�

Mer˙ba! Jien jisimni Matthew.Flimkien se nid˙lu ©o sigarett

biex naraw minn xiex inhu mag˙mul. Matul din l-avventura se niltaqg˙u wkoll ma’ Dandan id-Du˙˙anu biex naraw kif dan jista’ jag˙mel ˙sara lilek kif ukoll lil dawk li jpejpu. Mela ilbes il-maskra tal-ossi©nu u ejja nid˙lu. Tmiss xejn g˙aliex tista’ twe©©a’. Tlaqna!

‘Jiena Dandan id-Du˙˙anu. G˙andi madwar 4000 kimika

velenuża ©o fija!’

Tabakk

Du˙˙an

FiltruNikotina

Qatran

�

Il-qatran li nsibu fis-sigaretti huwa l-istess materjal li jintu�a b˙ala baΩi g˙at-toroq filwaqt li n-nikotina hija droga legali fis-sigarett li tag˙milha diffiçli biex in-nies jieqfu jpejpu. L-a˙jar li ma tibda qatt.

KONT TAFHA DIN?

Min˙abba l-vizzju tat-tipjip

qalbha mhixta˙dem tajjeb.

Il-qatran

fis-sigarett ©abilha

snienha u d-dwiefer sofor.

Il-qatran ˙assrilha

l-pulmuni wkoll.

Óalqha jinten.

Id-du˙˙an qedje˙el ma’ xag˙arhau ma’ ˙wejji©ha.Il-fwie˙a li g˙amletma tinxtammx.

Kull meta tarmi

d-du˙˙an minn imne˙irha

tkun qieg˙da teqred il-filtru

li g˙andha fil-kanali tal-imnifsejn.

Issa naqsitilha l-protezzjoni

kontra l-mard.

Din il-marama tistax tgawdi

g˙al kollox it-tog˙ma tajba tal-ikel.

�

Eżerçizzju 1 OÓROÌ IL-KULURI U LESTI RUÓEK BIEX TPINÌI

A. B.

1. X’qed tipprova tg˙idlek il-persuna li ˙olqot dan ir-riklam li jidher f’kaxxa A?

2. F’kaxxa B pin©i stampa biex tirreklama l-effetti ˙żiena tas-sigaretti.

Dawk li jpejpu mhumiex nies ˙Ωiena. Is-sigaretti li jpejpu huma ˙Ωiena g˙as-sa˙˙a tag˙hom u ta’ dawk ta’ madwarhom.

KONT TAFHA DIN?

�

QUM MINN HEMMU ÇÇAQLAQ!

Xxxxx! Tag˙milx ˙sejjes g˙aliex Paul qed jag˙mel il-H.W. Hu qed jibla’ ©o fih id-du˙˙an li ˙iere© mis-sigarett ta’ ommu. Dan il-proçess li

nsej˙ulu passive smoking huwa ta’ periklu g˙as-sa˙˙a ta’ Paul. Ib|a’ g˙al sa˙˙tek. Ûomm ’il bog˙od mid-du˙˙an.

Imma©ina li inti qieg˙ed minflok Paul. Ikteb tliet affarijiet li tista’ tag˙mel biex tipprote©i ru˙ek mid-du˙˙an.

1. Nitkellem mal-©enituri b’mod edukat u n˙ajjarhom biex jieqfu.

2.

3.

4.

Eżerçizzju 2

�

Eżerçizzju 3 EJJA ÓALLI NILAGÓBU FTIT BIN-NUMRI!

Missier Claire meta kellu ˙mistax-il sena beda jpejjep sigarett fil-©img˙a.

Hu ˙aseb li ’l quddiem kien se jirnexxilu jieqaf iżda baqa’ g˙addej. Fil-preżent hu jpejjep pakkett kuljum li jiswielu 4 Ewro. Ikkalkula kemm jonfoq flus fil-©img˙a.

Ìimg˙a fiha sebat ijiem.

F’©urnata hu jpejjep pakkett s˙i˙ li jiswielu 4 Ewro.

F’sebat ijiem hu jpejjep seba’ pakketti li jiswewlu…

7 pakketti X 4 Ewro = Ewro

Hemm ˙afna nies li ma jpejpux. Huma jonfqu ftit minn flushom b’mod g˙aqli u j©emmg˙u

l-bqija. Tg˙allem minnhom!

�

L-AÓJAR ÓAÌA LI NISTA’ NGÓID HIJA...

Fl-ispazju pprovdut g˙alik ̇ dejn l-istampi t’hawn ta˙t, ikteb x’inhi l-a˙jar ˙a©a li tista’ tg˙id jew l-a˙jar ˙a©a li tista’ tag˙mel li kieku kellek tkun f’wa˙da minn dawn is-sitwazzjonijiet.

X’inhi l-a˙jar ˙a©a li tista’ tg˙id jew tag˙mel meta ˙abib i˙ajrek biex tpejjep?

Inti u xi familjari d˙altu ©o restorant fejn hemm xi nies ipejpu. X’tista’ tg˙id lill-familjari tieg˙ek?

Eżerçizzju 4

�

X’inhi l-a˙jar ˙a©a li tista’ ta˙seb jew tag˙mel jekk xi darba ti©ik il-˙ajra biex tipprova sigarett?

Skont il-li©i Maltija, persuni ta˙t it-tmintax-ilsena ma jistg˙ux ipejpu.

KONT TAFHA DIN?

�

Eżerçizzju 5 VERUJEW FALZ?

Aqra kull sentenza u wara kull wa˙da mmarka jekk hux vera jew falz billi tag˙mel( ) madwar iç-çirku t-tajjeb.

Veru = Falz =

• Meta l-©enituri jpejpu t-tfal tag˙hom jispiççaw biex jaqbdu l-istess vizzju meta jikbru.

