in lespozission lofis la lang kréol la...

27
Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane 1 Porte bien atansion : Lofis lé pa doktèr, lé pa farmassien, lé pa tizanèr. Nout lespozission : in lespozission dessi la lang kréol la Rényon, in lespozission kiltirel. Sak i vé soigne azot ek la tizane, alé oir in professionel, siouplé ! Santé, maladi, tizane In lespozission Lofis la lang kréol la Rényon 2010 N0 3 Koz ek la lang kréol la rényon

Upload: doantu

Post on 31-Mar-2018

228 views

Category:

Documents


2 download

TRANSCRIPT

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane1

Porte bien atansion :Lofis lé pa doktèr, lé pa farmassien,

lé pa tizanèr.Nout lespozission : in lespozission

dessi la lang kréol la Rényon,in lespozission kiltirel.

Sak i vé soigne azot ek la tizane,alé oir in professionel, siouplé !

Santé, maladi, tizaneIn lespozission Lofis la lang kréol

la Rényon

2010 N0 3

Koz ek la lang kréol la rényon

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane2

Bone santé, movèz santé

MAVOUZ

Kank ou lé an bone santé, ou lé portan (en bonne santé).

• Kank ou lé gayar, ou lévayan (en grande forme),i di ossi konmsa : le kori done, le kor i sone, le kor lé an boi karé.

• In gramoune an forme :la manj kabri maron,i tienbo son boi (Il est solide comme un chêne).

• Défoi demoune lé an movèz santé, défoi lé fay(mal en point).

• Défoi demoune lé fay-fay (souffrant).Remark in nafèr : le mo fay(malade, affaibli) lé plus forke fay-fay.

• In malsoufran (un souffreteux, une personne maladive) : i tonm toultan malade.

Kan ou lé mavouz(patraque, indisposé), ou lé pa an forme (on n’est pas en forme, on ne se sent pas bien) : le kor i done pa, le kor lé maf, le kor lé an défavèr, le kor lé en go-lème.

Ou la poin lénerji (on est sans énergie) : out kor lé an lo, lé an viann vo-lay. Ou lé konme in poul la gingn la pépi/pipi. Ou néna mové kor / ou lé an-jibou / ou lé an-ta/ antravèr.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane3

Tizanèr

Kakouk : In tizanèr koméla

Messié Julian, bazardié-tizanèr

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane4

Père RAimbauLT

“La pharmacopée proposée aura, le plus souvent, apporté de réels soulagements et de légitimes es-poirs de guérison. Il faut avoir été rongé par la lèpre pour savoir ce que pouvait représenter la chance d'être traité par le“Dolno“et par l’huile de Chaulmoogra“.

Les quelques 60 plantes médicinales de la pharma-copée du Père RAIMBAULT constituaient, il y a 50 ans, un trésor thérapeutique ab-solument indispensable à nos anciens. Plantes d'hier, d'aujourd'hui et de demain, le galabert, le jean robert, le mouroungue ou le kinkéli-ba sont quelques exemples performants de cette flore médicinale qu'on ne saurait oublier.

In tizanèr gabié : Père Raimbault

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane5

Maladi vié gramoune ek marmay

Maladi GramouneKank i demande in gramoune konmsa si li lé bien, preské toultan li réponn aou ; kanmème si li lé an forme : “Santé vié moune !“(santé de vieux), sansa : “La ptite santé !“ Lé vré néna in-pé (an parlan par respé) lé fay-fay/ larouy/makapkape (décati). Pa toute sèlman.

