iklim_renkli

8/3/2019 iklim_Renkli

1/25

Mehmet ZOR klim Bilgisi

KLM BLGSGeni bir sahada uzun yllar boyunca (en az 33 yl)grlen hava olaylarnn (scaklk, basn, rzgar, nemli-lik, ya vb.) ortalamasnaiklim denir. klimi inceleyen bilim dalna Klimatoloji denir.

Atmosferde gerekleen hava olaylarn gneten gelenenerji belirler. Gneten gelen enerji scakl etkiler.Scaklk ise; dier iklim elemanlarnn (basn, rzgarlar,nemlilik ve ya) oluum ve daln kontrol eder.

KLMN ETKLERklim, canl yaam etkileyen en nemli unsurdur. Ayrcayeryznn ekillenmesinde de nemli bir rol oynar.klimin etkilerini ana balk altnda toplayabiliriz:

a. klimin nsan zerindeki Etkileri Nfusun daln,

Ekonomik faaliyetlerini,Yiyecek ve giyeceklerini,Fizyolojik geliimlerini,Karakterlerini,Kltr faaliyetlerini etkiler,

b. klimin Ekonomik Hayat zerindeki Etkileri:Sanayinin daln,Ulam faaliyetlerini,Konut tipi ve kullanlan malzemeyi,Turizm faaliyetlerini,

Tarm faaliyetlerini ve rnleri eitliliini,Bunlara bal olarak ticaret ekilleri de iklimin

kontrol altndadr.

klimin Doal evre zerindeki Etkileri:D kuvvetlerin etki alanlarn,Yer ekillerinin oluumunu,Talarn zlme biimini,Toprak oluumu, tipleri ve verimliliini,Bitki rtsn ve daln,Gllerin dal ve sularnn kimyasal z.,Yerst ve yer alt su durumu,Akarsu debilerini ve rejimlerini,Okyanus akntlarnn ynleri ve hzlarn,Hayvan trleri ve daln,Erozyonu ve heyelan oluumunu,Kalc kar snr,Ormann ve tarmn st snrn,Denizlerin tuzluluk orann etkiler.

Hava Durumu: Dar bir alanda, ksa sre ierisindedeien atmosfer olaylarnahava durumu denir. Havadurumunu inceleyen bilim dalnameteorolojidenir.klim ve hava durumunun karlatrlmas;

klim geni sahalarda (r. Akdeniz havzas),uzun yllar boyunca (30-40 yl) ayn kalan ortalama havahali iken; hava durumu dar bir alanda (r. stanbul-Kadky), ksa srede (bir iki saat) deien atmosfer olaylardr.

klimde bir kararllk sz konusu iken, hava

durumu gn ve saat ierisinde deime gsterir.Meteoroloji bilimi, atmosferin fiziksel zelliklerini,atmosferde meydana gelen olaylarn dayand fizik kanunlarn ortaya koymaya alr. klim elemanlarnngnlk deerlerini eitli aletlerle llr yada aletsizolarak gzlenerek kaytlara geirilir. Yaplan bu ieRasat (Gzlem) denir.

Meteoroloji biliminin yapt bu rasatlar alarak bunlarnortalamasn karp, bu hava olaylarnn insan yaamzerine olan etkilerini aratran bilime iseKlimatoloji

denir.Bir yerin iklim zelliklerini tam ve doru olarak belirte- bilmek iin yeter sklkta ve gerekli yerlerde istasyonann olmas gerekir.

ATMOSFER VE ZELLKLERYerekimi etkisi ile yer yzn epeevre saran gazktlesineatmosfer denir. Eski Yunancadaatmos: nefes,sphere: kre demektir. Atmosfer ise nefes kre yadahava kre anlamna gelir.

Ortalama kalnl 10.000 km olan atmosfer, bileimi,scakl bakmndan farkl katmanlardan oluur.

ATMOSFERN KATMANLARITroposfer:Atmosferin en alt katdr. Kalnl ekvatordan kutuplaragittike azalr. Ekvator zerinde 16 km, 45 enleminde12 km, kutuplarda ise 6 km ortalama 11 kmdir. Bununnedeni ise Ekvatorda snan havann ykselmesi;kutuplarda ise souyan havann alalmas ile Dnyannekseni etrafndaki dnyle, ekvatorda savrulmakuvvetinin fazla olmasdr.

Su buharnn tamam Troposfer ierisinde bulunduu iiniklim olaylar ancak bu katta grlr.

Ykseldike Troposferde gaz younluu azalr. nkyerekiminin etkisi ile gazlar yere yakn yerlerde dahaok younlar.

Troposferde ykseldike scaklk her 200 mde 1Cazalr. nk Troposfer daha ok yerden yannlarlarla snr. Ayrca scakl tutan gazlarn yereyakn younlamas ve atmosferin stten soumas da budurumun olumasnda etkilidir.

Atmosferdeki gazlarn % 75i Troposfer katmannda bulunur. Troposfer Azot (% 78), Oksijen (% 21) ile CO2,su buhar, argon, neon, ksenon ve helyum gibi dier gazlardan (% 1) oluur. Azot ve oksijen yaam iin

1


2/25


byk nem tarlar ve bu gazlarn atmosferde ki oransabittir. Ancak CO2 ve su buharnn miktar bulunduklaryere, zamana ve iklim artlarna gre deiir.

Karbondioksit, havada ok az miktarda (% 0 - 0,03) bulunmasna karn, iklim olaylar zerinde nemlietkide bulunur. Karbondioksit atmosferin gne nlarnemme ve saklama kabiliyetini arttrr. Miktarnn artmasscakln artmasna, azalmas scaklklarn dmesineneden olur. Jeolojik devirler ierisinde CO2 miktarndeimesi iklim deiimlerini etkilemitir

Su buhar, miktar scakla, yer ve zamana bal olarak en fazla deien gazdr. Bu miktar yerden ykseldike,kydan uzaklatka ve ekvatordan kutuplara dorugittike azalr.

Stratosfer:Troposferin st snrndan itibaren 25-30 km yksekliekadar kar. Bu katmanda su buhar olmad iin iklimolaylar grlmez.

Yatay hava hareketleri grld iin dikey yndescaklk deiimi yok denecek kadar azdr. Ekvator zerinde scaklk -80C civarnda iken, kutuplarda -50Ccivarndadr.

Ekvator ile kutuplar arasndaki scaklk farkndan dolay,Ekvatordan kutuplara doru kuvvetli hava akmlaroluur. Jet rzgarlar ad verilen bu hava akmlarnnsaatteki hzlar 500 kmye kadar ular.

emosfer:Stratosferin st snrndan itibaren 80-90 km yksekliekadar kar. Gaz moleklleri seyrektir. klim zerindeetkisi azdr. Ozon tabakasnn byk blm bukatmanda yer alr.

Ozonosfer, yerden 19-45 km arasnda yer alr. Ozon (O3)gaznn en ok younlat kesim olduu iin bu adalmtr. Gneten gelen ultraviyole (mortesi) nlar,ozon gaz ile reaksiyona girerek paralar. Bu ekildezararl nlarn Dnyaya gelmesi engellenmi olur.

yonosfer:emosfer'in st snrndan itibaren, 300-325 kmyksekliklerine kadar kar. Gaz moleklleri oldukaseyrektir. Gazlar ultraviyole nlarnn etkisi ileiyonlarna ayrlmtr. Scaklk, 250C civarndadr.Radyo dalgalar bu tabakadan yansr.

Ekzosfer:yonosferin st snrndan itibaren balar. Bu katmannst snrnda yerekimi olduka az olduundan gazmoleklleri uzaya kaar. Bundan dolay d snr kesindeildir. Teorik olarak 10.000 kmye kadar kt kabuledilir.

ATMOSFERN ETKLER:Yaam iin gerekli olan gazlar ihtiva eder.Gneten gelen enerjinin hzla uzaya

yansmasn engeller.Gne nlarnn dalmasn salayarak,

Gnei dorudan grmeyen yerlerin de aydnlk olmasn salar.

indeki hava akmlar sayesinde gndz olankesimlerin ar scak, gece olan kesimlerin de arsoumasn engeller.

Gneten gelen zararl nlar tutar.Sesi iletir.klim olaylar meydana gelir. Buna bal olarak

iklimin etkilerinin kaynan oluturur.Uzaydan gelen gktalarnn paralanmasn

salayarak yere ulamasna engel olur.

KLM ELEMANLARIBir yerin iklimi; orann gnelenme sresi, scaklk,

basn, rzgarlar, nemlilik, bulutluluk ve ya gibi iklimelemanlarna baldr. klim elemanlar;

Scaklk,Basn ve Rzgarlar, Nemlilik ve Ya,

diye balk altnda incelenebilir.

SICAKLIK klim elemanlarnn en nemlisi olan scaklk, dier ik-lim elemanlar temelden etkilemektedir. rnein yanoluabilmesi iin yeryzndeki sularn buharlapykselmesi ve younlamas, scakla baldr.

Basn ve rzgarlar da scakln kontrol altndadr.Havann snp ykselmesiylealak basn alanlar;souyup alalmasyla da yksek basnalanlar oluur.Oluan iki farkl basn merkezi arasndaki hava akm darzgar oluturur.

Troposfer

Stratosfer

emosfer

yonosfer

Egzosfer

UZAY

OZON

KATI

6-16 km

19 km

30- 35 km45 km

80-90 km

300-325 km

10.000 km

Atmosferin (fiziksel-kimyasal zelliklerine gre)katlar

2


3/25


Is ile scaklk, ou zaman ayn anlamda kullanlanancak birbirinden farkl kavramlardr. Bir cismin, ktlesi iinde sahip olduu enerjinin toplam miktarnasdenir. Is, cisimlerin bnyesinde sahip olduklar potansiyel enerji olup, dorudan doruya hissedilipllemez.

Bir cismin ss arttnda, molekllerin kinetik (hareket)enerjisi, yani titreimi artar. Artan molekl titreimleri deelektromanyetik dalgalar halinde evreye etki yapar. te bu etkiye scaklk denir. rnein kmr bir enerjikaynadr. Is enerjisine sahiptir ancak yanma olmadanetrafna etkide bulunmaz. Kmr yandnda ierisindekienerji (s) miktarna gre evresine scaklk yayar.

Scaklk termometreyle llr ve birimi santigratderecedir (C). Ancak s dorudan llmez, onun gr-nm olan scaklk yardmyla, kalorimetre tarafndanllr. Birimi kaloridir (1 gram suyu 1C ykseltenenerji miktar 1 kaloridir) .

Yeryznde scakln kayna Gnetir. Aydanyansyan, yldzlarn yere gnderdii enerji ve Yerin iss hesaba katlmayacak kadar azdr. rnein, Aydangelen enerjinin maksimum olduu dolunay zamannda bile Dnyaya ulaan enerji, Gneten gelenin 1/600.000oranndadr. Ayrca volkanlar ve scak su kaynaklar ileyeraltndan yeryzne gelen scakln, atmosferi en fazla0,1C arttrd hesaplanmtr. Bundan dolay yeryzve atmosferin snmasn salayan enerji kaynannyalnzca Gne olduunu syleyebiliriz. ayet gnetengelen enerji olmasayd yeryznn scakl -273.4Colurdu.

Gneten gelen enerjinin miktar, atmosferin dsnrnda 1 cm2 lik yzeye, 1 dakikada, 2 kaloridir. Bunasolar konstant (Gne sabitesi) denir. Ancak Gnetenatmosfere gelen bu enerjinin tamam yeryzne ulamazve atmosferi stmaz.

1. % 25i atmosferin etkisiyle ve bulutlara arparak uzayageri yansr.

2. % 25i atmosferde dalmaya urar (difzyon).Atmosferin mavi grnmesini ve glge yerlerinaydnlanmasn salar. Bu nlarn % 9u uzaya geriyansr, % 16s da yeri dolayl olarak str.3. % 15i atmosfer ve bulutlar tarafndan emilir (absorbsiyon).

4. % 8i yere arpnca uzaya yansr.5. % 27si dorudan yere ular ve yeri str.

Grld gibi Gneten gelen enerjinin % 25iatmosferin st yzeyi ve bulutlara arparak, % 8i deyerden yansyarak, atmosferde herhangi bir etkide bulunmadan, dorudan uzaya geri dner. Yansyan bunlaraalbedo ad verilir.

Atmosferde dalan (difzyon) % 25 oranndaki nlarn% 9luk ksm dolayl olarak uzaya geri dner. Geri kalan% 16lk ksm ise yere dolayl olarak ulaarak, str.Ayrca yer, atmosferden % 4 orannda uzun dalgalnlar da alr.

