan masih releven berdasarkan pengalaman sejarahnya dan melalui pandangan masyarakat masa kini. Tetapi Mahkamah Anak Negeri perlu perubahan sejajar dengan peredaran zaman dan kesesuaiannya dengan keadaan semasa masyarakat pribumi.

111

UMS UNIVfRSITI MALAYSIA SABAH

ABSTRACT

INSTITUTION OF NATIVE ADMINISTRATION: A STUDY OF THE KETUA ANAK NEGERIIN SABAH, 1946-1990

This study examines the history of Native Chiefs institution in Sabah also known as Ketua Anak Negeri from 1946 to 1990. This research comprises of two core elements. The first element is the chronological development of Native Chief and second element is the involvement of Native Chief in the state's administration. Both of the elements crucially explain the present position of the Ketua Anak Negeri as well as the rationale behind its existence in the modem world today. This study utilizes archive resources and oral resources from fieldwork. In order to further strengthen the findings of this resources, secondary resources are also taken into account. In summary, the development and the reasons for Native Chief institution in Sabah could be divided into five periods of administration as follows the traditional administration under the Sultanate of Brunei and Sultanate of Sulu, the BNBCC administration, the Japanese anny administration, the British Colonial administration and the present administration of Sabah state government. The five different periods of administration profoundly affect the administrative pOSition of Ketua Anak Negeri as well as its influence on the indigenous society. The tenn Ketua Anak Negeri received its due recognition when it as adopted in 1891 Village Administration Proclamation. They were given classification scheme, which include the grading system, salary, unifonn, badge and certificate of appointment. Their central role was to look after the indigenous affairs. Apart from being the Chief District, Ketua anak Negeri also sits as a jugde in the State Native Court. Native Court adopts customary law such as practice of sogit in its function to sattJe the disputes among the natives. The emergence of Village Development and Security Committees (JKKK) seems to challenge the position previously acclaimed by the Ketua Anak Negeri and for that reason this study also seeks to compare and contrast the jurisdiction of JKKK and Ketua Anak Negeri. Such exercise is pertinent in order to ascertain the future of the Native Chief institution in Sabah. Due to its historical background, this study concludes that the position of Native Chief must be maintained. It is also relevant to the society at large. Nonetheless, the Native Court needs to revitalize its roles to be at par with the development in the indigenous society today.

UMS UNIVEASITI MALAYSIA SABAH

BNBCC

JKKK

OKK

KAN

WKAN

KK

OT

YDPN

YDPA

KM

NCAC

NBCA

JMBRAS

SENARAI SINGKATAN

British North Borneo Chartered Company

Jawatankuasa Kemajuan dan Keselamatan Kampung

Orang Kaya-kaya

Ketua Anak Negeri

Wakil Ketua Anak Negeri

Ketua Kampung

Orang Tua

Yang Dipertuan Negeri

Yang Dipertuan Agung

Ketua Menteri

Native Chiefs' Advisory Council

North Borneo Central Archive

Journal of The Malaysian Branch Royal Asiatic Society

UMS UNIVEASITI MALAYSIA SABAH

lSI KANDUNGAN

TAJUK PENGHARGAAN ABSTRAK ABSTRACT SENARAI SINGKATAN lSI KANDUNGAN SENARAI RAJAH SENARAI JADUAL SENARAIPETA

BAB 1: PENGENALAN

1.0 Pendahuluan 1.1 Definisi Adat Istiadat dan konsep Hukum Adat di sabah 1.2 Lokasi Kajian 1.3 Latarbelakang Kajian 1.4 Objektif Kajian 1.5 Kepentingan Kajian 1.6 Permasalahan Kajian 1.7 Metodologi Kajian 1.8 Sorotan Uteratur 1.9 Skop dan Batasan Kajian 1.10 Kesimpulan

BAB2: LATAR BELAKANG INSTITUSI PENTADBIRAN PRIBUMI SEBELUM TAHUN 1946

2.0 Pengenalan 2.1 Sejarah awal institusi pentadbiran pribumi 2.1.1 Sistem Politik Kesukuan 2.1.2 Sistem politik kesultanan 2.1.3 Ketua Bebas 2.2 Perkembangan institusi pentadbiran pribumi semasa

pentadbiran BNBCC, 1881-1941 2.2.1 Struktur pentadbiran 2.2.2 Institusi pentadbiran pribumi 2.2.3 Pengaruh Gabenor di Sabah 2.2.4 Penggredan dan Skim Ketua Anak Negeri

2.2.5 Majlis Penasihat Ketua Anak Negeri 2.2.6 Institusi Pribumi di Bingkor, Keningau

HALAMAN

ii iii iv v vi ix x

xii

1 7

12 19 24 25 26 29 31 42 43

44 44 45 48 52

53

57 60 62

67

73 80

V1

UMS UNIVEASITI MALAYSIA SA BAH

BAB3:

2.2 .7 Mahkamah Anak Negeri

2.3 Institusi pentadbiran pribumi semasa pendudukan Jepun di Sabah, 1942-1945

2.3.1 Pentadbiran Jepun di Borneo Utara 2.3.2 Kedudukan Institusi pentadbiran pribumi 2.4 Kesimpulan

3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.5 3.6

3.7 3.7

INSTITUSI PENTADBIRAN PRIBUMI SEMASA KOLONIAL BRITISH,1946-1963

Pengenalan Penyerahan Borneo Utara kepada Kolonial British Jentera Pentadbiran British Institusi Pentadbiran Pribumi Mahkamah Anak Negeri Kes Pertama Kes Kedua Kes Ketiga Kes Keempat Pembukuan undang-undang adat istiadat Majlis Penasihat dan Persidangan Ketua-ketua Anak Negeri Majlis Perundangan dan Majlis Kerja Kesimpulan

85

89

90 91

94

95 96 96

106 116 123 124 124 125 126

130

135 141

BAB4: PENTADBIRAN PRIBUMI,1963-1990: SELEPAS KEMERDEKAAN

4.0 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.4 4.5

4.6

Pengenalan Proses Kemerdekaan Negeri Sabah Jentera Pentadbiran Kerajaan Negeri Sabah Institusi Pentadbiran Pribumi Ketua Daerah Perlantikan Ketua Anak Negeri Skim Ketua Anak Negeri Mahkamah Anak Negeri Persidangan Tahunan Ketua-Ketua Daerah Dan KetuaKetua Anak Negeri Kesimpulan

142 143 146 152 157 159 166 173

183

181

VII


BAB5: KERELEVENAN DAN PROSPEK I KETUA ANAK NEGERI

BAB6:

5.0 5.1 5.2

5.2.1

5.3 5.4 5.4.1 5.4.2

5.4.3 5.5

BIBLIOGRAFI

LAMPIRAN

Pengenalan Hala Tuju jawatan Ketua Anak Negeri Kewujudan Jawatankuasa Kemajuan dan Keselamatan Kampung (JKKK) Kewajaran kedudukan Ketua Anak Negeri dan JKKK dalam pentadbiran Negeri Sabah Masa Oepan Mahkamah Anak Negeri Pandangan terhadap Ketua Anak Negeri Pandangan-pandangan Ahli politik Pandangan Mahkamah Syariah dan Mahkamah Seksyen(Sivil) Pandangan masyarakat pribumi Kesimpulan

