iÏﬁÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚...iÏﬁÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ Энцыкляпэдыя любові...

iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚

Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ÄÎÓŸ


ЗьместЭнцыкляпэдыя любові. А. Лукашук ................................................................. 12Тадэвуш Рэйтан ........................................................................................................................ 14Тадэвуш Касьцюшка .......................................................................................................... 16Тамаш Ваўжэцкі ...................................................................................................................... 18Якуб Ясінскі .................................................................................................................................. 20Стафан Грабоўскі .................................................................................................................... 22Ян Баршчэўскі ............................................................................................................................ 24Казімер Чарноўскі ................................................................................................................. 26Міхал Рукевіч ............................................................................................................................... 28Тамаш Зан ....................................................................................................................................... 30Валенці Ваньковіч ................................................................................................................... 32Міхал Валовіч ............................................................................................................................... 34Эмілія Плятэр ............................................................................................................................. 36Напалеон Орда .......................................................................................................................... 38Сымон Канарскі ...................................................................................................................... 40Генрык Дмахоўскі ................................................................................................................. 42Аляксандар Рыпінскі ......................................................................................................... 44Францішак Савіч ..................................................................................................................... 46Арцём Вярыга-Дарэўскі ................................................................................................. 48Аляксандар Незабытоўскі ........................................................................................... 50Яўстах Тышкевіч ...................................................................................................................... 52Ахіла Банольдзі .......................................................................................................................... 54Рамуальд Траўгут ..................................................................................................................... 56Людвік Нарбут ........................................................................................................................... 58Флярыян Даноўскі ................................................................................................................ 60Цэлястын Цэханоўскі ....................................................................................................... 62Міхал Цюндзявіцкі ............................................................................................................... 64Міхал Андрыёлі ......................................................................................................................... 66Каміла Марцінкевіч ............................................................................................................. 68Баляслаў Калышка ................................................................................................................. 70Кастусь Каліноўскі ................................................................................................................ 72Альгерд Абуховіч ..................................................................................................................... 74Адам Пуслоўскі ......................................................................................................................... 76Эдвард Вайніловіч .................................................................................................................. 78Мікалай Судзілоўскі ............................................................................................................ 80Янка Лучына ................................................................................................................................. 82Ігнат Грынявіцкі ...................................................................................................................... 84

Рэцэнзэнты:Алег Гардзіенка

Ўладзімер Ляхоўскі,вядучы навуковы супрацоўнікНацыянальнага архіву Беларусі

Захар Шыбека,доктар гістарычных навук, прафэсар

Уладзімер Арлоў. ІМЁНЫ СВАБОДЫ. (БібліятэкаСвабоды. ХХІ стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2007. — 576 с.: іл.

Рэдактар Кацярына ГарэлікМастак Генадзь МацурКарэктар Аляксандра Макавік

У кнізе выкарыстаныя фатаздымкі Пітэра Бэнінджэра, Вячасла-ва Дубінкі, Анатоля Клешчука, Джона Кунстатэра, Сяргея Плыт-кевіча, Дзяніса Раманюка, Язэпа Чаховіча, здымкі з фондаў Беларус-кага дзяржаўнага архіву кінафотафонадакумэнтаў, Беларускага дзяр-жаўнага архіву-музэю літаратуры і мастацтва, Грамадзкага аб’яднань-ня «Дыярыюш», Музэю гісторыі і культуры габрэяў Беларусі, Нацыя-нальнага архіву Рэспублікі Беларусь, Нацыянальнага музэю гісторыіі культуры Беларусі, Полацкага нацыянальнага гістарычна-культур-нага запаведніка, Саюзу беларускіх пісьменьнікаў і асабістых фота-архіваў Уладзімера Арлова, Алега Гардзіенкі, Зьмітра Герасімовіча,Ірыны Жарнасек, Віктара Жыбуля, Валер’я Задалі, Міхася Казлоўска-га, Уладзімера Ляхоўскага, Генадзя Мацура, Гальяша Патаповіча,Зьмітра Санько, Віталя Скалабана, Сяргея Харэўскага, Міхася Чар-няўскага, Сяргея Ярша.

Асаблівая падзяка за дапамогу ў працы над тэкстам і пошукуфотаілюстрацыяў належыць сваякам, сябрам і знаёмым герояў кнігі.

© Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2007FOL

ISBN 978-0-929849-14-0

Магдалена Радзівіл ................................................................................................................ 86Ігнат Буйніцкі ............................................................................................................................. 88Мітрафан Доўнар-Запольскі ..................................................................................... 90Раман Скірмунт ....................................................................................................................... 92Лявон Вітан-Дубейкаўскі ............................................................................................. 94Ёсіф Стаброўскі ......................................................................................................................... 96Аляксандар Уласаў ................................................................................................................ 98Цётка .................................................................................................................................................. 100Мікалай Шамяціла ............................................................................................................ 102Васіль Захарка .......................................................................................................................... 104Мэльхісэдэк ................................................................................................................................. 106Пётра Крачэўскі .................................................................................................................... 108Іван Пуліхаў ................................................................................................................................ 110Вацлаў Іваноўскі .................................................................................................................... 112Усевалад Ігнатоўскі .......................................................................................................... 114Янка Журба ................................................................................................................................ 116Іван Луцкевіч ............................................................................................................................. 118Уладзіслаў Галубок ............................................................................................................. 120Янка Купала ............................................................................................................................... 122Якуб Колас ................................................................................................................................... 124Станіслаў Булак-Балаховіч ........................................................................................ 126Францішак Аляхновіч .................................................................................................... 128Вацлаў Ластоўскі .................................................................................................................. 130Язэп Лёсік ..................................................................................................................................... 132Антон Луцкевіч ...................................................................................................................... 134Палута Бадунова .................................................................................................................... 136Сымон Рак-Міхайлоўскі ............................................................................................. 138Вячаслаў Селях-Качанскі ............................................................................................ 140Юліяна Вітан-Дубейкаўская ................................................................................. 142Мікола Равенскі ..................................................................................................................... 144Уладзімер Пракулевіч .................................................................................................... 146Фабіян Шантыр ..................................................................................................................... 148Язэп Драздовіч ........................................................................................................................ 150Вінцэнт Гадлеўскі ................................................................................................................ 152Язэп Мамонька ....................................................................................................................... 154Даніла Васілеўскі .................................................................................................................. 156Антоні Ляшчэвіч ................................................................................................................... 158Сяргей Палуян ........................................................................................................................ 160Клаўдзі Дуж-Душэўскі .................................................................................................. 162Язэп Варонка ............................................................................................................................. 164

Макар Краўцоў ....................................................................................................................... 166Антон Баліцкі ........................................................................................................................... 168Аркадзь Смоліч ...................................................................................................................... 170Іван Саланевіч .......................................................................................................................... 172Янка Станкевіч ....................................................................................................................... 174Максім Багдановіч ..............................................................................................................176Андрэй Цікота ........................................................................................................................ 178Адам Станкевіч ...................................................................................................................... 180Рыгор Шырма .......................................................................................................................... 182Антон Сокал-Кутылоўскі ........................................................................................... 184Аляксандар Чарвякоў ..................................................................................................... 186Зоська Верас ............................................................................................................................... 188Аляксандар Ружанцоў ................................................................................................... 190Канстанцыя Буйла .............................................................................................................. 192Максім Гарэцкі ....................................................................................................................... 194Аляксандар Ляўданскі ................................................................................................... 196Кастусь Езавітаў ..................................................................................................................... 198Паўліна Мядзёлка ............................................................................................................... 200Леаніла Чарняўская .......................................................................................................... 202Казімер Смулька .................................................................................................................. 204Францішак Кушаль ........................................................................................................... 206Тамаш Грыб ................................................................................................................................ 208Ванда Лявіцкая ....................................................................................................................... 210Васіль Русак ................................................................................................................................. 212Ігнат Канчэўскі ....................................................................................................................... 214Аляксандар Орса .................................................................................................................. 216Зьміцер Прышчэпаў ........................................................................................................ 218Язэп Адамовіч .......................................................................................................................... 220Юрка Лістапад ........................................................................................................................ 222Лявон Савёнак ........................................................................................................................ 224Леў Акіншэвіч .......................................................................................................................... 226Яўхім Кіпель .............................................................................................................................. 228Якуб Харэўскі ........................................................................................................................... 230Аляксандар Адамовіч ...................................................................................................... 232Міхал Забэйда-Суміцкі ................................................................................................. 234Пётра Сергіевіч ...................................................................................................................... 236Уладзімер Дубоўка ............................................................................................................ 238Хася Прусьліна ........................................................................................................................ 240Сяргей Пясецкі ...................................................................................................................... 242Апалёнія Савёнак ................................................................................................................ 244

Міхась Зарэцкі ........................................................................................................................ 246Янка Геніюш.............................................................................................................................. 248Вацлаў Пянткоўскі ............................................................................................................. 250Міхал Ляпеха ............................................................................................................................ 252Тодар Кляшторны .............................................................................................................. 254Мікола Абрамчык ............................................................................................................... 256Натальля Арсеньнева ...................................................................................................... 258Тамара Цулукідзэ ................................................................................................................ 260Марыя Кіпель ........................................................................................................................... 262Янка Шутовіч ........................................................................................................................... 264Алесь Дудар ................................................................................................................................ 266Паўлюк Шукайла ................................................................................................................ 268Нічыпар Мяцельскі ........................................................................................................... 270Стэфанія Станюта .............................................................................................................. 272Юрка Віцьбіч ............................................................................................................................ 274Мікола Ўлашчык .................................................................................................................. 276Сяргей Новік-Пяюн ........................................................................................................ 278Аляксандра Саковіч .......................................................................................................... 280Станіслаў Станкевіч ......................................................................................................... 282Натальля Вішнеўская ..................................................................................................... 284Барыс Кавэрда ......................................................................................................................... 286Міхал Вітушка .......................................................................................................................... 288Рыгор Крушына ..................................................................................................................... 290Мікалай Лапіцкі .................................................................................................................... 292Апалёнія Пяткун .................................................................................................................. 294Яўгенія Пфляўмбаўм ....................................................................................................... 296Валеры Маракоў .................................................................................................................... 298Антон Адамовіч ..................................................................................................................... 300Лукаш Калюга .......................................................................................................................... 302Сяргей Ракіта ........................................................................................................................... 304Яніна Каханоўская ............................................................................................................. 306Пятро Конюх ............................................................................................................................ 308Ларыса Геніюш ...................................................................................................................... 310Зьмітрок Астапенка ......................................................................................................... 312Вітаўт Тумаш ............................................................................................................................. 314Уладзімер Дудзіцкі ............................................................................................................ 316Леў Гарошка ............................................................................................................................... 318Пётра Сыч .................................................................................................................................... 320Аўген Калубовіч ..................................................................................................................... 322Пятро Бітэль .............................................................................................................................. 324

Вячаслаў Шыдлоўскі ........................................................................................................ 326Тодар Лебяда ............................................................................................................................. 328Лявон Случанін ...................................................................................................................... 330Часлаў Сіповіч .......................................................................................................................... 332Уладзіслаў Чарняўскі ....................................................................................................... 334Янка Брыль .................................................................................................................................. 336Франціш Бартуль ................................................................................................................. 338Вячаслаў Зайцаў ..................................................................................................................... 340Мікалай Пятрэнка ............................................................................................................. 342Леся Беларуска ........................................................................................................................ 344Мікола Дэмух ........................................................................................................................... 346Барыс Рагуля .............................................................................................................................. 348Аляксей Карпюк ................................................................................................................... 350Язэп Юхо ....................................................................................................................................... 352Мікола Ермаловіч ................................................................................................................ 354Янка Юхнавец ......................................................................................................................... 356Лявон Луцкевіч ...................................................................................................................... 358Леанід Карась ........................................................................................................................... 360Васіль Быкаў ............................................................................................................................... 362Артур Вольскі ........................................................................................................................... 364Рыгор Клімовіч ........................................................................................................................ 366Уладзімер Салавей ............................................................................................................. 368Алесь Усюкевіч ....................................................................................................................... 370Янка Сурвіла .............................................................................................................................. 372Янка Філістовіч ....................................................................................................................... 374Лідзія Вакулоўская ............................................................................................................. 376Алесь Адамовіч ....................................................................................................................... 378Вольга Церашчатава ......................................................................................................... 380Мікола Канаш .......................................................................................................................... 382Кастусь Рамановіч ............................................................................................................... 384Міхал Дубянецкі ................................................................................................................... 386Зора Кіпель .................................................................................................................................. 388Міхась Ракевіч ......................................................................................................................... 390Міхась Лічко .............................................................................................................................. 392Васіль Мядзелец ..................................................................................................................... 394Алесь Юршэвіч ....................................................................................................................... 396Павал Жук .................................................................................................................................... 398Расьціслаў Лапіцкі .............................................................................................................. 400Лявон Баразна ......................................................................................................................... 402Алег Табола .................................................................................................................................. 404

Яўген Глебаў ............................................................................................................................... 406Ніна Асіненка .......................................................................................................................... 408Галіна Русак ................................................................................................................................ 410Вера Бартуль ............................................................................................................................... 412Уладзімер Караткевіч ..................................................................................................... 414Ангеліна Бароўка ................................................................................................................. 416Юры Карачун ........................................................................................................................... 418Мікола Прашковіч ............................................................................................................. 420Вячаслаў Адамчык ...............................................................................................................422Уладзімер Кармілкін ....................................................................................................... 424Аляксей Логвін ....................................................................................................................... 426Васіль Мельяновіч ............................................................................................................... 428Карлас Шэрман ..................................................................................................................... 430Яўген Лугін .................................................................................................................................. 432Юрка Геніюш ........................................................................................................................... 434Генадзь Каханоўскі ............................................................................................................ 436Барыс Сачанка ......................................................................................................................... 438Віктар Тураў ............................................................................................................................... 440Яўген Шабан .............................................................................................................................. 442Міхась Стральцоў ................................................................................................................ 444Мікола Купрэеў ...................................................................................................................... 446Пятро Драчоў ........................................................................................................................... 448Георгі Таразевіч ..................................................................................................................... 450Яўген Кулік .................................................................................................................................. 452Валянцін Ждановіч ............................................................................................................ 454Васіль Гроднікаў .................................................................................................................... 456Барыс Родзіч ............................................................................................................................... 458Анатоль Канапелька ......................................................................................................... 460Алесь Каралёў ........................................................................................................................... 462Уладзімер Мулявін ............................................................................................................. 464Анатоль Сербантовіч ....................................................................................................... 466Іван Ласкоў .................................................................................................................................. 468Вера Церлюкевіч .................................................................................................................. 470Міхась Ткачоў ........................................................................................................................... 472Міхась Раманюк .................................................................................................................... 474Алесь Лабанок ......................................................................................................................... 476Валеры Сьлюнчанка ......................................................................................................... 478Кастусь Мысьлівец ............................................................................................................. 480Мікола Селяшчук ................................................................................................................482Мікола Трухан ......................................................................................................................... 484

Мікалай Ільніцкі ................................................................................................................... 486Уладзімер Плешчанка ................................................................................................... 488Ібрагім Канапацкі ............................................................................................................... 490Марыя Мацюкевіч .............................................................................................................. 492Генадзь Карпенка ................................................................................................................ 494Аляксей Філіпчанка .......................................................................................................... 496Алесь Емяльянаў ................................................................................................................... 498Генадзь Кулажанка ............................................................................................................ 500Уладзіслаў Рубанаў ............................................................................................................. 502Валеры Масьлюк ................................................................................................................... 504Сяргей Кавалёў ....................................................................................................................... 506Валеры Шаблюк .................................................................................................................... 508Алесь Асташонак ................................................................................................................. 510Уладзімер Емяльянчык ................................................................................................. 512Сяргей Войчанка .................................................................................................................. 514Андрэй Грабаў ......................................................................................................................... 516Анатоль Майсеня ................................................................................................................. 518Вераніка Чаркасава ........................................................................................................... 520Анатоль Сыс ............................................................................................................................... 522Ігар Гермянчук ........................................................................................................................ 524Юры Завадзкі ........................................................................................................................... 526Аляксей Мельнікаў ............................................................................................................ 528Андрэй Пяткевіч .................................................................................................................. 530Дзяніс Хвастоўскі ................................................................................................................ 532Аўгіньня Дзянісава ............................................................................................................ 534

Паказьнік асобаў .................................................................................................................. 536Summary .......................................................................................................................................... 570Пра аўтара .................................................................................................................................... 571


Энцыкляпэдыя любові

Гэта не дапаможнік у перайменаваньні беларускіхвуліцаў, плошчаў і гарадоў, хоць, безумоўна, гэтыя імёнызаменяць на шыльдах прозьвішчы камуністычных вампіраўі імпэрскіх пярэваратняў.

Гэта не храналягічны даведнік, хоць на хвалях«Свабоды» ад 1 студзеня 2006-га да 25 сакавіка 2007-гапрагучалі сотні імёнаў, абраных аўтарам з нацыянальнагапантэону XVIII—XXI стагодзьдзяў (далёка ня ўсіх удалосязгадаць у этэры, тым больш зьмясьціць пад аднойвокладкай).

Гэта не манаграфія, хоць тут уводзіцца новаяпэрыядызацыя нацыянальна-вызвольнага руху,распрацаваныя крытэры, зробленая клясыфікацыя.

Гэта не дакумэнтальна-архіўнае дасьледаваньне, хоцьдаты, месцы і падзеі вывераныя, а многія фактызнойдзеныя і апублікаваныя ўпершыню.

Гэта не мастацкая проза і не гістарычная эсэістыка,хоць кожны разьдзел чытаецца як маланка і ўражвае якраман.

Гэта ня кніга мёртвых, хоць яе складаюць лёсы людзей,якіх ужо няма сярод жывых.

Гэта аўтарская энцыкляпэдыя любові да радзімы, волій незалежнасьці.

Гэта імёны, якія будуць жыць, пакуль жыве Беларусь.Гэта вянок нашай свабоды.Працяг будзе.

Аляксандар Лукашук,Радыё Свабода

1514 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТадэвушРэйтан

Тадэвуш РэйтанАхрышчаны 20.8.1742,в. Грушаўка,цяпер Ляхавіцкі раён —8.8.1780, в. Грушаўка

У лёсавызначальныя длядзяржавы моманты заўсёды знаходзяцца асобы, якія нескараюцца і ў самых безнадзейных абставінах. Няхайіх змаганьне ня мае шанцаў на посьпех. Але яно заўсё-ды мае шанец стаць прыкладам — дзеля працягу.

Галоўныя рысы характару Тадэвуша — гарачы пат-рыятызм і надзвычай высокае пачуцьцё ліцьвінскагагонару — на ўсю поўніцу выявіліся яшчэ ў раньнімюнацтве ў Віленскім калегіюме айцоў-езуітаў. Калі шка-ляры, падзяліўшыся на «ліцьвінаў» ды «маскалёў», гу-лялі ў вайну і Рэйтану выпадала быць «ліцьвінам», ён

заўсёды апынаўся ў ліку пе-раможцаў.

Праз колькі гадоў ён уба-чыць у доме сваёй нарачо-най партрэт расейскага ім-пэратара Пятра І і адразуабвесьціць пра намер ад-мовіцца ад шлюбу.

Тым часам дзяржаўнылёс Радзімы нашых продкаўапынуўся пад пагрозаю. Па-трыятычныя сілы стварылі ў1768-м узброенае аб’яд-наньне, вядомае як Барскаяканфэдэрацыя. Цягам чаты-рох гадоў Рэйтан ваяваў ушэрагах тых, хто імкнуўсяпазбавіць Вялікае КнястваЛітоўскае ад ганебнага ра-сейскага пратэктарату.

1772 год стаўся для дзяр-жавы чорным. Расея, Аў-стрыя і Прусія ўчынілі пер-шы падзел Рэчы Паспалітай.Усходнія беларускія зем-лі апынуліся ў кіпцюрах

дзьвюхгаловага арла. Пад ціскам Расеі вялікі князь ікароль Станіслаў Аўгуст даў згоду сабраць Сойм, кабузаконіць падзел.

Дэпутат (пасол) ад Наваградзкага павету Рэйтан ат-рымаў катэгарычную інструкцыю: патрабаваць безу-моўнай эвакуацыі расейскіх войскаў з абшару ВялікагаКняства.

На Сойме Тадэвуша падтрымліваюць адзінкі. Толькіза згоду пакінуць залю яму прапануюць дзьве тысячыдукатаў. У адказ Тадэвуш выхоплівае шаблю.

Асабліва драматычны характар падзеі набываюць учасе патрыятычнай прамовы другога наваградзкага пас-ла Самуэля Корсака. Калі дэпутаты-здраднікі пачалівыходзіць з залі, Рэйтан лёг крыжам перад дзьвярыма ізакрычаў: «Забіце мяне, але не забівайце Бацькаў-шчыны!»

Назаўтра расейскі пасланьнік выставіў вялікаму кня-зю і каралю ўльтыматум: альбо падпарадкаваньне, аль-бо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага войска. Даве-даўшыся пра здраду караля, залю пакінулі апошнія аба-ронцы незалежнасьці, апрача Рэйтана, Корсака і мен-скага дэпутата Багушэвіча. Тадэвуш адмовіўся ад ежы,або, кажучы сучаснай моваю, абвясьціў галадоўку...

Неверагоднае напружаньне тых дзён не мінуласябясьсьледна. Рэйтан апынуўся ва ўладзе цяжкай хваро-бы. Рэшту жыцьця яму было наканавана бавіць у род-най Грушаўцы.

Сучасьнiкi лiчылi Тадэвуша Рэйтана нацыянальнымгероем.

Вяртаньне яго постаці ў нашую гістарычную сьвядо-масьць адбылося толькі ў1990-я. Штогод у Грушаўцыладзіцца фэст памяці героя.Людзей з лукашэнкаўскайпалаты прадстаўнікоў ці зсавету рэспублікі там ніразу не заўважалі.

1716 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТадэвушКасьцюшка

Андрэй ТадэвушБанавэнтураКасьцюшкаАхрышчаны 12.2.1746,фальварак Мерачоўшчына,цяпер Івацэвіцкі раён —15.10.1817, Салятурн(Салюр), Швайцарыя.Перапахаваныў Вавэльскім замку,Кракаў, Польшча

Мы звыклі ўспрымаць ягозабранзавелым і кананізаваным. А мне Касьцюшка па-дабаецца як рамантычны каханак і авантурнік. Каб нягэтыя якасьці, хто ведае, ці стаў бы ён нацыянальнымгероем Беларусі, Польшчы і ЗША і ганаровым грама-дзянінам Францыі...

Яе звалі Людвіка Сасноўская. Ейны бацька ня даўзгоды на шлюб зь сьціплым хатнім настаўнікам, і мала-дыя закаханыя рыхтаваліся да ўцёкаў. Чамусьці такіяпляны заўсёды раскрываюцца занадта рана... Так Тадэ-вуш з 80 дукатамі ў кішэні апынуўся на шляху зь Бела-

русі ў Францыю, а затым уНовы Сьвет.

У 1777 годзе змагары занезалежнасьць паўночна-амэрыканскіх калёніяў ат-рымалі над ангельцамі бліс-кучую перамогу пад Сара-

тогай, у выніку чаго было дасягнутае афіцыйнае пры-знаньне Злучаных Штатаў Амэрыкі.

Ваенныя гісторыкі ЗША сьцьвярджаюць, што зару-каю гэтага трыюмфу сталіся якраз непрыступныя фар-тыфікацыі, збудаваныя палкоўнікам-інжынэрам Кась-цюшкам...

Яго заслугі ў барацьбе за свабоду Злучаных Штатаўбылі ацэненыя надзвычай высока: званьне генэрала,найвышэйшая баявая ўзнагарода краіны — ордэн Цын-цыната, амэрыканскае грамадзянства, пажыцьцёваяпэнсія і зямельны надзел. (Пазьней, у тастамэнце, ёнперадасьць усю маёмасьць свайму добраму сябру, аўта-ру Дэклярацыі незалежнасьці ЗША Томасу Джэфэрса-ну, даручыўшы выкарыстаць грошы на выкуп нэграў-рабоў.)

Уразіўшы нядаўніх баявых таварышаў, поплеч зьякімі ваяваў сем гадоў, Касьцюшка адмаўляецца адкар’еры ў маладой амэрыканскай дзяржаве і сядае накарабель, каб вярнуцца на радзіму, у Літву-Беларусь.

На календары — 1784-ты.Празь дзесяць гадоў рэс-публіканскія ідэалы запа-ляць сэрца генэрала — і ёнстане на чале антыцарскагавызвольнага паўстаньня...

У нашых беларускіх шы-ротах час рухаецца сваім,пакручастым шляхам. І ўсёж, і ўсё ж...

У 1970-я, гады майгостудэнцтва, мы мусілі ве-даць, што Касьцюшка —паляк і герой зусім ня на-шай гісторыі. (Дарэчы, самён у жыцьцяпісе адназнач-на засьведчыў: «Нарадзіўся я ліцьвінам».) «Нашым» быўСувораў, войскі якога патапілі паўстаньне 1794 году ўкрыві.

Да 260-годзьдзя Андрэя Тадэвуша ў Мерачоўшчыне— адноўленай сядзібе Касьцюшкаў каля Косава — ад-чынены музэй.

Магчыма, мы дажывем да таго дня, калі ў гонар Кась-цюшкі будзе пераназваная менская сувораўская вучэль-ня.

Здавалася б, нейкае спа-дзяваньне на гэта дае ня-даўняе зьяўленьне помнікапаўстанцкаму правадыру,створанага скульптарамАлесем Шатэрнікам. Праў-да, помнік знаходзіцца натэрыторыі амэрыканскайамбасады...

1918 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТамашВаўжэцкі

Тамаш Ваўжэцкі7.3.1753, маёнтакМэйшты, цяпер Літва —5.8.1816, Варшава,Польшча.Пахаваны ў мяст. Відзы,Браслаўскі раён

Ня ведаю, ці падлічанаяколькасьць выступаў у Вярхоўным Савеце Беларусі Зя-нона Пазьняка, але дакладна вядома, што за два ста-годзьдзі да яго пасол ад шляхты Браслаўскага паветуТамаш Ваўжэцкі браў слова на гiстарычным для РэчыПаспалітай Чатырохгадовым сойме 1788—1792 гадоўроўна 169 разоў.

Параўнаньне не выглядае некарэктным, бо і тады, іна пачатку дзевяностых гадоў мінулага стагодзьдзя вы-рашаўся лёс Бацькаўшчыны.

Палымяныя прамовы Ваўжэцкага прысьвячалісярэформам, што павінныбылі пазбавіць дзяржаву за-лежнасьці ад Расеі.

Дэпутатаў, каго прыем-на, а каго — наадварот,уразіла тое, што, ставячы наабмеркаваньне прапановупалепшыць стан сялянаў,браслаўскі пасол у сваім ма-ёнтку ўжо скасаваў пан-шчыну і даў былым прыгон-ным волю.

Бліскучы прамоўца і тон-кі знаўца права, Тамаш Ваў-жэцкі спрычыніўся да пры-няцьця Канстытуцыі 3 траў-ня 1791 году — другой усьвеце (пасьля КанстытуцыіЗША) і першай у Эўропе.

Канстытуцыя выводзіладзяржаву нашых продкаў на шлях прагрэсіўнагаразьвіцьця. Абвяшчаліся свабода друку і сумленьня, га-лоснасьць і незалежнасьць суду, рэлігійная талеранцыяі стварэньне ўраду, які павінен служыць не аднаму ста-ну, а ўсяму грамадзтву.

Але час быў страчаны.

Далейшы лёс дзяржавы нашых продкаў ужо трымаліў сваіх руках замежныя манархі. У Расеі канстытуцыяйі ня пахла. Імпэратрыца Кацярына ІІ лічыла, што «кон-ституция обошлась бы стране еще дороже самодержа-вия».

У 1792-м статысячная расейская армія перайшламяжу Рэчы Паспалітай. Вынікам інтэрвэнцыі стаўсяновы, другі падзел дзяржавы.

Продкі адказалі паўстаньнем, якое ўзначаліў ліцьвінТадэвуш Касьцюшка.

Пасьля перамогі патрыётаў у Вільні Ваўжэцкі стаўсябрам паўстанцкага ўраду — Найвышэйшай ЛітоўскайРады.

Атрымаўшы званьне генэрал-лейтэнанта, ён кіраваўаддзеламі інсургентаў у Жамойці і Курляндыі, а затымпад ціскам шматкроць большых царскіх войскаў вывеўсваіх людзей у ваколіцы Горадні. Калі Касьцюшка трапіўу палон, Ваўжэцкага абралі «найвышэйшым началь-нікам» — правадыром паўстаньня ўва ўсёй Рэчы Пас-палітай.

Па капітуляцыі Варшавы Тамаш ператварыўся ўвязьня Петрапаўлаўскай фартэцы і аўтара ўспамінаў.Паводле запавету яго пахавалі на радзіме. У 1990-я гадыаднымі зь першых знайшлі сьцежку да апошняга пры-станку Ваўжэцкага сябры полацкага гістарычнага клю-бу «Вытокі».

