imiterere n’imikorere bya guverinoma
TRANSCRIPT
2
I. IMITERERE YA GUVERINOMA
1.1 Uko Guverinoma yari iteye umwaka utangira Perezida wa Repubulika : Nyakubahwa KAGAME Paul
Abagize Guverinoma
Minisitiri w’Intebe : MAKUZA Bernard
Abaminisitiri
1. Minisitiri w'Ubutegetsi bw’Igihugu, Imiyoborere Myiza,
Amajyambere Rusange n’Imibereho Myiza y’Abaturage:
MUSONI Protais
2. Minisitiri w’Ibikorwa Remezo:
BIZIMANA Evariste
3. Minisitiri w’Ubucuruzi, Inganda, Guteza Imbere
Ishoramari, Ubukerarugendo n’Amakoperative :
Prof. NSHUTI Manasseh
4. Minisitiri w’Ubuhinzi n’Ubworozi:
Dr. HABAMENSHI Patrick
5. Minisitiri w’Imari n’Igenamigambi:
Dr. KABERUKA Donald
6. Minisitiri w’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba, Amazi na
Mine:
MUGOREWERA Drocella
3
7. Minisitiri w’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga
n’Ubushakashatsi :
Prof. MURENZI Romain
8. Minisitiri w’Ubuzima:
Dr. NTAWUKURIRYAYO Jean Damascène
9. Minisitiri w’Ingabo:
Général GATSINZI Marcel
10. Minisitiri w’Ubutabera:
MUKABAGWIZA Edda
11. Minisitiri w’Urubyiruko, Umuco na Siporo:
HABINEZA Joseph
12 . Minisitiri w’Uburinganire n’Iterambere
ry’Umuryango :
NYIRAHABINEZA Valérie
13.Minisitiri w’Abakozi ba Leta, Amahugurwa n’Umurimo:
El-Hadj BUMAYA André Habib
14. Minisitiri w’Umutekano mu Gihugu:
BAZIVAMO Christophe
15. Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga
n’Ubutwererane :
Dr. MURIGANDE Charles
16. Minisitiri muri Perezidansi ya Repubulika:
4
NYIRAHABIMANA Solina
17. Minisitiri muri Primature ushinzwe
Itangazamakuru:
Prof. NKUSI Laurent
Abanyamabanga ba Leta
1. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amajyambere
Rusange n’Imibereho Myiza y’Abaturage muri Minisiteri
y’Ubutegetsi bw’Igihugu, Imiyoborere Myiza,
Amajyambere Rusange n’Imibereho Myiza y’Abaturage:
NYATANYI Marie Christine
2. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ingufu n’Itumanaho
muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo:
Eng. BUTARE Albert
3. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amazi na Mine muri
Minisiteri y’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba Amazi na
Mine:
Prof. BIKORO Munyanganizi
4. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubutaka
n’Ibidukikije muri Minisiteri y’Ubutaka, Ibidukikije,
Amashyamba, Amazi na Mine :
HAJABAKIGA Patricia
5. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amashuri Abanza
n’Ayisumbuye muri Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi,
Ikoranabuhanga n’Ubushakashatsi:
Dr. MUJAWAMARIYA Jeanne d’Arc
5
6. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubutwererane muri
Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane:
MITALI Protais
7. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubuhinzi muri
Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi :
Dr. GAHAKWA Daphrose
8. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Igenamigambi muri
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi:
NSANZABAGANWA Monique
9. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Kurwanya SIDA
n’Izindi Ndwara z’Ibyorezo muri Minisiteri y’Ubuzima:
Dr. NYARUHIRIRA Innocent
10. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe
Amahugurwa n’Umurimo muri Minisiteri
y’Abakozi ba Leta Amahugurwa n’Umurimo:
MUGANZA Angelina
11.Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Inganda no
Guteza Imbere Ishoramari muri Minisiteri
y’Ubucuruzi, Inganda, Guteza Imbere Ishoramari,
Ubukerarugendo n’Amakoperative:
MUREKEZI Anastase
Icyitonderwa :
Ku itariki ya 20/12/2004 NKUSI Samuel yeguye ku mwanya
w’Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ingufu n’Itumanaho. Ku itariki ya
7
1.2 Ivugururwa rya Guverinoma ryo ku wa
20/08/2005
Perezida wa Repubulika : Nyakubahwa KAGAME Paul
Abagize Guverinoma
Minisitiri w’Intebe : MAKUZA Bernard
Abaminisitiri
1. Minisitiri w'Ubutegetsi bw’Igihugu, Imiyoborere Myiza,
Amajyambere Rusange n’Imibereho Myiza y’Abaturage:
MUSONI Protais
2. Minisitiri w’Ibikorwa Remezo:
BIZIMANA Evariste
3. Minisitiri w’Ubucuruzi, Inganda, Guteza Imbere Ishoramari,
Ubukerarugendo n’Amakoperative :
MUSONI James
4. Minisitiri w’Ubuhinzi n’Ubworozi:
MUREKEZI Anastase
5. Minisitiri w’Imari n’Igenamigambi:
Prof. NSHUTI Manasseh
6. Minisitiri w’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba, Amazi na
Mine:
MUGOREWERA Drocella
8
7. Minisitiri w’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga
n’Ubushakashatsi :
Prof. MURENZI Romain
8. Minisitiri w’Ubuzima:
Dr. NTAWUKURIRYAYO Jean Damascène
9. Minisitiri w’Ingabo:
Général GATSINZI Marcel
10.Minisitiri w’Ubutabera:
MUKABAGWIZA Edda
11.Minisitiri w’Urubyiruko, Umuco na Siporo:
HABINEZA Joseph
12.Minisitiri w’Abakozi ba Leta n’Umurimo:
El-Hadj BUMAYA André Habib
13.Minisitiri w’Umutekano mu Gihugu:
BAZIVAMO Christophe
14.Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane :
Dr. MURIGANDE Charles
15.Minisitiri muri Perezidansi ya Repubulika:
NYIRAHABIMANA Solina
16.Minisitiri muri Primature ushinzwe Itangazamakuru:
Prof. NKUSI Laurent
9
17.Minisitiri muri Primature ushinzwe Iterambere
ry’Umuryango n’iry’Uburinganire :
NYIRAHABINEZA Valérie
Abanyamabanga ba Leta
1. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amajyambere Rusange
n’Imibereho Myiza y’Abaturage muri Minisiteri y’Ubutegetsi
bw’Igihugu, Imiyoborere Myiza, Amajyambere Rusange
n’Imibereho Myiza y’Abaturage:
NYATANYI Marie Christine
2. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ingufu n’Itumanaho
muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo:
Eng. BUTARE Albert
3. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amazi na Mine muri
Minisiteri y’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba Amazi na
Mine:
Prof. BIKORO Munyanganizi
4. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubutaka n’Ibidukikije
muri Minisiteri y’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba, Amazi
na Mine :
HAJABAKIGA Patricia
5. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amashuri Abanza
n’Ayisumbuye muri Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi,
Ikoranabuhanga n’Ubushakashatsi:
MUREKERAHO Joseph
10
6. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubutwererane muri
Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane:
MUSEMINALI Rosemary
7. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Ubuhinzi muri
Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi :
Dr. GAHAKWA Daphrose
8. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Igenamigambi muri
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi:
NSANZABAGANWA Monique
9. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Kurwanya SIDA
n’Izindi Ndwara z’Ibyorezo muri Minisiteri y’Ubuzima:
Dr. NYARUHIRIRA Innocent
10. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Umurimo muri
Minisiteri y’Abakozi ba Leta n’Umurimo:
MUGANZA Angelina
11. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Inganda no Guteza
Imbere Ishoramari muri Minisiteri y’Ubucuruzi, Inganda,
Guteza Imbere Ishoramari, Ubukerarugendo
n’Amakoperative:
MITALI Protais
12. Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amashuri Makuru
muri Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga
n’Ubushakashatsi:
Dr. MUJAWAMARIYA Jeanne d’Arc
Ibyahindutse:
11
Abavuye muri Guverinoma:
1. Dr. HABAMENSHI B. Patrick
2. Dr. KABERUKA Donald
Minisiteri zahinduye imiterere / inyito:
1. Hashyizweho Minisitiri muri Primature ushinzwe Iterambere
ry’Umuryango n’iry’Uburinganire
2. Minisiteri y’Abakozi ba Leta, Amahugurwa n’Umurimo yiswe
Minisiteri y’Abakozi ba Leta n’Umurimo
3. Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga
n’Ubushakashatsi yongewemo Umunyamabanga wa Leta
ushinzwe Amashuri Makuru
Abahinduriwe imirimo:
1. Prof. NSHUTI Manasseh wari Minisitiri w’Ubucuruzi, Inganda,
Guteza Imbere Ishoramari, Ubukerarugendo n’Amakoperative
yabaye Minisitiri w’Imari n’Igenamigambi
2. MUREKEZI Anastase wari Umunyamabanga wa Leta ushinzwe
Inganda no Guteza Imbere Ishoramari muri Minisiteri y’Ubucuruzi,
Inganda, Guteza Imbere Ishoramari, Ubukerarugendo
n’Amakoperative yabaye Minisitiri w’Ubuhinzi n’Ubworozi
3. MITALI Protais wari Umunyamabanga wa Leta ushinzwe
Ubutwererane muri Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga
n’Ubutwererane yabaye Umunyamabanga wa Leta ushinzwe
Inganda no Guteza Imbere Ishoramari muri Minisiteri
12
y’Ubucuruzi, Inganda, Guteza Imbere Ishoramari, Ubukerarugendo
n’Amakoperative
4. Dr MUJAWAMARIYA Jeanne d’Arc wari Umunyamabanga wa
Leta ushinzwe Amashuri Abanza n’Ayisumbuye yabaye
Umunyamabanga wa Leta ushinzwe Amashuri Makuru muri
Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga
n’Ubushakashatsi
Abinjiye muri Guverinoma:
1. MUSONI James
2. MUREKERAHO Joseph
3. MUSEMINALI Rosemary
II. IMIKORERE YA GUVERINOMA
2.1 Umwiherero wa kabiri w’Abagize Guverinoma wabereye muri
Akagera Game Lodge
Umwiherero wa kabiri wo mu Akagera Game Lodge wo ku wa 16-20
Mutarama 2005 wahuje Abagize Guverinoma, Abakuru b’Intara,
Abanyamabanga Bakuru ba za Minisiteri, abayobozi b’ibigo bya Leta [BNR,
RIEPA, RBS, BRD, RRA, UBPR] ab’izindi nzego za Leta [Umuvunyi Mukuru,
Umugenzuzi Mukuru w’Imari ya Leta] n’abahagarariye Urugaga Nyarwanda
rw’abikorera ku giti cyabo.
Iyo nama yatangijwe kandi ikayoborwa na Nyakubahwa Perezida wa
Repubulika Paul KAGAME yibanze ahanini ku bibazo by’ubukungu. Mu
mwiherero hatanzwe ibiganiro byunguranwaho ibitekerezo hanatoranywa
ibikorwa by’ingenzi byakwitabwaho by’umwihariko mu mwaka wa 2005. Ibyo
bikorwa byagaragajwe mu myanzuro igera kuri mirongo itanu n’umwe [51]
yafashwe muri iyo nama ijyanye n’izi ngingo nkuru:
13
- Ishyirwa mu bikorwa ry’imyanzuro y’umwiherero wa mbere
[2004];
- Kuzigama n’ishoramari;
- Ubucuruzi bw’ibikomoka ku buhinzi n’ubworozi no guteza
imbere ibicuruzwa byoherezwa mu mahanga;
- Imibereho myiza ;
- Imiyoborere myiza.
Muri iyo nama kandi Nyakubahwa Perezida wa Repubulika, ari kumwe
n’abari mu Mwiherero, yatangaje ku mugaragaro Raporo yiswe « Millenium
Project Report ». Uwo muhango kandi witabiriwe n’abahagarariye UNDP
n’andi mashami y’Umuryango w’Abibumbye n’Abahagarariye ibihugu byabo
n’Imiryango mpuzamahanga mu Rwanda.
2.2 Uko Inama z’Abaminisitiri zateranye mu 2005
Habaye Inama 32 ku buryo bukurikira :
Mutarama 2005 Nyakanga 2005
Itariki ya 12/01/2005 Itariki ya 13/07/2005
Itariki ya 26/01/2005 Itariki ya 27/07/2005
Itariki ya 29/07/2005
Gashyantare 2005 Kanama 2005
Itariki ya 09/02/2005 Itariki ya 24/08/2005
Itariki ya 16/02/2005
Werurwe 2005 Nzeri 2005
14
Itariki ya 02/03/2005 Itariki ya 07/09/2005
Itariki ya 09/03/2005 Itariki ya 30/09/2005
Itariki ya 16/03/2005
Itariki ya 23/03/2005 Ukwakira 2005
Itariki ya 30/03/2005
Itariki ya 05/10/2005
Mata 2005 Itariki ya 12/10/2005
Itariki ya 26/01/2005
Itariki ya 05/04/2005
Itariki ya 27/04/2005
Ugushyingo 2005
Gicurasi 2005 Itariki ya 02/11/2005
Itariki ya 04/11/2005
Itariki ya 04/05/2005 Itariki ya 23/11/2005
Itariki ya 18/05/2005 Itariki ya 30/11/2005
Itariki ya 25/05/2005
Ukuboza 2005
Kamena 2005
Itariki ya 07/12/2005
Itariki ya 09/06/2005 Itariki ya 16/12/2005
Itariki ya 22/06/2005
Itariki ya 29/06/2005
2.3 Inama za CIC /ICC1 ku rwego rw’Abaminisitiri
1 CIC/ICC: Comité Interministériel de Coordination/Interministerial Coordination
Committee.
15
Habaye inama ku buryo bukurikira:
Gashyantare 2005:
Tariki ya 03/02/2005
Tariki ya 22/02/2005
Tariki ya 23/02/2205
Werurwe 2005:
15/03/2005
Nzeri 2005:
02/09/2005
05/09/2005
20/09/2005
21/09/2005
28/09/2005
Ugushyingo 2005:
01/11/2005
07/11/2005
15/11/2005
16/11/2005
17/11/2005
18/11/2005
21/11/2005
Ukuboza 2005:
21/12/2005
2.4 Ibyemezo byafashwe n’Inama y’Abaminisitiri
16
Kuva ku itariki ya 12/01/2005 kugeza ku itariki ya 16/12/2005 hafashwe
ibyemezo 325 ku buryo bukurikira :
82 mu gihembwe cya mbere,
72 mu gihembwe cya 2,
102 mu gihembwe cya 3,
69 mu gihembwe cya 4 (kugeza kuwa 16/12/2005)
Mu byemezo by’Inama y’Abaminisitiri byafashwe, hemejwe Imishinga
y’Amategeko 76 ikurikira:
17
2.5 Imishinga y’Amategeko yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri mu 20052
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 13
09/03/2005
Imishinga y’Amategeko ivugurura Amategeko
agena imitunganyirize n’imikorere y’ibigo bya Leta bikurikira :
- Isanduku y’Ubwiteganyirize bw’Abakozi y’u Rwanda (CSR) ;
- Ikigo Nyarwanda cyigisha iby’ubuyobozi
n’imicungire y’abakozi n’ibintu (RIAM) ;
- Ikigo cya Leta gishinzwe kongera ubushobozi
bw’abakozi n’ubw’inzego z’imirimo (HIDA) ;
- Ofisi y’Amakawa (OCIR-Café) ;
- Ofisi y’Icyayi (OCIR-Thé) ;
- Ikigo cy’Igihugu cy’Ubwishingizi bw’Indwara ku bakozi ba Leta n’abakora mu bigo byigenga
(RAMA) ; - Ofisi y’Igihugu y’Ubukerarugendo (ORTPN) ;
- Ikigo cy’Igihugu gishinzwe itwara rusange
ry’abantu (ONATRACOM) ;
- Ikigega Gitera Inkunga Abacitse ku icumu rya
jenoside batishoboye (FARG) ; - Ikigega cy’Igihugu cy’imari yo gusana
imihanda (FER) ;
- Ikigega Rusange gitsura amajyambere y’Uturere, Imijyi n’Umujyi wa Kigali (CDF) ;
- Ikigo cy’Ingoro y’Umurage w’u Rwanda (MN) ; - Inama y’Igihugu ishinzwe ibizamini bya Leta
mu mashuri abanza n’ayisumbuye (CNE) ;
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005
26/04/2005 03/05/2005
2 Iyo umushinga w’Itegeko umaze kwemezwa na Guverinoma, ushyikirizwa Inteko Ishinga
Amategeko.
18
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
14
15
- Ikigo cy’Igihugu gishinzwe iby’indege za gisivili
(CAA) ;
- Ikigo cya Leta cy’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga n’Ikoranabuhanga (IRST) ;
26/04/2005
26/04/2005
16 16/03/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rigenga imicungire y’abakozi ba Leta
10/05/2005
17 23/03/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano yashyiriweho umukono i Tunis muri Tuniziya kuwa 25/02/2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Nyafurika
Gitsura Amajyambere (FAD) yerekeye inguzanyo ingana na 15.200.000 UC (unités de compte) agenewe umushinga w’umuhanda Gitarama-
Ngororero-Mukamira.
30/03/2005
18
19
20
21
30/03/2005
Imishinga y’Amategeko avugurura bimwe mu bigo bya Leta:
- Ofisi y’u Rwanda y’Itangazamakuru
(ORINFOR)
- Ikigo cy’Imisoro n’Amahôro (RRA)
- Ikigo cy’Ubuvuzi cya Kaminuza (CHU)
- Ikigo cya Leta cy’Ikoranabuhanga mu Itangazabumenyi mu Itumanaho (RITA).
03/05/2005
03/05/2005
03/05/2005
03/05/2005
22
23
24
30/03/2005
Ivugurura ry’ingingo zimwe na zimwe za:
- Itegeko n° 04/2001 ryo kuwa 13/01/2001 rishyiraho imitunganyirize n’imikorere y’Akarere nk’uko ryahinduwe kandi
ryujujwe kugeza ubu;
- Itegeko n° 05/2001 ryo kuwa 18/01/2001 rishyiraho imitunganyirize n’imikorere y’Imijyi mu Rwanda nk’uko ryahinduwe
kandi ryujujwe kugeza ubu;
- Itegeko n° 07/2001 ryo kuwa 19/01/2001 rishyiraho imitunganyirize n’imikorere y’Umujyi wa Kigali nk’uko ryahinduwe
19/08/2005
19/08/2005
19/08/2005
19
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
25
kandi ryujujwe kugeza ubu ariko
Umuyobozi w’Umujyi wa Kigali ntakore imirimo ya conservateur des titres
fonciers ;
- Itegeko n° 42/2000 ryo kuwa 15/12/2000
rigenga amatora y’Abayobozi b’Inzego z’Ibanze mu Rwanda nk’uko ryahinduwe kandi ryujujwe kugeza ubu.
Icyitonderwa : Ku itariki ya 14/09/2005
Minisitiri w’Intebe yandikiye Umutwe w’Abadepite asaba ko imishinga n° 22-25 isubizwa Guverinoma, isimbuzwa imishinga n°
41-44 ihuje n’ivugururwa ry’ubutegetsi bw’Igihugu.
14/06/2005
26 05/04/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga Ikigo gishinzwe inguzanyo z’abanyeshuri (SFAR)
16/05/2005
27 05/04/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho Komisiyo
y’Igihugu yo Kurwanya Jenoside
04/05/2005
28 27/04/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano hagati ya Repubulika
y’u Rwanda n’Ikigeka Mpuzamahanga Gitsura Amajyambere (IDA), yerekeranye n’inguzanyo
ingana na Miliyoni cumi n’esheshatu n’ibihumbi magana arindwi z’ama DTS (16.700.000 DTS) agenewe umushinga wihutirwa w’isanwa
ry’ingomero z’amashanyarazi
03/05/2005
29 27/04/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano y’inguzanyo hagati ya
Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega « Nordic Development Fund » ingana na Miliyoni eshanu
z’ama Euros (5.000.000 Euros) nayo agenewe umushinga wihutirwa w’isanwa ry’ingomero z’amashanyarazi.
17/06/2005
30 04/05/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano y’inguzanyo Leta y’u Rwanda yahawe n’Ikigega cya OPEC (OPEC Fund) ingana na miliyoni icumi z’Amadorari
06/05/2005
20
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
y’Abanyamerika (10 000 000 USD), igenewe
umushinga wo kubaka umuhanda Gitarama-Ngororero-Mukamira.
31 18/05/2005
Umushinga w’Itegeko rigena imitunganyirize n’imikorere y’Ikigo Ngenzuramikorere-RURA
08/08/2005
32 09/06/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho kandi
ritunganya imikino y’urusimbi, tombola n’amarushanwa yo kuvuga ibizaba, isaba ko
unozwa.
Uracyanozwa
33 22/06/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho Ofisi ya
Jewoloji na Mine mu Rwanda
08/08/2005
34 22/06/2005
Umushinga w’Itegeko ritunganya imiterere n’imikorere bya Komisiyo y’Igihugu y’Amatora
30/06/2005
35 29/06/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga umuganda.
13/12/2005
36
37
38
29/06/2005
Umushinga w’Itegeko:
- Rishyiraho Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Guteza Imbere Ubuhinzi mu Rwanda
(RADA) ; - Rishyiraho Ikigo cy’Igihugu gishinzwe
Guteza Imbere Ubworozi n’Ibikomoka ku Matungo mu Rwanda (RARDA) ;
- Rivugurura Ikigo cy’u Rwanda gishinzwe
Ubumenyi mu Buhinzi n’Ubworozi
(ISAR).
14/09/2005
14/09/2005
14/09/2005
39 13/07/2005
Umushinga w’Itegeko ryuzuza kandi rihindura Itegeko n° 41/2004 ryo kuwa 30/12/2004 rishyiraho imari ya Leta y’umwaka wa 2005
(revised budget/budget révisé).
20/07/2005
40 24/8/2005
Umushinga w’ivugururwa ry’Itegeko Nshinga rya Repubulika y’u Rwanda ryo kuwa 04/06/2003, nk’uko ryavuguruwe kugeza ubu.
06/09/2005
41 24/8/2005
Umushinga w’Itegeko ryerekeye inzego
z’ubutegetsi bw’Igihugu, imbibi n’imiterere ya Repubulika y’u Rwanda
06/09/2005
21
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
42 24/8/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga imitunganyirize n’imikorere by’Intara
06/09/2005
43 24/8/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho imitunganyirize
n’imikorere by’Akarere
06/09/2005
44 24/8/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga amatora y’inzego z’ibanze mu Rwanda
06/09/2005
45 24/8/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho Ikigo cy’Igihugu cyo Kugenzura Ubuziranenge bw’Ibikomoka ku
Buhinzi n’Ubworozi
03/10/2005
46 07/09/2005
Umushinga w’Itegeko rigena imiterere n’imicungire ya Komisiyo Ishinzwe Abakozi ba Leta.
20/10/2005
47 07/09/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga umwuga
w’ibaruramari
Uracyanozwa
48 30/09/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho ingengo y’imari mu mwaka wa 2006
04/10/2005
49 30/09/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho Ishuri Rikuru ryo Kwigisha no Guteza Imbere
Amategeko/Institute of Legal Practice and Law Development/Institut de Développement et de Pratique du Droit
10/11/2005
50 30/09/2005
Umushinga w’Itegeko rigena imitunganyirize,
imikorere n’ububasha by’Inama Nkuru Nyarwanda y’Abaforomokazi, Abaforomo
n’Ababyaza
28/11/2005
51 05/10/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho imiterere,
imitunganyirize n’imikorere y’Umujyi wa Kigali.
20/10/2005
52 05/10/2005
Umushinga w’Itegeko rigena imiterere
n’imicungire y’amashyirahamwe y’ubwisungane mu kwivuza « Mutuelles de santé ».
17/11/2005
53 12/10/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho Urugaga rw’Abavoka.
Uracyanozwa
54 12/10/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rishyiraho kandi
rigena imitunganyirize n’imikorere bya Komisiyo
Uracyanozwa
22
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
y’Igihugu ishinzwe kurwanya SIDA (CNLS).
55 12/10/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho kandi rigena
imitunganyirize n’imikorere y’Ikigo gishinzwe Ubuvuzi n’Ubushakashatsi kuri SIDA, Malariya, Igituntu n’izindi ndwara z’ibyorezo (TRAC plus).
Uracyanozwa
56 12/10/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho kandi rigena
imitunganyirize n’imikorere y’Ikigo cy’Igihugu cy’urwitegererezo mu by’ubuvuzi/National
Reference Laboratory/Laboratoire National de Référence (LNR).
Uracyanozwa
57 12/10/2005
Umushinga w’Itegeko rishyiraho kandi rigena imitunganyirize n’imikorere y’Ikigo cy’Igihugu
gishinzwe kwakira no gutanga Amaraso (National Center for Blood Transfusion/ Centre National de Transfusion Sanguine (CNTS).
Uracyanozwa
58 26/10/2005
Umushinga w’Itegeko ryerekeye ishyirwaho
n’imikorere y’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe kugenzura imitunganyirize y’amasoko ya Leta (Draft law establishing the Public Procurement
Regulatory Authority/ Projet de loi portant création et fonctionnement de l’Office National
de Régulation des Marchés Publics)3.
59 26/10/2005
Umushinga w’Itegeko rigenga amasoko ya Leta (Draft law on Public Procurement/Projet de loi portant réglementation générale des marchés
publics).
Uracyanozwa
60 26/10/2005
Umushinga w’Itegeko rirengera abageze mu zabukuru
Uracyanozwa
61 26/10/2005
Umushinga w’Itegeko rirengera abamugaye muri rusange
Uracyanozwa
62 26/10/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano hagati ya Repubulika y’u Rwanda na FIDA yerekeranye n’inguzanyo ya 5.650.000 DTS n’impano ya 140.000 DTS
agenewe umushinga w’ishyirwa mu bikorwa rya gahunda yo kuvugurura ubuhinzi.
08/11/2005
3 Ibitekerezo bishya Guverinoma ifite kuri iyi mishinga bizongerwa mu mushinga No 19 no
mu mushinga w’Itegeko rigena amasoko ya Leta woherejwe Umutwe w’Abadepite muri 2004.
23
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
63 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rihindura kandi ryuzuza Itegeko ngenga n° 07/2004 ryo kuwa
25/04/2004 rigenga imiterere, imikorere n’ububasha by’Inkiko
16/11/2005
64 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko rihindura kandi ryuzuza Itegeko n° 06/bis/2004 rigenga Abacamanza n’Abakozi b’Inkiko
16/11/2005
65 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rihindura kandi
ryuzuza Itegeko ngenga n° 03/2004 ryo kuwa 20/03/2004 rigena imiterere, ububasha n’imikorere by’Ubushinjacyaha.
16/11/2005
66 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rihindura kandi
ryuzuza Itegeko ngenga n° 01/2004 ryo kuwa 29/01/2004 rigena imitunganyirize, imikorere
n’ububasha by’Urukiko rw’Ikirenga.
16/11/2005
67 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rihindura kandi ryuzuza Itegeko ngenga n° 02/2004 ryo kuwa 20/03/2004 rigena imiterere, ububasha
n’imikorere by’Inama Nkuru y’Ubucamanza.
16/11/2005
68 02/11/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano ashyiraho Ikigo gishinzwe gucunga ibiza mu Karere k’Ibiyaga
Bigari n’Ihembe ry’Afurika (Regional Disaster Management Center of Excellence/Centre
Régional d’Excellence pour la Gestion des Désastres), yashyiriweho umukono i Naïrobi (Kenya) kuwa 15 Kanama 2005.
Uracyanozwa
69 23/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga rihindura kandi
ryuzuza itegeko ngenga n°22/2004 ryo kuwa 13/08/2004 rishyiraho Amategeko ngengamikorere y’abashinjacyaha n’abakozi bo
mu bushinjacyaha.
09/10/2005
71 23/11/2005
Umushinga w’Itegeko rihindura kandi ryuzuza itegeko n° 13/2004 ryo kuwa 17/05/2004 ryerekeye imiburanishirize y’imanza
z’inshinjabyaha.
09/10/2005
72 23/11/2005
Umushinga w’Itegeko Ngenga ku myitwarire y’abayobozi mu nzego za Leta.
13/12/2005
24
N° Itariki y’Inama
Umushinga w’Itegeko wemejwe Igihe wagiriye mu
Nteko
73 23/11/2005
Umushinga w’Itegeko risaba kwemeza burundu
amasezerano y’impano ya Miliyoni 55 USD Banki y’Isi yageneye u Rwanda mu gushyira mu bikorwa gahunda yo kurwanya ubukene.
01/12/2005
74 30/11/2005
Umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano y’impano hagati ya Repubulika y’u Rwanda na Banki
Mpuzamahanga Itsura Amajyambere (BIRD), ingana na 4.300.000 $ USD, igenewe umushinga wo kwita ku rusobe rw’ibinyabuzima
bikeneye kwitabwaho by’umwihariko (integrated management of critical ecosystems project/projet de gestion intégrée des
écosystèmes fragiles).
08/12/2005
75 07/12/2005
Umushinga w’Itegeko rigena inshingano, imiterere n’imikorere y’Urwego rw’Igihugu
rushinzwe Intwari z’Igihugu n’Imidari y’Ishimwe.