• It-tipjip huwa b˙al ˙alliel li jisraqlek ftit �g˙ira minn sa˙˙tek kull ©urnata.

• Persuna li tpejjep hija kapaçi ti©ri ming˙ajr ma taqta’ nifisha daqs min ma jpejjipx.

• Biex tkun persuna popolari trid tpejjep.

• G˙alkemm xi sigaretti g˙andhom il-filtru, kimiçi velenu�i xorta wa˙da jid˙lu fil-©isem.

• Óafna drabi l-vizzji jibdew bi ftit u jispiççaw b’˙afna.

• Jekk taqbad il-vizzju tat-tipjip wara se ssibha diffiçli biex tieqaf. Ikun a˙jar jekk ma tibda qatt.

�

Insellimlek! Kif inti? Jien jisimni Roger. Matul

din l-avventura l-ewwel se nosservaw lis-Sur Xurbanu. Tafu? Se ng˙inek ukoll tifhem a˙jar g˙alfejn, g˙all-©id tieg˙ek stess, inti m’g˙andekx tixrob alko˙ol. Jekk g˙alik dan huwa diffiçli ’l quddiem se nitolbuk tag˙fas ftit buttuni speçjali li jistg˙u jg˙inuk. Ejja ˙alli nibdew. Tlaqna!

L-alko˙ol huwa droga legali li tissejja˙ dipressant. Dan ifisser li wara xi ftit xarbiet

alko˙oliçi l-mo˙˙ jibda ja˙dem iktar bil-mod. Il-birra, l-inbid u x-xampanja huma eżempji ta’ xarbiet alko˙oliçi. Il-˙alib, il-luminati u l-

ilma ma fihomx alko˙ol.

L-alko˙ol jibdel il-mod kif persuna ta˙seb, titkellem, t˙ossha u ©©ib ru˙ha. Persuna tista’ tasal biex tisker jekk tixrob l-alko˙ol.

L-alkoHol

KONT TAFHA DIN?

�0

L-alko˙ol jista’ jkollu numru ta’ effetti ˙Ωiena fuq il-©isem. Dan ji©ri kemm jekk il-persuna tixrob ˙afna g˙al tul ta’ Ωmien kif ukoll jekk tixrob ˙afna f’okkaΩjoni wa˙da.

Effetti ˙Ωiena wara li persuna tixrob ˙afna g˙al tul ta' Ωmien.

✘ Il-memorja tibda tonqos.

✘ Il-qalb ma tibqax b’sa˙˙itha.

✘ Il-fwied jin˙araq.

✘ Tista’ ssir ˙sara fl-istonku.

Effetti ˙Ωiena wara li persuna tixrob ˙afna f’okkaΩjoni wa˙da.

✘ Il-persuna tista’ titlef il-kontroll tag˙ha nnifisha u tid˙ol f’xi ©lieda.

✘ Il-persuna ma tkunx taf x’inhi tg˙id. Tista’ tikxef xi sigrieti jew tg˙ajjar lil xi ˙add.

✘ L-g˙ada l-persuna tqum storduta, imdejqa u mu©ug˙a.

✘ L-im©iba tal-persuna tista’ tkun perikoluża g˙aliha nnifisha u g˙all-o˙rajn.

��

Wara li tag˙mel eżami inti ting˙ata marka. Il-flixkun tal-alko˙ol ukoll ji©i b’marka mieg˙u li turi kemm dik ix-xarba tkun qawwija. Iktar

ma l-marka tkun g˙olja, iktar ix-xarba tkun qawwija.

Eżerçizzju 1

NOSSERVAWLIS-SUR XURBANU

Fil-paġna li jmiss se tara lis-Sur Xurbanu.Hu dejjem ilegleg l-alkoħol u ma jafx jgħid

“Le” jew “Daqshekk.” Għalkemm minn barra ma tantx jidher imxengel u ċ-ċoff iżommu dritt biex jimpressjona, minn ġewwa l-vizzju tax-xorb qed ikissru ftit ftit.

Hu mingħalih li għax jixrob se jħossu iktar kunfidenti, iżda żżejjed li qed jieħu qed ikompli jwaqqgħu għaċ-ċajt u jtellfu l-bilanċ f’ħajtu. Minħabba dan kollu qed ibatu hu, familtu u sħabu. Ejja ħalli nosservawh ftit u nitgħallmu mill-iżbalji tiegħu! Moħħok hemm!

KONT TAFHA DIN?

��

Minn dak li tg˙allimt sa issa kompli dawn is sentenzi.

1. L-alko˙ol żejjed qed i˙arbat u jiżbilançja l-

˙ajja tas-Sur Xurbanu kif ukoll dik ta’

.

2. Meta jid˙ol id-dar wara li jkun ilu jlegleg jispiçça

biex

.

3. Meta jibda jixrob grokk wara l-ie˙or, is-

Sur Xurbanu ma jirnexxilux ine˙˙i d-

dwejjaq. Anzi jibda j˙ossu .

4. Kull meta s-Sur Xurbanu jixrob l-alko˙ol u jsuq jista’

.

5. Meta darba minnhom da˙al id-dar u beda jkisser, it-tfal tieg˙u

˙assewhom .

G˙alkemm l-alko˙ol jista’ f’xi kaΩijiet jintuΩa mill-adulti b’mod li ma jag˙mlilhomx ˙sara, it-tfal qatt m’g˙andhom imissu mieg˙u.

��

ÓAFNA, FTITJEW XEJN?

Da˙˙al il-kliem ÓAFNA, FTIT jew XEJN f’dawn is-sentenzi.