RUMUSAN

190 191

199

207

215 225 226

228

230 234

235

243

255-282

viii


SENARAIRAJAH

Rajah 3.1 : Organisasi pentadbiran daerah dan negeri Sabah di bawah kolonial British

Rajah 4.1: Struktur organisasi pentadbiran daerah 1963-1979

Rajah 4.2: Struktur pentadbiran daerah di Sabah

Rajah 4.3: Proses perlantikan Ketua Anak Negeri semasa kerajaan negeri Sa bah

Rajah 4.4: Prosedur rayuan dalam Mahkamah Anak Negeri

Rajah 4.5: lIustrasi umum perbicaraan dalam Mahkamah anak Negeri

Rajah 5.1: Struktur organisasi Jawatankuasa Ke~a JKKK di negeri Sabah

Rajah 5.2: Struktur organisasi pentadbiran daerah di Sabah

Rajah 5.3: Pertindihan bidang kuasa Ketua Anak Negeri dan JKKK

Halaman

103

154

156

163

178

179

205

208

212

ix

UMS UNIVERSITJ MALAYSIA SABAH

SENARAI JADUAL

Jadual 1.1: Jumlah penduduk mengikut kelompok masyarakat pribumi dan peratusan bagi tahun 2000

Jadual 1.2: Kehadiran Ketua Anak Negeri di NCAC pad a 2 November 1941 dan daerah yang telah ditetapkan

Jadual 2.1: Skim gaji mengikut gred pada tahun 1916

Jadual 2.2: Skim gaji dan angaran belanja yang ditetapkan pada tahun 1924

Jadual 2.3: Surat kuasa dan Lencana mengikut gred yang ditetapkan

JaduaI2.4: Senarai lencana bagi Ketua Anak Negeri bagi Residensi Pedalaman

Jadual 2.5: Kehadiran Mesyuarat Majlis Penasihat Ketua-Ketua Anak Negeri di Jesselton pada 20 Jun 1916

Jadual 3.1: Gabenor-gabenor yang mentadbir Sabah pada tahun 1947-1963

Jadual 3.2: Skim gaji yang ditetapkan kepada Ketua Anak Negeri dan Orang Tua semasa Kolonial British

Jadual 3.3: Senarai-senarai ahli Mahkamah Anak Negeri di Residensi Pantai Sarat, Pad a tahun 1958

Jadual 3.4: Senarai Ahli-ahli Mesyuarat Majlis Penasihat pada tahun 1946

Jadual 3.5: Ahli-ahli Majlis Perundangan semasa era Kolonial British pad a tahun 1952

Jadual 3.6: Ahli-ahli Majlis Kerja semasa pentadbiran kolonial British pad a tahun 1952

Jadual 3.7: Ahli-ahli Majlis Kerja semasa pentadbiran kolonial British pada tahun 1952

Jadual 4.1 : Pembahagian Residensi dan daerah di Sabah 1963 sehingga tahun 1975

Jadual 4.2: Skim gaji yang ditetapkan oleh kerajaan negeri kepada Institusi pentadbiran pribumi

Jadual 4.3: Warna Medal atau lencana yang ditetapkan kepada ketua-ketua pribumi semasa kerajaan negeri Sabah

Halaman

18

22

70

70

71

72

76

99

109

122

131

137

138

139

149

166

167

uMs UNIVEASITI MALAYSIA SABAH

Jadual 4.4: Baju khas yang ditetapkan oleh pemerintah kepada Institusi pentadbiran pribumi

JaduaI4.5: Taburan kes di Mahkamah Anak negeri pada tahun 1983

Jadual 4.6: Senarai Ketua-Ketua Anak Negeri bahagian Pantai Barat pada persidangan tahun 1980

Jadual 5.1 : Bilangan JKKK di 10 daerah di Sabah pada tahun 1976 dan 1978

Jadual 5.2: Senarai kes-kes antara Mahkamah Syariah dan Mahkamah Anak Negeri Sabah

Jadual 5.3: Senarai kes-kes jenayah dan kes-kes adat istiadat

168

180

187

204

219

220

ulVlS UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

Peta 1.1:

Peta 5.1:

SENARAI PETA

Peta Negeri Sabah

Lokasi dan jenis pentadbiran pihak berkuasa tempatan di negeri Sabah

Halaman

15

196

xu


BABi

PENGENALAN

1.0 Pendahuluan

Ketua Anak Negeri merupakan satu jawatan yang diamalkan di negeri Sabah sejak

zaman penjajah lagi iaitu seja~ era pentadbiran Syarikat Berpiagam Borneo Utara

British atau British North Borneo Chartered Company (BNBCC), pentadbiran Jepun dan

Kolonial British. Jika kita melihat sejarah tradisi negeri-negeri Malaysia, jawatan Ketua

Anak Negeri sebagai ketua tempatan masyarakat pribumi hanya wujud di negeri Sabat:!.

Sabihah Osman menjelaskan:

The native chiefs in Sabah at that time were divided and not as established as the Sarawak native chiefs ..... In the absence of strong and influential local chiefs, the Chartered Company proceeded to create a new 'form' of native chief. In the beginning, the chiefs were appointed by the governor and the headmen were appointed by the District officer with the approval of the Resident.

1

Ini adalah satu keunikan dan keistimewaan dalam pentadbiran di Malaysia khususnya

dalam pentadbiran tempatan di Sabah. Sejarah perkembangan pentadbiran di negeri

Sabah telah dilihat secara langsung sebagai faktor kepada kewujudan jawatan Ketua

Anak Negeri. Kelangsungan ini dapat dilihat semasa pentadbiran BNBCC, perkhidmatan

Ketua Anak Negeri telah diberikan kedudukkan khusus dan perhatian istimewa oleh

1 Sabihah Osman, D.J.Jardine and Native Administration in Sabah 1934-1937, Sabah Society Journal, Vol vii , (No.2), 1981 , him. 127.

pemerintah.2 Ini kerana mereka merupakan orang yang berpengaruh dan ketua bagi

masyarakat pribumi itu sendiri. Sehubungan dengan itu, institusi pentadbiran pribumi

diteruskan dan dikekalkan dalam menjaga keharmonian masyarakat pribumi dan

menjaga sistem ad at istiadat dalam kehidupan seharian.

Negeri Sabah mempunyai kepelbagaian kumpulan etnik3 atau pribumi yang

mempunyai identiti dan mengamalkan sosio-budaya yang berbeza. Dalam kepelbagaian

etnik pribumi ini, terdapat satu unit pentadbiran yang diamalkan iaitu "institusi

pentadbiran pribumi". Tujuannya ialah untuk menjaga segala kepentingan dan hak-hak

pribumi supaya terus terpelihara mengikut keperluan masing-masing. Institusi

pentadbiran pribumi bukan sahaja diamalkan di Sabah tetapi juga di negara-negara Asia

Tengara yang lain seperti di Thailand, Burma, Indonesia, Vietnam dan sebagainya.

Institusi pentadbiran pribumi di Indonesia diketuai oleh Ketua Kampung atau dikenali

sebagai lurah. Mereka bertanggungjawab terhadap segala hal-ehwal masyarakat

pribumi dan merupakan penjaga sistem adat pribumi. Jawatan ini merupakan jawatan

turun temurun dan mereka dibantu oleh satu majlis khas yang terdiri daripada orang

2 Sabihah Osman, Pentadbiran Bumiputera Sabah 1881-1841, Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia-Yayasan Sabah, 1985, hlm.1S.