Bylece yere dorudan ve dolayl ulaan enerji miktar:27+16+4=47olur. Bu enerjinin % 8i yine dorudandoruya uzaya geri dner. Geri kalan enerji (% 39)atmosferi uzun dalgal ma, buharlama ve dokunmaylastr.

Buna gre atmosferin yerden snd enerji miktar,atmosfer tarafndan tutularak (absorbsiyon) stan %15lik enerjiden daha fazla olmaktadr. te atmosferin altkatmanlarnn daha scak olmasnn nedenlerinden biri budur.SICAKLIK ETMENLER1. Gne Inlarnn Geli As,

a. Yerin ekli (Enlem Etkisi),b. Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi,c. Yerin Gnlk Hareketi,d. Bak ve Eim,

2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol3. Gnelenme Sresi,4. Ykselti,5. Kara ve Denizlerin Dal,6. Nem,7. Okyanus Akntlar,8. Rzgarlar,9. Bitki rts.

1. Gne Inlarnn Geli As:Yeryznde scaklndaln etkileyen en nemli etkendir. Gne nlar bir yere ne kadar dik gelirse scaklk o kadar yksek, nekadar eik ayla gelirse scaklk o kadar dk olur.

UZAY

YERYZ

%100

%25Yansma

%25 Dalma

%15

Emilme

%9

%16

%8 Ima

%27

S

3


4/25


Buna ek olarak eik ayla gelen nlar daha fazlayansmaya urad iin snmaya olan etkisi daha daazalr.

Inlarn atmosfere giri asyla yere ulaan enerjimiktar, aadaki tabloda gsterilmitir.

Inlarn Atmosfere Giri As Yere Ulaan Enerji90 % 7550 % 6930 % 5610 % 20

Gne nlarnn yere dme asn,Dnyann ekline,mevsimlere, gn saatine ve bakya gre deiir.

a. Dnyann ekli (Enlem Etkisi):Yerin kresel ekli,yeryznn her noktasnn ayn miktarda enerji almasnaengel olur. Ekvatordan kutuplara doru, gnenlarnn yere dme as klr.

Yerin kresel eklinden dolay, gne nlar, ekvator veevresine daha dik ayla geldii iin dar alana(A)yaylr. Bylece birim alana den enerji miktar fazladr.Ekvatordan uzaklatka orta enlemlerde daha genialana (B) yaylrken, kutup evrelerinde en geni alana(C) yaylr. Buralarda da birim alana den enerjiazald iin scaklklar daha dk deerlerdedir.

Ekvator ve evresi gne nlarn dik ve dike yaknalarla alrken, kutuplar daha yatk alarla alr. Bylecescaklk, ekvatordan kutuplara doru azalr. Bunaenlem faktr denir.

Enlem-scaklk ilikisine aadakiler rnek olarak verilebilir:

Ekvatordan kutuplara doru bitki trleri deiir ve bitki kuaklar oluur.

Denizlerin tuzluluk oran ekvatordan kutuplaradoru azalr. nk kutuplara doru scaklnazalmasna bal olarak buharlama miktar der vedenizlerde tuz birikimi azalr.

AB

b a

Bir k demeti dik geldii yzeyde ( A ) dar; yatk geldii yzeyde ( B ) geni alana yaylr. Bunun yannda dik ayla gelen gne nlar atmosferde az yol ( a ) alrken,

yatay nlar daha uzun yol ( b ) alr.

Eik Inlar

1m21m2

ab

A

B

Her ikisi 1er cm 2lik yzeye sahip iki n demetinin, yere dikeyve yatay dmesi, gne nlarnn geli asnn zeminin

gnelenme iddetine etkisine iyi bir rnek gsterir. A demeti a karesinde younlarken, B demeti b dikdrtgenine

yaylmaktadr. Bu durum yksek enlemlerde (Dnenceler aras)ve dalarn Gnee dnk yamalarnda scakln neden daha

yksek olduunu ak bir ekilde gstermektedir.

Dik Inlar

Kuzey Kutbu

Ekvator

Gney Kutbu

a

b

c

b

c

Enlemlere gre gne nlarnn yere dme as. Ekvatordan uzaklatka nlar, yere daha yatk ayladmektedir.

Kuzey Kutbu

EKVATOR

Atmosfer

Gney Kutbu

C

B

A

C

A

Ba

c

4


5/25


Kalc kar snr, tarmn ve ormannn st snrekvatordan kutuplara doru gidildike alalr.

Ekvator ynnden gelen rzgarlar scakl artt-rrken, kutup ynnden gelen esen rzgarlar scakldrr.

Scak okyanus akntlar ekvator ynnden,souk okyanus akntlar kutuplar gnnden kaynanalr.

Trkiyenin gney kylar kuzey kylarndandaha scaktr.

b. Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi(Mevsimler): Yer ekseninin eik olmasndan dolayDnya, Gne etrafnda dolanrken, yl ierisinde gnenlarnn yere dme as da deiir. Bu durum scak-ln yl ierisinde farkllk gstermesine neden olur.

Ayrca eksen eikliinden dolay her iki yarm krede,ayn anda farkl mevsimler yaanr.

Yerin Gne etrafndaki hareketiyle birlikte, yer ekse-ninin eik olmas, gece gndz srelerinin mevsimdenmevsime uzayp ksalmasna neden olur. Bu da gne-lenme sresini belirler.

c. Yerin Gnlk Hareketi (Gnn saati): Dn-yann kresel eklinden dolay, kendi ekseni etrafndadnerken, gne nlar sabah ve akam yatay alarlagelirken, le vaktinde gn ierisinde gelebilecei en dik ayla gelir. Bylece sabah, le ve akam vakitlerindefarkl scaklk deerleri oluur.

Gn ierisinde en yksek scaklk gnein en yksek ayla geldii zaman (le, yerel saate gre 12:00da)gereklemez. leden birka saat sonradr. Bu durumgnelenme sresine baldr. leden sonra gneten

Kzldeniz

Akdeniz

Karadeniz

Baltk Denizi

Arktik Deniz

Ekvator

Gneyden kuzeye doru srasyla Kzldenizden Akdenize, Karadenize, Batlk Denizine ve Arktik Denize doru tuzluluk oran azalr.

Yaz

Bahar

K

Dou

Bat

Orta enlemlerde le vakti Gnein mevsimlere gre ufuk dzlemizerindeki konumu. Yer ekseninin eik olmasna bal olarak, Dnyann

yllk hareketiyle, gnein ufuk zerinde ykselmesi ve gne nlarnn yere dme as yl ierisinde deiir.

K

Bahar

Yaz

21 Haziran 21 Aralk

Yer ekseninin eik olmasna bal olarak, her yarm kreayn miktarda gne enerjisi almaz. Yukardaki ekilde

Kuzey Yarm Kre 21 Haziranda gne enerjisinin7/10unu alrken, Gney Yarmkre 3/7sini alr. 21

Aralkta her iki yarm krede bu durumun tersi yaanr. Bu durum iki yarm krede ayn anda farkl scaklk vemevsim artlarnn yaanmasn ak bir ekilde

gstermektedir.

7

7

3

3

Dnyann ekseni etrafndaki hareketine bal olarak, gniinde Gnein ufuk zerindeki grnm ve gnenlarnn yere dme as deiir.

DouBat

-II-

Bat

-I-

Dou

Kuluk

le kindi le

kindi Akam

Sabah

Akam Sabah

Kuluk

bd

d

c

b

KUTUP

Sabah

Kuluk

le

kindi

AkamGECE GNDZ

a

c

5


6/25


gelen enerji, kaybedilen enerjiden daha az olduundanscaklk azalmaya balar.

Gne battktan sonra gneten enerji gelmedii iinscaklk hzla dmeye devam eder. Gece boyuncagneten enerji gelmediinden, yeryznde enerji kaybdevam eder. Bundan dolay, gn ierisinde en dk scaklklar, gnein doduu andr.

d. Bak ve Eim: Yer ekillerinin sahip olduu eimartlar baky belirler. Yamalarn eiminden dolayGnee gre konumunabak denir. Baknn scaklk zerinde nemli bir etkisi vardr. Dalarn Gneednk yamalar, gne nlarn daha byk ayla alr.Ayrca bu yamalarda gnelenme sresi daha uzun olur.

Bata nlarn yere dme as olmak zere, aydnlan-ma sresinin daha uzun olmas nedeniyle, Gnee dnk yamalardaki snma daha ok olur.

Bunun sonucunda gnee dnk yamalarda, ayn tr bitkilerde olgunlama sresi daha ksadr. Buharlamadaha fazla olduundan, tarm rnlerinin su ihtiyac dahafazladr. Karlar daha erken erir. Ormann ve tarmn stsnr ve kalc kar snr daha yksektir.

Dnenceler dnda ki Kuzey Yarm Kre dalarnngneye, Gney Yarm Kre dalarnn ise kuzeye bakanyamalarnda, baknn etkisiyle scaklk daha fazladr.

Ancak dnenceler arasnda kalan alanlarda baknn etkisimevsimlere gre deiiklik gsterir. Buna gre yukardada belirtildii zere, gne nlar hangi enleme dik geliyorsa, o yne bakan yamalarda baknn scaklk zerindeki etkisi belirginleir.

2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol:Gnenlarnn atmosferde ald yol arttka, atmosferdetutulma, yansma ve dalma artacandan, yer yzneulaan gelen enerji miktar azalr.

Gne nlarnn dik ve dike yakn alarla geldiiEkvator ve evresinde, nlarn atmosferde kat ettii yolksa olduu iin yere ulaan enerji miktar fazladr.Bundan dolay scaklk deerleri de yksek olur.

Kutuplara doru gne nlarnn geli as daraldiin yere ulaan enerji miktar da azalr. Bu nedenlekutuplara doru, scaklk deerleri de der.

3. Gnelenme Sresi: Gnelenme sresi ya daaydnlanma sresi, Gnein gkyznde kald sredir.Atmosferde enerji birikimini etkilediinden, scaklk zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Gnein gkyzn-

Baknn etkisiyle gnee dnk yamalar gnenlarn daha byk ayla alr.

Gnee dnk yamalarda gnelenme sresi dahauzunken, dier yamata gne daha erken batt iindaha ksadr.

Ekvator

Yenge Dn.

Olak Dn.

K.K.D

K.K.D

Kuzey Yarm Kre

Gney Yarm Kre

Yer ekillerinin eiminden dolay baknn etkisiyle, Dnyann ekline bal olarak, Kuzey Yarm Krede, gneye bakan; GneyYarm Krede ise kuzeye bakan yamalar daha ok snr.

Kuzey Kutbu

Ekvator Atmosfer

Gney Kutbu

Gne nlarnn atmosferde ald yol kutuplarda (c) ,ekvatordan (a) daha uzun olduundan, atmosfer tarafndandaha fazla emilir ve geri gnderilir.

a

b

c

6


7/25


de kald sre arttka, atmosferde s birikimi olacan-dan, scaklk deerleri art gsterir.

Yaz aylarnda scakln daha fazla olmasnn nedenigne nlarnn daha byk alarla gelmesinin yann-da, gndz srelerinin uzun olmas da nemli bir etken-dir. Kuzey Yarm Krede Gneten gelen enerjinin enyksek olduu tarih, 21 Hazirandr. Ancak yln en scak ay deildir. nk Hazirandan sonra, gnlerin uzunolmasna bal olarak, her gn scaklk birikimi devameder. Bu nedenle yln en scak ay, karasal iklim blgelerinde Temmuz; nemli iklim blgelerinde Austosayna kadar sarkar.

rnein lkemizde gndz sresinin 15 saate yaknolduu yaz gnlerinde, gece sresi 9 saatten biraz dahafazladr. Gndz 15 saate yakn enerji alnrken, gecesadece 9 saat civarnda enerji kaybediyor. Bu da uzunyaz gnlerinde her gn snn biraz daha birikmesinisalar.

Gne nlarnn en dk alarla geldii tarih olan 21Aralk, yln en souk ay deildir. nk k gnlerininksa, gecelerinin uzun olmasndan dolay atmosferdescaklk kayb daha fazla olur. Bylece en souk aykarasal iklimde ocak; nemli iklimlerde ubat ayndagerekleir.

4. Ykselti: Troposferde yerden ykseldike, her 200 metrede scaklk 1C azalr. Bunun nedenleri:

1. Atmosfer, gneten dorudan ald nlarndanok, yer tarafndan tutulan nlarn mas (radyasyonu)ile snr.

2. Scakl tutan nem, karbondioksit gibi gazlarndaha ok yere yakn katmanlarda younlamtr.

3. Ayrca atmosferin soumas stten baladndanyere yakn kesimlerde scaklk kayb daha azdr.

Scakln Dnya zerinde Ekvatordan kutuplara dorudzenli bir ekilde azalmasn engelleyen en nemlifaktr ykseltidir.