Néna maladi spéssial ti marmayRényoné té i kroir, avan, si la manman, sak i done tété son zanfan, i gingn la fièv (elle a/ elle fait de la fièvre), son marmay lé kapab tonm malad akoz li la tète mové lé/delé klèr/delé kontraryé. I fo sevré /arète done ali tété (sevrer).Kan le dan i pète (les dents percent), le marmay i gingn la fièv.In bon-pé marmay i gingn la vérète (varicelle), malmou-ton (oreillons), la roujol (rougeole).Si la shalèr i done (s’il fait très chaud), marmay i gingn la bourbouy (des boutons de chaleur). I fo mète in pti linj klèr dessi li ek in-pé la poud rouroute dessi le bour-bouy, i fo done ali bon-pé delo pou boir.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane6

boubou

In boubou (plaie, furoncle, bles-

sure) lé pa in“bobo“: défoi in boubou lé grav.

In dépo (anthrax) lé plus gran k’in klou (furoncle,

clou).

Kan ou i marche pié tou-ni, sansa an savate-2-doi, lé kapab out doi-d’pié i bate dann in galé : ou la gingn in koud’kon-gne (intraduisible en fransé). Po fé

arète le san koulé, i mète la poude safran dessi, sansa i lav èk kolkol.

Si ou la blesse aou, si ou i soign/songn (soigne) pa out blessir (blessur), li lé kapabe aboutir (s’infec-ter, suppurer) : Li fé le pu / lo pui / la matièr (le pus). I fo nétoiy ali ek la tizane kolkol.

Si in klou (furoncle, clou) i vé pa mirir/mir (mûrir), i fo mète dessi in fèy piman shodé. Kank in bouton lé mir, i fo fé pète ali (le faire éclater), sansa persé (percer, presser).

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane7

Songn inboubou :kolkol

Kossa inbandèj i lé ?In gran kivète plate,lé fé an tol. Sa té i anservpa rienk pou lav le pié. Dann tan navé poin la doush, lavé poin bégnoir,té i lav in-pé toute la-dan ; konm demoune té i gingn ! La-dan ossi té mètle bin kolkol pou soign aou ansanm.

Kolkol,guéri-vite

Non fransé :herbe de Saint-Paul.Nom siantifik :Sigesbeckia orientalis.Son famiy : asteraceae.Ousa i sorte : l’Azi.Kèl boute demoune i anserv : le zerb an antié, le fèy, le rassine.Kosa bann siantifik i di : lé bon pou la tansion, i nétoiy le san, lé bon pou la gratèl, i fé sikatrizé, lé anti-inflamatoir.Pou fèr demoune i anserv ali : pou boubou èk maladi la po, pou mal-de-tète, pou la fièv, pou la tansion, diabète ; an tizane rafréchissan.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane8

tétanos

Tétanos/tantanos té i apèl ossi : mal mashoir. Ou téi gaingne sa, kank ou lavé marsh dessi in klou rouyé ;kank in boubou té pa soigné konm-k’i-fo.

“Tikok té blan konm in toil blans.Li la santi in soulazman, kan doktèr la mèt ali alonzé dési lo li. Mé li té i oi ankor noir dovan li. Li lavé gingn tétanos. Son bèl doidpié té po abou-ti. Son gramoun té fine pers in kou, mé aforstan mars dan la bou, dan la rozé tousa… son boubou la mir. Tikok té i tranm, konm in fèy doboi, èk la fièv.“

(Christian Fontaine ; Zistoir Tikok, listoir Tikok)

Kissa Christian Fontaine i lé ?Christian Fontaine lé né lané 1944, la grandi Carosse, St Joseph. Apré-sa li la parti fé son séminèr Cilaos. Li fini son zétid téolozi laba an France. Apréssa li la rante prète. Sa té dé-fann p’ali travay dann ron kiltirèl. Li mor britalman le 10 avril 1984, dann in tanponaj. Li la publiy son“Zistoir Tikok“dann in journal té i apèl :“Té-moignages Chrétien de la Réunion“.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane9

la fièv

Na plizir degré dan la fièv. Kank ou néna sinpleman in kor-d’fièv (une petite fièvre), le zafèr lé pa grav po vréman. Soman, souvandéfoi, lé plus seryé : kapkape/ la tran-blade (frisson) i monte dessi sak lé malade. Apréssa le kor lé bouyante (bouillant). Défoi la fièv i monte in kou, apréla i ardéssann. I apèl sa in laksé d’fièv (ac-cès/poussée de fièvre)

Avan navé in maladi grav, La Rénion : la fièv rémitante / fièv tranblante (paludisme). Maladi-la té komanse par in“laksé froi“, kapkape té monte dessi le moune, défoi, li té i gingn la kranpe jiska (contracture généra-lisée).