Uracyanozwa
76 07/12/2005
Umushinga w’Itegeko rivugurura kandi ryuzuza
Itegeko n° 24/2003 ryo kuwa 14/08/2003 rigena imikorere n’imiterere, y’Inama y’Igihugu
y’Urubyiruko
13/12/2005
25
2.6 Igazeti ya Leta ya Repubulika y’u Rwanda
1. Nomero z’Igazeti ya Leta zasohotse mu 2005 :41
2. Amategeko yasohotse mu Igazeti ya Leta 2005:19
Hari n’Amategeko ya 2004: 16
3. Amateka ya Perezida: 41
4. Amateka ya Minisitiri w’Intebe: 37
5. Amateka n’amabwiriza y’Abaminisitiri:14
6. Ibireba amasosiyete y’ubucuruzi:47
7. Sitati z’amakoperative:14
8. Ibireba imiryango idaharanira inyungu:117
26
2.6.1 Imbonerahamwe y’Amategeko yasohotse mu Igazeti ya Leta
N° N° Y’ITEGEKO
N’ITARIKI
INYITO N° IGAZETI YA
LETA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
N° 01/2005 ryo ku wa 14/02/2005
N° 02/2005 ryo ku wa 18/02/2005
N° 03/2005 ryo ku
wa 25/2/2005
N° 04/2005 ryo ku
wa 08/04/2005
N° 05/2005 ryo ku wa 14/04/2005
N° 06/2005 ryo ku wa 03/06/2005
N° 07/2005 ryo ku
wa 16/06/2005
N° 08/2005 ryo ku wa 14/07/2005
N° 09/2005 ryo ku
wa 14/07/2005
Itegeko rigena imitunganyirize n’imirimo y’ibarurishamibare mu Rwanda
Itegeko Ngenga Rigena Imikorere ya Sena
Itegeko Ngenga Rigena uburyo
Inteko Ishinga Amategeko imenya kandi ikagenzura ibikorwa n’imikorere bya Guverinoma
Itegeko Ngenga Rigena uburyo bwo
kurengera, kubungabunga no guteza imbere ibidukikije mu Rwanda
Itegeko Ngenga rishyiraho Komisiyo y’Igihugu Yigenga ishinzwe
kwegeranya ibimenyetso bigaragaza uruhare rwa Leta y’Ubufaransa
muri jenoside yabaye mu Rwanda mu mwaka wa 1994
Itegeko rishyiraho Amategeko agenga ibikorwa by’ikodeshagurisha
n’ibisabwa mu mirimo y’ikodeshagurisha
Itegeko rihindura kandi ryuzuza Itegeko n° 06 bis/ 2004 ryo ku wa
14/04/2004 rigenga Abacamanza n’Abakozi b’inkiko
Itegeko Ngenga rigena imikoreshereze n’imicungire
y’ubutaka mu Rwanda Itegeko rishyiraho Ikigo cy’Igihugu
Gishinzwe Ibarurishamibare mu Rwanda
N° idasanzwe yo ku wa 21/03/2005
N° 6 yo ku wa 15/03/2005
N° 6 yo ku wa
15/03/2005
N°9 yo ku wa
01/05/2005
N° 8 yo ku wa 15/4/2005
N° 13 yo ku wa 01/07/2005
N° 14 yo ku wa 15/07/2005
N° 18 yo ku wa 15/09/2005
N° 16 yo ku wa
15/08/2005
27
10.
11.
12.
13.
N° 10/2005 ryo ku wa 28/07/2005
N° 11/2005 ryo
kuwa 29/07/2005
N° 12/2005 ryo ku wa 29/07/2005
N° 13/2005 ryo ku
wa 29/7/2005
Itegeko Ngenga rihindura kandi ryuzuza Itegeko ngenga n° 01/2004
ryo ku wa 29/01/2004 rigena imitunganyirize, imikorere
n’ububasha by’Urukiko rw’Ikirenga Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano y’inguzanyo n° 4032 rw yashyiriweho umukono
i Washington muri Leta Zunze Ubumwe za Amerika, ku wa 23 gashyantare 2005, hagati ya
Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega mpuzamahanga gitsura amajyambere (Ida), yerekeranye
n’inguzanyo ingana na miliyoni cumi n’esheshatu n’ibihumbi
magana arindwi za DTS (16.700.000 DTS), agenewe umushinga wihutirwa w’isanwa
ry’ibikorwa remezo by’amashanyarazi
Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano y’inguzanyo
n° 438 yashyiriweho umukono i Kigali , kuwa 09 Kamena 2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda
n’Ikigega cy’Iterambere cy’Ibihugu by’Amajyaruguru y’i Burayi (NDF),
yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni eshanu z’Amayero (5.000.000 EUR), agenewe
umushinga wihutirwa w’isanwa ry’ibikorwa remezo by’amashanyarazi
Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano n°2100150008943 yashyiriweho umukono i Tunis muri Tuniziya, ku
wa 25 Gashyantare 2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega
Nyafurika Gitsura Amajyambere (FAD), yerekeye inguzanyo ingana na miliyoni cumi n’eshanu
n’ibihumbi magana abiri za «Unites De Compte» (15.200.000 UC), agenewe umushinga w’Umuhanda
Gitarama-Ngororero-Mukamira
N° Idasanzwe yo ku wa 25/08/2005
N° Idasanzwe yo ku
wa 30/07/2005
N° Idasanzwe yo ku wa 30/07/2005
N° Idasanzwe yo ku
wa 30/07/2005
28
14.
15.
16.
17.
18.
19.
N° 14/2005 ryo ku wa 29/07/2005
N° 15/2005 ryo ku
wa 12/08/2005
N° 16/2005 ryo ku wa 18/8/2005
N° 17/2005 ryo ku wa 18/08/2005
N° 18/2005 ryo ku wa 20/08/2005
N° 19/2005 ryo ku wa 20/08/2005
Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano n°1006P
yashyiriweho umukono i Washington muri Leta Zunze
Ubumwe za Amerika kuwa 16 Mata 2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega cya OPEC Gitsura
Amajyambere Mpuzamahanga, yerekeye inguzanyo ingana na
miliyoni cumi z’Amadolari y’Abanyamerika (10.000.000 USD), agenewe umushinga w’Umuhanda
Gitarama-Ngororero-Mukamira Itegeko Ngenga rihindura kandi
ryuzuza Itegeko Ngenga n° 14/2004 ryo kuwa 26/05/2004 rishyiraho
Amategeko rusange yerekeye ibigo bya Leta
Itegeko rigena imisoro itaziguye ku musaruro
Itegeko rihindura kandi ryuzuza Itegeko nº 25/2003 ryo ku wa
15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi
Itegeko rihindura kandi ryuzuza Itegeko n° 41/2004 ryo kuwa
30/12/2004 rigena imari ya Leta y’umwaka wa 2005
Itegeko ryemerera kwemeza burundu amasezerano n° P-Rw-
E00-010 yashyizweho umukono i Tunis muri Tuniziya ku wa 13 Gicurasi 2004, hagati ya
Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Nyafurika Gitsura Amajyambere
(F.A.D.), yerekeye impano ya miliyoni icyenda za « Unites de Compte » (9.000.000 UC) agenewe
gahunda yo gutanga amazi meza no gutunganya isuku mu cyaro
N° Idasanzwe yo ku wa 30/07/2005
N° 16 bis yo ku wa
15/08/2005
Itegereje gusohokana
n’Itegeko ry’isoresha (byasabwe na RRA)
N° 17 bis yo ku wa 01/09/2005
N° Idasanzwe yo ku wa 25/08/2005
N° 17 bis yo ku wa 01/09/2005
29
2.6.2 Imbonerahamwe y’Amateka ya Perezida
No N° N’ITARIKI INYITO N° IGAZETI
YA LETA
1
2
3
4
5
N° 01/01 ryo ku wa 14/03/2005
N° 02/01 ryo ku wa 15/03/2005
N° 03/01 ryo ku wa 03/03/2005
N° 04/01 ryo ku wa 03/03/2005
N° 05/01 ryo ku wa 03/03/2005
Iteka rya Perezida rihindura Iteka rya Perezida n° 27/01 ryo ku wa 12/11/1997 rigena imishahara n’ibindi bigenerwa
Guverineri na ba Visi-Guverineri ba Banki Nasiyonali y’u Rwanda.
Iteka rya Perezida rishyiraho umukozi wo mu rwego rw’ububanyi n’amahanga
ukorera mu mahanga: Lieutenant General KAYUMBA NYAMWASA
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo yashyiriweho
umukono i Kayiro (Caire) mu Misiri (Egypte) kuwa 01 Nyakanga 2004, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega
cy’Abarabu Gitsura Amajyambere mu by’Ubukungu muri Afurika (BADEA), yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni
ebyiri z’amadolari y’amanyamerika (2.000.000 USD) agenewe umushinga wo
gusana ingomero eshatu z’amashanyarazi (Mukungwa, Gihira na Gisenyi).
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo nº 915p
yashyiriweho umukono i Viyene (Vienne) muri Otirishiya (Autriche) kuwa 04 Gashyantare 2003, kandi akavugururwa ku
wa 15 Werurwe 2004, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega cya OPEC Gitsura Amajyambere Mpuzamahanga, yerekeranye
n’inguzanyo ingana na miliyoni eshatu z’Amadolari y’amanyamerika (3.000.000
USD) agenewe umushinga wo gusana ingomero eshatu z’amashanyarazi (Mukungwa, Gihira na Gisenyi).
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo yashyiriweho
umukono i Karitumu (Khartoum) muri Sudani (Soudan) kuwa 28 Nzeri 2002,
hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega cy’Abarabu Gitsura Amajyambere mu
N°5 yo ku wa 01/03/2005
N°5 yo ku wa 01/03/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
07/03/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
07/03/2005
N° Idasanzwe yo kuwa
07/03/2005
30
6
7
8
N° 06/01 ryo ku wa 03/03/2005
N° 07/01 ryo ku wa 03/03/2005
N° 08/01 ryo ku wa 03/03/2005
by’Ubukungu muri Afurika (BADEA), yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni
eshanu z’amadolari y’amanyamerika ( 5.000.000 USD) agenewe umushinga wo
gusana ingomero eshatu z’amashanyarazi (Mukungwa, Gihira na Gisenyi).
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo n° 3955-RW
yashyiriweho umukono i Washingitoni (Washington) muri Leta Zunze Ubumwe za Amerika kuwa 03 Kanama 2004, hagati ya
Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Mpuzamahanga Gitsura Amajyambere (IDA), yerekeranye n’inguzanyo ingana na
miliyoni cumi n’eshatu n’ibihumbi magana arindwi z’amadetesi (13.700.000 DTS)
agenewe umushinga wo kongerera ubushobozi inzego za Leta.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo yashyiriweho
umukono i Tunis muri Tuniziya kuwa 17 Ugushyingo 2004, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Nyafurika Gitsura
Amajyambere (FAD), yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni makumyabiri n’imwe n’ibihumbi
magana cyenda za « Unités de Compte » (21.900.000 UC) agenewe
gushyigikira gahunda n’ingamba byo kurwanya ubukene.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu Amasezerano nº 2100150008345 yashyiriweho umukono i Tunis muri
Tuniziya kuwa 17 Ugushyingo 2004, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega
Nyafurika Gitsura Amajyambere (FAD), yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni cumi n’eshatu n’ibihumbi magana arindwi
na mirongo itandatu ya « Unités de Compte » (13.760.000 UC) n’ amasezerano
nº 2100155003217 yerekeranye n’impano ingana na miliyoni imwe za « Unités de Compte » (1.000.000 UC) agenewe Gahunda
y’Umushinga w’Itunganywa n’Icungwa ry’Ibiyaga byo mu Gihugu Imbere.
N° Idasanzwe yo ku wa
07/03/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
07/03/2005
N° Idasanzwe yo ku wa 07/03/2005
31
9
10
11
12
13
14
15
16
17
N° 09/01 ryo ku wa 03/03/2005
N° 10/01 ryo ku wa 07/03/2005
N° 11/01 ryo
kuwa 07/03/2005
N° 12/01 ryo ku
wa 14/03/2005
N° 13/01 ryo ku wa 25/05/2005
N° 14/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 14 bis/01 ryo ku wa
30/05/2005
N° 15/01 ryo ku wa 30/05/2005
N° 15 bis/01
ryo ku wa 30/05/2005
Iteka rya Perezida ryemeza burundu amasezerano y’inguzanyo yashyiriweho
umukono i Kigali mu Rwanda ku wa 01 Ugushyingo 2004, hagati ya Repubulika y’u
Rwanda n’Ikigega cya Saudi-Arabia Gitsura Amajyambere, yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni mirongo ine
n’eshanu za « Riyals Saoudiens » (45.000.000 Riyals Saoudiens ) agenewe
umushinga wo gusana no kwagura Ibitaro byitiriwe Umwami Fayçal.
Iteka rya Perezida rigena uburyo igihano nsimburagifungo cy’imirimo ifitiye Igihugu akamaro gishyirwa mu bikorwa.
Iteka rya Perezida rishyiraho ishimwe
ry’akarusho rihabwa abanyeshuri barushije abandi.
Iteka rya Perezida ryemeza kandi rihamya
burundu amasezerano ashyiraho Umuryango w’Ibihugu byo mu Karere k’Ibiyaga Bigari ugamije Kurwanya Sida.
Iteka rya Perezida ryemeza kandi rihamya burundu Amasezerano Mpuzamahanga
y’Ishami ry’Umuryango w’Abibumbye ryita ku Buzima yerekeranye no kurwanya ububi
bw’itabi. Iteka rya Perezida rigira Dr. HABYARIMANA
Jean Baptiste umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Dr. HABYARIMANA Jean Baptiste Perezida wa Komisiyo
y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge. Iteka rya Perezida rigira Bwana
RUTAYISIRE Antoine umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe
n’Ubwiyunge. Iteka rya Perezida rigira Bwana
RUTAYISIRE Antoine Visi-Perezida wa Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
N° Idasanzwe yo ku wa
07/03/2005
N°6 yo ku wa 15/03/2005
N° Idasanzwe
yo ku wa 21/03/2005
N° Idasanzwe
yo ku wa 21/03/2005
N°11 yo ku wa
01/06/2005
N°23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku wa
01/12/2005 N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
32
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
N° 16/01 ryo ku wa 30/05/2005
N° 16 bis/01 ryo ku wa
30/05/2005
N° 17/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 18/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 19/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 20/01 ryo ku wa 30/05/2005
N° 21/01 ryo ku wa 30/05/2005
N° 22/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 23/01 ryo ku
wa 30/05/2005
N° 23 bis/01 ryo ku wa
30/05/2005
Iteka rya Perezida rigira Madamu Fatuma NYIRAKOBWA NDANGIZA umwe mu bagize
Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Madamu Fatuma NYIRAKOBWA NDANGIZA
Umunyamabanga Nshingwabikorwa wa Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe
n’Ubwiyunge. Iteka rya Perezida rigira Madamu
MUKARUGWIZA Médiatrice umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Madamu
GASINZIGWA Odda umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Madamu
TWIZEYEYEZU Marie Josée umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Bwana KABANDANA Marc umwe mu bagize
Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Padiri KAYUMBA Emmanuel umwe mu bagize Komisiyo
y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge. Iteka rya Perezida rigira Bwana
MBANGUTSE Djamali umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe
n’Ubwiyunge. Iteka rya Perezida rigira Bwana HABINEZA
Hamisi umwe mu bagize Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
Iteka rya Perezida rigira Madamu MUJAWAYEZU Prisca umwe mu bagize
Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
N° 23 yo ku wa
01/12/2005
N° 23 yo ku wa
01/12/2005
N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku wa
01/12/2005
N°23 yo ku wa
01/12/2005 N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku
wa 01/12/2005
N° 23 yo ku wa
01/12/2005
33
28
29
30
31
32
33
34
35
N° 24/01 ryo ku wa 03/07/2005
N° 25/01 ryo ku wa 03/07/2005
N° 29/01 ryo ku wa 05/07/2005
N° 29 bis/01 ryo ku wa
05/07/2005
N° 30/01 ryo ku wa 02/08/2005
N° 31/01 ryo ku wa 04/08/2005
N° 32/01 ryo ku wa 22/08/2005
N° 33/01 ryo ku wa 22/08/2005
Iteka rya Perezida rihindura kandi ryuzuza Iteka rya Perezida n° 72/01 ryo ku wa
08/07/2002 rishyiraho Amategeko Rusange y’Abasirikare.
Iteka rya Perezida riha Abasirikare imidari y’ishimwe.
Iteka rya Perezida rigena abakozi ba Leta bakora imirimo ya Noteri, icyicaro n’ifasi by’ibiro bya noteri.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu Amasezerano y’inguzanyo n° 4032 RW
yashyiriweho umukono i Washington muri Leta Zunze Ubumwe za Amerika, kuwa 23
Gashyantare 2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Mpuzamahanga Gitsura Amajyambere (IDA), yerekeranye
n’inguzanyo ingana na miliyoni cumi n’esheshatu n’ibihumbi magana arindwi
z’Amadetesi (16.700.000 DTS), agenewe umushinga wihutirwa w’isanwa ry’ibikorwa remezo by’amashanyarazi.
Iteka rya Perezida rigena umunsi w’itora n’igihe cyo kwiyamamaza mu itora ryo
kuzuza Abagize Umutwe w’Abadepite.
Iteka rya Perezida ryemerera ishyirwaho ry’amatembure y’iposita.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu Amasezerano n°2100150008943
yashyiriweho umukono i Tunis muri Tuniziya, ku wa 25 Gashyantare 2005,
hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega Nyafurika Gitsura Amajyambere (FAD), yerekeye inguzanyo ingana na miliyoni
cumi n’eshanu n’ibihumbi magana abiri za «Unités de Compte» (15.200.000 UC),
agenewe umushinga w’umuhanda Gitarama-Ngororero-Mukamira.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu Amasezerano y’inguzanyo n° 438 yashyiriweho umukono i Kigali , kuwa 09
Kamena 2005, hagati ya Repubulika y’u
N° Idasanzwe yo ku wa
04/07/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
04/07/2005
N° 15 yo ku wa 01/08/2005
N° 18 bis yo ku wa
15/09/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
09/08/2005
N° 19 yo ku wa 01/10/2005
N° 18 bis yo ku wa
15/09/2005
N° 18 bis yo ku wa 15/09/2005
34
36
37
38
39
40
41
N° 34/01 ryo ku wa 22/08/2005
N° 35/01 ryo ku
wa 05/10/2005
N° 36/01 ryo ku wa 05/10/2005
N° 37/01 ryo ku wa 12/10/2005
N° 38/01 ryo ku
wa 12/10/2005
N° 39/01 ryo ku wa 16/10/2005
Rwanda n’Ikigega cy’Iterambere cy’Ibihugu by’Amajyaruguru y’i Burayi (NDF),
yerekeranye n’inguzanyo ingana na miliyoni eshanu z’amayero (5.000.000 EUR),
agenewe umushinga wihutirwa w’isanwa ry’ibikorwa remezo by’amashanyarazi.
Iteka rya Perezida ryemeza burundu Amasezerano n° 1006P yashyiriweho
umukono i Washington muri Leta Zunze Ubumwe za Amerika kuwa 16 Mata 2005, hagati ya Repubulika y’u Rwanda n’Ikigega
cya OPEC Gitsura Amajyambere Mpuzamahanga, yerekeye inguzanyo ingana na miliyoni cumi z’Amadolari
y’Abanyamerika (10.000.000 USD), agenewe umushinga w’umuhanda
Gitarama-Ngororero-Mukamira. Iteka rya Perezida ryemera burundu
Amasezerano yo guhererekanya abagizi ba nabi hagati ya Repubulika ya Uganda na
Repubulika y’u Rwanda, yashyiriweho umukono i Kampala kuwa 15 Nyakanga 2005.
Iteka rya Perezida rishyiraho Umunyamabanga Mukuru w’Urukiko
rw’Ikirenga: Madamu GAHONGAYIRE Anne
Iteka rya Perezida risesa Inama Njyanama y’Akarere ka Mugombwa mu Ntara ya Butare.
Iteka rya Perezida rishyiraho abayobozi
b’agateganyo b’Akarere ka Mugombwa mu Ntara ya Butare: Bwana NSENGIMANA
Cyprien na Bwana MUZUKA KAYIRANGA Eugène umwungirije
Iteka rya Perezida ryongera igihe cya Komisiyo y’Igihugu yigenga ishinzwe
kwegeranya ibimenyetso bigaragaza uruhare rwa Leta y’Ubufaransa muri Jenoside yabaye mu Rwanda mu mwaka
wa 1994.
N° 18 bis yo ku wa
15/09/2005
N° Idasanzwe
yo ku wa 12/10/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
24/11/2005
N° Idasanzwe yo ku wa 24/11/2005
N° Idasanzwe
yo kuwa 24/11/2005
N° Idasanzwe yo ku wa
24/11/2005
35
2.6.3 Imbonerahamwe y’Amateka ya Minisitiri w’Intebe
N° N° N’ITARIKI INYITO
N° IGAZETI YA
LETA
1
2
3
4
5
6
7
8
N° 01/03 yo ku
wa 14/03/2005
N° 02/03 yo ku wa 15/03/2005
N° 03/03 yo ku wa 04/05/2005
N° 04/03 yo ku wa 24/05/2005
N° 05/03 yo ku wa 25/05/2005
N° 06/03 yo ku wa 25/05/2005
N° 07/03 yo ku
wa 25/05/2005
N° 08/03 yo ku
wa 25/05/2005
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rihindura
iteka rya Minisitiri w’Intebe n° 84/03 ryo ku wa 23/12/2002 rishyiraho abagize Inama y’Ubutegetsi y’Ikigega
Rusange cya Leta Gitsura Amajyambere y’Uturere, Imijyi n’Umujyi wa Kigali kandi rikagena
umubare wabo, manda n’ibyo bagomba kuba bujuje.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho Umuyobozi Mukuru
w’Ikoranabuhanga muri Perezidansi: Bwana Kanamugire David
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rivana Bwana BIZIMANA Emmanuel ku
mwanya w’Umunyamabanga Mukuru.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho Umunyamabanga
Nshingwabikorwa w’Intara ya Kigali Ngali Bwana KANGANGYE Justus.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira KAZIGE Eugène Umuyobozi
Wungirije w’Ishuri Rikuru ry’Ubuzima ry’i Kigali (KHI) ushinzwe Ubutegetsi n’Imari.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira Dr. KABAGABO Chantal Umuyobozi
Wungirije w’Ishuri Rikuru ry’Ubuzima ry’i Kigali (KHI) ushinzwe
Amasomo. Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira Dr.
NAMAHUNGU Evariste Umunyamabanga Mukuru muri Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rikura
Bwana RUTISHISHA François ku mwanya w’Umuyobozi w’Ikigo
N° Idasanzwe yo
ku wa 21/03/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 11 yo ku wa 01/06/2005
N° 11 yo ku wa 01/06/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
36
9
10
11
12
13
14
15
16
N° 09/03 yo ku
wa 25/05/2005
N° 10/03 yo ku
wa 25/05/2005
N° 11/03 yo ku wa 25/05/2005
N° 12/03 yo ku
wa 25/05/2005
N° 13/03 yo ku wa 25/05/2005
N° 14/03 yo ku
wa 25/05/2005
N° 15/03 yo ku wa 25/05/2005
n° 16/03 yo ku wa 10/06/2005
Nyarwanda Cyigisha iby’Ubuyobozi n’Imicungire y’Abantu n’Ibintu.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira
NSENGIYUMVA Aimable Umuyobozi w’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe iby’Indege za Gisivili..
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira
NKUNDUMUKIZA Esdras Umuyobozi w’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itwara Rusange ry’Abantu (ONATRACOM).
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira Bwana TWAGIRAMUNGU
Herménégilde Umuyobozi w’Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga
n’Ikoranabuhanga (IRST). Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira
KARAKE MUTSINZI Charles Umuyobozi w’Ikigo cya Leta
gishinzwe Kongera Ubushobozi bw’Abakozi n’ubw’Inzego z’Imirimo (HIDA).
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira Dr. CYUBAHIRO Mark BAGABE
Umuyobozi wa w’Ikigo cy’u Rwanda gishinzwe Ubumenyi mu by’Ubuhinzi
(ISAR). Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira
KABANDANA Marc Umuyobozi wa Ikigo Nyarwanda Cyigisha iby’Ubuyobozi n’imicungire y’Abantu
n’Ibintu (RIAM).
Iteka rya Minisitiri w’Intebe ryirukana TWAGIRIMANA Joram burundu mu bakozi ba Leta kubera
amakosa akomeye yakoze mu kazi.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira NYINAWUMUNTU KANIMBA Consolata Umuyobozi wungirije
w’Ishuli Rikuru Nderabarezi ry’i Kigali (KIE) ushinzwe Amasomo.
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
37
17
18
19
20
21
22
23
24
25
N° 17/03 yo ku wa 10/06/2005
N° 18/03 yo ku wa 10/06/2005
N° 19/03 yo ku wa 22/06/2005
N° 20/03 yo ku wa 22/06/2005
N° 21/03 yo ku
wa 23/06/2005
N° 22/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 23/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 24/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 25/03 yo ku wa 24/06/2005
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira KARABARANGA Pierre
Umunyamabanga Mukuru muri Minisiteri y’Urubyiruko na Siporo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho Urwego rw’Igihugu
rushinzwe ishyirwa mu bikorwa ry’Amasezerano ku guca itegurwa,
ikorwa, ihunikwa n’ikoreshwa ry’intwaro z’uburozi no ku isenywa ryazo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira NZAMWITA Lilly Umunyamabanga
Wihariye wa Minisitiri w’Abakozi ba Leta, Amahugurwa n’Umurimo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira RUTISHISHA MUCYO
Umunyamabanga Wihariye wa Minisitiri w’Ububanyi n’Amahanga
n’Ubutwererane. Iteka rya Minisitiri w’Intebe
ryirukana aba ofisiye bakurikira muri Polisi y’Igihugu : IP Alexis RUSAGARA na AIP Schadrack
SIMBIZI
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira KANYANKORE Alex Umuyobozi wa Ofisi y’Icyayi (OCIR-THE).
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigiraTWAHIRWA Manassé
Umunyamabanga Nshingwabikorwa wa Secrétariat de Privatisation.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe risezerera RUBAYIZA Didace, mu bakozi ba
Leta kubera ibura ry’umurimo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe ryemerera guhagarika akazi KAYITARE Laurent, kubera impamvu
ze bwite.
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 12 yo ku wa 15/06/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
38
26
27
28
29
30
31
32
33
34
N° 26/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 27/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 28/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 29/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 30/03 yo ku wa 24/06/2005
N° 31/03 yo ku
wa 30/06/2005
N° 32/03 yo ku wa 30/06/2005
N° 37/03 ryo ku wa 31/08/2005
N° 38/03 ryo ku wa 31/08/2005
Iteka rya Minisitiri w’Intebe risezerera MUKARUSAGARA UWINEZA
Thaciana, mu bakozi ba Leta kubera ibura ry’umurimo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe risezerera HABIYAMBERE Thaddée, mu bakozi
ba Leta kubera ibura ry’umurimo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rikura GATWABUYENGE Vincent, ku mirimo yakoraga nk’Umuyobozi wa
Ofisi y’Igihugu ishinzwe Taransiporo Rusange y’Abantu (ONATRACOM).
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira NSANZUMUGANWA Emmanuel
Umunyamabanga Mukuru muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira NSENGIYUMVA Justin
Umunyamabanga Mukuru muri Minisiteri y’Ubucuruzi, Inganda, Guteza Imbere Ishoramari,
Ubukerarugendo n’Amakoperative. Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira
Bwana MUSABEYEZU Narcisse Umunyamabanga Mukuru muri
Minisiteri y’Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga n’Ubushakashatsi
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rigira GATWABUYENGE Vincent Umunyamabanga Mukuru muri
Minisiteri y’Ubutaka, Ibidukikije, Amashyamba, Amazi na Mine.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho Akanama Gashinzwe
Kuvugurura Amategeko y’Ubucuruzi.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho Abagize Akanama Gashinzwe Kuvugurura Amategeko
y’Ubucuruzi.
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa
01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
N° 17 yo ku wa 01/09/2005
39
35
36
37
N°42/03 ryo kuwa
12/09/2005
N° 50/03 ryo ku
wa 27/10/2005
N° 59/03 ryo ku wa 31/10/2005
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rihindura kandi ryuzuza Iteka rya Minisitiri
w’Intebe n° 01/03 ryo kuwa 24/02/2000 rigena imitunganyirize
n’inshingano by’Urwego rushinzwe imanza n’ibindi bibazo byerekeranye n’Amategeko bireba Leta.
Iteka rya Minisitiri w’Intebe
rishyiraho abagize «Rwanda Stock Exchange Committee».
Iteka rya Minisitiri w’Intebe rishyiraho abashinjacyaha ba Gisirikare.
N° Idasanzwe yo ku wa
24/11/2005
N° Idasanzwe yo
ku wa 24/11/2005
N° Idasanzwe yo ku wa 24/11/2005
Icyitonderwa: Hari amateka n° 39-41; 43-49; 51-58: acyandikwa mu
ncamake (extraits) mbere yo gushyirwa mu Igazeti ya Leta ya Repubulika y’u
Rwanda.
41
I. GUTEZA IMBERE IMIYOBORERE MYIZA
Mu rwego rw’Imiyoborere myiza, intego rusange zigamijwe ni
ugushimangira ubuyobozi buboneye, bushyira imbere ubumwe
bw’abanyarwanda, ubwuzuzanye bw’umugabo n’umugore, uruhare rwa
buri munyarwanda mu miyoborere y’Igihugu n’amahame ya
demokarasi.