Ayn enlem zerinde bulunan yerlerde, ykseltinin fazlaolduu yerde scaklk daha dktr.

Bir da yamac boyunca ykseldike bitki trleri veeitlilii deiir.

Ykselti ayn tr tarm rnlerinin olgunlama srelerinietkiler. rnein Ege Blgesinde budayn olgunlamasresi Anadoludan, Anadolunun da Dou AnadoluBlgesinden daha ksadr.

Ykseklerde, atmosferdeki gaz younluu azald iinhava abuk snp, abuk sour. Bundan dolay ykseltikarasall iddetlendirir.

5. Kara ve Denizlerin Dal:Farkl snma zel-liklerine sahip olan denizler ve karalar farkl srelerdesnp sourlar. Denizler ge snp, sahip olduu scaklda ge kaybederken; karalar abuk snp abuk sourlar.Bu durum, aadaki nedenlere balanabilir.

1. Denizleri oluturan sular saydam olduundan gnenlar, deniz yzeyinden 150-200 metre derinlie kadar yaylr ve daha byk bir ktlenin snmasna salar. Buda snmann gecikmesine neden olur. Ancak bu byk ktlenin sahip olduu enerji kayb daha ge olur.2. Karalar gne nlarn sadece yzeyde tutar.Dokunmayla alt ksmlarna da enerji yaylr. Bu yzdenyzeyden, ancak 20-120 cmlik ksm snr. Bununsonucunda karalar abuk snr ve kazand enerjiyi deabuk kaybeder.3. Denizler gne nlarnn bir ksmn yanstrken,karalar ise daha fazlasn hemen emerler.4. Denizler hareketli olduu iin enerjisini geni alanlaratar. Karalar ise kat ve sabit bir yapya sahiptir.5. Denizler ile karalarn zgl slar farkl olmas dasnma srelerini ve sahip olduu enerjiyi tutmazelliklerini etkiler.

Btn bu sebeplerden dolay karasal iklimlerde yaz ilek ve gece ile gndz arasndaki scaklk fark fazladr.Denizel iklime sahip olan yerlerde ise ar snma vesouma grlmez. Gece ile gndz ve yaz ile karasnda scaklk fark azdr.

Kuzey Yarm Krede karalarn oran fazla olmas, yllk ortalama scaklk deerlerinin, Gney Yarm Kreyeoranla 2C daha fazla olmasna sebep olmutur.

6. Nem: Nem scakl dengeleyici bir zelliesahiptir. Ar snma ve soumay nler. Gnlk ve yllk scaklk farkn azaltr.

Geni Yaprakl Orman

Kark Yaprakl Orman

ne YapraklOrman

Daayrlar

Bir da yamac boyunca ykseldike scaklnazalmasna bal olarak bitki trleri kuaklar oluturur.

7


8/25


Gne nlarnn dik veya dike yakn alarla geldiiEkvator ve evresi, Dnyann en scak yeri olmasgerekir. Ancak nem miktarnn fazla olmas bu durumunyaanmasn engellemitir. Dnyann en scak yerleri,nem miktarnn olduka dk olduu, dnenceler civarnda dinamik yksek basn artlar altnda oluan

subtropikal llerdir.

K mevsiminde havann bulutlu olduu gecelerde,yerden yan enerjinin, bulutlara arparak atmosferindekalmasndan dolay enerji kayb azdr. Bu nedenlerlehavann bulutlu olduu gnlerde scaklk deerleri fazladmez.

Bulutsuz gecelerde, yerden yan enerjiyi tutabilecek yeteri kadar nem olmadndan, scaklk deerleri olduk-a der. Daha ok bir yksek basn alannn etkisialtnda kalnd gnlerde oluan bu hava artlarnda kurusouk, ayaz, sis, scaklk terselmesi, kr, kra gibi havaolaylar gerekleir.

Deniz yzeylerinde ve alak kesimlerde nemin veatmosfer younluunun fazla olmasndan dolay scaklk kayb az iken, yksek da zirvelerinde, nem miktar azolduundan, scaklk kayb fazladr.

Scaklk Terselmesi: Normal artlarda yerden yksel-dike scaklk azalr. Ancak baz durumlarda, zelliklek aylarnda, yerden ykseldike belli bir seviyeye kadar scaklk artar. Bu durumascaklk terselmesi (inversiyon)ad verilir. Bunun olayn iki nemli nedeni vardr.

Geceleri souyan hava arlaarak, yeryzndekiukur alanlara iner. Hafif olan grece scak hava souk katmann zerine kar. Bu durumda yerden belli bir ykseklie kadar ykseldike scaklk artar.

Gkyznn ak, bulutsuz olduu k gecelerin-de mayla yksek oranda enerji kaybeden kara yzey-leri, iddetli soumaya maruz kalr. Souk yer yzeyinedokunan havann alt katmanlar da sour. Bu durumdasouk yer yzeyi zerinde bulunan hava ktlesinin altkatmanlar st ksmlara oranla daha scak olur.

Durgun hava ortamnda oluan scaklk terselmesi, kmevsiminde ehirlerde hava kirliliinin artmasna nedenolarak, insan saln tehdit eder. Ayrca vadi ve ovatabanlarndaki tarm alanlarnda, iddetli don olaynnyaanmasna neden olduu iin tarm rnlerininverimliliini olumsuz ynde etkiler.

7. Okyanus Akntlar: Okyanus akntlarnnyeryznde scakln dal zerindeki etkisi,kmsenmeyecek kadar nemlidir. Okyanus akntlar,denizlerde scakln Ekvatordan kutuplara dorudzenli bir biimde azalmasn engeller.

Ekvator ve evresinden kaynan alan okyanus akntlarscak su akntlar olup, getii kylarn havasnyumuatr ve snmasn salar.

Kutuplar ve evresinden kaynan alan okyanusakntlar ise souk su akntlar olup, getikleri kylarnhavasnn soumasna neden olur.

rnein, Kuzeybat Avrupa kylarnn ocak ay ortalamascakl Gulf Stream scak su akntsnn etkisi ile 2-3Ciken, ayn enlemde yer alan Kanadann dou kylarnnocak ay scaklk ortalamas, Labrador souk suakntsndan dolay -20Cye kadar der.8. Rzgarlar: Rzgarlarn oluum merkezi ve esme ynde scaklk zerinde dorudan etkilidir. Rzgarlar geldikleri blgelerin scaklk, nem v.b zelliklerini,estikleri blgelere tarlar.

Ekvator ve evresinden kaynan alan rzgarlar,getikleri yerlerin scakln arttrrken, kutuplar ve

evresinden kaynan alan rzgarlar, getikleri yerlerinscaklk deerlerini drrler.

Bu durumda Kuzey Yarm Krede gneyden esenrzgarlar; Gney Yarm Krede ise kuzeyden esen

Gkyznn bulutlu olduu k gnlerinde yerdenmayla kaybedilen enerji, atmosferdeki nem ve bulutlar

tarafndan tutularak, yerin s kayb nlenir.

Ilk Hava

ok Souk

Gkyznn ak olduu, bulutsuz k gecelerinde, yerden mayla enerji kayb fazla olur.

Scak Akntlar Souk Akntlar

8


9/25


rzgarlar scaklk deerlerini arttrrlar. Buna karnKuzey Yarm Krede kuzeyden esen rzgarlar; GneyYarm Krede gneyden esen rzgarlar scakldrr. Bu durum enlem-scaklk ilikisine bir rnektir.

Denizden karaya doru esen rzgarlar kn ltc, yaznise serinletici etki yaparlar. Karalardan denize doru esenrzgarlar ise kn soutucu, yazn scakl arttrcetkiler yapar.

9. Bitki rts: Bitki rts, gndzleri yerin fazlasnmasn ve topraktaki suyun buharlamasn engeller.Geceleri ise bitkiler yerden may azaltarak, soumayyavalatr. Bunun iin bitki rts scaklk deiiminiazaltan bir etkide bulunur.

Ayrca bitki rts terleme yoluyla havadaki nemmiktarnn biraz artmasna neden olur. Bunlara balolarak, ormanlk alanlarda gece ile gndz arasndakiscaklk fark az; plak arazilerde ise daha fazla olur.

zoterm HaritalarScaklk yeryznn her yerinde ayn deildir. Dikey

ynde deiiklik gsterdii gibi yatay ynde dedeiiklik gsterir. Yeryznde scakln dalngsteren haritalara izoterm haritalar denir. Aynscaklk deerlerine sahip noktalarn birletirilmesiyle

elde edilen erilereizoterm (e scaklk) erileri denir.zoterm haritalar gerek izoterm haritalar veindirgenmi izoterm haritalar olmak zere ikiyeayrlr.

1- Gerek zotermHaritalar: Yeryznde llen gerek scaklk deerlerine gre izilir.

2- ndirgenmi zotermHaritalar: Btn ykseltiler deniz seviyesineindirgenerek, her yerin 0 mde olduu varsaylarak

hazrlanan scaklk haritalardr. Enlem fark daha belirginolarak n plana kar.

Yerden ykseldike her 200 mde scaklk 1C azalr.ndirgenmi izoterm haritalar hazrlanrken, gerek

scaklna, ykseltisinden dolay kaybettii scaklk miktar eklenerek gsterilir.

rnein deniz seviyesinden 800 m ykseklikte bulunan bir merkezde llen scaklk ortalamas 7Cdir. Gerek izoterm haritalarnda bu deer gsterilir. ndirgenmiizoterm haritalarnda ise bu merkezin 800 mdekaybettii scaklk hesaplanr:

800:200=4C Bu deer gerek scaklna eklenir:7+4=11C ndirgenmi izoterm haritalarnda bu

deer gsterilir.

Ykselti arttka gerek scaklkla indirgenmi scaklk arasndaki fark artar. Bir baka ifadeyle bir yerin gerek scaklkla indirgenmi scakl arasndaki fark ne kadar bykse, deniz seviyesinden ykseklii o oranda fazladr.

SICAKLIIN CORAF DAILII

Yeryznde scakln corafi dal, daha ok enlemin, kara ve denizlerin dalve ykseltininetkisialtnda belirir. Dier etmenlerin etkisi de yer yer belirginolmakla birlikte daha ok bu ana etmenle ekillenir.

Enlemin etkisiyle scaklk ekvatordan kutuplara doruazalr.

Kara ve denizler ise scakln ekvatordan kutuplaradoru dzenli olarak azalmasn engeller. Bu durumdascaklk paralellere uygun bir dal gstermez. Karalar,yazn ok snr, kn ok sour; scaklk farknn dahayksek olmasna neden olur. Denizler ise daha yksek nem koullar altnda daha lman bir ortam oluturur,scaklk farkn azaltr. Bununla birlikte scak ve souk suakntlar, scakln okyanuslarda enlemlere paralelolarak, dzenli daln engeller.

Ykselti, scakln geni alanlarda dzenli dalnengelleyerek, dar alanl deiimlere yol aar. Baz blgelerde ykseltinin etkisi enlem, kara ve denizlerinetkisinin nne kar. Bu nedenle yeryznde scaklndal incelenirken, yerel etkileri minimuma indirmek amacyla, ykseltinin etkisinin ortadan kaldrldindirgenmi haritalar kullanlr.

Scakln yeryzndeki genel dal incelenirken yllk ortalama, en souk ve en scak ay ortalama scaklk dal haritalar incelenecektir.1. Yllk Ortalama Scaklk Dal: Yllk scaklk ortalamas bir yerin yllk scaklk bilanosunu verir.Ancak scakln yl iindeki deiimini gstermez.Yllk ortalama scaklk haritas incelendiinde aadakisonular ortaya kar:

Scakl Azaltr

Scakl Arttrr

Ekvator

Kuzey Yarm Kre

Gney Yarm Kre

Scakl Azaltr

Scakl Arttrr

9


10/25


Dnyann eklinden dolay ekvatordan kutuplaradoru scaklk azalmaktadr.

En yksek scaklklar Kuzey Yarmkredednenceler evresinde, karalarn i ksmlarndadr. Nemann fazla olmas bu durumun olumasnda etkilidir.

Alak enlemlerde karalar, yksek enlemlerdedenizler daha scaktr. nk karalar alak enlemlerdedaha fazla scaklk almakta, yksek enlemlerde ise dahafazla scaklk kaybetmektedir.

Genel olarak, Kuzey Yarmkrenin scaklk ortalamalar Gney Yarmkreden fazladr. nkKuzey Yarmkredeki karalarn oran GneyYarmkreden daha fazladr. Bu nedenle termik ekvator daha ok Kuzey Yarmkreden gemektedir.