3 Perbincangan mengenai kumpulan etnik di Sabah telah banyak dilakukan oleh sarjana Barat dan Tempartan, misalnya lihat Lihat Raft Magerat The Polities of Belonging: Poi/tical Change in Sabah and Sarawak, Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1974, him. 19-25, Victor King, The People of Borneo, United Kingdom: Blackwell Publishers, 1993, him. 55-58. Owen Rutter, British North Borneo, London: Constable & Company Limited, 1922, him. 51-83, Rujuk juga, Arena Wati, Pribumi Sabah: Satu tinjauan dalam konteks kepercayaan, kultus dan hukum adat di Sabah, Kota Kinaballu: Yayasan Sabah, 1978, him. 1-13, HandBook of the State of North Borneo, with a supplement of statistical and other useful information, London, Issued by the British North Borneo (Chartered) Company, 1939, him. 37-42.

yang lebih tua dan berpengaruh. Jika mereka didapati menyeleweng jawatan sebagai

lurah boleh dilucutkan.4

Sistem politik pribumi di Tanah Melayu (Semenanjung Malaysia) sebelum

mencapai kemerdekaan juga mengamalkan institusi pentadbiran pribumi seperti yang

diamalkan di negeri Perak dan selangor. Pembesar yang tinggal dalam sesebuah

kampung digelar sebagai penghulu. Lazimnya jawatan penghulu itu terdiri dari seorang

anggota masyarakat dan bukan dari golongan bangsawan. Perlantikan jawatan

penghulu haruslah memenuhi kelayakan tertentu antaranya ialah mewarisi jawatan dan

bapanya. la juga seorang yang terkenal dan terkemuka di kampung itu, bersaudara

dengan sebahagian besar penduduk kampung, seorang yang kaya dan mendapat

sokongan dari golongan atasan dalam susun lapis politik. Penghulu dibantu oleh ,

seorang timbalan, polis kampung dan pengawal. Selain penghulu, terdapat struktur

pentadbiran kampung iaitu Imam masjid. Jika dilihat tiap-tiap kampung yang besar dan

kecil hanyalah mempunyai sebuah masjid yang disifatkan satu-satunya bangunan awam

serta menjadi objek kemegahan tempatan. Imam selalunya dilantik dari"salah satu

keluarga berpengaruh dalam kampung tersebut. Dalam sejarah politik Perak pada

sekitar tahun 1890-an, imam-imam juga mempunyai peranan dari sudut politik iaitu

sebagai orang yang dipercayai dalam menyelesaikan masalah yang berlaku dan

menjadi penasihat kepada Penghulu-penghulu.5 Unit politik dan pentadbiran daerah di

negeri Kedah dikenali sebagai mukim yang juga diketuai oleh Penghulu. Perlantikan

4 Lihat Bernhard Dahm, Sejarah Indonesia Abad Kedua Puluh, Abd. Aziz Hitam dan Wan Azaham Wan Mohamad (Terj.), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1988, hlm.10.

5 Bagi keterangan lanjut mengenai sistem poltik pribumi di Tanah Melayu, Sila rujuk J.M Gullick, Sistem Politik Bumiputera Tanah Me/ayu Barat, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1970, him. 36-70.

penghulu dicadangkan oleh pembesar daerah dan diperkenankan oleh sultan. Mereka

merupakan jambatan penghubung antara rakyat dengan sultan. Mereka dibantu pula

oleh Ketua Kampung, imam, bilal, orang sepuluh masjid dan bomoh. Keadaan ini

bolehlah dirumuskan bahawa struktur politik dan pentadbiran tradisional di Kedah

diketuai oleh Sultan, Raja Muda, Pembesar Empat, Pemegang Mukim, Penghulu,

Panglima dan Ketua Kampung.6

Sistem politik tradisional di Brunei, lebih jelas lagi selepas negara itu be~aya

membebaskan diri daripada naungan kerajaan Majapahit.7 Struktur pentadbiran di

Brunei terdiri daripada Sultan (sebagai ketua negara), Pembesar iaitu Pengiran

Bendahara, Pengiran Temenggung, Pengiran Digadong dan Pengiran Pemancha.

Pentadbir yang menduduki kedudukkan paling rendah dalam struktur politik Brunei ialah

ketua kampung yang bertindak sebagai ketua komuniti yang biasanya dipilih oieh

penduduk tempatan.8 Kewujudan jawatan-jawatan seperti ini membuktikan pentadbiran

pribumi begitu penting sebelum dan selepas era kolonialisasi, bahkan masih lagi

terdapat jawatan yang dikekalkan sehingga ke hari ini.

Institusi pentadbiran pribumi di negeri Sabah kini masih lagi dikekalkan dalam

suruktur pentadbiran negeri iaitu jawatan Ketua Daerah, Ketua Anak Negeri dan Ketua

Kampung. Namun selepas merdeka wujud beberapa jawatan baru yang berperanan

membantu institusi ini iaitu Wakil Ketua Anak Negeri untuk membantu penduduk pribumi

6 Mohammad Isa Othman, Politik Tradisional Kedah 1681-1942, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990, hlm.6-7.

7 Lihat Jatswan Sidhu, Sejarah Sosioekonomi Brunei 1906-1959, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1995, hlm.3.

8 Ibid, him. 4-5.

4

UMS UNIVEASITI MALAYSIA SA8AH

dalam segala aspek terutamanya dalam bidang pembangunan ekonomi di Sabah.

Secara tidak langsung Ketua Anak Negeri menghadapi cabaran daripada sistem politik

era moden pad a masa kini. Ini kerana sebahagian dari tanggungjawabnya telah diambil

alih oleh pembentukan satu jawatankuasa baru di peringkat kampung iaitu

Jawatankuasa Keselamatan Dan Kemajuan Kampung (JKKK). Perkara ini adalah satu

isu yang wajar dibincangkan dengan lebih teliti supaya jawatan Ketua Anak Negeri terus

diterima pakai dalam masyarakat pribumi dengan mengambil kira pengalaman

sejarahnya.

Selain isu di peringkat kampung terdapat satu lagi isu hangat yang perlu

diperjelaskan iaitu mengenai persaingan dan masa depan Mahkamah Anak Negeri di

Sabah. Hal ini amat penting kerana Mahkamah Anak Negeri di Sabah berhubung kait

secara langsung dengan jawatan Ketua Anak Negeri. Semua kes-kes yang melibatk~n

masyarakat pribumi seperti kes rogol, mendapatkan hak pribumi, persoalan tanah dan

harta pusaka, persoalan berian, pergaduhan dan sebagainya dibicarakan di Mahkamah

ini. Umpamanya, kes James Lee Kui Wah yang dibicarakan di Mahkamah Anak Negeri

di Tawau kerana merogol perempuan dari Indonesia.9 Namun, sebahagian masyarakat

pribumi tidak lagi merujuk kepada Mahkamah Anak Negeri. Mereka lebih suka

dibicarakan di Mahkamah Sivil dan Mahkamah Syariah. Umpamanya, kes berzina di

Tambunan yang melibatkan seorang pribumi bukan Islam berumur 62 tahun yang telah

berzina dengan perempuan berumur 13 tahun sebanyak 3 kali. Kes ini dibicarakan di

Mahkamah sivil Kota Kinabalu bagi menyelasaikan permasalahan tersebut. 10 Keadaan

seperti ini disebabkan oleh hukuman yang dikenakan kepada pelanggar undang-undang

9Jabatan Cetak Kerajaan, Cases on Native Custommary Law in Sabah ( 1953-1972), Kuala Lumpur: Penerbit Jabatan Cetak Kerajaan, 1973, hIm. 1.