Будзеце ў Відзах, наведайце магілу героя, што бараніўнезалежнасьць Айчыны і з парлямэнцкай трыбуны, і ззброяю ў руках.

2120 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ягонае імя знаходзіцца якбы ў ценю Касьцюшкі, між тым менавіта Якуб Ясінскікіраваў вызвольным паўстаньнем 1794 году на абша-рах дзяржавы нашых прадзедаў — Вялікага КнястваЛітоўскага.

У ноч на 23 красавіка патрыёты авалодалі Вільняй,дзе ўладу ўзяў у свае рукі Часовы ўрад — Найвышэй-шая Літоўская Рада. Яна прызначыла Ясінскага камэн-дантам арміі Вялікага Княства Літоўскага, іначай кажу-чы, паставіла яго на чале збройных сілаў паўстанцаў.

Трыццацітрохгадовы афіцэр належаў да гэтак зва-ных «віленскіх якабінцаў»— прыхільнікаў ідэяў Фран-цускае рэвалюцыі, што вы-ступалі з патрабаваньнямірэспублікі, роўнасьці станаўі адмены прыгону. Маючыпаэтычныя здольнасьці, ён

быў аўтарам патрыятычных твораў, у тым ліку напіса-ных па-беларуску вершаваных праклямацыяў. У ягоныхаддзелах сьпявалі «Песьню беларускіх жаўнераў»:

Нашто землю нам забралі?Пашто ў путы закавалі?Дакуль будзем так маўчаці?Годзе нам сядзець у хаце!Возьмем косы ды янчаркі,Пойдзем гордыя гнуць каркі!Пойдзем жыва да Касьцюшкі,Рубаць будзем маскалюшкі!Няхай маскаль уступае,Няхай беларусаў знае!

Інсургенты, якіх у Вялікім Княстве налічвалася со-рак тысяч, узялі Берасьце, Горадню, Наваградак, Слонім,Пінск, Ліду, Браслаў... У траўні 1794-га Ясінскі здывізіяй, у якой большую частку складалі сяляне, раз-граміў расейцаў каля Палянаў, паблізу Ашмян. За гэ-тую перамогу ён атрымаў ранг генэрал-лейтэнанта.

Але ў паўстанцкім кіраў-ніцтве не было адзінства.Напалоханы радыкалізмамЯсінскага, Касьцюшка ад-хіліў яго ад камандаваньня.Літоўская Рада была абвіна-вачаная ў сэпаратызьме йраспушчаная. Між тым уБеларусі зьявіліся рэгуляр-ныя карныя войскі на чалез Суворавым...

Паўстаньне згасала. 4 лі-стапада Сувораў штурмамзахапіў варшаўскае прад-месьце Прагу (правабярэж-жа Віслы), дзе яго салдатызь нечалавечай лютасьцюзьнішчылі ўсіх абаронцаў і жыхароў — блізу дваццаціпяці тысяч.

Чытаць сьведчаньні пра тую разьню проста вусь-цішна: расейцы не шкадавалі нікога. У мацярок адбіраліад грудзей немаўлятаў, каб ня вырасьлі і не адпомсьцілі.Манашак, што засталіся ў кляштарах, згвалцілі й зарэ-залі... Побач зь людзкімі целамі на вуліцах і пляцах гру-васьціліся трупы коней, сабак і катоў, бо разьюшаныякрывёю расейскія салдаты не выпускалі жывымі наватжывёлаў.

У той дзень мужна сустрэў сваю сьмерць у баі і ЯкубЯсінскі.

Ці чулі вы што-небудзьпра ўшанаваньне ў Беларусіягонай памяці? Ці ёсьцьдзе-небудзь вуліца ягонагаімя? Затое вуліц Суворава— дзясяткі...

ЯкубЯсінскі

Якуб Ясінскі24.7.1761,Пазнаншчына,Польшча —4.11.1794, Варшава,Польшча

2322 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля прэзэнтацыі апош-няга выданьня маёй дзіцячай кніжкі гістарычных апа-вяданьняў «Адкуль наш род» да мяне падышла па аўто-граф маладая жанчына з сынам.

Хлопчыка звалі Стафан. Натхніўшыся гэтым нявельмі частым імем, я пажадаў малому ніколі не забы-ваць, адкуль ягоны беларускi род, іначай дзядзька Ар-лоў надае па срацы.

Прачытаўшы пагрозьлівы надпіс, мама засьмяялася,а потым сур’ёзна сказала: «А ён свой род не забудзе».

«Таму што я Стафан Грабоўскі», — картавячы, алетрэба было бачыць, зь якімгонарам, адказаў малы, а ягомаці папрасіла ў будучыхвыданьнях кніжкі абавязко-ва зьмясьціць апавяданьне іпра іх знакамітага продка.

Выданьне тое яшчэ чакаесустрэчы з чытачом, але да-дзенае на прэзэнтацыі абя-цаньне спраўджанае.

У аповедзе я пішу, якСтафан Грабоўскі, які жыўза два стагодзьдзі да свайгосучаснага юнага аднаймень-ніка, выхоўваўся ў Варшаў-скай рыцарскай школе, апотым служыў у арміі Вя-лікага Княства Літоўскага,усходняя частка якога ўжобыла адарваная й далучанаяда азiяцкай царскай імпэ-рыі.

Стафан належаў да сла-вутага пратэстанцкага роду.У XVIII стагодзьдзі адзінуюмагчымасьць кар’еры для

абмежаваных у правах пратэстантаў адкрывала вайско-вая служба, і ён упэўнена падымаўся па яе прыступках.Калі ў 1793-м Расея пасьля другога падзелу Рэчы Пас-палiтай захапіла і цэнтральныя беларускія землі, пад-палкоўнік Грабоўскі далучыўся да падрыхтоўкі патры-ятычнага паўстаньня ў Вільні.

У часе вызваленьня нашай колішняй сталіцы ад ра-сейцаў у красавіку 1794-га галоўную ролю адыграў як-раз ягоны аддзел.

У паўстанцкім войску Вялікага Княства, якім каман-даваў паплечнік Касьцюшкі Якуб Ясінскі, падначаленыяГрабоўскага былі адной з самых баявых частак.

Менавіта Стафан на чале дзьвюхтысячнага корпусузьдзейсьніў пераможны рэйд на Меншчыну й Магілеў-шчыну.

Я напісаў і пра тое, як у 1812-м Грабоўскі разам зтысячамі нашых суайчыньнікаў вітаў Вялiкую армiюНапалеона, спадзеючыся аднавіць зь яго дапамогаюстрачаную дзяржаву.

У званьні генэрал-маёра Стафан узначальваў вайско-вы камітэт у Вільні. Аднак францускі імпэратар, падсьцягамi якога ваявалi ня менш за 25 тысяч лiцьвiнаў-беларусаў, вёў сваю гульню...

Пакуль кніжка выйдзе, малы Стафан — наш су-часьнік — акурат навучыцца чытаць. Любіць Беларусьмаці яго ўжо навучыла.

СтафанГрабоўскі

Стафан Грабоўскі24.6.1767,в. Асташына,цяпер Наваградзкі раён —4.6.1847, Варшава,Польшча

2524 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі вы яшчэ не чыталі кні-гу «Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычныхапавяданьнях», вас чакае сапраўднае адкрыцьцё цэлагадзівоснага сьвету легендаў, паданьняў, таямнічых гісто-рыяў.

Калі ж згаданая кніга вамі ўжо прачытаная, вы пе-раканаліся, што сучасьнікі зусім не беспадстаўна па-раўноўвалі яе з усясьветна вядомым казачным цыклем«Тысячы і адной ночы».

«Шляхціча Завальню», які зрабіў бы гонар прыгожа-му пісьменству любога народу, стварыў паўтара ста-

годзьдзя таму адзін з засна-вальнікаў новай беларускайлітаратуры Ян Баршчэўскі.Дзікае запаведнае возераНешчарда на самай поўна-чы Беларусі было для Янатым, чым для ягонага су-часьніка і добрага знаёмагаАдама Міцкевіча — Сьві-цязь.

Будучы пісьменьнік яшчэпасьпеў атрымаць дыплёмПолацкай езуіцкай акадэ-міі, якая мела статус унi-вэрсытэту i была ня толькiвельмi значным цэнтрамасьветы, але i моцным ася-родкам духоўнай апазыцыiцарызму.

У той час расейскія ка-лянізатары пераходзілі дажорсткай i пасьлядоўнайпалітыкі канчатковага вы-ключэньня Літвы-Беларусі зэўрапейскага цывілізацый-нага кантэксту.

Зачыненая ў 1820 годзе Акадэмія сталася адной зьпершых ахвяраў.

Баршчэўскі глыбока перажываў барбарскую дзяль-бу і вываз у Расею велiзарнай бібліятэкі i архiву, дзе могбыць бясцэнны Полацкi летапiс, унікальных калекцыяўакадэмічнага музэю й карціннай галерэі з палотнаміРубэнза ды iншых славутых эўрапейскіх майстроў.

Непаўторныя вобразы Яна Баршчэўскага, надзелена-га адметным полацкім мэнталітэтам, несьлі магутнызарад нацыянальнай ідэі.

Невыпадкова яго галоўная кніга прыйшла да сучас-нага беларускага чытача толькі ў 1990 годзе, прычым— сьведчу гэта як рэдактар таго выданьня — першысаракатысячны наклад быў распрададзены цягам двухмесяцаў.

«Шляхціч Завальня» вытрымаў некалькі перавыдань-няў, аднак дагэтуль няма ні вуліцы Баршчэўскага ў По-лацку, ні помніка знакамітаму пісьменьніку, нi наватмэмарыяльнае дошкi ў ягоны гонар.

У цяперашніх «генэралаў ад культуры» фантазія ЯнаБаршчэўскага несумнеўна выклікае падазрэньні. Ну штотам за нейкая загадкавая Плачка блукае па Прыдзь-віньні? Што яна аплаквае? Зьнішчаныя касьцёлы і цэрк-вы? Зьніклы Крыж Сьвятой Эўфрасіньні? Выцесьненуюна задворкі мову?..

Але і «генэралаў» сьпішуць у глухую адстаўку, а«Шляхцічам Завальнем» будуць зачытвацца і ўнукі на-шых унукаў.

ЯнБаршчэўскі

Ян Баршчэўскі1790 (паводле іншыхзьвестак 1794, 1796 ці1799), в. Мурагі,цяпер Расонскі раён —12.3.1851, Чуднаў,цяпер Жытомірская вобл.,Украіна

2726 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У Нацыянальным музэі гіс-торыі й культуры я маю два ўлюбёныя адмысловыя экс-панаты.

Першы — гармата, якая стаіць каля ўваходу, бо як-раз на яе выходзіць вакно майго гэтак званага кабінэту.Другі — мадэль субмарыны з музэйных фондаў, бо заёю — адзін з самых незвычайных лёсаў, зь якімі я суст-ракаўся ў сваіх гістарычных штудыях.

Менскі шляхціч Казімер Чарноўскі, студэнт Пецяр-бурскай мэдычна-хірургічнай акадэміі, быў арыштава-ны за прыналежнасьць да Нацыянальнага патрыятыч-

нага таварыства і мусіў па-мяняць акадэмічныя аўды-торыі на адзіночку Петра-паўлаўскай фартэцы.

Яго дапытваў сам шэфжандараў генэрал Бэнкен-дорф, які ветліва прапана-

ваў Казімеру запісацца ў платныя агенты. Тым разам угенэрала (трэба сказаць, вялікага майстра такіх угаво-раў) атрымалася асечка.

У 1829-м на стол імпэратару Мікалаю І легла папе-ра за подпісам ужо забытага небясьпечнага нелегала.Цар ня даў веры вачам: гэта была ня просьба пра паміла-ваньне, а фантастычная ідэя — пабудаваць для расей-скага флёту падводны карабель.

Але факт застаецца фактам: беларус Чарноўскі ўпер-шыню ўва ўсясьветнай практыцы прапанаваў будавацьсубмарыны цалкам з мэталу. Ён жа на чвэрць ста-годзьдзя раней за галяндца Ван Эльвіна распрацаваўканструкцыю пэрыскопа і стаў аўтарам шэрагу іншыхунікальных вынаходак.

Дзяржаўны злачынца, якога можна назваць і дзяр-жаўным вынаходнікам, чакаў калі не вызваленьня, дыкхаця б паляпшэньня турэмных умоваў. Замест гэтагапрыйшоў загад аб ягоным пераводзе ў Шлісэльбурскуюцытадэль, дзе рэжым быў яшчэ страшнейшы.

У 1834-м рэгістрацыйная кніга цытадэлі папоўніла-ся запісам пра этапаваньне злачынцы на высылку ў Ар-хангельск. Здавалася б, пасьля пяці гадоў адзіночнайкамэры можна і супакоіцца. Але Казімер запрашае дасябе на кватэру двух высланых за ўдзел у вызвольнымпаўстаньні 1831 году суайчыньнікаў, разьлівае пашклянках грог і прапануе захапіць порт і ўзяць на ка-раблях курс на Гішпанію, каб дапамагчы пірэнэйскімрэвалюцыянэрам.

Адзін з удзельнікаў змовы старанна закусвае, а вяр-нуўшыся дадому, піша данос...

Ня выключана, што сярод наведнікаў нашага Нацыя-нальнага музэю раз-пораз трапляецца айчыннае турэм-нае начальства. Магчыма, яму каля мадэлі субмарыныЧарноўскага таксама пры-ходзіць у галаву няўтульнаядумка пра ўдзельную вагукарысных для дзяржавыграмадзянаў сярод сёнь-няшніх вязьняў менскіх Ва-ладаркі й «амэрыканкі».

КазімерЧарноўскі

Казімер Чарноўскі1791,маёнтак Карытніца,цяпер Чэрвеньскі раён —8.11.1847, Сарапул, Расея

Кацярынінскі бастыён Петрапаўлаўскай фартэцы ў Санкт-Пецярбургу,дзе быў зьняволены Казімер Чарноўскі

2928 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ёсьць людзі, жыцьцёвышлях якіх яўляе сабой зайздросны ўзор пасьлядоўнасьцій вернасьці юначым ідэалам. Праўда, словы пра зай-здрасьць тут, відаць, ня самыя дакладныя, бо такіяжыцьці маюць уласьцівасьць зусім не заўсёды склад-вацца шчасьліва.

Бязвусым юнаком Міхал Рукевіч, спадзеючыся на ад-наўленьне незалежнасьці Вялікага Княства Літоўскага,ваяваў пад штандарамі з Пагоняй у «літоўскіх» войскахНапалеона, дзе служыла 25 тысяч нашых суайчыньні-каў. Празь дзесяць гадоў у адным з сваіх вершаў ён пісаў:

Дык калі паклічуць трубыНас у сонечны прасьцяг,Дружна ўздымем вальналюбыМы з Пагоняй нашай сьцяг!*

Зрэшты, дзесяцігодзьдзебыло прысьвечанае зусім нятолькі складаньню вершаў.Вярнуўшыся з палону, кудыМіхал трапіў у Францыі, ёнвучыўся ў Віленскім унівэр-сытэце, удзельнічаў у таем-ным патрыятычным тава-рыстве філяматаў, ствараўз аднадумцамі ягоныя філіі— таварыствы прамяністыхі філярэтаў, а потым —падпольную арганізацыю

«Згодных братоў» («Заранаў»), сябры якой, навучэнцыБеластоцкай і Сьвіслацкай гімназіяў, марылі пра вызва-леньне Радзімы ад расейскага панаваньня.

У 1825-м частка «Заранаў» увайшла ў склад узьнікла-га з ініцыятывы Рукевіча (ён жыў пад Беластокам у вёс-

цы Завыкі) рэвалюцыйнага таварыства «Ваенныя сяб-ры». Ужо сам назоў сьведчыў, што тут месца ранейшыхлетуценьняў занялі канкрэтныя і небясьпечныя для ўла-даў справы.

Арганізацыя складалася зь мясцовых чыноўнікаў,гімназістаў, шляхцічаў, а найперш з афіцэраў і жаўне-раў дысьлякаванага на Гарадзеншчыне і БеласточчынеЛітоўскага асобнага корпусу царскай арміі. У лікукіраўнікоў «Ваенных сяброў» быў капітан КанстанцінІгельстром, які трымаў сувязь з расейскім дзекабрыс-там Вільгельмам Кюхельбэкерам.

У сваіх лістах да паплечнікаў Міхал Рукевіч частапісаў пра знаёмых, што любяць танцы пад добрую му-зыку. У перакладзе з кансьпірацыйнай мовы гэта быліўдзельнікі таварыства.

Такіх «танцораў» набралася нямала — блізу пяцідзе-сяці. Яны вялі антыўрадавую прапаганду ў войсках, асваімі мэтамі абвяшчалі змаганьне за «вольнасьць» і«ўсеагульны дабрабыт».

Празь дзесяць дзён пасьля паўстаньня дзекабрыстаў«Ваенныя сябры» сарвалі прысягу Мікалаю І у сапэр-ным батальёне, дзе адной з ротаў камандаваў Ігельстром.На большае сілаў не хапіла.

Рэвалюцыянэраў арыштавалі й аддалі пад суд. Ру-кевіча й Ігельстрома прысудзілі да пакараньня сьмер-цю, якое замянілі дзесяцігадовай катаргай з далейшымпасяленьнем у Сібіры. Міхал адбываў пакараньне ра-зам зь дзекабрыстамі. Роднай Літвы-Беларусі ён большня ўбачыў.

МіхалРукевіч

Міхал Рукевіч12.11.1794, в. Гожна (?),Беласточчына —11.9.1841, в. Коркіна,Забайкальле, Расея

* Пераклад з польскай Кастуся Цьвіркі.

3130 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Упершыню пазнаёміўшысяз гісторыяй таемных патрыятычных таварыстваў філя-матаў і філярэтаў, я быў зьдзіўлены адноснай мяккась-цю пакараньняў, атрыманых іх удзельнікамі пасьля таго,як у 1823-м яны трапілі ў рукі паліцыі.

Тых, хто выступаў ня толькі за паляпшэньне асьве-ты, але і за зьнішчэньне прыгоннага ўціску сялянаў дынацыянальную незалежнасьць народаў, у Расейскайімпэрыі павінны былі чакаць, прынамсі, турэмныятэрміны.

Як выявілася, ратуючы сяброў, усю віну ўзяў на сябевыпускнік фізычна-матэма-тычнага факультэту Вілен-скага ўнівэрсытэту, прэзы-дэнт таварыства філярэтаўТамаш Зан.

Ён быў зьняволены ў цы-тадэлі, астатніх арыштава-ных, у ліку якіх знаходзілісяАдам Міцкевіч, Ян Чачот,Ігнат Дамейка, выслаліўглыб Расеі.

Адбываючы кару ў Арэн-бургу, Тамаш, які меў схіль-насьці як да дакладных на-вук, так і да паэзіі, не зла-маўся й не замкнуўся ў сабе.Захаваліся зьвесткі, што ў1833-м ён браў удзел у змо-ве палітвысланых, што рых-тавалі збройнае паўстаньне,

каб уцячы за мяжу (спроба скончылася няўдачай).На высылцы Зан дасьледаваў прыроду Ўралу, ства-

рыў мінэралягічны музэй (што пазьней паспрыяла ат-рыманьню пасады бібліятэкара ў Пецярбурскім горнымiнстытуце), вёў дзёньнік, дзе выказваў намер пісаць намове свайго дзяцінства — беларускай.

Трэба меркаваць, што гэтыя памкненьні не засталісятолькі словамі, асабліва калі выгнанец вярнуўся ў 1841-мна радзіму і грунтоўна заняўся вывучэньнем беларуска-га фальклёру, якім проста прасякнутыя шмат якія яго-ныя творы.

Літаратурная спадчына Зана, што дайшла да нашыхдзён, — польскамоўная. Аднак у камэдыі «Грэцкіяпіражкі» дзеяньне адбываецца ў Менску, самі за сябекажуць назовы баляды «Сьвіцязь-возера», вершаў «Мян-чук», «Песьня з турмы ў Вільні»...

Тую турму, а дакладней, таварышаў-арыштантаў,унеўміручыў у ІІІ частцы сваіх «Дзядоў» Адам Міцкевіч.Адрозна ад многіх іншых, Зан названы там уласнымімем. У вусны сябру Міцкевіч, падкрэсьліваючы Тама-шову ахвярнасьць, уклаў наступныя словы:

Я вамі кіраваў, каб збыць няволі путы,І абавязак мой — за вас прыняць пакуты.

Зь вялікім зьдзіўленьнем я не знайшоў артыкулу праТамаша Зана ў энцыкляпэдычным даведніку «Бела-рускія пісьменьнікі», які часам апавядае пра тых, хтоне напісаў па-беларуску аніводнага радка й ніколі нямеў такіх намераў, хто ніколі не пакутаваў за нашуюзямлю, затое — жывучы тут, ня мог ці не хацеў зьвя-заць на яе мове й пары сло-ваў.

ТамашЗан

Тамаш Зан21.12.1796,в. Мясата, цяперМаладэчанскі раён —19.7.1855,маёнтак Кахачын(Какоўчын),цяпер в. Какоўчын,Сеньненскі раён.Пахаваны ў в. Смаляны,Аршанскі раён

3332 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мару пра час, калі Полацкіўнівэрсытэт канчаткова ўладкуецца ў старадаўніх му-рах колішніх езуіцкіх калегіюму й Акадэміі, а ў ягоныхдворыках студэнты й прафэсура будуць сустракацца зсваімі знакамітымі бронзавымі папярэднікамі: паэтамі філёзафам Мацеем Казімерам Сарбеўскім, энцыкля-пэдыстам Габрыелем Грубэрам, гісторыкам Кан-станцінам Тышкевічам, пісьменьнікам Янам Бар-шчэўскім... Сярод іх неадменна будзе й помнік жыва-пісцу-рамантыку Валенцію Ваньковічу.

Ён скончыў факультэт вольных навук Полацкай almamater у 1817-м, за тры гадыда таго, як расейскія ўладызачынілі яе як гняздо валь-надумства й апазыцыі. Баць-кі выправілі сына працяг-ваць навучаньне ў віленскіхмэтраў.

Як найбольш здольнаму вучню, прафэсар Ян Рустэмдазволіў Ваньковічу працаваць у сваёй майстэрні. Тамён стварае партрэты духоўна блізкіх яму людзей: Ада-ма Міцкевіча, ягоных сяброў і знаёмых — таксамаўдзельнікаў таемных таварыстваў філяматаў і філярэ-таў.

Пазьней стасункі з антырасейскімі патрыятычныміарганізацыямі не дазволяць мастаку атрымаць стыпэн-дыю на падарожжа ў Італію.

Зьявіўшыся ў Пецярбурскай акадэміі мастацтваў, ённеверагодна хутка атрымлівае ў расейскай сталіцы пры-знаньне як найлепшы майстар партрэту.

У 1828-м нараджаецца адно з самых значных палот-наў Ваньковіча — «Адам Міцкевіч на скале Аюдаг».Адзін з сучасьнікаў пісаў: «Бачыў надзвычайны партрэтМіцкевіча... Зь яго б’е дзівоснае падабенства». Такіх ду-мак трымаўся, відаць, і сам герой партрэту, бо замовіўзь яго тры копіі.

Пасьля вяртаньня зь Пецярбургу быў дзесяцігадовы

менскі пэрыяд, калі маён-так і майстэрня Ваньковічаў Малой Сьляпянцы зра-біліся галоўным мастацкімасяродкам гораду. АднакВаньковіч трапіў у магут-ную духоўную залежнасьцьад фiлёзафа-містыка АндрэяТавянскага, які лічыў Хрыс-та першым мэсіем, за якімідуць наступныя, у тым лікуй ён сам.

Пад уплывам гэтага ву-чэньня Ваньковіч ствараеславуты цыкль, прысьвеча-ны Напалеону, яшчэ аднаму«мэсію». Дарэчы, Тавянскіпрадказаў адданаму вучнюхуткую сьмерць у дзень на-раджэньня.

Апошнія месяцы Валенці жыве ў Парыжы ў домеАдама Міцкевіча й памірае пры ім сапраўды ў дзеньсвайго зьяўленьня на сьвет.

Сёньня Беларусь ня мае аніводнай ягонай карціны.Створаныя Ваньковічам выдатныя партрэты захоўваюц-ца ў Вялікабрытаніі, Фран-цыі, Італіі, Польшчы, Расеі...Але гэта не аргумэнт су-праць таго, каб мець помнікмастаку ня толькі ў Полац-ку, але і ў Менску.

ВаленціВаньковіч

Валенці Ваньковіч12.5.1800*,в. Калюжыца,Бярэзінскі раён —12.5.1842, Парыж,Францыя

* Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі падае недакладную дату на-раджэньня Валенція Ваньковіча.

3534 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Заняты радыёпраграмаю«Імёны Свабоды», я мусіў на нейкі час адкласьці пача-тую аповесьць пра Міхала Валовіча, у вобраз якогаўжыўся ажно да таго, што сьніў сябе інсургентам зьягонага паўстанцкага аддзелу.

У жніўні 1833 году ў Санкт-Пецярбург прыйшладэпэша з паведамленьнем, што ў Горадні «со всей воз-можной торжественностью и при большом стечениинарода» пакараны сьмерцю на шыбеніцы асабліва не-бясьпечны злачынца.

Цела павешанага ўначы таемна перавезьлі ў закіну-ты вапнавы кар’ер і зака-палі, каб магіла паўстанцаня сталася месцам патрыя-тычных маніфэстацыяў. Не-бясьпечным злачынцам быўён, Валовіч.

Выхаванец Віленскагаўнівэрсытэту, блізкі сябра філяматаў і філярэтаў, у1831-м Міхал разам зь лепшымі людзьмі краю ўзяўу рукі зброю. Расейскі ўрад кінуў супраць паўстанцаў150 тысячаў рэгулярнага войска...

Шмат каму з былых інсургентаў даў прыстанак Па-рыж. Там Валовіч стаў сябрам патрыятычнага Тавары-ства Літоўскіх і Рускіх земляў. Яго ўдзельнікі лічылі, штопаўстаньне скончылася паразай, бо ня мела «чалавека-любівай мэты».

Міхал зь сябрамі ўступіў у шэрагі таемнага Інтэрна-цыяналу карбанарыяў, які рыхтаваўся ў 1833-м распа-чаць усеагульны выступ супраць эўрапейскіх манархаў.

Лёзунгамі будучага паўстаньня на беларускіх земляхбылі: канстытуцыя, надзяленьне сялянаў зямлёй,роўнасьць палітычных правоў.

Валовіча, які належаў да прыхільнікаў абвяшчэньняЛітвы-Беларусі дэмакратычнай рэспублікай, заць-вердзілі паўстанцкім начальнікам слонімска-нава-градзкай акругі.

Пакінуўшы спакойнаежыцьцё ў Парыжы, ён праздва тыдні нелегальна даб-раўся да роднай Слонім-шчыны. Базаю створанагаім партызанскага аддзелузрабілася закінутая смала-курня ў адным з бацькавыхфальваркаў.

Толькі ў Слонімскі паветулады сьцягнулі супрацьдзясятка «бунтаўнікоў» бо-лей за тысячу карнікаў...

Дакумэнты сьведчаць,што пры затрыманьні Мі-хал Валовіч параніў кінжа-лам двух чалавек, а затымспрабаваў забіць сябе. Надопытах нікога з паплеч-нікаў не назваў.

Сучасныя дасьледнікі(асабліва шмат для ўшана-ваньня памяці Валовічазрабіў гарадзенскі края-знаўца Аляксандар Талер-чык) здолелі дакладна вызначыць месца, дзе Валовічапошні раз бачыў неба. Яно знаходзіцца ў Горадні паміжвуліцамі Лідзкай і Белуша, Парахавым завулкам і прас-пэктам Касманаўтаў.

Калі-небудзь там абавяз-кова зьявіцца помнік.

МіхалВаловіч

Міхал Валовіч18.6.1806,маёнтак Парэчча,цяпер Слонімскі раён —2.8.1833, Горадня.Месца пахаваньняневядомае

Міхал Валовіч (зьлева) зь сябрамі паплечнікам Артурам Завішам,таксама павешаным царскіміўладамі

3736 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі вы бывалі ў Варшаве,то, відаць, памятаеце, што адна з цэнтральных яе вуліцназваная імем графіні Эміліі Плятэр. Вам могуць з го-нарам распавесьці, што гэта польская Жанна д’Арк,якая здабыла сабе вечную славу ў гераічны час вызволь-нага паўстаньня 1830—1831 гадоў.