1.1 Ubukangurambaga
Mu bijyanye n’ubukangurambaga no gushishikariza buri munyarwanda
kwibona kandi akagira uruhare mu bikorwa by’amajyambere bimureba ku
giti cye, bireba Akagari, Umurenge cyangwa Akarere atuyemo, uyu mwaka
hakozwe ibi bikurikira:
Abayobozi Bakuru b’Igihugu basuye abaturage babakangurira
gushyira mu bikorwa gahunda za Guverinoma nko kubungabunga
umutekano, kurwanya isuri, kwirinda icyorezo cya SIDA, kwiteza
imbere mu bukungu n’ibindi.
o Muri urwo rwego, Nyakubahwa Perezida wa Repubulika yasuye
Ruhengeri, Umutara, Gitarama, Umujyi wa Kigali, Kibungo,
Cyangugu, Byumba, Kigali Ngali na Butare;
o Minisitiri w’Intebe yasuye Intara ya Kibungo (Akarere ka
Cyarubare), Umujyi wa Gisenyi, Intara ya Ruhengeri (Akarere ka
Butaro) n’Intara ya Gikongoro (Akarere ka Karaba), agira
n’uruzinduko rw’akazi i Butare;
o Ba Minisitiri bakoze ingendo nyinshi mu Ntara zose,
by’umwihariko mu Ntara bashinzwe, muri gahunda yo gufasha
no kunganira Abakuru b’Intara gushyira mu bikorwa gahunda
ya Guverinoma.
42
Hateguwe inyandiko isobanura ibiranga Umuyobozi mwiza n’amahame
ngenderwaho y’ubuyobozi bwiza;
Imikorere ya Njyanama yaranononsowe;
Hakozwe inama z’imboni (focal points / points focaux) hatangwa
ibiganiro kuri politiki yo kwegereza abaturage ubuyobozi
n’ubushobozi;
Hakoreshejwe inama zisobanura Amategeko n’imikorere y’imitwe ya
politiki;
Umuganda wimuriwe ku wa gatandatu wa nyuma wa buri kwezi,
warangira hagakorwa inama y’Akagari, abaturage bakabona umwanya
uhagije wo kuganira ku bibazo bibareba no kubishakira ibisubizo;
Komisiyo y’Ubumwe n’Ubwiyunge yahuguye abakangurambaga 3.000
mu Ntara cumi;
Hateguwe amarushanwa ku rwego rw’Uturere twose tw’Igihugu,
insanganyamatsiko ikaba yari Ubumwe n’Ubwiyunge;
Hakozwe ingando z’abanyeshuri 2.530 bazajya muri za Kaminuza. Izo
ngando zabereye i Nkumba na Busogo;
Hakozwe ingando z’abagororwa 21.000 bafunguwe hubahirijwe
Itangazo rya Perezidansi ya Repubulika. Izo ngando zatangiye ku wa
01/08/2005 zirangira ku wa 30/8/2005;
Mu rwego rwo gukangurira impunzi z’abanyarwanda gutaha mu
Gihugu cyabo, habaye inama zihuza u Rwanda, HCR n’ibihugu bya
Zambia, Congo Brazaville, Uganda, Malawi n’u Burundi. Impunzi
zagarutse mu byazo muri uyu mwaka zigera mu 3000, hatabariwemo
abanyarwanda bari bahungiye i Burundi muri Gicurasi 2005;
Abacengezi n’abari ingabo za Ex-Far n’Interahamwe batahutse kandi
banyuze mu ngando uyu mwaka ni 378.
43
1.2. Itangazamakuru
Guverinoma y’u Rwanda yiyemeje guteza imbere ubwisanzure
bw’Itangazamakuru no kurigeza ku baturage.
1.2.1 Itangazamakuru muri rusange
Abayobozi Bakuru batanze ibiganiro bigenewe abanyamakuru kandi
bakira abanyamakuru b’ingeri zose. By’umwihariko, ikiganiro Kubaza
Bitera Kumenya gihita ku wagatandatu cyangwa ku cyumweru, aho
abayobozi batandukanye bageza ku baturage ibikorwa mu rwego rwa
gahunda ya Guverinoma n’abaturage bakagira ubwisanzure bwo
kubaza no gutanga ibitekerezo;
U Rwanda rwifatanije n’ayandi mahanga kwizihiza umunsi
mpuzamahanga w’ubwisanzure bw’Itangazamakuru wabaye tariki ya
03/05/2005;
Habayeho kungurana ibitekerezo ku Itangazamakuru muri rusange.
1.2.2 Amaradiyo
Leta yahaye amaradiyo atanu yigenga uburenganzira bwo gukora. Ku
maradiyo yari asanzwe akora4 hiyongereyeho:
o «City Radio» yahawe uburenganzira bwo gutangira imirimo
tariki ya 15/03/2005;
o «Radiyo Ijwi ry’Ibyiringiro» y’itorero ry’Abadivantisiti b’Umunsi
wa Karindwi yatangijwe ku mugaragaro tariki ya 10/04/2005;
o «Umucyo Community Radio» yahawe uruhushya rwo gutangira
gukora tariki ya 10/06/2005;
o «Radio France Internationale» yagiranye amasezerano na Leta
y’u Rwanda ayihesha uburenganzira bwo gutangaza ibiganiro
4 Amaradiyo yari asanzwe ni : Radiyo Rwanda, Radiyo 10, Radiyo Contact FM, Radiyo
Mariya -Rwanda, Radiyo Izuba, Radiyo Flash FM, Radiyo y’Abaturage (Gisenyi), Radiyo
y’Abaturage (Cyangugu), Radiyo y’Abaturage (Butare), Radiyo Ijwi rya Amareika (VOA),
Radiyo y’Abadage (DW) na Radiyo y’Abongereza (BBC).
44
byayo mu Rwanda ikoresheje umurongo wa FM, ubu yatangiye
gukora;
o «Radiyo Salus » ya Kaminuza y’u Rwanda i Butare yatangijwe
ku mugaragaro tariki ya 18/11/2005;
1.2.3 Itangazamakuru ryanditse
Uyu mwaka ibinyamakuru cumi na bitatu (13) bishya byujuje
ibyangombwa byahawe icyemezo kibyemerera gukora. Ibyo
binyamakuru ni ibi bikurikira:
o The Rwanda Weekly Review (Icyongereza);
o DEVT (Igifaransa);
o Ingenzi (Ikinyarwanda);
o Ibanga (Ikinyarwanda / Icyongereza / Igifaransa);
o Umurinzi (Ikinyarwanda);
o Education Forum / Bite mu Burezi (Ikinyarwanda /
Icyongereza);
o Football Imanzi (Ikinyarwanda);
o Urumuli (Ikinyarwanda);
o Objectif (Ikinyarwanda / Icyongereza / Igifaransa);
o Itwararike (Ikinyarwanda / Icyongereza / Igifaransa);
o Rugari (Ikinyarwanda / Igifaransa);
o Umurabyo (Ikinyarwanda / Icyongereza / Igifaransa);
o TAM-TAM (Ikinyarwanda / Icyongereza / Igifaransa)5.
Hatanzwe ibyangombwa byemerera abanyamakuru bo mu mahanga
gutara amakuru mu Rwanda;
Hateguwe inyandiko « memorandum » igaragaza uburyo inzego za Leta
zikwiye gukorana n’itangazamakuru;
By’umwihariko buri Minisiteri ifite umwanya rimwe mu cyumweru mu
biganiro Radiyo Rwanda ihitisha kugira ngo igeze ku baturarwanda
5 Ibinyamakuru byari bisanzwe bisohoka : Imvaho Nshya, La Nouvelle Relève, The New
Times, Ingabo, Umuseso, Rwanda Championi, Rwanda Newsline, Kinyamateka, Urubuga
rw’Abagore, Rushyashya, Umuco, Umurage/ Heritage, Hobe, Gasabo, Grands Lacs Hebdo,
Ubumwe, Imbarutso, Les Points Focaux, Umwezi, La voie de Radio Maria- Rwanda.
45
ibikorwa byayo, byaba ibigamije amajyambere rusange cyangwa
imibereho myiza y’abaturage.
1.3 Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane
Guverinoma ifite inshingano yo gushyiraho, gukurikirana no
gusuzuma politiki, ingamba na gahunda z’Igihugu mu bijyanye
n’Ububanyi n’Amahanga n’Ubutwererane bishingiye ku kwagura
amarembo, ubwubahane hagati y’ibihugu kandi bigamije amahoro,
umutekano n’iterambere.
1.3.1 Ingendo za Nyakubahwa Perezida wa Repubulika mu mahanga
Mu rwego rwo kwagura amarembo ndetse no kunoza umubano, Abayobozi
banyuranye basuye ibihugu by’inshuti. Ku buryo bw’umwihariko twavuga
uruzinduko Nyakubahwa Perezida wa Repubulika KAGAME Paul yagiriye
muri TANZANIYA, BURUNDI, NIGERIA, USA, QATAR, TUNIZIYA, SUDAN,
DJIBOUTI, KENYA, SOUTH AFRICA, LIBYA, BURKINA FASO, na AUSTRIA.
1.3.2 Izindi ngendo
Minisitiri w’Intebe MAKUZA Bernard yakoreye ingendo mu Bihugu
bitandukanye aho yahagarariye Umukuru w’Igihugu mu nama
mpuzamahanga. Ni muri urwo rwego yagiye mu bihugu bya CONGO
BRAZAVILLE, EGYPT, UGANDA na SUDAN;
Abaminisitiri bagize ingendo nyinshi mu bihugu n’imiryango
mpuzamahanga, bagiye mu butumwa bw’akazi cyangwa mu nama.
46
1.3.3 Abashyitsi b’imena basuye u Rwanda
Abakuru b’ibihugu bagendereye u Rwanda:
o Nyiricyubahiro Umwami MSWATI III : Swaziland
o Nyakubahwa Laurent GBABO : Côte d’Ivoire
o Nyakubahwa Olusegun OBASANJO: Nigeria
o Nyakubahwa Yoweri Kaguta MUSEVENI: Uganda
o Nyakubahwa Omar Hassan El BACHIR: Sudan
o Nyakubahwa Ismael Omar GUELLEH: Djibouti
o Nyakubahwa Mwai KIBAKI: Kenya
o Nyakubahwa Levy MWANAWASA: Zambiya
o Nyakubahwa Bingu wa MUTHARIKA: Malawi
o Nyakubahwa Benjamin William MKAPA: Tanzaniya
o Nyakubahwa Pierre NKURUNZIZA: Burundi
Uretse abakuru b’ibihugu hari n’abandi bashyitsi b’imena bagendereye
u Rwanda.
o Nyakubahwa Bill CLINTON wahoze ari Perezida wa Leta Zunze
Ubumwe z’Amerika.
o Nyakubahwa Laura BUSH, Madamu wa Perezida Georges W
BUSH.
o Nyakubahwa Cherie BLAIR, Madamu wa Minisitiri w’Intebe
Tony BLAIR.
o Nyakubahwa Denise NKURUNZIZA, Madamu wa Perezida
Petero NKUZUNZIZA.
o Nyakubahwa Jean Pierre BEMBA:Visi Perezida wa RDC.
o Nyakubahwa Fréderic NGENZEBUHORO: Visi Perezida w’u
Burundi
o Nyakubahwa Libère BARARUNYERETSE : Perezida w’Umutwe
wa Sena w’u Burundi
o Bwana Joseph BLATTER: Perezida wa FIFA.
o Bwana Paul WOLFOWITZ: Perezida wa Banki y’Isi.
47
o Bwana Louis MICHEL: Komiseri ushinzwe Iterambere mu
Muryango wa Union Européenne/European Union.
o Ambasaderi Donald YAMAMOTO wa Leta Zunze Ubumwe
z’Amerika.
o Bwana Aldo AJELLO: Intumwa yihariye y’Umuryango
w’Ubumwe bw’Uburayi ushinzwe Akarere k’Ibiyaga Bigari.
o Bwana Karl de GUCHT: Minisitiri w’Ubutwererane
n’Amajyambere w’Ububiligi.
o Bwana Henk G.J.KAMP: Minisitiri w’Ingabo w’Ubuholandi.
o Madamu Antoinette BATUMUBWIRA, Minisitiri w’Ububanyi
n’Amahanga w’i Burundi.
o Madamu Kerstin MULLER : Minisitiri wungirije w’Ububanyi
n’Amahanga w’Ubudage.
o Bwana Ichiro AISAWA: Minisitiri wungirije w’Ububanyi
n’Amahanga w’Igihugu cy’Ubuyapani.
o Jenerali Robert H. FOGLESONG : Umugaba w’Ingabo zirwanira
mu kirere za Leta Zunze Ubumwe za Amerika.
o Jenerali James L. JONES : Komanda ushinzwe akarere k’i
Burayi mu ngabo za Leta Zunze Ubumwe za Amerika.
o Bwana Walter FUST :Umuyobozi Mukuru w’Amajyambere n’
Ubutwererane muri Minisiteri y’Ububanyi n’ Amahanga
y’Ubusuwisi (DDC).
o Bwana Erastus MWENCHA: Umunyamabanga Mukuru wa
COMESA.
o Bwana Sylvain GOMA: Umunyamabanga Mukuru wa CEEAC.
1.3.4 Zimwe mu nama mpuzamahanga zabereye mu Rwanda.
Ku wa 02 – 03 Kamena: Inama y’Abakuru b’Ibihugu bigize
umuryango wa COMESA.
Ku wa 17 Gashyantare 2005: Inama y’Abaminisitiri b’Ububanyi n’
Amahanga b’Akarere k’Ibiyaga Bigari.
48
Ku wa 18 Mata 2005 : Inama ya gatandatu y’Abayobozi ba za
Gasutamo muri Afurika yunze Ubumwe.
Kuva ku wa 6 kugeza ku wa 8 Kamena 2005 : Inama y’Abaminisitiri
bashinzwe Imiyoborere Myiza mu Bihugu by’Afurika yo munsi ya
Sahara.
Ku wa 14 Kamena 2005: Inama ya 24 y’Abaminisitiri bashinzwe
Imiturire muri Afurika ( Shelter Afrique).
Ku wa 24 Kanama 2005: Inama y’Abaminisitiri b’Ingabo na
b’Ububanyi n’Amahanga b’Ibihugu by’ Akarere k’Ibiyaga Bigari.
Kuva ku itariki ya 14 kugeza ku ya 15 Nzeli 2005: Inama
y’Abaminisitiri b’Ingabo b’Ibihugu bigize East African Stand by
Brigade (EASBRIG).
Ku wa 04 Ukwakira 2005: Kongere Nyafurika y’Amakoperative yo
kugurizanya no kuzigama yahuje ibihugu 14 bya Afurika.
Ku wa 28 Ukwakira 2005: Inama y’ Abaminisitiri b’Ibihugu bya
Afurika bashinzwe Ubworozi.
Ku wa 06 Ukuboza 2005: Inama y’Abaminisitiri bashinzwe ingufu
mu bihugu bigize NELSAP
1.3.5 U Rwanda mu ruhando rw’amahanga
Uretse inama zabereye mu Rwanda n’abashyitsi barugendereye, dipolomasi
y’u Rwanda ikomeje kugira uruhare mu guhesha Igihugu isura nziza no
kucyongerera icyizere mu mahanga. Ibyo bigaragarira mu buryo
abanyarwanda bakomeje gushyirwa mu mirimo mu miryango
mpuzamahanga. Muri bo twavuga:
Dr KABERUKA Donald watorewe kuba Perezida wa Banki Nyafurika
Itsura Amajyambere;
Ambasaderi RUGWABIZA Valentine wagizwe Umuyobozi Mukuru
Wungirije w’Umuryango Mpuzamahanga w’Ubucuruzi;
Madamu MUKARUGWIZA Monique wungirije Uhagarariye Perezida
wa Komisiyo ya Afurika Yunze Ubumwe i Khartoum;
U Rwanda rwemerewe umwanya w’Ubunyamabanga bwa EASBRIG.
49
1.3.6 Umubano w’u Rwanda n’Amahanga
Umugabane wa Afurika
U Rwanda rwakomeje gukora ibishoboka byose kugira ngo umubano
warwo na Repubulika Iharanira Demokarasi ya Kongo urusheho kuba
mwiza. Ni muri urwo rwego habayeho inama zinyuranye ku rwego
rw’Abaminisitiri bafite ububanyi n’amahanga mu nshingano zabo.
Inama « tripartite joint commission » zihuza u Rwanda, RD CONGO
na Uganda ziba zigamije ahanini kureba icyakorwa kugira ngo
amasezerano ya Lusaka, Pretoria n’aya Luanda ashyirwe mu bikorwa
cyane cyane ayerekeranye no kwambura intwaro Ex-
FAR/INTERAHAMWE. Muri uyu mwaka, muri iyo « tripartite joint
commission » hiyongereyeho igihugu cy’u Burundi;
Mu rwego rw’umutekano mu Karere k’Ibiyaga Bigari muri rusange, u
Rwanda rukurikiranira hafi itegurwa ry’Inama Mpuzamahanga ya
Kabiri ku Karere k’Ibiyaga Bigari yari iteganyijwe kubera i Nairobi mu
Ugushyingo 2005, ariko ntabwo yabashije kuba, yimuriwe umwaka
utaha.
Guverinoma yakomeje ibiganiro kugira ngo umuryango wa CEPGL
wongere ukore;
Ku byerekeye u Burundi, Guverinoma yakomeje gukurikirana no
kugira uruhare mu nzira y’amahoro no mu bikorwa byo kurangiza
inzibacyuho yasojwe n’amatora yagenze neza. U Rwanda rwari rufiteyo
indorerezi. Perezida wa Repubulika, Nyakubahwa KAGAME Paul,
yitabiriye umuhango w’irahira rya Perezida mushya w’u Burundi,
Nyakubahwa NKURUNZIZA Petero;
Inama Rusange ihuza u Rwanda na Uganda yateraniye i Kampala
kuva tariki ya 14 kugeza kuya 15 Nyakanga 2005. Muri iyo nama
50
hashyizwe umukono ku masezerano agamije guhererekanya abagizi ba
nabi « Extradition Treaty/Traité d’Extraditon »;
Inama ya Kane y’Ubutwererane hagati y’u Rwanda na Zambiya
yabereye i Kigali kuva ku wa 17 kugeza ku wa 18 Ugushyingo 2005.
Iyo nama yafatiwemo imyanzuro igamije kurushaho guteza imbere
ubucuruzi n’ishoramari n’ibyerekeye ubwikorezi n’ibindi;
Ku byerekeye « Nile Bassin Initiative/Initiative du Bassin du Nil »,
hateganyijwe ko mu mwaka utaha wa 2006 hazashyirwa umukono ku
masezerano azagenga ibihugu bituriye Uruzi rwa Nil;
U Rwanda ubu ni rwo ruyoboye umuryango wa COMESA kuva mu
nama ya 12 y’Abakuru b’Ibihugu yabereye i Kigali muri Kamena muri
uyu mwaka;
U Rwanda rufatanyije n’ibindi bihugu, rushishikajwe n’uko i Darfur
muri Soudan hagaruka amahoro ndetse Ingabo z’u Rwanda zagiye
gutanga umusanzu warwo muri icyo gihugu mu rwego rw’ibikorwa
by’Afurika Yunze Ubumwe (AU/UA) hamwe n’i Khartoum mu rwego
rwa Loni (ONU/UN)
U Rwanda ruri hafi kwemererwa kwinjira mu Muryango wa East
African Community;
U Rwanda kandi rwitabiriye inama zinyuranye zihuza ibihugu bigize
umugabane wa Afurika : AU, CEEAC, COMESA, ADB,…
U Rwanda rwateye inkunga Igihugu cya Djibouti cyari cyagize ikibazo
cy’amapfa, rukigenera toni 150 z’umuceri.
Imigabane ya Aziya na Oseyaniya
Ubutwererane hagati y’u Rwanda na Japan
o Umubano hagati y’u Rwanda n’Ubuyapani wifashe neza ku
buryo muri uyu mwaka Japan yafunguye mu Rwanda ishami
rya “Japanese International Cooperation Agency-JICA”;
51
o Muri Kamena 2005 nibwo Japan yemeye gufasha u Rwanda mu
bijyanye na “Human Resource Development” na “Rural
Development” mu rwego rwo kurwanya ubukene;
o Muri Kanama 2005 Japan yemereye u Rwanda impano
y’amayeni angana na 618.000.000 azakoreshwa mu kugura
amabisi 93 azajya atwara abantu;
o Mu Ukwakira 2005, Japan yemeye gutanga amayeni
400.000.000 yo kugura ibikoresho bya Laboratoire/Laboratory
ya KIST.
Ubutwererane hagati y’u Rwanda n’Ubushinwa
o Icyo gihugu cyakomeje gutera inkunga ibitaro bya Kibungo
cyoherazamo abaganga bo gusimbura abari bahasanzwe;
o Ubushinwa kandi bwafashije mu mishinga ikurikira yose
yarangiye muri uyu mwaka:
Kwagura Ishuri ry’Ubuforomo i Kibungo;
Isanwa ry’umuhanda uva kuri UTEXRWA ugana i
Kinyinya;
Isanwa rya Sitade Amahoro;
o Imishyikirano ku iyubakwa rya « State House » yaratangiye
kandi iragenda neza. Amasezerano y’impano yo gukora inyigo
yashyizweho umukono;
o Inzobere z’Abashinwa zaje mu Rwanda kurangiza inyigo yo
kubaka inzu nshya ya MINAFFET.
Ubutwererane hagati y’u Rwanda n’Ubuhindi
o Icyo gihugu gifatanya n’u Rwanda mu rwego rw’uburezi
n’ikoranabuhanga;
o Ubu harimo gutegurwa uburyo habaho ubufatanye mu rwego
rw’umuco.
52
U Rwanda rurimo kureba ko rwagirana umubano n’ubutwererane mu
nzego z’ubucuruzi n’ishoramari n’ibihugu nka Koreya y’Amajyepfo,
Singapore, Indonesia, Vietnam na Australia.
Umugabane wa Amerika
U Rwanda rukomeje kugirana umubano mwiza na Leta Zunze
Ubumwe za Amerika ku buryo Nyakubahwa Perezida wa
Repubulika ndetse n’abandi bayobozi bagiriye ingendo muri icyo
gihugu. Ibyo byatumye isura y’u Rwanda n’umubano hagati
y’ibihugu byombi bigenda birushaho kuba mwiza. U Rwanda
rwagobotse icyo gihugu mu gihe cy’akaga k’imyuzure (Katrina),
rukigenera inkunga ingana na 100 000 USD; iyo nkunga yakiriwe
neza, Kongere y’Amerika inohereza ibutumwa bwo gushimira;
Muri Werurwe 2005, u Rwanda rwongeye gufungura Ambasade
yarwo i Ottawa muri Canada;
U Rwanda rufitanye umubano ushingiye ku butwererane n’igihugu
cya Cuba kidufasha cyane cyane mu gutanga abaganga baza
gukora mu Rwanda. Inama rusange hagati y’ibihugu byombi
yabaye mu Ugushyingo 2005 i La Havane;
Mu rwego rw’Imiryango Mpuzamahanga, u Rwanda rwitabiriye
Inama Isanzwe ya 60 y’Inteko Rusange y’Umuryango w’Abibumbye
yateraniye ku kicaro cy’uwo Muryango i New York. Intumwa z’ u
Rwanda zari ziyobowe na Nyakubahwa Perezida wa Repubulika;
U Rwanda kandi rwitabiriye inama zinyuranye z’imiryango
mpuzamahanga ishamikiye kuri UN.
Umugabane w’Uburayi
Ibihugu by’i Burayi byakomeje kugirana n’u Rwanda umubano
ushingiye kuri dipolomasi ndetse n’uwo ku rwego rw’ubutwererane.
Ibyo bihugu ni Ubwongereza, Ubuholandi, Ubudage, Ububiligi,
53
Ubufaransa, Uburusiya, Ubusuwisi, Suwedi, Ubutaliyani,
Otirishe, Luxembourg...
Ubutwererane n’Ubwongereza bukomeje kugenda neza. Minisitiri
w’Ubwongereza w’Iterambere, Bwana Hillary BENN yagendereye u
Rwanda, hashyirwa umukono ku masezerano (MoU) nshya hagati
y’Ibihugu byombi;
Inama Rusange hagati y’u Rwanda n’Ubusuwisi yabereye i Kigali;
Ku byerekeye Ububiligi, muri uyu mwaka i Kigali habereye inama
yahuje intumwa z’Ububiligi n’iz’u Rwanda « Comité des
Partenaires »;
Inama nk’iyo nanone yahuje intumwa z’u Rwanda n’iz’Ubudage;
U Rwanda rwatangiye inzira yo kugirana umubano n’Igihugu cya
Estonia.
1.3.7 Uruhare rw’Abanyarwanda baba mu mahanga mu iterambere
ry’Igihugu.
Diaspora y’Abanyarwanda irarushaho kugenda itera imbere kandi
igaragaza ubushake bwo gufatanya n’abandi banyarwanda kubaka
igihugu cyabo;
Byagaragariye mu nama abayobozi banyuranye b’Igihugu harimo
Nyakubahwa Perezida wa Repubulika, bagiye bakorana
n’Abanyarwanda ubwo babaga bari mu ngendo mu mahanga.
Twavuga nko muri Leta Zunze Ubumwe z’Amerika, Canada,
Senegal, Tanzaniya, U Bubiligi na Kongo Brazaville;
Kuva ku itariki ya 12 kugeza ku ya 15/05/2005: Abanyarwanda
baba muri Senegali bakoze igiterane bise“Rwanda Senegal Cultural
Week“;
Kuva ku wa 1 kugeza ku wa 3 Nyakanga i Houston muri USA
habereye ihuriro ry’Abanyarwanda ryiswe “Rwanda Houston
Convention 2005“
Abanyarwanda batuye mu mahanga boroherejwe kubona
ibyangombwa nka pasiporo n’ibindi nkenerwa;
54
Hateguwe gahunda yo gufasha abanyarwanda baba mu mahanga
kubaka amazu mu Rwanda;
Hatowe Komite zo guhagararira buri gihugu cyangwa Akarere mu
Ihuriro Rusange ry’Abanyarwanda baba mu mahanga;
Kuva kuri 28 kugeza kuri 29 Ukuboza 2005 i Kigali habereye
inama ya kabiri ya Rwanda Diaspora Global Network.
1.4. Umutekano n’Ubusugire bw’Igihugu
Kugira ngo mutekano ukomeze kubungabungwa hakozwe ibi bikurikira:
Polisi y’Igihugu yakomeje kwiyubaka mu rwego rwo kwiyongerera
ubumenyi haba mu bikoresho cyangwa umubare w’Abapolisi. Ni muri
urwo rwego uyu mwaka higishijwe abapolisi 824 harimo 146 b’igitsina
gore;
Ba « Cadet Officers » 185 bahawe amahugurwa ajyanye na ICT,
uburenganzira bw’umwana, ubugenzacyaha no gukora iperereza aho
icyaha cyabereye;
Hatanzwe isoko ry’amakamyo 10 yo gutwara abapolisi na
kizimyamwoto 2, bahabwa n’imodoka 96;
Hasanwe amazu Polisi ikoreramo ku Kacyiru, ikigo nderabuzima
n’ishuri rikuru bya Polisi biragurwa;
Gahunda zo gukangurira abaturage kwirindira umutekano «
Community Policing » binyuze mu mahugurwa no gushyiraho Komite
zibishinzwe zaratangiye;
Serivisi z’ubugenzacyaha zakiriye amadosiye 2 128;
Polisi ishinzwe umutekano mu muhanda yakajije umurego ku buryo
bugaragara;
Hatanzwe ibiganiro mu mashuri yo mu Mujyi wa Kigali bijyanye no
kwirinda impanuka mu mihanda. Ibiganiro nk’ibyo binyuzwa kuri
Televiziyo na Radiyo;
Polisi, ifatanyije n’izo mu bindi bihugu, yagize uruhare mu gufata
abagizi ba nabi no kuburizamo ibyaha : abantu 27 bashakishwaga
55
n’ibihugu duhana imbibi baratanzwe; zimwe mu modoka zari zaribwe
mu Rwanda zikajyanwa mu bihugu duhana imbibi zarafashwe ;
Kugeza mu kwezi kwa munani, Polisi yinjije mu kigega cya Leta
amafaranga 587.959.400 Frw.
Mu rwego rw’amagereza hakozwe ibi bikurikira :
o Umushinga w’Itegeko rigenga amagereza waranononsowe, ubu
uri mu Nteko Ishinga Amategeko;
o Gereza zakanguriwe guhinga ibihingwa nka moringa na
geranium;
o Gereza ya Gitarama irageragerezwamo umushinga wo gucana
nyiramugengeri mu rwego rwo kubungabunga ibidukikije;
o Abagororwa bakanguriwe kwirinda no kudakwirakwiza icyorezo
cya SIDA;
o Hakozwe amahugurwa anyuranye mu rwego rwo kongera
ubushobozi, cyane cyane ajyanye na ICT;
o Gereza ya Mpanga yatashywe ku wa 01/8/2005 ikaba ifite
ubushobozi bwo kwakira abagororwa 7500. Iyo gereza niyo
yatoranijwe abakatiwe n’Urukiko rwa ICTR- Arusha;
o Gereza zitandukanye zarasanwe: Rilima, Gikongoro, Butare,
Gitarama, Gisenyi, Ruhengeri na Nyagatare;
o Imirimo yo gukoresha « Biogaz » muri gereza za Remera, Butare
na Kivumu, yararangiye, iyo muri gereza ya Ntsinda yaratangiye;
o Amadosiye y’abagororwa agera kuri 79.800 yaratunganyijwe
hasigaye 20.200;
Ingabo z’Igihugu zikomeje kwiyubaka no kubungabunga umutekano
w’Igihugu no hanze yacyo. Muri urwo rwego ibikorwa by’ingenzi byakozwe
ni ibi:
Hateguwe ibisasu bigera kuri 587 mu Ntara zinyuranye;
Abasirikare 2538 bagiye Darfur muri Sudan mu bihe
bitandukanye, mu rwego rwo kubungabunga umutekano w’ako
Karere; hari n’abandi bagiye Khartoum;
56
Hatanzwe amahugurwa anyuranye, mu gihugu no hanze, aya BTE,
ICT, indimi no kwongera ubushobozi. Abasirikare 521 basoje
amasomo ya “Cadet Course“ ;
Inyubako nshya ya Minisiteri y’Ingabo yaratashywe. Amazu
abasirikare kozi ba Minisiteri bakoreramo yarasanwe, harimo aya
Gisenyi, Kibuye, Gikongoro, Gako, Gabiro, Nyakinama n’ahandi.