10 Jo Ann Mool, Farmer faces 3 Counts of raping gils, Daily Express, 11 mei 2005: 4.

atau pesalah akan dikenakan sogit dan denda mengikut undang-undang adat istiadat.11

Jika dibandingkan dengan Mahkamah Seksyen hukuman yang diterima lebih be rat.

Permasalahan mengenai am alan sogit12 ini sememangnya mempunyai

percanggahan dalam sebahagian etnik di Sabah sehinggakan menjadi isu hangat

diperkatakan pada masa kini. Umpamanya, kes rogol yang melibatkan seorang lelaki

yang merogol tiga anak tiri di daerah Ranau dibebaskan oleh Ketua Kampung selepas

membayar sogit atau denda sebanyak RM2,OOO. Senario ini mendapat respon daripada

pelbagai pihak terutamanya ketua-ketua pribumi termasuklah Menteri Kerajaan

Tempatan dan Perumahan Sabah iaitu Datuk Hajiji Mohd. Noor.13 Hal sedemikian

merupakan satu cabaran yang besar kepada sistem adat pribumi. Persoalan sam a ada

undang-undang adat istiadat pribumi masih releven lagi dengan kehidupan masyarakat

pribumi di Sabah haruslah difikirkan. Adakah pihak Mahkamah Anak Negeri gagal

membezakan antara kes jenayah dengan kes adat. Oleh itu, mahu tidak mahu Ketua

Anak Negeri menerima satu tamparan hebat di era pemodenan struktur pentadbiran

kerajaan dan mereka perlu lebih pro-aktif tanpa memikirkan pepatah Melayu "hidup

segan, mati tak mahu".

11 Sebagai contoh, menurut adat istiadat KadazanDusun Kola Belud, zina antara lelaki bujang dan perempuan bujang, lelaki tersebut dikenakan denda adat kepad~ ibubapa perempuan seekor kambing atau babi sumandak. Manakala perempuan dikenakan sogit kepada ibubapa sendiri dengan wang sebanyak $30.00. Bagi keterangan lanjut mengenai soal perzinaan rujuk, Mohd. Razalee Goroh, Titian Adat Istiadat Kaum Dusunl Kadazan Kota Belud, 1981, him. 28-40, Adat Istiadat suku kaum Dusun-Kadzan Daerah Tambunan, Mahkamah Anak Negeri Pejabat Daerah Tambunan.

12 Amalan sogit bermaksud denda atau hukuman yang dikenakan kepada pelanggar adat istiadat mengikut kumpulan etniktertentu. Sogit mempunyai peranan yang paling penting dalam pelaksanaan hukum adat. Namun pad a masa sekarang kebanyakkan sogit dibayar dengan wang. Walau bagaimanapun sogit mempunyai banyak jenis mengikut tingkatan kesalahan yang dilakukan oleh seseorang. Sogit paling besar melibatkan kerbau, tajau yang dianggap bermakna oleh masyarakat dan gong. Manakala sogit kecil melibatkan ayam, garam yang diberikan oleh pesalah kepada yang disakitinya

13 Rujuk Berita Mingguan, 5 November 2006, him. 9.

6


1.1 Definisi Adat Istiadat dan konsep Hukum Adat di Sabah

Kata adat sebenarnya berasal dari arab yang bererti kebiasaan. Ada juga pendapat lain

menyatakan bahawa adat itu bermaksud bukan. Apa yang dimaksudkan ialah adat

berkait rapat dengan sistem kepercayaan.14 Menurut Kamus Dewan, perkataan adat itu

bermaksud peraturan yang sudah diamalkan turun temurun (sejak dahulu kala) di dalam

sesuatu masyarakat sehinggakan menjadi hukum dan peraturan yang harus dipatuhi.

Manakala istiadat bermakna peraturan atau cara-cara melakukan sesuatu yang sudah

menjadi kebiasaan. Menurut G.A Theodorson

Those social norms that provide the moral standards of behavior of a group or society. Conformity to the mores is not optional, and non-conformity is severely sanctioned. Group members feel an emotional attachment to the mores and their preservation is considered essential to the group's welfare. Usually the term is limited to those standards of behavior. However, a few writers regard as mores all rules of behavior accepted by the members of society (or group) as standard of moral conduct whether or not they have been enacted into law. 1

Dalam erti kata lain, istiadat itu merupakan upacara atau cara teratur menurut apa yang

telah diamalkan oleh masyarakat kerana setiap masyarakat mempunyai cara tersendiri

dalam menyatukan dan mengorganisasikan masyarakat mereka.160leh itu, am alan adat

istiadat mempunyai ikatan dan pengaruh yang kuat dalam masyarakat bergantung

kepada masyarakat itu sendiri.

14 Soerjono Soekanto, . Hukum Adat Indonesia, Jakarta: PT Raja Grafindo Persada, 1983, him. 70.

15 Ibid, him. 69.

16 Adat Istiadat suku kaum dusun-kadazan daerah tambunan,Mahkamah Anak Negeri pejabat daerah Tambunan, him. Vi.

Oi Sabah, terdapat pelbagai kumpulan etnik seperti KadazanDusun, Bajau dan

Murut yang menjadi etnik majoriti di sam ping etnik lain yang mempunyai sosio-budaya

dan identiti yang berbeza-beza dalam kehidupan mereka. Ini kerana setiap kumpulan

etnik mengamalkan budaya dan adat istiadat yang diwarisi daripada nenek moyang

mereka dan terus diterima pakai untuk menjadi pegangan atau panduan dalam segala

hal ehwal masyarakat. Umpamanya, adat kematian yang diuruskan mengikut adat

istiadat kumpulan etnik masing-masing. Menurut suku kaum Suluk, apabila berlaku

kematian di dalam kampung atau jiran sekampung, semua masyarakat dalam kampung

itu, terutamanya waris atau keluarga terdekat si mati dengan serta merta meninggalkan

segala ke~a sehari untuk menziarahi keluarga si mati sebagai tanda penghormatan

yang terakhir terhadap si mati. Mereka masing-masing membawa buah tangan seperti

wang, beras, ayam, ikan dan sebagainya yang difikirkan perlu sebagai sedekah kepada

keluarga simati.17

Manakala bagi suku kaum Rungus, mereka mempunyai adat tersendiri dalam

pengurusan mayat. Sebelum mayat dikebumikan, hanya saudara mara sahaja yang

boleh menziarahinya dan orang lain tidak dibenarkan naik ke rumah kecuali mereka

yang ada hubungan keluarga melalui perkahwinan dengan si matL18 Selain itu, terdapat

11 Adat pengkebumian mayat bagi suku kaum Suluk adalah mengikut agama yang mereka anuti iaitu agama Islam dan tidak bertentangan dengan ajaran tersebut. 8egitu juga diterangkan adat kenduri arwah si mati dan pantang larang di kawasan tanah perkuburan, bagi maklumat lanjut rujuk Ahmad Hj. Kanba, Resam muhibah masyarakat malaysia sabah, Jabatan Perpaduan Negara, Kementerian Perpaduan Negara dan pembangunan masyarakat, him tidak dinyatakan.