На жаль, зусім ня кожны грамадзянін нашае краіны(як некалі й я сам) гатовы ў такі момант удакладніць,што Эмілія — ня полька, а беларуска-ліцьвінка, якаяваявала з царскімі захопнікамі далёка ад Польшчы, уБеларусі, і была ня проста арыстакраткаю, але беларус-

кай паэткай і фальклярыст-каю, якая, да прыкладу, та-ленавіта выконвала народ-ныя танцы (асабліва непа-раўнальнай была ў «Лепяту-се») і віртуозна валодала жа-нрам галашэньняў.

Характарам, тэмпэрамэнтам, ахвярнасьцю янавельмі нагадвала сваю сястру па духу з пачатку ХХ ста-годзьдзя — Алаізу Пашкевіч (Цётку).

Блізкія сябры не зьдзівіліся, што, калі ў 1831-м Бе-ларусь усьлед за Польшчай паўстала супраць расейска-га панаваньня, Эмілія Плятэр пакінула ўсё — багатыдом, балі, навуковыя й літаратурныя штудыі — і далу-чылася да інсургентаў. У тыя дні ёй вельмі прыдалісяяшчэ дзіцячыя захапленьні верхавой яздой і палявань-нем.

Юная графіня сваім коштам сфармавала вялікіпаўстанцкі аддзел зь некалькіх сотняў добра ўзброеныхваяроў і, пераапрануўшыся ў мужчынскае адзеньне, уз-началіла яго.

Аддзел вёў жорсткія баі з карнікамі ў Інфлянтах і наВіленшчыне.

Здарылася нечуваная рэч — дваццаціпяцігадовайжанчыне надалі званьне капітана й афіцыйна прызна-чылі камандаваць бывалымі жаўнерамі, сярод якіх былі

тыя, хто ў маладосьці ваяваўпад штандарамі Касьцюш-кі...

Сьмерць найперш вы-бірае лепшых. Зьнясіленая ўбаях і паходах, нялёгкіх ідля загартаваных мужчын,Эмілія цяжка захварэла іпроста згасала на вачах упаплечнікаў. Яе сыход усьнежні 1831-га як бы сым-балізаваў і скон усяго паў-станьня.

Вестка пра гераізм ліць-вінкі, што змагалася з ра-сейскай тыраніяй, шырокаразьляцелася па сьвеце.Свае вершы прысьвяцілі ёйдзясяткі паэтаў у Францыі,Брытаніі, Італіі, Нямеччыне, Вугоршчыне, Польшчы...Адам Міцкевіч адгукнуўся вядомым вершам «Сьмерцьпалкоўніка», дзе павысіў гераіню ў вайсковым ранзе.

Ці ёсьць у гарадах Беларусі сярод мноства вуліцаўКляры Цэткін, Розы Люксэмбург і Надзеі Крупскайхоць адна, названая ў гонар нашай Жанны д’Арк? Можа,падставаю для зьяўленьня такой вуліцы станецца ня-даўняе 200-годзьдзе гераіні?

ЭміліяПлятэр

Эмілія Плятэр13.11.1806, Вільня —23.12.1831,в. Юсьціянава,цяпер Літва.Пахаванаяў в. Капчамесьціс,цяпер Літва

3938 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яго назвалі ў гонар імпэра-тара французаў, зь якім на землях былога Вялікага Кня-ства Літоўскага тады зьвязваліся надзеі на аднаўленьненезалежнасьці. Аднак Напалеон Банапарт, што разам зсваёй Вялікай арміяй перайшоў Нёман празь пяць га-доў пасьля нараджэньня Напалеона Орды, меў іншыямэты, якія хутка перакрэсьлілі ілюзіі патрыётаў.

Ілюзіі, але ня прагу свабоды.У 1827-м Орду, студэнта фізычна-матэматычнага фа-

культэту Віленскага ўнівэрсытэту, выключаюць за пры-належнасьць да таемнага таварыства «Заране». Калі праз

чатыры гады ўспыхвае вы-звольнае паўстаньне, ён ро-біцца стралком 4-га палкаконнай гвардыі Літоўскагаасобнага корпусу і, вызна-чыўшыся ў баях, атрымліваечын капітана паўстанцкайарміі й найвышэйшуюўзнагароду — ордэн VirtutiMilitari.

На эміграцыі, у Пары-жы, ён сябруе з АдамамМіцкевічам, шліфуе несум-неўны музычны талент уФрыдэрыка Шапэна й зда-бывае мастацкую адукацыюў студыі майстра архітэк-турнага пэйзажу П’ера Жэ-рара.

У сярэдзіне 1840-х Ордазаймае пасаду дырэктарапарыскай Італьянскай опэ-ры. Ён піша віртуозныя

вальсы, мазуркі і палянэзы. (Станіслаў Манюшка наза-ве яго сваім настаўнікам.)

На пяцідзясятым годзе жыцьця Напалеон Орда пась-

НапалеонОрда

Напалеон Орда11.2.1807, в. Варацэвічы,цяпер Іванаўскі раён —26.4.1883, Варшава,Польшча

ля амністыі вяртаецца на радзіму і распачынае сваемастацкія вандроўкі, што прынясуць яму славу і памяцьнашчадкаў.

Ягоныя больш за дзьвесьце малюнкаў гістарычныхпомнікаў, гарадоў і мястэчак, славутых мясьцінаў Літвы-Беларусі створаць яе непаўторны і неўміручы вобраз.

Мірскі і Крэўскі замкі, Сафійскі сабор і Спаса-Эўфрасіньнеўская царква, сядзібы Касьцюшкаў і Міц-кевічаў...

Надзвычай цікавая старонка біяграфіі Орды — ягошматлікія паездкі па ахопленым паўстаньні краі ў1863-м. Зьвестак пра сувязь мастака з інсургентамі незахавалася, але гэта можа сьведчыць пра наяўнасьць унашага Напалеона яшчэ аднаго таленту — кансьпіра-цыйнага.

Краявіды Орды маюцьдзівосную ўласьцівасьць: ча-сам мне хочацца ўвайсьці ўіх і застацца ў створанаймастаком рэальнасьці. Калі-небудзь гэта станецца.

Напалеон Орда. Бяроза Картуская

4140 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Юзаф Пілсудзкі любіў па-жартаваць у тым духу, што Польшча — як абаранак:у сярэдзіне дзірка, а ўсё лепшае па краях.

Пад «краямі» меліся на ўвазе гэтак званыя «крэсы»,а ў дадзеным выпадку — беларускія землі, адкуль па-ходзіў і сам «начальнік» адроджанай Польскай дзяржа-вы, і Тадэвуш Касьцюшка, і Адам Міцкевіч, і шматіншых выбітных асобаў — нашых суайчыньнікаў, якіхпалякі да сёньня імкнуцца адназначна прылічаць дасваёй гісторыі.

З гэтага шэрагу і народжаны на Беласточчыне геройвызвольнага руху першайпаловы XIX стагодзьдзя Сы-мон (Шыман) Канарскі.

Дваццацітрохгадовымён, сын ня надта заможнагашляхціча, стаў пад сьцягіінсургентаў 1831-га.

У складзе корпусу генэ-рала Хлапоўскага Сымонбраў удзел у баях з расей-скімі войскамі пад Гайнаў-кай, Лідай і Вільняй.

Апынуўшыся пасьля раз-грому паўстаньня на эмігра-цыі ў Францыі, Канарскідалучыўся да арганізацыі«Помста люду», што рыхта-

вала экспэдыцыю на радзіму з мэтаю ўзнавіць зброй-ную барацьбу.

Сымон узяўся стварыць партызанскі аддзел у сваімАўгустоўскім павеце. З фальшывым пашпартам ён пе-райшоў мяжу, аднак у Кракаве быў схоплены аўст-рыйскімі жандарамі.

Улетку 1835-га ён усё ж таемна вярнуўся ў Расей-скую імпэрыю. Знаходзячыся пад уплывам гiсторыка iпалiтыка Яўхіма Лялевеля, аўтара крылатага закліку «За

нашу і вашу свабоду!», Канарскі ня толькі ствараў длябудучага змаганьня нелегальныя ячэйкі патрыётаў.

Таварыскі, адукаваны і надзелены непахіснай вераюў сваю праўду, ён здолеў наладзіць сувязі з афіцэрамівіленскага, берасьцейскага і бабруйскага гарнізонаў.

Ужо абмяркоўвалася дата супольнага выступу, але іIII аддзяленьне імпэратарскай канцылярыі не драма-ла...

У чэрвені 1838-га група расейскіх афіцэраў спраба-вала наладзіць Сымону ўцёкі з астрогу, аднак небясь-печнага вязьня ахоўвалі надзвычай пільна.

У наступным годзе дзяржаўнага злачынцу вялі паВільні на расстрэл.

Роўна праз чвэрць ста-годзьдзя тое самае сака-віцкае віленскае неба апош-ні раз убачыў Каліноўскі.

СымонКанарскі

Сымон Канарскі17.3.1808, в. Дабкішкі,Беласточчына —11.3.1839, Вільня

Прымусовае перасяленьне жыхароў Літвы-Беларусі ўглыб Расейскайімпэрыі. Тагачасны малюнак

4342 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Аднойчы на сустрэчы з чы-тачамі з залі прыйшло нечаканае пытаньне: «У якогагістарычнага героя Вы хацелі б пераўвасобіцца, каб пра-жыць ягонае жыцьцё?». Я паспрабаваў адказаць жар-там, але аўтар настойваў, і зь сьвядомасьці выплыла імя— Генрык Дмахоўскі.

Упершыню я пачуў яго, як гэта ні дзіўна, дзесяцьгадоў таму ў Кангрэсе ЗША, куды, дарэчы, можа (пры-намсі, тады мог) безь вялікіх праблемаў патрапіць любытурыст. Спадарожнік, амэрыканскі беларус Васіль Ме-льяновіч, зьвярнуў маю ўвагу на тое, што бюсты Кась-

цюшкі, як і змагара з раб-ствам прэзыдэнта ТомасаДжэфэрсана, стварыў дляКангрэсу беларус Дмахоў-скі.

У юнацтве Генрык выву-чаў у Віленскім унівэрсытэ-це юрыспрудэнцыю й адна-часова браў урокі малявань-ня і скульптуры. Жывучыпасьля паўстаньня 1831 го-ду ў Парыжы, ён не зьбі-раўся супакойвацца: зьвя-заўся з карбанарыямі, пад-трымаў ідэю свайго коліш-няга паўстанцкага каман-дзіра Юзафа Заліўскага вяр-нуцца ў Беларусь і зноў рас-паліць агонь змаганьня.

На шляху да мэты Ген-рык мусіў зрабіць сямігадовы прыпынак у турме-фар-тэцы Куфштайн у Тыролі. У камэры ляпіў з хлебу роз-ныя фігуркі. Потым ён адшліхтуе свой талент у мастац-кай вучэльні ў Парыжы.

Праз колькі гадоў такая асоба, як Дмахоўскі, у Эўро-пе зьнікае. Затое ў ЗША зьяўляецца вядомы скульптар

Гэнры Сондэрз, які стварае бюсты прэзыдэнтаў Джор-джа Вашынгтона, Бэнджаміна Франкліна, скульптурнуюгрупу «Гарыбальдзі з ваярамі»... Чалавек з такімі сым-патыямі ня мог не вярнуцца на радзіму, адкуль даходзілізьвесткі пра падрыхтоўку новага паўстаньня.

У 1861-м ён зноў ступіў на віленскі брук, у наступ-ным годзе адчыніў насупраць катэдральнага саборускульптурнае атэлье, а ў 1863-м быў прызначаныпаўстанцкім камісарам Дзісенскага павету.

У траўні на ягоны аддзел раптоўна напалі карнікі.«Дмахоўскі васьмю стрэламі прашыты — упаў на рукімоладзі», — пісаў у сваім лісьце адзін з паўстанцаў.

Генрыку Дмахоўскаму, як і мне, калі я пісаў гэтыярадкі, ішоў пяцьдзясят трэці год.

ГенрыкДмахоўскі

Генрык Дмахоўскі26.10.1810, Вільня —26.5.1863, в. Парэчча,цяпер Маладэчанскі раён

Бой паўстанцаў з карнікамі. Тагачасны малюнак

4544 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Працуючы ў Беларускайбібліятэцы імя Францішка Скарыны ў Лёндане, я па-чуў ад знакамітага беларусіста Гая Пікарды гісторыюпра тое, як ён сядзеў зь беларускім калегам АдамамМальдзісам у адным зь мясцовых пабаў. За вокнамі ішоўабложны дождж, таму цёмнаскураму бармэну да-водзілася наліваць наведнікам зноў і зноў, што той рабіўчамусьці безь вялікага стараньня.

Пры чарговым паходзе да стойкі доктар Мальдзісуголас зазначыў, што некалі ў гэтым доме жыў і друка-ваў свае кніжкі беларускі паэт Аляксандар Рыпінскі і,

калі б павесіць на будынкумэмарыяльную табліцу,кожны беларус, трапіўшы ўЛёндан, ушаноўваў бы сла-вутага земляка прыстойнайколькасьцю кухляў «Гінэсу»ці кілішкаў чаго мацнейша-га. Бармэн прыкметна па-жвавеў і неўзабаве вярнуўсяз гаспадаром пабу. Першымпытаньнем у таго было:колькі на сьвеце беларусаў?

У брытанскай сталіцыРыпінскі апынуўся пасьляўдзелу ў вызвольным паў-станьні 1831-га і трыццацігадоў эміграцыі ў Парыжы.Лёндан прынёс яму вядо-масьць як мастаку і фато-графу (у Тотэнгэмскім му-зэі дагэтуль захоўваюццагравюры зь ягоных кар-цінаў).

Заснаваўшы ўласнуювольную друкарню, былы інсургент разам з польскімівершамі надрукаваў у ёй сваю беларускамоўную раман-

тычную баляду «Нячысь-цік» — пра селяніна Мікіту,што «меў жонку, як зьмяю»,а таксама парсючка, якогагаспадару собіла забіць накаўбасы акурат у Вялікіпост, пасьля чаго, натураль-на, і зьявіўся ўсьцешаны ня-чысьцік...

Дзякуючы гэтаму твору зсуровай, але справядліваймаральлю (ня еж у пост ска-ромніны) АляксандраРыпінскага лічаць адным зстваральнікаў жанру баля-ды ў нашай літаратуры.

Дарэчы, у друкарні Ры-пінскага ўпершыню паба-чыў сьвет хрэстаматыйныверш Паўлюка Багрыма«Зайграй, зайграй, хлопчамалы...».

Вярнуўшыся па амністыі на радзіму і жывучы падстрогім наглядам паліцыі, колішні паўстанец канчатко-ва ўсьвядоміў сябе як беларускага культурнага дзеяча іпрацаваў над гісторыяй айчыннай літаратуры.

На жаль, мэмарыяльнай табліцы на доме, дзе ха-валіся ад дажджу Мальдзіс і Пікарда, дагэтуль няма. Алепаб, паверце, па-ранейшаму на месцы.

АляксандарРыпінскі

Аляксандар Рыпінскі1811, в. Кукавячына,цяпер Віцебскі раён —1900 (?),маёнтак Страганы,цяпер Лёзьненскі раён

Лёндан прынёс АляксандруРыпінскаму вядомасьць якмастаку і фатографу

4746 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Днямі мне патэлефанаваўюнак з «Маладога фронту». Яго — каб выпусьціць зна-чок або паштоўку — цікавіў партрэт Францішка Савіча.Мусіў расчараваць суразмоўцу — ніякіх выяваў Савічане захавалася, але ўвага нашай моладзі да гэтай леген-дарнай асобы цалкам зразумелая.

Ягонае кароткае, вірлівае й авантурна-ахвярнаетрыццацігадовае жыцьцё прайшло пад знакам змагань-ня з царскай тыраніяй і расейскімі калянізатарамі. Усваіх раньніх успамінах ён напіша, што найзапаветней-шай яго мараю з малых гадоў была свабода Айчыны.

Дзеля яе студэнтам Вілен-скай мэдычна-хірургічнайакадэміі ён стварыў зь сяб-рамі Дэмакратычнае тава-рыства, якое абвясьціла ся-бе спадкаемцам справы фі-ляматаў. Францішак напісаў

для таварыства статут пад назовам «Прынцыпы дэма-кратызму», а таксама адозву-праклямацыю «Заўвагі прамаральную вайну народу з дэспатызмам». Своеасаблівайпраклямацыяй быў і яго верш «Там, блізка Пінска, нашырокім полі»:

Ліцьвін, валынец, падайце ж мне рукі,Так — прысягаем на Госпада Бога,Царам на згубу, панам — для навукі,Што на той зямлі не паўстане і нога —Ані гэта паганска, ані гэта тыранска...

У 1837-м Савіч кансьпірацыйна сустрэўся з Сымо-нам Канарскім, адным з кiраўнiкоў вызвольнагапаўстаньня 1831 году, што прыбыў з-за мяжы дзеля раз-гортваньня вызвольнага руху на беларускіх і ўкраінскіхземлях. Праз год Канарскага высачылі й арыштавалі ўВільні. Неўзабаве за кратамі апынуўся і Савіч. Канар-скага расстралялі, а Савіча выслалі на Каўказ у салдаты.(Нашых маладафронтаўцаў не высылаюць на сучасную

каўкаскую вайну, што ёсьць бясспрэчнай заваёваю аба-роненай — у тым ліку і зь іхняй дапамогаю — незалеж-насьці.)

Лічачы ўдзел у захопніцкай вайне супраць вальна-любных горцаў несумяшчальным з сваімі пераканань-нямі, Францішак некалькі разоў наважваўся на ўцёкі.Аднойчы ён, пакінуўшы на беразе Цераку разьвіталь-ную цыдулку, пасьпяхова інсцэнаваў самагубства, аднакпазьней быў схоплены памежнай вартай і зноў здадзе-ны ў салдаты. Падчас другіх уцёкаў ён пашкодзіў нагу інадоўга затрымаўся ў жытомірскім мястэчку Янушпаль,дзе адкрыў мэдычную практыку ды праславіўся як та-ленавіты лекар.

Калі Савіч, заслужыўшыпоўны давер мясцовых ула-даў, ужо атрымаў замежныпашпарт і рыхтаваўся па-кінуць Расейскую імпэрыю,у мястэчка прыйшла халера.Ратуючы іншых, ён невы-лечна захварэў сам...

ФранцішакСавіч

Францішак СавічКаля 1815, в. Вяляцічы,цяпер Пінскі раён —каля 1845, мяст.Янушпаль,цяпер Іванопаль,Чуднаўскі раён, Украіна

Бэрнардынскі мост у Вільні

4948 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Завёўшы альбом, дзе будзе-це зьбіраць запісы людзей вядомых і проста сваіх знаё-мых, вы зробіце абсалютна правільна.

Калі-небудзь ваш альбом станецца гістарычнайкрыніцаю, а магчыма, і каштоўным літаратурнымпомнікам.

Найлепш пацьвердзіць мае словы мог бы пісьмень-нік і паўстанец Арцём Вярыга-Дарэўскі.

У 1850-я гады ягонае імя ведалі ў адукаваных колахзначна далей за роднае Прыдзьвіньне, дзе пісьменьнікмеў паблізу Віцебску фальварак Стайкі.

Арцём быў карэспандэн-там віленскіх, варшаўскіх іпецярбурскіх газэтаў і ча-сопісаў.

Ягоныя паэмы, гутаркі йдраматургічныя творы, няздолеўшы прарвацца празцэнзурныя рагаткі, шырокаразыходзіліся па краі ў ру-капісах.

Зьместам жыцьця Вя-рыгі-Дарэўскага стала пра-ца дзеля Беларусі. «Зь Бела-рушчынай не разбратаўся.Гэта мой ідэал», — пісаў ёну адным зь лістоў, кратаю-чы сваю мэфістофэлеўскуюбародку.

Шырокае водгульле атры-мала яго паездка ў 1858-му Вільню, дзе падчас сустрэ-чаў з калегамі й аднадум-цамі Ўладзіславам Сыра-

комлем, Адамам Кіркорам, Вінцэсем Каратынскім ізьявіліся першыя запісы ў знакамітым Арцёмавым«Альбоме».

Фрагмэнты свайго перакладу «Пана Тадэвуша»пакінуў там у дні наведваньня Вярыгам Менску Дунін-Марцінкевіч.

Як толькі на пачатку 1860-х у Віцебску пачаліся па-трыятычныя маніфэстацыі, уладальнік Стайкаў такса-ма зьняў зь сьцяны канфэдэратку.

Жандарскае назіраньне не спыніла Арцёма і ў 1863-м,калі ён стаў адным з натхняльнікаў і кіраўнікоў вызволь-нага змаганьня на Віцебшчыне.

Пасьля арышту, цягам двухгадовага сьледзтва ён тры-маўся ня толькі мужна, але і ўмела, захаваўшы шматякія зьвесткі пра паўстаньне ў таямніцы. Вайсковы судадмераў яму восем гадоў катаргі.

У Сібіры (дзе разам зь ім была дачка Габрыеля) — іна катаржных работах на саляварным заводзе ўваЎсольлі, і на пасяленьні ў Іркуцку, i ў свае апошнiя гадына залатых сiбiрскiх капальнях — ён не адклаў убокпяро, заслужыўшы ў палітвысланцаў імя Вайдэлёт Бе-ларусі.

Нейкі час Вярыга-Дарэўскі лічыўся адным зь вера-годных аўтараў паэмы «Тарас на Парнасе». Гэтая вэрсіяня вытрымала праверкі часам, але і без таго ён пакінуўбагатую спадчыну: вершы, драмы, падарожныя нататкі,першы пераклад Міцкевічавага «Конрада Валенрода»,паэму «Ахульго», прысьвечаную змаганьню горцаў начале з Шамілем...

Большая частка ягоных рукапісаў ня знойдзеная і,хочацца верыць, яшчэ чакае дасьледнікаў у архіўныхсховішчах.

А вось «Альбом» шчасьліва дайшоў да нашых дзён.

АрцёмВярыга-

Дарэўскі

АрцёмВярыга-Дарэўскі4.11.1816, мяст. Кублічы,цяпер Вушацкі раён —1884, Сібір, Расея

5150 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дваццаць гадоў таму ён стаўгероем аднаго з маіх першых гістарычных апавядань-няў — «Пакуль ня згасла сьвечка». Яно нарадзілася ўбяссонную ноч на вагоннай паліцы цягніка, які вёз мянена радзіму Незабытоўскага ў нясьвіскую вёску Смалічы,адкуль родам і мая жонка Валянціна.

Кароткай ліпеньскай ноччу 1847 году на мяжыАўстрыі й Расеі каля мястэчка Радзівілава мясцовы пры-стаў перахапіў фурманку з трыма мяхамі кантрабанды.Выпадак можна было б запісаць у разрад банальных,каб гэтым разам, апрача звычайных тавараў, царскія

служакі не знайшлі нечагабольш істотнага, а менавіта— кнігаў і рукапісаў, дзераз-пораз сустракаласяпрозьвішча абшарнікаАляксандра Незабытоўска-га, які напярэдадні перасёк

мяжу, вяртаючыся з падарожжа па Эўропе ў свой ма-ёнтак Смалічы пад Нясьвіжам.

Справаю ўладальніка незвычайнае кантрабанды не-адкладна заняўся сам начальнік дзейнай арміі генэрал-фэльдмаршал Паскевіч. Зь ягонай канцылярыі выйшаўадрасаваны віленскаму генэрал-губэрнатару ліст аб тым,што затрыманыя паперы выкрываюць Незабытоўскагаў «лютой ненависти» да ўраду, пошуках сродкаў длязьнішчэньня існага ладу і напісаньні заклікаў з мэтаюўзбунтаваць «западные провинции», каб адарваць іх адРасейскае імпэрыі.

Аляксандар апынуўся ў адзіночнай камэры № 13колішняга дамініканскага кляштару ў Вільні. Нагляд-чыкам забаранілі размаўляць зь вязьнем, што, паводлечутак, напісаў нейкія крамольныя кнігі. Гэта былапраўда: пяру Незабытоўскага, які ў творах пасьлядоўнаназываў сябе ліцьвінам, належала сем ананімна выдад-зеных у Вільні й Парыжы кнігаў, у тым ліку мэмуарыпра вызвольнае паўстаньне 1831 году і раман-утопія

«Мары пра каханьне, славуі свабоду». Менавіта за дваапошнія творы маладыпісьменьнік, філёзаф і гісто-рык атрымаў ад царскагаправасудзьдзя пазбаўленьнешляхецкіх правоў і двац-цаць гадоў катаргі.

Так у імпэрыі судзілі са-мых небясьпечных дзяр-жаўных злачынцаў.

Аднак адмераны тэрмінужо не палохаў безнадзей-на хворага на сухоты валь-надумцу. 25 сакавіка 1849году Аляксандра Незабы-тоўскага таемна пахавалі натурэмных шпітальных мо-гілках. На матэрыялах су-довай справы зьявіўся грыф:«Захоўваць вечна».

Дзекабрыст Міхаіл Лу-нін аднойчы афарыстычназаўважыў, што ў Расеі два праваднікі: язык — да Кіева,а пяро — да Шлісэльбургу. Расейскi пiсьменьнiк i фiлё-заф Аляксандар Герцэн удакладніў гэтае выслоўе: «Во-рагі нашы ніколі не разьдзялялі слова і справу і за словакатавалі часта яшчэ больш жорстка, чым за справу».

На абшарах былой Расейскай імпэрыі гэтае назірань-не, як выглядае, не састарэла і сёньня.

АляксандарНезабытоўскі

АляксандарНезабытоўскі2.10.1819, в. Смалічы,цяпер Нясьвіскі раён —21.3.1849, Вільня

Вуліца Вастрабрамская ў Вільні.Літаграфія сярэдзіны ХІХ ст.

5352 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ці кожны з нас бяз розду-му адкажа, які дзень свайго жыцьця лічыць най-шчасьлівейшым? Граф Яўстах Тышкевіч ведаў адказ нагэтае пытаньне. Для яго такі дзень быў пазначаны ад-крыцьцём створанага ім Віленскага музэю старажыт-насьцяў. Тады, у 1856-м, на знак прызнаньня заслугаў угісторыі й археалёгіі Пецярбурская акадэмія навук аб-рала ліцьвінскага арыстакрата сваім ганаровым сябрам.

У той дзень граф згадваў фамільны палац у Лагой-ску, першыя самастойныя раскопкі, для якіх, апрачасродкаў, трэба была і мужнасьць, бо тамтэйшыя загад-

кавыя «капцы-курганы»традыцыйна лічыліся неда-тыкальнымі.

Ён ня ведаў, што зусімхутка справа ягонага жыць-ця будзе перакрэсьленая ад-ным узмахам пяра расей-скага генэрал-губэрнатараМіхаіла Мураўёва.

Над даляглядам айчын-най гісторыі ўздымаліся на-вальнічныя хмары 1863-га.Ідэі паўстанцаў былі блізкіябольшасьці супрацоўнікаўмузэю й створанай пры імВіленскай археалягічнайкамісіі. Ці трэба зьдзіўляц-ца, што ўлады на чале зцарскім сатрапам, якогапразвалі вешальнікам, уба-чылі ў музэі «гнездо анти-российской интриги». Экс-пазыцыю было загаданапрыстасаваць «для демонст-рации живых свидетельствискони присущей здешне-

му краю русской жизни». Відаць, дзеля таго, каб адшу-каць гэтыя сьведчаньні, найбольш каштоўныя экспана-ты адправілі ў Маскву. (І цяпер у Дзяржаўным гіста-рычным музэі Расеі выстаўленая, да прыкладу, унікаль-ная аршанская кальчуга з славянскімі пісьмёнамі з ка-лекцыі Тышкевіча.) Апрача ўсяго, на Тышкевіча абры-нуліся й нападкі зь іншага боку: палякі абвінавачваліяго ў «ліцьвінскім патрыятызьме» й «сэпаратызьме»...

На схіле дзён Яўстах Тышкевіч — сябра Лёнданска-га археалягічнага інстытуту і Стакгольмскай кара-леўскай акадэміі — пачуваўся забытым і адарваным адулюбёнай справы. Засталіся ў рукапісах «Матэрыялы данашай гісторыі», аб’ёмны том гістарычных дакумэнтаў...

Рыцара навукі пахавалі ў Вільні побач з паэтамУладзіславам Сыракомлем.

Калі трапіце ў Лагойск,паспрабуйце высьветліць умясцовых жыхароў, што імвядома пра графа ЯўстахаТышкевіча. Магчыма, вампашанцуе больш, чым мне.

ЯўстахТышкевіч

Яўстах Тышкевіч18.4.1814, Лагойск —8.9.1873, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

Экспазыцыя Віленскага музэю старажытнасьцяў.Літаграфія сярэдзіны ХІХ ст.

5554 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ня ведаю, як вам, а мне бяс-концыя пералікі тых, каго Беларусь з розных прычы-наў аддала іншым народам і культурам, ужо даўно набіліаскоміну. Здаровае нацыянальнае пачуцьцё хоча ўведацьіншае: каго сьвет даў нам? Каго Літва-Беларусь уцягну-ла ў магічнае кола сваёй гісторыі й культуры? Гэтыя,дарэчы, не такія ўжо й малалікія прыклады, натхняюцьмяне нязьмерна больш.