Termik ekvator, meridyenlerin en scak noktalarnn birletirilmesiyle elde edilir ve Dnyann en scak yerlerinden uzand varsaylr. Termik ekvator ortalama

olarak 8 ekvatorun kuzeyinden geer. Bu durum kuzeyyarmkrenin scaklk ortalamalarnn daha yksek olmasndan kaynaklanr.

Gney Yarm Krede izoterm erileri dahadzgn uzanrken, Kuzey Yarm Krede daha fazlasapma gerekleir. Bu durum Gney Yarm Krededenizlerin ok daha fazla alan kaplamasndan ileri gelir.

2. Ocak Ay Ortalama Scaklk Dal: Ocak ay,Kuzey Yarm Krede k, Gney Yarm Krede yazartlar hakim olduundan, en yksek scaklklar GneyYarm Krede Olak Dnencesi evresinde grlr.

Kuzey Yarm Krede 25Cden daha yksek scaklk deerleri grlmez.

Sibirya, Grnland Adas ve Kanadann kuzeyiDnyann en souk yerleridir.

Kuzey Yarm Krede 0 ve 10 erileri Atlasokyanusu ve Byk Okyanus zerinde kuzeye, Asya veKuzey Amerika zerinde ise gneye doru kntyapmaktadr.

Gney Amerika, Gney Afrika ve Avustralya-nn i kesimleri en yksek scaklk deerlerine sahiptir.

Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslar dahageni alan kaplad iin 0 ve 10 erileri Kuzey YarmKreye gre daha dzgn uzanmaktadr.

Ocak Aynda Gney Yarm Krenin en souk yeri Antartikadr.

3. Temmuz Ay Ortalama Scaklk Dal:Bu ayda,Kuzey Yarm Krede yaz, Gney Yarm Krede kartlar hakim olduundan, en yksek scaklklar KuzeyYarm Krede Yenge Dnencesi evresinde grlr.

Bu ayda Dnyann en scak yerleri; Byk Sahra, Arabistan Yarmadas, Asyann i ksmlar ile

Meksika ve Kuzey Amerikann i ksmlardr.Kuzey Yarm Krede 20 ve 25 erileri AtlasOkyanusu ve Byk Okyanus zerinde souk su aknt-larnn etkisiyle gneye doru sokulurken Asya ve Ame-rika zerinde yksek enlemlere doru sokulmaktadrlar.

Bu ayda Gney Yarm Krede en souk yerleri-10 ile Antarktika evresi oluturmaktadr.

Bu ayda da Gney Yarm Krede deniz veokyanuslarn etkisiyle izoterm erileri Kuzey YarmKreye gre daha dzgn uzanmaktadr.

BASIN VE RZGARLAR BASIN

Atmosfer eitli gazlarn kar-mdr. Her madeninolduu gibi gazlarn da bir arl vardr. Atmosferioluturan gazlarn yere uygulam olduu basnca,havaveya atmosfer basnc denir. Basnc len aletebarometre denir. Basncn birimi milibar dr. Basncsrekli lerek kaydeden aletebarograf denir.

Atmosfer basnc, derecesine gre e ayrlr:1- Normal Hava Basnc:45 enlemi zerinde, deniz

seviyesinde, 15C scaklkta, 1 cm2

ik alan zerine havaktlesinin yapt basnca normal hava basnc denir. Normal hava basncnn deeri 760 mm yada 1013milibar (mb)dr.

30

20

10

2010

0-10

30

Kesik izgi termik ekvatoru gsterir.

30

2010

0-20

25

253020

10

40

30

30

20

10

20

30

0

10

25

0

10


11/25


Torielli yukardaki art-larda yapm olduudeneyde, ii cva dolu bir kaba, 1 cm2lik az kapalolan ii cva dolu bir cam boruyu dik olarak koyar.Atmosferdeki hava basncnn kap ierisind-eki cvaya yapm olduu basn sonucunda, cam boru iindeki cva, 760mm (76 cm) ykselmitir.Cam boru ierisindekicvann arl da 1033 gr olarak tespit edilmitir.

2- Yksek Basn (Antisiklon):1013 mbdan daha yk-sek olan basnca yksek basndenir. Yksek basncngrld yerlerde daima alalc hava hareketleri vardr.

Alalan hava, yere arparak evreye doru yaylr. Yaniyksek basn alanlarndahava hareketlerinin ynmerkezden evreye doru-dur.

Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesinden dolay,merkezden evreye doru olan bu hava hareketi yndeitirir.

Kuzey Yarm Krede busapma, hareket ynnnsana doru; GneyYarm Krede hareketynnn soluna doruolmaktadr. ekilde degrld gibi hava hareketlerindeki sapma yn, KuzeyYarm Krede saat ynnde; Gney Yarm Krede saatynnn tersine doru olmaktadr.

3- Alak Basn (Siklon):1013 mbdan daha alak olan basnca alak basn denir. Alak basncn grldyerlerde daima ykselici hava hareketleri vardr.

Hava ktleleri basncn azal-d merkeze dorudur. Yanialak basn alanlarnda havahareketlerinin yn evredenmerkeze dorudur ve buradanykselir.

Dnyann kendi eksenietrafnda dnmesindendolay, evredenmerkeze doru olan buhava hareketi yndeitirir. Kuzey Yarm

Krede bu sapma, hare-ket ynnn soluna do-ru;Gney Yarm Kre-de hareket ynnn sana doruolmaktadr. ekilde de grld gibi havahareketlerindeki sapma yn, Kuzey Yarm Krede saatynnn tersine; Gney Yarm Krede saat ynnedoru olmaktadr.

zobar Haritalar: Haritalarda basncn yeryzndekidaln gstermek iinizobar (e basn) erilerinden

yararlanlr. zobar erileri, yeryznde ayn basndeerlerine sahip noktalarn birletirilmesi ile elde edilir.

zobar erilerinin sk getii yerlerde basn farkazdr.

Erilerin seyrek getii yerlerde basn farkdaha azdr.

BASINCI ETKLEYEN FAKTRLER

1-Yerekimi: Bilindii gibi maddeninarln yerekimi belirler. Dnyann

kendine zg geoid eklinden dolay,Ekvatordan kutuplara doru yereki-mi, az da olsa artmaktadr. Buna balolarak atmosferin yere yapm olduu basn deeri de enleme bal olarak deimektedir. Teorik olarak yereki-minin etkisi, Ekvatordan kutuplara doru atmosfer basncn, azaltc rol oynamaktadr.

Yerekimi ile basn arasnda doru orant vardr.

2- Ykselti: Deniz seviyesindenykseldike atmosferdeki gazlarnyounluu azalmaktadr. Younluunazalmasna bal olarak, ykseldike basn da azalr.

11


12/25


Ykselti ile basn arasnda ters orant vardr.

3- Scaklk: Isnan hava geniler, hafifler ve ykselir.Ykselen havann yere uygulam olduu basn azalr.Dolaysyla scakln artmasyla basn azalr.

Ekvator ve evresi, gne nlarn ylierisinde daima dik ve dike yaknalarla ald iin, scaklk deerleriher mevsim yksektir. Scakln her mevsim yksek olmasndan dolaysrekli alak basn alanlardr.

Souyan havann hacmi daralr,skr, arlar ve alalmaya balar. Alalan havannyere yapm olduu basn da artar.

Kutuplar ve evresine gne nlar daima yatay a ileder. Ayrca yln belli zamanlarnda, gne hi

domad iin scaklk deerleri dktr. Kutuplar veevresinde scaklk her mevsim dk olduu iin srekliyksek basn alandr.

Scaklk ile basn arasnda ters orant vardr.

4- Dinamik Etkenler: Havaktlelerinin, scaklk dnda baka bir kuvvetle, alalarak ylmas veyaykselerek seyreklemesi sonucundada basn deerleri deiir.

Dinamik etkenlerin rol, atmosferioluturan gazlarn, atmosfer younlu-unu etkilemesi ile olur. Buna gre younluun artmasile basn artar. Younluun azalmasna bal olarak, basn da azalr.

Younluk ile basn doru orantldr.

SREKL BASIN MERKEZLER

Yeryznde dnyann ekli ve gnlk hareketisonucunda eitli basn kuaklar olumutur. Bunlar btn yl varlklarn srdrrler.

1- Termik Basn: Havann snp soumas ile oluan basn trnetermik basndenir.

a. Termik Alak Basn:Isnan havann hacmi geniler,hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulamolduu basn da azalr. Bylece scaklktan dolay bir

basn azalmas meydana gelir. Bunatermik alak basn denir.Ekvator ve evresinde yl boyunca scak hava artlaryaandndan, burada srekli termik alak basn alanoluur.

b. Termik Yksek Basn:Souyan havann hacmiklr, skr, arlar ve yere doru ker. Alalanhavann yere uygulam olduu basn da artar. Bylecehavann soumasndan dolay atmosfer basnc artar. Bu basn trne determik yksek basn ad verilir.

Kutuplar ve evresinde yl boyunca souk hava artlaryaandndan, burada srekli termik yksek basn alanoluur.

2- Dinamik Basn:Dnyann gnlk hareketine balolarak Atmosferi oluturan gazlarn alalmas veyaykselmesine bal olarak oluan basn trnedinamik basn denir.a. Dinamik Alak Basn: Hava ktlelerinin karlamasahasnda arparak ykselmeye zorlanrlar. Buna balolarak atmosfer basnc da azalr. Bylecedinamik alak basn oluur.

KutuplardanKutup Rzgarlar ile 30 lerden gelenBatRzgarlar 60 enlemleri civarnda karlarlar.arpan bu iki hava ktlesinin ykselmesi, atmosfer basncnn dmesine neden olur. Bylece 60 enlemlerievresinde srekli dinamik alak basn alan oluur.

b. Dinamik Yksek Basn: Atmosferi oluturangazlarn dinamik etkenlerle yeryzne doru alalmasna bal olarak atmosfer basnc da artar. Bylecedinamik yksek basnoluur.

Ekvatorda snp ykselen hava ktleleri, Troposferin stksmlarndan kutuplara doru hareket ederler. Dnyanndnmesine bal olarak yn deitiren bu hava ktleleri,30 enlemleri zerinde birikirler. Burada biriken havannyounluu artar ve bundan dolay alalmaya zorlanr.Havann yere doru alalmas, yere uygulanan basncnartmasna neden olur. Bylece 30 kuzey ve gneyenlemleri evresinde srekli dinamik yksek basn alanoluur.

RZGARLAR Yksek basn alanndan alak basn doru hareketeden, yatay ynl hava hareketlerinerzgar denir.

Bir yksek basn alannda (Antisiklon), alalan havaktleleri, evreye doru yaylr. Alak basn alannda da(Siklon), ykselici hava hareketlerinden dolay, oluanhava an doldurmak iin evreden alak basnmerkezine doru hava ktleleri gelir. Bylece yksek basn alanlarnda alalan hava ktleleri evreye doruyaylarak, alak basn alanna doru hareket eder.Yksek basn alanndan, alak basn alanlarna doru

12


13/25


hareket eden yatay ynl hava akm da rzgarnolumasna neden olur.

Rzgar oluumunun temel nedeni, iki nokta arasndakibasn farkdr. Rzgarn esmesi, iki nokta arasndaki basn fark ortadan kalkncaya kadar devam eder.

RZGARIN YN:Rzgarn yn daima yksek basn alanndan, alak basn alanna dorudur. Yksek basn alanndan, alak

basn alanna doru hareket eden hava ktleleri, en ksayolu takip edemezler nk Dnyann ekseni etrafndadnmesi sonucunda oluan corriolis (merkezka)kuvvetindendolay, rzgarlarn ynlerinde de sapmalar meydana gelir.

Rzgarn yn, geldii coraf yne gre adlandrlr.rnein batdan esen rzgarlara, bat rzgarlar;gneyden esen rzgarlara da gney rzgarlar denir. Bir yerde rzgarn en ok estii yneegemen ( hakim )rzgar yndenir.

RZGARIN YNN ETKLEYEN FAKTRLER

1. Basn Merkezlerinin Konumu:Basn merkezleri-nin birbirlerine gre konumu rzgarn ynn belirler.Basn merkezleri yer deitirdike rzgarn yn dedeiir.

2. Yer ekilleri: Yerekilleri de rzgarn esi ynnetkiler. Hava ktleleri yerekillerinin uzan ynndehareket ederler. rnein; gneybat-kuzeydou ynl bir vadide hakim rzgar yn de yine ayn ynde olacaktr.Bylelikle bir yerin hakim rzgar ynne bakarak yerekillerinin uzan dorultusu tahmin edilebilir.

3. Dnyann Dn: Rzgarlar, basn merkezleriarasndaki en ksa yolu izlemezler. Dnyann kendiekseni etrafnda dnmesi sonucunda rzgarlarnynlerinde sapma meydana gelir. Kuzey Yarm Krede

hareket ynnn sana; Gney Yarm Krede hareketynnn soluna doru bir sapma meydana gelir.