Té i di le moune té kranpé (tétanisé). Apré lavé in“lak-sé cho“. Jordi néna plin demoune dessi la Tèr i mor èk la fièv-la.

In bouton-d’fièv (bouton de fièvre, herpès des lèvres), in virus i done sa. Li lèv pa rienk kan demoune néna la fièv. Le stress, lalkol… lé kapab fé lèv ali ossi.

Toultan, i fo porte atansion la fièv : pa-sito li dépasse 38°, i fo soigné. Na rienk la fièv krapo (prétexte de maladie pour ne pas aller travailler) lé pa danzeré pou la santé.

Galabèr, kèr-d’sriz, kinkina, sapotiy… lé bon pou la fièv.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane10

Zerbaj pou la fièv :galabèr, Kèr-d'sriz...

Galabèr,korbèy-d'or,kakamartin

Non siantifik :Lantana camara.Son famiy :verbenaceae.Ousa i sorte : Brézil.Kèl boute i anserv :le fèy. Po fèr demounei anserv ali :po fé tonm la fièv

Sriz,sriz-a-kote,sriz kotlé, roussay

Non fransé : cerisier de Cayenne.Non siantifik : Eugenia uniflora.Son famiy : myrtaceae.Ousa i sorte : an Amérik du Sid.Kèl boute demoune i anserve : le kèr, sansa fèy tann.Kosa bann siantifik i di : bon pou la fièv, pou la tansion, pou le diabète, lé diurétik, anti-inflamatoir.Pou fèr demoun i anserv ali : kan i sar gingn la gripe, kan na mové kor, pou fé bèsse la fièv.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane11

le ver d'vante

Avan, navé plin demoune (marmay sirtou) navé le ver (avait des vers).

Dann kantité ver d’vante (vers du tube digestif). Rényoné té fé sèlman la diféranse rante : Ver d’shiasse/ti ver (fransé : oxyure) - in pti ver détroi milimète longuèr.

Ver d’estoma / gran ver (fransé : ascaris) – in gran ver kinz-trante santimète longuèr.

Demoune té koné ossi ver solitèr (fransé siantifik : té-nia), soman té rar.

Navé demoune lavé la janm poto / pié léléfan (élé-phantiasis) : le pié té vien bel prèsk konm in pié léléfan. Souvandéfoi maladi-la, in gran ver longue té i done sa : in filèr (une filaire).

Kank marmay lavé in bon-pé ver d’estoma, défoi, verla té komanse grouy dan le vante, té remonte, té re-sorte par la boushe. Té i apèl sa : in révolission d’ver (in-traduisible en fransé ??).

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane12

Zerbaj pou le ver : papaye

Té plin la tizane pou soigne le ver : lay, grin papaye, flèr papay mal, zer-baver… An France, le zerbaver té i apel semen-contra, té i vann sa dann farmasi. Koméla i serve pi lo zerbaver : i di st’inn poizon.

PapayeNon fransé : papaye.

Non siantifik :Carica papaya.Son famiy : caricaceae.Ousa i sorte :an Amérik Santral.

Kèl boute i anserv :le lé, le grin, le flèr, le frui.