Гуляючы па Пляса дэ Каталюнья ў Барсэлёне, я ду-маў пра тое, што там 185 гадоў таму прыйшоў на сьветДжузэпэ Ахіла Банольдзі — сьпявак і танцор, талентам

якога некалі захапляўсяўвесь край, паплечнік Калі-ноўскага, паўстанец 1863году...

Італійская тэатральнаясям’я Банольдзі шмат ванд-равала з опэрнымі трупамі

па Эўропе. Выхаванец Лязанскага ўнівэрсытэту, Ахіла ў1840-я гады апынуўся ў Вільні.

Сяброўства з кампазытарам Станіславам Манюш-кам, зь лінгвiстам і фальклярыстам Янам Карловічам,сама атмасфэра нашай старажытнай сталіцы зрабілаіталійца ліцьвінскім патрыётам.

У 1862-м Банольдзі разам з Канстанцінам Калі-ноўскім, Людвікам Зьвяждоўскім ды іншымі лідэрамівызвольнага руху ўвайшоў у цэнтар падрыхтоўкіпаўстаньня — Літоўскі камітэт.

На перамовах з Варшавай ён адстойваў самастой-насьць земляў былога Вялікага Княства Літоўскага іправа яго народаў на незалежнасьць. У заснаванай імфотамайстэрні рыхтаваліся нелегальныя выданьні.

У лютым 1863-га яго арыштавалі і кінулі ў сутарэньніТроцкага замку. Ад шыбеніцы ўратавалі наладжаныясябрамі дзёрзкія ўцёкі. Часовы паўстанцкі ўрад пры-значыў яго сваім прадстаўніком за мяжой, даручыўшызакупы зброі...

Пасьля паразы паўстань-ня ён трымаў у Парыжымоднае фотаатэлье, што даз-валяла ня думаць пра хлебнадзённы. Меў посьпех ужанчын. Але погляды Ба-нольдзі зноў і зноў прыму-шалі шукаць сустрэчаў зтакімі ж эмігрантамі-вы-гнанцамі.

Падчас Парыскай каму-ны ў людзей гэткага кштал-ту быў адзіны шлях — на ба-рыкады, што ўвасаблялі ўіхніх вачах змаганьне зьлюбой — і сацыяльнай, і на-цыянальнай — несправядлі-васьцю.

Банольдзі камандуе швадронам у арміі, якой кіра-ваў яшчэ адзін наш суайчыньнік — генэрал Валер Уруб-леўскі.

У перапынках паміж баямі парыскія вуліцы й пля-цы чулі цудоўны Ахілаў голас.

Ён сьпяваў для сваіх жаўнераў на дзесяці мовах, алез асаблівым пачуцьцём — беларускія песьні на вершыЯна Чачота.

Ягоная песьня абарвалася на пяцідзясятым годзежыцьця.

Паміраючы ад ранаў, ён мроіў Вільню.

АхілаБанольдзі

Джузэпэ Ахіла ЭльміраБанольдзі1821, Барсэлёна,Гішпанія —1871, Парыж, Францыя

5756 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Гледзячы на партрэты кі-раўнікоў паўстаньня 1863 году, я міжволі лаўлю сябена думцы, што дагератып Рамуальда Траўгута трапіў угэтую галерэю выпадкова.

Траўгут зь ягонай акуратнай шчотачкай вусоў і эле-ганцкім пэнснэ больш за ўсё нагадвае мне маладогапрафэсара.

Між тым у яго, выпускніка Сьвіслацкай гімназіі (тойсамай, дзе пазьней вучыўся Каліноўскі), былі іншыяўнівэрсытэты.

Траўгут ужо ў дзевятнаццаць гадоў паступіў на вай-сковую службу. Браў удзел уКрымскай кампаніі, а ўтрыццаць шэсьць у чынепадпалкоўніка выйшаў у ад-стаўку і пасяліўся ў палес-кім маёнтку Востраў.

Да паўстаньня ў Польш-чы й Літве-Беларусі заста-валіся лічаныя месяцы. Бы-лы баявы афіцэр выдатнаразумеў, што перамагчывелізарную вайсковую ма-шыну царскай імпэрыі не-магчыма, але, калі прыйш-ла пара, бяз роздуму зрабіўсвой выбар.

Ачолены Траўгутам украсавіку 1863-га кобрын-скі аддзел інсургентаў пра-вёў некалькі пасьпяховыхнападаў на расейскіх

карнікаў, а таксама ўзяў удзел у баявым рэйдзе наПiншчыну i паўночную Валынь.

Пасьля жорсткіх баёў у антопальскіх лясах у Пецяр-бург пайшла ўзрадаваная рэляцыя, што адзін з самыхнебясьпечных паўстанцкіх камандзіраў забіты.

Але Траўгут застаўсяжывы. Яго ўратавала ўсваім маёнтку маладая су-вязная паўстанцаў ЭлізаАжэшка, будучая вядомаяпісьменьніца.

У яе карэце пад выгля-дам сваяка Траўгут здолеўдабрацца да Варшавы. Неў-забаве ён узначалiў патрыя-тычны Нацыянальны ўрад iстаў на чале ўсяго паў-станьня...

Ён адмовіўся выехаць замяжу і мужна ішоў насуст-рач непазьбежнасьці.

Увесну 1864-га Траўгута схапілі, а ў жніўні ён, па-гардліва зірнуўшы на ката, узышоў у Варшаўскай цыта-дэлі на эшафот.

У горадзе Сьвіслачы, апрача помніка Леніну, ёсьць іпомнік Рамуальду Траўгуту. Побач, у тым самым сквэ-ры, — бюст Кастуся Каліноўскага.

Відаць, такая вялікая канцэнтрацыя паўстанцкіх пра-вадыроў камусьці падалася надзвычай небясьпечнай,і пры канцы XX стагодзьдзя па суседзтве з Траўгутам іКаліноўскім уладкаваўся адноўлены бюст Ёсіфа Сталіна.

РамуальдТраўгут

Рамуальд Траўгут16.1.1826,в. Шастакова, цяперКамянецкі раён —5.8.1864, Варшава,Польшча

Эліза Ажэшка. 1866

5958 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён з тых, чыё жыцьцё я,спрабуючы адказаць на розныя няпростыя пытаньні,прымяраю да сябе.

Ягоным бацькам быў славуты гісторык Тэадор Нар-бут. Напэўна, якраз гісторыя, якую Цыцэрон назваўнастаўніцаю жыцьця, і выхавала ў Людвіка патрыятызмі самаахвярнасьць.

Ужо ў васямнаццаць гадоў ён, вучань апошняе кля-сы Віленскай гімназіі, быў арыштаваны за спробу ства-рыць таемную антырасейскую арганізацыю з мэтаювызвольнага паўстаньня. Справа зацікавіла самога Міка-

лая І. Рэзалюцыя цара, не-здарма празванага Палкі-ным, была надзвычай жор-сткаю: пакараць розгамі йаддаць у салдаты.

Юнака чакала нясьцерп-на цяжкая васьмігадовая

служба салдата-штрафніка. У лістах з Каўказу, дзе вая-ваў яго полк, Людвік прасіў прыслаць валошку ці кала-сок з родных палёў. Даслужыўшыся да званьня пра-паршчыка, ён неадкладна скарыстаўся правам афіцэрана адстаўку і вярнуўся ў Беларусь.

Лёс падараваў яму шчасьце з маладой жонкаюАмэліяй. Але сямейная ідылія была нядоўгай: у краірыхтавалася паўстаньне...

Блізка знаёмы з Каліноўскім, Людвік узначаліў інсур-гентаў у Лідзкім павеце. Аддзел Нарбута, аснову якогаскладалі сяляне, быў, бадай, самым баяздольным ува ўсімкраі.

Пасьля некалькіх перамогаў над расейскімі кар-нікамі паўстанцкія ўлады надалі Людвіку званьне пал-коўніка, а генэрал-губэрнатар краю Назімаў прызначыўза ягоную галаву буйную грашовую ўзнагароду і кінуўсупраць трох сотняў змагароў, узброеных толькi косамій паляўнічымі стрэльбамі, дзьве тысячы салдат і каза-коў.

На пачатку траўня 1863-га ў Дубіцкім лесе над ра-кой Котраю Людвік, якога адзін з сучасьнікаў назваў«выразьнікам духу і гераізму эпохі», уступіў у свойапошні бой.

Праз год пасьля паўстаньня знакаміты беларускімастак, італіец з паходжаньня, Міхал Андрыёлі, які ва-яваў пад камандаваньнем Людвіка, створыць вядомыграфічны твор, прысьвечаны сьмерці Нарбута. Існуедумка, што сярод паўстанцаў на карціне паказаны іФранцішак Багушэвіч, які змагаўся ў тым самым аддзе-ле.

ЛюдвікНарбут

Людвік Нарбут7.9.1832, в. Шаўры,цяпер Воранаўскі раён —4.5.1863, в. Дубічы,цяпер Літва

Сьмерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў.Літаграфія Міхала Эльвіра Андрыёлі. 1864—1865

6160 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Вас калі-небудзь арыштоў-валі за вашыя погляды? У сёньняшняй Беларусі шматхто на гэтае пытаньне адкажа станоўча і зразумее па-чуцьці тых студэнтаў, гімназістаў, маладых службоўцаў— сяброў таемнага Братняга саюзу літоўскай моладзі,якіх у 1849-м паліцыя забірала ў Вільні, Менску, Горадні,Слоніме, Наваградку...

Ці ня самым юным зь дзьвюхсот прыцягнутых дасьледзтва патрыётаў быў віленскі навучэнец ФлярыянДаноўскі. Праз васямнаццаць бясконцых турэмныхмесяцаў гэты яшчэ амаль хлопчык з адухоўленым, лету-

ценным абліччам і такойсамай душою выслухаў вы-рак ваеннага трыбуналу:пятнаццаць гадоў катаргі.

Перш чым закаваць шас-наццацігадовага Флярыянаў кайданы і адправіць на

этап, яго прагналі праз шыхт салдатаў з шпіцрутэнамі.Напачатку ён, прыкуты да тачкі, працаваў у вусь-

цішных Нерчынскіх капальнях. Але ў кагосьці з началь-

ства здрыганулася сэрца:юнака раскавалі й перавяліна пасяленьне ў Табольск.

Пры канцы 1850-х гадоўсябры Братняга саюзу літоў-скай моладзі па амністыівярталіся ў родныя мясь-ціны. Аднак, думаючы, штодух нядаўніх катаржанаўзламаны, каляніяльныя ра-сейскія ўлады пралічыліся.

У красавіку векапомнага1863-га Даноўскага зноўсхапілі за прыналежнасьцьда паўстанцкай арганізацыі.Усе спробы царскіх катаўвырваць прызнаньне былімарныя. Тады Флярыянападвялі да шыбеніцы. «Табетолькі 29 гадоў, усё жыцьцё наперадзе, — сказаў ра-сейскі капітан. — Усяго некалькі імёнаў і адрасоў...» —«Ня ведаю», — адказаў Даноўскі. На шыю накінулі пят-лю й душылі да страты прытомнасьці...

У траўні 1864-га — новы арышт. Пасьля двух гадоўастрогу — высылка ў Сібір.

Вярнуўшыся празь дзесяць гадоў на радзіму, ён знай-шоў прытулак у Прынара-чанскім краі ў маёнтку Ка-ралiнова мастака АльфрэдаРомэра, які ўвекавечыў Да-ноўскага ў адным з сваіхпартрэтаў.

Магілаю гэтага чалавека-легенды апякуецца сёнь-няшні калега Ромэра АлесьЦыркуноў, што пасяліўся ўтых мясьцінах.

ФлярыянДаноўскі

Флярыян Даноўскі1834, Панявежы,Літва —6.3.1902,маёнтак Каралінова,цяпер Пастаўскі раён.Пахаваны на Канябіцкіхмогілках паблізув. Камаі, Пастаўскі раёнСутычка касінераў з царскай пяхотай

Верагодны партрэт ФлярыянаДаноўскага

6362 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яны былі розныя — векам,прафэсіяй, характарам. Іх збліжала адно — непрыняць-це расейскай улады, якая вырвала радзіму з эўрапей-скай цывілізацыі. У 1863-м яны, ведаючы, на што ідуць,абнялі мацярок, сясьцёр і каханых і ступілі насустрачлёсу.

Тое паўстаньне застанецца адным зь нешматлікіх угісторыі ХІХ стагодзьдзя прыкладаў, калі, у існасьці, куп-ка ўзброеных людзей, баронячы сваю чалавечую й на-цыянальную годнасьць, кінула выклік велізарнай імпэ-рыі. Тры эўрапейскія народы — беларусы, палякі й лі-

тоўцы — коштам жыцьцяўсваіх найлепшых сыноў вы-казалі пратэст расейскамуабсалютызму і дэспатызму,засьведчыўшы прыхіль-насьць да канстытуцый-насьці й дэмакратыі.

Выпускнік Маскоўскагаўнівэрсытэту Цэлястын Цэ-ханоўскі працаваў лекараму Горадні, меў добрую рэпу-тацыю й багатую практыку,сачыў за навінамі ў мэды-цынскай навуцы.

Але ў ягоных доктарскіхсаквах часам ляжалі нятолькі лекі ды інструмэнты.

Цэлястын уваходзіў у Гарадзенскую рэвалюцыйна-дэ-макратычную арганізацыю, створаную КастусёмКаліноўскім і Валерам Урублеўскім дзеля падрыхтоўкіпаўстаньня.

Калі яно пачалося, Цэханоўскага прызначылі паў-станцкім грамадзянскім начальнікам Горадні. У ягокампэтэнцыі была вэрбоўка людзей у аддзелы інсурген-таў, забесьпячэньне іх зброяй і рыштункам, пашырэнь-не газэтаў і праклямацыяў.

У ліпені 1863-га Цэлястына схапіла паліцыя. Заслугідоктара перад паўстаньнем царскі суд ацаніў сьмярот-ным пакараньнем, якое ў выніку хадайніцтва сваякоўзамянілі дваццацьцю гадамі катаргі. Ён будаваў Круга-байкальскі паштовы тракт, потым быў штатным лека-рам Аляксандраўскага вінакурнага заводу, маючы прак-тыку яшчэ больш багатую, чым у Горадні, — сотні зьня-воленых.

Пасьля адбыцьця пакараньня былы паўстанец за-стаўся ў Сібіры і знайшоў апошні зямны прыстанак уІркуцку. Цяпер там дзейнічае адно з самых вялікіх івядомых у Расеі беларускіх культурных таварыстваў,якое мае імя іншага змагара 1863 году і нашага суай-чыньніка Яна Чэрскага. Алеслава гэтага ўсясьветна зна-нага геоляга і географа непавінна захінуць памяці прадоктара Цэлястына Цэха-ноўскага, паўстанцкага гала-вы вольналюбівай Горадні.

ЦэлястынЦэханоўскі

Цэлястын Цэханоўскі1835, маёнтак Горлава,цяпер в. Горлаваў Дрыбінскім раёне —10.1.1906, Іркуцк, Расея

Паўстанцкі лязарэт. 1863

6564 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У чэрвені 1863-га Менскабляцела вусьцішная вестка пра расстрэл царскімікарнікамі маладога афіцэра Міхала Цюндзявіцкага,сына маршалка Барысаўскага павету пана Мэльхіёра.

Такой была цана беларускага слова і беларускайдумкі, напіша пазьней адзін зь біёграфаў патрыёта.

Галоўнай віною дваццацісямігадовага «асабліва не-бясьпечнага злачынцы» сталася пашырэньне першай не-легальнай беларускай газэты «Мужыцкая праўда», вы-даванай Кастусём Каліноўскім.

Сьледзтва высьветліла, што ў карчме барысаўскайвёскі Камень Цюндзявіцкіпрачытаў адозву паўстанц-кага правадыра тамтэйшымсялянам.

Гэта быў першы сьмя-ротны вырак, выкананы ўтым змагарным годзе ў на-

шай цяперашняй сталіцы. Усе тры месяцы, пакуль раз-глядалася справа, менчукі спадзяваліся на вызваленьнеарыштанта — дарэчы, выхаванца Пецярбурскага кадэц-кага корпусу. Аднак начальнік «Северо-Западного края»Мураўёў рабіў стаўку на максымальную жорсткасьць.Расстрэл, які адбыўся ў раёне вуліцы Серпухаўскай (ця-пер Валадарскага), меў паказальны характар і павіненбыў запалохаць гарадзкое жыхарства.

Але каты жорстка памылiліся. Каля сьвежай магілыадразу ж пачаліся штовечаровыя маніфэстацыі. Менчукіатулялі месца пахаваньня з трох бакоў, і толькі з чаць-вертага нэрвова пераступалі з нагі на нагу расейскія вар-тавыя. Надыходзіў момант, калі людзі ўкленчвалі.Малітвы зьмяняліся песьнямі, а затым чыё-небудзь дзіцязьбірала букеты прынесеных кветак і аздабляла імімагілу.

Відэакамэраў у жандарскіх агентаў тады не было,таму прысутных яны проста перапісвалі. Удзел у мірныхпратэстах служыў падставаю для арышту, ды маніфэс-

тацыі не спыняліся, і ўлады мусілі перапахаваць целарасстралянага інсургента.

Празь некалькі дзесяцігодзьдзяў, у 1906-м, іншыпрадстаўнік роду Цюндзявіцкіх — Віктар — выдасьцьпа-беларуску кніжку «Аб чым сёньня гамоняць у насна Беларусі», увесь наклад якой будзе сканфіскаваны.

Яшчэ праз сто гадоў прафэсар Адам Мальдзіс прапа-нуе ўсталяваць на месцы пакараньня сьмерцю МіхалаЦюндзявіцкага мэмарыяльны знак. Якой будзе рэакцыяцяперашніх уладаў, здагадацца няцяжка.

МіхалЦюндзявіцкі

Міхал Цюндзявіцкі1836, Барысаўскі павет —2.6.1863, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Арыштаваны паўстанец на гарадзкой вуліцы. Тагачасны малюнак

6766 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мне ўяўляецца, як агалом-шыў яго прыезд у 1860-м на радзіму бацькі, каб пра-цягваць мастацкую адукацыю ў славутай Акадэміі Сьвя-тога Лукі ў Рыме.

Паўднёвае сонца, насычаныя колеры, помнікі былыхстагодзьдзяў... Але думка пра тое, што гэтая зямля можастаць новай Айчынай, толькі мільганула і растала лёг-кай аблачынкаю.

Домам была Беларусь, а родным горадам — любаяВільня, у лябірынце чыіх вулачак заблукаўшы, можна,здаецца, сустрэць самога сябе.

Вільня ўсё больш уладнаклікала назад. Пагатоў сяб-ры ўжо вызначалі там датупачатку паўстаньня.

Андрыёлі падзяляў по-гляды таго крыла патрыё-таў, якіх называлі «чырво-нымі» — Кастуся Каліноў-скага, Валера Ўрублеўскага,яшчэ аднаго італійца пакрыві й ліцьвіна па духуАхіла Банольдзі, якія ма-рылі пра дэмакратычныязьмены, у выніку якіх наро-ды былой Рэчы Паспалітай,вырваўшыся з Расейскайімпэрыі, здолеюць самі вы-рашаць свой лёс.

Ён ваюе ў аддзеле аднагоз кіраўнікоў паўстаньняЛюдвіка Нарбута.

Падзеі і ўражаньні тыхзмагарных месяцаў абу-мовілі й патас, і рамантыч-ную танальнасьць твор-часьці Андрыёлі.

Здолеўшы пасьля паўстаньня ўцячы з царскае тур-мы, мастак жыве ў Лёндане й Парыжы. Тым часам да-туецца яго графічная праца «Сьмерць Людвіка Нарбу-та каля Дубічаў».

Невялікі аддзел інсургентаў вядзе жорсткі бой зшматкроць большымі сіламі расейскіх карнікаў. Поплечз шляхцічамі б’юцца сяляне ў кажушках. Цяжка пара-ненага камандзіра паўстанцы на руках нясуць у лес. Ягопакідаюць апошнія сілы, але іх яшчэ стае на тое, кабрука не выпусьціла пісталета.

Твор з разраду тых, куды ў маленстве хочаццатрапіць, каб дапамагчы «нашым».

Душа мастака бунтуе супраць спакойнага жыцьця ўэўрапейскіх сталіцах.

Ён кідае выклік лёсу, вяртаецца на радзіму і — трап-ляе ў рукі жандараў. Пяцігадовая высылка ў Вятку зда-ецца цэлай вечнасьцю. Суцеху дае толькі маляваньнеды заняткі з таленавітымі мясцовымі маладзёнамі. Іхзавуць Віктарам і Апалінарыем. Прозьвішча — Васьня-цовы...

У «залатым запасе» вялікай творчай спадчыны Міха-ла Андрыёлі — дрэварыты да паэмаў Адама Міцкевіча«Конрад Валенрод» і «Пан Тадэвуш», а таксама буйныгістарычны цыкль («Сьмерць князя Кейстута», «Бітваліцьвінаў з крыжакамі», «Гусьляр», «Хрышчэньнеліцьвінаў»), які абуджаў нацыянальную сьвядомасьцьжыхароў краю.

Лёс адмераў яму крыху болей за паўстагодзьдзя. Ге-роямі ягоных твораў найчасьцей былі асобы, надзеле-ныя шляхетным, рыцарскім духам. Па-рыцарску пра-жыў жыцьцё й сам Андры-ёлі. Італіец, якога Беларусьзрабіла сваім мастаком.

МіхалАндрыёлі

Міхал ЭльвіраАндрыёлі14.11.1836, Вільня —23.8.1893, Варшава,Польшча

6968 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Няхай даруюць мне знаё-мыя вязьні турмы на менскай вуліцы Валадарскага, але,калі я сёньня праходжу паўзь яе муры, найперш згад-ваю ня іх, сяброў і знаёмых, а зьняволеную тут паўтарастагодзьдзя таму Камілу Марцінкевіч.

Увесну 1863 году ўвагу сьледчых судовага аддзялень-ня Віленскай ваеннай акругі прыцягнуў групавы зды-мак, знойдзены пры ператрусе кватэры-атэлье менска-га фатографа Антона Прушынскага, падазраванага ўсувязях з паўстанцамі. Рэч у тым, што чатыры чалавекіна фота былі апранутыя ў чамаркі — адзеньне, якое

насілі інсургенты. Як высь-ветліла сьледзтва, адзінаяжанчына на здымку — дач-ка «сочинителя» Дуніна-Марцінкевіча, піяністка ісьпявачка Каміла.

Выявіўшы бліскучыя му-зычныя здольнасьці ўжо ў раньнім дзяцінстве, яна звасьмі гадоў канцэртавала ў Менску, Вільні, Кіеве, Вар-шаве... У праграмах звычайна гучала музыка яе ўлюбё-ных Шапэна й Ліста і ўласныя творы. Не бяз посьпехуяна выходзіла на сцэну і як акторка — у тым ліку пад-час паказу ў Менску славутай опэры «Сялянка»(«Ідылія»), музыку да якой напісаў Станіслаў Манюш-ка, а лібрэта — бацька Камілы.

Але гэтая артыстычная натура мела й іншае жыць-цё. У 1861-м яе салён стаў месцам сходаў менскай ар-ганізацыі патрыятычнага Літоўскага камітэту, які рыхта-ваў вызвольнае паўстаньне. Неўзабаве Каміла, якая так-сама належала да нелегалаў, была арыштаваная за ўдзелу антырасейскіх маніфэстацыях і зьмешчаная ў вар’ят-ню. Пратэсты менчукоў, якія дзень пры дні прыносіліда сьценаў лякарні букеты кветак, змусілі ўлады вы-зваліць патрыётку. Аднак у лютым 1863-га яе зноў узяліпад варту. Падставай быў данос расейскага салдата, даякога Каміла зьвярнулася з просьбай прадаць зброю.

Яе трымалі ў зьняволеньні ў Пішчалаўскім замку,вядомым сёньня як Валадарка, а потым у былым кляш-тары бэрнардынаў. Там яна атрымлівала лісты з пры-знаньнямі ў каханьні ад аднаго з кіраўнікоў менскайпаўстанцкай арганізацыі Караля Станкевіча, што так-сама трапіў за краты.

Далейшы лёс Камілы вырашыў учынак, які яскравасьведчыць пра яе непахісны дух. У жніўні 1863 году звакна сваёй камэры яна кінула кветкі пад ногі паўстан-цу Яну Жмачынскаму, якога вялі на сьмяротнае пака-раньне. Адказам уладаў стала высылка дваццаціпяціга-довай Камілы Марцінкевіч пад паліцэйскі нагляд у го-рад Салікамск. Яна змагла вярнуцца толькі праз двац-цаць гадоў — каб убачыцьзямлю юнацтва і знайсьці ўёй вечны супакой.

Ці шкадавала яна пратой момант, калі яе рукакідала праз краты букет асу-джанаму на сьмерць інсур-генту?

КамілаМарцінкевіч

Каміла Марцінкевіч(у замужжы Асіповіч)Каля 1837, Менск —пасьля 1886, Вільня.Пахаваная на віленскіхмогілках Росы (?)

Каміла Марцінкевіч з бацькам (сядзіць трэцi зьлева) і групайменчукоў-патрыётаў. 1863

7170 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Вам не даводзілася ставіцьсябе на месца нашых суайчыньнікаў, што жылі паўта-ра стагодзьдзя таму? Задумвацца аб тым, дзе вы былі бу 1863-м?

Кім вы лічыце іх, паўстанцаў? Героямі? Безразваж-нымі авантурнікамі? Вар’ятамі? Яны адказвалі на гэтыяпытаньні сваімі лёсамі.

Уявіце сябе ў натоўпе, што аднае чэрвеньскае раніцызапоўніў перад збудаваным эшафотам віленскі Лукіскіпляц.

Аўдытар пачаў чытаць прысуд, і асуджанаму — ма-ладому й пагляднаму шыра-каплечаму інсургенту — за-гадалі зьняць шапку. «Абы-дзецца! — крыкнуў ён афі-цэрам. — Ня бачу тут ніко-га больш годнага за сябе!»

Калі кат нацягваў пятлю,вяроўка парвалася, што зда-вён лічылася знакам невіна-ватасьці, але, вядома ж, пра-гучала каманда паўтарыцьэкзэкуцыю.

Студэнт юрыдычнага фа-культэту Маскоўскага ўні-вэрсытэту Баляслаў Калыш-ка браў удзел у сутычках зпаліцыяй падчас хвалявань-няў у 1861 годзе.

Пасьля гэтага ён на паўгоду прыехаў дадому, у Лідзкіпавет, дзе вёў рэвалюцыйную агітацыю ня толькі сяродсялянаў ды мяшчанства, але і сьмела заходзіў у павято-вай сталіцы ў цукроўню ды раздаваў там расейскімафіцэрам праклямацыі і памфлеты Аляксандра Герцэ-на.

У лютым 1863-га ён апошні раз зьявіўся ў Лідзе іваколіцах, каб разьвітацца з сваякамі. Баляслаў атры-

маў ад паўстанцкага кіраў-ніцтва прызначэньне ў Жа-мойць.

Хутка ягоны аддзел на-лічваў ужо некалькі сотняўстрэльбаў і косаў.

Калі ён прывёў сваіхлюдзей да Зыгмунта Сера-коўскага, што меў званьнелітоўскага ваяводы, той ура-жана ўсклікнуў: «Каб ня ба-чыў Вас перад сабою, ня даўбы веры, што Вы жывы, боз столькіх небясьпекаў хібапа небе можна было вы-рвацца!».

У змаганьні з рэгулярнайарміяй імпэрыі паўстанцымаглі дасягнуць адно часо-вых посьпехаў.

У красавіцкіх баях пад Біржамі жамойцкія інсур-генты, на чале якіх, як і ў выпадку з Калышкам, частастаялі нашы суайчыньнікі, прадэманстравалі сапраўдныгераізм.

Аднак сілы былі няроўныя. Асабліва цяжкай для зма-гароў стратаю быў захоп у палон камандзіраў — Ка-лышкі й Серакоўскага...

Баляслаў, як і Каліноўскі,назаўсёды застаўся двацца-цішасьцігадовым.

БаляслаўКалышка

Баляслаў Калышка7.8.1837,фальварак Карманішкі,паблізу Эйшышкаў,цяпер Літва —9.6.1863, Вільня.Пахаванына Замкавай гары ў Вільні

Паўстанцы 1863 году

7372 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Спрабую ўявіць, як Калі-ноўскі адзначаў свой апошні дзень нараджэньня.

Віленскія Сьвятаянскія муры, дзе ён, хаваючыся аджандараў, жыве пад імем Ігната Вітажэнца. За мароз-нымі вокнамі крывава барвянее зара-вечарніца. Там, назахадзе, дагарае паўстаньне. Там ляснымі дарогамі ады-ходзяць у Польшчу апошнія змагары...