RZGARIN HIZI:Rzgar hzn len aleteanemometre denir. Rzgarnhz saniyede metre (m/s) veya saatte kilometre (km/h)olarak ifade edilir. Rzgarn hem hzn hem de ynnyazan aleteanemograf denir.

Rzgarlar, hzlarna gre; hafif, orta iddetli ve iddetliolarak gruplandrlr. Rzgarn hzn belirtmek iinbofor lei kullanlr. Bu izelge rzgarn yeryzndekicisimler zerinde yapm olduu etkiye gre rzgarnhzn tahmin etmeye yarar.

RZGARIN HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER

1-Basn Fark: Rzgarn hz, iki basn merkeziarasndaki basn farkna baldr. ki basn merkeziarasndaki basn fark arttka rzgarn hz da artar; basn fark azaldka rzgarn hz da azalr.

zobar erilerinin sk getii yerlerde, basn farkfazladr. Bu durumda rzgarn hz da fazladr. zobar erilerinin seyrek getii yerlerde ise basn fark azolduundan, rzgarn hz da azdr.

2- Basn Merkezleri Arasndaki Uzaklk: Ayn basnfarklarna sahip birbirinden farkl uzaklktaki noktalar arasnda, rzgarlarn hzlar farkldr. Basn merkezleriarasndaki mesafe arttka rzgarn hz azalr; mesafeazaldka hz artar.

3- Dnyann Dn: Rzgarlarn ynnde, Dnyanndnne bal olarak, sapmalar meydana gelir. Bu dahareket ettikleri mesafenin uzamasna neden olur.Mesafenin artmas hznda da yavalamaya neden olur.

4- Srtnme: Fazla engebe, aalar v.s rzgarn hznkeserler. Bundan dolay dz ve plak arazilerde rzgar daha hzl eserken; engebeli ve bitki rtsnn younolduu yerlerde, rzgarlar srtnmeden dolay hzkesileceinden, hzlar azdr. Gene, srtnmeye bal

olarak rzgarn hz, yerden yukarlara doru kldkaartar.

Atmosferdeki Genel Hava Dolamve Basn Kuaklar

Kutuplarn ar soumas ve Ekvator evresinin her zaman scak olmas, buralarda farkl basn deerlerininolumasna neden olmutur. ki blge arasndaki basnfarkn dengelemek iin atmosferde genel hava dolamdo-mutur. Atmosferdeki genel hava dolamklasik vemodernolmak zere iki gr vardr.

1- Klasik Gr: Gne nlarnn yl ierisindekutuplar ve evresine daima yatay alarla gelmesi, bu blgede hava scaklklarnn dk olmasna neden olur.Hava scak-lklarnn daima dk olmas alalc havahareketlerine, bu da kutuplardaTermik Yksek Basn

13


14/25


( TYB ) Kuaolumasna nedenolur.

Ekvator ve evresineise gne nlarnndaima dik ve dikeyakn alarlagelmesi, bu blgelerde scaklklarn yl ierisinde daimayksek olmasna ve dolays ile ykselici havahareketlerine neden olur. Bundan dolay Ekvator veevresinde Termik Alak Basn (TAB) Kuaolumutur.

Bu gre gre atmosferdeki genel hava dolam temel-de termik nedenlerden dolay, yani kutuplarn arsoumas, Ekvator ve evresinin ar snmasndandolay domutur. Eer dnya dnmeseydi ve yeryztamamen denizlerle kapl olsayd, Kutup (TYB) alanndasouyup alalan hava alttan Ekvatora doru;Ekvator(TAB) kuanda da snan hava ykselerek,stten kutuplara doru, meridyenler dorultusundahareket ederdi. Bylece iki farkl basn merkeziarasndaki hava akmyla basit bir denge kurulurdu.

Ancak, Dnyann ekseni etrafnda dnmesinden dolay bu hava ktlelerinin ynlerinde sapmalar meydana gelir.

Ekvatordaki TAB kuandan stten kutuplara doruhareket eden hava ktlelerinin ynlerinde, Dnyanndnmesinden dolay, sapmalar meydana gelir. Ynndesapmalar meydana gelen bu hava ktleleri 30 enlemlerizerinde ylrlar. Burada younluun artmasylaarlaarak, yere doru, alalc, harekete geerler. 30enlemleri civarnda, alalc hava hareketlerinden dolay, Dinamik Yksek Basn (DYB) Kuaoluur.

Bu kuaktaki alalc hava hareketlerinden dolay yaolumamakta ve 30 enlemleri civarnda tropikal llerinolumasna neden olmaktadr.

30 enlemleri civarnda alalan hava ktleleri alttanevreye doru yaylr. Bunlardan bir ksm Ekvatora geridnerken (Alize Rzgarlar), bir ksm da kutuplaradoru (Bat Rzgarlar) hareket ederler.

30 DYB kuandan kutuplara doru bat sektrndenesen hava ktleleri (Bat Rzgarlar), Kutuplardaki TYBalanndan Ekvatora doru hareket eden KutupRzgarlar ile 60 enlemleri civarnda karlarlar.Burada arpan iki hava ktlesi ykselerek basncndmesine neden olurlar. Bylece 60 enlemlericivarnda Dinamik Alak Basn (DAB) Kuaoluur.

Dinamik basn kuaklarnn olumasnn temel nedeni Dnyann kendi ekseni etrafnda dndr.

Bu klasik gr atmosfer olaylarnn tmn aklaya-mamaktadr.

2- Modern Gr: Modern Gre gre de atmosfer-deki genel hava dolamnn temel nedeni, Ekvator kuann ar snmas ve kutuplarn ar soumasdr.Ancak klasik grte belirtilen, 30 enlemleri(dnenceler) ile 60 enlemleri arasnda hareket eden batynl rzgar kuaklar (Bat Rzgarlar) yoktur.

Bu teoriye gre Ekvator evresinin scak havas gezici siklonlarla kutuplara doru paralar halinde tanr.Kutuplarn souk havas da gezici antisiklonlarlaEkvatora doru paralar halinde tanr. Buna gre iki blge arasnda hava ktlelerinin hareketi mevsimlere

gre partiler halinde tanr. Bu teoriye yatay deiimteorisi denir.

Rzgarlar; srekli, mevsimlik ve yerel rzgarlar olmak zere grup olarak incelenebilir.

I. SREKL RZGARLAR: Atmosferdeki genel havadolamna gre olumu rzgarlardr. Bunlar yeryzndeki alak ve yksek basn kuaklar arasnda,yl boyunca eserler. Srekli rzgarlar e ayrlr.

1) Alizeler: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan, Ekvator evresindeki termik alak basn alanna doru esenrzgarlardr.

Dnyann dnmesinden dolay, Kuzey Yarm Kredekuzeydoudan; Gney Yarm Krede gneydoudaneserler. Hzlar saatte 15-40 km/h civarndadr.

Balangta scak ve kurudurlar. Ancak denizlerinzerinden getikleri taktirde bnyelerine nem alarak,ktalarn dou kylarna ya brakrlar. Bu nedenleDou Rzgarlar olarak da isimlendirilirler.

Alizeler, esme ynlerinin deimemesi ve srekli esme-lerinden dolay, eskiden Avrupadan Amerikaya ticaretyapmak iin giden yelkenli gemiler bu rzgarlardanfaydalandklar iin Ticaret Rzgarlar da denir.

14


15/25


Ekvatordan 30 enlemlerine doru Alize Rzgarlarnaters, stten esen rzgarlara daTers (st) Alizeler denir.Ters alizeler 30 enlemleri civarnda alalarak tropikalllerin olumasna neden olur.

2) Bat Rzgarlar: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan,60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doruesen rzgarlardr.

Kuzey Yarm Krede gneybatdan, Gney YarmKrede kuzeybatdan eserler.

Alizeler gibi balangta scak ve kurudurlar. Denizlerinzerinden getiklerinde bnyelerine aldklar nemdendolay, orta kuak karalarnn bat kylarna bol ya brakrlar.

60 enlemleri civarnda Kutup Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar.3) Kutup Rzgarlar: Kutuplardaki termik yksek basn alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru eserler.

Ynleri Dnyann dnmesinden dolay saparak, KuzeyYarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Kredegneydoudan eserler.

Souk ve kurudurlar. Etkili olduklar alanlarda scaklndmesine ve kar yalarna neden olurlar.

60 enlemleri civarnda Bat Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar.

II. DEVRL (MEVSMLK) RZGARLAR:Mev-simlere gre yn deitiren rzgarlardr. Bu rzgarlar kn souk olan karalardan denizlere doru, souk vekuru olarak eserler. Yazn ise lk ve karalara gre dahascak olan denizlerden, souk olan karalara doru, lk venemli olarak eserler. Devirli rzgarlarn en ok bilineniAsya ktas ile Hint ve Pasifik okyanuslar arasnda esen Muson Rzgarlardr. Muson Rzgarlar,Yaz ve K Musonlarolmak zere ikiye ayrlrlar.

1) K Musonu: Bilindii gibi karalar abuk snp abuk sour; denizler ise ge snp ge sourlar. te bu snmafarkllndan dolay, k mevsiminde karalar evresindeki denizlere gre daha souk olur ve buralardayksek basn alan oluur. Denizler ise karalara gredaha scak olduu iin alak basn alan durumundadr.Aradaki basn farkndan dolay karadan denize dorurzgarlar eserler. Bu rzgarlara K Musonlarad verilir.

K Musonlar kara kaynakl olduu iin souk ve kuru-durlar. Karalarn zerinden estike ya getirmezler.

Ancak denizler zerinden getikten sonra, bir karazerine varrsa yama yalarna neden olurlar.

K Musonlar, Avustralyann kuzeyinde, Endonezya-nn kuzey ve batsnda, Japonyann batsnda, Afrikann

dousunda ve Hindistann gneydousundaki Dou GatDalarnda eserler. Buralara denizleri aarak geldikleriiin ya brakrlar.

2) Yaz Musonu: Yaz mevsiminde karalar denizlere gre

daha fazla snrlar. Bu durumda karalar zerinde alak basn alan, denizler zerinde yksek basn alan oluur.Deniz ve okyanuslar zerindeki yksek basn alanndan,karalar zerindeki alak basn alanna esen rzgarlaraYaz Musonudenir.

Deniz ve okyanuslardan kaynaklandklar iin bol nemtarlar ve getikleri yerlere de bol ya brakrlar. Yazmusonlar n ve Gney Asya ile Hint Okyanusu ve DouAsya ile Byk Okyanusa bal denizler arasdr.

Bunlar dnda Yaz Musonlar, Kuzey Amerika ile

Meksika Krfezi arasnda, Bat Afrika ile Gine Krfeziarasnda ve Dou Afrika ile Hint Okyanusu arasnda dagrlr.

III. YEREL RZGARLAR:Etki alanlar dar ve yln belli zamanlarnda veya gnn belli saatlerinde esenrzgarlardr. Yerel basn farklarndan dolay oluurlar.Bunlarn bir ksm da atmosferdeki genel havadolamnn etkisi ile oluurlar.

a. Meltemler: Atmosferdeki genel hava dolamnnetkisinin zayf olduu durgun kuaklarda veya bu sistemeait rzgarlarn esmedii durgun mevsim ve zamanlarda;gnlk snma ve soumalara bal olarak oluanrzgarlardr. Meltem rzgarlarnn olumasnn temelnedeni, Dnyann gnlk hareketi dir.

15


16/25


Gn iinde gece ile gndz arasndaki scaklk farkndandolay oluan yerel basn farklar, meltem rzgarlarnolumasna neden olur. Dar alanl, ksa sreli ve gnn belli saatlerinde yn deitirerek ters ynde eserler.Basn fark az olduundan, iddeti ok hafif ve aadallarn kprdatacak kadardr. Gnlk rzgarlar da ve

vadi meltemleri ile kara ve deniz meltemleri dir.1. Vadi Meltemi: Vadi tabanlar da yamalarna oranladaha fazla neme sahiptir. Bundan dolay gndzlerivadiler, da yamalarna gre daha ge snr ve yerelalak basn alan durumuna gelirler.

Da yamalar, nem miktarnn az olmas ve baknn daetkisi ile daha abuk snrlar ve yerel alak basn alandurumuna gelir. Gndz yksek basn alan olanvadilerden, alak basn alan olan dalara doru esenrzgarlaravadi meltemi denir.

2. Da Meltemi: Geceleri nem oran dk olan dayamalarnda, scaklk kayb; nem oran daha fazla olanvadilere gre daha fazladr. Yani geceleri da yamalarvadilere gre daha abuk sourlar. Bylece dayamalar yksek basn alan, vadi tabanlar da alak basn alan durumundadr.