Kossa bann siantifik i di :lé bon pou le ver,

pou la dijession protéine.Pou fèr demoune i anserv ali : pou le ver,

pou bien dijéré, pou la jonisse.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane13

pirjé

Kan té fine boir tizane pou le ver, té i fo pirjé, pou nétoiy le vante. I pirje ossi pou nétoiy le kor, nétoiy le san.Kansa té i pirj ? Na demoune té i pirje toulémoi. I di : pti badamié, luil tantan (ricin), piyondène lé bon pou pirjé…

“Tikok lavé gout tout sort kalité la tizane : sak lé amèr konm kintonine ! sak lé ak é i anmar la bous konm rasine piman ! sak lé soumak konm luil-foi-d-mori !... Soman, konm luil tantan, la, lavé poin ! A oui, vréman luil tantan té bat la sians, li ! Sa lé lian ! Sa i pi ! Sa i glis dan out gozié pli dous-man kin los si in fey salad ! Anplisdésa, rapor ! rapor ! rapor ou i gingn ek sa, tout la zourné !“Ta-mèr, konm di Tikok li minm.Bondié la fé d soz si la tèr, mé luil tantan-la, li noré pi sanpasé !“

Christian Fontaine. Zistoir Tikok, listoir Tikok

Avan, kan le marmay té tann, té i fé boir ali in ti-lok (looch) po bien nétoiy son dedan.In konpozission le ti-lok (néna d’ot manièr selon landroi) : safran kru, jone-d’èf, kèr d’pèsh, luil d’oliv, demiel, ti ka-ranbol…

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane14

Léshofman

Liane pokpokPorte atansion :néna troi pokpokla Rénion.Sak zot i oi dsi le foto,ali-mème i di lérafréchissan.I di ossi li lé bon pou rimatisse.Non siantifik :Cardiospermumhalicacabum.Son famiy :sapindaceae.

Kank ou néna léshofman (échauffement), i fo boir tizane rafréchissante.

Interview Marc Rivière, farmassien, gabié pou bann zerbaj :

A.G. : Rafraîchissant, est-ce que c’est synonyme de diurétique.

Marc Rivière : En français, oui.Rafraîchissant en créole, c’est deux choses : diurétique et qui calme les inflammations des voies gastro-intestinales et urinaires. I fé tizane rafréchissante èk boi-kassan, bois de fleur jaune, la rouroute, liane popok…

Dézagréman la dijéssion

Layapana,ayapana, liapanaNon siantifik : Eupatoriumtriplinerve.Son famiy : asteraceae.Ousa i sorte : Brézil.Kèl boute le zerb i anserv :le fèy, le bransh.Kosa bann siantifik la véri-fié : layapana lé bon pou lever (gran ver), li lé antibak-térien. Li arète lémoraji, lidiminié/li arète la doulèr.Pou fèr demoune i an servali : pou mal lestoma, bril-man lestoma, lindijéssion,vomisman, relachman- d’vante ; pou soingn le foie ; pou le rime, la gripe, la fièv ; pou fé dormir.

Kank ou néna in problèmedijestion, konm in lindijes-tion (indigestion), i di out vante lé déranjé - mo-la néna plizir sinifikassion.

Tizane layapana lé fantézipou guéri sa.Lanis dou (fenouil) lé bon pou tire le gaz (favorise l’expulsion des gaz). Li lé bon pou mal-o-vante pti zanfan (Colique infantile).Pou gran moune, li fé passe bann kranpe dann vante (spasmes intestinaux).

Luil sitronelle lé bon po mal-dannvante (colite, mal au ventre).

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane15

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane16

Konstipassion : Tamarin

Kank in moun lé konstipé i di ossi li lé baré (constipé), sansa li néna in bar dann son vante.

Tamarin, papaye mir, mang mir, lé bon pou la konstipassion. Tamarin sirtou i arelash bien.