Магчыма, ён думае, што свабода стане бліжэйшайтолькі на вышыню паўстанцкіх магілаў.

Магчыма, ён чакае сваю Марыську чарнаброву, сваюгалубку — нарачоную Марыю Ямант.

Магчыма, якраз у той са-мы час былы паўстанцкі ка-місар Магілеўскай губэрніВітаўт Парфіяновіч называена допыце ягоны адрас ікансьпірацыйнае імя...

Да арышту застаеццанекалькі дзён, да эшафоту на Лукіскім пляцы і неўміру-часьці — некалькі тыдняў...

Апошнім часам у беларускай прэсе раз-пораз зьяў-

ляюцца артыкулы, дзе Калі-ноўскага, кіраўніка паў-станьня 1863 году ў Літве-Беларусі і прыхільніка сама-вызначэньня народаў былойРэчы Паспалітай, спрабу-юць абвясьціць «палякам»(самі палякі з паўстанцкагаВаршаўскага жонду, дарэчы,называлі яго «сэпаратыс-там»), які ў палітычных мэ-тах проста загульваў зь мяс-цовымі «мужыкамі» (ажнода таго, што выдаваў на іхмове нелегальную газэту).

Найлепшы адказ такім«гісторыкам» — ягоныяперадсьмяротныя «Лістыз-пад шыбеніцы». Янызьвернутыя да беларусаў.Яны напісаныя па-беларус-ку. Яны прысьвечаныя буду-чыні Беларусі. Яны ня стра-цілі сваёй актуальнасьці і ўнашым XXI стагодзьдзі.

Мэмарыяльная пліта навіленскіх Лукішках, дзе за-вяршыўся зямны шлях на-шага нацыянальнага героя,зьмяшчае недакладную датуягонага нараджэньня. Калі-ноўскі зьявіўся на сьвет неў 1836-м, а ў 1838 годзе. Бе-ларускую амбасаду ў Літветакія «дробязі», відавочна,не турбуюць.

КастусьКаліноўскі

Кастусь(Вікенці Канстанцін)Каліноўскі2.2.1838, в. Мастаўляны,Беласточчына —22.3.1864, Вільня.Пахаваны на Замкавайгары ў Вільні

Сьвіслацкая гімназія, у якой вучыўся Кастусь Каліноўскі.З гравюры ХІХ ст.

75i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚74 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Альгерд Абуховіч(псэўданім ГрафБандынэлі)6.8.1840, в. Калацічы,цяпер Глускі раён —22.8.1898, Слуцак

надрукаваным, але ўвайшоў у гісторыю нацыянальнагапрыгожага пісьменства як адзін з заснавальнікаў жан-раў байкі, мастацкай прозы й мэмуарыстыкі.

Калі Альгерд вырашыў перадаць усю сваю зямлюсялянам, суседзі-абшарнікі прыгразілі абвясьціць яговар’ятам. Тады ён пакінуў родны дом, захапіўшы з са-бою толькі ўлюбёныя кнігі, і ператварыўся ў беднагаслуцкага кватаранта.

У цесным пакойчыку зь вялізнай кніжнай шафаю,адзіным сваім багацьцем, Граф Бандынэлі пісаў мэмуа-ры — нязмушаны роздум вольнай душы пра эпоху, літа-ратуру й вечныя праблемы чалавечай экзыстэнцыі. Пер-шымі іх чытачамі сталі ягоныя маладыя сябры і вучні зстворанага Абуховічам гуртка слуцкіх гімназістаў, у якіўваходзілі Язэп Дыла і Пят-ро Карповіч — будучыя дзе-ячы вызвольнага руху.

Паўстанцы 1863 году на этапе ў СібірАльгердАбуховіч

Калі я, акідваючы позіркамнашую літаратуру ХІХ стагодзьдзя, шукаў у ёй асобунайбольш калярытную й экстравагантную, выбарспыніўся на Альгерду Абуховічу.

Ён быў нашчадкам старажытнага ліцьвінскага роду.Ягоныя продкі Міхал, Піліп і Тодар Абуховічы ня толькізаймалі высокія дзяржаўныя й вайсковыя пасады ўВялікім Княстве Літоўскім і праславіліся ў войнах су-праць расейцаў, туркаў ды швэдаў, але і пакінулі ціка-выя дыярыюшы і ўспаміны. Дзед пісьменьніка ЮзафАбуховіч ваяваў у Касьцюшкі. Абуховічы былі ў сваяцтве

зь вядомым італійскім граф-скім родам Бандынэлі, якідаў славутага скульптараБача Бандынэлі й папу рым-скага Аляксандра ІІІ.

У сваіх мэмуарах Аль-герд адзначыць: «Пазываю-чыся ў подпісы на дзядоўсваіх, грудзі мае парушаепачуцьцё нечага вялікага,сільнага...»

Альгерд вучыўся ў Слуц-ку, Жэнэве й Парыжы. Яго-ным бацькам належалі вя-лікія маёнткі з тысячай ся-лянскіх душаў, што дазва-ляла маладому Ольдзю зкамфортам падарожнічаць іжыць у Эўропе. Але ў1863-м ён вярнуўся на

радзіму, каб стаць у шэрагі паўстанцаў, а затым апы-нуцца ў сібірскай высылцы.

Ён бліскуча валодаў італійскай, францускай, ангель-скай і нямецкай мовамі, аднак для ўласных твораў, якіяпадпісваў псэўданімам Граф Бандынэлі, абраў беларус-кую. Пры жыцьці ён ня ўбачыў ніводнага свайго тэксту

77i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚76 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Адам Пуслоўскі1842 (?),Наваградчына (?) —26.6.1863, Наваградак.Пахаваны ў в. Сенна,Наваградзкі раён

Сярод палонных увагукарнікаў прыцягнуў маладышляхціч Пуслоўскі. Сьлед-зтва атрымала зьвесткі, штоён вёў аддзел, конна едучынаперадзе, а таксама ўлас-наручна раздаваў зброю йсам прывёз у лес паўстанцкісьцяг.

Суд вызначыў максы-мальнае пакараньне — рас-стрэл, аднак абодва бакі неўспрымалі яго як канчатко-вае, бо ўдзел Адама ў паў-станьні вымяраўся гадзі-намі: увечары ён пакінуўбацькоўскі дом, а назаўтраадбыўся бой.

Але здарылася фатальная неспадзяванасьць. У тойсамы дзень, калі судовую пастанову накіравалі ў Вільню,туды прыбыў новы начальнік «Северо-Западного края»Міхаіл Мураўёў. У царскага сатрапа, які ўсё жыцьцёзамольваў свае юначыя дзекабрысцкія грахі, быў га-лоўны прынцып: адразу запалохаць. Пуслоўскі стаўсяадной зь першых ахвяраў.

Ксяндзу не дазволілі спавядаць паўстанца, загадалітолькі багаславіць. Адам прасіў не завязваць яму вачэй,але расейскі афіцэр ня выканаў апошняга жаданьняасуджанага на сьмерць і даў салдатам загад падысьцітак блізка, што тыя амальдатыкаліся да Адамавыхгрудзей штыхамі...

Калі патрапіце ў ваколі-цы Любчы, завітайце ў вёс-ку Сенна й прынясіце квет-кі да помніка Адаму Пус-лоўскаму і яго маці Эвэліне.

Помнік над фамільным склепамПуслоўскіх, дзе пахаваныя Адам iяго маці

Ягонага імя вы пакуль нязнойдзеце ў беларускіх энцыкляпэдыях. Расейская куляабарвала жыцьцё Адама Пуслоўскага на дваццаць пер-шым годзе. У гісторыі паўстаньня 1863-га гэты сьмя-ротны прысуд быў найбольш жорсткім, бо Адамудзельнічаў у збройным змаганьні ўсяго адзін дзень.

Даходы сям’і давалі яму магчымасьць ня толькі ат-рымліваць адукацыю ў кракаўскім Ягелёнскім унівэр-сытэце, але і бязьбедна жыць у старажытнай польскайсталіцы. Аднак пасьля пачатку паўстаньня Пуслоўскінеадкладна вярнуўся на родную Наваградчыну. На жаль,

першыя дзеяньні інсурген-таў у тых мясьцінах быліпазначаныя пячаткаю няў-дачы.

У красавіку аддзел з стапяцідзесяці паўстанцаў быўатакаваны значна большымісіламі карнікаў у раёне На-лібокаў. У выніку дзьвюх-гадзіннага бою змагары му-сілі адысьці. Жандарскі пал-коўнік Рэйхарт зухавата ра-партаваў пра шэсьцьдзесятзабітых і трыццаць палон-ных, дадаючы наконт улас-ных стратаў, што паране-ныя ўсяго адзін казак і адзінконь. Паўстанцы не ўпер-шыню трымалі ў рукахзброю і за дзьве гадзіны па-цэлілі, безумоўна, ня толькіў каня, аднак не выклікаесумневу, што яны пацярпеліцяжкую паразу.

АдамПуслоўскі

Інсургент. 1863

79i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚78 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ніцтва ня толькі касьцёлаў, але і праваслаўных цэркваў,заснаваў у Клецку камітэт абароны правоў габрэяў і та-тараў-мусульманаў.

Свой род ён заўсёды называў «мясцовым, бела-рускім», а ў мэмуарах пісаў пра «сталы кантакт з усіміпраявамі беларускага руху».

Вайніловіч і беларушчына — тэма для добрай дысэр-тацыі.

Фундатар нашага першага легальнага выдавецкагатаварыства «Загляне сонца і ў наша ваконца», шчодрыахвярадаўца «Нашае Нівы»...

Сапраўдны стацкі саветнік Эдвард Вайніловіч меўпяць царскіх ордэнаў, сябраваў з старшынём расейска-га савету міністраў Пятром Сталыпіным, які прапа-ноўваў беларускаму арыстакрату пасаду міністра сель-скай гаспадаркі. Аднак той марыў пра аднаўленьнеВялікага Княства Літоўскага, у 1918-м браў удзел у па-седжаньнях Ураду БНР і выступаў супраць падзелукраіны Масквой і Варшавай. Невыпадкова менавіта ўдоме Вайніловіча ў Слуцку ў лістападзе 1920 году саб-раліся дэлегаты зьезду Случчыны, што абвясьціў падрых-тоўку да антыбальшавіцкага паўстаньня.

Эдвард Вайніловіч быў узорным мужам і бацькам,але Бог забраў у яго дзяцей, Сымона (1885—1897) іАлену (1884—1903), у гонар якіх у 1910 годзе і быўузьведзены Чырвоны касьцёл.

З ініцыятывы ксяндза-магістра Ўладзіслава Заваль-нюка ў 2006 годзе парэшткіпамерлага ў Польшчы Эд-варда Вайніловіча былі ўра-чыста перапахаваныя ў фун-даваным ім храме.

Эдвард Вайніловіч13.10.1847,маёнтак Сьляпянка,цяпер у межах Менску —16.6.1928, Быдгашч,Польшча.Перапахаваны ў менскімкасьцёле Сьвятых Сымонаі Алены

Ён з тых, хто сваім жыць-цём абвяргае накінутую беларусам учэпістую думку,нібыта яны былі пазбаўленыя сваёй арыстакратыі.

Дзякуючы яму нашая сталіца ўжо амаль стагодзьдземае адну з сваіх непаўторных адметнасьцяў — ратава-ны Богам ад сучасных гэрастратаў Чырвоны касьцёл,або, дакладней, касьцёл Сьвятых Сымона і Алены. (Ёсьцьсьведчаньні, што Машэраў распарадзiўся зьнесьцi храм,які «портил лицо социалистического города», аднакажыцьцяўленьню злачыннага намеру партыйнагакiраўнiка рэспублiкi перашкодзіла яго сьмерць.)

Вайніловіч належаў данайбагацейшых абшарні-каў краю, але, скончыўшыПецярбурскі тэхналягічныінстытут і выправіўшыся настажыроўку ў Эўропу, вы-рашыў пачаць яе простымработнікам на бэрлінскімпаравозабудаўнічым заво-дзе.

Вярнуўшыся ў Беларусь ізаняўшыся сельскай гаспа-даркай, Вайніловіч хутка пе-ратварыўся ці ня ў самагапасьпяховага прадпрымаль-ніка ў сваёй галіне, аднакніколі не абмяжоўваўсяэканамічнымі інтарэсамі.Ён адчыняў дзіцячыя пры-тулкі і школы, бараніў спра-вы Літвы-Беларусі як дэпу-тат расейскай Дзяржаўнайдумы. Зусім небеспадстаўнаВайніловіча называюць пер-шым беларускім экумэні-стам: ён фундаваў будаў-

ЭдвардВайніловіч

81i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚80 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

слаўнага япіскапа Уладзiмера, абвінаваціўшы таго ў ка-рупцыі і амаральнасьці.

Апынуўшыся на Гаваях, Судзілоўскі салідарызуеццаз прыхільнікамі іх незалежнасьці ад ЗША і здабываеяк лекар і палітык такі аўтарытэт, што тубыльцы вы-біраюць беларуса спачатку сэнатарам, а потым і прэ-зыдэнтам Гавайскіх выспаў (які, аднак, усё ж не па-трапіў справіцца з анэксіянісцкімі памкненьнямі ма-гутнага суседа).

Расейска-японская вайна прывяла экс-прэзыдэнтаГавайскай рэспублікі ў Краіну ранішняга сонца, дзе ёнспрабуе стварыць з палонных расейскіх салдатаў рэва-люцыйную армію і рушыць зь ёю на Маскву і Пецяр-бург...

Мудра адмовіўшыся пазьней ад настойлівых прапа-новаў новых бальшавіцкіх уладаў вярнуцца на радзіму,былы рэвалюцыянэр, які стаў вядомым у сьвеце вучо-ным, сябрам Амэрыканскай асацыяцыі генэтыкаў іНацыянальнага геаграфічнага таварыства, завяршыўсваё доўгае жыцьцё ў Кітаі, пакінуўшы ўласнаручнаскладзеную эпітафію: «Hic jacet Lumpatius Vagabundus»,што ў перакладзе з лаціны значыць «Сюды кінуты ван-дроўны жабрак».

Нягледзячы на такую сьціплую самаацэнку, Судзі-лоўскаму прысьвечанае мноства нарысаў, артыкулаў ікніг, апублікаваных у розных краінах, у тым ліку і двух-томавая манаграфія ў Японіі. Блізу дзясятка празаічныхі паэтычных твораў пра першага i апошняга прэзыдэн-та Гаваяў налічвае айчынная літаратура.

Пасьля таго, як у супроцьвагу так i не прыручанамуўладай Саюзу беларускiх пiсьменьнiкаў у краiне быўствораны новы, «чэсны» йправільны Саюз, ня меншаяколькасьць твораў мусіцьнарадзіцца і ў гонар перша-га прэзыдэнта Беларусі.

Мікалай Судзілоўскі15.12.1850, Магілеў —3.4.1930, Цяньцзінь, Кітай

Незалежна ад таго, вядомагэта цяперашняму кіраўніку Беларусі альбо не, у нашаймінуўшчыне ўжо быў адзін законна абраны прэзыдэнт-беларус.

Нават пачатак жыцьцёвага шляху выдаваў у Судзі-лоўскім асобу неардынарную й свабодалюбную. Выву-чаючы мэдыцыну ў Кіеве, ён зьвязваецца з народнікаміі наведвае Швайцарыю, каб пазнаёміцца з iдэолягамнароднiцтва Пятром Лаўровым i тэарэтыкам анархiзмуМіхаілам Бакуніным.

Неўзабаве разам зь іншымі рэвалюцыянэрамі Су-дзілоўскі зьдзяйсьняе сваё«хаджэньне ў народ» у Хер-сонскую й Самарскую гу-бэрні. Але гэты самы народглядзеў на агітатара зь неда-верам і дзяліўся сваімі сум-невамі з паліцыяй, у вынікучаго нядаўні студэнт апы-нецца на эміграцыі.

У Бухарэсьце ён пішадысэртацыю ў галіне хі-рургіі, адначасова займаю-чыся пастаўкамі зброі баў-гарскім паўстанцам ХрыстаБоцева.

Пасьля падрыхтоўкі ўадной з рэстарацыяў ру-мынскай сталіцы банкету ўгонар 10-годзьдзя Парыс-кай камуны, няўрымсьлівыбеларус, ратуючыся ад па-ліцыі, трапіў у Амэрыку, дзевыславіўся тым, што выле-чыў сотні безнадзейна хво-рых і падаў у суд на Алеуц-кага і Аляскінскага права-

МікалайСудзілоўскі

83i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚82 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён пісаў на трох мовах,але найкаштоўнейшаюёсьць беларуская часткаспадчыны — яшчэ й таму,што тут Лучына ішоў насу-перак часу і абставінам.«Бяз мэты, гэта значыць, безнадзеі на друкаваньне, маяй без таго кульгавая музамаўчыць, зубы сьцяўшы», —пісаў ён у хвіліны паняверкі.

Слова «кульгавая» — невыпадковы эпітэт: яшчэзусім маладым паэт быўспаралізаваны і пасьля лека-ваньня мог рухацца толькіз дапамогаю мыліцаў. Аднакён ня толькі хадзіў на служ-бу і ў тэатар. Сілы волі ха-пала нават на тое, каб зай-мацца рыбалкай і палявань-нем (што, дарэчы, нарадзілачуткі, нібыта хвароба — нябольш чым геніяльная міс-тыфікацыя).

Ён марыў быць пачутым.Гэта зьдзейсьнілася ўжопасьля сьмерці, калі ў1903-м у Пецярбургу бела-рускім адраджэнцам удалося абвесьці вакол пальца цар-скага цэнзара і выдаць Лучынаў зборнік «Вязанка» падвыглядам кніжкі на баўгарскай мове.

Ня я пяю — народ БожыДаў мне ў песьні лад прыгожы...

Янка Лучына(ад нараджэньняЯн Неслухоўскі)6.7.1851, Менск —16.7.1897, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскіх могілках

Што можа змусіць белару-са адчуць сябе сынам менавіта гэтай зямлі, спадкаем-цам яе гісторыі й мовы, адказным за яе прышласьць?

У кожнага быў свой шлях да Беларусі і беларушчы-ны.

Калі казаць пра маіх калегаў-літаратараў, дык у ад-наго ўсё пачалося з бабуліных замоваў на амаль незра-зумелай гарадзкому хлопчыку мове. У другога — з па-дараванага яму, васьміклясьніку, раману ЎладзімераКараткевіча «Каласы пад сярпом тваім», які доўга ля-жаў непрачытаны, таму што быў анэкдатычна прыня-

ты за кнігу пра мэханізата-раў. Знаёмае дзяўчо пачалопісаць файныя вершы,скрозь сьлёзы ўбачыўшы, яку 1995-м з Дому ўраду зды-малі Пагоню.

Аднойчы патомны мян-чук Ян Неслухоўскі, шляхціч, выпускнік Пецярбурска-га тэхналягічнага інстытуту, інжынэр і крыху паэт, аўтарнекалькіх, як ён казаў «вершаплётных пачынаньняў» нарасейскай і польскай мовах, купіў квіток у гарадзкі тэ-атар. На яго сцэне тады гастралявала вандроўная трупакарыфэя ўкраінскай драматургіі, рэжысэра й актораМіхайлы Старыцкага.

Разышлася заслона — і з падмосткаў заместа звык-лай расейшчыны палілася жывая ўкраінская мова. Тойвечар зрабіў на Неслухоўскага калясальнае ўражаньне,ператварыўшы яго ў беларускага паэта Янку Лучыну.

Літаратуразнаўцы адзначалі, што, з аднаго боку, яго-ная душа гарнулася да музы Байрана й Гайнэ, а з друго-га, прымярала сялянскую сьвітку і грала на вясковайлеры, каб на Парнасе яго прынялі за свайго Ян Барш-чэўскі і Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч.

«Па сваіх матывах, — зацеміў філёзаф УладзімерКонан, — вершы Лучыны — своеасаблівая ўвэртура дапаэзіі Купалы й Коласа».

ЯнкаЛучына

85i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚84 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

«Гомон», назвала Ігната Грынявіцкага «адным з гара-чых заснавальнікаў беларускай фракцыі».

Захапленьне асабістай мужнасьцю Грынявіцкага ад-разу цьмянее, калі даведваесься, што на Кацярынінскімканале бомбы тэрарыстаў абарвалі жыцьці бязьвінныхахвяраў: казака з царскай аховы, хлопчыка і жанчыны-салдаткі. Шэсьць чалавек атрымалі цяжкія раны,адзінаццаць — лёгкія. Некаторыя выпадковыя мінакістрацілі зрок, слых, засталіся калекамі.

У сваім запавеце Грынявіцкі марыў, каб «пачаты рухскончыўся перамогаю, а не татальным вынішчэньнемлепшых людзей краіны». Празь некалькі дзесяці-годзьдзяў атрымалася якраз вынішчэньне.

З пачуцьцём, далікатна кажучы, няёмкасьці чытаеммы сёньня такія вось радкі вядомага паэта:

Карэта цара выяжджае(Гэткі на колах гадзючнік!)У канале Кацьчыным водыДа блізкага мора бягуць.Вось бомба. Хай з падлы сьмярдзючай,Хай зь яго, ката народаў,Ката маёй БеларусіЗараз шматкі палятуць...

Грынявіцкі і яго паплечнікі былі ахвярамі аблуднагавучэньня, але яны вартыя нашай памяці. Памяці, якаяперасьцерагае.

Ігнат ГрынявіцкіЖнівень 1855,маёнтак Басін,цяпер в. Калінаўка,Клічаўскі раён —13.3.1881, Пецярбург,Расея.Месца пахаваньняневядомае

Я напісаў пра яго кніжку ітаму крыху ўяўляю, як з добрых ласкавых дзетак выра-стаюць тэрарысты.

У дзяцінстве Ігнась вылучаўся дабрынёю й набож-насьцю. Ён картавіў літару «л», не любіў гульняў у вай-ну і за ласкавы характар заслужыў мянушку Коцік.Найлепшы выпускнік Беластоцкай рэальнай гімназіі, ёнпаступіў на мэханічны факультэт прэстыжнага Тэхна-лягічнага інстытуту ў Пецярбургу.

Там пад уплывам сацыялістычных ідэяў Ігнат хутказрабіўся атэістам і, перайшоўшы на нелегальнае ста-

новішча, уступіў у групу рэ-валюцыянэраў-народаволь-цаў, якая дзень пры дні са-чыла за царскімі выездамі.

На пачатку вясны 1881году ў сталіцы імпэрыі пра-грымеў выбух, рэха якогаабляцела цэлы сьвет. На на-бярэжнай Кацярынінскагаканалу беларус Ігнат Гры-нявіцкі выканаў сьмяротныпрысуд, абвешчаны «Народ-най воляй» імпэратаруАляксандру ІІ. Той дзеньстаў апошнім і для самогацаразабойцы.

Грынявіцкі выстаўляўАляксандру II і свой раху-нак: задушэньне паўстаньня1863 году, забарона белару-скага друкаванага слова, за-крыцьцё апошняй у краі

вышэйшай навучальнай установы — Горы-Горацкагаземляробчага інстытуту. Невыпадкова група студэнтаў-народавольцаў зь Беларусі, якая ў 1884-м пачала выда-ваць у Пецярбургу падпольны гектаграфічны часопіс

ІгнатГрынявіцкі

87i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚86 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Хаваць мужа, які загінуў на фронце ў 1914 годзе, Маг-далена Радзівіл запрасіла ксяндза Аляксандра Астра-мовіча (вядомага таксама, як паэт Андрэй Зязюля), аўта-ра вершу «Божа, што калісь народы на асобкі падзяліў»,які на пачатку XX стагодзьдзя пэўны час уважаўся забеларускі нацыянальны гімн.

У тыя гады княгіня жыла пераважна ў Беларусі: то ўсваім маёнтку, дзе ўсе службоўцы мусілі карыстаццабеларускай мовай, то ў Менску, дзе яе дом на Заха-раўскай вуліцы быў заўсёды адкрыты для дзеячаў на-цыянальнага Адраджэньня.

Яна вітала абвяшчэньне незалежнасьці БеларускайНароднай Рэспублiкi.

Балюча перажываючы канфэсійную разьяднанасьцьбеларусаў, яна марыла пра аднаўленьне зьнішчанай ка-ляніяльнымі расейскімі ўладамі Вуніяцкай царквы. Назаснаваньне беларускай грэка-каталіцкай сэмінарыі ўРыме княгіня ахвяравала аднаму зь беларускіх сьвята-роў сваё фантастычна дарагое дыямэнтавае калье, лёсякога варты дэтэктыўнага раману.

У Нямеччыне, дзе яна жыла пасьля рэвалюцыйныхзабурэньняў на Бацькаўшчыне, да ўлады рваліся нацы-сты.

Рашучае непрыняцьце антысэмітызму змусіла нашуарыстакратку эміграваць у Швайцарыю.

Адыходзячы ў лепшы сьвет у пераможным для ан-тыгітлераўскага альянсу 1945 годзе, княгіня марыла праБеларусь, вызваленую ня толькі ад нацысцкай, але і адбальшавіцкай акупацыі.

Магдалена Радзівіл(ад нараджэньняЗавіша)8.7.1861, Варшава,Польшча —6.1.1945, Фрыбург,Швайцарыя

Ёсьць асобы, згадваючыякіх, асабліва востра шкадуеш, што лёс разьвёў вас учасе...

Яна лічыла сябе грамадзянкай Вялікага КнястваЛітоўскага.

На яе грошы быў выдадзены славуты «Вянок»Максіма Багдановіча.

Яна пражыла доўгае й складанае жыцьцё, на-радзіўшыся яшчэ да паўстаньня Каліноўскага і завяр-шыўшы зямны шлях у год заканчэньня Другой уся-сьветнай вайны. Магдаленін бацька, вядомы археоляг

Ян Завіша, валодаў вялікіміземлямі на Меншчыне.Іхняй «сталіцаю» быў маён-так Кухцічы паблізу Ўзды.Там прамінула самая сьвет-лая частка яе дзяцінства.Там юная арыстакраткаўсьвядоміла сябе беларус-каю.

У 1906-м удава польска-га графа Людвіка Красін-скага Магдалена павянчала-ся ў Лёндане з князем Міка-лаем Радзівілам. Найвы-шэйшыя польскія колы вы-казалі непрыхаванае неза-давальненьне шлюбам кня-зя з багатай удавой, якаяпаводле гадоў магла быцьягонаю маці, хоць галоўнай

прычынаю такога стаўленьня была, відаць, дабрачын-ная дзейнасьць Магдалены на карысьць беларускагаруху.

Княгіня шчодра фундавала «Нашу Ніву» і беларускіявыдавецкія суполкі. У сваіх уладаньнях у Кухцічах,Узьдзе і Каменцы яна адчыніла беларускія школы.

МагдаленаРадзівіл

89i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚88 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

рамі зь вялікім посьпехам выступае на першай белару-скай вечарынцы ў Вільні, а неўзабаве, укладаючы ў спра-ву ледзь ня ўсе ўласныя сродкі, стварае прафэсійнуютрупу — сынтэтычны сцэнічны калектыў, дзе акторыслужылі адразу некалькім музам. Узорам такога майст-ра быў сам дзядзька Ігнат: выходзіў на сцэну ў драма-тургічных творах, дэклямаваў вершы, танцаваў, сьпяваўсола і ў хоры.

У 1910—1911 гадах трупа Буйніцкага зьдзейсьнілатрыюмфальныя гастролі па Беларусі, выступіўшы з па-казамі ў Дзісьне, Сьвянцянах, Паставах, Полацку,Нясьвіжы, Слуцку... У Менску, дзе тэатар ставіў «Мод-нага шляхцюка» К. Каганца і «Па рэвізіі» М. Крапіў-ніцкага, артыстаў засыпалі ружамі. Пасьля спэктакляўБуйніцкага ў Пецярбургу й Варшаве газэты пісалі пра«калясальны посьпех» тэатру, што «будзіць у беларусаўпачуцьцё нацыянальнай годнасьці».

Улады зрабілі свае высновы: рэжысэра і яго па-плечнікаў узялі пад паліцэйскі нагляд, паказы пачалізабараняць. Уціск і матэрыяльныя праблемы змусіліБуйніцкага зачыніць тэатар...

«Калі-небудзь, — пісала на пачатку ХХ стагодзьдзя«Наша Ніва», — калі прабудзіцца сьвядомасьць ва ўся-го беларускага народу, памяць Ігната Буйніцкага будзесьвятой для ўсіх».

У сямідзясятыя гады наягонай радзіме зьявіўсяпомнік. Праўда, да абу-джэньня сьвядомасьці ўся-го народу яшчэ далекавата.Запытаўшыся ў Празарокаху сустрэчнага дзядзькі, дзепомнік Буйніцкаму, я пачуўпытаньне ў адказ: «Што та-кое помнік?».