Geceleri da yamalarndan vadilere doru esenrzgarlara da meltemi denir. Da meltemleri scak yazgecelerinde serinletici etkide bulunur.

3. Deniz Meltemi: Denizler karalara oranla daha gesnp, ge sour. Gndzleri ge snan deniz, yksek basn alan durumuna gelir. Daha abuk snan kara iseyerel alak basn alan durumundadr.

Gndzleri yksek basn alan durumundakidenizlerden, alak basn alan durumunda olan karayadoru esen rzgarlara deniz meltemi denir. Denizmeltemi, nemli ve ltc bir etkiye sahiptir.

4. Kara Meltemi: Geceleri karalar denizlere gre dahaabuk sourlar. Bylece kara zerinde denize oranlayksek basn alan; deniz ise alak basn alandurumuna gelir.

Geceleri karadan denize doru esen rzgarakarameltemi denir. Kara meltemi nispeten kuru ve serindir.

b. Genel Atmosfer Sirklasyonuna Bal Olarak Oluan Yerel Rzgarlar: Atmosferdeki genel havadolamna bal hakim rzgarlarn etkisinin grlmediiveya zayflad dnemlerde ortaya kan rzgarlar davardr. Bu dnemlerde, yerel etkilerle domu basnkoullar, genel hava akmlarnda baz deiiklikler yaparak, yerel zelliklere sahip rzgarlarn esmesineneden olurlar. Bunlar, sahip olduklar zelliklere grescak yerel rzgarlar ve souk yerel rzgarlar olmak zere iki ana gruba ayrlrlar.

1- Scak Yerel Rzgarlar:Kuzey Yarm Krede gneysektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede kuzey sektrlrzgarlar scak karakterli rzgarlardr (Enlem etkisi).Aada belli bal scak yerel rzgarlar verilmitir:

Fn Rzgarlar: Yatay ynde hareket eden havaktleleri, nlerine kan da yamalar boyunca ykselir.

16


17/25


Ykselen hava ktlesinin scakl, her 200 mdeorta-lama 1C azalr. Belirli bir ykseltiden sonra, iindekinem, younlama sonucunda ya olarak yere der.Yamac aan hava ktlesi dulda yamata alalrken kuruadyabatik nedeniyle her 100 mdeortalama 1C snr.Bylece ulat yerde stc etki yapar.

Trkiyede Fn Rzgarlar: Trkiyede fn rzgarlarSinoptan Rizenin dousuna kadar, zellikle Rizeevresinde, Toros ve Sultan dalarndan Konya veAkehir ovalarna doru inen yamalarnda grlr.

Siroko: Kuzey Afrikada, Byk Sahradan BatAkdenize doru eserler. lden kaynan ald iinscak ve kuru ve toz ykl rzgarlardr. Getii yerlerde bunaltc ve kurutucu etki yapar ve ba, bahe ve dier bitkileri yakar kavurur. Akdenizi atklar taktirde, buradan nem alarak, spanya, Fransa ve talyann gneyyamalarna ya brakrlar. Toz ykl olduklar taktirde buralarda renkli (amur) yalara da neden olabilir. BatAkdenizde Sirokkoya benzer rzgarlar, spanyada Leveche, Tunusta Chili , Korsikada Libeccio olarak adlandrlr.

Hamsin: Her zellii ile Sirokkoya benzeyen Hamsin(50 gn rzgarlar) Dou Akdenizde Libya lndeMsrdan Akdeniz kylarna doru esen rzgarlardr.Ayn zellikteki rzgarlar Irakta Samum, randa Simoonolarak adlandrlr.

Trkiyede Scak Yerel Rzgarlar: Anadoluda iseAkdenizde ve zellikle Gneydou Anadoluda esen Sam veya Samyeli ; Orta Anadoluda Konya ve Tuz Gldolaylarnda Kabayel ve Karapnar evresinde oluan Dal , scak ve nispeten l karakteri tayanrzgarlardr.

2- Souk Yerel Rzgarlar: Kuzey Yarm Krede kuzeysektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede de gney

sektrl rzgarlar souk karakterli rzgarlardr. Belli bal souk yerel rzgarlar unlardr:

Mistral: K ve ilkbahar mevsimlerinde, Fransannsouk ve karl Massif Central dalk alannda soumuolan havann, gneydeki scak olan Akdenize doruhzla inmesi ile oluur. Souk ve baz durumlar hari,genel olarak kuraktr. spanya ve Fransada grlen burzgar, zellikle Ron (Rhon) vadisine kanalize olduundaiddeti daha da artar. Hareket halindeki bir treninvagonlarn devirdiine de ahit olunmutur.

Bora: Dinar Alplerinden, Dalmaya-stirya kylarnadoru esen, souk ve kuru rzgarlardr. Vadi ilerinekanalize olduklarnda ok daha hzl (50-60 m/s ve dahahzl) eserler.

Krivetz: Aa Tuna ovasnda, kuzeydoudan esen, kuruve souk rzgarlara krivetz denir. Krivetz estii dnemdeRomanyann bakenti olan Bkrete scaklk 10-150C birden der.

Trkiyede Souk Rzgarlar: Anadoluda zelliklekn kuzey ynlerden esen rzgarlar, scakln oldukadmesine neden olurlar. Kuzeybatdan esenkarayel vekuzeyden esen yldz Balkanlar ve Trakyadanyurdumuza sokularak, souk hava basknlarna, kar veyamurla kark gl frtnalara neden olurlar.

Kuzeydou ynl olan poyraz , yldz ve karayelden dahaiddetli olmakla birlikte kar yalarnda miktar bakmn-

dan o kadar deildir. Anadoluda dondurucu ayaz deni-len kuru souk havann hkm srmesine neden olur.

c. Tropikal Rzgarlar (Siklonlar): Tropikal blgelerdekararl-durgun karakter tayan hava ktlelerindekidengenin bozulmasyla, havann ani olarak dikey(konveksiyonel) ykselmesi ile ortaya kar. Buradakidengenin bozulmasnda havadaki scaklk ve nem miktarartnn nemli bir etkisi vardr. Dikey olarak ykselenhava ktlesini, evreden merkeze doru gelen havaktleleri besler. Hava ktlelerinin hareketi, merkezka(corriolis) kuvvetinin etkisi ile merkeze (Alak basn

alan merkezine) doru sarmal bir harekettir. Bu hareketok hzl frtnalar halinde beliren rzgarlar eklinde olur.

ok nceden beri Hindistanda kullanlan siklonterimi, Dnyann her yerinde ayn ekilde beliren btnhava hareketleri iin de kullanlmtr. Tropikal siklonlar Hint Okyanusunda siklon, Byk Okyanusta tayfun(typhoon, ince byk rzgar), Meksika Krfezindeharikeyn (Hurricane), Gney Amerikada tornado,Filipinlerdebaguio, Avustralyadawilly willyad verilir.

Saatteki hz 160 kmden daha fazla olan bu rzgarlar,getikleri yerlerde ok byk ykmlara, can ve malkaybna, tarm alanlarnn yok olmasna neden olur.Ykmlar, gl yamurlarla daha da artar, alak arazileri su basar. Kylarda, kuvvetli rzgar ve dalgalarnetkisi ile deniz yzeyi 2-3 m kabarr. Byle bir frtnaya

17


18/25


yakalanan bir Amerikan ar kruvazr ikiye blnmtr.

Hortumlar: Bu tr frtnalar, scak-nemli bir havaktlesinin zerine, souk-kuru bir hava ktlesiningelmesi ile oluur.

Tornado veya hortumlar, sarmal bir biimde, ok glkonveksiyonel hareketle ykselen bir hava ktlesininmerkezinde oluturduu girdap eklinde belirir. Bunlar tropikal siklonlara gre ok daha kk ve dar alanlolmakla birlikte Dnyada bilinen en gl ve en ykcfrtnalardr. Genellikle hortumun yaknlarnda rzgarnhz, saatte 500-700 kmyi, dikey akmlarn ise saatte 350kmyi bulduu tahmin edilmektedir.

Bu gl yatay hava akmlar aalar kknden sker,evleri ykar; sonra dikey hava hareketi de yklanlarhavaya uurur. Bu olay genellikle 1-2 saat kadar srer.

NEMLLK VE YAIYeryznde yaamn en nemli elerinden biri olan su,atmosferde kat, sv ve gaz halinde bulunur. Su, her

derecede gaz haline gelebilir. Scaklk 0Cnin altnadnce donarak, kat hale geer. Bazen de ani scaklk deiimleri ile dorudan katdan gaz haline veya gazhalinden kat hale geer (Sblimasyon).

Yeryznn 2/3nden daha fazla alan kaplayan suyun,meteorolojik olaylar ve iklim zerinde ok byk etkisivardr. nk suyun faz (hal) deiimi atmosferde enerjihareketlerine neden olmakta, belli koullar altnda frt-nalar, yalar ve hava hareketlerine neden olmaktadr.

Su Dngs: Deniz, gl ve dier kaynaklarndan buhar-laan su buhar, ykseldike sour ve younlar.Younlama, su veya buz zerrelerinden oluan buluthalinde belirir. Bu zerreler havann tayamayaca kadar arlanca, kat veya sv halde ya olarak tekrar yeryzne iner.

Yeryzne ya olarak inen suyun bir ksm yzeyselaka geerek deniz veya gllere dklr. Bir ksmyeraltna szarak yer alt sularn oluturur. Dier bir ksm da insan, hayvan ve bitkiler tarafndan kulan-lrken, bir ksm da tekrar buharlaarak tekrar atmosferekarr. Yeryznde su, denizler, karalar ve atmosfer arasnda srekli bir dolam halindedir. Bu dolamasudngs denir. Bu dng bir denge halinde srekliyinelenip durur ve asla kayp olmaz.

NEMLLK

Atmosferde gaz halinde bulunan su buharnanem denir.klim ve yaam zerinde ok nemli etkisi olan su buharnn atmosfer iindeki oran ortalama % 2dir.Ancak yere, scakla ve zamana gre, oran %0 ila %5arasnda deien bir gazdr.

Atmosferdeki nemin kayna, deniz, okyanus, gl vetopraktaki suyun buharlamas ve bitkilerin terlemeyoluyla atmosfere verdikleri su buhardr. Scaklk ile buharlama arasnda doru orant vardr. Su her derecede buharlar ancak scaklk arttka buharlama artar.

Su buharlarken evreden scaklk alr ve bu scakliinde tutar. Buna gizli s denir. Su buhar tekrar younlaarak sv hale dndnde, gizli enerji aakar. Bu enerjinin baz meteorolojik olaylar zerindenemli etkileri vardr. Havadaki nem miktarn lenalete higrometre denir.

Nem, scakl dengeleyici bir zellie sahiptir. Arsnma ve soumaya engel olur. Yl boyunca gnenlarn dik ve dike yakn alarla alan Ekvator evresi,Dnyann en scak blgesi olmas gerekirken; nemorannn fazlal bu durumu engellemitir. Buna karnnem orannn ok dk olduu, dnenceler evresindekitropikal ller, Dnyann en scak blgelerini oluturur.

Nem ekilde ifade edilir:

1-Mutlak Nem: 1 m3 hava ierisinde bulunan su buharnn gram cinsinden arlnamutlak nem denir ve

g/m3

olarak ifade edilir. Mutlak nem miktar scaklkladoru orantldr.

Buharlama arttka, mutlak nem de artar. Buharlamayetkileyen faktrler unlardr:

Scaklk: Scaklkla buharlama doru orantldr. Yani scaklk arttka buharlama artar.

Nem A:Havadaki nemoran da buharlamay etkileyen faktrlerdendir.

Nem oran az olan havada buharlama iddeti artar.Buna karn nem a az olan hava ktlesinde buharlama iddeti azdr. Baka bir ifade ile balnem arttka buharlama iddeti azalr.

Hava Hareketleri, Rzgarlar: Durgun bir hava ortamnda buharlamaiddeti azdr. Yatay (rzgr) ve dikey(konveksiyonel) yndeki hava hareketleri buharlama iddetini arttrr.

Hava Basnc: Basnla

mutlak nem arasnda da doru orant vardr. Basnarttka mutlak nem artar, basn azaldka mutlak nem de azalr.

18


19/25


Buharlama YzeyininGenilii: zellikle buharlamann byk orandagerekletii deniz ve gllerin yzeyi arttka buharlama iddeti de artar.

Ykselti: Ykseltiye bal

olarak scaklk ve basn azalacandan buharlamada azalr.