Tamarin (dé-ba)Non fransé : tamarin.Non siantifik : Tamarindus indica.Son famiy : caesalpiniaceae.Ousa i sorte : Lafrik.I di la passe par Linde po nir la Rénion.Kèl boute i anserv : la shèr otour le grin.Kossa bann siantifik i di : in for laksatif (i relache bien).Pou fèr demoune i anserv ali : la konstipassion

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane17

Tanbav

Toute demoune la Rényon i koné in maladi i apèl “gastro-en-térite“. Maladi-la i done demoune relashman-d’vante (diarrhée), vomisman (vomissement). La, demoune i vomi/ i dégobiy.

Défoi demoune i vomi otéba (par le haut et par le bas). Sa i vé dir : li néna vomisman èk la diaré. Avan, an kréol, té i apèl sa tanbav. Rényoné té i di konmsa néna 2 kalité tanbav : pti tanbav èk tanbav karo/karo. In bon-pé marmay tann, la Rényon, lé mor par maladi-la. Depi moi d’aout, isi la Rényon, st’ané, na in mové tanbav karo la fine tié plizir marmay.

Avan té i soigne tanbav ek konplikassion (préparations faites à partir de plusieurs plantes) : rassine konbava, janrobèr, ti karanbol… sansa ankor grenadine (fruit de la passion), fimtèr (fumeterre), fandamane/ gouyav maron/shanj-ékorse ou-bien-sa : tantan (ricin) ek boi-d’fer.

Tantan (ricin). Porte atansion : tantan, sa ossi in poizon

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane18

Diabète (1)

MargozNon fransé : momordique,concombre amer.Non siantifik :Charantia momordica.Son famiy : cucurbitaceae.Ousa i sorte : Lazi.Kèl boute demoune i anserv : le frui, le fèy.Kossa bann siantifik i di :lé bon pou le diabète.Pou fèr demoune i anserv ali : pou le diabète

Kank demoune néna le/la diabète (sikré), zot san lé dou (ils ont trop de sucre glucose dans le sang).Défoi, pou le/la diabète, i di : “la diablèsse“, po farsé.Rényoné i di konmsa : pikan, miryé, janblon, roz-amèr lé bon pou diabète. I di : margoz ossi lé bon pou maladi-la.An Inde, i anserv in bon-pé zerbaj-la.

Margoz bazar

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane19

Diabète (2) :roz-amèr, pikan

Roz amèrNon fransé :pervenche de Madagascar.Non siantifik : Catharanthus roseus.Son famiy : apocynaceae.Ousa i sorte : Madagascar.Kossa bann siantifik i di : i fé bèsse le to desik dan le san, i tié mikrob. Porte atansion : lé“neurotoxique“.Po fèr demoune i anserv ali : pou le diabète, pou la sirkilas-sion le san (sang), pou maladi la po (peau).

PikansornèteNon siantifik : Bidens pilosa.Son famiy : asteraceae.Ousa i sorte : Lamérik du Sid.Kèl boute i anserv : toute le zerb.Po fèr demoune i anserv :pou diabète

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane20

La tansion

In moune néna la tansion (hypertension), la tète i tourne (il a des vertiges), la tète i fémal/li gain-gne mal de tète (il a des migraines), la fatigue i monte dessi li (il est fatigué) ; défoi li lé lasse (épuisé). Li néna palpitassion/battmand’flanc (palpitations).Fèy mourong (fransé ???), boi d’arnète, fèy badamié (fransé ???), le grin filao-dé-ba (casuarina), fèy gre-nadine (fruit de la passion) lé bon pou la tansion.

Mourong,brède méday,brède fin d'moiNon siantifik : Moringa oleifera.Son famiy : moringaceae.Oussa i sorte : dans Linde.Kèl boute demoune i anserv :fèy, flèr, boi, lékorse.Kossa bann siantifik i di :Le grin lé anti-inflamatoir.Pou fèr demoune i anserv ali :pou la tansion, pou relachele vante, kank i tonm kriz,pou la bronchite.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane21

Abate le nér, abate le "stress"

Tronpe-la-mor, zèrb-i-dorNon fransé : Sensitive. Non siantifik : Mimosa pudica. Son famiy : mimosaceae.Oussa i sorte : Lamérik tropikal.Kèl boute demoune i anserve : Le fèy, le bransh. Kossa bann siantifik i di : Porte atansion ! Saspé zerbaj-la i anpoizone. Pou fèr demoune i anserv ali : Pou (a)bate lé nèr, pou lépilepsi (demoune i tonm kriz).