Hubatswe amazu 60 i Kibagabaga mu rwego rwo gufasha
abasirikare kwibonera aho batura;
Amadosiye agera kuri 118 ajyanye n’ibyaha bitandukanye
yashyikirijwe Inkiko za Gisirikare;
Ingabo z’Igihugu zagize uruhare mu bikorwa by’amajyambere
binyuranye: gukora imihanda, kubaka amashuri, gukamura
ibishanga, ubworozi n’ubuhinzi n’ibindi.
Ingabo z’Igihugu kandi zagize uruhare mu kubungabunga
ibidukikije zifatanya n’abaturage gukora amashyiga azigama inkwi
by’umwihariko mu Ntara ya Gisenyi na Kibuye.
1.5 Iterambere ry’Umuryango n’iry’Uburinganire
1.5.1 Uburinganire n’Iterambere ry’Umugore
Mu rwego rwo kwinjiza « Gender » muri Porogaramu, Igenamigambi na
Gahunda z’Amajyambere no kumenyekanisha politiki yayo, hakozwe ibi
bikurikira:
Hashyizweho imboni za « gender » mu nzego zinyuranye mu rwego
rwo gukurikirana ibikorwa bya « gender » n’iterambere
ry’abanyarwandakazi ;
Hakozwe inama n’inzego zinyuranye zigamije gusuzuma umushinga
w’Itegeko rishyiraho « Observatoire du Genre »;
Ku ntego yo kurwanya ihohoterwa, hakozwe inama n’inzego
zinyuranye zifite uruhare mu kurwanya ihohoterwa, hashyirwaho
n’itsinda rikurikirana iyubahirizwa ry’imyanzuro;
57
Hateguwe inyandiko ku ivugururwa ry’Ikigega cy’Ingwate.
1.5.2 Guteza imbere no kurengera abana
Ku ntego yo guteza imbere no kurengera abana, hakozwe ibi bikurikira :
Hateguwe amabwiriza agenga ibigo byita ku bana b’imfubyi
n’abandi bana bugarijwe n’ibibazo ;
Hateguwe umushinga w’Itegeko Ngenga ryerekeye uburenganzira
bw’umwana n’uburyo bwo kumurinda ihohoterwa ;
Ibigo bikurikira byita ku bana byatewe inkunga :
o Centre pour enfants de la rue de Kabarondo (Kibungo) ;
o House of Joy de Kibungo ;
o Orphelinat Noël Nyundo (Gisenyi);
o Imiryango ibiri y’abana bibana b’i Buliza.
1.5.3 Guteza imbere umuryango
Mu rwego rwo gutegura gushyiraho Politiki yo kurera abana bakiri
bato (Crèche), hasuwe ibigo birera abana bikurikira:
o « Crèche » abitonda mu Rugunga;
o « Pré-Maternelle » na « Maternelle Lionceaux »
o « Maternelle » yo kwa Nyiranuma.
Tariki ya 15/5/2005, hijihijwe umunsi mpuzamahanga
w’Umuryango ;
Politiki y’Igihugu y’Umuryango yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri.
1.5.4 Gukurikirana ishyirwa mu bikorwa ry’Imyanzuro ya Beijing
Mu rwego rwo kumenyekanisha imyanzuro ya Beijing,
Hatanzwe ibiganiro mu mashuri makuru (ULK na KIE), amadini (Zion
Temple na Restoration Church), amashyirahamwe nka AFCD ;
U Rwanda rwitabiriye inama ya 49 ya « CSW » i New York (Beijing+10);
58
Tariki ya 29/3/2005, hatanzwe ikiganiro kigenewe abanyamakuru ku
myanzuro yavuye muri iyo nama. Ikiganiro kuri Radiyo na Televiziyo
cyahise tariki ya 6 Mata 2005.
1.6 Urubyiruko
Muri Gahunda yayo, Guverinoma iteganya guteza imbere imibereho
y’Urubyiruko mu guhesha agaciro umurimo n’ibikorwa bitubura
umusaruro n’inyungu; guharanira ko urubyiruko rugira uburere
butunganye n’ubuzima buzira umuze, hagashakishwa mu muco
nyarwanda icyarufasha kwirinda indwara z’ibyorezo nka SIDA
n’izindi; guteza imbere ubusabane n’ubutwererane hagati
y’urubyiruko rw’u Rwanda n’urw’amahanga.
1. 6.1 Guteza imbere imibereho y’Urubyiruko
Hateguwe gahunda y’imyaka itanu yo gushakira urubyiruko
umurimo ;
Hateguwe Raporo ya YEN (Youth Employment Network) INITIATIVE,
yohererejwe Umunyamabanga Mukuru w’Umuryango w’Abibumbye;
Hashyigikiwe ibikorwa bifatika by’urubyiruko mu mashyirahamwe
bibumbiyemo na sosiyete sivile, imiryango itegamiye kuri Leta nka
JCER, YES, bakora inyingo z’imishinga cyangwa bagategura ingendo;
Hakozwe ingendo mu Ntara zose n’Umujyi wa Kigali, zigamije
gushishikariza abayobozi b’Urubyiruko mu nzego zitandukanye
gahunda za Leta ku bibareba no gukunda umurimo;
Hashyigikiwe ibikorwa byo gutangiza amashyirahamwe ya COOPEC yo
kuguriza urubyiruko amafaranga, kugira ngo rwikorere imishinga ;
Hateguwe gahunda yo kugaragaza uburyo umushinga wo guteza
imbere imishinga mito n’iciriritse PPPMER uzakorana n’Inama
y’Igihugu y’Urubyiruko;
Itegeko rishyiraho Inama y’Igihugu y’Urubyiruko ryaravuguruwe.
59
1.6.2 Kugira urubyiruko rufite uburere butunganye n’ubuzima buzira
umuze
Urubyiruko rwakanguriwe ibikorwa byo gufasha abandi, nko kubakira
amacumbi abacitse ku icumu rya jenoside batishoboye mu Mujyi wa
Kigali no mu mujyi wa Nyanza n’ahandi ;
Hashyizweho Komite nyobozi ya PAYA (Ihuriro ry’Urubyiruko
Nyafurika ryo kurwanya icyorezo cya SIDA) rifite icyicaro mu Rwanda;
Hatangijwe ibigo byita ku myororokere y’urubyiruko mu Ntara za
Ruhengeri na Kibungo ku bufatanye na PSI hamwe no gukurikirana
imikorere y’ibigo biterwa inkunga na FNUAP mu Ntara za Kibuye,
Cyangugu n’Umutara ;
Urubyiruko hafi 80.000 rwamaze kwipimisha Sida;
Hahuguwe abakangurambaga 40 b’urungano mu Ntara ya Butare,
Ruhengeri, Gisenyi, Kigali Ngali na Byumba ;
Hakoreshejwe inama n’ubushakashatsi ku ihohoterwa mu burezi ku
nkunga ya UNICEF ;
Habaye igikorwa cyo gufasha ababana n’ubwandu bwa Sida ku
nkunga ya CNLS/MAP mu byerekeye isuku iwabo, kububakira
ubwiherero, kubumba amatafari yo gusana inzu zabo ;
Urubyiruko rwakanguriwe kurwanya igituntu mu Ntara 7 ku nkunga
ya CNLS/PNILT ;
Urubyiruko rwigishijwe ibirebana n’imyororokere mu Ntara za
Cyangugu, Kibuye n’Umutara ku nkunga ya FNUAP;
Mu rwego rwo guhuza ibikorwa byo kurwanya Sida, haguzwe Moto 6
zigenewe Intara za Cyangugu, Ruhengeri, Butare, Umutara na Kigali
Ngali ku nkunga ya FNUAP ;
Ama « Clubs anti Sida » yarahuguwe, hagiyeho n’izindi nka FORSA
ikorera muri za Kaminuza.
60
1.7 Imiryango Itegamiye kuri Leta.
Usibye akazi ka buri munsi ko guha uburenganzira bwo gukora, imiryango
itegamiye kuri Leta, yaba ari iyo mu Rwanda cyangwa iyo mu mahanga,
hakozwe ibi bikurikira :
Hateguwe umushinga wa politiki y’ubufatanye hagati ya Leta na
sosiyete sivili;
Hateguwe umushinga w’Itegeko rigenga amadini, uracyatangwaho
ibitekerezo;
Hateguwe umushinga w’Itegeko rigenga imiryango idaharanira
inyungu. Inzego zinyuranye ziracyawutangaho ibitekerezo.
1.8 Abikorera ku giti cyabo
Mu rwego rw’ubufatanye hagati ya Leta n’abikorera ku giti cyabo:
Habaye Inama yahuje Nyakubahwa Perezida wa Repubulika
n’Abikorera ku Giti Cyabo i Butare mu rwego rw’ubufatanye mu
by’ubukungu hagati ya Leta n’Abikorera ku Giti cyabo;
Habaye Inama ya kabiri ya Komite Ngishwanama y’ubufatanye hagati
ya Leta n’Abikorera ku Giti cyabo yayobowe na Nyakubahwa Minisitiri
w’Intebe ;
Leta yafashije Urugaga Nyarwanda rw’abikorera ku giti cyabo mu
gutegura imurikagurisha mpuzamahanga (kuva tariki ya 24/11/2005
kugeza ku ya 05/12/2005) ryabereye i Gikondo no kwitabira
amurikagurisha mpuzamahanga yabereye mu Buyapani, mu Budage,
muri Amerika, muri Kenya no muri Sénégal;
Leta yafashije abikorera ku giti cyabo bo mu Rwanda gukora urugendo
muri Canada, aho bahuye na bagenzi babo. Urwo rugendo rukaba ruri
muri gahunda yo kumenyekanisha ibicuruzwa biva mu Rwanda ;
Leta yateye inkunga ingana na 120.000.000 Frw, Urugaga Nyarwanda
rw’Abikorera ku Giti Cyabo, izafasha gushyiraho « Business
Development Services (BDS) » mu Gihugu. Izo « Business Development
61
Services » zizafasha abikorera ku giti cyabo kugezwaho amakuru
yerekeye ubucuruzi bwabo ;
Ibigo by’imari ntoya (Institutions de Microfinance / Microfinance
Institutions) byakanguriwe kunoza imiyoborere no gukora byubahirije
Amategeko, none ubu inyinshi zimaze kwemererwa gukora ku
mugaragaro. Kuri 230 ziri mu Gihugu, 187 zimaze kwemererwa
burundu cyangwa se by’agateganyo ;
Haranozwa inyandiko ya politiki ku ikoreshamari riciriritse mu rwego
rwo kurushaho kunoza imikorere y’ibyo bigo.
1.9. Kwegereza abaturage Ubuyobozi n’Ubushobozi
Gahunda ya Guverinoma yo kwegereza Ubuyobozi n’Ubushobozi
abaturage igeze mu cyiciro cya Kabiri. Itegeko rivugurura Ubutegetsi
ryemejwe n’Inama y’Abaminisitiri. Imitere y’Ubutegetsi bushya
bw’Igihugu iteganya Intara 4 n’Umujyi wa Kigali, Uturere 30
n’Imirenge 450 kandi Umurenge ukaba ishingiro ry’ubuyobozi
nyirizina.
Imishinga y'Amategeko n’izindi nyandiko zijyanye n’iri vugurura zaremejwe:
Itegeko ry’imbibi;
Itegeko ry’Intara n’Akarere;
Itegeko ry’Umurenge, Akagari n’Umudugudu;
Itegeko ry’Umujyi wa Kigali;
Inyandiko yo kwitegura imikorere y’inzibacyuho na nyuma yaho;
Buri Mujyanama kuva ku Murenge kugera ku Ntara/Umujyi wa Kigali
yahawe ibitabo by’Amategeko, Amateka n’imfashanyigisho zabyo;
Inyandiko ihinnye igaragaza umuyobozi mwiza n’amahame
ngenderwaho;
Umushinga w’Itegeko ryo kurwanya ruswa;
Hashyizweho za Komiti za «Jumelage»;
Hateguwe imbanzirizamushinga w’uburere mboneragihugu;
Hateguwe umushinga w’Indangamuntu nshya.
62
1.9.1 Kuzamura ubushobozi n’imyumvire by’Inzego z’Ibanze
Nk’uko biteganyijwe mu Itegeko Nshinga, Inama ya gatatu y’Igihugu
y’Umushyikirano yateranye guhera ku wa 13 kugeza ku wa 14
Ukuboza 2005. Inama yayobowe na Nyakubahwa Perezida wa
Repubulika. Hatanzwe raporo y’ishyirwa mu bikorwa ry’imyanzuro
y’inama ya kabiri kandi hanunguranwa ibitekerezo hafatwa
n’imyanzuro y’ibizitabwaho mu mwaka wa 2006;
Hakozwe inama zitandukanye mu rwego rwo kongerera ubushobozi izo
nzego, harimo abashinzwe imari;
Kugira ngo ibaruramutungo mu Turere twose rigire isura imwe, isoko
ryo gucapa za gitansi ryeguriwe sosiyete imwe;
Hatanzwe amabwiriza ku bipimo by’imisoro n’amahôro bigomba
gufatwa n’Inama Njyanama kandi hafatwa icyemezo cyo kubarura
abasoreshwa muri buri Ntara;
Hateguwe Politiki n’Itegeko by’Umuganda byemezwa n’Inama
y’Abaminisitiri yateranye ku wa 20/06/2005.
Inkunga Leta yageneye Uturere mu mwaka wa 2005 mu rwego rwo
kudufasha
mu ngengo y’imari isanzwe (Ordinary Budget/budget ordinaire).
Igihembwe Ayari ateganyijwe Ayabonetse %
Igihembwe cya 1 806.938.632 403.469.316
403.469.316
100
Igihembwe cya 2 806.938.632 403.469.316
403.469.316
100
Igihembwe cya 3 806.938.632 806.938.632 100
Igihembwe cya 4 806.938.632 806.938.632 100
Igiteranyo 3.227.754.528 3.227.754.528 100
63
1.9.2. Gushimangira no guteza imbere demokarasi
Mu rwego rwo gushimangira imiyoborere myiza no guteza imbere
demokarasi, Komisiyo y’Igihugu y’Amatora yakoze ibi bikurikira:
Kugira ngo huzuzwe inzego :
o Hatowe abahuzabikorwa b’Utugari bagera kuri 3496,
Abahuzabikorwa b’Imirenge bagera kuri 870, Abayobozi
b’Uturere n’Imijyi 72 n’Ababungirije 97;
o Mu Inteko Ishinga Amategeko, Umutwe w’Abadepite, hasimbuwe
Abadepite 6 hashingiwe ku malisiti y’imitwe ya Politiki
yagejejwe kuri Komisiyo y’Igihugu y’Amatora mu matora yo muri
2003.
Komisiyo y’Igihugu y’Amatora yatanze inyigisho z’uburere
mboneragihugu ku byiciro bitandukanye by’abaturage (Abayobozi
b’Inzego z’Ibanze, abaturage bibumbiye mu mashyirahamwe,
abanyeshuri, abapolisi n’urubyiruko);
Havuguruwe lisiti y’itora Komisiyo y’Igihugu y’Amatora yari
isanganywe. Abaturage biyandikishije gutora bashya ni 552 229
biyongereye ku batoye muri 2003. Ubu nyuma y’icyiciro cya mbere
cyakozwe cyo gukosora lisiti y’itora mu Mirenge yose igize Igihugu,
lisiti y’itora iriho abaturage 4.107.088 bakaba bariyongereyeho
abangana na 5%;
Hamwe n’igikorwa cyo kuvugurura lisiti y’itora, Komisiyo y’Igihugu
y’Amatora yahaye Abaturage bagejeje igihe cyo gutora amakarita
y’itora mashya mu cyiciro cya mbere cyakozwe. Abaturage 3.338.511
bahawe amakarita y’itora mashya. Abasigaye bashya bazayahabwa
muri Mutarama 2006.
64
II GUSHIMANGIRA UBUTABERA N’UBURENGANZIRA BWA MUNTU
2.1 Ubutabera muri rusange
Inshingano ya Guverinoma ni ukubaka Igihugu kigendera ku
mategeko, gushimangira ubutabera bwegereye abaturage,
bukabakorera, bubunga, bubarengera kandi bakabugiramo uruhare
rugaragara. Ubutabera bugomba kurengera buri wese, kurwanya
akarengane, ruswa, itonesha, ivangura no kurwanya genoside
n’ingengabitekerezo yayo.
Hashingiwe ku mahame nyamukuru y’ubutabera yavuzwe haruguru,
Guverinoma yakoze ibi bikurikira:
Hashyizweho abashinjacyaha n’abakozi b’ubushinjacyaha,
hanashyirwaho uburyo bwo gufungura abagororwa bireze bakemera
icyaha ;
Harahiye abanoteri cumi n’umwe (11) mu rwego rwo kugira ngo
umuturage abashe kwegerezwa serivisi akeneye mu gihe cyihuse, bityo
ashobore kwiteza imbere no kubaka Igihugu cy’amajyambere
arambye ;
Hatangijwe ku mugaragaro igikorwa cya TIG ku wa 25/09/2005
kandi hasurwa komite zayo mu Ntara zose z’Igihugu, hagamijwe
kuzuza umubare w’abazigize no kumenya umubare umaze kugerwaho
w’abazakora igihano nshimburagifungo ;
Havuguruwe Amategeko agenga imiterere n’ímikorere y’Ibigo bya Leta;
Guverinoma y’u Rwanda yagiranye ibiganiro n’ubuyobozi bw’Urukiko
Mpanabyaha Mpuzamahanga ku Rwanda ruri Arusha (TPIR/ICIR) kuri
ibi bikurikira:
o Umutekano w’abatangabuhamya;
o Iyimurwa ry’imanza n’abafungiye Arusha kuza mu Rwanda;
65
o Uburyo u Rwanda ruzakomeza gushyira mu bikorwa inshingano
z’urwo Rukiko, igihe ruzaba rumaze gucyura igihe muri 2008,
haba mu kwakira amadosiye cyangwa kwakira abagororwa;
o Kwimurira abafungwa mu Rwanda kuko amasezerano n’urwo
Rukiko yemejwe na Guverinoma y’ u Rwanda;
Hakozwe inama zinyuranye n’abaterankunga mu rwego rwo gusuzuma
imikorere y’imishinga batera inkunga;
Amadosiye 791 y’ibirarane y’abakozi n’amadosiye 114 arebana
n’impozamarira yarateguwe. Amwe muri yo yamaze kwishyurwa;
Hakozwe amahugurwa y’abakozi bo mu butabera atandukanye, ari
ajyanye n’ikoranabuhanga, Amategeko, ubuyobozi cyangwa uburyo
bushya bwo gukora akazi;
Hateguwe imishinga y’ingingo z’Itegeko Nshinga zigomba
kuvugururwa, Imishinga y’Amategeko 25 anyuranye n’Imishinga
y’Amategeko y’Ubucamanza agera kuri 11;
Hatanzwe ibitekerezo ku mishinga y’Amategeko igera ku 115;
By’umwihariko hateguwe Itegeko Rigenga Umurimo n’Abahesha
b’Inkiko kugira ngo imanza z’abaturage zijye zirangirizwa igihe;
Umushinga w’Itegeko rigenga Urugaga rw’Abavoka wararangiye,
wemezwa n’Inama y’Abaminisitiri yo ku wa 12/10/2005;
Hashingiwe kuri raporo y’Urukiko rw’Ikirenga, mu mezi atandatu ya
nyuma ya 2005, hinjiye imanza 15 412, hacibwa 19.105 harimo 13
566 zaciwe mu mizi na 5 539 zaciwe ku ifungwa n’ifungurwa
by’agateganyo;
Urwego rw’Intumwa Nkuru ya Leta rwahamagawe mu manza 259.
Imanza zaburanywe mu mwaka wose ni 443. Leta yaregeye imanza 3,
zose ziracyaburanishwa;
Hemejwe Itegeko rishyiraho Ishuri Rikuru ryo kwigisha no guteza
imbere amategeko.
66
2.2 Inkiko Gacaca, kurwanya jenoside n’ingengabitekerezo
yayo
Mu Gihugu hose, muri buri Kagari n’Umurenge, hateganijwe umunsi
byibuze umwe mu cyumweru w’imirimo y’Inkiko Gacaca. Twakwibutsa
ko mu Gihugu hose hari Inkiko Gacaca z’Akagari 9013, Inkiko Gacaca
z’Umurenge 1545, n’Inkiko Gacaca z’Ubujurire 1545, zose hamwe
zikaba 12103 ;
Inkiko Gacaca z’icyitegererezo zatangiye guca imanza ;
Ku wa 15/1/2005 Inkiko Gacaca z’Akagari nshya 8262 zatangiye
imirimo y’ikusanyamakuru n’iyandikamakuru mu Gihugu hose. Kuri
iyo gahunda hiyongereyeho izo mu cyiciro cy’icyitegererezo zitari
zarabikoze neza ;
Hasuwe amagereza mu Gihugu hose hagamijwe gutegura no
gufungura by’agateganyo abagororwa bireze bakemera icyaha,
bakicuza kandi bagasaba imbabazi ;
Hasuwe imirimo y’Inkiko Gacaca zinyuranye mu rwego rwo kureba
uko zishyira mu bikorwa inshingano zazo ;
Mu bireze, harimo abireze ibyaha byo mu rwego rwa mbere, urwa 2
n’urwa 3;
Abayobozi baregwa ibyaha bya jenoside ni abayobozi kuva ku rwego
rwa Nyumbakumi kugeza ku nzego nkuru z’Igihugu;
Inyangamugayo ziregwa ibyaha bya Jenoside zikurwa mu nteko
zigasimburwa;
Inkiko Gacaca z’Imirenge yo mu cyiciro cy’icyitegererezo zatangiye
guca imanza z’abaregwa ibyaha bya Jenoside byo mu rwego rwa 2
kuva ku wa 10/03/2005 ;
Mu rwego rw’ubukangurambaga ku Nkiko Gacaca hakozwe ingendo
zigamije gukangurira abanyamakuru, urubyiruko, abacitse ku icumu,
abafunguwe by’agateganyo, imiryango itegamiye kuri Leta, abihaye
imana n’abanyamadini gahunda y’Inkiko Gacaca ;
67
Hakozwe amahugurwa mu Gihugu yahawe inyangamugayo z’Inkiko
Gacaca;
Hateguwe « SOFT WARE » ikoreshwa mu ikusanyamakuru;
Mu bufatanye n’inzego zitandukanye, hafashwe ingamba zikwiye zo
gukumira no gukurikirana abatoteza cyangwa abahohotera abacitse
ku icumu n’abatangabuhamya mu Nkiko Gacaca.
Imbonerahamwe yerekana ibyagaragaye mu gihe
cy’ikusanyamakuru (15/01/2005 – 20/11/2005)
Intara / Umujyi wa
Kigali
Umubare w’Inkiko
Gacaca z’Utugari
Inyanga mugayo
ziregwa jenoside (kuva 15/01/05)
Abayo-bozi
bare-gwa jeno-side
Abahunga-
banye
Abato-rotse
Gacaca
Abiyahura kubera
Gacaca
Abireze bake-
mera icyaha
Abafu-nzwe
by’agate-ganyo n’Inkiko Gacaca
Abafunzwe kubera
ingingo ya 29 na 30 z’Itegeko Ngenga
Abapfuy
e
Ababigerageje
Umujyi Wa Kigali
219 247 318 49 73 0 0 484 66 32
Kigali Ngali
1185 5810 5532 170 228 15 5 24587 13 81
Gitarama 1061 4083 2233 69 105 0 5 5649 56 43
Butare 684 2272 4014 490 2161 16 15 11953 54 55
Gikongoro 837 3615 3371 82 149 39 3 5411 16 49
Cyangugu 687 2402 4602 31 151 0 0 15156 9 59
Kibuye 634 1913 2577 34 63 7 7 6142 28 6
Gisenyi 859 1183 1268 29 108 6 5 11568 42 18
Ruhengeri 941 949 836 18 146 1 0 3323 18 28
Byumba 776 957 892 18 146 1 0 3340 18 29
Umutara 403 460 431 196 212 0 1 1379 37 109
Kibungo 727 2861 2403 421 452 5 3 6074 29 43
Igiteranyo 9013 26752 28477 1607 3994 90 44 95066 386 552
Mu rwego rwo kurwanya jenoside n’ingengabitekerezo zayo hakozwe ibi
bikurikira:
Hateguwe Itegeko rigena ibikorerwa abahohotewe na Jenoside;
Hatanzwe ibitekerezo ku mushinga w’itegeko rigena imitunganyirize
n’imikorere ya Komisiyo yo Kurwanya Jenoside ;
Habaye imishyikirirano n’ibindi bihugu n’imiryango mpuzamahanga
kugira ngo hakurikiranwe abakekwaho icyaha cya jenoside ;
Hakozwe ingendo hirya no hino mu gihugu mu rwego rwo kwamagana
Jenoside n’ingengabitekerezo yayo.
68
Imbonerahamwe ikurikira iragaragaza uko imanza zaciwe
INTARA/ UMUJYI WA KIGALI
Ababuranye Aba-somewe
Aba-tara-somerwa
TIG Abajuriye Abahi-nduri-we urwego
Abagi-zwe abere
Igihano cy’igifungo Abafunzwe kubera ingingo za 29 na 30
Gabo Gore Bose Abaso-mewe
Abata-some-
we
Gito (imya-
ka)
Kinini (imyaka)
UMUJYI WA KIGALI
217 21 218 20 75 78 13 65 27 19 1 30 25
KIGALI NGALI
527 16 524 19 292 82 46 36 33 51 1 30 46
GITARAMA 637 22 623 36 211 154 120 34 67 58 1 30 65
BUTARE 422 14 403 33 149 94 23 71 44 12 1,5 30 9
GIKONGORO 200 4 183 24 92 72 52 30 7 11 1 30 0
CYANGUGU 248 9 226 31 78 39 20 19 8 21 1 30 30
KIBUYE 168 5 155 18 52 42 9 33 18 10 1 30 13
GISENYI 531 10 522 19 175 136 78 48 23 154 1 30 32
RUHENGERI 240 8 236 12 84 70 35 35 15 56 1 30 21
BYUMBA 184 6 166 24 71 34 16 18 10 17 1 30 6
UMUTARA 169 8 170 7 41 53 34 19 6 31 2 30 22
KIBUNGO 320 10 267 63 126 63 29 34 40 35 2 30 16
IGITERANYO 3863 133 3693 306 1428 917 475 442 298 475 1 30 285
2.3 Kurwanya akarengane na ruswa
Mu rwego rwo kurwanya akarengane inzego z’abunzi zikemura ibibazo
by’abaturage bazegereye. Aho bitashobotse za Njyanama zikabisuzuma
zikabishakira umuti. Ibitabonewe umuti mu nzego z’ibanze, nyirubwite
ashobora kwiyambazwa urwego rw’Umuvunyi (Ombudsmam).
Bimwe mu byo urwo rwego rwashoboye gukora n’ibi bikurikira:
Komite z’abunzi zarasuwe mu Ntara zose n’Umujyi wa Kigali
hagamijwe kungenzura imikorere yazo;
Raporo zituruka mu buyobozi bw’Uturere n’Imijyi zigaragaza ko mu
mwaka umwe Abunzi bamaze batangiye imirimo yabo ibibazo bakiriye
n’ibyo bakemuye aribyo byinshi ugereranije n’ibyoherejwe mu Nkiko:
o Mu Mirenge 58 yatoranijwe mu Ntara n’Umujyi wa Kigali ku
bibazo 6.520 byashyikirijwe Komite z’Abunzi mu gihe cy’amezi
munani, 4.810 (73%) byarakemuwe. Ibyoherejwe mu Nkiko ni
450 (6.9%) naho ibitari byakemutse ni 1.239 (19%);
69
o Mu Gihugu hose, amadosiye 11.666 yinjiye kuva mu kwezi kwa
mbere kugeza mu kwezi kwa cyenda 2005, ayoherejwe mu Nkiko
ni 7,129 .
Ku rwego rw’Umuvunyi, hakiriwe ibirego by’abaturage ku giti cyabo
n’amashyirahamwe yigenga byerekeye ibikorwa by’abakozi ba Leta
iby’inzego zayo n’iby’abikorera ku giti cyabo;
Hasuwe Intara ya Butare, Cyangugu, Gisenyi, Kigali-Ngali, Ruhengeri
n’Umutara kugira ngo abaturage bagaragaze ibibazo byabo,
babitangeho ibitekerezo kandi aho bishoboka bo ubwabo babishakire
ibisubizo;
Hatanzwe ibiganiro mu mashuri yisumbuye hagamijwe gukumira no
kurwanya akarengane, ruswa n’ibyaha bifitanye isano nayo;
Hagaragajwe ibibazo mu nzego zinyuranye nk’ibigega by’uburezi,
imikorere ya Komite z’abunzi, iza FARG, ibigo bya Leta nkaCFR,
hasabwa ko inzego zibishinzwe zabikurikirana;
Inyandiko zigaragaza imitungo zirasuzumwa kandi ziranononsorwa.