1. ‘Bil-qatra l-qatra timtela l-©arra!’ G˙al din il-lezzjoni dan il-proverbju jista’ jfisser li jekk tidra tixrob ftit meta tkun żg˙ir tista’ tasal biex ’il quddiem tibda tixrob .

2. Ûg˙ażag˙ ’il fuq minn sbatax-il sena fi tmiem il-©img˙a jistg˙u jixorbu .

3. Jekk xi ˙add mill-familjari joffrilek ftit alko˙ol waqt xi festin g˙andek twie©bu, “Le grazzi! L-alko˙ol mhux tajjeb g˙at-tfal. Ma jien se nixrob

.”

4. Persuni adulti b˙all-©enituri u z-zijiet jistg˙u jixorbu

alko˙ol kultant żmien.

5. Ikun qed jag˙mel ˙sara kbira meta xi ˙add adult jibda jixrob alko˙ol g˙aliex ja˙seb li jifla˙ g˙ax-xorb.

6. G˙alkemm kultant jista’ jaqbdek l-aptit li dduq ftit birra mit-tazza tan-nannu, xorta wa˙da g˙andek tag˙żel li ma tixrob .

Eżerçizzju 2

��

Meta tkun tixtieq tag˙mel xi ˙a©a li taf li mhix tajba, ieqaf u a˙seb dwar x’jista’ ji©rilek wara.

X’BUTTUNI TISTA’ TAGÓFAS?

Meta tkun tixtieq tara xi DVD tajjeb g˙at-tfal trid taqbad ir-remote control u tag˙fas il-

buttuna PLAY. Inti wkoll g˙andek remote control ©o fik – mo˙˙ok. Jekk tixtieq ikollok karattru sod jew trid teg˙leb xi vizzji żg˙ar li g˙andek, je˙tie© li tag˙fas il-buttuni tar-remote control ta’ mo˙˙ok. B’dan il-mod tista’ titg˙allem tikkontrolla lilek innifsek a˙jar. Isma’ ftit x’g˙amlu Petra u John.

Petra, tifla ta’ g˙axar snin, t˙oss li g˙andha bżonn tag˙fas il-buttuna STOP g˙aliex je˙tie© li tieqaf mill-vizzju li taqta’ qalbha mix-xejn. John iżomm il-problemi ©o fih. Hu j˙oss li g˙andu bżonn jag˙fas OPEN g˙aliex jixtieq jitg˙allem jifta˙ qalbu meta j˙ossu mdejjaq.

Inti g˙andek xi vizzju li tixtieq tag˙faslu l-buttuna STOP?

Il-vizzju tieg˙i li nixtieq inwaqqaf huwa

Eżerçizzju 3

��

Minn fuq l-istampa tar-remote control pin©i l-buttuni li g˙andek bżonn tag˙fas biex issir tifel jew tifla a˙jar. Ikteb ir-ra©uni fil-kaxxa ma©enb il-buttuna/i li pin©ejt.

��

Eżerçizzju 4 DAWN GÓANDHOMRAÌUN JEW LE?

Jekk g˙andhom ra©un ag˙mel (✔) fil-kaxxa.Jekk m’g˙andhomx ra©un ag˙mel (✘) fil-kaxxa.

Marija qalet, “Min jixrob ˙afna alko˙ol ikun qed iżid il-problemi mhux isolvihom.”

Fabian qal, “Jekk nixrob l-alko˙ol minn meta nkun żg˙ir inkun iktar b’sa˙˙ti meta nikber.”

Wa˙da mara fuq programm tat-TV qalet, “Min jabbuża mill-alko˙ol jispiçça jaffettwa lilu nnifsu u lil ta’ madwaru.”

Il-˙abib tal-ku©in qal, “Party ming˙ajr alko˙ol ma jag˙milx sens!”

Pamela qalet lil ommha, “Jekk inti tix˙et ftit inbid ©o tazza u żżid il-luminata mieg˙u xorta wa˙da tkun qed tie˙u l-alko˙ol.”

Smajt liz-zija Connie tg˙id, “Waqt xi festin, l-adulti jistg˙u wkoll jie˙du gost u jiççelebraw ming˙ajr ma jixorbu xorb alko˙oliku.”

Iz-ziju Joe spjegali, “Meta xi ̇ add ikun imdejjaq u jixrob l-alko˙ol wara jispiçça biex i˙ossu ag˙ar.”

Skont il-li©i Maltija, persuni ta˙t is-sbatax-il sena ma jistg˙ux jixorbu, jixtru jew ikollhom fuqhom l-

alko˙ol f’xi post pubbliku.

KONT TAFHA DIN?

��

Nispera li mort tajjeb ma’ Matthew u Roger. Huma diġa’ bagħtuli messaġġ u qaluli

kemm ħadt interess. Jien jisimni Julia. Xogħli hu li nfiehem lit-tfal dwar il-mediċina u d-droga illegali. Il-

mediċina għandha tittieħed f’każ ta’ mard. Lil ħabibti kellhom jeħduha l-isptar għaliex ħadet il-mediċina meta

ma kellhiex bżonnha. Id-droga illegali m’għandha tintuża qatt għaliex inkwiet biss iġġib. Il-kuġin tiegħi kien ħadha

darba u baqa’ jeħodha. Spiċċa ħażin! Għalhekk flimkien miegħi se titgħallem affarijiet ġodda li jistgħu

jgħinuk tkun ippreparat/a kontra dawn il-vizzji koroh. Ftakar li l-bniedem avżat nofsu armat.

Il-mediċina hija droga LEGALI li tinxtara minn spiżerija u meta tintuża tajjeb tibdel lill-ġisem għall-aħjar. L-użu ħażin tal-mediċina jista’ jġibek fl-inkwiet. Id-droga ILLEGALI bħall-Ecstasy tinbiegħ minn persuni li ma jimpurtahomx mis-saħħa ta’ min qed jixtriha. Din tibdel lill-ġisem għall-agħar. Meta l-mediċina tintuża ħażin din tista’ tkun ta’ ħsara għas-saħħa tal-persuna bħalma hi d-droga illegali.