18 Menurut Suku kaum Rungus, sebaik sahaja mayat dikebumikan, akan diadakan satu upacara kenduri mengikut adat. Jika yang meniggal dunia itu kanak-kanak atau masih bujang, kenduri akan diadakan pada malam ketiga selepas pengkebumian. Jika yang meninggal dunia itu orang dewasa dan sudah berkahwin, maka kendurinya akan diadakan pada malam ketujuh selepas pengkebumian. Selanjutnya jika yang meninggal dunia itu orang dewasa dan sudah berkahwin serta mempunyai anak, kenduri akan diadakan pada malam ke 40 selepas pengkebumian. Rujuk adat suku kaum rungus dalam Ahmad Hj. Kanba,

8

BIBLIOGRAFI

ikrofilm

C.O 648 1 23-Chapter 3,Administration

C.O. 648/24- Annual Preview report for the year 1950

M: 3581 82- C.O 874 Native Chiefs (1913-1940)

M: 331 / 82- C.O 874 Native Administration legislation (1936-1941)

Dokumen yang tidak diterbitkan

ANS 1 KPS . 221M 1 3-The Birth of a Colony.

At1<ib Nageri Sabah, 48 TYr- Bibliografi Tun Datu Mohammad Hamdan Abdullah YDPNS ke-48.

JKMI PPM 12, 054/84, Senarai JKK dalam negeri Sabah Malaysia 1976.

JKMI PPM 6 , 039/84, Perjalanan JKK Sabah terbitan pertama 1 Januari 1975.

JKMI PPM 13, 051/84, Kursus Ketua -Ketua Anak Negeri yang ke 33 bagi Ketua-ketua Anak Negeri daripada seluruh Sabah.

;'

KKTP 1 HEB 12, 285 1 86- Persidangan Ketua-Ketua Daerah dan Ketua-ketua Anak Negeri 1980.

KPPNI PPM 12, Senarai JKKK seluruh negeri Sabah 1978.

North Bomeo Central Archive No. 141, ChiefC/assification Scheme 1916-1940,

North Bomeo Central Archive No. 656, E.P. Gueritz (Late) 1904-1911.

North Borneo Central Archive No. 73 E, Native Chiefs advisory Council 1941.

North Borneo Central Archive No. 74 A- Native Chiefs' Advisory Council Meeting 1939.

243


orth Borneo Central Archive No. 77, Keningau, estab/isment of-at Bingkor, Court House imgation Channel for Padi Planting.

BCA 955, Badges for Native Chiefs (1912-1938.).

NBCA. No. 594. The possibility of establiment native authorities in North Borneo by Headl In North Borneo by Head/y.

Surat daripada pegawai Oaerah Jesselton kepada Majimbun Ketua Anak Negeri di lnanam, Perkaf8-perkara Anak Negeri dan Undang-undang Persekutuan, pada 17 Oktober 1961.

Surat daripada pegawai Daerah Jesselton kepada OKK Majimbun Ketua Anak Negeri Jesselton, mengenai Kerbau-kerbau yang Ganas, di Pejabat Daerah pada 15 October 1949.

Surat Pegawai Oaerah Jesselton kepada OKK Majimbun Ketua Anak Negeri Inanam, NatIve Court of Appeals, 2 Oktober 1961 .

Surat pegawai Daerah Jesselton kepada semua Ketua-ketua Anak Negeri, mengenai kuaS8 bagi NaUve Chiefs pada 21 Febuari 1958.

Laporan-4aporan Tahunan Kerajaan I Minit Mesyuarat

Annual Report for year 1929.

Annual Report North Bomeo, 1952, 1954,1956,1962.

Buku Tahunan Perangkaan Sabah 2002, Jabatan Perangkaan Malaysia, Negeii Sabah, November 2002.

North Bomeo annual Report. 1961. List of Important Dates in the History North Borneo.

North Bomeo 1954 to 1959. 1960. Jesselton: Printed at The North Borneo Government Printing Office

Report of the commission of enquiry north Bomeo and Sarawak. 1962.

Susunan perkhidmatan Awam negeri Sabah. 1974. Sabah:Jabatan Cetak kerajaan.

Susunan Semu/a Peraturan Dan Perjalanan Jawatankuasa Kemajuan Dan Kese/amatan Kampung Dan Jawatankuasa Kemasyarakatan Dalam Bandar Sabah. 1982. Pusat Kemajuan Masyarakat. Jabatan Ketua Menteri. Sa bah: Kota Kinabalu.

HandBook of the State of North Bomeo. 1939. A supplement of statistical and other useful infonnation. London. Issued by the British North Borneo (Chartered) Company.

244

U 5 UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH

Mini! MesyuaraJ Persidangan Tahunan Ketua-keJua Daerah/ Ketua-ketua Anak Neger;, Pusst Pembangunan masyarakat Kota Kinabalu, Kementerian Kerajaan Tempatan dan Perumahan, Kota Kinabalu, 7-8 Disember 1977

Enakmen I Ordinance

EnaXmen Kerajaan Tempatan (Pindaan) 2000, Sabah: Jabatan Cetak kerajaan negen Sabah, 2000

Enakmen Pentadbiran Hukum Syarak, 1977

Enakmen pentedbiran undang-undang Islam 1992 no. 13 tahun 1992

Enakmen Prosedur Jenayah Syariah. Sabah. 1993

EnaXmen Mahkamah anak Negeri. 1992

Local Government ordinance 1961 (Sabah No. 11 of 1961). 1977. Sabah: Government printer with the authority of the commissioner of law reprint.

Akhbar

The British North Borneo Herald. 1 Mei 1902.

North Borneo News Sandakan, 1 September, 16 September 1949.

North Bomeo News Sandakan, 16 April, 1 Mei, 12 Jun, 1 Julai, 1 Ogos, 16 0905, 16 Oktober, 16 November 1950. .

North Bomeo News Sandakan, 8 Mac, 29 mec, 19 april, 10 mei, 24 Mei 1951.

North Bomeo News Sandakan. 9 Julai, 30 Julai, 16 0905,200905, 3 September, 10 september 1953.

Sabah Times. 10 Mei 1967.

Sabah Times. 13 Mac 1991.

Borneo Mal1, 16 September 1992.

Daily Express. 31 Ogos 1993. Sabah selepas 30 tahun merdeka.

Daily Express. 24 agos 1993. A Look at Sabah's Modem history

Harian Ekspres, 20 Disember 2002.

Harian Ekspres, 5 November 2003.

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

Hanan Ekpress. 26 Ogos 2004.

Dally Express, 11 mei 2005.

Bertta Minggu 15 Jan 2006.

8erita Mingguan. 5 November 2006.

Utusan Malaysia , 22 November 2006.

Buku

Ahmad Atory Hussin. 2002. Kerajaan Tempatan: Teori dan Peranan di Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Apter, David. 1993. Politik Modenisasi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka

Arena Watt 1978. Pribumi Sabah: Satu tinjauan da/am konteks kepercayaan, kultus dan I7llkllm ada! dlSaoah. Kota KjnabaJu: Yayasan Sabah.

Baker, H.M. 1965. Sebeh the First Ten Years as a Colon~ 1948-1958. Singapore,' University of Singapore.

8uyong Adil. 1981 . Sejarah Sabah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Buckley. C 1969. A School History of Sabah. London: MacMillan & Co Ltd.

Cases on Native Custommary Law in Sabah (1953-1972).1973. Kuala Lumpur: Jabatan Getak Kerajaan.