2.4 Uburenganzira bwa muntu
2.4.1 Kurengera no kugenzura iyubahirizwa ry’uburenganzira bwa
muntu
Hakurikiranywe ibirego byagiye bitangwa n’abantu ku giti cyabo,
ibyinshi byabonewe ibisubizo, ibindi bikaba bigikurikiranwa;
Amagereza yose yo mu Gihugu yarasuwe;
Hakurikiranywe iyubahirizwa ry’uburenganzira bwa muntu mu nkiko
Gacaca, gukora raporo no kuyishyikiriza inzego zibishinzwe;
Inzego za Leta zibifitiye ububasha zashishikarijwe kwinjiza mu
mategeko y’u Rwanda amasezerano mpuzamahanga arebana
n’uburenganzira bwa muntu yemejwe;
Hahinduwe mu kinyarwanda, amasezerano mpuzamahanga u Rwanda
rwemeye agamije guca burundu ikandamizabwoko iryo ari ryo ryose;
70
Hatubuwe kandi hasakazwa Itegeko ry’u Rwanda rihana icyaha cya
jenoside;
Hatanzwe ibitekerezo ku mishinga y’Amategeko afitanye isano
n’uburenganzira bwa muntu;
Hakozwe gahunda y’Igihugu y’uburenganzira bwa muntu ku bufatanye
n’inzego zibishinzwe;
U Rwanda rwatorewe umwanya wa visi perezida wa mbere w’Ihuriro
rya za Komisiyo z’Ibihugu by’Afurika zishinzwe uburenganzira bwa
muntu. Inama itaha izabera i Kigali muri 2007, u Rwanda
rukazayobora iryo huriro mu gihe cy’imyaka ibiri;
Tariki ya 9/12/2005, habaye inama ku rwego rw’Igihugu ku
burenganzira bwa Muntu.
2.4.2 Amahugurwa n’Ubushakashatsi ku burenganzira bwa muntu
Ingabo zitandukanije n’abacengezi hamwe n’ingabo zavuye ku rugerero
zahawe inyigisho;
Hatanzwe ibiganiro ku bagororwa bafunguwe hakurikijwe itangazo rya
Perezidansi ya Repubulika ryo ku wa 01/01/2003;
Hahuguwe abakorerabushake ku burenganzira bwa muntu mu
Gihugu hose;
Hahuguwe abacamanza n’abagenzacyaha ba gisirikare;
Hakozwe iperereza ku iyubahirizwa ry’uburenganzira bw’abafite
ubumuga;
Hakozwe raporo ku bibazo by’umutekano w’abacitse ku icumu
n’abatangabuhamya.
71
III IMARI N’ UBUKUNGU
Ubukungu bugomba gushingira ku mutungo bwite bw’Igihugu, cyane
cyane Abanyarwanda ubwabo. Icy’ibanze kikaba kongera umusaruro,
nawo ukongererwa agaciro, kwiga no guhagurukira Ikoranabuhanga
mu bikorwa byose, bikazatuma u Rwanda ruva mu bukene no mu bujiji
rukagera ku majyambere arambye.
Hakurikijwe icyerekezo 2020, u Rwanda rwiyemeje ko nibura buri mwaka
ubukungu bw’Igihugu bwiyongeraho 8%. Ariko hakurikijwe imbonerahamwe
ikurikira hepfo, biragaragara ko hakenewe ingufu nyinshi zizafasha kugera
kuri iyo ntego.
Kuzamuka k’ubukungu bw’u Rwanda PIB/GDP hagati ya 2004-2005
(mu mariyari z’amafaranga y’amanyarwanda).
INZEGO
Z’UBUKUNGU
2004 2005 UBWIYONGERE
%
Ubuhinzi,
ubworozi
n’ubukorikori
531,15 565,64 6,5
Inganda 128,80 142,79 10,8
Serivisi 253,24 267,42 5,6
Ubukungu
Rusange
913,19 975,85 6,8
3.1 Umwenda w’u Rwanda
Ikigega mpuzamahanga cy’imari AMF/FMI mu nama yo ku wa 21/12/2005,
mu rwego rwa gahunda y’umwenda w’ibihugu bikennye kurusha ibindi
(PPTE/HIPIC), cyakuriyeho u Rwanda umwenda ungana na miliyoni 80
z’amadolari y’Abanyamerika ahwanye na miliyari 44 z’amafaranga y’u
72
Rwanda. Hamwe n’indi myenda u Rwanda rwari rufitiye ibigega, ibigo,
imiryango mpuzamahanga, umwenda wose wakuriweho u Rwanda ukaba
ugera kuri miliyari 1.4 z’amadolari y’Abanyamerika.
Ibi byashobotse kubera gahunda n’ingamba byafashwe mu rwego
rw’ubukungu bigatuma ibipimo mpuzamahanga ngenderwaho (performances
économiques/economic performances) birushaho kumera neza :
- Igabanuka ry’agaciro k’ifaranga ry’u Rwanda (inflation) ryavuye kuri
12 % muri Werurwe 2005 rigera kuri 3.2 % mu Ukuboza 2005 ;
- Igipimo cy’íbikorerwa mu Gihugu (GDP/PIB) cyazamutseho 6 % ;
- Agaciro k’ifaranga ry’u Rwanda karazamutse ukagereranyije n’agaciro
k’idolari kuko ryavunjwaga kuri 560 mu ntangiriro z’umwaka ubu
rikaba rigeze kuri 553 mu Ukuboza 2005 (appréciation du Frw/Rwf
appreciation) ;
- Inkunga igenerwa abikorera ku giti cyabo (credit to private sector)
yageze kuri 25 % ;
- Agaciro k’ibyoherezwa mu mahanga (exports) kiyongereyeho 20 %;
- Igipimo cy’amadovize azigamwa (réserves en devises/net foreign assets)
kigeze ku mezi hafi arindwi ubusanzwe byari amezi atatu-ane ;
- Imisoro (recettes fiscales/tax revenues) yiyongereyeho 12 %
ugereranyije n’ayabonetse mu 2004.
Kubera gukurirwaho iyi myenda, u Rwanda ruzajya ruzigama buri mwaka
miliyoni 48 z’amadolari y’Abanyamerika azajya ashorwa mu bikorwa byo
kuzamura ubukungu n’imibereho myiza y’abaturage (domaines socio-
économiques/socio-economic sectors).
73
3.2 Ubuhinzi n’ubworozi
3.2.1 Gukoresha neza ubutaka no kurwanya isuri
Abaturage bakomeje gushishikarizwa ibikorwa byo kurwanya isuri no
gufata neza ubutaka;
Habaye icyumweru cy’ibikorwa byo kurwanya isuri mu Gihugu hose;
Mu rwego rwo gukoresha ubutaka neza hatunganyijwe igishanga cya
Kanyonyomba mu Mutara kizahingwamo umuceri kuri ha700.
Hatunganijwe n’ibishanga bya Base (ha 55), Rugeramigozi (ha 175)
n’ibindi;
Hatangijwe gahunda yo gukora amaterasi y’indinganire ahakikije
igishanga cya Rugezi.
3.2.2 Guteza imbere igihingwa cya kawa
Inganda zitunganya kawa zariyongereye ziva kuri 20 zigera kuri 46;
Igiciro gihabwa umuturage cyavuye ku Frw 60 ku kiro cy’ikawa
idatonoye kigera ku Frw 150 ;
Kawa y’u Rwanda yakomeje kongera ubwiza ku masoko
mpuzamahanga ku buryo n’uyu mwaka koperative y’abahinzi b’ikawa
ya Maraba yabonye igihembo ku rwego rw’isi kubera ubwiza bw’ikawa
yabo;
Hateguwe ingemwe z’ubwoko bushya bwa kawa (RUIRU 1)
2.0470.000.
3.2.3 Guteza imbere igihingwa cy’icyayi
Leta yafashe ingamba zo kuvugurura no kwagura inganda z’icyayi
hagamijwe kongera ubushobozi bwazo n’agaciro k’icyayi cyoherezwa
ku isoko mpuzamahanga;
74
Mu rwego rwo kongera umusaruro w’icyayi, mu Karere ka
Mushubi/Gikongoro hateguwe ingemwe 3.000.000 zizaterwa mu
mirima mishya y’icyayi irimo ihategurwa;
Icyayi kibisi cy’umuturage nacyo cyazamuriwe igiciro ; ikiro cy’icyayi
kibisi cyo mu rwego rwa mbere cyavuye ku Frw 57 kigera ku Frw 70 ;
Leta yeguriye abikorera ku giti cyabo imirima y’icyayi cya Nshili /Kivu
bakazanahubaka uruganda rwo kugitunganya. Muri urwo ruganda
abahinzi bafitemo umugabane wa 15%, MIG s.a 15% n’isosiyete
BUGESTE 70% ;
Amashyirahamwe y’abahinzi b’icyayi yagurijwe inyongeramusaruro
y’igihe kirekire.
3.2.4 Guteza imbere igihingwa cy’ibireti
Kuri ha 3500 zari zihinzweho ibireti, hiyongereyeho ha 23 mu Ntara
ya Byumba , ha 6 mu Ntara ya Kibuye na ha 453 mu Ntara ya
Ruhengeri : zose hamwe ni ha 3982 ;
Uruganda rwa SOPYRWA rwatewe inkunga n’Umushingwa wa RSSP,
ubu ruzajya rwohereza mu mahanga ibireti bitunganyijwe (umushongi
w’indabo) ;
Umusaruro wavuye kuri toni 745 z’indabo zumye ugera kuri toni
1.400.
3.2.5 Gushishikariza abahinzi-borozi ibikorwa bya kijyambere
Hateguwe gahunda yo kuvugurura ubuhinzi igezwa ku mpande zose
zifite uruhare mu buhinzi;
Hateguwe gahunda nshya y’iyamamaza buhinzi izaterwa inkunga
n’Igihugu cy’Ububiligi. Iyo gahunda izafasha ibigo by’ubushakashatsi
kugeza ibyo bikorwa ku baturage;
Abahinzi n’aborozi bo mu Rwanda bakoreye ingendo-shuri mu bihugu
bya Kenya (ubworozi n’amakoperative), Tanzaniya (ubuhinzi
75
bw’umuceri) na Uganda kugira ngo barebe aho abandi bageze mu
buhinzi n’ubworozi bya kijyambere ;
Aborozi bo mu Ntara y’Umutara bakiriye inka za kijyambere 120
zatanzwe na Perezida w’igihugu cya Kenya ;
Habaye amarushanwa y’abahinzi borozi mu Gihugu ;
Habaye imurika ry’ikoranabuhanga mu buhinzi n’ubworozi ryitabiriwe
n’abahinzi-borozi benshi bo mu Rwanda ndetse n’abo hanze ;
Abatubuzi b’imbuto bagurijwe toni 9 z’imbuto z’ibinyampeke, toni 3
z’imbuto z’ibinyamisogwe, toni 43 z’imbuto y’ibirayi na toni 100
z’ifumbire mvaruganda.
3.2.6 Kurwanya indwara z’ibyorezo z’amatungo n’ibihingwa
Hagenzuwe itwarwa ry’amatungo n’ibiyakomokaho kuri « Postes de
contrôle » zo mu Gihugu . Intara zagaragayemo indwara y’uburenge
zahawe akato;
Hakingiwe inka ku buryo bukurikira :
o Ubutaka: 45538
o Uburenge: 21237
o Igifuruto: 220
o Amakore: 220
Hasuzumwe indwara z’amatungo zishobora gufata abantu (zoonoses)
mu mabagiro yo mu gihugu;
Hakingiwe inkoko mbere y’uko zitangwa mu baturage:
o Indwara ya Mrek: inkoko 22 372
o Indwara ya Gumbaro: inkoko 4 742
o Indwara ya Newcastle: inkoko 5 198
o Indwara ya Variole: inkoko 32 712
Hateguwe inyandiko zigisha abahinzi indwara ya kirabiranya mu
rutoki, agakoko kangiza ibirayi (phytorimaea opericulella), ubutaka
n’amakore mu nka;
Hatubuwe kandi hakwirakwizwa imbuto y’imyumbati itarwara
«mosaïque».
76
3.2.7 Kongera umusaruro n’agaciro k’ibikomoka ku bworozi n’ubuhinzi
Hemejwe ingamba yo guteza imbere ubucuruzi bw’ibikomoka ku
matungo (hides and skins) ndetse no guteza imbere ubuhinzi
bw’ibyoherezwa mu mahanga nk’indabo n’imbuto;
Ibihingwa bishya byinjiza amafaranga bitari bisanzwe bihingwa mu
Rwanda byakomeje kwinjizwa mu Gihugu. Ibyo ni nka Moringa,
Makadamiya, Vanilla na Patchoulli;
Harigwa uburyo udusimba dutanga ubudodo bukorwamo imyambaro
(silkwarm) twazanwa mu Rwanda;
Guverinoma yemeje umushinga w’Itegeko ryo gushyiraho ikigo cyo
kugenzura ubwiza bw’ibikomoka ku buhinzi n’ubworozi (RAACQ);
Hateguwe gahunda z’igihugu z’igihe kirekire ku guteza imbere
ibihingwa by’umuceri n’urutoki. Mu rwego rwo kugabanya umuceri
utumizwa hanze, ubuso bw’ahasanzwe hahinze (hangana na ha 6500),
hongereweho ha 1070 zirimo gutunganywa;
Mu rwego rwo kongera umusaruro w’ubworozi hatumijwe inka 283 zo
mu bwoko bwa Jersey zavuye Afurika y’Epfo n’ibyimanyi Frizone 269
zavuye Uganda. Hemejwe kandi na gahunda y’uko buri rugo mu
Rwanda rwagira nibura inka 1 kuko bishobora kugabanya ubukene;
Inka 821 zatewe intanga havuka kandi ku ntanga izindi 247 zari
zaratewe mbere;
Hatumijwe ihene 114 zo mu bwoko bwa boer;
Hatewe abana b’amafi bo mu bwoko bwa tilapia 360.000;
Hahuguwe abavumvu 85 hatangwa n’ibikoresho binyuranye byo
gufasha abavumvu bakikije ishyamba rya Nyungwe kongera ubwiza
bw’ubuki bwoherezwa mu mahanga;
Mu rwego rwo guteza imbere ubworozi bwa kijyambere hakaswe inzuri
muri Gishwati/Gisenyi zingana na ha 11.392 na ha 1.860 muri
Rukara/Umutara.
77
3.2.8 Kongera inganda zitunganya umusaruro no gukwirakwiza ibigega
by’ibiribwa mu Gihugu
Hateguwe inyandiko yerekana uko ibigega byahoze ari ibya OPROVIA
byahabwa abahinzi-borozi bibumbiye mu mashami (filières);
Uruganda rw’ingano muri Gikongoro rwaruzuye rutangira gukora;
Hahunitswe toni 195 z’amasaka mu Ntara ya Kibungo; toni 134 mu
Ntara ya Kigali Ngali no mu Bugesera na toni 23 z’ibigori, 65
z’amasaka na 23 z’ibishyimbo mu Ntara y’Umutara.
3.2.9 Kubungabunga no gukoresha neza amazi mu buhinzi n’ubworozi
Agasozi ka Rilima kubatsweho ibigega bifata amazi y’imvura ku buryo
bw’icyitegererezo;
Hubatswe « valley dams » 5 mu Ntara y’Umutara zifata amazi yo
kuhira inka;
Hateguwe inyandiko yitwa «Water harvesting policy and guidelines»
yerekeranye n’uko amazi y’imvura yazajya afatwa ndetse n’aho
byakorerwa hirya no hino mu gihugu.
3.2.10 Korohereza abahinzi n’aborozi kubona inguzanyo
Hashyizweho ikigega cy’ubwishingizi ku bahinzi (Facilité de Garantie
Agricole/ Agricultural Guarantee Facility) kiri muri BNR, buri mwaka
Leta ishyiramo amafaranga 300.000.000. BNR imaze gutanga „“aval“
ingana na 637.430.762 Frw ku mishinga 34;
Kugeza mu kwezi kwa Kanama 2005, imishinga yatewe inkunga na
RSSP, ibicishije muri «Rural Infrastructure Facilities» (RIF) yafashije
abaturarwanda kubona inguzanyo zo gushora mu bikorwa binyuranye
by’amajyambere zihwanye n’amafaranga 3.284.323.570. Amadosiye
amaze guhabwa inkunga (refinancement) ni 1623;
Hakozwe amasezerano na Banki Nyarwanda Itsura Amajyambere yo
guteza imbere ikoreshwa ry’ifumbire n’andi masezerano yo guteza
78
imbere ibihingwa byoherezwa mu mahanga. Amafaranga azakoreshwa
mu guteza imbere ikoreshwa ry’ifumbire agera kuri 380.000.000;
Hafunguwe «ligne de crédit/ credit line» muri BRD yo guteza imbere
igihingwa cya kawa.
3.3 Amajyambere y’icyaro n’amajyambere rusange
3.3.1 Amakoperative
Uyu mwaka Leta yashyize ingufu mu gushishikariza abanyarwanda
kwishyira hamwe mu makoperative. Hashyizweho itsinda (task force)
ryo kwiga uburyo amakoperative yo mu Rwanda yavugururwa kandi
agatera imbere. Habaye ingendo-shuri n’amahugurwa kandi
bizakomeza. Abakozi ba Leta n’abikorera ku giti cyabo nabo
bakanguriwe kwishyira hamwe mu makoperative yo kuzigama no
kugurizanya (SACCOs/COOPEC);
Hatangijwe mu gihugu ibarura ry’amakoperative yose kugira ngo
akorerwe isesengurwa.
3.3.2 Gahunda ya PDL-HIMO
PDL-HIMO n’imwe muri gahunda z’Igihugu zo kurwanya ubukene ishyiraho
imirimo y’amajyambere rusange ihesha akazi abantu benshi. Dore bimwe
mubyo yashoboye kugeraho:
Ibiti 2.407.744 byatewe mu Bugesera kandi birakurikiranwa. Uyu
mushinga wo gutera ibiti wahaye akazi abaturage 74.000;
Ku nkunga ya DED ingana na 71.977.168 Frw, igishanga cya
Kanyonyomba cyatewemo umuceri kuri ha 51. Havuyemo umusaruro
ungana na toni 250;
Km 12,5 z’umuhanda Gasarenda-Mushishito-Gakoma ho muri
Mudasomwa ku Gikongoro warasanwe ku nkunga ya Leta ingana na
79
61.352.550 Frw. Isanwa ry’uwo muhanda ryahaye abaturage 600
akazi;
Ku nkunga ya Leta ingana na 29.774.960 Frw hakozwe amaterasi
y’indinganire kuri ha 16 ku misozi ikikije ikibaya cya Rugezi –
Kinihira, Byumba. Iyi mirimo yahaye akazi abaturage 1200 ;
Ku nkunga ya Leta ingana na 127.801.395 Frw hatangijwe
umushinga wo gusana umuhanda Gatumba-Nyagisagara-CS Rubona
mu Ntara ya Gisenyi ungana na km 12,5. Uwo mushinga wahaye
akazi abaturage 600;
Ku nkunga ya PREPAF (Projet de Réduction de la Pauvreté et d’Action
en Faveur des Femmes) ingana na 910.000.000 Frw, hatangijwe
imishinga yo kurinda no kurengera ibidukikije muri Butare, Gikongoro
na Kibuye. Abaturage bagera ku 10.000 bahabona akazi mu gihe
cy’amezi 24;
Hari indi mirimo mito mito ya za ONG / NGOs cyangwa
abaterankunga, cyane cyane nko gutunganya imihanda yo mu Turere
yakozwe mu gikorwa cya HIMO.
3.3.3 Ikigega Rusange cya Leta Gitsura Amajyambere y’Uturere, Imijyi
n’Umujyi wa Kigali (CDF)
Ikigega Rusange cya Leta Gitsura Amajyambere y’Uturere, Imijyi n’Umujyi
wa Kigali (CDF) ni kimwe mu miyoboro Leta inyuzamo inkunga ingana na
10% y’amafaranga yinjiza yo guteza imbere icyaro.
Muri uyu mwaka icyo kigega cyemerewe inkunga ingana na
3.500.000.000Frw mu ngengo y’imari. Muri ayo 3.382.755.893Frw niyo
yemerewe imishinga 149; hakaba hamaze gutangwa 2.474.958.736Frw;
Abaterankunga biganjemo Ubusuwisi, Ubuholandi n’Umuryango w’Ubumwe
bw’i Burayi nabo batanze amafaranga angana 4.298.277.000Frw
yakoreshejwe mu mishinga 97 mu gihugu cyose.
80
3.3.4 Gahunda y’Ubudehe
Intego ya gahunda y’Ubudehe ni amajyambere arambye abaturage bagizemo
uruhare rugaragara. Leta y’u Rwanda n’Umuryango w’Ubumwe bw’i Burayi
bashyize umukono kuri gahunda y’ibigomba gukorwa. Bimwe mu bikorwa
bimaze kugerwaho:
Gahunda y’Ubudehe imaze kugera mu Ntara zose ndetse n’Umujyi wa
Kigali;
Imishinga y’imiryango imaze guterwa inkunga ni 11.421;
Abahuguriwe Ubudehe mu gihugu cyose ni 17.399.
3.3.5 Gahunda y’Umuganda
Hateguwe politiki n’Itegeko by’Umuganda, byemezwa n’Inama
y’Abaminisitiri;
Hatanzwe ibiganiro inshuro 6 ku gikorwa cy’Umuganda binyuze kuri
Radiyo na Televiziyo;
Hakozwe inama 2 zihuza itsinda rishinzwe Umuganda ku rwego
rw’Igihugu n’abashinzwe Umuganda mu Ntara n’Umujyi wa Kigali;
Hashyizweho Komite zishinzwe Umuganda kuva ku rwego rw’Igihugu
kugera ku Kagari;
Mu bikorwa by’Umuganda nyirizina hakozwe ibi bikurikira:
Hari imihanda n’amateme byakozwe;
Hakozwe imirimo yo gutera ibiti no kurwanya isuri muri rusange, nko
gutegura za pipinyeli z’ibiti bizaterwa;
Hubatswe amashuri, ibiro by’Utugari, Imirenge n’aho Inkiko Gacaca
zikorera;
Hasukuwe inzibutso za jenoside;
Amariba yarubakiwe afatwa neza;
Inkengero z’ibiyaga, inzuzi n’imigezi zafashwe neza ziterwaho ubwatsi;
Hubatswe inzu z’abatishoboye;
81
Hakozwe imirimo ijyanye n’isuku nko gusibura za ruhurura, imiferege
n’ibindi.
3.4 Ubucuruzi, inganda n’ubukorikori
3.4.1 Ubucuruzi
Ubucuruzi bw’ikawa n’icyayi bufite uruhare runini mu kwinjiriza
igihugu amadevize, ariko n’ibindi bicuruzwa byitaweho nk’indabyo,
ibireti, impu, amahembe, amabuye y’agaciro n’ibindi kugira ngo
amadevize ntave gusa mu bicuruzwa bimwe. Imbonerahamwe
ikurikira irerekana imiterere y’ubucuruzi bw’ibicuruzwa mu mahanga.
Amadovize yavuye mu bucuruzi ( miliyoni z’amadolari y’amerika )6
IBICURUZWA UMWAKA UBWIYONGERE
% 2004 2005
Ikawa 32,2 35,0 9
Icyayi 21,6 28,5 32
Amabuye
y’agaciro
18,2 33.4 83
Ibindi 25,9 30.4 17
Byose hamwe 97,9 119,4 22
N’ubwo amadevize akomoka ku bicuruzwa yiyongereye hagati ya 2004
na 2005, ikinyuranyo hagati y’ibicuruzwa biva hanze n’ibyoherezwa
mu mahanga, cyariyongereye, ku buryo cyavuye kuri miliyoni
z’amadolari y’amanyamerika 178,5 kigera kuri miliyoni z’amadolari
y’amanyamerika 242,3. Imbonerahamwe ikurikira irerekana imiterere
y’icyo kibazo.
6 Imibare yo mu 2005 n’iyo muri Nzeri 2005.
82
Ikinyuranyo hagati y’ibicuruzwa biva hanze n’ibyoherezwa mu
mahanga.
Ibicuruzwa 2004 2005
Ibicuruzwa byoherezwa
mu mahanga (miliyoni
USD) (1)
97,9 119,4
Ibicuruzwa biva hanze
(miliyoni USD) (2)
276,4 361,7
Ikinyuranyo : (1)-(2) -178,5 -242,3
Hashyizweho « Task-Force » igizwe n’impuguke zishinzwe kuvugurura
amategeko yerekeye ubucuruzi ;
Hakozwe inyigo zizatuma uguteza imbere ubucuruzi bishyirwa muri
Gahunda y’Igihugu y’Iterambere no Kugabanya Ubukene izatangira
mu mwaka w’i 2006. Muri urwo rwego harategurwa imishinga
izashyikirizwa abaterankunga ;
U Rwanda rwayoboye inama yerekeye gasutamo, yitabiriwe
n’Abaminisitiri bashinzwe ubucuruzi muri Afurika.
3.4.2 Inganda
Mu rwego rwo kongera ubwiza n’agaciro k’ibicuruzwa bikorerwa mu
Rwanda, impunguke zo muri CAB International ziziga uburyo ikawa
yakongererwa agaciro mbere y’uko yoherezwa mu mahanga, naho
impunguke za Price Water House zikaziga ibyerekeye icyayi ;
Hatangiye kwigwa uburyo buri Ntara yagira « Zone industrielle/
industrial zone,
Hatangiye igikorwa cyo kuvugurura CIMERWA kugira ngo ibe isosiyete
y’Abikorera ku giti cyabo.
83
3.4.3 Mine na kariyeri
Ku birebana no gushakashaka no kumenya ingano y’amabuye y’agaciro
n’undi mutungo kamere byo mu butaka bw’u Rwanda hakozwe ibi
bikurikira:
Hatangijwe ibikorwa byo gushakashaka peteroli, gaz n’andi mabuye
y’agaciro hakoreshejwe ibyogajuru;
Hatangijwe umushinga wo gukusanya ibyagezweho mu bushakashatsi
bwakozwe n’umushinga wa PNUD n’indi inyuranye, ubu birimo
kwinjizwa muri “computers”; bimwe birimo gushyirwa ku makarita
bahereye ku Ntara y’Umutara;
Hatangijwe ibikorwa by’ubushakashatsi no kumenya ingano
y’amabuye ari muri mine za REDEMI i Mara mu Karere ka Kayove mu
Ntara ya Gisenyi n’i Rutongo muri Kigali Ngari;
Banki Nyafurika Itsura Amajyambere (BAD/ADB) yahisemo MRAC
(Musée Royale d’Afrique Centrale) izakora inyigo ku miterere
n’imitunganyirize y’ubucukuzi bw’amabuye y’agaciro mu Rwanda
(Etude du secteur minier au Rwanda / Mining sector study in
Rwanda).
Ku birebana no kuvugurura ubucukuzi, muri uyu mwaka wa 2005, hakozwe
ibi bikurikira:
Hagiyeho sosiyete nshya yitwa “Rwanda Mining Associated” ihuza
sosiyete 14 zikomeye izajya itumiriza hamwe ibikoresho by’ubucukuzi
kandi ikoherereza hamwe mu mahanga ibicukurwa nka lot imwe
kugira ngo bunguke;
Hashyizweho ishyirahamwe ry’abacukuzi bato muri buri Ntara nshya
rizabaha ingufu, bakarushaho kwizerwa, gukora neza no kugurizwa.
84
Aya mashyirahamwe agize impuzamashyirahamwe yemeye nayo kuba
imwe mu bagize “Rwanda Mining Associated Company”;
Hateguwe imbanzirizamushinga y’Itegeko rishya ry’ubucukuzi;
COOPIMAR yasabwe kwivugurura hakurikijwe politiki y’ubucukuzi
mu Gihugu;
Amadovize yinjijwe n’amabuye y’agaciro yiyongereye ku buryo
bukurikira kuva muri Mutarama kugera muri Nzeri 2005 iyo
uyagereranyije n’ayinjiye kuva muri Mutarama kugeza muri Nzeri
2004:
Ubwoko
bw’amabuye
Amadovize
yinjijwe muri
Mutarama-Nzeri
2005 (US $)
Amadovize
yinjijwe muri
Mutarama-Nzeri
2004 (US $)
Ubwiyongere
(%)
Zahabu 99.017 0 +100
Gasegereti 11. 844. 164 8.333.511 +42
Koluta 11.894.692 7.623.386 +56
Wolufaramu 832.173 338.866 +146
Andi mabuye
n’amabengeza
0 526.306 -1007
Ubutare 57.720 0 +100
Konsantere 719.358 919.165 -21
Itini itavanze 0 464.552 -100,8
Igiteranyo 25.449.124 18.234.785 140
Inganda za REDEMI na NMC ndetse n’iz’abikorera ku giti cyabo
ziyungurura amabuye y’agaciro zumvikanye ko hose mu Gihugu
gasegereti izajya iyungururwa hakurikije standards za 68% za SnO2;
7 Abantu batatu bari barahawe uburenganzira bwo gucukura ntabwo bigeze bakora uyu
mwaka. 8 Inganda zitunganya itini itavanze zatangiye kugurisha mu kwezi kwa 10/2005 kubera ko
ibiciro byari byaraguye.