IL-MEDICINA U D-DROGAILLEgali

KONT TAFHA DIN?

��

TAGÓRIF DWARIL-MEDIÇINA…

Il-mediċina hija kimika li tinxtara mingħand l-

ispiżjara biex tfejjaq. Madankollu jekk il-mediċina tintuża bl-addoċċ din ma tfejqekx. Għalhekk, jekk il-mistura li qed tieħu għandha togħma tajba inti ma tistax tieħu iktar milli suppost.

Anki jekk il-mediċina għandha togħma li qed iddejqek inti ma tistax tieħu doża inqas milli ordnatlek it-tabiba. Jekk tagħmel hekk tkun qed tuża l-mediċina ħażin u tispiċċa ddum ħafna iktar biex tfiq.

Għalhekk biex il-mediċina tagħmel il-ġid, persuna trid teħodha fuq il-parir tal-ispiżjara jew tat-tabiba, u skont id-dettalji miktubin fuq ir-riċetta. Il-mediçina tinxtara ming˙and l-ispiżjara.

…U D-DROGA ILLEGALI

Id-droga illegali hija kimika ħażina li persuna tixtri bil-moħbi mingħand xi ħadd li mhux spiżjara,

mingħajr riċetta tat-tabiba.

Persuni li jixtru d-droga illegali jaħsbu li se jħossuhom aħjar wara li jeħduha iżda jispiċċaw f’nassa

perikoluża li tagħmilhom agħar.

Id-droga illegali tant għandha effett ħażin fuq il-ġisem li xi persuni li jkunu jixtiequ jieqfu jeħduha

jsibuha diffiċli ħafna waqt li oħrajn ma jirnexxilhomx.

��

AÓSEB, IMMIRAU IXÓET

Tajjeb tkun taf li…

…il-mediçina hija kimika li ti©i ordnata mit-tabib meta inti tkun marid/a biex

…jekk tie˙u l-mediçina meta inti f’sa˙˙tek ming˙ajr l-ordni tat-tabib din se tag˙millek il-

…inti ma tistax tie˙u li t-tabib ordna lil xi ˙addie˙or g˙ax tista’ ma taqbilx mieg˙ek.

…jekk issibha diffiçli biex titkellem tista’ wkoll tiżvoga d-dwejjaq li jista’ jkollok billi dak li qed t˙oss, tpin©i jew tag˙mel xi passatemp.

…kull mediçina hija droga iżda mhux kull hija mediçina.

…xi kultant il-mistrie˙, raqda tajba jew li tifta˙ qalbek ma’ xi ˙add li tafda jistg˙u jg˙inuk biex t˙ossok

Eżerçizzju 1

˙saraa˙jar

tfejqek

tikteb mediçinadroga

�0

MALLI GÓOLLIETIS-SAQQU ROBERTA RAT…

Wara l-iskola Roberta tqatta’ ˙afna ˙in id-dar ma’ ˙uha

Simon sakemm ommha tasal lura mix-xog˙ol. Imbag˙ad hu jo˙ro© ma’ s˙abu li ma tantx huma ta’ eżempju tajjeb. Dan l-a˙˙ar Roberta bdiet tinnota li kull meta tkun se tid˙ol fil-kamra tieg˙u biex issaqsih xi ˙a©a, hu fil-pront jibda jg˙ajjat u jkeççiha ’l barra. Hi bdiet tit˙asseb g˙aliex is-soltu Simon kien imur tajjeb mag˙ha. Darba minnhom minn bejn il-purtieri ratu ja˙bi xi ˙a©a ta˙t is-saqqu. Stennietu jo˙ro© u marret tfittex x’kien hemm. Tg˙idx x’qatg˙a ˙adet meta ta˙t is-saqqu ta’ Simon rat siringa ©o borża u xi affarijiet o˙ra. Roberta ma misset xejn u ˙alliet kollox kif kien. Hi kienet bejn ˙alltejn x’se taqbad tag˙mel. Minn na˙a xtaqet tifta˙ qalbha ma’ ommha ˙alli tg˙in lil ˙uha, u min-na˙a l-o˙ra bdiet tibża’ li jekk tikxfu kien se jinqala’ ˙afna inkwiet.

Fl-opinjoni tieg˙ek x’g˙andha tag˙mel Roberta? G˙aliex?

Eżerçizzju 2

��

Eżerçizzju 3

X’jista’ jag˙mel Simon biex i˙ossu a˙jar minflok jie˙u d-droga?

Jekk tinduna li xi ˙add b˙al Simon huwa fil-periklu, ikun a˙jar jekk titkellem ma’ xi persuna adulta li tafda.

IN-NASSA TAS-SAJD… ARA TINQABAD!

Din in-nassa hija użata mis-sajjieda Maltin biex jaqbdu xi ˙ut b˙all-vopi. Il-˙ut jid˙ol mill-

fet˙a d-dejqa fin-na˙a t’isfel tan-nassa biex jiekol l-ikel li s-sajjieda jkunu po©©ew. Meta ji©i biex jo˙ro© min fejn da˙al isibha diffiçli u g˙alhekk jispiçça biex jinqabad ©ewwa.

Din in-nassa tista’ tg˙inek biex tifhem a˙jar kemm id-droga tid˙ak b’min je˙odha.A˙seb, iddiskuti u ikteb!

Óares sewwa lejn din l-istampa u wara spjega lil xi ˙add g˙alfejn il-˙ut jispiçça pri©unier ©on-nassa.

KONT TAFHA DIN?