Ігнат Буйніцкі22.8.1861,фальварак Палевачы,цяпер в. Палевачы,Глыбоцкі раён —22.9.1917, паблізув. Палачаны,цяпер Маладэчанскі раён.Перапахаваныў мяст. Празарокі,Глыбоцкі раён

Яго яшчэ пры жыцьці назы-валі бацькам беларускага тэатру. У той самы час суседзі-шляхцічы мелі яго за дзівака, а жонка лічыла вар’ятам.

Скончыўшы Рыскую каморніцкую вучэльню, Ігнатпрацаваў у розных кутках Беларусі. Каморнікам ён быўнетыповым: калі іншыя сядзелі пры картах і пляшцы,Буйніцкі ішоў на вячоркі, адкуль вяртаўся з запісаміпесьняў, замалёўкамі народных строяў і арнамэнтаў. Зьюнацтва ім валодала мара зусім не пра спакойнае за-можнае жыцьцё — тая мара, якая прывяла ў прыват-ную драматычную студыю ў Вільні, а потым дапамагла

згуртаваць вакол сябе групуартыстаў-аматараў.

Хутка ў родных Палева-чах і ў блізкіх ПразарокахБуйніцкаму зрабілася цесна.У 1910-м ён з сваімі танцо-

ІгнатБуйніцкі

Ігнат Буйніцкі (у цэнтры) з сваімі акторамі

91i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚90 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

у брашуры адзначалася, што«абшару Беларусь мае каля258 000 кв. км, на якімжыве 12 млн беларусаў ібольш як 3 млн іншых на-цыянальнасьцяў». Цікавасуаднесьці гэтыя лічбы зь іхсёньняшнімі афіцыйныміадпаведнікамі.)

У той час МітрафанДоўнар-Запольскі разгля-даўся як найверагоднейшыкандыдат на пасаду рэкта-ра будучага Беларускагадзяржаўнага ўнівэрсытэту.Аднак палітычная сытуа-цыя надзвычай імкліва мя-нялася...

У 1925-м ён займаў па-саду прафэсара катэдрыгісторыі пэдфаку БДУ,зьяўляўся старшынём гістарычна-археалягічнай камісііІнстытуту беларускай культуры, але ўсяго праз год мусіўпераехаць у Маскву.

Неўзабаве, як «ідэйна заганны», быў асуджаны ру-капіс яго кнігі «Гісторыя Беларусі». Гісторык з эўра-пейскім імем зарабляў на жыцьцё ў Інстытуце футра-вай гаспадаркі...

Ягоная «Гісторыя» выйшла ўжо ў незалежнай Бела-русі ў 1994-м.

Мітрафан Доўнар-Запольскі14.6.1867, Рэчыца —30.9.1934, Масква, Расея.Пахаваны на маскоўскiхДанскiх могiлках

Спыніўшыся ў Рэчыцы каляпомніка Мітрафану Доўнар-Запольскаму, я адразу зга-даў ягоныя сказаныя на пачатку ХХ стагодзьдзя афары-стычна-прарочыя словы: «Народ, які меў сваю дзяржа-ву, мусіць мець яе зноў»...

Асаблівую ролю ў лёсе Доўнар-Запольскага адыграўКіеў.

Якраз там яго адлічылі з восьмае клясы гімназіі зачытаньне кнігаў «злачыннага зьместу», а менавіта —Тараса Шаўчэнкі і лістоў да Аляксандра Герцэна. Ад-нак Мітрафан здолеў здаць гімназічныя іспыты экстэр-

нам і паступіць у Кіеўскіўнівэрсытэт.

У 1905-м калегі-гісто-рыкі віншавалі яго з абаро-наю доктарскай дысэрта-цыі.

Пра шырыню разгляда-най вучоным праблематыкікажуць назовы ягоных дась-

ледаваньняў: «Да гісторыі Люблінскай вуніі», «Нарысгісторыі Крывіцкіх і Дрыгавіцкіх земляў да канцаXII ст.», «Адносіны беларуса да зямлі»...

Ён апублікаваў тэкст Баркулабаўскай хронікі — вы-датнага помніка нашага летапісаньня пачатку XVII ста-годзьдзя.

Акт 25 сакавіка Доўнар-Запольскі, як сьведчаць су-часьнікі, сустрэў «зь вялікай радасьцю й надзеяй, безваганьняў і засьцярогаў». Кіеўская місія БеларускайНароднай Рэспублікі, у якой ён працаваў, была адной знайбольш дзейных.

На даручэньне нашага незалежніцкага Ўраду вучо-ны напісаў нарыс «Асновы дзяржаўнасьці Беларусі», якіразам з мапаю краіны выйшаў у 1919-м на беларускай,францускай, нямецкай, польскай і расейскай мовах істаўся выдатным інфармацыйным дапаможнікам дляўсіх дыпляматычных прадстаўніцтваў БНР. (Між іншага,

МітрафанДоўнар-

Запольскі

93i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚92 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сям’ю, і жонка магла ўжо цалкам прысьвяціць сябевыхаваньню дзяцей.

У верасьні 1939-га нейкі абібок прыбег у Парэччазь весткаю, што з боку мяжы рухаецца цягнік з са-вецкімі салдатамі.

Пахапаўшы чырвоныя сьцягі, дзясяткі два галаштан-цаў кінуліся сустракаць «вызваліцеляў». Але на цягнікуехалі польскія вайскоўцы. Іхні камандзір загадаў рас-страляць «здрайцаў». Нехта пасьпеў паклікаць панаСкірмунта. Каб уратаваць сялянаў, той укленчыў перадафіцэрам. Можна ўявіць, чаго гэта каштавала сямідзе-сяцігадоваму беларускаму арыстакрату.

У краіне саветаў, дзе праз колькі дзён апынуласяПарэчча, гонар і годнасьць патомнага шляхціча-неза-лежніка мелі свой кошт.

Для вырашэньня лёсу Рамана Скірмунта новая ўла-да склікала вясковы сход. Насуперак волі камісара Хо-ладава сяляне выказаліся за тое, каб пакінуць панажывым і на волі. Тады камісар — пад выглядам адпра-вы Скірмунта на допыт у раён — даручыў некалькім«надзейным таварышам» зь мясцовых жыхароў завесьці«ворага народу» ў лес і ліквідаваць.

Скірмунта расстралялі. Ён не памёр адразу, і забой-цы — тыя, каго пан Раман у неўраджайныя гады рата-ваў ад сьмерці дармавымі харчамі, — дабівалі ахвярукамянямі.

Дакумэнты сьведчаць, што ў 1939—1940 гадахзагінулі пры розных абставінах усе мужчыны з родуСкірмунтаў, якія апынуліся на савецкай тэрыторыі.

Раман Мар’ян Скірмунт7.5.1868, в. Парэчча,цяпер Пінскі раён —7.10.1939, ваколiцыв. Парэчча.Перапахаваны ў Парэччы

Ён мог стаць нашым пер-шым прэзыдэнтам. Гаворка ідзе, вядома, не пра выба-ры 1994 году, а пра час абвяшчэньня Беларускай На-роднай Рэспублікі.

Прыехаўшы пасьля навучаньня ў Эўропе ў роднымаёнтак, Раман хутка зарэкамэндаваў сябе як чалавек,якога цікавіць ня столькі ўласная гаспадарка, як лёскраю.

З трыбуны расейскай Дзяржаўнай думы ён, дэпутатад Менскай губэрні, выступаў за пашырэньне сялянска-га землеўладаньня, але рашуча бараніў прыватную ўлас-

насьць на зямлю.Нацыянальнае Адра-

джэньне ён успрыняў яксваю крэўную справу.Скірмунт фінансуе бела-рускія выданьні. У 1917-мкіруе Беларускім нацыя-нальным камітэтам і вядзез Часовым расейскім ура-дам перамовы пра самас-тойнасьць Беларусі.

У 1918-м ён падтрымаўабвяшчэньне БНР і праца-ваў у яе Народным сакрата-рыяце. У лістападзе ў скла-дзе надзвычайнай беларус-кай дэлегацыі дамагаўсяпрызнаньня незалежнасьціБеларусі ў Нямеччыне йШвайцарыі.

Бальшавікі мелі яго за ворага, беларускія сацыялістыназывалі «кансэрватарам».

Пасьля Рыскай дамовы паміж Польшчай і савецкайРасеяй ён вярнуўся ў сваё заходнебеларускае Парэчча іскіраваў энэргію на эканамічныя рэформы. Заробкумужчыны, які працаваў у Скірмунта, хапала на ўсю

РаманСкірмунт

95i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚94 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

чаве й Смалянах, спраекта-ваў царкву ў Відзах і мност-ва іншых пабудоваў наВіленшчыне і ў Вільні, дзеназаўсёды атабарыўся напачатку 1920-х.

Калегі і вучні ведалі ягояк зацятага беларускага не-залежніка, які калісьці, жы-вучы ў Менску, рэгулярназавітваў у «Беларускую хат-ку», а пазьней выконваў аба-вязкі прадстаўніка Беларус-кай Народнай Рэспублікі ўВаршаве. Свае прыхільнікібылі і ў Лявона-літаратара,аўтара вострых і дасьціпныхпаэтычных твораў, сяродякіх вылучаецца байка«Цягне воўк — пацягнуцьвоўка».

Яшчэ адзін штрых да партрэту Лявона Вітан-Дубей-каўскага: празь некалькі гадоў пасьля сьмерці свайгонарачонага Івана Луцкевіча Лявонавай жонкаю сталаЮліяна Мэнке, віленская немка, якая ўдзельнічала ўбеларускім руху і, перажыўшы Лявона, прысьвяціла ямунапісаную па-беларуску кнігу ўспамінаў, што пабачыласьвет у пяцідзясятыя гады ўНью-Ёрку. Тамсама, дарэчы,зьберагаюцца й многія ру-капісы Дубейкаўскага.

ЛявонВітан-Дубейкаўскі19.7.1869,в. Дубейкава,цяпер Амсьціслаўскі раён —6.11.1940, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

ЛявонВітан-

Дубейкаўскі

Калі вы апынецеся ў мяс-тэчку Дрысьвяты, што на Браслаўшчыне, не абмінецегалоўную тамтэйшую славутасьць — драўляны Петра-паўлаўскі касьцёл, збудаваны ў дваццатыя гады мінула-га стагодзьдзя з рысамі стылю мадэрн. Таленавіта ўшту-каваны ў прывазёрнае навакольле, гэты храм зь ягопяціяруснай вежай-званіцаю стварае непаўторны кра-явід, што натхняў і натхняе мастакоў і проста пада-рожнікаў, якім удалося патрапіць у гэтыя мясьціны —цяпер памежную зону з прапускным рэжымам.

Стваральнік драўлянага дрысьвяцкага дзіва — ЛявонВітан-Дубейкаўскі, асобакалярытная й таленавітая ўшмат якіх сфэрах.

Выпускнік Парыскайакадэміі архітэктуры, ён бу-даваў цэрквы на Смален-шчыне, аднаўляў касьцёлы ўАмсьціславе, Воршы, Кры-

Петрапаўлаўскі касьцёл у Дрысьвятах, збудаваны паводле праектуЛявона Вітан-Дубейкаўскага

97i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚96 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ху паслужыў у ЧырвонайАрміі і, не пранікшысябальшавіцкімі ідэямі, вяр-нуўся ў родны Слонім. Там,у Заходняй Беларусі, нашайінтэлігенцыі таксама да-водзілася нялёгка, але, ад-розна ад СССР, яе фізычнане зьнішчалі і магчымась-цяў для працы на будучынюБеларусі, асабліва ў жудас-ныя й крывавыя для БССР1930-я, было болей.

Сабраныя гэтым апанта-ным слугою Кліё ўнікаль-ныя калекцыі леглі ў асновуСлонімскага гарадзкога му-зэю. Калі ў чэрвені 1941-гаў горадзе зьявіліся немцы,Стаброўскі запакоўваў і ха-ваў свае экспанаты. Гітле-раўскі афіцэр зайшоў у музэй акурат тады, як сівысямідзесяцігадовы дырэктар здымаў зь сьцяны карцінуВерашчагіна. «Верашчагіну месца ў Дрэздэнскай гале-рэі», — пракамэнтаваў сытуацыю адукаваны візытант.У адказ колішні полацкі кадэт закруціў «мастацтва-знаўцу» ў форме дулю і дзівам пазьбегнуў сьмерці.

Зямны шлях Ёсіфа Стаброўскага завяршыўся ў1968-м, на дзевяноста дзявятым годзе жыцьця. За ча-тыры гады да гэтага Полацкі гарвыканкам узнагародзіўганаровымі граматамі ўдзельнікаў руйнаваньня саборуСьвятога Стэфана і некаль-кіх іншых будынкаў былыхакадэміі й кадэцкага корпу-су, што далі Беларусі цэлаесузор’е славутых імёнаў.

Ёсіф Стаброўскі2.11.1869, Слонім —15.1.1968, Слонім

Ёсіф Стаброўскі з жонкай

Калі пасьля пэўнае даты наднях нараджэньня мне сьпяваюць «Сто гадоў», я нястаўлюся да гэтых зычэньняў занадта паважна, але незабываю, што часам яны збываюцца. Гэта мог бы зась-ведчыць адзін з герояў маёй кнігі «Таямніцы полацкайгісторыі» Ёсіф Стаброўскі.

Пачатак ягонага жыцьцёвага шляху прадвызначылазьяўленьне на сьвет у шляхецкай сям’і афіцэра. Юзікааддалі на выхаваньне ў кадэцкі корпус, адчынены ў му-рах ліквідаванай царскімі ўладамі Полацкай акадэміі.

Улады хацелі бачыць кадэтаў вернымі слугамі імпэ-ратарскага трону. Але шматхто з гадаванцаў Полацкагакорпусу меў сваё ўяўленьнепра абавязак перад Баць-каўшчынай. Стаброўскі ні-колі не забываў, што ён —унук паўстанца 1863 году,

прыкутага да тачкі на расейскай катарзе.Захоплены ў Полацку гісторыяй, Ёсіф пазьней закон-

чыў Маскоўскі археалягічны інстытут. У чыне пал-коўніка ён завяршыў Першую ўсясьветную вайну, кры-

ЁсіфСтаброўскі

Полацкі кадэцкі корпус, дзе вучыўся Стаброўскі. Паштоўка пачатку ХХ ст.

99i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚98 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

выпрабоўваў дужасьць іспрыт візытантаў. Ці няпершы ў навакольлі ён ры-зыкнуў надзець шорты, спа-радзіўшы чутку, што сэна-тар ходзіць у трусах. Госьціціха войкалі, калі бачылі ўкаміннай залі «невялічкую»,паводле слоў уладальнікаМігаўкі, пяцімэтровую ка-напу, паседжваючы на якой,дзядзька Аляксандар мэлян-халічна выпіваў пяцілітровыімбрычак моцнай гарбаты.

Але шмат у чым гэтыарыгінал і волат заставаўсяпа-дзіцячаму наіўным.

У верасьні 1939-га ён зкошыкам яблыкаў сустра-каў чырвонаармейцаў.

Неўзабаве — «каб працаваць дзеля дабра Беларусі»— Уласаў выправіўся ў Маладэчанскі аддзел асьветы. Ад-туль яго накіравалі ў НКВД, дзе ветлівы супрацоўнікпрапанаваў былому сэнатару пісьмова распавесьці праранейшую дзейнасьць. Дзядзька Аляксандар напісаўсямнаццаць старонак і па-чуў задаволенае: «На обви-нительный акт достаточно».Дадому, асуджаны за «шпи-онско-провокаторскую дея-тельность» на пяць гадоўканцлягераў, ён ужо не вяр-нуўся.

Аляксандар Уласаў28.8.1874, Вялейка —11.3.1941, Новасібірск*,Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Паводле сьведчаньняў сваякоў, Аляксандар Уласаў памёр наэтапе ў Марыінскія лягеры.

Існуе гэтак званая формулагістарычнага аптымізму: «Усё будзе добра, толькі мы дагэтага не дажывём». Аляксандар Уласаў адрэдагаваў яе,зрабіўшы яшчэ больш арыгінальнай і жыцьцесьцьвяр-джальнай. «Усё будзе добра, толькі нічога ня трэбарабіць», — любіў паўтараць ён. Праўда, абвінаваціць са-мога Ўласава, што ён датрымоўваўся гэткага прынцы-пу, ня надта выпадае.

Мяркуйце самі.Адзін з заснавальнікаў нашай першай палітычнай

партыі — Беларускай Сацыялістычнай Грамады і сябаряе цэнтральнага камітэту.

Ад сьнежня 1906-га (зьпятага нумару) да траўня1914-га — рэдактар-выда-вец «Нашай Нівы», да су-працоўніцтва зь якой далу-чыў найталенавіцейшых лі-

таратараў, у тым ліку і Янку Купалу, што стаў новымрэдактарам газэты.

Публіцыст, якога царскія ўлады ня раз прыцягваліда адказнасьці за вострыя публікацыі, а ў 1909-м асудзіліна чатыры месяцы зьняволеньня.

Удзельнік Першага Ўсебеларускага зьезду.Сябра Рады Беларускай Народнай Рэспублікі...Рыскі трактат 1921 году, які раскалоў Беларусь на

Заходнюю і Ўсходнюю, засьпеў Уласава ў Радашкавічах.Ён стварае там беларускую гімназію імя ФранцішкаСкарыны, бароніць нацыянальныя інтарэсы як сэнатарПольскага сойму, выконвае абавязкі старшыні галоўнайуправы Таварыства беларускай школы...

Высокі, атлетычнага складу, з зухавата падкручанымівусамі і ўтульным густым басам, Аляксандар Уласаўпрэтэндуе на ролю самай калярытнай ды імпазантнайпостаці нашага нацыянальнага руху. У ягоным фальвар-ку Мігаўка стаялі разнастайныя спартовыя прыстасо-ны, на якіх гаспадар, як сказалі б цяпер, «качаўся» і

АляксандарУласаў

101i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚100 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Шэсьць гадоў палітыч-най эміграцыі яна скарыс-тала на вывучэньне філя-зофіі, гісторыі й філялёгіі ўЛьвоўскім і Кракаўскім уні-вэрсытэтах.

Тамсама, у тагачаснайАўстра-Вугоршчыне, уЖоўкве пад Львовам, выда-ла два зборнікі — «Хрэст насвабоду» і «Скрыпка бела-руская», якія сталі клясы-кай.

Яна вандравала па Італіі,Нямеччыне, Фінляндыі йШвэцыі.

Была аўтаркаю «НашайДолі» і «Нашай Нівы» і ак-торкаю ў першай беларус-кай тэатральнай трупе Ігна-та Буйніцкага.

Засноўвала падпольныябеларускія школкі і першыбеларускі часопіс для дзя-цей і падлеткаў «Лучынка».

Яе душа бясконца праг-нула вышынi й свабоды.

Арлы-брацьці, дайце скрыдлы,Бо унізе жыць мне збрыдла,Кіньце кожны адно пёрка,Бо жыць ўнізе стала горка...

Арлы ці анёлы скінулі ёйпёркі ў 1916-м, калі Цётка,лекуючы аднавяскоўцаў адтыфусу, не ўратавалася сама.

Цётка(ад нараджэньня АлаізаПашкевіч)15.7.1876,фальварак Пешчын,цяпер Шчучынскі раён —17.2.1916, в. Стары Двор,Шчучынскі раён

Цётка зь дзяўчынкайу беларускім строі.Фатаграфія з збораў былогаБеларускага музэю імя ІванаЛуцкевіча ў Вільні

У беларускай літаратурыняма Дзядзькі, а вось Цётка — ёсьць.

Гэта яшчэ раз па-свойму падкрэсьлівае выбітнуюролю нашых жанчынаў у лёсе Бацькаўшчыны ад часоўРагнеды.

Алаіза Пашкевіч, якая ўзяла сабе такі цёплыпсэўданім, безумоўна застанецца ў гісторыі самай зна-камітай і яркай дзяячкаю нацыянальнага Адраджэнь-ня пачатку ХХ стагодзьдзя.

Яна пачала пісаць пад уплывам Францішка Багу-шэвіча і пазьней, у прадмове да сваёй «Скрыпкі...», згад-

вала аўтара «Дудкі беларус-кай» зь незвычайнай цеплы-нёю: «Дзякуй табе, МацейБурачок! Чэсьць і слава тва-ему слову! А ты, «дудка»,грай і мне голас дай...»

У пражытыя ёю сорак гадоў зьмясьцілася б, здаец-ца, некалькі доўгіх жыцьцяў.

Яна стварала з аднадумцамі Беларускую Сацыя-лістычную Грамаду.

Бліскуча выступала на мітынгах і сходах, а сваю вілен-скую кватэру зрабіла месцам сустрэчаў беларускіх інтэ-лектуалаў.

Ахвярная фэльчарка й сястра міласэрнасьці, Алаізатрымала ў сутарэньнях лякарні шапірограф, на якім у1905-м быў памножаны ейны верш «Вера беларуса»:

Веру, братцы, ў нашу сілу,Веру ў волі нашай гарт:Чую агонь у нас — ня брыну,Бачу, братцы, мы ня з карт,Мы ня з гіпсу, мы — з каменьня,Мы — з жалеза, мы — са сталі,Нас кавалі у пламеньні,Каб мацнейшыя мы сталі...

Цётка

103i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚102 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мікалай Шамяціла1877, в. Аброва,цяпер Івацэвіцкі раён —23.6.1933, Менск.Месца пахаваньняневядомае

з пэўнасьцю сказаць, штояго патрыятычныя казаньніпрывялі ў шэрагі паўстан-цаў не аднаго случака.

За савецкім часам мітра-паліт Менскі і БеларускіМэльхісэдэк хіратанізаваўяго ў сан Слуцкага япіска-па.

Як і мітрапаліт, айцецМікалай быў прыхільнікамстварэньня Беларускайаўтакефальнай праваслаў-най царквы, што лічыласянадзвычай небясьпечным іцаркоўнымі ўладамі ў Ма-скве, і бальшавіцкім кіраў-ніцтвам.

Мэльхісэдэка ў 1925-мсудзілі за мітычныя «рас-краданьне царкоўнай маё-масьці» і «контрарэвалю-цыйную прапаганду».

Па слуцкага ўладыкуўпершыню прыйшлі ў1926-м.

Празь сем гадоў ОГПУзноў арыштавала яго ў спра-ве «контрарэвалюцыйнайправаслаўнай паўстанцкайарганізацыі».

Абвяшчэньне свайгопрысуду ён перажыў усягона два тыдні.

Менскі клюб чыгуначнікаў,адчынены ў будынку былойКазанскай царквы.(Цяпер на гэтым месцы плошчаМясьнікова.) 1933

Нейкі час я жыў у Менскуна вуліцы Купрыянава, дзе ёсьць цiхi сквэр з старась-вецкімі клёнамі. Пад імі я любіў гуляць восеньскiмi ве-чарамi, пакуль не знайшоў аднойчы перакуленае над-магільле.

Як выявілася, гэта быў зусім ня сквэр, а колішніязруйнаваныя паводле савецкай завядзёнкі Нямецкія(лютэранскія) могілкі, на якіх у трыццатыя гады мiну-лага стагодзьдзя часам хавалі расстраляных «ворагаў на-роду».

Згодна адной з вэрсіяў, менавіта там знайшоў свойапошні прыстанак бела-рускi патрыёт айцец Міка-лай Шамяціла...

У студзені 1920-га рэ-відэнт Часовага Беларускаганацыянальнага камітэту паСлуцкім павеце Андрэй Ба-раноўскі не безь зьдзіўлень-ня пісаў у сваю менскуюўправу: «Знайшоў у Слуцкупрыхільніка беларускага,папа, які з амбону гаварыўсялянам а Беларусі і а пат-рэбе яе незалежнасьці. Дэк-ляраваў і далей настаўляцьсялян у гэтым кірунку. Пра-сіў прысылаць газэту й літа-ратуру».

Праваслаўным сьвята-ром, які прыемна ўразіў

рэвідэнта сваімі поглядамі, быў Мікалай Шамяціла.Выпускнік Менскай сэмінарыі й Маскоўскай ду-

хоўнай акадэміі, ён у 1914-м быў прызначаны настая-целем Слуцкага катэдральнага сабору.

Хоць дакумэнтаў пра сувязі айца Мікалая з кіраў-нікамі Слуцкага збройнага чыну не захавалася, можна

МікалайШамяціла

105i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚104 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

— адрозна ад любой іншайэўрапейскай сталіцы — ня-зьменна станоўчую ролю.

Захарка кіраваў праскімтаварыствам «БеларускаяРада», зьбіраў архіў БНР,выкарыстоўваў любую наго-ду для зваротаў у Лігу На-цыяў і дыпляматычныяпрадстаўніцтвы, каб паве-даміць сьвету пра зьдзекі ізлачынствы, што чыніла ўБеларусі бальшавіцкая ўла-да.

У 1928 годзе, пасьля ско-ну Пётры Крачэўскага, За-харка заняў пасаду Стар-шыні Рады БНР і заставаўсяім да сакавіка 1943-га. Тады,ужо на Божай пасьцелі, ён паводле тастамэнту здаўпаўнамоцтвы Міколу Абрамчыку.

Гестапа забараніла выступаць над магілай Захаркі зпрамовамі. Калі, нягледзячы на гэта, Абрамчык сказаўразьвітальнае слова, прадстаўнік акупацыйнай адмі-ністрацыі загадаў засыпаць дамавіну. Самлелую ў тоймомант Ларысу Геніюш выносілі на руках сьпявакМіхал Забэйда-Суміцкі і былы слуцкі паўстанец ВасільРусак.

Магілу другога прэзы-дэнта БНР Васіля Захарківы знойдзеце на праскіхАльшанскіх могілках па-блізу апошняга зямногапрыстанку першага прэзы-дэнта — Пётры Крачэўска-га.

Васіль Захарка1.4.1877,в. Дабрасельцы,цяпер Зэльвенскі раён —14.3.1943, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

У кастрычніку 1925 году ўБэрліне адбывалася Другая Ўсебеларуская палітычнаяканфэрэнцыя. На парадку дня стаяла пытаньне аб пры-знаньні савецкай Беларусі сувэрэннай дзяржавай, штонепазьбежна прывяло б да ліквідацыі эміграцыйнагаЎраду Беларускай Народнай Рэспублікі.

Супраць прызнаньня БССР рэзка выказаўся міністарфінансаў Васіль Захарка. Ён заявіў, што працягвае ста-яць на грунце Акту 25 сакавіка 1918 году (адным з аўта-раў якога, дарэчы, быў). Дзякуючы цьвёрдасьці ЗахаркіБНР не спыніла існаваньня.

Два свае апошнія дзе-сяцігодзьдзі Васiль Захаркапражыў у Празе — горадзе,які ад часоў ФранцiшкаСкарыны адыгрываў у на-шай гісторыі выключную і

ВасільЗахарка

Паседжаньне Першай Усебеларускай палітычнай канфэрэнцыі ў Празе(верасень 1921). Васіль Захарка быў абраны віцэ-старшынём канфэрэнцыі

107i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚106 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кантактаў з створанай падпатранатам бальшавікоў гэ-так званай «абнаўленцкайцарквы». Улады адказалі ан-тыцаркоўным судовым пра-цэсам, які, зрэшты, набыўнепажаданы для ініцыята-раў характар. Справу спусь-цілі на тармазах, і мітра-паліту прысудзілі тры гадыпазбаўленьня волі ўмоўна.

Радасьць ягоных пры-хільнікаў была нядоўгай.Мэльхісэдэка выклікалі ўМаскву і кінулі ў сумназна-камітую Бутырку, адкуль ад-правілі на пасяленьне ў Ма-рыінск. У сібірскія маразыхворы на сухоты ўладыка мусіў карміць сьвіней івыкідаць з хлявоў гной. Пасьля вызваленьня ён імкнуўсявярнуцца ў Беларусь, але ў выніку зноў і зноў трапляўза краты. Неўзабаве яго напаткала загадкавая сьмерцьпадчас набажэнства ў адным з маскоўскіх сабораў.

Ужо даўно гучаць прапановы пра далучэньнеМэльхісэдэка да ліку беларускіх сьвятых. Адпаведнызварот да Сыноду Беларускай праваслаўнай царквыпрагучаў і з старонак прысьвечанай уладыку кнігі Та-цяны Процькі «Пакутнік заверу і Бацькаўшчыну».

Кніга выйшла ў 1996-м.Сынод дагэтуль думае...

Мэльхісэдэк(ад нараджэньня МіхаілПаеўскі)Верасень 1878, в. Вітулін,Беласточчына —17.5.1931, Масква, Расея.Пахаваны на маскоўскiхПраабражэнскiх могiлках

Мне выпала быць крыхузнаёмым зь некалькімі полацкімі япіскапамі. Адзін прысустрэчы заўсёды сварыўся на дэмакратаў: «Какую стра-ну развалили!» Другі, выступаючы ў бібліятэках, не рэ-камэндаваў чытаць апошніх твораў Рыгора Барадуліна(«униат») і Васіля Быкава («занял неправильную пози-цию»). Трэці прынцыпова ня скажа і трох беларускіхсловаў. Я рытарычна пытаюся ў сябе: ці было б такоемагчыма ў Беларускай аўтакефальнай праваслаўнайцаркве, прыхільнікам стварэньня якой быў мітрапалітМэльхісэдэк? (Яго старазапаветнае, атрыманае пры по-

стрыгу ў манахі імя азначае«цар праўды».)