85
Hemejwe ko coltan na wolufaramu nazo zizajya ziyungururwa
hakurikijwe standards zimwe hose mu Gihugu mbere y’uko zigurishwa
cyangwa se zishongeshwa;
Hemejwe politiki yo gushongeshereza amabuye yose ashoboka mu
Rwanda mbere yo kuyohereza mu mahanga ; ni muri urwo rwego ubu
MPA ishongesha gasegereti ku Gisenyi, naho NMC ikaba yiteguye
nayo gushongesha gasegereti mu mpera za 2005;
Hashakishijwe abashoramari bafatanya na REDEMI muri “Joint
Venture”; abatanze amadosiye ni 5 bakomoka muri Australie, Amerika
na Afurika y’Epfo ;
Hakozwe ibikorwa byo kumenyekanisha no kwamamaza agaciro
k’amabuye yo mu butaka bw’u Rwanda hifashishijwe itangazamakuru,
filimi n’imurikagurisha;
Hijihijwe Umunsi Mukuru Mpuzamahanga w’Abacukuzi mu rwego
rw’Igihugu, witabirwa n’abacukuzi bose ndetse n’Abayobozi Bakuru
b’Igihugu ;
Ku birebana no kwegurira REDEMI abikorera ku giti cyabo,
amasosiyete 5 yatsindiye kugirana Joint-Venture na REDEMI,
akegurirwa zimwe mu mbago zayo z’ubucukuzi. Ayo masosiyete ni:
o Tantalum Australia : Bisesero na Rutsiro (miliyoni 28 za US);
o Bay View Group: Bisesero na Rutsiro (miliyoni 9 US);
o Metal Processing Association (MPA): Gatumba na Mara
(miliyoni 4 US);
o Tantalite Ore Trading Company Ptd: Rutongo (miliyoni 17
USD);
o Way industries Company s.a : Gatumba (miliyoni 10 USD).
86
3.4.4 Ubukorikori
Hateganijwe za « Handcraft Centres/Centres d’Artisanat » enye zizaba
ziri mu Mujyi wa Kigali, i Gitarama, mu Umutara na Gisenyi ;
Habaye imurika-gurisha ry’amashyirahamwe y’abanyabukorikori (Jua
Kari) i Kigali. Na none abo banyabukorikori bitabiriye imurikagurisha
ry’ibihugu by’Afurika y’iburasirazuba, ryabereye i Kampala muri
Uganda, babona umwanya wa mbere ;
Abanyabukorikori barahuguwe kandi bafashwa gushyiraho
impuzamashyirahamwe yabo ;
Abanyabukorikori bahuguwe gukoresha icyatsi cy’amarebe ;
3.5 Ubukerarugendo
Hashyizweho gahunda y’ubufatanye hagati y’ibihugu byo mu
Burasirazuba bwa Afurika (Kenya, Tanzaniya na Uganda), buzafasha
umukerarugendo wasuye kimwe muri ibyo bihugu, gusura n’u
Rwanda. Mu urwo rwego abamukerarugendo bava mu mahanga
biyongereyeho 17 % ;
Hashyizweho gahunda izatuma umukerarugendo uje mu Rwanda,
ashobora gusura ibikorwa n’ahantu hatandukanye ku buryo amara
mu gihugu byibura iminsi irindwi kandi agakoresha amadolari atari
munsi ya 100 $ ku munsi ;
Abanyarwanda n’Abanyamahanga bashishikarijwe kwitabira
ubukerarugendo hakoreshejwe uburyo bunyuranye burimo
amamurikagurisha mu bihugu byo hanze, ibiganiro n’amaradiyo
n’ibinyamakuru bikomeye ;
Hatangijwe ubukerarugendo bwo gusura Umujyi wa Kigali ;
abanyarwanda n’abanyamahanga bagera kuri 494 bakaba
barabyitabiriye uyu mwaka ;
Site yo mu RUKARI i Nyanza yaravuguruwe ;
Hatangijwe gahunda yo gutembereza abana bo mu mashuri mato
n’ayisumbuye muri za Pariki z’Igihugu. Mu gihembwe cya kane cy’uyu
87
mwaka, abanyeshuri 1460 bamaze kwitabira iyi gahunda yatangiye
mu Ukwakira. Iyi gahunda izakomeza kuko ari ingirakamaro ikaba
itanga n’umusaruro mu rwego rwo kumenyekanisha u Rwanda
n’ibyiza birutatse ku bakiri bato ;
Habaye igikorwa cyo kwita amazina ingangi zo muri Pariki y’i Birunga ;
Hateguwe umushinga w’itegeko rigenga ubukerarugendo mu Rwanda.
Itegeko rishyiraho Pariki y’Igihugu ya Nyungwe ryaratowe ;
Amafaranga Igihugu cyavanye mu bukerarugendo yariyongereye.
Hagati ya 2004 na 2005, ayo mafaranga yavuye kuri miliyoni 2,4
z’amadolari y’Abanyamerika agera kuri miliyoni 3,1 z’amadolari
y’Abanyamerika ;
Hakozwe gahunda yo kwigisha abakora mu mahoteli hifashishijwe
CAPMER, ORTPN na PUM ( Neetherlands Senior Exports ) ;
Hasuwe amahoteri na resitora zo mu gihugu agirwa inama zo kugira
isuku no gutanga serivisi nziza kubabagana. Abatabyubahiriza bagiye
bafungirwa.
3.6 Ishoramari n’imicungire y’imari ya Leta
3.6.1 Ishoramari
Uruganda rw’icyayi rwa Nshili Kivu rweguriwe abikorera ku giti cyabo :
BOUGESTE, MIG n’amashyirahamwe y’abahinzi b’icyayi ;
Nyuma y’amasezerano yasinywe hagati ya Leta y’u Rwanda
n’umushoramari witwa Ali Free Zone International yerekeye gukora
inyigo no gushyira mu bikorwa umushinga wo gutunganya ahantu
hateganijwe ibikorwa by’ubuhahirane busonewe amahoro ya gasutamo
« Free Economic Zone / Zone Franche Economique», imbibi (bornages)
za «Free Economic Zone/ Zone Franche Economique » zamaze
gushyirwa ku misozi ya Nyandugu. Ubu uwo mushoramari yatangiye
gukora inyigo z’isoko, igishushanyo mbonera ndetse n’inyungu ku
bukungu n’imibereho y’abaturage;
88
Leta yateganije amafaranga angana na miliyari enye muri BRD yo
gushishikariza abashoramari kwitabira gukoresha inguzanyo
zidahenze mu rwego rwo kubafasha kohereza ibicuruzwa mu
mahanga;
Uyu mwaka ku bashoramari 43 biyandikishije muri RIEPA, 31
batangiye gukora. Ibikorwa by’abo bashoramari bingana na
19.162.759.365 Frw kandi batanze akazi kangana na 1350;
Uruganda rw’ingano ruri i Byumba rweguriwe umushoramari witwa
PEMBE Flour Millers;
Guverinoma yemeye ko hashyirwaho “Rwanda Stock Exchange”
izaba ari isoko ry’abashaka kugura cyangwa kugurisha imigabane
yabo mu masosiyete atandukanye.
3.6.2 Imicungire y’imari ya Leta
Ku bufatanye hagati y’inzego za Leta, iz’abikorera ku giti cyabo
n’iz’ibihugu n’imiryango mpuzamahanga hateguwe Inama ya 5 yahuje
Guverinoma y’u Rwanda n’abaterankunga (Development Partners
Meeting) yabaye ku wa 1-2 Ukuboza 2005. Iyo nama yageze ku
myanzuro ishimishije;
Raporo ya gatatu ku ishyirwa mu bikorwa rya PRSP yashyizwe
ahagaragara;
« Economic Development and Poverty Reduction Strategy (EDPRS) »
yatangiye gutegurwa;
Uyu mwaka kandi wa 2005 u Rwanda rwari rwemerewe inkunga
ingana na miliyoni 187,00$ US z’impano na miliyoni 13,98$ US
z’inguzanyo bikaba byarateganyijwe mu ngengo y’imari ya Leta ya
2006 mu gihe mu ngengo y’imari ya Leta ya 2005 harimo miliyoni
196,2$ US z’impano na miliyoni 25,28$ US z’inguzanyo;
Umugenzuzi w’Imari ya Leta yagejeje ku Nteko Ishinga Amategeko,
raporo ya za Minisiteri, Ibigo bya Leta, Intara n’Uturere byagenzuwe
mu mwaka wa 2004;
89
Hashyizweho itsinda muri MINECOFIN ryo gushyiraho uburyo
buhamye bwo gukurikirana uko imiryango itegamiye kuri Leta
ikoresha amafaranga aba yegenewe abanyarwanda;
Guverinoma yakomeje gushyira ingufu muri gahunda yo kwegurira
Ibigo bya Leta abikorera ku giti cyabo. Mu mwaka wa 2005, hakozwe
ibi bikurikira :
o Leta yagurishije abikorera ku giti cyabo imigabane yayo yari ifite
muri RWANDATEL. Yaguzwe na TERRACOM kandi iyo sosiyete
yahawe na “Licence” yo gucuruza ibijyanye n’itumanaho
hakoreshejwe telefoni zigendanwa;
o Leta yemeje ko imigabane ifite muri RWANDEX igera kuri 51% (
Capital social ya RWANDEX ingana na 900.000.000 Frw )
yegurirwa abikorera ku giti cyabo;
o Village ITUZE ya Cyangugu yaguzwe na « Diocèse Catholique »
ya Cyangugu ikaba igiye kuhubaka Hoteli y’inyenyeri enye mu
rwego rwo guteza imbere ubukerarugendo muri ako karere;
o Leta yasubije ku isoko Hoteli Regina yo ku Gisenyi na Guest
House yo ku Kibuye;
o Hoteli Regina yamaze kubona umuguzi.
Hashyizweho uburyo bwo korohereza Minisiteri y’Imari gukorana
n’izindi Minisiteri, Intara n’Uturere mu micungire y’ingengo y’imari ya
Leta :
o « Logiciel » yitwa SMART GOV yatangiye gukoreshwa mu
gutegura ingengo y’imari ya 2006 n’inzego za Leta ;
o Intara zahujwe na Minisiteri y’Imari n’iy’Ubutegetsi bw’Igihugu
muri « réseau / network » mu rwego rwo gukoresha ingengo
y’imari ;
BNR yafunguye amashami yayo mu Ruhengeri n’i Butare;
Havuguruwe Amategeko menshi agamije gufasha ikigo cy’Igihugu
gishinzwe kwinjiza imisoro n’amahôro kugera ku nshingano zayo ku
buryo bworoshye kandi butunganiye abasoreshwa. Muri ayo mategeko
90
twavuga : Itegeko ku misoreshereze, iry’umusoro ku Nyungu, irya
gasutamo n’irirebana n’umusoro ku nyongeragaciro
Guverinoma yafashe ibyemezo byo kurengera inyungu z’igihugu
hagamijwe gukoresha neza umutungo wa Leta. Amazu n’amamodoka
yarangwaga n’imicungire mibi akagendaho byinshi yaragurishijwe
ndetse n’imikoreshereze ya za telefoni isubirwamo ;
o Icyemezo cya Leta cyo kuvanaho icyahoze ari « Charroi de
l’Etat / State fleet» kizatuma Leta ibasha kuzigama amafranga
agera kuri 9,000,000,000 Frw buri mwaka yagendaga ku
micungire n’imikoreshereze y’imodoka zayo ;
o Amafaranga yagendaga kuri telefoni yaragabanijwe,
hashyizweho umubare ntarengwa abayobozi n’abakozi mu nzego
zose za Leta batagomba kurenza, urengeje akiyishyurira ;
o Kugurisha amazu Leta yacumbikiragamo abakozi bayo
byarakomeje mu Mujyi wa Kigali, Gisenyi, Ruhengeri, Gitarama,
Kibuye, Nyanza, Butare, Rwamagana, Kibungo, Gikongoro, na
Cyangugu. Kugurisha amazu ya Leta i Nyagatare n’i Byumba
byaratangiye;
o Leta yafashe icyemezo cy’uko serivisi zayo zakodeshaka
zishakirwa umwanya wo gukoreramo mu nyubako za Leta. Icyo
cyemezo cyatumye Leta izajya izigama hafi 750,000,000 Frw
buri mwaka yatangaga ku bukode. Kuri servisi 21 zakodeshaga,
17 zarimutse hasigaye 4.
3.7 Ibikorwa-Remezo
3.7.1 Gutwara abantu n’ibintu
Imirimo yakozwe muri uyu mwaka wa 2005 :
Hateguwe imishinga y’Amategeko ku bwikorezi bwo mu kirere;
Havuguruwe amasezerano y’ubwikorezi bwo mu kirere havanwaho za
“limitation de frequence / frequency limitation”;
91
Hashyizweho kandi hanozwa iteka rya Perezida wa Repubulika
rirebana n’imicungire y’imodoka za Leta. Hashyizweho ikipe ihuriweho
na Minisiteri y’Ibikorwa Remezo na Polisi kugirango ikureho ikoreshwa
mu kajagari ry’imodoka za Leta mu Gihugu hose. Leta yatangiye
kugurisha imodoka igomba kwikuraho. Hateguwe kandi amabwiriza
ngenderwaho kugirango serivisi za Leta zishobore gukodesha imodoka
z’abikorera ku giti cyabo. Leta yagiranye amasezerano n’abikorera ku
giti cyabo yo gutwara abakozi ba Leta mu ngendo z’akazi;
Hateguwe politiki yo gutwara abantu n’ibintu;
Hatangijwe igikorwa cyo kubarura amato no kuyaha ibyapa;
Hemejwe Iteka rya Perezida rihagarika kwinjiza imodoka zitwarira
iburyo;
Hagiyeho Komite y’igihugu ishinzwe umutekano mu mihanda;
Mu rwego rwo gushaka uko imihanda yakomeza gufatwa neza,
hashyizweho iminzani ipima uburemere bw’imodoka Kagitumba,
Rusumo, Gatuna, Akanyaru, Bugarama, Rusizi no muri MAGERWA;
Mu rwego rwo kubaka icyambu cya ISAKA, hatanzwe isoko ryo kubaka
uruzitiro; Ikigega Nyafurika Gitsura Amajyambere cyameye gutanga
inkunga ingana na 1,7 UC. FAD mu gukora inyigo y’iyubakwa
ry’umuhanda wa Gari ya Moshi ISAKA-KIGALI.
3.7.2 Imihanda
Muri gahunda yo kugira imihanda imeze neza kandi igendwa buri gihe
Hasanwe uduce twangiritse ku mihanda:
o Kigali – Ruhengeri – Gisenyi;
o Kigali – Gatuna.
Harangijwe imirimo yo gusana umuhanda:
o Kigali – Kayonza, umuhanda wakiriwe by’agateganyo;
o Butare – Akanyaru, wararangiye.
Harangijwe imirimo yo gutunganya umuhanda Nyakizu – Gahotora
(70Km), imirimo yakiriwe burundu;
Hatunganyijwe imihanda:
92
o Rango – Mugombwa – Gatunda (28.1 km);
o Mugina – Nteko (7 km);
o Kicukiro – Nyamata – Nemba;
o Kora – Kabatwa – Kabuhanga na Kabaya – Gitega – Muramba
imaze gutunganywa kuri 70%.
Hakoreshejwe inyigo yo gusana umuhanda Maya – Rushaki –
Muhambo (36km)
Hatangijwe inyigo zo gusana imihanda:
o Butare – Kibeho – Musebeya (57 km);
o Mudasomwa – Gisovu (55km);
o Ruhengeri – Kinigi, Kibuye – Nyanza (89km);
o Kayonza – Rusumo, Kigali – Gatuna;
o Butare – Cyangugu;
o Gitarama – Ngororero – Mukamira;
Hakozwe inyigo zo gutunganya imihanda ya km7 mu Mujyi wa Kigali
ariyo:
o Kimironko – Kibagabaga – Kinyinya ;
o Umuhanda uva kuri Résidence y’ Uhagarariye Leta Zunze
Ubumwe za Amerika ukagera Kimicanga.
Imirimo yo kubaka bundi bushya umuhanda Cyangugu – Bugarama
igeze kuri 80%. Naho gusana 51 Km ziwushamikiyeho byararangiye;
Umuhanda wa UTEXRWA – Nyarutarama washyizwemo kaburimbo,
ukaba warakiriwe by’agateganyo;
Hashyizwe kaburimbo mu mihanda ifite km 8 mu Mujyi wa Kigali;
Hakoreshejwe ipiganwa ku mirimo yo kubaka umuhanda Kicukiro –
Nyamata – Nemba (58km);
Hateguwe ibitabo by’ipiganwa ku gukora inyigo ku buryo umuhanda
Gisenyi – Kibuye – Cyangugu wakubakwa (Feasibility study/ étude
de faisabilité);
Hatanzwe isoko ry’inyigo ku kubaka umuhanda Kibuye – Ruganda
ahazubakwa uruganda rwa Gaz Méthane;
Hatangiye imishyikirano n’abaterankunga ku gukora umuhanda
Kibungo – Ngenda – Nyanza;
93
Hakozwe imbanzirizamushinga y’inyigo z’imihanda
o Kayonza – Rusumo, Butare – Cyangugu;
o Maya – Rushaki – Muhambo;
o Ruhengeri – Kinigi;
Hakozwe urutonde rushyashya no gushyira mu nzego imihanda ya
Leta;
Hakozwe igenzura no gusesengura raporo ku ibarura ry’ibinyabiziga
bigendera ku mihanda ya Leta.
3.7.3 Amateme
Imirimo yakozwe ni iyi:
Hasanwe ibiraro bya Kilinda na Mbirurume, imirimo yakiriwe
burundu;
Hasanwe kandi hubakwa amateme ku muhanda wa Gaseke –
Muyanza – Buregeya (Byumba);
Imirimo yo gusana iteme rya Karujumba (Byumba) imaze gukorwaho
10%;
Imirimo yo gusana amateme ya Ruziba, Kamahongo, Kijagi, Mubira,
Rugozi I na II (Cyangugu) imaze gukorwaho 50%;
Imirimo yo gusana iteme rya Ruhwa (Cyangugu) imaze gukorwaho
50%.
3.7.4 Amazu ya Leta
Muri gahunda yo kugira ahantu hahagije kandi hatunganye inzego za Leta
zikorera, hakozwe ibi bikurikira:
Kugena agaciro k’amazu azakorerwa “expropriation” ahateganijwe
kubakwa Perezidansi ya Repubulika no gukora “Termes de
Référence (TDR) / Terms of Reference (TOF)”;
Hubatswe amazu mashya arimo:
94
o Umudugudu w’ingando mu Ruhengeri ugizwe n’ ibiro, icumbi
ry’abakozi, amazu atandatu yo kuraramo, ibibuga by’imikino
no gusana amazu abiri yari asanzwe;
o Inzu y’Intara y’Umutara (imirimo ikaba igeze kuri 80%);
o Ibigo nderabuzima i Gisenyi, mu Mutara n’i Kibungo.
Hasanwe zimwe mu nyubako za Leta:
o Ikigo cya “Republican Guard / Garde Républicaine“;
o Inzu y’icumbi rya Perezida wa SENAT;
o Inzu yahoze ari iya OBK (iyi nzu yimuriwemo inzego zimwe za
Leta zakodeshaga);
Hatangijwe imirimo yo kwagura inzu zimwe za Leta:
o MINECOFIN;
o Inzu y’urubyiruko ku Kimisagara (inzu yaraguwe ariko
imirimo yo kurangiza igorofa ryo gukoreramo ntirarangira);
Hatanzwe isoko ryo:
o Kubaka ingoro nshya y’Urukiko rw’Ikirenga na MINIJUST;
o Gusana ingoro y’Inteko Ishinga Amategeko.
Imirimo yo kuzamura inzu ya RRA/ OAG/ CNE yararangiye, inzu
irakorerwa “finissage / finishing“;
Hashojwe imirimo yo gutunganya ahashyinguwe abazize jenoside i
Nyarubuye n’i Ntarama;
Hakozwe raporo y’ibanze ku mushinga wo kubaka inzu ya
Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga;
Hatangijwe inyigo y’umushinga wo gusana inzu ya MINITERE na Ex
RRA ku Muhima.
3.7.5 Itumanaho
Harangijwe inyandiko z’amateka agenga itumanaho:
o Iteka rya Minisitiri rishyiraho ibiguzi bya radiyokominikasiyo;
o Iteka rya Minisitiri ryerekeye uruhushya rw’itumanaho
rigendanwa rwahawe MTN Rwandacel
95
o Iteka rya Minisitiri ritanga impushya z’itumanaho rigendanwa
n’iritagendanwa za Rwandatel.
Hatanzwe isoko ryo gusana no kongera imiyoboro y’itumanaho mu
Ntara za Gisenyi, Ruhengeri, Kibuye na Cyangugu;
Hakozwe isuzumwa ry’ishyirwa mu bikorwa rya NICI I - PLAN 2001 -
2005, hateguwe kandi NICI II – PLAN 2006 – 2010;
Mu rwego rwo gutegura inama mpuzamahanga ya “Société de
l’Information / Information Society“, hakozwe “film documentaire /
documentary film“ n’agatabo bigaragaza ibyagezweho muri ICT mu
Rwanda;
Amahoro (VAT) ku bikoresho by’Ikoranabuhanga mu Itangazabumenyi
n’Itumanaho yakuweho;
Imirimo yo kugeza amashanyarazi ku munara wa Kalisimbi
yaratangiye, ikaba ikorwa na Sosiyete TERRACOM.
3.7.6 Ingufu
Amasezerano n’isosiyete ya Dane Associates Ltd yo kubaka uruganda
rw’amashanyarazi aturuka kuri gazi metane yashyizweho umukono
n’imirimo yaratangiye;
Hatangijwe ibikorwa by’umushinga UERP (Urgent Electricity
Rehabilitation Project) ugamije gusana imiyoboro y’amashanyarazi no
kubaka ingomero ntoya;
Hubatswe umuyoboro w’amashanyarazi wa 30kV Kigoma – Ntongwe;
Hakozwe inyigo zo kugeza amashanyarazi i Kiyumba no kubaka
imiyoboro y’amashanyarazi 30 kV Kirinda – Gikongoro – Cyanika –
Karaba – na Mata – Nshili;
IRST yatangije inyigo yo kubyaza amakara nyiramugengeri;
Mu rwego rwo kubaka ingomero ntoya zibyazwa amashanyarazi,
hasuwe sites nyinshi harimo: Nyirabuhombohombo, Rugezi, Gashashi
na Mukungwa.
Hanasuwe kandi Rukarara, Mazimeru na Maruruma, hatangwa
agaciro ku gukora inyigo;
97
IV GUHARANIRA IMIBEREHO MYIZA Y’ABATURAGE
Imibereho myiza ya buri munyarwanda igomba kugaragarira mu
gushobora kwitunga, gutura heza, kwiga no kujijuka, kwivuza,
kwidagadura no kugira umudendezo mu gihugu.
4.1. Umurimo
4.1.1. Guteza imbere umurimo
Hateguwe politiki y’umurimo igamije guteza imbere umurimo wose
ubyara inyungu no guha buri muntu amahirwe yo kubasha gukora
umurimo yihitiyemo;
Mu rwego rwo guteza imbere imirimo y’abagore, hamaze gukorwa no
gutangazwa ibyagezweho n’ubushakashatsi kuri sitati y’abakozi
b’abagore n’abakozi b’abagabo mu Rwanda, hakaba haranasesenguwe
by’umwihariko ibyakwitabwaho mu rwego rwo guteza imbere imirimo
ikorwa n’abagore;
Hateguwe ingamba zo guteza imbere umurimo w’urubyiruko;
Hateguwe gahunda y’ibikorwa by’imyaka itanu mu rwego rwo
kurwanya imirimo mibi ikoreshwa abana. Abana 53 bahoze mu ngabo
batangiye kwigishwa gukoresha mudasobwa (computer) hagamijwe
kubasubiza mu buzima busanzwe;
Hateguwe ibyangombwa bikenewe kugira ngo Inama y’Igihugu
y’Umurimo ishyirweho;
Hateguwe kandi hemezwa gahunda y’imyaka itatu yihariye yo
kurwanya no gukumira SIDA mu bakozi ku kazi.
4.1.2. Kuvugurura inzego z’imirimo mu Butegetsi bwa Leta
Imirimo y’inzego nkuru za Leta, Minisiteri, Intara, Uturere, Imirenge,
Ibigo bya Leta na za Komisiyo byaravuguruwe hagamijwe guhindura
98
imikorere ya Leta igashingira ku nzego zikora neza, gukorera mu
matsinda no ku bakozi babikeneye kandi babifitiye ubushobozi;
Hateguwe inshingano n’imbonerahamwe nshya z’imirimo y’Intara,
Uturere n’Imirenge;
Hakurikijwe ibyiciro by’abakozi basezerewe kuva mu mpera za 2004,
imibare iteye itya :
o 924 mu butegetsi bwite bwa Leta;
o Abashoferi 784;
o Abacamanza 507;
o Abanditsi b’inkiko 338;
o Abashinjacyaha 157;
o Intara n’Uturere hateganyijwe 3000;
o Komisiyo n’Ibigo 281 (bashobora kwiyongera).
Abahoze ari abakozi ba Leta basezerewe kubera ibura ry’imirimo
bahawe imperekeza, banategurirwa gahunda zitandukanye harimo
kwiga Kaminuza, guhugurwa mu byerekeranye no gutegura imishinga
cyangwa kwiga imyuga ku babyifuza:
o Mu bakozi bari mu butegetsi bwite bwa Leta, 304 bishyuriwe
Kaminuza, 284 bahugurwa mu byerekeranye n’imishinga, 4
bigishwa imyuga;
o Abari abashoferi 652 bamaze guhugurwa mu byerekeranye
n’imishinga;
o Abandi gahunda yabo iteganyijwe umwaka utaha wa 2006;
Hateguwe kandi hemezwa urutonde rw’imirimo rugaragaza uburyo
bushya bwo kugereranya imirimo n’imishahara y’abakozi ba Leta;
Hakozwe ubushakashatsi ku miterere mishya y’imishahara mu nzego
za Leta kandi hashyirwaho imbonerahamwe y’imishahara mishya
izatangira gukurikizwa mu mwaka wa 2006;
Hakozwe « database / base de données » ku bakozi ba Leta,
hanategurwa “programmes” zifasha mu kubara imishahara no mu
micungire y’abakozi ba Leta;
Hateguwe inyandiko yerekana uburyo bw’imikorere y’inzego za Leta
n’imikoranire hagati ya Leta, abikorera ku giti cyabo na sosiyete sivile;
99
Harategurwa uburyo bwo kumenyekanisha serivisi zitangwa n’inzego
za Leta n’uburyo zitangwamo (users guide/manuel des usagers),
kugira ngo byorohere abaturage bazigana. Iki gikorwa cyatangiriye
muri MIFOTRA na MINALOC mu rwego rw’igerageza, kikazakomereza
no mu zindi Minisiteri;
Harategurwa ibitabo bisobanura uburyo abakozi, ibikoresho,
umutungo n’inyandiko bya Leta bigomba gucungwa (procedures
manual/manuel des procédures). Iki gikorwa kiri mu igeragezwa;
Hari Amategeko n’Amateka asanzwe yavuguruwe kugira ngo ahuzwe
n’Itegeko Nshinga cyangwa n’igihe tugezemo, habaho no guhanga andi
atari asanzwe ariko akenewe :
o Umushinga wa Sitati rusange igenga abakozi ba Leta
warateguwe bundi bushya, ushyikirizwa Inteko Ishinga
Amategeko;
o Umushinga w’Itegeko rishyiraho Komisiyo y’Abakozi ba Leta
nawo washyikirijwe Inteko Ishinga Amategeko;
o Umushinga w’Itegeko ryerekeye imyitwarire y’abakozi ba Leta;
o Iteka rigena uburyo bushya bwo gushyira abakozi ba Leta mu
myanya ryaratangajwe;
o Hateguwe umushinga w’Iteka rigena uburyo bushya
bw’isuzumabushobozi;
o Iteka ryerekeye uburyo bwo guhana abakozi ba Leta.
4.1.3. Kongera ubushobozi bw’inzego n’ubw’abakozi
Abakozi basaga 500 baturuka mu nzego zinyuranye zigize ubutegetsi
bwite bwa Leta bahawe amahugurwa ya « induction course »;
Abakozi basaga 100 babonye amahugurwa mu mahanga bunguka
ubumenyi mu mirimo basanzwe bakora;
Hatangijwe porogaramu y’icyiciro cya gatatu cya Kaminuza muri
“Administration Publique / Public Administration” ku bufatanye
n’Ishuri Rikuru ENAP ryo muri Canada na RIAM;
100
Hemejwe amasezerano yo gutangiza andi masomo y’icyiciro cya gatatu
cya Kaminuza ku bakozi ku bufatanye bw’ishuri rya MSM n’ikigo cya
RIAM, hakazigamo abakozi 120 mu byiciro bitatu;
Ikigo HIDA gishinzwe kongera ubushobozi bw’inzego z’imirimo
n’ubw’abakozi cyatangiye gukora;
Hemejwe amasezerano y’inkunga ingana na miliyoni enye z’amadorali
yatanzwe na ACBF (African Capacity Building Programme)
azakoreshwa mu mushinga uzafasha mu kongera ubushobozi
bw’abakozi n’inzego z’imirimo;
Binyuze muri gahunda ya MIDA, u Rwanda rwakiriye inzobere mu
by’ubwubatsi izafasha mu gutunganya imyubakire mu Mujyi wa
Kibungo. Indi nzobere mu buhinzi izakorera ku Ntara ya Butare,
hakaba hari n’abandi batanze imyirondoro yabo kandi biteguye kuza
gutanga umusanzu wabo;
Hatangijwe umushinga TOKTEN uzafasha mu kuzana abanyarwanda
b’impuguke baba mu mahanga kugira ngo babashe kuza gukorera
igihugu;
4.2 Ubuzima
Muri uyu mwaka wa 2005 Leta yakomeje gushyira ingufu mu rwego
rw’ubuzima ku buryo ingengo y’imari igenewe ibikorwa by’ubuzima
yongerewe, iva kuri 6% mu mwaka ushize igera kuri 8%. Muri rusange,
ibipimo-fatizo by’ubuzima byariyongereye.