��

Eżerçizzju 4

X’inhuma r-ra©unijiet g˙alfejn id-droga tag˙millek l-istess ˙a©a b˙alma tag˙mel din in-nassa?

Persuni li jie˙du d-droga u/jew il-familjaritag˙hom jistg˙u jçemplu g˙all-g˙ajnunafuq dawn in-numri: Sedqa - 23885110, Oasi - 21558858, Caritas - 21237935, Supportline - 179

EJJA ÓALLI TILTAQA’ MAS-SINJORINA QARNITA U MAS-SUR TAJER

Darba wa˙da Malcolm u Cathleen marru ©urnata l-ba˙ar mal-familja tag˙hom. Waqt li kienu qed jg˙umu raw xi ˙a©a kkulurita

tiççaqlaq f’qieg˙ il-ba˙ar. Cathleen riedet tog˙dos ˙alli tara x’kienet, iżda Malcolm qalilha li a˙jar tieqaf u ta˙seb fil-konsegwenzi. Cathleen webbset rasha u g˙odsot. Meta waslet fil-qieg˙ u messet b’subg˙ajha lil din il-kreatura tal-ba˙ar, din qabdet ma’ jdejha u bdiet tniżżilha ’l isfel. Kienet qarnita! Malcolm beda jg˙ajjat g˙all-g˙ajjut u fil-pront ©ew xi familjari biex isalvawha. Cathleen tant kienet b’nifisha maqtug˙ li kellhom jag˙tuha tajer biex jg˙inha żżomm fil-wiçç.

KONT TAFHA DIN?2155 8858

2123 7935

179

2388 5110

��

Fil-˙ajja tista’ tiltaqa’ ma’ ̇ bieb li jniżżluk ’l isfel b˙as-Sinjorina Qarnita jew ma’ ˙bieb b˙as-Sur Tajer li jg˙inuk titla’ ’l fuq biex issir a˙jar.

Óbieb b˙al din inaqqsulek il- Óbieb b˙al dan iżidulek il-kwalitajiet sbie˙ li jkollok. kwalitajiet sbie˙ li jkollok.Jaqsmuk (20 ÷ 2 = 10) Jirdoppjawlek it-tajjeb (20 × 2 = 40)Ma’ dawn il-˙bieb tispiçça tmur Ma’ dawn it-tip ta’ ˙bieb tispiçça lura. a˙jar.

Óbieb b˙al din jistg˙u jkissrulek Óbieb tajbin b˙as-Sur Tajeril-karattru u j©ibuhulek biççiet jg˙inuk biex il-karattru tieg˙ek(fractions). ikun iktar s˙i˙ (one whole).

IS-SINJORINA QARNITA IS-SUR TAJER

��

X’inhuma dawk l-affarijiet li ˙bieb Xi kwalitajiet sbie˙ g˙andu S-Surb˙as-Sinjorina Qarnita jistg˙u Tajer li inti tfittex fit-tfal qabel maj˙ajruk tag˙mel? tag˙Ωilhom b˙ala l-˙bieb tieg˙ek?

Jistg˙u j˙ajruni biex nid˙ol f ’xi Importanti li ma jid˙qux bija

©lieda. meta nie˙u Ωball.

Id-droga illegali u vizzji o˙ra qishom qarnita. Mis-saba’ jie˙du l-id. Mela pprote©i ru˙ek billi żżomm ’il bog˙od minnhom u tmisshom qatt. T˙allix il-kurżità teg˙lbek.

A˙seb ftit: inti x’tip ta’ ˙abibqed tkun g˙all-o˙rajn,

b˙as-Sinjorina Qarnitajew b˙as-Sur Tajer?

KONT TAFHA DIN?

��

Kollox sew? Jien jisimni Timnit u ©ejja mill-Eritrea. In˙obb nitkellem ˙afna man-nies. Il-

komunikazzjoni hija xi ˙a©a vera sabi˙a g˙aliex permezz tag˙ha nistg˙u nitg˙allmu kif ukoll nag˙mlu ˙bieb ©odda. A˙na nikkomunikaw b’diversi modi: bil-kitba, bil-kliem, bis-sinjali, bit-tpin©ija u bil-˙sejjes fost l-o˙rajn. L-istampi fil-pa©na li jmiss juru kif in-nies kienu jikkomunikaw fil-passat u kif qed jikkomunikaw fil-preżent.

Meta tuża l-internet ˙u ˙sieb li tiftakar f’dawn l-erba’ punti (SAFE):

SHARE: F’każ li tiltaqa’ ma’ xi ˙a©a fuq l-internet li t˙awdek jew tgerfxek, aqsam il-problema li g˙andek ma’ persuna adulta li tista’ tafdaha.

AVOID: Evita log˙ob tal-kompjuter li fih il-vjolenza u l-©lied g˙aliex jista’ jkollu effett ˙ażin fuq il-mod kif inti titkellem u ©©ib ru˙ek.

FIND: Ikun a˙jar jekk ˙bieb ©odda ma tfittixhomx permezz taç-chatting fuq l-internet. Sibhom mill-iskola jew minn xi grupp ie˙or li tifforma parti minnu.

ENJOY: Óu pjaçir waqt dan il-vja©© ta’ tag˙lim bla qies. Uża t-teknolo©ija biex tag˙mel il-©id u mhux biex twe©©a’ lil ˙addie˙or.

IL-KOMPJUTERU L-INTERNET

��

IL-KOMUNIKAZZJONI

Iddiskuti dawn l-istampi:

Dawn huma tlieta mit-tlettax-il torri tal-Gran Mastru de Redin li nsibu madwar il-kosta Maltija.

X’metodu kienu juΩaw l-g˙assiesa biex jikkomunikaw bejniethom?