У дваццаць восем гадоўяму ўручылі жазло ігуменаМагілеўскага брацкага ма-настыра. У 1919-м ён заняў

пасаду япіскапа Менскага і Тураўскага. Баронячы пра-вы праваслаўных, у занятым палякамі Менску Мэльхісэ-дэк дамогся сустрэчы з кiраўнiком адноўленай Поль-скай дзяржавы Юзафам Пілсудзкім, у размове зь якім,дарэчы, адхіліў прапанову ўзначаліць Польскую аўтаке-фальную праваслаўную царкву.

Абраны ў 1922 годзе мітрапалітам Менскім і Бела-рускім, ён зьвярнуўся да сьвятароў і вернікаў з паслань-нем, дзе ўтварэньне БССР назваў падставаю для аўта-номіі Беларускай праваслаўнай царквы, што ў пэрспэк-тыве павінна было прывесьці да яе аўтакефаліі. Апрачатаго, беларускі ярарх адкрыта заявіў пра падтрымку на-цыянальнага Адраджэньня і неабходнасьць увесьці ў на-бажэнствы беларускую мову*.

Ці трэба зьдзіўляцца, што неўзабаве ён апынуўся падхатнім арыштам? Мэльхісэдэк адмовіўся ад усялякіх

Мэльхісэдэк

* Варта адзначыць, што падчас навучаньня ў духоўнай сэмінарыібудучы мітрапаліт быў аднакашнікам гісторыка і палітыка, першагапрэзыдэнта Беларускай Акадэміі навук Усевалада Ігнатоўскага.

109i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚108 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пётра Крачэўскі(Крэчэўскі)7.8.1879, Кобрыншчына —8.3.1928, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

Першы Ўсебеларускі зьезд, дэлегатам якога быў Пётра Крачэўскі,распачаў свае паседжаньні ў будынку Менскага гарадзкога тэатру(цяпер Нацыянальны тэатар імя Янкі Купалы)

Пяру Крачэўскага належаць паэтычныя й драма-тургічныя творы, але найперш ягоны талент гісторыкаі літаратара выявіўся ў эсэ й артыкулах, прысьвечаныхасобам і падзеям беларускай мінуўшчыны.

У адным зь іх — эсэ «Скарына і незалежнасьць» —прэзыдэнт БНР напісаў словы, актуальнасьць якіх не-падуладная часу: «Бяз мовы няма нацыі, без культуры— няма народу і ня можа быць Незалежнасьці, сваёйуласнай дзяржавы».

ПётраКрачэўскі

Трапіўшы ў Прагу, дасьвед-чаны беларускі падарожнік абавязкова наведае адзін зьяе найбуйнейшых нэкропаляў — Альшанскія могілкі.Паміж шыхтоў надмагільных помнікаў «белым» генэ-ралам і казацкім палкоўнікам, паўзь месца апошнягапрыстанку маці Ўладзімера Набокава ўтравелая сьцеж-ка прывядзе да плітаў з надпісамі па-беларуску.

Тут пахаваныя Старшыня Рады БНР Васіль Захарказ жонкаю і геніяльны опэрны тэнар Міхал Забэйда-Суміцкі. Непадалёку, праваруч ад праваслаўнае царк-вы, пад помнікам з Пагоняю, спачывае прах яшчэ ад-

наго Старшыні Рады Бела-рускай Народнай Рэспуб-лікі — Пётры Крачэўскага.

У 1917-м ён, выпускнікВіленскай духоўнай сэміна-рыі, потым настаўнік, бан-каўскі службовец і вайско-вец, бярэ ўдзел у ПершымУсебеларускім зьезьдзе іабіраецца сябрам яго вы-канкаму.

Праз два гады Крачэўскіўзначаліў Раду БНР, што ўтых палітычных умовахпрывяло да непазьбежнайэміграцыі — спачатку ўЛітву, а затым у Чэхаславач-чыну.

Пётра знаходзіўся ў лікупалітыкаў, якія выступілісупраць пастановаў Бэр-лінскай Усебеларускай кан-фэрэнцыі, дзе Менск быўпрызнаны адзіным цэнтрамнацыянальна-дзяржаўнагаАдраджэньня Беларусі.

111i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚110 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

беспасьпяхова страляла ў паліцмайстра Норава, часовывайсковы суд прызначыў найвышэйшую кару. ДляІзмайловіч, дачкі царскага генэрала, сьмерць замянілібестэрміновымі катаржнымі работамі. Пуліхаў у са-кавіку 1906-га быў павешаны. Дзеля запалохваньняменчукоў ягонае цела чатыры дні вісела на брамеПішчалаўскага замку, цяперашняй Валадаркі. (Левуюэсэрку Аляксандру Ізмайловіч на сёмым дзясятку гадоўрасстралялі ўжо бальшавікі.)

Неяк на вуліцы ягонага імя, якую яшчэ й цяпер, па-водле савецкай традыцыі, зрэдку называюць «андатра-вай», я правёў невялікае апытаньне. Зь пяці тамтэйшыхжыхароў паважнага веку трое назвалі Пуліхава «старымбальшавіком».

Іван Пуліхаў5.9.1879, Менск —11.3.1906, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Віленскі вакзал у Менску, каля якога ў кастрычніку 1905 году адбыўсяКурлоўскі расстрэл

У студэнцкія гады ў мянебыў сябар, які лічыў сваім ідэалам эсэра Івана Пуліхава.Ад яго, сябра, а потым яшчэ з нарысу «Бясстрашныюнак», знойдзенага ў старым нумары «Маладосці», язбольшага і даведаўся пра чалавека, чыім імем назва-ная ціхая вуліца ў прэстыжным раёне беларускай ста-ліцы.

Іван зацікавіўся рэвалюцыйнай літаратурай у Мен-скай рэальнай вучэльні. У Пецярбурскім каморніцкімінстытуце яго захапленьне ідэяй пераўтварыць сьвет насправядлівых пачатках было ацэненае: Пуліхаў мусіў

вярнуцца пад паліцэйскінагляд у родны Менск.

30 кастрычніка 1905 го-ду ў губэрнскую сталіцупрыйшлі зьвесткі пра цар-скі маніфэст, які абвяшчаўдэмакратычныя свабоды.Натхнёныя вызваленьнемпалітвязьняў, мітынгоўцыздолелі сабраць на прывак-зальным пляцы дваццацьтысяч менчукоў. ГубэрнатарКурлоў даў дазвол страляць.На зямлі засталося больш засто забітых.

Арганізацыя партыі эсэ-раў вынесла Курлову сьмя-ротны прысуд. Яго выка-наўцу вызначала лёсаваньне,але той, каму выпаў гэтыкон, спалохана адмовіўся.Тады за справу добраахвот-

на ўзяўся Пуліхаў, дапамагчы якому пагадзілася эсэркаАляксандра Ізмайловіч.

Замах быў няўдалы: бомба, кінутая Іванам у губэр-натара, ня выбухнула. Івану і Аляксандры, якая тады ж

ІванПуліхаў

113i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚112 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У гады Другой усясьвет-най вайны Іваноўскі зноўвярнуўся да палітычнайдзейнасьці: узначальваў Бе-ларускі нацыянальны ка-мітэт у Вільні, уваходзіў уЦэнтральную Раду Белару-скай народнай самапомачы,быў намесьнікам старшыніБеларускага навуковага та-варыства.

Прызначаны акупацый-нымі нямецкімі ўладамі напасаду бургамістра Менску,Іваноўскі, тым ня менш,падтрымліваў сувязі як зьнезалежніцкімі беларускіміколамі, так і з Арміяй Краё-вай. З улікам гэтых ака-лічнасьцяў вэрсія пра забой-ства Іваноўскага савецкіміпартызанамі не выглядаецалкам пераканаўчай. У сьмерці надзвычай аўтарытэт-нага беларуса былі зацікаўленыя і нацысты.

За савецкім часам ягоная магіла на менскай Кальва-рыі была занядбанай. Сапраўдны надмагільны помнікВацлаву Іваноўскаму зьявіўся толькі ў 2006-м. Улады тут,вядома, ні пры чым: грошы на ўшанаваньне памяці вы-датнага беларускага дзеячасабрала разам з аднадум-цамі жыхарка МенскуЛюдміла Ліцьвінава.

Вацлаў Іваноўскі7.6.1880,фальварак Лябёдка,цяпер Шчучынскi раён —7.12.1943, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскiх могілках

S

Вусьцішна робіцца, калі за-думваесься, колькі талентаў і інтэлектуальных сілаў мыаддалі суседзям, найчасьцей атрымліваючы ад іх на па-дзяку нежаданьне нават прызнаваць, што ёсьць на сьве-це такі народ — беларусы. Своеасаблівым сымбалем гэ-тых стратаў ёсьць шляхецкая сям’я Іваноўскіх. З чаты-рох братоў двое, Станіслаў і Юры, сталі перакананыміпалякамі, яшчэ адзін, Тадэвуш, літоўцам. На шчасьце,Беларусь не аддала чацьвертага брата — Вацлава.

Выпускнік Пецярбурскага тэхналягічнага інстытуту,у дваццаць дзевяць гадоў доктар навук, ён замест яснай

і гладкай кар’еры абраў не-прадказальны шлях белару-скага дзеяча.

Ён быў сярод заснаваль-нікаў Беларускай Сацы-ялістычнай Грамады. Ства-раў першае беларускае вы-

давецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца» і быў ягокіраўніком. Пісаў у «Нашу Ніву» (псэўданім ВацюкТройца). Дарэчы, гэта Іваноўскі стаў ініцыятарам увя-дзеньня ў беларускую лацінку літараў C, S, Z, якія ад-розьнівалі б яе ад польскай.

У жыцьці Вацлава Іваноўскага бывалі пэрыяды, каліён адыходзіў ад грамадзка-палітычнай дзейнасьці й за-глыбляўся ў сваю ўлюбёную навуку — хімію. Але бела-рушчына не адпускала...

Ён быў дэлегатам Першага Ўсебеларускага зьезду,займаў пасаду міністра асьветы ўва Ўрадзе БНР на чалез Антонам Луцкевічам і ўдзельнічаў у перамовах з па-лякамі, імкнучыся прадухіліць падзел Беларусі паміжПольшчай і савецкай Расеяй. Тым часам ягоны братСтаніслаў, баронячы польскія інтарэсы, меў заданьнесхіліць Урад БНР да калябарацыі, а Тадэвуш — ужоТадас Іванаўскас — быў эмісарам літоўскага ўраду ўШчучыне. (Юры стане называцца Ежы і зробіцца мі-ністрам у польскім урадзе.)

ВацлаўІваноўскі

115i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚114 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пасьля аднаго з допытаў да-дому, Ігнатоўскі дастаў зшуфляды пісталет...

Прэзыдэнта Акадэміінавук пахавалі похапкам,раніцой, употай ад сяброў ікалегаў. Ягоная магіла заха-валася на Вайсковых кладахнейкім дзівам.

Улада працягвала помсь-ціць Ігнатоўскаму і пасьлясьмерці. У 1937-м была «якчлен сям’і здрадніка» засу-джаная на восем гадоў ля-гераў жонка, расстраляныясыны Юры і Валянцін.

Дагэтуль на сьценах акадэмічнага Інстытуту гісторыіняма мэмарыяльнай табліцы Ігнатоўскаму. Затое вісяцьшыльды Горыну і Шчарбакову — бальшавіцкім фаль-сыфікатарам беларускай мінуўшчыны.

У 2006-м споўнілася 125 гадоў з дня яго народзінаў.Ці згадалі пра гэта ў Міністэрстве адукацыі? Наўрад.Бо замест дэвізу наркама асьветы Ігнатоўскага — «Ву-чыць беларуса на беларускай мове!» — міністэрскіясьцены аздобленыя партрэтамі чалавека, які публічнасьцьвярджаў, што на гэтай мове анічога значнага ні ства-рыць, ні выказаць немагчыма.

Усевалад Ігнатоўскі19.4.1881,в. Такары,цяпер Камянецкі раён —4.2.1931, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Ягонае імя я ўпершынюпачуў у свае студэнцкія сямідзясятыя. На лекцыі з гісто-рыі БССР тагачасны загадчык катэдры гэтае дыс-цыпліны, аўтар убогага й наскрозь фальсыфікатарскагашкольнага падручніка прафэсар Лаўрэнці Абэцэдарскіпалымяна выкрываў палітыку беларусізацыі і аднаго зьяе кіраўнікоў — Ігнатоўскага. Той, маўляў, разам зхаўрусьнікамі прымушаў беларусаў казаць і пісаць «се-кунцы», а не «катлеты», і «макраступы» заміж спрад-вечных беларускіх «галёшаў», а потым канчатковаздрадзіў генэральнай лініі партыі і ці то пад страхам

заслужанага пакараньня, ціто ў хвіліну раскаяньня за-стрэліўся.

Вось і ўсё, што трэбабыло ведаць будучым гісто-рыкам пра знакамітага ву-чонага, які займаўся распра-

цоўкай канцэпцыі нацыянальнай гісторыі паводлепрынцыпу дзяржаўнасьці і нацыянальнай самастой-насьці беларусаў.

Пра аўтара першага ў айчыннай гістарыяграфіі грун-тоўнага дасьледаваньня паўстаньня 1863—1864 гадоў.

Пра наркама асьветы, за якім быў адчынены Бела-рускі дзяржаўны ўнівэрсытэт.

Пра першага прэзыдэнта Беларускай Акадэміі на-вук, стварэньне якой можна лічыць вяршыняю бела-русізацыі...

Перасьлед і цкаваньне Ўсевалада Ігнатоўскага па-чаліся ў 1929-м. Яму прыгадалі і паходжаньне зь сям’ісьвятара — «клясава варожага пралетарыяту ася-родзьдзя», і эсэраўскае мінулае, і прыкрыцьцё «нацдэ-маў», што зьвілі сваё «асінае кубло» ў Акадэміі навук.Выклікі ў ОГПУ рабіліся ўсё часьцейшымі. У «навуко-вых» дыскусіях, якія вяліся з Ігнатоўскім у тым доме,выкарыстоўваліся спэцаргумэнты з традыцыйнага ар-сэналу «майстроў заплечных справаў». Вярнуўшыся

УсеваладІгнатоўскі

117i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚116 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

адзін мой сябар, канчатко-ва стаўшы на нацыянальныярэйкі, я вярнуўся ў родныямясьціны й распачаў зма-ганьне за новы помнік паэ-ту ці, прынамсі, за беларускітэкст на ім. У розныяінстанцыі быў напісаны дзя-сятак лістоў пра тое, штовыпускнік Полацкай на-стаўніцкай сэмінарыі ЯнкаЖурба быў нашаніўцам (і,дарэчы, нейкім дзівам пазь-бег за сталінскім часам рэ-прэсіяў), што менавіта ённекалі пераканаў пісаць па-беларуску будучага аўтара«Міколкі-паравоза» МіхасяЛынькова, што на схіле дзёнён страціў зрок і жыў у не-вядомасьці ў доме для са-старэлых...

У адказ прыходзілізьдзекліва-ветлівыя адпіскі.Новы помнік зьявіўся ўжоў сувэрэнныя 1990-я.

Некалі я назаўсёды вяр-нуся ў Полацак. Пытаньняпра мову надпісу на маімпомніку, я ўпэўнены, непаўстане. Хацелася б, каб няўзьнікла і праблемы пра-вапісу.

Янка Журба(ад нараджэньняІван Івашын)30.4.1881, в. Купніна,цяпер у межах Чашнікаў —7.1.1964, Полацак.Пахаваны на полацкіхКсавэр’еўскіх могілках

Да 1912 году газэта «НашаНіва», на старонках якойдэбютаваў Янка Журба,выходзіла лацінкаю і кірыліцай

У восьмай клясе ў школь-най бібліятэцы я неяк зьняў з стэнду «Пісьменьнікі-зем-лякі» сьціплы зборнічак вершаў зусім не вядомага мнеЯнкі Журбы. Пагартаўшы старонкі, я ўзбагаціў сябе ча-тырохрадкоўем, што было, відаць, сугучнае майму тага-часнаму стану безнадзейнай, яшчэ дзіцячай закаха-насьці:

Я помню сад у срэбраным уборы...Паміж красуючых духмяных дрэўСтаяла ты — ўся ў белым. Сад шумеў.У цьмяным небе замігцелі зоры...

А яшчэ з кніжачкі я да-ведаўся, што аўтар гэтыхрадкоў жыве ў маім роднымПолацку. Прамінула не-калькі дзён, і завочнае зна-ёмства атрымала нечаканыпрацяг. Блукаючы па неда-лёкіх ад бацькоўскага домумогілках, я раптам убачыўпрымітыўна-стандартныпомнік, з надпісу на якімвынікала, што аўтар упада-банага мною санэту пра ка-ханьне ўжо некалькі гадоўтаму пакінуў гэты сьвет.Мне падумалася, што паэтызаслугоўваюць лепшых над-магільляў, але найбольшуразіла нават ня ўбогасьцьпомніка, а надпіс на ім —чамусьці па-расейску, дыяшчэ й з памылкай: «Бело-русский поэт Янко Журба».

Праз колькі гадоў, закон-чыўшы БДУ ды, як кажа

ЯнкаЖурба

119i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚118 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вы Івана Луцкевіча адчы-нілася Віленская беларускаягімназія.

Велізарны плён дала яго-ная навуковая дзейнасьць.Агледзеўшы сабраныя імскарбы, якія сталіся пазь-ней асноваю Віленскага бе-ларускага музэю, МаксімБагдановіч захоплена пісаў:«Гэта ёсьць фундамэнт на-шага Адраджэньня. Гэта і затысячу гадоў будзе сьвед-чыць пра нас».

Іван Луцкевіч адным зьпершых зразумеў неабход-насьць дзяржаўнай сама-стойнасьці Бацькаўшчыны іразам з братам Антонамстаў у 1918-м ініцыятарамабвяшчэньня незалежнась-ці БНР у яе этнаграфічныхмежах.

Цяжка хворы на сухоты, Іван працягваў ахвярна пра-цаваць, і, калі сябры ў 1919-м завезьлі яго на курорт упольскае Закапанэ, было ўжо позна.

На пачатку дзевяностых гісторык Алег Латышонакпрывёз у Вільню сымбалічную жменю зямлі з могілак уЗакапанэ...

Іван Луцкевіч9.6.1881, Шаўлі, Літва —20.8.1919, Закапанэ,Польшча.Сымбалічна перапахаванына віленскіх могілках Росы

Іван Луцкевіч (зьлева)і Аляксандар Уласаў

Я анічагуткі ня чуў пра ягоні ў школе, ні ўва ўнівэрсытэце і, як вы разумееце, зусімне таму, што быў дрэнным вучнем і нядбалым студэн-там.

На ўроках і лекцыях мы Івана Луцкевіча не «пра-ходзілі», а ў Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі гава-рылася нешта пагрозьлівае пра ідэалізацыю ЛуцкевічамВялікага Княства Літоўскага і нацыяналістычнае су-працьпастаўленьне беларускага і расейскага народаў.

Цяпер усё больш беларусаў ведае, што Іван Луцкевічбыў адным з бацькоў Беларускага Адраджэньня, хоць у

нармальнай дзяржаве кож-ны памятаў бы пра гэта адпершае клясы, як два на два— чатыры.

У юначыя гады на яго,сына каліноўца, паўплывалітворы Францішка Багушэ-

віча і бацькавага знаёмага Вінцэнта Дуніна-Марцін-кевіча — таксама ўдзельнікаў паўстаньня 1863-га. Яшчэпадчас навучаньня ў Менскай клясычнай гімназіі Іванразам з малодшым братам Антонам заснаваў гурток,сябры якога былі захопленыя ідэяй нацыянальнай дысацыяльнай справядлівасьці.

Пасьля ўстаноўчага зьезду нашай першай палітыч-най партыі — Беларускай Сацыялістычнай Грамады, якіадбыўся ў 1903 годзе, Іван стаў яе сапраўдным лідэрам,а Антон — галоўным ідэолягам і публіцыстам. Бела-рускія сацыялісты чынна ўдзельнічалі ў рэвалюцыйныхпадзеях таго часу.

Менавіта Іван Луцкевіч пад выглядам замоўцызьявіўся пасьля вядомага Курлоўскага расстрэлу ў Мен-ску на фабрыку Якабсона, гудок якой даў сыгнал да ўсе-агульнай стачкі пратэсту.

Ён быў адным з заснавальнікаў першых легальныхбеларускіх газэтаў «Наша Доля» і «Наша Ніва», а так-сама Беларускага выдавецкага таварыства. З ініцыяты-

ІванЛуцкевіч

121i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚120 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Потым я даведаўся, штоўсё выглядала, вядома, зусімня так ідылічна. Уладзе неспадабаліся гэтыя вандра-ваньні, якія цяжка трымацьпад пільным вокам, асабліваўва ўмовах абвастрэньняклясавай барацьбы. Тымбольш, перад кожным спэк-таклем Галубок выступаў збліскучай лекцыяй пра бе-ларускую гісторыю й куль-туру.

Тэатар зрабілі аселым ізагадалі ўвесьці ў рэпэртуарп’есы пра клясавае змагань-не. Самога ж Галубка ўрэш-це забралі, каб прысудзіцьда расстрэлу. Пры арышцезагінуў і вялікі куфар з ру-капісамі.

Жонка народнага артыста, якая спрабавала пасьлямужавага арышту скончыць жыцьцё самагубствам, зда-ецца, дачакалася ягонай рэабілітацыі, але ўжо не дажылада адкрыцьця ў 1982-м у менскім Траецкім прадмесьціграмадзкай гасьцёўні імя Ўладзіслава Галубка.

Цяпер я ўсё гэта ведаю,але запаветная мара — хоцьна месяц зрабіцца акторамвандроўнага тэатру — умаёй душы яшчэ жывая.

Уладзіслаў Галубок(ад нараджэньня Голуб)15.5.1882,станцыя Лясная,цяпер Баранавіцкі раён —28.9.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Быў час, калі я працаваў нятолькі за пісьмовым сталом, але яшчэ й хадзіў на служ-бу. Тады, калі даймала начальства, калі душа ўзбунтоўва-лася й прагла волі, мяне наведвала адно й тое ж ня-збытнае жаданьне. О, як мне хацелася кінуць гэтую пра-цу і стаць акторам ці проста рабочым сцэны у тэатры!Але не ў якім-небудзь, а — у вандроўным.

У юнацтве я недзе прачытаў, што ў 1920-я Беларусьмела такі тэатар: ён езьдзіў з гораду ў горад, зь мястэчкаў мястэчка і нават афіцыйна называўся Вандроўным.Памятаю, як мая беларуская, зьмяшаная з цыганскаю

кроў захвалявалася і ў твардыхнуў сьвежы і салодкі ве-цер бясконцай дарогі. Пага-тоў, тым тэатрам кіраваўчалавек з вольным, нябес-ным прозьвішчам — Галу-бок, што быў і драматургам,

які напісаў сорак п’есаў, і рэжысэрам, і мастаком, і па-этам, і акторам, першым народным артыстам Беларусі...

УладзіслаўГалубок

У 1932 годзе Вандроўны тэатар пад кіраўніцтвам Галубка быў пераўтвора-ны ў Беларускі Трэці дзяржаўны тэатар і пачаў стала працаваць у Гомелі

123i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚122 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Масква не даравала. Пасьля спробы самагубства ў1930-м паэта духоўна зламалі, але нават такі ён заста-ваўся небясьпечным...

1 ліпеня 1942 году адбывалася пахаваньне Купала-вай маці Бянігны. (Кажуць, яна праз усё жыцьцё шка-давала, што сын перайшоў у вершах з польскай мовына беларускую.)

Асьвяціўшы сьвежы грудок на менскіх Вайсковыхмогілках, ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі прароча прамовіў:«Дзе сын твой, гаротная бе-ларуская маці?» Ніхто ўакупаваным Менску яшчэня ведаў, што і сын ужо там,у нябеснай Беларусі: у тойсамы дзень у Маскве хавалізабітага Купалу.

Янка Купала(ад нараджэньня ІванЛуцэвіч)7.7.1882,фальварак Вязынка,цяпер Маладэчанскі раён —28.6.1942, Масква, Расея.Перапахаваны на менскіхВайсковых могілках

Школьная праграма вы-вучэньня Янкі Купалы была ўкладзеная нейкімі адмыс-лоўцамі такім чынам, што ў мяне й сяброў узьніклаўстойлівая нялюбасьць да ягонае творчасьці.

Нас зусім не натхнялі радкі пра дурнога мужыка, зьякога «сьмяюцца, пагарджаюць». Чамусьці не выкліка-ла прыліву патрыятызму і «агромністая грамада» зьбязьмежнаю крыўдай, худымі плячыма і нагамі ў лап-цях.

Мы завучвалі верш на памяць, але не маглі пагадзіццаз тым, што нашыя продкі былі век сьляпымі й глухімі.

Канчаткова не расчара-вацца ў песьняру мне дапа-магалі вясёлыя аповеды ма-мы, што вучылася да вайныў Копыскай школе і шматразоў сустракала Купалу натамтэйшым рынку, дзе па-

эт, прыехаўшы з сваіх блізкіх Ляўкоў, зацята таргаваўсяз старымі габрэйкамі і таленавiта заляцаўся да мала-дых.

Адкрыцьцё Купалы прыйшло значна пазьней, наапошнім курсе ўнівэрсытэту.

Гэта быў Купала зусім іншы, з Маладой Беларусьсю,«сакалінай сям’ёй», якая чуйна ўслухоўваецца ў «воль-ны вецер вольных песень» і ўсёй душой верыць, што«не загіне край забраны».

Гэта быў Купала — філёзаф і гісторык, чыю паэму«На Куцьцю» я потым вывучыў на памяць без усялякіхпраграмаў і заданьняў.

Гэта быў аўтар забароненай п’есы «Тутэйшыя». Гэтабыў змагар, які ў 1926-м, праз год пасьля наданьня ямузваньня народнага паэта, пісаў:

Былых ня выклічаш вякоў,І ты, Масквы кароннай гразь,Парваных не скуеш акоў,Зь якой брахнёю ні вылазь!

ЯнкаКупала

125i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚124 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дзядзька Якуб сябраваўзь небясьпечным «нацдэ-мам» Юркам Лістападам,працэс якога прагрымеў усярэдзіне 1920-х. У 1938годзе Колас некалькі гадзі-наў — пакуль у ягоным до-ме доўжыўся ператрус —мусіў стаяць з паднятымірукамі тварам да сьцяны.

У апошні дзень свайгожыцьця народны паэт пай-шоў у ЦК КПБ зь лістом уабарону беларускай мовы.Першы сакратар КірылаМазураў не прыняў Коласа.Той ліст праз паўстагодзь-дзя зрабіўся ці не актуаль-нейшым:

«Установы сталіцы вывелі з абыходку беларускуюмову: на ёй не вядзецца перапіска, не гавораць з на-веднікамі... Акадэмія навук не карыстаецца беларускаймоваю... Студыя «Беларусьфільм» здымае фільмы нарускай мове. Такім шляхам нацыянальную кінэмата-графію ня створыш...»

Ёсьць вэрсія, паводле якой пасьля наведваньня ЦКпаэт папрасіў свайго шофэра завезьці яго ў Курапацкаеўрочышча, дзе доўга іскрушліва аб нечым маўчаў.

Беларусь разьвітвалася зьЯкубам Коласам тры дні:несканчаная людзкая ракаад ранiцы да вечару плылапраз Палац прафсаюзаў, дзестаяла труна песьняра. Такраней не праводзілі ніпісьменьнікаў, ні палітыкаў.

Якуб Колас(ад нараджэньняКанстанцін Міцкевіч)3.11.1882, в. Акінчыцы,цяпер у межах Стоўпцаў —13.8.1956, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

ЯкубКолас

Я налічыў дзесяць знаёмых,якія ведаюць на памяць ягоную «Новую зямлю». Кош-там мяне гэты сьпіс не папоўніцца, бо я ў свой час вы-вучыў ня менш геніяльнага, але бліжэйшага маёй га-радзкой душы «Сымона-музыку»:

Ад роднае зямлі, ад гоману бароў,Ад казак вечароў,Ад песень дудароў,Ад сьветлых воблікаў закінутых дзяцей,Ад шолаху начэй,Ад тысячы ніцей...

Пад гоман бароў, у сям’ілесьніка Міхала Міцкевіча,што служыў у князёў Радзі-вілаў, ён і прыйшоў на сьвет.Зьдзейсьніўшы яшчэ ў сту-дэнцкія гады паломніцтва ў

тыя наднёманскія мясьціны, я знайшоў у кнігарні томікз «Сымонам» і ўжо праз тыдзень мог дэклямаваць паэ-му зь любой страфы.