Cheah Boon Kheng. 2002. Malaysia the making of a nation. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

Dahm, Bernhard. 1988. Sejarah Indonesia Abad kedua puluh. Abd. Aziz Hitam dan Wan Azaham Wan Mohamad (terj.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pust'aka.

Wong Tze-Ken, Danny. 1998. The Transformation of an immigrant SOCiety a Study of the Chinese of Sa bah. London: Asean Academic Press Ltd.

Evan, Stephen, Abdul Rahman Zainal , Rod Wong Khet Ngee. 1996. The History of Labuan Island (Victoria Island). Singapore: Calendar Print Ltd.

Evan, Stephen. 1999. Sabah (North Borneo) Under the rissing sun Govemment. Malaysia.

Walley, G.C. 1953. Dusun Adat: some Customs of the dusun of tambunan dan Ranau west coast re.sit!ency, north borneo .Native affairs bullentin no.5, Jesselton~ Goverment Pnntlng department.

246

UMS UNIVERSITI MALAYSIA SA8AH

Wolley. G C. 1939. Murut Adat: Customs regulating inheritance amongst the nabai tribe of I<eningau and the timogun tribe of tenom. Native affairs bullentin no. 3. Sandakan. Goverment Printing Office.

Wolley G C Tuaran Adat: Some customs of the dusuns of tuaran, west coast residency north borneo, Native affairs bullentin no. 2. Sandakan: Goverment Printing Office, 1937.

Wolley G.C dan Pangeran Osman OKK pangeran haji abbas. 1962. Dusun Custom In Putaian District. Native affairs bullentin no.7. Jesselton: north borneo goverment pnntmg office.

Gullick. J.M. 1970. Sis/em Politik Bumiputera Tanah Melayu Barat. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Gullick, J.M. 1965. Indigenous Political Systems of Western Malaya. New York: HumanIties Press Inc.

Gusnl Saat. 2004. Peribumi Teluk Sapanggar. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia.

Hennessy. Bernard. 1990. Pendapat Umum. Amiruddin Nasution (terj.). Edisi Keempat, Jakarta' Penerbit Er1angga.

Luping, Herman. 1994. Sabah's Dilemma: The Political History of Sabah (1960-199:1). Kuala Lumpur: Magnus Books.

Jasni R.M. 1965. Sejaf8h Sabah. Penang: Sinaran Bros Sdn. Bhd.

Kitingan , Jeffrey. 1981 . Modernisation of District Administration Sabah, Malaysia. Sabah: Jabatan cetak Kerajaan.

Kitingan. Jeffrey dan Gabrial William. 1990. Development of Administrative System in Sabah since Independence. Sabah: Institute For Development Studies

King . Victor. 1993. The People of Borneo. United Kingdom: Blackwell Publishers.

Lee. Edwln. 1976. The Towkays of Sabah. Singapore University Press pte. Ltd. Times Printers Sdn. Bhd.

Lee. Yong Leng. 1982. Sabah: Satu kajian geografi petempatan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Leong. Cecilia. 1982. Sabah the first 100 year. Kuala Lumpur: Percetakan NanYang Muda Sdn. Bhd.

Leong, Joe. 1998. A New Begining in Sabah Malaysia. Kota Kinabalu: Komunikasi Mutu Sdn. Bhd.

Margaret, Roff. 1974. The PoNties of Belonging: Poiltical Change in Sabah and Sarawak. Kuala Lumpur: Oxford Unjversity Press.

247


ohammad Isa Othman. 1990. Politik Tradisional Kedah 1681-1942. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Mohammad Raduan Mohd. Ariff. 2006. Perusahaan Perikanan di Sabah. Kuala Lumpur: Unlversm Malaysia Sabah.

Mohd. Razalee Goroh 1981 . Titian Adat Istiadat Kaum Dusunl Kadazan Kota Belud.

Muhamad Rahman. 1966. Rangkaian Tawarikh negeri Sabah. Singapura: AI-Ahmadiah Press.

Naimah Talib. 1999. Administration and their SeNice: The Sarawak Administration SrerviC8 Under the Brooke Rajayhs and British Colonial Rule. New York: Oxford University Press.

Ongkill . James. 1967. The Response to Malaysia 1961-1963, Singapore: Donald Moore Press Ltd.

OngkJli. James. 1972. Modernization in East Malaysia 1960-1970. Kuala Lumpur: Singapore Oxford University Press.

Pelaez. Emmanual. 1963. Philipine Claim to North Borneo. Manila: -Bureau of Printing.

Phelan. Peter. 2003. The Traditional Legal System Of Sabah.Kota Kinabalu: Yayasan S~~. '

Ranjlt Singh, D.S. 1991 . Brunei 1837-1983: The problems of Political SUNival. Singapore: Oxford University Press.

Ranjit Singh. D.S. 2003. The Making of Sabah 1865-1941: The Dynamics of Indigenous Society. Kuala Lumpur: Unrversity of Malaya Press.

Rutter, Owen. 1922. British North Borneo. London: Constable & Company Limited.

Sabihah Osman, Muhammad Hadi Abdullah dan Sabullah Hj. Hakim. 1995. Sejarah Brunei menjelang Kemerdekaan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

, Sabihah Osman.1985. Pentadbiran Bumiputera Sabah 1881-1841. Bangi: Universiti

Kebangsaan Malaysia-Yayasan Sabah.

Sadim Hj . Abdul. 1990. Mahkamah Anak Negeri, Kota Kinabalu: Jabatan Penerangan malaysia.

Sidhu. Jatswan. 1995.Sejarah Sosioekonomi Brunei 1906-1959. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Soe~ono Soekanto. 1983. Hukum Adat Indonesia. Jakarta: PT Raja Grafindo Persada.

Sulong Muhammad. 1985. Persekitaran Sisio-Fizis dan Pembangunan di Residensi SBndBkan. Bangi: Universiti Kebangsaan-Yayasan sabah.

248


Tar1ing, Nicholas. 1989. Mrs Pryer in Sabah: Dairies and papers from the late nineteenth century. Auckland: University of Auckland Center for Asian Studies Resouce papers

Tregonning, KG. 1958. Under Chartered Company Rule: North Borneo 1881-1941. Smgapore: University of Malaya Press.

Tregonnlng. K.G. 1965. A History of Modem Sabah. Singapore: University of Malaya Press

Tregonning, K.G. 1960. North Borneo. London: HMSO.

Unit Hal Ehwa/ Bumiputra. 1992. Garis Panduan Ahli-ahli Mahkamah Anak Negeri, Kota Kinabalu: Jabatan Percetakan kerajaan

Wan Maria Othman Lee. 1994. Pentadbiran Daerah, Jilid ii, Jabatan Ketua Menteri.

Wan Maria Othman Lee. 1994. Pihak Berkuasa Tempatan, Jilid iv, Jabatan Ketua Menten.

Warisan Sabah. 1992. Pengenalan Ringkas Sejarah dan Warisan Sabah. Kota Kinabalu: Muzium Sabah.

Warren, James. 1971. The North Borneo Chartered Company's Administration of The Bajau. 1878-1909: The Pacific on a maritime, Nomadic People. Southeast A~ia Program: Ohio University Center for International Studies.

Warren, James. 1981 . The Sulu Zone 1768-1898: The Dynamic of External Trade, Slavery, and Ethnicity in the Tranformation of a Southast Asian Maritime State. Singapore: University Press.