Semmi vanta©© u żvanta©© li g˙andu l-mowbajl b˙ala

metodu ta’ komunikazzjoni.

Ikteb żew© modi o˙ra kif in-nies jikkomunikaw ma’ xulxin.

1.

2.

Kif ta˙seb li n-nies se jkunu qed jikkomunikaw ma’ xulxin minn hawn u tletin sena o˙ra?

Qabel ma tid˙ol fuq l-internet,

l-ewwel ilbes mo˙˙ok u mbag˙ad

tinsiex t˙addmu.

A˙seb qabel ma tikklikkja!

Eżerçizzju 1

��

Eżerçizzju 2 ID-DINJA TAL-INTERNET

Ikteb Ωew© affarijiet pożittivi, Ωew©affarijiet negattivi u Ωew© affarijietinteressanti li inti ssib fl-internet.

Jekk persuna trid tagħti jew titlob informazzjoni dwar xi ħaġa li ġrat fuq l-internet li taħseb li mhix tajba jew li tkun ħawditha, tista’

tikkuntattja lis-Cyber Crime Unit, il-Kwartieri Ġenerali tal-Pulizija, il-Furjana: 2294 2232, 2122

4001, computer.crime@gov.mt

✔

✘

KONT TAFHA DIN?

��

Eżerçizzju 3 GÓANDEK TGÓIDHA DIN JEW LE?

G˙at-tieni darba Lara qed tiççettja fuq l-internet ma’ tifla o˙ra li l-user

name tag˙ha huwa ‘TRUE Friend.’ Minn dak li tikteb ‘TRUE Friend’ fuq il-kompjuter tidher li hi persuna vera ©entili u qalbha tajba. G˙alhekk Lara ddeçidiet li taqsam mag˙ha din l-informazzjoni. Fuq il-keyboard tal-kompjuter Lara kitbitilha…

[Lara] Jiena mmur l-iskola Primarja tan-Nadur, G˙awdex.

[Lara] Dan huwa n-numru tieg˙i: 21000000. A˙jar iççempel qabel il-˙amsa ˙alli l-©enituri jkunu g˙adhom ma waslux id-dar.

[Lara] U iva! Nista’ nibg˙atlek ritratt tieg˙i jekk inti daqshekk kurjuża biex tara min jien!

[Lara] Jiena noqg˙od 900, Triq San Stiefnu, in-Nadur.

[Lara] Jiena g˙andi qattus verament gustu� jismu Tiger.

[Lara] Il-log˙ba tal-volleyball tant hija g˙al qalbi li minn din is-sena bdejt nilg˙ab mal-Cobwebs, wie˙ed mit-timijiet tal-volleyball. Nit˙arr©u darbtejn fil-©img˙a.

[Lara] Is-su©©ett favorit tieg˙i huwa l-Matematika.

[Lara] Xi kultant vera jaqbduni dwejjaq id-dar g˙aliex ommi u missieri ta’ spiss ji©©ieldu.

[Lara] Jiena mmur tajjeb ˙afna man-nannu g˙aliex vera jaf jiççajta.

��

Ag˙mel salib ✗ fiç-çrieki wara dik l-informazzjoni li ta˙seb li Lara ma kellhiex taqsam ma’ ‘TRUE Friend.’ Iddiskuti g˙alfejn çertu tip ta’ informazzjoni m’g˙andha qatt ting˙ata lil xi ˙add li inti ma tantx taf.

Jekk tiççettja fuq l-internet tag˙tix dettalji privati fuqek innifsek u tibg˙atx ritratti. Ûomm ’il bog˙od mill-inkwiet!

Aqra din l-istorja u wara a˙dem l-eΩerçizzji.

Ruben u Fabio qeg˙din fl-istess klassi u huma ˙bieb mill-aqwa. It-tnejn li huma jie˙du pjaçir

i©emmg˙u l-istampi tal-ajruplani. Billi g˙andhom l-istess passatemp, xejn ma jiddejqu jaqsmu ma’ xulxin

informazzjoni dwar siti ©odda tal-internet fejn jistg˙u jsibu dawn l-istampi. Darba minnhom Ruben qal lil

Fabio li kien iltaqa’ ma’ sit tal-internet minn fejn sab stampi sbie˙ tal-ajruplani li tant kienu j˙obbu. Fabio kiteb l-indirizz tas-sit fuq biçça karta u x’˙in wasal id-dar mar dritt fuq il-kompjuter ˙alli jara

x’kien hemm. Fabio kien tassew sorpri� b’dak li ra. Minflok sab l-istampi tal-ajruplani li kien qed jistenna, tfaççaw quddiem wiççu stampi li ˙asduh u ˙awduh.

Iddiskuti ma’ s˙abek x’ta˙seb li ©ralu Fabio.

Eżerçizzju 4

KONT TAFHA DIN?

�0

Xi jrid jag˙mel Fabio biex jirnexxilu jΩomm ru˙u SAFE? Immarka r-risposti t-tajbin b’ ✔.

jitfi l-kompjuter

ja˙bi din il-problema mill-©enituri tieg˙u

ikompli j˙ares lejn dawn l-istampi

jitkellem mal-©enituri

ji©©ieled mal-˙abib tieg˙u Ruben

jiddeçiedi li jieqaf juża l-kompjuter kompletament

jaqsam il-problema ma’ g˙alliem/a tal-iskola

Inti qatt ©ralek b˙al Fabio? Jekk iva, ikteb kif ˙assejtek f’dak il-mument.

Li kieku Fabio kellu jaqsam din il-problema mieg˙ek, x’tista’ tg˙idlu biex tg˙inu?

��

Eżerçizzju 5 MARTIN U MOREWAR

Martin i˙obb ˙afna jilg˙ab b’log˙ob tal-kompjuter li fih il-©lied. Il-karattru favorit tieg˙u huwa Morewar.