4.2.1. Kwegereza abaturage ibikorwa by’ubuvuzi
Mu rwego rwo kwegereza abaturage amavuriro, ibitaro bishya 2
n’ibigo nderabuzima bishya 3 byarujujwe, ibindi bikaba byarasanwe
cyangwa biragurwa :
o Imirimo yo gusana Ibitaro bya Rwinkwavu n’ibya Kibuye
yarakomeje ikaba iteganyijwe kuzarangira umwaka utaha wa
2006;
101
o Ibitaro byujujwe cyangwa bisigaje imirimo mike ijyanye
n’ibikoresho cyangwa isuku: Ibitaro by’ababyeyi byo ku
Muhima, Ibitaro bya Gitwe, ibya Kibagabaga n’ibya Kibirizi;
o Ibigo nderabuzima bimaze kuzuzwa: ikigo nderabuzima cya
Kirehe, icya Ruramira, icya Murindi/Nasho byo muri Kibungo,
n’icya Rubona muri Gisenyi;
o Ibigo nderabuzima byatangiye kubakwa muri uyu mwaka: ikigo
nderabuzima cya Gatengerane muri Byumba n’icya Byahi muri
Gisenyi;
o Ibindi bitaro byose biteganywa kubakwa muri iyi manda ya
Nyakubahwa Perezida wa Repubulika bimaze gukorerwa inyigo
(étude de faisabilité /feasibility study), kubaka bikazatangira mu
gihe kiri imbere.
Mu rwego rwo gusaranganya neza gahunda z’ubuvuzi zigenewe
abaturage no kunoza ihuzabikorwa ryabyo, hamaze gutegurwa ikarita
igaragaza neza aho abafatanya na Leta muri gahunda y’ubuzima
baherereye mu gihugu n’ibyo bahakorera;
Umubare w’abaganga bashya wageze ku 163, barimo 30
b’abanyamahanga (8 bo muri DRC, 5 bo muri Nigeria, 17 bo muri
Cuba) naho abunganira abaganga bashya bo mu rwego rwa A1 ni 132.
Ubu umuganga umwe mu Rwanda yita ku baturage 26 500 naho
umuforomo umwe akita ku baturage 3 400;
Kubera ko Leta yageneye agahimbazamusyi abaganga bemera kujya
gukorera mu cyaro, umubare w’abaganga n’abandi bakozi bunganira
mu mavuriro yo mu cyaro wariyongereye ku buryo bugaragara. Nko
mu Bitaro by’Akarere,
o Abaganga A0 bavuye kuri 86 bagera kuri 111;
o Abaforomo A1-A2 bavuye kuri 489 bagera kuri 514;
o Ababyaza babyigiye bavuye kuri 33 bagera kuri 38;
o Abandi bafasha b’abaganga (Paramédicaux / Paramedics)
bavuye kuri 50 bagera kuri 55.
102
Mu Bitaro Bikuru naho umubare w’abaganga n’ababunganira
b’inzobere wariyongereye, bityo uw’abaganga bandi ukagenda
ugabanuka nk’uko ubusanzwe bikwiye kumera:
o Abaganga b’inzobere (Médecins spécialistes) bavuye kuri 66
bagera kuri 71 ;
o Abaganga basanzwe (Médecins généralistes) bavuye kuri 77
bagera kuri 67 ;
o Abaforomo A1 muri CHU bavuye kuri 120 bagera kuri 125 ;
o Ababyaza muri CHU bavuye kuri 25 bagera kuri 35 ;
o Abaforomo A2 bavuye kuri 680 bagera kuri 650 ;
o Abandi bunganira (Paramédicaux/ Paramedics) muri CHU
bavuye kuri 120 bagera kuri 125.
Ingamba zinyuranye zo mu rwego rw’ubuzima zasobanuriwe abo
zireba kugeza mu Turere tw’ubuzima ;
Urwego rw’ubugenzuzi mu by’ubuzima rwongerewe imbaraga kandi
amagenzura yakozwe yashoboye guhindura byinshi, cyane cyane mu
bijyanye n’isuku muri rusange, isuku mu mahoteli na resitora, ndetse
no mu bijyanye n’icuruzwa ry’imiti ;
Hatangajwe amateka 5 agenga imikorere y’ibigo bicuruza imiti ;
Muri uyu mwaka hateguwe inyandiko za politiki zihariye mu nzego
zinyuranye z’ubuzima : politiki y’imirire na politiki yo kuringaniza
imbyaro ;
Mu mwaka wa 2005 hakozwe ubushakashatsi ku buzima n’imibereho
y’abaturage « 2005 Rwanda Demographic and Health Survey »
bwagaragaje ko hari intambwe yatewe ugereranyije n’ubushakashatsi
buheruka bwakozwe mu 2000 :
o Ku bana 1.000 bavuka ari bazima, umubare w’abapfa batagejeje
ku myaka 5 wavuye kuri 107 bagera kuri 86 ;
o Umubare w’abagore bapfa babyara wavuye kuri 1.071 ugera
kuri 846 ku bana 100.000 bavutse ari bazima ;
o Umubare w’abitabira gahunda yo kuringaniza imbyaro wavuye
kuri 4,2 % ugera kuri 10 % .
103
Mu rwego rwo kugeza abaturarwanda ku buvuzi bw’ibanze, hari
ingamba zihariye zatangiye gukoreshwa muri uyu mwaka :
o Hatangijwe gahunda yihariye yo guhashya indwara zifata
abana ;
o Gahunda yo gukingira abana bose yakomeje gushyirwamo
imbaraga ku buryo ijanisha ry’abana bakingiwe ryavuye kuri
85 % mu mwaka ushize wa 2004 rigera kuri 87 % muri uyu
mwaka ;
o Hatangijwe uburyo bwa « approche contractuelle/contractual
approach » butuma abagana kwa muganga babona serivisi nziza
kandi zihuse ;
o Gahunda y’ubuvuzi bw’indwara zo mu mutwe ubu irakora mu
Turere twose tw’Ubuzima ;
o Gahunda yo kurwanya ubuhumyi yarushijeho gushyirwaho
umwete, ku buryo igikorwa cyo kubaga ishaza cyavuye ku
barwayi 1.850 mu 2004 kigera ku barwayi 2500 mu 2005 ;
o Abanyarwanda bakanguriwe kujya mu mashyirahamwe
y’ubwisungane « Mutuelles de santé ». Ugereranyije n’uko byari
byifashe umwaka ushize, umubare w’abitabiriye « mutuelles de
santé » wavuye kuri 27 % ugera kuri 45 % ;
o Hamaze gutegurwa umushinga w’Itegeko rizagenga
amashyirahamwe y’ubwisungane, ku buryo bizaba ari Itegeko
ku munyarwanda wese kuba muri iyo gahunda y’ubwisungane
mu by’ubuvuzi.
Imicungire n’imikorere y’Ibitaro byitiriwe Umwami Fayisali ( KFH)
byaravuguruwe kugira ngo bibashe kugera koko mu rwego rw’Ibitaro
Ntangarugero. Ibyagezweho ni ibi bikurikira :
o KFH yahawe sitati y’umuryango udaharanira inyungu, ufite
ubuzima gatozi ;
o Muri uyu mwaka Leta yageneye KFH inkunga igera kuri miliyari
ku ngengo y’imari yayo, akaba yarayifashije kugura ibikoresho
by’ingenzi harimo « Scaner », « Echocardiography» n’ibindi ;
104
o Muri uyu mwaka, muri KFH hatangijwe serivisi nshya z’ubuvuzi
bw’amaso (Ophthalmology), kubaga imitsi (Neurosurgery)
n’icyumba cyo mu rwego rwo hejuru kigenewe abanyacyubahiro
(Urusaro Ward). Izindi serivisi nazo zongerewe ubushobozi
(Paediatrics, Cardiology, Physician in Pulmonology,
Orthopaedics) ;
o Hatangijwe gahunda ya « telemedicine » inashakirwa ibikoresho
by’ibanze ;
o Muri Nzeri 2005 hatangijwe imikorere mishya yo kubonana na
muganga bikurikije gahunda yatanzwe mbere, ibi bikaba
bigamije kugabanya umwanya munini abantu bataga bategereje
kubonana na muganga ;
o Abarwayi bivuriza muri KFH biyongereyeho 24 % muri uyu
mwaka kandi n’umubare w’abarwayi bajyaga biba ngombwa
kujya kuvuriza mu mahanga wagabanutseho 28 % kubera
imikorere ya KFH ;
o KFH yabonye inguzanyo y’Ikigega cy’Arabiya Sauditi cyita ku
Iterambere (SDF) yo kuyifasha kugura ibikoresho ikeneye ;
o Igishushanyo mbonera cya KFH cyarakozwe kugirango inyubako
ikoreramo zijyane n’icyerekezo cyayo ;
o KFH yahawe inshingano yo kwigisha (Training Hospital). Mu
rwego rwo kongera ubushobozi bw’ibyo bitaro, abaganga 4
bagiye kwiga icyiciro cya gatatu, abandi bakozi 32 bajya mu
mahugurwa.
4.2.2. Kongera ubushobozi bw’abaganga n’ababunganira
Guverinoma yatangije gahunda zinyuranye zijyanye no kuvugurura
imyigishirize y’amashuri y’ubuganga no gutuma abaganga barushaho
gushishikarira umurimo wabo :
o Ibitaro bya Kaminuza (CHU) byavuguruye kandi byongera
gutangiza inyigisho z’icyiciro cya gatatu mu dushami dutanu
105
(Surgery, Gynaecology and Obstetrics, Peadiatrics, Internal
Medecine, Anaesthesia) ;
o Porogaramu z’inyigisho mu Ishami ry’Ubuganga muri Kaminuza
y’u Rwanda zaravuguruwe ;
o Gahunda yo kwimenyereza umwuga (internship / internat
médical) yaravuguruwe ikazajya ibarirwa mu gihe cya gahunda
y’inyigisho z’umuganga ;
o Hemejwe amasezerano y’ubufatanye azatuma abaganga
b’inzobere b’abasirikare basaranganywa no mu bindi bitaro
bitari ibya gisirikari ;
o Hashyizweho Ikigega (Basket Found ) kigamije guteza imbere
ubushobozi bw’abaganga, kikazifashishwa mu kwishyurira
abaganga buruse zo kwiga ndetse n’umushahara wabo
ukarushaho kuba mwiza ;
o Imyigishirize y’abaforomo n’abaforomokazi yaravuguruwe,
amashuri yabo aragabanywa hasigara 6 azagira ubushobozi bwo
kwigisha abaforomo bo mu rwego rwa A1 ;
o Hateguwe umushinga w’Itegeko rigena imitunganyirize,
imikorere n’ububasha by’Inama Nkuru Nyarwanda
y’Abaforomokazi, Abaforomo n’Ababyaza.
4.2.3. Kurwanya SIDA n’ibindi byorezo
Kurwanya SIDA :
o Ikigo TRAC cyatangiye gukoresha uburyo bushya bwo
gukusanya amakuru (TRAC net) hifashishijwe ikoranabuhanga
rigezweho mu itumanaho (ICT). Byoroheje gukurikirana
abarwayi ba SIDA ;
o Ubushakashatsi bwakozwe muri uyu mwaka wa 2005
bwerekanye ko ikigereranyo cy’ubwandu bw’agakoko ka SIDA ari
3 % ;
106
o Ibigo nderabuzima bitanga serivisi yo kugira inama no
gukangurira abaturage kwipimisha ku bushake (VCT) byavuye
kuri 120 mu 2004 bigera ku 217 mu 2005.
o Hateguwe gahunda yihariye yo kwipimisha ku bushake ku
byiciro byihariye by’abantu baba hamwe nko mu bigo bya
Kaminuza, mu magereza no mu bindi bigo byigenga, hagamijwe
gutuma abantu benshi bamenya uko ubuzima bwabo bumeze,
kugira ngo bagirwe inama z’uko bakwiye kwitwara ;
o Ibigo bikingira abana ubwandu bw’agakoko gatera SIDA mu gihe
bavuka byavuye ku 105 mu 2004 bigera kuri 202 mu mwaka
wa 2005 ;
o Ibigo bitanga imiti igabanya ubukana bw’agakoko gatera SIDA
byariyongereye biva kuri 31 byabarurwaga mu mpera z’umwaka
wa 2004 bigera kuri 78 mu mpera z’umwaka wa 2005, ku buryo
ubu imiti iboneka mu Turere twose tw’Ubuzima kandi
igatangirwa ubuntu cyangwa ku giciro gito.
o Abarwayi bahabwa imiti igabanya ubukana bw’agakoko ka SIDA
(ARV) bavuye kuri 8.355 mu 2004 bagera ku 17.090 mu 2005,
habariwemo n’abana bafata iyo miti bagera ku 1.265 .
Kurwanya igituntu :
o Hatangijwe mu Turere tw’Ubuzima twa Mibirizi (Cyangugu),
Kiziguro (Umutara) na Kibirizi (Butare) gahunda
y’ubukangurambaga igamije gushishikariza abantu kwipimisha
igituntu mu gihe bagaragaza bimwe mu bimenyetso byacyo,
ndetse no gukurikiranira hafi abakirwaye hifashishijwe
abakangurambaga b’ubuzima ;
o Muri uyu mwaka ikigereranyo cy’abagiye kwipimisha igituntu
ugereranyije n’abagaragaje ibimenyetso bimwe na bimwe bavuye
kuri 43 % muri 2004 bagera kuri 55 % muri 2005 ;
o Ikigereranyo cy’abarwayi b’igituntu bavuwe bagakira cyavuye
kuri 67 % mu 2004 kigera kuri 75 % mu 2005 ;
107
o Kubera ikibazo cyagaragaye muri iki gihe kijyanye n’agakoko
gatera igituntu kadahangarwa n’imiti isanzwe, ku Kabutare
hafunguwe ikigo cyo gukurikiraniramo abarwayi b’igituntu
bagaragayeho ako gakoko. Abo barwayi bashakiwe imiti
irushijeho gukara kugira ngo nabo bavurwe bakire. Hagiye no
gutangira ubushakashatsi bugamije kumenya abarwayi bafite
agakoko katagihangarwa n’imiti isanzwe.
Kurwanya malariya :
o Hateguwe politiki n’ingamba nshya y’imyaka 7 yo kurwanya
Malariya hanafatwa ingamba zihariye zijyanye no kwigisha no
gukurikiranira hafi iby’icyo cyorezo ;
o Hatangijwe uburyo bwihariye (Home Based Management of
Fever) bugamije kugoboka abana bari munsi y’imyaka 5
bagitangira kugaragaraho ibimenyetso bya malariya,
nk’umuriro, bagahita bavurirwa imuhira hakiri kare,
hifashishijwe abakangurambaga b’ubuzima babihuguriwe. Iyi
gahunda imaze gutangizwa mu Turere tw’Ubuzima 8 (Nyanza,
Gitwe, Kibirizi, Kirehe, Kibogora, Remera-Rukoma, Gakoma na
Nyagatare) ;
o Gahunda yo gukingira malariya abagore batwite (Intermittent
Prevention Treatment) yatangijwe mu Gihugu hose;
o Hatangijwe uburyo bwo gukurikirana ko umurwayi afata imiti
nk’uko bikwiye (Quality Assurance Approach) mu Turere
tw’Ubuzima 8 (Nyanza, Gitwe, Kibirizi, Kibogora, Mibirizi,
Mugonero, Muhororo na Gahini);
o Hatumijwe inzitiramibu 1.050.000, muri zo izigera ku bihumbi
100 zamaze gutangwa, hakaba hategerejwe izigera ku bihumbi
300;
o Hatangiye ubushakashatsi bugamije kubona undi muti
wakoreshwa mu Rwanda mu kuvura malariya kuko usanzwe
utakiyihangara. Uwo muti uzatangira gukoreshwa umwaka
utaha.
108
4.3. Uburezi, Ubumenyi, Ikoranabuhanga n’Ubushakashatsi
4.3.1. Gufasha abana bose kwiga amashuri abanza
Amafaranga Leta itangira buri mwana wiga mu mashuri abanza ku
mwaka yavuye kuri 300 Frw agera ku 1000 Frw akazagera ku 2.500
Frw mu 2006;
Umubare w’abana bo mu mashuri abanza wavuye kuri 1.752.588 mu
2004 ugera kuri 1.857.841 mu 2005. “Taux brut de
scolarisation/gross enrolment rate” yavuye kuri 130,8 % igera kuri
137,8 %, naho “taux net/net enrolment” iva kuri 93 % igera kuri 93,5
%. By’umwihariko, abakobwa biga amashuri abanza (taux net /net
enrolment) bagera kuri 94,7 % mu gihe abahungu ari 92,2 %.
Umubare w’abana b’abakobwa wavuye ku 890.571 mu 2004 ugera ku
945.634 mu 2005;
Mu mwaka wa 2005 ibyumba by’amashuri bishya 413 byatangiye
gukoreshwa, bityo umubare w’ibyumba byose uva kuri 29 335 ugera
kuri 29 748;
Mu Ntara ya Kibungo n’Umutara ubu hatangiye kubakwa ibyumba
420 hagamijwe by’umwihariko gukemura ikibazo cy’abana bigira
ahatameze neza;
Mu rwego rwo kunoza imyigishirize, hashyirwa imbere ireme
ry’uburezi, hakozwe amahugurwa anyuranye y’abarimu, hatangwa
ibitabo, handikwa n’ibindi:
o Handitswe igitabo cy’igifaransa cy’umunyeshuri n’icy’umwarimu
mu mwaka wa 4;
o Handitswe igitabo cy’Uburere Mboneragihugu cy’umunyeshuri
umwaka 4, 5, 6;
o Hatanzwe ibitabo 324 053 by’isomo ry’igifaransa;
o Hatanzwe n’ibitabo 674 483 by’isomo ry’icyongereza;
o Abarimu 40 bahuguwe ku mikoreshereze y’igitabo cy’Uburere
Mboneragihugu cy’umwarimu w’amashuri abanza;
109
o Abarimu 77 bahuguwe mu myigishirize y’ururimi rw’icyongereza
mu mashuri abanza;
o Abarimu 1.450 bahuguwe mu nyigisho z’Icyongereza
n’Igifaransa
o Abayobozi 65 b’ibigo by’amashuri abanza n’ababyeyi 65
bahuguwe mu micungire n’imiyoborere y’ibigo by’amashuri;
o Abarimu 1.776 bahuguwe muri STE (Sciences et Technologies
Elémentaires) ;
o Abarimu 800 bahuguwe mu nyigisho z’imibare n’Ubumenyi.
Muri uyu mwaka hafunguwe ibigo bishya 3 byigisha abana bataye
ishuri (Centres de rattrapage / Catch-up program), umubare w’abana
bagaruwe mu ishuri uva kuri 960 bari muri ibyo bigo mu 2004 ugera
kuri 1.650 mu 2005 .
4.3.2. Kongera umubare w’abiga amashuri yisumbuye
Umubare w’amashuri yisumbuye y’imirenge wavuye kuri 94 mu 2004
ugera ku 152 mu 2005. Amashuri y’umurenge 94 yari asanzwe
yaraguwe kandi yubakirwa inzu zimeze neza ;
Muri rusange imibare ijyanye n’amashuri yisumbuye yerekana ko
hatewe intambwe, haba ku mubare w’amashuri, uw’abanyeshuri,
ariko by’umwihariko ku bana b’abakobwa no ku bana barangiza
amashuri abanza bimukiye mu yisumbuye
o Amashuri yisumbuye yavuye kuri 504 yabarurwaga mu mwaka
wa 2004 agera ku mashuri 569 mu mwaka wa 2005 ;
o Abanyeshuri bavuye ku 203 551 bagera ku 210 517
(biyongeryeho 3.4%) ;
o Umubare w’abana barangije amashuri abanza bimuriwe mu
cyiciro rusange wavuye kuri 50 521 (48,2 %) ugera kuri 55 071
(49, 7 %) ;
o Abanyeshuri b’abakobwa mu mashuri yisumbuye bavuye kuri
97 011 (47,6 %) mu mwaka wa 2004 bagera kuri 103 167
(49 %) mu mwaka wa 2005.
110
Hateguwe ibitabo by’imfashanyigisho mu mashuri yisumbuye,
abarimu bategurirwa amahugurwa kugira ngo babashe kurangiza
inshingano zabo:
o Handitswe inyoborabarezi y’Amateka mu mashuri yisumbuye ;
o Hateguwe igitabo cya mbere (TomeI) cy’umwarimu cy’Uburere
Mboneragihugu mu mashuri yisumbuye ;
o Abayobozi 152 b’ibigo by’Amashuri Yisumbuye y’Umurenge (ESI)
n’ababyeyi 60 bahuguwe mu micungire n’imiyoborere y’ibigo
by’amashuri ;
o Abarimu 304 bo muri ESI bahuguwe mu nyigisho z’Ubutabire,
Ibinyabuzima, Igifaransa n’Icyongereza ;
o Abarimu 285 bo muri ESI bahuguwe mu Mibare n’Ubugenge ;
o Abarimu 800 bo mu mashuri yisumbuye mu cyiciro rusange
bahuguwe mu nyigisho z’Icyongereza n’Igifaransa.
Mu rwego rwo kurwanya SIDA mu mashuri:
o Hashyizweho ikiganiro kuri radiyo buri cyumweru ku bubi bwa
SIDA no kuyirinda;
o Hatanzwe radiyo 6000 mu mashuri yose;
o Hatanzwe amapikipiki 12 ahabwa imboni z’uburezi muri buri
Ntara n’Umujyi wa Kigali.
4.3.3. Guteza imbere imyigishirize y’ubumenyi n’ikoranabuhanga
Hagiyeho Iteka rya Perezida rishyiraho ishimwe ry’akarusho ku
banyeshuri barushije abandi;
Mu rwego rwo gukangurira abana b’abakobwa kwitabira amashuri
yigisha ubumenyi n’ikoranabuhanga, abakobwa 2.295 biga mu
mwaka wa 3 n’uwa 6 bateguriwe amasomo y’ubumenyi mu gihe
cy’ibiruhuko. Icyo gikorwa cyari kigamije kubafasha kwitegura neza
ibizami bya Leta bisoza umwaka wa 2005;
Muri uyu mwaka, hatanzwe ibihembo ku banyeshuri b’abakobwa
babaye aba mbere muri buri Ntara mu masomo y’ubumenyi;
111
Ku banyeshuri batoranyijwe kuzajya muri Kaminuza bishyurirwa na
Leta, abarangije mu mashami y’Ubumenyi nibo bagenewe imyanya
myinshi (67,92 %) naho abo mu yandi mashami, imibare
iragabanuka:
o Ku bize Imibare n’Ubugenge, abazakomeza bavuye kuri 24,32 %
bagera kuri 26,22 % ;
o Ku bize Ibinyabuzima n’Ubutabire, abazakomeza bavuye kuri
33,1 % bagera kuri 41,7 % ;
o Ku bize Indimi, abazakomeza bavuye kuri 9,67 % bagera kuri
2,86 %;
o Ku bize Ubumenyi Nyabantu, abazakomeza bavuye kuri 25,88
% bagera kuri 25,22 %;
o Ku bize amashami y’Imyuga, abazakomeza bavuye kuri 6,74 %
bagera kuri 3,75 %;
o Ku bize amashami ya Tekiniki, abazakomeza bavuye kuri
0,29 % bagera kuri 0,2 %;
Mu bijyanye no gusakaza ICT mu mashuri:
o Hatanzwe «Laptop» 1020 na «solar panels» ku bigo by’amashuri
abanza yose adafite amashanyarazi;
o Haguzwe «computers» 4000 zigenewe amashuri yisumbuye.
Ibigo 180 bikaba bimaze guhabwa computers 1800 (imashini 10
kuri buri kigo), izindi zikazatangwa umwaka utaha wa 2006;
o Amashuri abanza 98 afite amashanyarazi yahawe «computers»
196 ( imashini 2 kuri buri kigo);
o Abarimu 384 bo mu mashuri abanza bahuguwe mu byo
gukoresha computers (computer literacy), 40 bategurirwa
kuzahugura abandi (Master trainers).
Hari amashami y’imyuga na tekiniki yatangijwe mu mashuri mashya
kugira ngo umubare w’abafite ubwo bumenyi wiyongere:
o Amashanyarazi mu mashuri 3;
o Ubuhinzi mu mashuri 2;
o Ubuvuzi bw’amatungo mu ishuri rimwe;
112
o Icungamutungo mu mashuri 4;
o Ubukanishi bw’imodoka mu ishuri rimwe;
o Ibikorwa by’amazi (Plomberie) mu ishuri rimwe;
o Ububaji mu ishuri rimwe;
o Ubwubatsi mu mashuri 2;
o Kubarisha ibyuma kabuhariwe (Informatique) mu ishuri rimwe.
Ishuri rya ETO Nyamata ryahawe ibikoresho. ETO Gitarama
yatashywe ku mugaragaro na Nyakubahwa Perezida wa Repubulika;
Hatangijwe umushinga “Programme de la Promotion de l’Economie et
de l’Emploi“ urimo igice kirebana no gushyiraho imyigishirize muri za
ETO igamije guha abanyeshuri ubushobozi bwo kwihangira imirimo;
Hateguwe gahunda ihamye (Plan stratégique /Strategic Plan ) 2005-
2010 y’amashuri y’ubuhinzi n’ubuvuzi bw’amatungo. Iyo gahunda
igamije gutanga umurongo ku byerekeye inyigisho zizatangwa muri
ayo mashuri hakurikijwe ibyo igihugu gikeneye;
Mu byerekeye kwiga imyuga iciriritse, hatangijwe amashuri mashya na
porogaramu z’inyigisho ziravugururwa:
o Hatangijwe ibigo bitatu bishya byigisha imyuga iciriritse:
Ecole des petits métiers St Vincent de Paul ya Kicukiro ;
St Charles Lwanga Kolping Vocational Training Centre y’i
Muramba (Gisenyi);
CEFOTEB y’i Bukamba (Ruhengeri).
o Porogaramu z’inyigisho mu mashami y’Ubwubatsi, Ububaji
n’Ubuhinzi yatangiye kuvugururwa bikazatuma abarangije CFJ
babasha kwinjira neza mu buzima busanzwe;
o Ibigo 3 byigenga byujuje ibyangombwa byemerewe gushyirwa
mu mubare w’ibigo byemewe kandi bifashwa na Leta;
o Hahuguwe abarimu 17 bazahugura bagenzi babo.
113
4.3.4. Urwego rw’amashuri makuru
Umushinga w’Itegeko rigenga Ikigo cyo gutanga no kwishyuza
inguzanyo ya buruse (SFAR) washyikirijwe Inteko Ishinga Amategeko;
Amashuri makuru yigenga 3 yemerewe gukora by’agateganyo:
o INES-Ruhengeri;
o IPB-Byumba;
o ICAM-Kanombe.
Umubare w’abanyeshuri biga mu mashuri makuru wariyongereye, uva
ku banyeshuri 26 796 muri 2004 ugera ku 27 987 muri 2005,
umubare w’abakobwa uva kuri 10 543 (39,3 %) ugera kuri 11 220
(40 %)
o Umubare w’abanyeshuri batoranyijwe kugira ngo binjire muri
Kaminuza za Leta bavuye kuri 2.048 (bihwanye na 10,52 %) mu
2004 bagera kuri 3.043 mu 2005, bihwanye na 15,11 %
by’abatsinze bose;
o Abakobwa babonye imyanya bavuye kuri 509 (bihwanye na
24,8 %) bagera kuri 793, bihwanye na 26,06 % by’abimutse
bose;
o Abanyeshuri bashya 159 boherejwe muri Kaminuza zo hanze.
Uko imibare y’abiga muri za Kaminuza zo mu Rwanda iteye hakurikijwe
ibigo bigamo:
ULK: 7 884 UCK: 793
UNR: 7 609 KHI: 763
UNILAK: 2 849 SFB: 416
KIST: 2 253 INES: 411
KIE: 1 478 ISPG: 167
UNATEK: 1 345 GSNyakibanda: 138
ISAE: 859 ICAM: 87
UAAC: 850 FTPB: 85
114
Hateguwe umushinga w’Itegeko rishyiraho Inama Nkuru y’Igihugu
y’Amashuri Makuru;
Hateguwe imbanzirizamushinga igaragaza uko Amashuri Makuru ya
Leta n’ayigenga yaterwa inkunga;
Mu rwego rwo kuvugurura imikorere y’Amashuri Makuru ya Leta no
gushyira mu bikorwa ihame ryo kwibanda ku bumenyi
n’ikoranabuhanga mu nyigisho zitangwa mu mashuri makuru,
hafashwe ibyemezo bikurikira:
o Ishami ry’Icungamutungo ryabaga muri KIST ryimuriwe muri
SFB;
o Ishami ry’Inderabarezi ryari muri UNR ryimuriwe muri KIE;
o UNR na KIST zasabwe gutangiza icyiciro cya gatatu aho
bishoboka.
4.3.5.Guteza imbere ubushakashatsi
Hemejwe politiki y’ubumenyi, ikoranabuhanga n’ubushakashatsi;
Hatangajwe ku mugaragaro inkoranyamagambo (dictionnaire /
dictionary) ya mbere y’ikinyarwanda / ikinyarwanda/ igifaransa.
4.3.6. Guha agaciro umwuga w’ubwarimu
Hateguwe Politiki y’Iterambere n’Imicungire y’Abarimu;
Hemejwe sitati yihariye nshya y’abarimu;
Hatangijwe Koperative yo kuzigama no kugurizanya y’abarimu, Leta
yayiteye inkunga ingana na 1,500,000,000 Frw;
Imishahara y’abarimu iziyongera mu rwego rw’ivugurura rusange
ry’imishahara y’abakozi ba Leta.
Abarimu bo mu Ntara za Kibungo, Umutara na Gikongoro bahawe
amafaranga yabo y’ibirarane ku mushahara;
Abarimu 165 bafite impamyabumenyi iciriritse D4 na D5 barigishijwe
kugira ngo bazamurwe mu ntera ya D6.