Whelan, F.G. 1970. A History of Sabah. Singapore: MacMillan and Co. (s) Private Ltd.

Wright, Leigh. 1970. The Origins of British Borneo. Hong Kong: University Press.

Yayasan Sabah. 1974. Sabah dan Yayasan Sabah, Kuala Lumpur: Armada Sdn.Bhd.

Artikell Bab dalam buku

Adat Istiadat suku kaum dusun-kadazan daerah tambunan. Tahun tidak dinyatakan. Mahkamah Anak Negeri pejabat daerah Tambunan.

Ahmad Hj. Kanba, Resam muhibah masyarakat Malaysia sabah. Tahun tidak dinyatakan. Jabatan Perpaduan Negara. Kementerian Perpaduan Negara dan pembangunan masyarakat.

Chandra Muzaffar. 1985. Sistem Kerajaan Malaysia. dalam Zurina Majid (ed.). Masyarakal Malaysia Edisi ii: Tinjauan dan perbincangan lerhadap beberapa isu dan topik semasa. Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia.

249


ala un Clarence Bongkos. 1981. Political Development in Sabah 1881-1981, da/am Anwar Sullivan dan Cee/ilia Leong (ed.). Commemorative History of Sabah 1881-1981 Kota Kmabalu: Sabah State Government.

Hooker • M. B. 1993 Native Law in Sabah and Sarawak. Native Court And Customary Law Of Sabah (Wrth Cases And Decisions). Sabah: Jabatan Cetak Kerajaan.

ngan, Jeffrey & Gabrial, Wit/iam. 1989. Development of Administrative System in Sabah 1963-1988. dalam Jeffery Kitingan dan Ongkl1; J.M (ed). Saban 25 Year later 1963-1988. Sabah: tnstitut Kajian Pembangunan Sabah.

Luping . Herman 1989. The Formation Of Malaysia Revisited. Dalam Jeffrey Kitingan dan Maximus Ongkili (ed.). Sabah: 25 Years Later 1963-1988. Kota Kinabalu: InstJtute for Development Studies (sabah).

Marican, Mansoor. 1985. Federalisme:sistem kerajaan Malaysia. Dalam Zurina Majid (ed.). Masyarakat Malaysia Edisi ii: Tinjauan dan parbincangan terhadap bebarapa isu dan topik semasa. Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia.

Muhd Yusof Ibrahim. 1996. Sejarah Pembentukkan dan Perkembangan Sarawak dan Sabah, dalam Zainal Abidin Abdul Wahid (Ed), Malaysia Warisan dan Perl<embangan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. ...,.

'-Cl G:-Ongkjll . James. 1984. Sarawak and Sabah in the 1950s: Constitutional development and ;';' ~

Economic Planning. Dalam Muhd.Abu Bakar, Amarjit Kaur, Abdullah Zakaria~ ;; Ghazali (ad.). History essays in commemoration of the 25th anniversary of the ft. :a department of history University Malaya. Kuala Lumpur: United Selangor Press ~ ~ Sdn. Bhd. ff

Phelan. Peter. 1993. Native Law in Sabah. Native Court And Customary Law of Sabah. Sabah: Jabatan Cetak Kerajaan.

Ranjit Singh.D.S. 1984. The Structure of the indigenous economy in sabah in the 1860s and 1870s. Dalam Muhd.Abu Bakar. Amarjit Kaur. Abdullah Zakaria Ghazali (ad.). History essays in commemoration of the 25th anniversary of the department of history University Malaya. Kuala Lumpur: United Selangor Press Sdn. Bhd.

Sabthah Osman. 1991. Penyertaan Orang MeJayu-lsJam dalam Pentadbiran Sarawak dan Sabah pada Abad ke-1 9. Jawatankuasa KoJokium. Masyarakat Me/ayu Abad ke-19. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Sabihah Osman. 2004. Kadazandusun Nationalism: Journey from village to state 1960-1994. dalam Mohd. Sarim Mustajab (ed.). Warisan Budaya Sabah: Etnisiti dan Masyarakat. Universiti Malaysia Sabah: Pusat Penataran IImu dan Bahasa

Saidatul ~omis Ma.hali. ~004 . Undang-undang . adat: Satu tafsiran awal terhadap mdlkator sO~I~.' BaJau. Dalam Moh~. S~r.lm Mustajab (ed.). Warisan Budaya Sabah: Etn/sib dan Masyarakaf..Untversltl Malaysia Sabah: Pusat Penataran IImu dan Bahasa.

250

c: ~

UMS UNIVfRSITI MAlAYSIA SABAH

Sharifah Zaleha Syed Hassan. 1993. Native Court and The Construction of Modem Legal Thinking in Sabah: A case study. Native Court And Customary Law Of Sabah (Wrth Cases And Decisions). Sabah: Jabatan Cetak Kerajaan

William, Gabrial. 1981. The General State Administration of Sabah 1881-1981. dalam Anwar Sullivan dan Cecilia Leong (ed.).Commemorative History of Sabah 1881-1981. Kuala Lumpur: Nan yang Muda Sdn. 8hd.

Jumal

Appel , George. 1966. The Structure of District Administration, Anti-adminnnistration Activity and Political Instabiltiy. Human Organization, Vol. 25.

Black, Ian. 1968. The Ending of Brunei Rule in Sabah, 1878-1902. Joumal of The Malaysian Branch Royal Asiatic Society. VoI.XLI (2) .

Black, Ian. 1971 . Political Situation in Sabah on the eve of Chartered Company rule. Borneo Research Bulletin. Vo1.3.

Cassels, Patrick. 1989. The Early Days of Sabah. The Sarawak Journal. Vol. 42 (no.2).

Hooker, M.B. 1980. Native Law in Sabah and Sarawak. Singapore : Malayan Law Journal Ptd. ltd.

Kahin, George. 1947. The State of North Bomeo 1881-1946. Far Eastem Quarterly. Vol. 93).

Leys, Peters. 1963. Observation on Brunei Political system, 1883-1885. Journal of the Malaysian Branch Royal Asiatic Society, Vol.XLI (2).

Mat Zin Mat Kib. 2004. Christianization in Sabah and the development of indigenous communities: A historical study. JMBRAS, Vol. LXXVII(1).

Meadows, Martin. 1992. The Philippine Claim to North Bomeo. Political. Science Quarlely Vol 77.

Phelan, Peter. 1988. Native Law in Sabah: its Administrators: Headman and Native Chiefs. Sabah Society Journal. Vo1.7. (No.4).

River, P.J. 2004. The Origin of Sabah and a Reappraisal of Overbeck as Maharaja, JMBRAS, Vol. LXXVII (1 ).

Sabihah Osman. 1981 . D.J.Jardine and Native Administration in Sabah 1934-1937. Sabah Society Joumal. Vol 7. (No.2).

Sather, Califford. The 8ajau Laut. Essays on Bomeo Societies (Hull Monograph on S.E.A. 7).

251

(l) 1JIY1~

Shimomoto Yulaka 1981-1982. Japan and the Chartered Company, Sabah Society Joumal, Vol.7.

ShanJa Che Shaan dan Ida Shafinaz Mohd. Kamil. 1999. Mahkamah Anak Negeri di Sabah: Dulu. kini dan masa depan. Jumal. MANU. Bil 2. Universiti Malaysia Sabah.