1

Darba minnhom Martin we©ga’ sew lil wa˙da mit-tfal tal-iskola.

3

G˙alkemm Martin ma jkunx irid iwe©©a’ lil s˙abu, hu jie˙u pjaçir jilg˙ab b˙al Morewar waqt il-brejk tal-iskola.

2

Tg˙idx kemm beka wara! Iżda issa kien kollu g˙alxejn. Minn dakinhar Martin g˙amel weg˙da mieg˙u nnifsu!

4

��

X’ta˙sbu li kienet il-weg˙da li Martin g˙amel mieg˙u nnifsu? Iktibha fl-ispazju pprovdut.

G˙alfejn it-tfal tal-klassi ma kinux jie˙du pjaçir jilag˙bu ma’ Martin?

Il-log˙ob tal-kompjuter li fih il-©lied, kif jista’ jaffettwa l-mod kif inti ta˙seb u ©©ib ru˙ek?

Dak li tara u tisma’ fuq il-log˙ob tal-kompjuter jaffettwa l-mod kif inti ©©ib ru˙ek. A˙seb ftit: Il-log˙ob tal-kompjuter li t˙obb tilg˙ab qed jg˙inek biex tkun persuna a˙jar?

KONT TAFHA DIN?

��

Kif inti? Jien jisimni David u nie˙u pjaçir ˙afna nilg˙ab biex nistrie˙ u nid˙ak da˙ka. Meta t-

tfal jilag˙bu kollha jie˙du pjaçir jirb˙u. Nimma©ina li inti wkoll. Jien nixtieq ˙afna narak tirba˙! Trid tkun

taf kif? Óa ˙a ˙aj! M’iniex se ng˙idlek g˙alissa. Se n˙allik bil-kurżità. Jekk trid tkun taf dan is-sigriet

ma©iku ejja mieg˙i ˙a nilag˙bu log˙ba bil-kxaxen u l-katnazzi. Flimkien mieg˙i int se tfittex u tiskopri xi affarijiet li ma kontx taf qabel. Ftakar li min ifittex isib! Ibda billi taqra din il-poe�ija li ktibtlek.

Jekk f’˙ajtek trid tkun kuntent,qis li t˙addem it-talent.U jekk trid tkun tassew rebbie˙ta˙sibx li se ssir tajjeb minnufih.

Jekk inti trid li tirba˙ u lil min g˙amel suççess tixbah,ftakar li meta tie˙u sehem f’xi log˙obtrid mill-magni tal-kbar iΩΩomm ’il bog˙od.

Il-magni tal-log˙ob li hemm fil-kaΩin,mo˙˙hom jil˙qilhom, mo˙˙hom ˙aΩin.G˙all-ewwel jg˙idulek ‘ittanta xortik’iΩda bil-mo˙bi jkunu qed ja˙dmu kontrik.

Bil-buttuni jixeg˙lu u l-˙sejjes sbie˙,jipprovaw i˙ajruk tilg˙ab minnufih.Huma jg˙idulek li biex tirba˙ kull ma trid titfa’ l-flus,iΩda jipprovaw inessuk li qed ibattlulek il-karus.

��

Eżerçizzju 1 MID-DJARJUTA’ SAMUEL

Jien jisimni Samuel u g˙andi disa’ snin. Ninsab ftit imdejjaq

g˙aliex dan l-a˙˙ar bdejt nisma’ lil ommi u lil missieri ji©©ieldu ta’ spiss. Darba minnhom x’˙in ©ejt mill-iskola sibt lil ommi tibki. Wara li domt ˙afna

nsaqsiha x’kien ©ara, hi qaltli li kienet inkwetata ˙afna g˙aliex

missieri kien qieg˙ed jonfoq il-flus tal-paga fl-im˙atri.

Jiena kont immur tajjeb ˙afna ma’ missieri iżda dan l-a˙˙ar ma nafx xi ©ralu. Ilbiera˙ tant da˙al irrabjat li beda jsabbat u lanqas biss kellimni. Ommi qaltli li ma kienx tort tieg˙i. Hi spjegatli li missieri kien imdejjaq g˙aliex lag˙ab kemxa flus u spiçça biex tilef kollox.

Ommi ta’ spiss tg˙idli li jekk irrid li jkolli l-flus la nikber irrid na˙dem g˙alihom u nitg˙allem in©emma’. Fil-fatt din is-sena, g˙alkemm xtaqt nixtri basket tal-iskola ©did b˙al ta’ sie˙bi, iddeçidejt li ma nixtri xejn. Billi l-basket tas-sena l-o˙ra g˙adu tajjeb g˙ażilt li npo©©i l-flus ©ol-karus minflok nonfoqhom.

Ikteb żew© affarijiet li tg˙allimt minn din l-istorja.

��

Dawk il-persuni li g˙andhom il-vizzju tal-log˙ob tal-aΩΩard kif ukoll il-familjari tag˙hom jistg˙u

jçemplu g˙all-g˙ajnuna fuq dawn in-numri: sedqa - 23885110, Caritas - 25906600, Supportline - 179.

Samuel jinsab imnikket min˙abba din il-problema fil-familja. X’jista’ jag˙mel biex ma jżommx dawn id-dwejjaq ©o fih?

Il-flus huma bΩonjuΩi iΩda ma rridux na˙sbu fihom biss. Ikteb tliet affarijiet mill-˙ajja tieg˙ek li g˙alik huma iktar importanti mill-flus.

1.

2.

3.

Jekk kultant Ωmien persuna adulta tilg˙ab log˙ba tombla jew tixtri biljett tal-lotterija ma jfissirx li se taqbad il-vizzju tal-log˙ob tal-aΩΩard. Madanakollu, it-tfal m’g˙andhom qatt imissu ma’ dan it-tip ta’ log˙ob.