Rényoné, konm toute demoune dessi La Tèr, défoi néna le nèr (malade des nerfs) ; défoi néna le“stress“Bazilik (ba-silic), sapotiy (corrosol), tronpe-la-mor (sensitive) lé bon pou abate le nér, pou abate le stress.

Bazilik(Interview de Marc Rivière, farmassien, gabié pou bann zerbaj)A.G. : D’où est originaire notre bazilik ?Marc Rivière : Il est originaire de la Réunion. C’est un basilic officinal qui vient de France, mais qui a muté à la Réunion : il a pris une odeur différente, un parfum différent.A.G. : Les propriétés médicinales sont-elles aussi différentes ?Marc Rivière : Les propriétés sont plus importantes, plus mar-quées que pour le basilic de France qui est surtout utilisé comme tranquillisant, alors que le basilic réunionnais lui, est riche en es-tragol qui est un anti-stress. Maintenant, dans les pharmacies, il y a un basilic, et c’est le nôtre, ce n’est plus celui de France.Non

sia

ntifi

k : O

cim

um b

asili

cum

.So

n fa

miy

: la

biae

.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane22

Sézisman (1)

SapotiyNon siantifik :Annona muricata.Son famiy :annonaceaeOusa i sorte : BrézilKèl boute i anserv :le fèy (i boir an tizane,sansa i fé le bin ansanm)Kosa bann siantifik i di :le fèy lé“antispasmodiques“, i kalm.Po fèr demoune ianserv sapotiy :pou dormir, pou abatelé nèrf. I fé in bin fèysapotiy, pou ti-marmay“i fé le bal“la nuite.

Interview Marc Rivière, farmassien, gabié pou bann zerbaj :A.G. : Et le sézisman, quelles sont ses caractéris-tiques ? Ca commence où, et ça va jusqu’où ?

Marc Rivière : Le sézisman, c’est un choc affectif ou traumatique. On peut avoir un sézisman kan i anonse aou inn bone nouvèl. Kan i anonse aou ou la gingn in million.

A.G. : En langage moderne, c’est quoi ?

Marc Rivière : C’est un choc [psychologique] trau-matique.

A.G. : Ça peut aller jusqu’à la syncope, le sézisman ?

Marc Rivière : Oui, bien sûr. C’est le cas le plus typique.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane23

Sézisman (2)

RomarinNon fransé : romarin.Non siantifik :Rosmarinus officinalis.Son famiy : Labiae.Ousa i sorte :Le tour la Méditérané.Kèl boute demoune i anserv : fèy, flèr, baton, lésanse.Kossa bann siantifik i di :i protèj le foi (hépato-protectrice), lé konte-lin-flamassion (anti-inflam-matoire), lé bon po lilsèr (anti-ulcéreuse), konte-re-tranchman lurine (diuré-tique).Pou kossa demoune i an-serv : kont sézisman, mal d’estoma, gaz, malovante, konstipassion, tir la fatig, rimatis, mal de tète, kont koléstérol, kolik néfrétik.