Supnya Shar. 1980. Sandakan : Gun Running village to timber center, 1879-1978. Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. JMBRAS. Vol.liii. part 1.

Tregonning, KG. 1954. American Activity in North Borneo, 1865-1881. Pasific Historical Review, Vo1.23.

Tregonning. K.G. 1954. wiiliam Pryer. The Founder of Sandakan. Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society. Vol (27).

Tregonning. KG . 1958. North Borneo, 1957, Pacific Affair.

Wngh. Le~h . 1966. Historical Notes on The North Borneo Dispute. Journal of Asian Studies. Vol.XXV (3).

Karma Karja

Institut Tadbiran dan Penyelidikan Sabah (SINAR), Tatacara Mahkamah Anak Negeri, Kursus Penghakiman dalam Mahkamah Anak Negeri, pada 21-25 September. 1987.

Jipanus Molukun. 1987. District Administration in Sabah Pre-Independen'ce, Kertas Kerja . Seminar Pentadbiran Daerah. Kundasang Ranau. 23-25 November, Anjuran Institusi Tadbiran dan Penyelidikan Sabah.

Hywel. George. 1987. District Administration in Sabah under the British rule: a View. Kertas Kerja. Seminar Pentadbiran Daerah, Kundasang Ranal,l, 23-25 November. Anjuran Institusi Tadbiran dan Penyelidikan Sabah. ;'

Mohammad tdrus Haji Abdul Ghani, Pengenalan kepada Sistem Kehakiman di Malaysia, Kursus Penghakiman dalam Mahkamah Anak Negeri, Kertas Kerja, Anjuran Institut Tadbiran dan Penyelidikan Sabah, 21-25 September 1987.

Mohd. Abdillah, Pentadbiran Daerah di Sabah Sesudah Merdeka, Kertas Kerja, Seminar Pentadbiran Daerah, Kundasang Ranau, 23-25 November, Anjuran Institusi Tadbiran dan Penyelidikan Sabah, 1987.

Ramy Bulan. 1997. Indigenous Identity and the law: who is a Native. Legal Pluralism: The Role of Customary Law in Preserving Indigenous Heritage. November 11-12 1997. Kuching Hilton International. Sarawak.

252

(!) lnYl~

Sabihah Osman dan Sham sani. 1985. Pengenalan Ringkas: Kedudukan dan Sejarah Negeri Sabah. Laporan Tinjauan Awal (Residensi Pantai Barat), Pasukan Penyelidik Universiti Kebangsaan Malaysia.Yayasan Sabah.

Wrigh, Leigh. 1981 . Pre-colonial politics in Sabah. Seminar Sejarah dan Masyarakat sabah. Anjuran Yayasan Sabah, Persatuan Sejarah Malaysia, Kota Kinabalu.

Zainal Kling . 1989. Kebudayaan Pribumi, kebudayaan kebangsaan dan kebudayaan Nusantara: persoa/an di Sabah. Kongres kebudayaan kebangsaan sabah. Tajaan Kerajaan negeri Sabah, Gapena dan Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zainal Hassan. 1992. Pembahagian Harta di bawah Mahkamah Anak Negeri. Sempena Persidangan / Kursus Ketua-ketua Daerah dan Ketua-ketua Anak Negeri di Keningau, Kota Kinabalu, Sipitang, Kundasang, Kota Marudu, Tawau dan Sandakan. Pada oktober I November 1992.

T8 is/ Latihan IImiah

Black, Ian. Tahun tidak dinyatakan. Native Administration by the British North Borneo Chartered Company 1878-1915. Tesis. Australia: National University.

I

Eng, James. 1992. Pendudukan Jepun di Sabah (North Borneo) 1942-1945. Tesis Sarjana. Kuala Lumpur: Universiti Malaya.

Rapihi bin Derim. 1994. Mahkamah Anak Negeri (Native Court): Kajian Kes dari tahun 1982-1992 di Mahkamah Anak Negeri Kota Kinabalu. Tesis. Universiti kebangsaan Malaysia: Jabatan Syariah Fakulti Pengajian Islam.

Taylor. Stuart. 1968. The North Borneo dispute: Its political and legal implications. Tesis. Washington: American University.

RESPONDEN YANG DITEMUBUAL "

Asri Ali Hussin. Pejabat USIA, Kota Kinabalu. Penolong pendaftar bahagian pentadbiran mahkamah Syariah Kota Kinabalu. • Bidang kuasa dan persaingan Mahkamah Syariah dengan Mahkamah Anak Negeri." 28 Februari 2006.

KAN Datu Golka Hj. Hasbullah. Daerah Kota Belud. Ketua Anak Negeri Kota Belud." Sejarah Ketua Anak Negeri Zaman British dan Penglibatannya di Mahkamah Anak Negeri: 18 Febuari 2006.

KAN Hj. Sayaddi. Pulau Bum-bum, Semporna. Ketua Anak Negeri Pulau Bum-Bum. " Kedudukkan dan Tanggungjawab Ketua Anak Negeri."2 Febuari 2006.

u 5 UNIVERsm MALAYSIA SABAH

KAN Hj. Amir Hanjah Hj. Arif. Mahkamah anak Negeri Sembulan. Ketua Anak Negeri. • SeJarah Ketua Anak Negeri di Zaman Jepun dan Penjajahan British. D 18 Januari 2006.

KAN Hj Yassin Punggut. Daerah Sipitang. Ketua Anak Negeri Sipitang. "Perlantikkan dan sistem gaji Ketua Anak Negeri.· 9 April 2006.

KAN Hj.Ayub Hj.Samit. Kampung Tembiluk, Mengkabong. Ketua Anak Neger; Mengkabong. " Penglibatan Ketua Anak Negeri di Kampung air Warisan.B 24 Febuari 2007.

KAN Kisal Hj.Abdul Rahman. kampung padang Dua. pulau Banggi. Ketua Anak Negeri Pulau Banggi. • Peranan dan bidang kuasa Ketua Anak Negeri". 18 Febuari 2007.

KK Hj. Hamid Hassim. Kampung Pantai. Daerah Sipitang. Ketua Kampung. "Klasifikasi Skim Ketua Anak Negeri di bawah kerajaan negeri Sabah." 3 April 2006.

KK Tahip Jahip. Kampung Buansa Mengkabong. Ketua Kampung Mengkabong. " Peranan dan sumbangan Ketua Anak Negeri." 18 Februari 2007.

Norhayati Hj. Abdul Majid. Timbalan Pengarah Unit Hal Ehwal Anak Negeri Sabah. ·Peranan dan bidang kuasa Ketua Anak Negeri". Januari 2006.

OKK Awang Talib Awang Bagul. Mahkamah Anak Negeri Sembulan. Ketua Daerah KQta Kinabalu. '"hal ehwal Ketua Anak Negeri di negeri Sabah selepas merdeka". 25 January 2006,

OKK William Majimbun,. Mahkamah Anak Negeri Sembulan. Ketua Daerah Kota Kinabalu Sabah, "Sejarah dan penglibatan Ketua Anak Negeri di Mahkamah Anak Negeri: 16 January 2006

Sabaruddin Aris. Mahkamah Tinggi Kota Kinabalu. Pegawai Tadbir. "Bidang kuasa Mahkamah Seksyen" 2 Januari 2007

254

'U S ~~ • UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH

institusi pentadbiran pribumi: satu kajian mengenai ketua anak

Documents