KONT TAFHA DIN?

KONT TAFHA DIN?

��

KEVIN: IR-REBBIEÓ LI KIEN KUNTENT GÓAL FTIT MINUTI BISS

Is-sajf li g˙adda Kevin g˙amel ˙bieb ma’ erbat itfal ikbar minnu. Huma kienu j˙obbu jilag˙bu l-billiard u t-table soccer. Darba minnhom Mark,

wie˙ed minn dawn il-˙bieb ta’ Kevin, ˙are© b’idea.

Eżerçizzju 2

3 4

1 2

‘Min jitlef il-log˙bajrid jag˙ti 2 Ewro lil

min jirba˙.’

Kevin ma ˙axpjaçir b’din l-idea,

iżda beża’ jitkellem.

‘Ara xi ©ralek!Jekk g˙andek ˙ila

er©a’ ilg˙ab.’Kevin spiçça biex lag˙ab, reba˙ u ˙a 2 Ewro. Wara

t˙ajjar jer©a’ jilg˙ab˙alli jirba˙…

‘Issa tara kif nirba˙lek’.

Kif jista’ jkun reba˙li? …iΩda t-tieni darba tilef!

‘Uff xi dwejjaq!Tlift dak

li kont irba˙t.’

��

6Grrrrrr!

Se jkolli ner©a’ nilg˙ab biex nirba˙ il-flusli tlift qabel.Din id-darba nilg˙ab g˙al

3 Ewro.

55

Fil-kaxxa l-vojta pin©i l-a˙˙ar stampa biex turi kif ta˙seb li se tispiçça l-istorja ta’ Kevin u s˙abu.

Kevin x’seta’ qal lil Mark u lil s˙abu sabiex i˙ajjarhom ma jilag˙bux g˙all-flus?

Minflok jilg˙ab g˙all-flus, x’affarijiet o˙ra seta’ jag˙mel Kevin biex jie˙u gost matul il-btajjel tas-sajf?

Kompli din is-sentenza: Persuna li taqbad xi vizzju tista’ titlef ˙afna affarijiet o˙ra minbarra l-flus, fosthom:

ix-xog˙ol

��

Eżerçizzju 3

‘Jien Qalbinu.Jekk trid tirba˙ tibżax tfittex

x’g˙andek sabi˙ fil-kxaxenta’ qalbek!’

IL-KXAXENFIL-QALBTIEGÓEK

Fid-dar fejn tg˙ix żgur li g˙andek ˙afna kxaxen fejn inti żżomm l-affarijiet personali tieg˙ek.

Mario, tifel ta’ g˙axar snin, i˙obb jimma©ina li f’qalbu g˙andu ˙afna minn dawn il-kxaxen li fihom hemm il-kapaçitajiet tieg˙u.

Kien hemm żmien meta Mario sabha diffiçli jo˙ro© it-talenti tieg˙u g˙aliex kien jist˙i ̇ afna.

F’dawn il-mumenti hu ˙assu tellief. Kien i˙ossu inqas minn s˙abu g˙aliex ma kienx

qed jirnexxilu jifta˙ il-kxaxen li xtaq.

Minkejja d-dwejjaq li kien ikollu, Mario xorta wa˙da ma qatax qalbu u baqa’ jipprova. Darba minnhom l-g˙alliema tal-klassi g˙ażlet lil Mario biex jie˙u

��

sehem f’żifna. G˙all-bidu beda jibża’ iżda, wara li feta˙ qalbu ma’ ommu dwar x’kien qed jinkwetah, irnexxielu jirba˙ il-biża’ li kellu u aççetta l-istedina. Waqt il-provi ta’ din iż-żifna Mario beda jsir dejjem a˙jar. Hu ˙assu rebbie˙ g˙aliex kien irnexxielu jifta˙ dawk il-kxaxen f’qalbu li qabel kienu msakkrin bil-katnazz tal-mist˙ija. Minn din l-esperjenza Mario skopra t-talent taż-żfin u b’hekk g˙amel ˙afna ˙bieb ©odda.

Imma©ina li din hija l-qalb tieg˙ek. Fil-kxaxen il-miftu˙in niżżel xi talenti li g˙andek u xi kwalitajiet sbie˙ fil-karattru tieg˙ek.

Fil-kxaxen il-mag˙luqin bil-katnazz niżżel dawkl-affarijiet li t˙osshom itellfuk milli to˙ro© it-talenti tieg˙ek.

Ikteb sentenza wa˙da dwar x’tista’ tag˙mel biex jirnexxilek tifta˙ xi kexxun f’qalbek li g˙adu msakkar.

�0

Eżerçizzju 4

ÛAXTIBTNNAISTEZJAÇENPA

KAQBELTEMNEMTIVOPARP

GÓAKILKRAÌÌU

SIBTHOM IÇ-ÇWIEVET?

Irran©a l-ittri mqallbin ta’ kull çavetta u ikteb il-kliem fl-ispazji l-vojta t’hawn ta˙t. Il-kliem li ssib huwa ç-çwievet li jistg˙u jg˙inuk tifta˙ u tiskopri t-talenti tieg˙ek.

Biex tirba˙ inti g˙andek bżonn…

TAGÓMEL minflok taqta’ qalbek;

TIFTAÓ u mhux iżżomm ©o fik;

TKOMPLI minflok tieqaf u tissuppervja;

TIEÓU u mhux tag˙mel in-nervi;

TITGÓALLEM u mhux tippretendi kollox mill-ewwel;

FIK INNIFSEK u mhux tara l-ikrah biss;

MA TIÓUX g˙al xejn b’xejn;

MA turi dak li taf.