Marc Rivière i esplik koman i fé in tizane sézisman : “Kan la marmite lé bien sho, èl [la tizanèz] i anvoy grin d’sèl dedan, alor le sèl i pète : in premié sézisman [pou le sel]. Apré i met le ro-marin, é i tourne avèk le sèl.I pète, i pète, i pète : in deu-zième sézisman [pou le ro-marin].Kan le romarin lé noir, i mèt in lite delo. Lo i bouyone, là i met lézot zerbaje dedan : le sapotiy, le matrikèr, la ra-sine vétivèr. I fé rebouyir. Entre temps, èl la mit deux grands clous à chauffer. Quand lé chaud, èl i pran lé deux grands clous, i lâche dedan. Ankor in sézisman ! À chaque stade i sézi : i sézi le sel, i sézi le romarin… On guérit le sézisman en saisissant les plantes, les composants.“

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane24

Refroidisman,la gripe ek la pèst

Sak, an fransé, i apèl“rhume“, bann Rényoné i apèl sa : gripe. La“grippe“[an fransé], n’i apèl sa : la pèst. Na in kalité pèst té danjéré, la tié in paké demoune la Rényon. Rényoné té i apèl sa : linflianza/fianza (influenza).

Dann toute bann maladi-la, demoune i tousse. Défoi demoune néna in ribote-la-tou (quinte de toux). Défoi, i fo zot i mouche, néna le rime/la gli (rhume) i jène azot. Zot i terne (éternuent).

Refroidisman (interview de Marc Rivière) :A.G. : Et le refroidisman justement, c’est quoi, c’est simplement le coup de froid, ou toutes les conséquences du coup de froid.Marc Rivière : Pour le Réunionnais c’est tout. Le“refroidisman“c’est quand quelqu’un a un gros rhume et quand la poitrine est prise. C’est l’en-combrement des bronches, des voix bronchiques. Pour les Réunionnais le“refroidisman“, ce n’est pas tout à fait le mot français“refroidissement“.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane25

Lopréssion

JanrobèrNon siantifik :Euphorbia hirta.Son famiy : euphobiaceae.Oussa i sorte ? : dansLafrik, dans Lazi…Kèl morso i anserve :le zerb antié.Kossa bann siantifik i di :anksiolitik (anxiolytique).Pou fèr demoune i anserv :pou lopréssion.

Zèrb-le-shateNon fransé : Ortie de l’Inde,ricinelle indienne.Non siantifik :Acalipha indica.Son famiy : euphorbiaceae.Ousa i sorte : i trouv an Azi, an Afrik. Kèl parti i anserv : le fèy.Le pèr Raimbault i di li lé bon pou lopréssion, li pirj.Po fèr demoune i anserv ali : pou lopréssion

Koméla i di lasm (asthme), avan demoune té i di lopréssion. Kan lavé poin médikaman la farmasi, Rényoné, té i anserve zerbaje pou soign maladi-la. I di konmsa Janrober, zerbe-le-shate, nèf-chemiz,/chemizfanme (datura) lé bon pou lopression.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane26

La mor

Kan la maladi lé tro grav, demounei anfayi (la personne décline).Li mégri/li koule (elle maigrit).Li dégresse jour en jour (elle maigrit à vue d’oeil) !

La figur lé ralé ! (ses traits sont tirés)Si lé tro grav mème, la mor i vien.Le moune lé potéké (condamné),lé o mouroir (à l’article de la mort),li santi lodèr boi-d’sap (elle sent le sapin).

Moman doné, le moune néna le ral (râle) ; aprésa li mor, li pète lof (elle meurt).

La mor Bondié - pou bann katolik : la mor Jézi ; la bone mor (la mort naturelle) sa lé normal. Avan lèr la pa lèr. Toute manière : la mor, sa i doi.

Koz ek la lang n3 - Santé - Maladi - Tizane27

La guérizon

Rèzman la maladi, sa i soigne ossi.Demoune i guéri, li drèsse/li ardrèsse

(la personne se remet), li arpran favèr (elle se rétablit).Li argrossi/li argaingne (elle se remplume).

La vi i arpran son bon gou-d’sèl !

Lofis La lang kréol la Rényoni souète aou in bone santé !

Lespozission-laLiliane Bardeur, Axel Gauvin, la ékrir le tèks, èk in bon koudmin Laurence Daleau.Véronique Roux la fé le makète.©photos : Axel Gauvin, Yannick Bernardeauet Laurence Daleau