115
4.3.7. Kwigisha abantu bakuru kwandika, gusoma no kubara
Hakozwe ubushakashatsi ku myigire n’imyigishirize yo gusoma,
kubara no kwandika no ku myigire y’abana b’imfubyi n’abandi
batishoboye;
Hahuguwe abigisha 40 bo mu masomero aterwa inkunga na PPPMER
bo mu Ntara ya Kibuye na Butare;
Hahuguwe abantu 200 bazahugura abandi mu masomero;
Hatumijwe ibitabo n’izindi mfashanyigisho bizakoreshwa mu
masomero yo mu gihugu hose.
4.4 Kurengera abatishoboye
Hemejwe politiki n’Imishinga y’Amategeko anyuranye agamije
kurengera ibyiciro binyuranye by’abatishoboye:
o Politiki yo kurengera no guteza imbere imibereho myiza
y’abaturage;
o Politiki yo kurengera abamugariye ku rugamba;
o Itegeko rirengera abageze mu zabukuru;
o Itegeko rirengera abamugaye muri rusange;
o Itegeko rirengera abamugariye ku rugamba.
Hashyizweho Komite y’Igihugu ya “African Decade” mu Rwanda
ishinzwe guhuza no gukurikirana ibikorwa by’abamugaye;
Imiryango y’abacitse ku icumu igera kuri 104 mu Mujyi wa Nyanza na
60 mu Karere ka Nyamirambo yafashijwe kubaka amazu yo guturamo;
Imiryango igera kuri 536 yafashijwe gusana amazu yayo yari
yashenywe n’umuyaga cyangwa imvura, ahanini ikaba yaragenewe
amabati yo kongera kuyasakara;
Hashyizweho urwego rw’Igihugu rushinzwe guhuza ibikorwa byo
gukumira no gutabara abagwiriwe n’ibiza (Disaster Management
116
Coordination/ Coordination de la Gestion des Catastrophes) rukorera
muri Serivisi za Minisitiri w’Intebe. Ubu rwatangije ibarura ry’abatindi
nyakujya mu Gihugu hose n’ibiza bikunda kwibasira Uturere
tunyuranye tw’Igihugu.
4.5 Ubutaka, imiturire myiza no kurengera ibidukikije
Gahunda ya Guverinoma igamije gucunga no gukoresha neza ubutaka,
kunoza imiturire, kubungabunga no kurengera ibidukikije harimo
amashyamba, amazi, mine na kariyeri. Ihereye kuri iyi gahunda, muri uyu
mwaka wa 2005, Guverinoma yabashije kugera ku bikorwa byinshi
bikurikira:
4.5.1 Gucunga no gukoresha neza ubutaka
Hemejwe Itegeko Ngenga rigenga imikoreshereze n’imicungire
y’ubutaka mu Rwanda;
Abaturage bakomeje gushishikarizwa kurwanya isuri. Ibikorwa byo
kurwanya isuri byarakurikiranywe. Raporo yavuyemo yerekana ko
ubutaka bw’ u Rwanda burwanyijweho ari 36.6 %;
Hateguwe Umushinga w’Itegeko ryerekeye kwimura abantu kubera
imirimo ifitiye Igihugu akamaro;
Hateguwe Umushinga w’Itegeko rishyiraho urwego rw’ababarura
umutungo w’ubutaka n’ibiburiho (Loi régissant les
évaluateurs/experts fonciers et immobiliers/ Land and Real Estate
valuation law);
Amabwiriza yo gutanga ubutaka bugize umutungo wa Leta yatanzwe
mu Ntara n’Umujyi wa Kigali;
Hateguwe gahunda y’igihe kirekire yo gushyira mu bikorwa politiki
n’Itegeko by’ubutaka;
117
Hishyuwe amafaranga y’ibirarane by’abimuwe kubera imirimo ifitiye
Igihugu akamaro agera kuri 732.000.000 Frw.
4.5.2 Imiturire
Ibikorwa byakozwe mu rwego rwo guteza imbere imiturire myiza ni ibi:
Muri gahunda yo gutunganya imijyi, havuguruwe igishushanyo
mbonera cya Cyangugu, hakozwe n’amafishi y’imishinga
y’ibishushanyo mbonera by’Imijyi ya Kabuga, Gitarama na Nyagatare;
Hateguwe umushinga PIGU wo gutsura amajyambere y’Imijyi;
Umushinga w’Itegeko rigenga Imiturire waravuguruwe hakurikijwe
imiterere y’ivugururwa ry’inzego z’ubutegetsi mu gihugu;
4.5.3 Kubungabunga no Kurengera Ibidukikije
Nyuma y’aho politiki n’Itegeko ry’ibidukikije byemejwe, hahuguwe mu
Gihugu cyose abantu 2.496 biganjemo abayobozi b’inzego z’ibanze
kuri iyo politiki n’Itegeko ry’ibidukikije;
Hateguwe imishinga y’Amategeko ibiri n’Amateka arindwi ajyanye no
gushyira mu bikorwa Itegeko Ngenga rigena uburyo bwo kurengera,
kubungabunga no guteza imbere ibidukikije mu Rwanda;
Agashyamba cyimeza ka Buhanga kari mu Karere ka Mutobo, Intara
ya Ruhengeri kashyizwe mu hantu nyaburanga hakomye;
Mu rwego rwo kurengera ibidukikije, Leta y'u Rwanda yaguze imashini
50 za HYDRAFORM zikora amatafari asimbura amatafari ahiye
yakorwaga mu ibumba kandi agatwikishwa inkwi;
“Ecosystème” ya Rugezi –Bulera – Ruhondo yanditswe kuri Site ya
RAMSAR, kugira ngo ifatwe nk’ahantu hahehereye hafite akamaro
mpuzamahanga;
118
Mu rwego rwo kubahiriza amabwiriza arebana n’imicungire
y’ibishanga, ibiyaga n’imigezi, ubutaka buri kuri metero zagenwe
n’Amategeko uvuye ku nkombe bwatangiye guterwaho ubwatsi n’ibiti
hagamijwe kurinda uwo mutungo kamere. Leta ifatanyije n’umuryango
utegamiye kuri Leta RRWHA (Rwanda Rain Water Harvesting
Association) yatangije igikorwa cyo gukangurira abaturage gutega
amazi y’imvura no kububakira ibigega byo kuyabika. Hatangijwe
igikorwa cyo kurwanya amarebe mu biyaga, Leta ikaba yaratumije
amato yo gufasha muri iki gikorwa;
U Rwanda, Uganda na Repubulika Iharanira Demokarasi ya Congo
byiyemeje muri uyu mwaka wa 2005 gushyira hamwe mu kurengera
ibidukikije mu karere k’Ibirunga, cyane cyane byita ku ngagi zo muri
Pariki z’ibirunga ziri muri ibyo bihugu;
Hatangijwe umushinga w’igeragezwa wo kwegereza ubuyobozi
abaturage no gucunga ibidukikije ukorera mu Ntara za Gisenyi,
Kibuye na Cyangugu;
Hakozwe ibiganiro kuri radio na televiziyo, spot n’inyandiko mu
binyamakuru bisobanura politiki n’Itegeko Ngenga ryo kurengera,
kubungabunga no guteza imbere ibidukikije;
Ikigo cy’Igihugu cyo Kubungabunga Ibidukikije (REMA) cyahawe
abakozi bo kuba bakora imirimo yihutirwa mu gihe Itegeko rishyiraho
icyo kigo ritaremezwa n’inzego zibishinzwe. By’umwihariko muri uyu
mwaka wa 2005 bageze ku bikorwa bikurikira:
o Hateguwe inyandiko ikubiyemo “Environmental Assessment
Guidelines”;
o Hakozwe raporo yerekana imiterere y’ibidukikije (report on the
state of environment in Rwanda);
119
o Hatangijwe umushinga wa “Industrial Environmental
Management Framework” ugamije gusesengura ibibazo
byugarije “industrial zone/ Parc Industriel” ya Gikondo no
gutegura ishyirwa mu bikorwa ry’umushinga “Cleaner
Production Center” mu Rwanda;
o Hashyizweho uburyo bwo kugenzura ko ibidukikije bigenerwa
ingengo y’imari ihagije mu ngengo y’imari ya Leta no mu
mushinga wa gahunda y’Igihugu y’amajyambere no kugabanya
ubukene;
o Hashyizweho “Equipe/team” igenzura ibidukikije mu Mujyi wa
Kigali ikanakurikirana igishanga cyo ku muhanda wa “poids
lourds”.
Mu rwego rwo kubahiriza amasezerano mpuzamahanga yo kurengera
ibidukikije u Rwanda rwashyizeho umukono, Guverinoma yashyize
mu bikorwa imishinga ikurikira:
o Umushinga “Changement Climatique/Climate Change”
wateguye raporo ya Mbere y’Igihugu ku Mihindagurikire y’Ibihe,
uyishyikiriza Ubunyamabanga bwa “Convention Cadre des
Nations Unies sur les Changements Climatiques”. Hatangijwe
kandi icyiciro cya kabiri cy’uyu mushinga cyo kugisha inama
Intara zose ku byerekeye ihungabana no ku ngamba zafatwa mu
guhangana n’imihindagurikire y’ibihe;
o Hatangijwe umushinga “Pilot Project on Reducing the
Vulnerability of the Energy Sector to the Impacts of Climate
Change”. Uzashyirwa mu bikorwa n’Ishuri Rikuru rya KIST, ku
nkunga y’Ikigega Mpuzamahanga cya GEF/UNEP. Uzakorera
mu karere k’igishanga cya Rugezi n’ibiyaga bya Burera na
Ruhondo;
120
o Mu rwego rw’Umushinga wo kurengera akayunguruzo
k’imirasire y’izuba (Ozone Layer / Couche d’Ozone), hakozwe
ibarura n’igenzura ry’ibintu byangiza akayunguruzo k’imirasire
y’izuba byinjijwe mu Rwanda mu mwaka wa 2004.
Abaturarwanda bakomeje gukangurirwa ibyo kurinda
akayunguruzo k’imirasire y’izuba binyujijwe mu butumwa
bwanyuze kuri Radiyo Rwanda no mu binyamakuru byandikwa;
o Mu rwego rw’umushinga “National Biosafety Framework”,
hateguwe Politiki n’umushinga w’Itegeko bigenga umutekano
w’ikoranabuhanga rishingiye ku binyabuzima
(biosécurité/biosafety);
o Mu rwego rwo gushyira mu bikorwa amasezerano yerekeye
ibintu bihumanya kandi Biramba (Polluants Organiques
Persistants/Persistent Organic Pollutants), hakozwe raporo
y’ibarura ry’ibintu bihumanya kandi biramba n’iry’imiti
ihumanya;
o Umushinga “Projet d’Appui Institutionnel à la Gestion de
l’Environnement (PAIGER)” wahuguye abayobozi b’inzego
z’ibanze 60 b’Umujyi wa Kigali na 247 bo mu Ntara ya
Ruhengeri. Wateguye kandi inyandiko isobanura imiterere ya
“Système d’Information et de Statistiques Environnementales
(SISE)” ;
o Umushinga “Décentralisation et Gestion Environnementale/
Decentralization and Environment Management (DEMP)”
uterwa inkunga na PNUD/UNEP watangijwe mu 2004 wakomeje
ibikorwa byawo byo kongerera ubushobozi inzego z’ibanze mu
kurengera ibidukikije mu Ntara za Gisenyi, Kibuye na
Cyangugu. Wateguye inyigo yo kumenya icyo abaturage
bakeneye mu bidukikije. Uwo mushinga wateguye kandi
121
ukwirakwiza imfashanyigisho zo kumva neza ibidukikije icyo ari
cyo. Wahuguye kandi abayobozi b’inzego z’ibanze b’izo Ntara ku
mategeko na politiki y’ibidukikije ;
o Guverinoma yemeje umushinga w’Itegeko ryemerera kwemeza
burundu amasezerano y’impano hagati ya Repubulika y’u
Rwanda na Banki y’Isi Itsura Amajyambere (BIRD), ingana na
4.300.000 USD, igenewe umushinga wo kwita ku rusobe
rw’ibinyabuzima bikeneye kwitabwaho by’umwihariko
( integrated management of critical ecosystems project/projet de
gestion intégrée des écosystèmes fragiles).
4.5.4 Gucunga amashyamba
Mu rwego rwo gucunga amashyamba, Gahunda ya Guverinoma igamije
kurinda amashyamba ariho no gutera amashyamba aho bishoboka hose.
Ishingiye kuri iyi gahunda, muri uyu mwaka wa 2005, Guverinoma
yabashije kugera ku bikorwa bikurikira:
U Rwanda rwashyize umukono ku masezerano agamije kurengera
amashyamba kimeza mu karere ka Afurika yo hagati (COMIFAG) ;
Hakozwe amakarita y’amashyamba n’ibarura ry’ umutungo
w’amashyamba mu rwego rw’umushinga wo gutegura gahunda
y’amashyamba mu myaka icumi iri imbere ku bufatanye na « centre »
ya GIS yo muri Kaminuza y’u Rwanda na ISAR ;
Hateguwe ingemwe 50.000.000 zo guterwa, uyu mwaka wa 2005
hakaba hamaze guterwa kimwe cya kabiri cyazo;
Hateguwe Iteka rya Minisitiri rishyiraho ibiciro bishya by’ibiti byo mu
mashyamba ya Leta ;
122
Hateguwe umushinga w’amasezerano yerekeye gucungisha
amashyamba ya Leta abikorera ku giti cyabo ;
Hateguwe hanerekanwa ibizashingirwaho (TDR) mu kwiga umushinga
wo kubarura no gutera amashyamba ku bufatanye bw’u Rwanda na
“Coopération Technique Belge (CTB)”. Biteganyijwe ko uwo mushinga
uzatangizwa mu gihembwe cya 2 cy’umwaka wa 2006.
Hateguwe “affiches” 4.500 na “dépliants” 6.000 zishyikirizwa Intara
n’Umujyi wa Kigali zo kwamamaza ibikorwa by’amashyamba
n’izerekeye ubuhinzi bw’ibiti bivangwa n’imyaka mu mirima ;
Serivisi yo Kurinda Amashyamba yageze ku bikorwa bikurikira:
o Abarinzi b’amashyamba bo mu Turere twose tw’Igihugu
bahuguwe ku Itegeko n’amabwiriza bigenga ibyerekeye
amashyamba, politiki y’amashyamba n’Itegeko ryo kurengera
ibidukikije ;
o Habaye imikwabu yo gufata abatwara n’abacuruza ibiti
n’ibibikomokaho batujuje ibyangombwa. Hafashwe abantu 97
basaruye ishyamba, batwara ibiti n’ibibikomokaho bakanatwika
amatafari nta byangombwa. Bahanishijwe gutanga amafaranga
angana na 13.942.965 Frw. Yose hamwe yinjiye mu Kigega
cy’Igihugu cy’Imari y’Amashyamba.
4.5.5 Amazi n’Isukura
Hatangijwe umushinga wo guha amazi Uturere 5 tw’Intara ya Butare
uterwa inkunga n’Igihugu cy’Ububiligi;
123
Hatangiye gutegurwa umushinga wo guha amazi Intara ya Kibungo
uzaterwa inkunga n’Igihugu cy’ Ubuyapani n’umushinga wo gucunga
neza umutungo kamere w’amazi uzaterwa inkunga na Banki y’Isi;
Hahuguwe abantu 282 mu Ntara 6 mu bijyanye no gufata neza
ibikorwa by’amazi: (Byumba: 56, Kibungo: 51, Gisenyi: 55, Kibuye :
28, Umutara : 35, Ruhengeri: 57);
Mu rwego rw’umushinga PHAST (Participatory, Hygiene and Sanitation
Transformation / Stratégie Participative en matière d’Education, à
l’Hygiène et à l’Assainissement) hahuguwe abantu 25 mu kubaka
ubwiherero bwa «Ecological Sanitation (ECOSAN)» mu Karere ka
Maraba hanubakwa ubwiherero 30 bwa ECOSAN;
Hubatswe ubwiherero 95 n’ibigega by’amazi y’imvura 53
hanatunganywa amasoko 823 mu rwego rw’umushinga w’Amazi
n’Isuku mu Cyaro (PEAMR);
Mu rwego rw’umushinga wo kugeza amazi mu mijyi mito ya Gikongoro
uterwa inkunga n’Igihugu cya Autriche, hashyizweho mubazi 40 ku
mavomo hanemerwa imishinga 8;
Mu Karere ka Rwamiko, hongerewe umuyoboro w’amazi ho km 35,
hubakwa ibigega 8 n’amavomo 31. Imiryango 3300 yegerejwe amazi;
Mu rwego rw’umushinga wo gutanga amazi meza mu Turere twa
Buliza, Gasabo, Rulindo na Shyorongi, harangiye imiyoboro 3 muri
Buriza na 12 muri Gasabo, hashyirwaho inzego 17 zo gucunga amazi.
Hahuguwe abarimu 129 b’amashuri abanza mu rwego rw’isuku.
Abaturage 13000 muri Buriza na 15970 muri Gasabo begerejwe
amazi;
124
Mu rwego rw’umushinga w’amazi, isuku n’ibidukikije (WES), amashuri
12 n’ibigo nderabuzima 4 byahawe amazi n’ibikorwa by’isukura muri
Kayove, Mutura, Cyanzarwe na Shyorongi. Imidugudu 5 yo muri
Kayove, Mutura na Nyamata nayo yahawe amazi. Hakozwe kandi km
28 z’imiyoboro, ibigega 14, amavomo rusange 24 n’utuzu two
kugurisha amazi 6 n’ibyumba 12 by’imisarane;
Mu rwego rw’umushinga wo kongera amazi meza mu mujyi wa Butare,
imirimo yo kwagura uruganda, kubaka amavomo, kubaka ikigega cya
m3 150 yaratangiye izarangira mu Kuboza 2005;
Hatangiye ibikorwa byo kwagura umuyoboro wo mu Karere ka Ngenda
kugira ngo uruganda rwubatswe muri ako Karere rwahaga gusa
abantu 107.000 rushobore kugeza amazi ku baturage bo mu Turere
twa Gashora na Nyamata mu Bugesera, Akarere ka Bicumbi
n’inkengero z’Umujyi wa Kigali bagera kuri 346.000;
Mu rwego rw’umushinga wo gucunga umutungo w’amazi hateguwe
umushinga w’Itegeko ryo gucunga umutungo w’amazi hakorwa
n’inyigo ku kongerera ubushobozi inzego zishinzwe amazi n’inyigo ku
ngano y’umutungo w’amazi.
Mu rwego rwo kongera amazi mu Mujyi wa Kigali:
o Hagejejwe amazi ku bitaro bya Kibagabaga, hatanzwe impombo
zo gukora umuyoboro wa km 2,7 uva kuri UTEXRWA ugeza
amazi mu kigega cyo mu mudugudu wa Caisse Sociale n’izo
kubaka umuyoboro wa Gacuriro-Kagugu ujyana amazi mu
kigega cya m3 250 kizubakwa i Gasave ku Gisozi;
o Hatangiye imirimo yo gukora amariba 14 yo kongera amazi mu
ruganda rwo kuri Nyabarongo mu Mujyi wa Kigali, bikazongera
amazi angana na m3 6700 ku munsi;
125
o Hatangiye umushinga wo gusana ibikorwa remezo by’amazi
n’amashanyarazi mu Mujyi wa Kigali bizongera amazi ho 8 % ;
o Hari imishyikirano n’abikorera ku giti cyabo bifuza kugira
uruhare mu bikorwa byo kongera amazi mu mujyi wa Kigali ari
bo Ami-water ku mazi y’ikuzimu mu kibaya cya Nyabarongo
n’amazi yava Mutobo; Aquanet na Espina ku mazi ya
Nyabarongo.
Muri rusange, ku mubare w’abaturage bafite amazi meza hiyongeyeho
6 %.
4.6. Umuco
Gahunda ya Guverinoma iteganya gushyiraho Inteko Nyarwanda
y’Umuco n’Ururimi, kubaka inzu y’Igihugu yo gusomeramo no
gushyinguramo inyandiko, gukangurira ababyeyi n’abarezi gutoza no
kwigisha abana n’urubyiruko ibyiza by’umuco hakoreshejwe
inyandiko n’ibiganiro, no gukangurira abanyarwanda, inzego za Leta
n’inzego mpuzamahanga kwita ku bintu n’ahantu ndangamateka.
Ibyagezweho muri uyu mwaka ni ibi bikurikira:
4.6.1.Umuco muri rusange
Hateguwe umushinga w’Itegeko rishyiraho Inteko Nyarwanda
y’Ururimi n’Umuco, ikaba ishigajwe kwemezwa n’inzego zibishinzwe,
kugira ngo iyo Nteko izabe iriho muri 2006;
Hateguwe umushinga w’Itegeko rishyiraho Komisiyo yo Kurwanya
Jenoside;
Hateguwe umushinga w’Itegeko rishyiraho Ikigo cy’Igihugu cyo
Gushyingura Inyandiko n’Inkoranyabitabo (Office Rwandais des
Archives et Bibliothèque Nationale);
Hateguwe umushinga w’Itegeko rishyiraho Urwego rw’Igihugu
rw’Intwari z’Igihugu n’Imidari y’Ishimwe;
126
Hatanzwe ibiganiro bitandukanye mu cyumweru n’umunsi w’umuco
uba tariki ya 8 ukwakira ya buri mwaka, bikangurira abanyarwanda
mu ngeri zinyuranye ibyiza bikubiye mu muco nyarwanda harimo
n’ubwanditsi;
Hatanzwe ibiganiro bitandukanye muri UNR aho iteganya gufungura
ishami ry’ubugeni muri 2006;
Abarimu bo muri Kaminuza bateguye inyandiko ku mateka y’u
Rwanda. Inyandiko nimara kumvikanwaho azatangira kwigishwa
abanyarwanda bose, by’umwihariko mu mashuri;
Itorero ry’Igihugu ryahagarariye u Rwanda mw’Iserukiramuco
mpuzamahanga ry’Isi i Majorque muri Hisipaniya aho ryesheje
umuhigo rikaba irya mbere mu bindi bihugu 22.
4.6.2. Gushyiraho amashami y’Ingoro y’Umurage w’u Rwanda
Ku ntego yo gushyiraho amashami y’ingoro y’umurage w’u Rwanda, hakozwe
ibi bikurikira :
Itegeko rigenga Ikigo cy’Ingoro y’Umurage w’u Rwanda ryarateguwe,
ubu riri mu Nteko Ishinga Amategeko;
Hatangijwe imirimo yo gusana amazu agomba gukorerwamo n’Ishami
ry’Ingoro y’Umurage w’u Rwanda mu Ntara ya Ruhengeri;
Hatangijwe imirimo yo gutunganya ahahoze ari icumbi rya Perezida i
Kanombe;
Hakosowe ikosa ry’imyubakire ryari ryagaragaye ku nzu ya
Kinyarwanda iri mu Rukali.
127
4.6.3. Kwibuka jenoside
Gahunda ya Guverinoma iteganya gukomeza gukangurira Abanyarwanda
kwibuka jenoside no gushyingura mu cyubahiro inzirakarengane
zakivukijwe, kubakira neza no gusukura inzibutso.
Habaye igikorwa cyo gushyingura mu cyubahiro abazize Jenoside ku
rwego rw’Igihugu, Intara n’Uturere. Habaye ibikorwa byinshi kandi
henshi byo gushyingura kubera ubuhamya bwatanzwe mu Nkiko
Gacaca ;
Hashyizweho za Komite mpuzabikorwa ku rwego rw’Igihugu, Intara
n’Uturere no muri za Ambasade z’u Rwanda zigamije gushyira mu
bikorwa iyi gahunda;
Herekanywe amafilimi kuri jenoside ku rwego rw’Igihugu, Intara
n’Uturere no hanze (zimwe muri izo filimi ni izi: Tuez-les tous,
Gardiens de la mémoire, Through my eyes);
Hahimbwe indirimbo n’imivugo, hatangwa ubuhamya, herekanwa
amafoto n’inyandiko zinyuranye kuri jenoside ku rwego rw’Igihugu,
Intara n’Uturere no muri za Ambasade z’u Rwanda ;
Hitabiriwe umunsi wo kwibuka jenoside ku nshuro ya cumi na rimwe
uba tariki ya 7 Mata ya buri mwaka. Icyumweru cy’icyunamo
cyashojwe ku wa 13 Mata 2005 ku rwego rw’Igihugu, Intara
n’Uturere ;
Hateguwe Itegeko rigena imiterere n’imikorere ya Komisiyo y’Igihugu
yo Kurwanya Jenoside, ubu rikaba riri mu Nteko Ishinga Amategeko.
4.7 Imikino n’imyidagaduro
Gahunda ya Guverinoma iteganya gushishikariza Abanyarwanda
kwiga no gukunda imikino, kubaka ahantu hagenewe imikino
n’imyidagaduro, kubaka ikigo cy’imyidagaduro n’ibitaramo ku rwego
rw’Igihugu.
128
4. 7. 1. Guteza imbere siporo ya benshi
Hakoreshejwe amarushanwa yo ku rwego rw’Igihugu y’imikino
ngororamubiri;
Buri wa gatandatu wa mbere w’ukwezi, kuva muri Nyakanga, hakorwa
urugendo ngororamubiri (marche athlétique) ruhuza inzego nyinshi za
Leta;
Hatangijwe Loto Rwanda (Loterie Nationale) igamije gutera inkunga
iterambere rya siporo n’imyidagaduro.
4.7.2. Guteza imbere siporo ya bose n’iyo mu rwego ruhanitse
Guverinoma yashyigikiye amakipe y’Igihugu iyagenera ibyangombwa
kugira ngo abashe kwitabira amarushanwa mpuzamahanga;
Hateguwe kandi hoherezwa Ikipe y’Igihugu y’abahungu b’ingimbi ya
mu marushanwa ya “Cross country” mu gihugu cy’Ubufaransa ;
Hakoreshejwe amarushanwa mpuzamahanga yo kwibuka abakinnyi
ba “Volley Ball” bazize jenoside. Ayo marushanwa yitabiriwe n’amakipe
y’abagabo n’ay’abakobwa yo mu Rwanda, muri Kenya, mu Buganda no
mu Burundi;
Hakoreshejwe amarushanwa ya “Cross country” y’amakipe y’Ibihugu
y’Akarere ka 3 k’Afurika. Ayo marushanwa yitabiriwe n’ibihugu by’u
Rwanda, u Burundi, na Uganda;
U Rwanda rwakiriye amarushanwa y’imikino y’igikombe cya CECAFA
y’amakipe y’Ibihugu;
Ikipe y’Igihugu y’umupira w’amaguru y’abana bari munsi y’imyaka 16
yitabiriye amarushanwa mpuzamahanga y’uwo mukino yabereye mu
Gihugu cya Suwedi;
Ikipe y’Igihugu y’Umupira wa “Volley Ball” y’Abagabo yitabiriye
amarushanwa y’Igikombe cy’Afurika cy’ibihugu yabereye i Kayiro mu
Misiri ;
129
Abakinnyi babiri (umuhungu n’umukobwa), bitabiriye amarushanwa
mpuzamahanga y’umukino wo kwoga yabereye i Montréal muri
Canada ;
Ikipe y’Igihugu y’umupira w’amaguru AMAVUBI yitabiriye
amarushanwa y’amajonjora yo guhatanira kuzajya mu marushanwa
ya nyuma y’igikombe cy’Afurika n’ay’Igikombe cy’Isi mu mwaka
w’2006 ;
Ikipe y’Igihugu y’umupira w’amaguru y’abatarengeje imyaka 20
yitabiriye irushanwa rya CECAFA ryabereye muri Zanzibar ;
Ikipe y’Igihugu y’umupira w’amaguru AMAVUBI yakinnye imikino ya
gicuti mu gihugu cy’Ubudage;
U Rwanda rwakiriye irushanwa mpuzamahanga rya Tennis « ITF
Future »;
Ikipe y’Igihugu y’umukino wo guterana amakofi yitabiriye
amarushanwa y’Akarere ka 5 yabereye muri Kenya ;
Ikipe y’Igihugu y’imikino ngororamubiri yitabiriye irushanwa
ry’Afurika ry’ingimbi ryabereye muri Maroc ;
Abakinnyi b’u Rwanda bitabiriye imikino yahuje ibihugu bihuriye ku
rurimi rw’igifaransa yabereye muri Niger;
Ikipe y’Igihugu y’umukino wa Hand ball yitabiriye amarushanwa
y’Akarere k’Afurika y’Iburasirazuba yabereye muri Kenya;
Ikipe y’Igihugu ya “Seat Ball’ y’abamugaye yagiye mu marushanwa
mpuzamahanga y’uwo mukino yabereye mu Budage;
I Kigali habereye Isiganwa mpuzamahanga rya Marathon ryitabirwa
n’abantu bagera kuri 2000, abanyarwanda n’abanyamahanga.
4.7.3 Kubaka ibibuga by’imikino mpuzamahanga n’ibindi biciriritse
Hubatswe uruzitiro, urwambariro ubwiherero bya sitade ya Gikongoro;
Hasanwe sitade Amahoro ndetse na sitade nto y’imikino y’intoki
irasakarwa;
130
Gutsura ubutwererane hagati y’u Rwanda n’ibindi bihugu
n’imiryango mpuzamahanga ya Siporo
U Rwanda rwitabiriye inama ya 20 y’Inteko rusange ya CSSA (Conseil
Supérieur des Sports en Afrique) yabereye Alger. Mu matora yabaye u
Rwanda rwegukanye umwanya wa Visi Perezidansi ya CSSA ndetse na
Commission ya Fair Play ;
Hakozwe memorandum (MoU) y’ubufatanye muri siporo hagati y’u
Rwanda n’Igihugu cya Uganda ;
Ishuri ryigisha umupira w’amaguru ryatashywe ku mugaragaro.
______________________________________