Toprak zellii: Koyurenkli topraklarda scaklk daha ok artar. Buna bal olarak buharlama iddeti de artar. Ak renkli topraklarda ise buharlama iddeti dahadkt. Geirimli topraklara buharlama orandaha fazla olur.

Bitki rts: Bitkiler topraktan aldklar suyun bir ksmn terleme

yoluyla havaya verirler. Youn bitki rtsnn bulunduu yerlerde nem miktar nispeten dahafazladr.

Okyanus Akntlar: Scak su akntlarnda buharlama oran fazladr.Dolaysyla getikleri kylarda nem miktarnarttrrlar. Souk su akntlarnda ise durum bununtersinedir.

Bu bilgiler nda, yeryznde mutlak nemin en fazlaolduu yer Ekvator ve evresi olurken; en dk kutup-

larda grlr. nk Ekvatorda hava scak olduundan,daha, fazla su buhar alabilir. Kutuplara doru havascakl azaldndan, nem alabilme yetenei azalr.Ekvatordan kutuplara doru gidildike mutlak nemazalr .

Ekvator 20 mm300-400 Enlemleri 10 mm

Orta Avrupa 7 mmKuzey skandinavya 4 mm

Kuzey Kutbu 1-2 mm Dnya zerindeki baz blgelerin ortalama mutlak nem deerleri.

Atmosfere karan su buharnn kayna yeryzdr.Yerden yukarlara doru kldka mutlak nem miktarazalr. nk deniz seviyesinden yukarlara kldkascaklk ve basn azalr. Havann nem alma kabiliyeti,scaklk dp, basn azaldka azalr.

2. Maksimum Nem (Doyma Miktar):Hava, basncnave scaklna gre belirli bir miktarda nem alabilir.1 m3 havann alabileceien fazla nem miktarnamaksimum nem veya

doyma noktas denir.Hava alabilecei kadar nem almsa, buna doymuhava denir.

Maksimum nem scakla bal olarak deiir. Isnanhava geniler. Dolaysyla nem alma kapasitesi artar vemaksimum nem (doyma miktar) artar. Souyan hava bzlr, younluu azalr. Bylece nem alma kapasitesiazalr ve doyma miktar azalr. Scaklkla doyma miktar(maksimum nem) doru orantldr.

Havann her scaklkta tayabilecei nem miktar ayndeildir. Belirli bir scaklkta, 1 m3 hava, belirli miktarakadar nem tayabilir.

Tabloda grld gibi scaklk arttka havanntayabilecei nem miktar, doyma miktar ya damaksimum nem artar. Scaklk azaldka havanntayabilecei nem miktar, maksimum nem ya da doymamiktar azalr.

Yeryznde scakln ok olduu tropikal blgeler vescak llerde maksimum nem fazla iken, scaklndk olduu kutup evresi, yksek dalar ve dier souk blgelerde maksimum nem dktr.3. Bal Nem:Havadaki mevcut nem miktarnn, tayabilecei nem miktarna (doyma miktarna) orannabal nem denir. Bir baka ifade ile mutlak nem ile maksimumnem arasndaki orana bal nem denir. Bal nem yzde(%) olarak ifade edilir. Bal nem u formlle hesaplanr:

Bal Nem= 100 x NemMaksimum NemMutlak

Formlden de anlalaca gibi bal nem, mutlak nem vedoyma miktarnn (maksimum nemin) etkisi altnda-dr.Maksimum nem de scaklkla ilikili olduu iin balnem hava scaklndan da byk lde etkilenir.

rnek: 20Cde 1m3 havada 15 gr nem bulunmaktadr.Bal nem oran % katr?

zm: 20Cde 1m3 havann alabilecei nem miktarsabit 17,32 g/m3 tr. Buna gre:

Bal Nem= 10032,17

15 x Bal Nem=%86

Bal nem ile mutlak nemdoru orantldr. Mutlak nem, arttka, bal nemde artar; azaldka bal nem de azalr.

Bal nem ile doyma miktar(maksimum nem) arasnda ters orant vardr.Maksimum nem arttka bal nem azalr.

Bal nem ile scaklk arasnda da ters orant vardr. Scaklk arttka bal nem azalr.

Bal nem, maksimum

nemin az olduu, kara ileri ve l blgelerindeazdr. Buna karn, mutlak nemin fazla olduuEkvatoral blgelerde ve deniz kylarnda fazladr.

19

Scaklk Maksimum Nem400C 50,90 g/m3300C 30,66 g/m3

200C 17,33 g/m3100C 9,39 g/m3

00C 4,85 g/m3

-100C 2,38 g/m3

-200C 1,10 g/m3

-300C 0,37 g/m3Scaklklara gre 1m 3 hava-nntayabilecei maksimum nemveya doyma miktar.


20/25


Havadaki mevcut nemmiktar (mutlak nem) ile doyma miktar(maksimum nem) arasndaki farkanem adenir. Nem a ne kadar az ise bal nem o oranda fazlaolur.

Mutlak nem ile maksimumnem (Doyma miktar) eit olduunda, bal nem%100 olur ve hava doyma noktasna erimi olur.Bu, ayn zamanda younlama noktasdr.

YOUNLAMA (YOUNLAMA) Havadaki su buharnn sv yada kat hale dnmesine younlamadenir.

Younlamann meydana gelmesi havann nem bakmn-dan doyma noktasn amasna baldr. Havadaki balnemin yzde 100'e ulat noktayadoymanoktas denir.Doyma noktas ald takdirde hava su buharnnfazlasn tayamaz. Fazla olan su buhar sv ya da kathale dnr.

rnein, 1 m3 havann 25C scaklkta tayabilecei nem19,5 gramdr. 15C de ise 10.5 gram kadar nem tar.Buna gre. 25C de doymu havann scakl 15C yederse doyma noktas alm olur. Arta kalan 19,5 -10,5= 9 gr nem younlar.

Bir hava ktlesi;Souk bir hava ktlesi ile

karlarsa,Souk bir blgeden

geerse,Ykselmeye urarsa,

scakl azalr ve havann nem tama kapasitesiazalacandan younlama meydana gelir.

Yine ayn hava Ktlesi;Scak bir hava ktlesiyle

karlarsa,Scak bir blgeden geerse,Alalmaya urarsa,

scakl artar ve havann nem tama kapasitesiartacandan younlama sona erer.

Younlama sonucunda ok kk su taneciklerinin bir araya gelmesiyle bulutlar oluur. Bulutlar olutuklarykseklikler dikkate alnarak gruba ayrlr.

Yksek bulutlar (Sirsler): Saak, ty, ya da inceiplikler biimindeki bulutlardr. Yksek bulutlar geneldeya getirmezler. Bunlar, bir siklonun yaklatnn vehavann bozacann habercisidirler.

Orta ykseklikteki bulutlar (Kmlsler): Kmeler biimindeki bulutlardr Genellikle alt ksmlar dz ve

siyah olur. Alt ksmlarnn dz olmasnn nedeniyounlamann ayn seviyeden balamasdr. Siyaholmasnn nedeni ise iri su taneciklerinden olumasdr.Bu gruptaki baz bulutlar ykseklere doru byr vesaanak eklinde iddetli yamurlar getirir.

Alak bulutlar (Strats'ler): Yer'in stnde, asl gri bir tabaka gibi duran koyu renkli bulutlardr. Geneldeyalara yol aarlar.

Yukardaki bulutlar ana bulutlardr. Ancak gkyznde,zelliklerine gre, sirrokmls, kmlonimbus, sirro-strats gibi adlarla anlan karma bulutlar da grlr.Ayrca, ya brakan btn bulutlara nimbus adverilmektedir.

Belirli bir anda gkyznn bulutlarla kapl ksmnn tmgkyzne olan orannabulutluluk denir. Bulutlu-luk oran eitli aynalardan oluan ve Nefometread verilen bir aletle llr. Buna gre, gkyznn oran 10 kabuledilerek;

0-2 oran Ak havay2-8 oran Bulutlu havay

8-10 oran Kapal havayifade eder.

Sis, ise yeryzne ok yakn olumu ya da yeryznekm bulutlardr. Scak ve nemli bir havann dahasouk bir yerle temas sonucu sis oluur. Scak ve souk hava ktlelerinin karlamas da sislere yol aar. Balcasis oluum ekilleri unlardr:

a. Rzgar, lk denizlerden souk karaya eserse karada sisoluur.

20


21/25


b. Rzgar, scak denizlerden souk denizlere esersesouk sular zerinde sis oluur.

c. Rzgar, scak karalardan souk denizlere eserse denizzerinde sis oluur.

d. Serin denizler zerinde alalan hava ktleleri sisoluumuna neden olur.

YAI ETLERAtmosferdeki su buharnn younlaarak sv yada kathalde yeryzne dmesine ya denir. Balca yaeitleri unlardr;

1. iy: Havadaki su buharnn souk zeminler zerinde,su tanecikleri eklinde younlamasyla oluur. zellikleilkbahar ve sonbahar aylarnda grlr.

2. Kra: Havadaki su buharnn souk cisimler zerinde, 0Cden dk scaklklarda kristaller eklindeyounlamasyla oluur. Sonbahar aylarnda ya da k balarnda grlr.

3. Kr: Havadaki su buharnn ok soumu aadallar, tel, saak, vb. cisimler zerinde younlaarak buztabakas haline gelmesidir. Kradan ayrlan yn,kristallerin st ste ylarak buz tabakalar halinegelmesidir.

4. Yamur: Bulutu oluturan su taneciklerinin byme-siyle oluan su damlalardr. Younlamann devametmesi ile arl artan su damlalar ya halinde yereder.

5. Kar: Su buharnn, ykseklerde 0C altnda yavayava younlamasyla oluan buz kristalleri yere der.Bu tr yalarakar denir.

6. Dolu: Hava scaklnn birden bire ve byk ldeazalmas sonucu yamur damlalar donarak buz paracklar halinde yere der. Bu yalaradolu denir.

Bir yere den yamur miktar plviyometre denilenaletle llr. Kar halindeki yalarn miktar da suolarak hesaplanr. Bu yolla bulunan ya miktar 1 m2 yeden suyun cm veya mm cinsinden yksekliiyle ifadeedilir. Toplam yan mevsimlere dalna ise yarejimi denir.

HAVA KTLELER VE CEPHELER Atmosferin scaklk ve nem bakmndan ayn zellik gsteren byk paralarnahava ktlesi denir.

Hava ktlesinin oluum alan, deniz yzeyine rastlyorsa, bu hava ktlesinedenizel hava ktlesi denir. Karazerinde oluan hava ktlelerine dekarasal hava ktlesi denir.

Hava ktleleri olutuklar yere gre de isim alrlar.Balcalar tropikal ve kutup havaktleleridir. Havaktlelerinin yer deitirmesi hava durumu bakmndannemlidir.

rnein, Tropikal blgede olumu bir hava ktlesi

Trkiye'yi kaplad zaman scaklk ykselir. Kuzeykutup blgesinden gelen bir hava ktlesinin yaylma-snda ise Trkiye'de scaklk azalr.

Farkl zellikteki hava ktlelerini birbirinden ayransnra ise cephe denir. Cephelerde eitli atmosfer olaylar meydana gelir. Cephe boyunca karlaan ikihava ktlesinden, scak olan souk olann zerindeykselir. Ykselme soumaya, bulutlarn olumasna,sislere ve yalara neden olur.

OLUUMLARINA GRE YAILAR

Yalar oluumlarna gre gruba ayrlr:

1. Yama Yalar (Orografik Yalar):Nemli havaktlelerinin, yatay ynde hareket ederken dayamalarna arparak ykselmesi ve soumas sonucuoluan yalardr.

Dnya'da en ok, Gneydou Asya'da Orta kuaktakikaralarn bat kylarnda Amerikada Kayalk Dalar-nda, ve scak kuaktaki karalarn dou kylarndagrlr. Trkiye'de ise, Toroslar'n gneybatya,Karadeniz Dalar ile Istrancalar'n kuzeye bakanyamalarnda fazlaca grlr.

21


22/25


Hava ktleleri yama boyunca ykselirken en fazla ya500 - 1000 m ykseltiler arasna brakrlar. Ykseltiarttka (1000 mlerden sonra) mutlak nem azald iinya da azalr.

2. Konveksiyonel Yalar (Ykselim Yalar):Gneli ve rzgarsz gnlerde snan hava ykselerek sour. Belli bir ykseltiden sonra nemin younlamas ileya meydana gelir.

Dnya'da en ok, Ekvatoral blgede rastlanr. lkemizdeise, Anadolu Blgesi'nde lkbahar'da grlen yalar konveksiyonel yalardr. Bu yalar halk arasndakrkikindi yalarolarak bilinir.

3. Cephe Yalar (Frontal Yalar):Scak ve souk hava ktlelerinin karlama alanlarnda meydana gelenyalardr.

Dnya'da en ok, Orta kuakta ve 60 enlemleri civarndagrlr. Trkiye'de, zellikle k mevsiminde grlenyalarn ou cephesel kkenlidir.

K mevsiminde, kutuplardan kaynaklanan souk havaile Ekvatoral blgeden kaynaklanan scak hava ktleleriAkdeniz zerinde karlarlar. ByleceAkdeniz talicephesi meydana gelir. Cephe boyunca da yalar grlr. Anadolu zerinde de, Sibirya yksek basnc ilezlanda alak basnc ve Asor yksek basncna balcephe yalar grlr.

YAILARIN YERYZNE DAILIIGenel hava dolam, kara ve deniz dal, yer ekilleriykselti gibi nedenlerden dolay yeryznn her tarafayn oranda ya almaz.

Dnya zerinde;En yal blgeler; Ekvatoral blge, Muson

blgeleri ve Orta kuak karalarnn bat kylardr.En kurak blgeler ise; Orta kuak karalarnn

dalarla evrili i ksmlar, dnenceler civar,evresine gre, alakta kalm yerler ve kutupevreleridir.

YERYZNDEK BALICA KLM TPLERVE TAB BTK RTS

Dnya'nn hemen her blgesinin kendine zg bir iklimi bulunmaktadr. Ancak, benzer iklim kuaklarna sahipalanlar byk iklim kuaklar olutururlar. Yzlerce km2lik sahalar etkileyen byk iklim gruplarnamakrokli-ma ad verilmektedir. Bununla birlikte, makroklimaalanlarnda bazen yle yerler vardr ki, buralarda grleniklim zellikleri iinde bulunduklar kuaktan tamamenfarkldr. Makroklimalar ierisinde blgesel farkllklar gsteren, zel koullu kk iklim alanlarna damikroklima denilmektedir.

22


23/25


imdi, yeryzndeki byk iklimleri, bu iklimlerinzelliklerini ve bu iklimlere uyum salam bitkirtlerini inceleyelim.

A. SICAK KLMLER 1. Ekvatoral klim: Ekvator evresinde, 0 -10 Kuzeyve Gney enlemleri arasnda grlr. Yllk ortalama s-caklk 25C dolayndadr. Yllk scaklk fark 2 - 3Cyigemez. Yllk ya miktar 2000 mm den fazladr. Her mevsim yal olmakla birlikte, ekinoks tarihlerindeya maksimum dzeye eriir. Tabii bitki rts oldukagr ve geni yaprakl ormanlardr.

Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarnn byk bir kesiminde, Gine Krfezi kylarna yakn blgelerde,Endonezya ve Malezya'nn byk bir blmnde etkiliolmaktadr.

0

50

100

150

200250

O M N M H T A E E K A0

5

10

15

20

Y a mm Scaklk C

2. Tropikal klim (Subtropikal - Savan):10 - 20

Kuzey ve Gney enlemleri arasnda ve 0 - 10 enlemle-rinde 1000 mden sonra grlr. Ekvatoral kuak ileller arasnda bir gei iklimidir. Yllk ortalamascaklk 20C dolayndadr. Yllk scaklk fark 4 - 5C-dir. Yllk ya miktar 1000 - 2000 mm. arasndadr.Gne nlarnn dik geldii yaz aylar yal, klar kuraktr. Tabii bitki rts yksek boylu ve gr bitkitopluluklar olan savanlardr.

0

100

200

300

400


5

10

15

20

25

Y a mm Scaklk C

Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya,Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibilkelerde etkili olmaktadr.

3. Muson klimi: Muson rzgarlarnn etki alanlarndagrlr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark 10C civarndadr. Yllk ortalama ya2000 mm dolayndadr. Yllk yalarn % 85'i yaz

aylarnda der. K mevsimi kurak gemektedir. Tabii bitki rts kn yapran dken, yazn yeillenenormanlardr. Yalarn azald yerlerde ise savanlar grlr.

0

100

200

300

400


101520

2530

Y a mm Scaklk C

Muson iklimi, Gney Hindistan, Gney in, GneydouAsya, Japonya ve Manurya gibi blgelerde etkiliolmaktadr.4. l klimi (Scak ve Kurak klim):Dnenceler civarnda, Asya ve Kuzey Amerika'da karalarn iksmlarnda ve Gney Amerika'nn gneyinde grlr.Bu iklim tipini, yalarn yok denecek kadar az olmas belirler. llerdeki nem yetersizlii, gnlk scaklk farknn bymesine zemin hazrlamtr. Gnlk scaklk farknn 50C yi bulduu zamanlar olmaktadr. Yllk ya miktar 100 mmnin altndadr. Yalar daha ok saanak yamurlar eklindedir. Tabii bitki rts bazkurakl otlar ve kakts bitkileridir.

0

50

100

150

200


5

10

15

20

25

30

Y a mm Scaklk C

Afrika'da Byk Sahra, Ortadou'da Necef, Asya'daGobi, Taklamakan, Deti Kebir, Avustralya'da Gobbonve Gibson, Gney Afrika'da Kalahari ve Namib, GneyAmerika'da Patagonya, Atacama ve Peru ile ABD'ningneybats yeryzndeki balca l alanlardr.

B. ILIMAN KLMLER 1. Akdeniz klimi:Genel olarak, 30 - 40 enlemleriarasnda grlr. Yazlar scak ve kurak klar lk veyaldr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark ise 18C kadardr. Yllk ya miktar 600-1000 mm arasnda deiir. En fazla ya kn, en azya yazn grlr.

23


24/25


0

4080

120

160

200


510

15

20

25

Y a mm Scaklk C

Karakteristik bitki rts, kzlam ormanlarnn tahripedilmesiyle ortaya kan makilerdir. Makiler, srekliyeil kalabilen, ksa boylu, sert yaprakl, kurakladayanabilen, alms bodur bitkilerdir. Mersin, defne,kocayemi, zeytin, sprge als, bodur, ard gibi bitkiler balca maki trleridir. Akdeniz ikliminde yanaz ok yeterli olduu orta ykseklikteki yamalarda ineyaprakl aalardan oluan ormanlar (Kzlam, saram,karaam ormanlar gibi) yer alr.

Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz evresindegrlmekle birlikte, Gney Portekiz, Afrika'nngneyinde Kap Blgesi, Avustralya'nn gneybats vegneydousu, Orta ili ve ABD'nin Kaliforniyaeyaletinde de etkili olmaktadr.

2. Okyanusal klim: Genel olarak, 30 - 60 enlemleriarasnda, karalarn bat kylarnda grlr. Yazlar fazla

scak, klar da fazla souk olmaz. Yllk scaklk ortalamas 15C dir. Yllk scaklk fark 10C yi bulmaktadr.

0

50

100

150

200

250


5

10

15

20

25

Y a mm Scaklk C

Yllk ya ortalamas 1500 mm. dir. En fazla yasonbaharda grlr. Tabii bitki rts yayvan ve ineyaprakl aalardan oluan ormanlardr. Ormanlarntahrip edildii yerlerde ayrlar bulunur. Okyanusaliklim, Bat Avrupa, Kuzey Amerika'nn kuzeybats,Gney ili, Avustralya'nn kuzeydousu ve YeniZelanda'da etkili olmaktadr.

3. Karasal klim: Genel olarak, 30 - 65 enlemleriarasnda, karalarn deniz etkisinden uzak i ksmlarndave ktalarn dou kylarnda grlmektedir. Klar ok souk geer ve uzun srer. Yazlar ise scaktr. Yllk scaklk ortalamas 0 - 10C arasnda deiir. Yllk

scaklk fark 20 - 40Cdir. Yllk ya miktar 500 -600mm dolayndadr.

0

50

100

150200

250

300

O M N M H T A E E K A-20-15-10-50510152025

Y a mm Scaklk C

En fazla ya yazn, en az ya kn der. Kyalar daha ok kar eklindedir. Tabii bitki rts ineyaprakl ormanlardr. Yan azald kesimlerde de

bozkrlar (step) grlr. Sibirya ve Kanada da ineyaprakl ormanlaratayga ormanlar ad verilir. Taygalar,Dnya ormanlarnn % 15'ini olutururlar.

Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Dou Avrupa'da geni bir yayl sahasna sahiptir.

4. Step klimi (Yarkurak klim):Step iklimi, bir geiiklimi zellii gsterir. gruba ayrlr;

a. Tropikal Step klimi: Savan ikliminden l ikliminegei alanlarnda grlr.

b. Subtropikal Step klimi: l ikliminden Akdeniz

iklimine gei alanlarnda grlr.c. Orta Kuak Step klimi: 30 - 50 nlemlerindekiller etrafnda ve Akdeniz ikliminden karasal iklimegei alanlarnda grlr.

0

40

80

120

160

200

O M N M H T A E E K A-10-5

0510152025

Y a mm Scaklk C

Step iklimlerinde yllk scaklk fark 15 - 30Cdir.Yllk ya miktar 300 - 500 mmdir. Step iklimlerindeen fazla ya ilkbaharda ve yazn dmektedir. Tabi bitki rts yal mevsimde yeeren, kurak mevsimdesararan step (bozkr)tir.

nsanlar tarafndan aa kesilerek, yaklarak ormanlarnortadan kaldrlmas sonucunda oluan bozkrlaraantropojen bozkr denir. Bu tr bozkrlar, ormanlarntahrip edilmesi sonucunda ortaya ktndan yer yer orman aac topluluklarna rastlanr.

24


25/25


C. SOUK KLMLER 1. Tundra klimi (Kutupalt klimi):Genel olarak, 65-80 Kuzey enlemleri arasnda grlr. Scakln ok dk olduu bir iklim tipidir. Bu iklimde en scak aynortalamas dahi 10C yi gemez. Kn deerler -30C ile-40C ye iner. Yllk scaklk farknn 65C yi bulduu

yerler vardr. Yalar ortalama 200 - 250 mm kadardr.En fazla ya yaz aylarnda grlr. Tabii bitki rtsal, yosun ve yazn yeeren kurakl otlardan oluantundralardr.

0

40

80

120

160

200

O M N M H T A E E K A-30-25-20-15-10-5051015

Y a mm Scaklk C

Tundra iklimi, Avrupa'nn kuzey kylar, Kuzey Sibirya,Kuzey Kanada, Grnland Adas kylar ve Ortakuaktaki yksek dalarda etkili olmaktadr.

2. Kutup klimi: Karlar ve buzullarla kapl kutup blgelerinde grlr. Scaklk ortalamas btn yl boyunca 0Cnin altndadr. Scaklk, ou zaman -40Cye, hatta daha altna iner. Yllk scaklk fark 30Cdolaylarndadr. Yalar son derece az ve kar eklindedir. Ortalama ya 200 mm. civarndadr. Buiklim tipinde bitki rts yoktur.

0

40

80

120

160

200

O M N M H T A E E K A-55

-45

-35

-25

-15

-5

5

Y a mm Scaklk C

Kutup iklimi, Kuzey Kutbu evresinde GrnlandAdas'nn i ksmlarnda ve Antarktika'da etkilidir.

Kutup blgelerinde deniz yzeyinin donmasyla oluangeni buz rtlerinebankiz denir. Ortalama kalnlklar 2m kadardr. Karalarda oluan ve koparak denize den buz dalarna iseaysberg ad verilmektedir.

KLM VE BTK RTS LKSYukarda da anlatld gibi, iklim ile bitki topluluklararasnda sk bir iliki vardr. Kutup iklimi haricinde

rts vardr. Farkl blgelerdeki benzer iklim varln benzer tabii bitki rts kantlar.

Bitki rtleri yer ekillerinden dolay, yeryzndearalksz kuaklar oluturamazlar. Ancak, genel olarak Ekvator'dan kutuplara doru, geni yaprakl ormanlar,kark ormanlar ve ine yaprakl ormanlar, eklindekuaklar meydana gelmitir.

Scaklk ve nem, bitki hayatn dorudan etkiler.Ykseklere kldka scaklk ve nem oran azalr. Buna bal olarak bitki rts de seyrekleir. Belirti bir ykseklikten sonra clzlar ve doal olarak ortadankalkar. Bir yamaca den ya miktar ayn ise,ykseldike bitki rtsndeki deime scaklk azalmasyla ilgilidir. Ancak, scaklk artlar ayn ise,farkllama nem miktarnn deimesiyle ilgilidir.

Ykseklere kldka bitki topluluklar, geni yapraklorman, kark ormanlar, ine yaprakl ormanlar ve daayrlar eklinde kuaklara ayrlr.

Dalarn Gne'e bakan yamalarnda bitkilerinolgunlama sreleri daha ksadr. Ormann ve aacnyetime snr daha yksektir.

25

iklim_renkli

Documents