Ня раз даводзілася сустракацца з думкаю, што, у па-раўнаньні з бунтоўным Купалам, Колас быў па-мужыц-ку абачлівейшы і «спакайнейшы». Гэтаму пярэчаць фак-ты: за ўдзел у нелегальным настаўніцкім зьезьдзе і ан-тыўрадавую дзейнасьць Якуб Колас быў у 1908-м на трыгады ўвязьнены ў Менскім астрозе. Якраз у часе зьня-воленьня выйшаў ягоны першы паэтычны зборнік«Песьні жальбы».

У сьвятле дакумэнтальных сьведчаньняў руйнуеццай міт пра заўсёдную ляяльнасьць Коласа да «новай ісправядлівай» савецкай улады. На Рыскую дамову 1921году паміж Польшчай і савецкай Расеяй, якія разарваліБеларусь напалам, ён адгукнуўся потым на дзе-сяцігодзьдзі забароненым вершам «Беларускаму люду»:

Нас падзялілі—хто? Чужаніцы,Цёмных дарог махляры...

127i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚126 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пачала імклівы наступ усьцяж Прыпяці. Ад бальшавікоўбылі вызваленыя Петрыкаў, Калінкавічы, Мазыр, дзеБалаховіч (відаць, натхніўшыся прыкладам ЮзафаПілсудзкага) абвясьціў сябе начальнікам незалежнайБеларускай дзяржавы...

Жывучы ў міжваеннай Польшчы, Булак-Балаховічбыў перакананым антыфашыстам, але яшчэ больш не-пахісным антыкамуністам, што прывяло яго разам зсынам у армію гішпанскага генэрала Франка. У верасьні1939-га ён абараняў Варшаву, а затым змагаўся ў шэра-гах польскага Супраціву і быў застрэлены гестапаўцаміпры спробе арышту.

Партрэт супярэчлівай,але, безумоўна, выбітнайасобы Балаховіча будзе ня-поўным, калі не згадаць,што генэрал ня толькі ўсёжыцьцё не забываў белару-скай мовы, але і пісаў на ёйвершы.

СтаніслаўБулак-Балаховіч10.2.1883,маёнтак Мэйшты,цяпер Літва —10.5.1940, Варшава,Польшча

Станіслаў Булак-Балаховіч (зьлева). 1920

Калісьці я напісаў эсэ навельмі актуальную тэму — «Як беларусы з кітайцамісябруюць». Сярод згаданых там напалову легендарныхі зусім фантастычных падзеяў уплішчылася й адна цал-кам рэальная. Аднойчы ў 1920-м бальшавікам, карыс-таючыся дзесяцікротнай перавагаю, удалося захапіць упалон невялікі аддзел кітайцаў, што ваявалі пад бел-чырвона-белым сьцягам. На чэкісцкім допыце сыныбратняга народу на пытаньне пра нацыянальнасьць згонарам адказвалі: «Пішы — беларуза!» Гэта былі бай-цы беларускага генэрала Станіслава Булак-Балаховіча.

Чамусьці ніхто з гісторы-каў дагэтуль, здаецца, незьвярнуў увагі на тое, штоБалаховіч прыйшоў на сьвету тым самым маёнтку Мэй-шты на беларуска-літоўскімпамежжы, дзе на сто трыц-цаць гадоў раней нарадзіўсягерой 1794 году і спадка-

емец Касьцюшкі ў кіраўніцтве паўстаньнем ТамашВаўжэцкі. А вось сам Станіслаў пра гэта, безумоўна,ведаў і натхняўся славаю выбітнага папярэдніка.

Дзейнасьць Булак-Балаховіча ў гады Першай уся-сьветнай вайны й пасьля кастрычніцкага бальшавіцка-га перавароту чакае ўвасабленьня ў гістарычна-авантур-ным рамане, на старонках якога адлюстраваліся б ды-вэрсійныя рэйды па нямецкіх тылах, нядоўгая службаў Чырвонай Арміі й пераход разам з сваім палком набок белых, захоп Пскова, абарона Эстоніі ад баль-шавікоў...

У студзені 1920-га з аддзелам на паўтары тысячышабляў генэрал быў прыняты ў склад войска БНР. Яго-ныя кавалерысты зьдзейсьнілі пераход з Латвіі на Па-лесьсе, ушчэнт разьбілі адзін з палкоў хвалёнай 1-й кон-най арміі чырвоных, узялі Пінск... У лістападзе таго са-мага году ўжо 20-тысячная армія Булак-Балаховіча рас-

СтаніслаўБулак-

Балаховіч

129i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚128 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1925-м Францішак завяршае сямнаццатую п’есу.Наступную яму наканавана напісаць амаль праз двадзесяцігодзьдзі. Аляхновіч, якога ў БССР афіцыйна на-зываюць «бацькам беларускай драматургіі», у лістапа-дзе 1926 году прыяжджае ў Менск на вядомую Ака-дэмічную канфэрэнцыю па рэформе беларускага пра-вапісу. Назад яго ўжо не выпускаюць. Ён становіцца ціня першым у Беларусі засуджаным паводле артыкулу№ 98 («участие в организации или содействие органи-зации, действующей в направлении помощи междуна-родной буржуазии»).

За свой давер да савецкай улады Францішак мусіўразьлічвацца цэлым дзесяцігодзьдзем на Салаўках. Іраптам, «усяго» празь сем гадоў зьняволеньня, нечака-нае шчасьце — абмен у 1933-м на палітыка, асьветнiкаi мовазнаўцу, вязьня польскіх турмаў Браніслава Тараш-кевіча. Апошні неўзабаве таксама апынуўся ў савецкіхзасьценках. Аляхновічу пашанцавала болей. Ён атрымаўяшчэ дзесяць гадоў вольнага жыцьця.

Ягоная кніга «Ў капцюрох ГПУ» выйшла на сямімовах у Эўропе і Амэрыцы.

У сакавіку 1944-га ў яго кватэру ў акупаванай нем-цамі Вільні зайшлі двое. Празь нейкі час суседзі пачулістрэл. Дагэтуль невядома, чыя рука націснула на курок,— паляка з Арміі Краёвай ці савецкага агента. Алях-новіча аднолькава ненавідзелі і першыя, і другія.

У дзевяностыя гады ягоныя глыбокія, мэтафізычныятворы вярнуў на беларускую сцэну Мікола Трухан. Ёсьцьштосьці трансцэндэнтнае ў тым, што гэты таленавітырэжысэр заўчасна скончыўсвой зямны шлях неўзабавепасьля пастаноўкі апошняйАляхновічавай п’есы-гратэ-ску «Круці не круці — трэ-ба памярці».

Францішак Аляхновіч9.3.1883, Вільня —3.3.1944, Вільня.Сымбалічна перапахаванына віленскіх могілках Росы

Ягонае імя вядомае значнаменш, чым імя расейскага пiсьменьнiка АляксандраСалжаніцына. Між тым, менавіта ён, Францішак Алях-новіч, упершыню, за некалькі дзесяцігодзьдзяў да«Архіпэлягу ГУЛАГу», здолеў сказаць сьвету вусьцішнуюпраўду пра імпэрыю савецкіх канцлягераў.

Ён нарадзіўся ў сям’і віленскага тэатральнага скры-пача. Калі Францішку споўнілася пяць гадоў, бацькапачаў браць яго на спэктаклі. Малога палохалі тэатраль-ныя стрэлы, але захапленьне тым, што адбывалася насцэне, было мацнейшае за страх. Ад таго часу Фран-

цішкава душа назаўсёдыпасялілася ў тэатры.

У 1916-м ён стварыў уВільні гурток, зь якім па-ставіў сваю першую п’есу«На Антокалі», напісаную,дарэчы, у Лукіскай турме,дзе аўтар адбываў гадавоезьняволеньне «за зьнявагусілаў нябесных і намер скі-нуць існую ўладу».

Да Аляхновіча хуткапрыходзіць слава нацыя-нальнага драматурга. Мак-сім Гарэцкі прысьвячае ямуцэлы разьдзел у сваёй«Гісторыі беларускае літа-ратуры». Натхнёны пры-знаньнем і веданьнем зако-наў тэатру, Францішак ад-важваецца на незвычайныэкспэрымэнт: дапісвае й ах-вяруе Янку Купалу трэціакт «Паўлінкі». Амбітныаўтар арыгіналу не выказваенезадавальненьня.

ФранцішакАляхновіч

131i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚130 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

нашу нацыянальную сьвятыню — Крыж СьвятойЭўфрасіньні...

Неадменны сакратар маладой Беларускай Акадэміінавук...

Гэта ўсё ён, Вацлаў Ластоўскі.А вось для мяне, прызнаюся, ён — найперш выдат-

ны пісьменьнік.Аўтар «Лябірынтаў» — можа, самай містычнай і са-

май патаемнай аповесьці беларускай літаратуры.Аўтар непаўторных, надзеленых магутнай энэргеты-

кай вершаў.

...я горад збудаваў...

І от нахлынуў вораг многі.

Ударыў я у звон трывожны.Дзынеў патужна цяжкі сьпіж...

Аднак на клік мой зоўныніхто ка мне не пасьпяшыў:

у горадзе маім —такім мацоўным —адзін я быў!..

Мо якраз гэтыя роспачныя радкі гучалі ў яго сьвядо-масьці, калі кат у форме НКВД падымаў расстрэльныпісталет?..

Вацлаў Ластоўскі8.11.1883,засьценак Калесьнікаў,цяпер Глыбоцкі раён —23.1.1938, Саратаў, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Яго называюць неадмен-ным сакратаром Адраджэньня. Маецца на ўвазе нацы-янальнае Адраджэньне пачатку XX стагодзьдзя. Алеглыбіня й шматстайнасьць талентаў, якімі быў шчодраадораны Ластоўскі, міжволі прыводзяць на памяць во-латаў эпохі Рэнэсансу.

Палітык, што браў непасрэдны ўдзел у абвяшчэньнінезалежнасьці БНР і ўзначальваў яе Кабінэт міністраў,а пазьней, баронячы нацыянальныя правы беларусаў,наведаў Францыю, Бэльгію, Чэхаславакію, Нямеччыну,Італію, Ватыкан...

Гісторык, пяру якога на-лежаць славутыя «Гісторыябеларускай (крыўскай) кні-гі» і «Кароткая гісторыя Бе-ларусі», што ўпершынюзьявілася на старонках «На-шае Нівы», дзе ён, дарэчы,пяць гадоў быў рэдакцый-ным сакратаром...

Філёляг, укладальнік івыдавец ня менш славутага«Расійска-крыўскага (бела-рускага) слоўніка», які мызь сябрамі ў васьмідзясятыягады прывезьлі ад ЛарысыГеніюш і выпусьцілі ў сам-выдаце ў колькасьці двац-цаці пяці асобнікаў і які ў1990-м быў перавыдадзеныдзесяцітысячным накла-дам...

Дырэктар Беларускагадзяржаўнага музэю, які ў1928-м асабіста ўзначаліўадмысловую экспэдыцыю ўПолацак і прывёз адтуль

ВацлаўЛастоўскі

133i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚132 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

скай Народнай Рэспублікі, і ў 1918—1919 гадах узна-чальвае яе Раду.

Выдадзеную ім у 1922-м «Практычную граматыкубеларускае мовы» бальшавіцкая прэса характарызуе як«контрарэвалюцыйную прапаганду».

З-пад арышту яго вызваляе тагачасны наркам асьве-ты Ўсевалад Ігнатоўскі.

У пэрыяд беларусізацыі Язэп Лёсік быў у рэспубліцысамым знаным мовазнаўцам: выступаў з асноўнымі да-кладамі на Акадэмічнай правапіснай канфэрэнцыі 1926году, кіраваў Тэрміналягічнай камісіяй.

Калі ў 1930-м разам з «шырокім сацыялістычнымнаступам на ўсім фронце» пачалася расправа зь бела-рускім нацыянальным рухам, акадэміка Лёсіка ўзяліадным зь першых.

Паўторны арышт у 1938-м прывёў ужо не да вы-сылкі, а да пяцігадовага лягернага тэрміну. Ягоную жон-ку Ванду Лявіцкую аднойчы выклікалі ў НКВД і пера-далі мужаву вопратку, паведаміўшы, што той памёр адсухотаў...

Празь пяцьдзясят гадоў студэнты Беларускага дзяр-жаўнага ўнiвэрсытэту таксама, як і згаданая камсамол-ка, спрачаліся з выкладчыкамі. Праўда, мы ўжо спраба-валі бараніць Беларусь і пачыналі адказваць па-белару-ску на заліках і экзамэнах. Імя Лёсіка было забароне-нае і невядомае нам, але ідэю, якой ён служыў, не ўда-лося зьнішчыць.

Язэп Лёсік18.11.1883,в. Мікалаеўшчына,цяпер Стаўпецкі раён —1.4.1940, Саратаў, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Даводзілася чуць аповед, якаднойчы ў 1920-я на ягонай лекцыі ў БДУ, прысьвеча-най асаблівасьцям беларускай мовы, нейкая камсамол-ка прыслала Язэпу Лёсіку пытаньне, чаму ён так малаўвагі надае падабенству паміж беларускай і расейскаймовамі. Той зьняў акуляры і, бліснуўшы вачыма, зьзьнішчальнай іроніяй адказаў: «Мы вывучаем не пада-бенствы, а саму нашу мову. Жывем жа мы ў Беларусі, ане на нейкім Марсе».

Сучасьнікі згадваюць, што нават напярэдадні трыц-цатых гадоў ніхто, зьвяртаючыся да яго, не наважваўся

казаць «таварыш Лёсік».Для ўсіх ён быў «дзядзькамЛёсікам», чалавекам, якіпрайшоў найцяжэйшуюшколу змаганьня за нацыя-нальную справу.

Зямляк і блізкі сваякЯкуба Коласа, ён бярэ ўлет-ку 1906 году ўдзел у неле-гальным настаўніцкімзьезьдзе ў Вільні і, ужо зна-ходзячыся пад перасьледампаліцыі, робіцца ініцыята-рам другога, больш вядома-га зьезду, што неўзабаве ад-быўся ў іхняй з Коласамроднай Мікалаеўшчыне.

Трапіўшы на высылку ўСібір, Лёсік пасябраваў тамзь іншым «палітычным» —паэтам Алесем Гаруном.

Пасьля Лютаўскае рэва-люцыі ў Расеі Язэп ста-новіцца ўдзельнікам Пер-шага Ўсебеларускага зьезду,адным з «бацькоў» Белару-

ЯзэпЛёсік

135i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚134 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цэрбэры ад адукацыі пазбавілі права выкладаць роднуюлітаратуру «як недастаткова кваліфікаванага»...

У верасьні 1939-га ў залі Беларускай гімназіі адбы-валася афіцыйная ўрачыстасьць з нагоды далучэньняВільні да Беларусі «на векі вякоў». Луцкевіч ведаў, штотакое сталінская дыктатура, але дзеля беларускай спра-вы паспрабаваў шукаць кампрамісу з бальшавікамі. Яговыступ пра новыя далягляды беларускай культуры паб-лажліва слухаў кіраўнік савецкай адміністрацыі ІванКлімаў. Ён яшчэ ня ведаў, што Масква неўзабаве пера-дасьць Вільню Літве, алеўжо бачыў складзены НКВДсьпіс на арышты віленскіхбеларускіх дзеячаў.

У цяперашняй Беларусі,якой без Антона Луцкевічаі яго паплечнікаў магло б нябыць на мапе сьвету, ягонаеiмя на афiцыйным узроўнiанiяк не ўшанаванае.

Антон Луцкевіч29.1.1884, Шаўлі, Літва —23.3.1942,перасыльны пункт Аткарск,Саратаўская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Віленская інтэлігенцыя каля рэдакцыі «Нашай Нівы»

Разам з братам Іванам ёнвярнуў беларусам статус народу дзяржаўнага.

Сын паўстанца 1863 году, змагара за Рэч Паспалітую,ён зрабіўся барацьбітом за незалежную Беларусь.

Галоўны ідэоляг нашай першай палітычнай партыі— Грамады. Адзін з заснавальнікаў першых легальныхбеларускіх газэтаў «Наша Доля» й «Наша Ніва». Аўтарканцэпцыі Злучаных Штатаў ад Балтыйскага да Чорна-га мора...

Напярэдадні векапомнага паседжаньня Рады БНР,што адбылося ў ноч з 24 на 25 сакавіка 1918 году, ме-

навіта Антон Луцкевіч стаўініцыятарам абвяшчэньнянезалежнасьці БеларускайНароднай Рэспублікі, а неў-забаве ўзначаліў яе ўрад. Ёнжа быў аўтарам гістарыч-най Трэцяй Устаўнай Гра-маты Рады БНР.

Выключныя заслугі нале-жаць Луцкевічу і ў ягоныхіпастасях гісторыка і літара-тара, найталенавіцейшагапубліцыста Заходняй Бела-русі, які паводле назову ра-давога шляхецкага гербуўзяў сабе псэўданім АнтонНавіна. Ён, як рыба ў вадзе,пачуваўся ў тэкстах Фран-цішка Скарыны і працягваўягоную справу, перакладаю-чы біблійныя кнігі ўжо насучасную беларускую мову.

Луцкевіч працаваў у Ві-ленскай беларускай гімназіі,але яго, аўтара бліскучыхдасьледаваньняў, польскія

АнтонЛуцкевіч

137i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚136 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Належачы да партыі беларускіх эсэраў, Бадуновапасьлядоўна выступала за поўную незалежнасьць Бела-русі. За свае непахісныя погляды ёй давялося адседзецьспачатку ў польскай турме ў Менску, а потым у баль-шавіцкай — у Маскве. Гэта была славутая Бутырка, дзеПалута за паўгоду зьняволеньня трымала некалькі га-ладовак, штораз даводзячы сябе да крытычнага стану.

...Вярнуўшыся з праскай эміграцыі, яна працаваланастаўніцай у Гомелі. Прымірыцца з савецкай уладайПалута не магла дый не хацела. Такіх, як яна, хто небаяўся публічна выказвацца пра існы лад, тады быліадзінкі. Тое, што па яе прыйшлі толькі ў 1937-м, выгля-дае нават нейкай анамаліяй. «Антысавецкая агітацыя»была ацэненая на дзесяцьгадоў лягераў, але прысуддля эсэркі-незалежніцыпрызналі занадта мяккім.Бадунову перавялі ў мен-скую «амэрыканку». Неўза-баве ёй прачыталі пастано-ву пра расстрэл.

Палута Бадунова1885, Навабеліца,цяпер у межах Гомелю —29.11.1938, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Палута Бадунова і Язэп Мамонька. 1921

Ужо ня першы год мастакіз гісторыкамі ня могуць прыйсьці да адзінай думкі: хтож насамрэч адлюстраваны на адным з партрэтаў Аляк-сея Марачкіна, асноваю для якога паслужыла зьмешча-нае нижэй фота, — сапраўды паэтка Ларыса Геніюшабо палітычная дзяячка Палута Бадунова? Але на ка-рысьць каго б ні скончылася дыскусія, можна сьцьвяр-джаць, што гэтыя выдатныя беларускі з аднаго шэрагу.

Выпускніца петраградзкіх Вышэйшых гістарычна-літаратурных курсаў, сябра ЦК Беларускай Сацы-ялістычнай Грамады, а пазьней — сакратар ЦК Белару-

скай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, Палута негубляла ўпэўненасьці ў лю-бой кампаніі палітыкаў-мужчынаў. Яна была ў лікуарганізатараў Першага Ўсе-беларускага зьезду, а на па-чатку 1918-га ўвайшла ўсклад Народнага сакрата-рыяту — першага ЎрадуБНР. Подпісы Бадуновайстаяць пад Другой і ТрэцяйУстаўнымі Граматамі, дзеабвяшчалася пра ўтварэнь-не й незалежнасьць Белару-скай Народнай Рэспублікі.

У Сакратарыяце Палутабыла адзінай жанчынаю. Яепасада народнага сакратараапекі адпавядала партфэлюміністра сацыяльнай абаро-ны. Адначасова яна ўзна-чаліла жаночае дабрачын-нае таварыства «Цётка», на-званае ў гонар знакамітайпаэткі.

ПалутаБадунова

139i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚138 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ля хуценькага паведамлень-ня, што Сымон Рак-Міхай-лоўскі складаў вершы, пісаўпадручнікі і лічыцца аўта-рам музыкі да Багдановіча-вай «Зоркі Вэнэры») арты-кул неяк раптоўна абры-ваўся. Я паглядзеў на датусьмерці: толькі год —1937-мы.

Разгарнуўшы выдадзеныпраз тры дзесяцігодзьдзі ад-паведны том сучаснай Бела-рускай Энцыкляпэдыі, япераканаўся, што за гэты час мы прайшлі велізарнышлях. Тут ужо згадваюцца старанна замоўчаны энцык-ляпэдыяй-папярэдніцай Першы Ўсебеларускі зьезд,дэлегатам якога быў Рак-Міхайлоўскі, арышт і асуд-жэньне на дзесяць гадоў лягераў паводле сфабрыкава-най ОГПУ справы «Беларускага нацыянальнага цэнт-ру», а таксама дакладная дата расстрэлу.

Здаецца, можна было б цешыцца, што гістарычнаяпраўда вяртаецца. Можна было б, каб не адна акаліч-насьць: тое, за што змагаўся Рак-Міхайлоўскі на пачат-ку мінулага стагодзьдзя, не нашмат менш актуальнае іў сёньняшняй Беларусі.

Возьмем, да прыкладу, Таварыства беларускай шко-лы...

СымонРак-Міхайлоўскі14.4.1885,в. Максімаўка,цяпер Маладэчанскі раён —27.11.1938, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Некалі ў дзяцінстве, гарта-ючы кнігі й часопісы маёй мамы, выкладчыцы гісторыі,я сустрэў сьмешнае прозьвішча — Рак-Міхайлоўскі.Больш ад таго першага знаёмства нічога не запамята-лася.

Другое адбылося ўжо ў студэнцкія сямідзясятыягады. Робячыся беларусам ня толькі паводле пашпарту,я з апантанасьцю нэафіта пачаў скупляць беларускіякнігі і, вярнуўшыся з будатраду не з пустым гаманцом,набыў дзевяць выдадзеных на той час вішнёвых тамоўБеларускай Савецкай Энцыкляпэдыі. З аднаго зь іх і

ўведаў, што Сымон Рак-Міхайлоўскі, аказваецца,быў «членам контрарэвалю-цыйнай Рады БНР і яе вай-сковай камісіі». Пра далей-шыя вяхі жыцьця гэтай па-дазронай асобы гаварыласяспасьцярожліва і без ацэ-нак: настаўнік Віленскай бе-

ларускай гімназіі, стваральнік і дырэктар Барунскай на-стаўніцкай сэмінарыі, адзін з кіраўнікоў Таварыствабеларускай школы... Што гэта былі за вучэльні й што затаварыства, я ня меў аніякага ўяўленьня, бо ў нас нагістфаку БДУ такія рэчы не вывучаліся, а ў лепшым раземімаходзь згадваліся. Потым энцыкляпэдычны артыкулрабіўся больш прыхільным да свайго героя — яўна зтае прычыны, што Сымон пасьля памылак і хістаньняўмаладосьці стаў на правільныя рэйкі і ўступіў у кам-партыю Заходняй Беларусі, за што, як трэба было мер-каваць, і атрымаў ад польскіх уладаў дванаццаць гадоўтурмы.

Аднак, як вынікала зь вішнёвага тому, усё выглядаланя так трагічна, бо ў 1931-м змагар з эксплюататараміпераехаў па абмене палітвязьнямі ў БССР, дзе праца-ваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музэю і на-ват быў членам ЦВК рэспублікі. Праўда, на гэтым (пась-

СымонРак-

Міхайлоўскі

141i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚140 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зы з боку ўсёмагутнага ве-дамства, у якім дасье, здаец-ца, мелі на кожнага. Пага-тоў, за Селяхам вадзіліся неабы-якія «грахі». Ён упартаадмаўляўся ўступаць у кам-партыю. Насуперак загадунаркамасьветы ня зьняў зрэпэртуару «падазроныя»спэктаклі «Кастусь Каліноў-скі» і «Каваль-ваявода».Каб уратавацца ад арыштуОГПУ, ён у 1933-м пакідаеБеларусь і вяртаецца ўМенск ужо ў часе нямецкайакупацыі.

Блукаючы па сьвеце, Се-лях-Качанскі не пакідаўгалоўнай справы свайгожыцьця.

У Нямеччыне ён стварыў Беларускі драматычны тэ-атар імя Галубка, у ЗША заснаваў тэатральную студыю,дзе ставіў п’есы Аляхновіча і Дуніна-Марцінкевіча.Вялікае значэньне ў жыцьці эміграцыі меў арганізава-ны і ўзначалены ім Беларускі нацыянальны хор.

У 1975-м спадар Вячаслаў адрэдагаваў «Сьпеўнікбеларускага жаўнера». Яму ішоў ужо дзясяты дзясятак...

ВячаслаўСелях-Качанскі25.12.1885, Лагойск —8.8.1976, Саўт-Рывэр,штат Нью-Джэрзі, ЗШАПахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры

На беларускіх могілках уамэрыканскім Саўт-Рывэры можна вывучаць шмат якіяразьдзелы нашай гісторыі. Тут знайшлі свой апошніспачын слуцкі паўстанец Іван Навумчык, палітык і пэ-дагог Радаслаў Астроўскі, пісьменьнік і гісторык ЮркаВіцьбіч... Дзякуючы наведваньню гэтага нэкропалю яўпершыню сустрэў імя Вячаслава Селяха-Качанскага.

Пры паступленьні ў Маладэчанскую настаўніцкуюсэмінарыю ён уразіў экзамэнатараў, засьпяваўшы ма-гутным барытонам «Спасі, Госпадзі, людзі Твая». Празьнекалькі гадоў Селях, апантаны жаданьнем зрабіцца

прафэсійным опэрнымсьпеваком, едзе ў Пецяр-бург.

З адзнакай закончыўшыкансэрваторыю, ён перама-гае больш за трыста канку-рэнтаў і трапляе ў славутыМарыінскі тэатар.

Нядаўні лагойскі хлап-чук апынаецца на музычным Алімпе. Як прэм’ер-бары-тон ён сьпявае разам з Шаляпіным ды іншымі зоркамі.Найбольш удалымі з дваццаці пяці ягоных роляў кры-тыка называе Барыса Гадунова, князя Ігара і Рыгалета...Здавалася, далей будуць толькі ружы й авацыі. Але ўсярэдзіне 1920-х, зьдзівіўшы калегаў, Селях прымаепрапанову старшыні Інстытуту беларускай культурыЎсевалада Ігнатоўскага і пераяжджае ў Менск.

У 1927-м на сцэне Першага Беларускага дзяржаўна-га тэатру (БДТ-1) адбылася прэм’ера «Русалкі» А. Дар-гамыскага — першай опэры на беларускай мове. Селяхпрычыніўся да прэм’еры ў дзьвюх іпастасях — як рэ-жысэр і як выканаўца ролі Млынара. У тым самым го-дзе ён узначальвае БДТ-1 (сучасны Купалаўскі тэатар) івыводзіць яго ў шэраг найлепшых тэатральных калек-тываў краіны.

Аднак гэтыя посьпехі не былі паратункам ад пагро-

ВячаслаўСелях-

Качанскі

143i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚142 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

афіцыйным роўні ніколі не прызнавалі за асобны на-род. Адкрыцьцё самай першай школкі ў Камітэце адзна-чылі гарбатаю зь пірагом, які сьпякла Юліяна. Яна бра-ла ўдзел у арганізацыі беларускіх настаўніцкіх курсаў іВіленскай беларускай гімназіі, дзе потым выкладаланямецкую мову й пэдагогіку.

Паўсюль — або насамрэч, або ў думках — побач быўён, Іван. Каханы і ўжо нарачоны.

Аднак надзеі на сямейнае шчасьце перакрэсьліў аб-вешчаны доктарам у 1917-м прысуд: «Ад правага лёг-кага яшчэ астаткі ёсьць, а левага амаль няма... Больш задва-тры гады не пражыве...»

Праз два гады ў санаторыі ў польскім Закапанэ, се-дзячы пры Іванавым ложку, яна пачула яго апошнія сло-вы: «Ты добрая...»

Пазьней яна стане жонкаю вядомага беларускагадзеяча Лявона Вітан-Дубейкаўскага*. Пахаваўшы яго,Юліяна ў 1941-м пераселіцца на радзіму продкаў, у Ня-меччыну.

Там і будзе напісаная прысьвечаная Івану Луцкевічумужная, сьветлая й журботная кніга «Мае ўспаміны»,якая выйдзе празь пяцьдзясят гадоў у любай сэрцуаўтаркі Вільні з прадмоваю Лявона Луцкевіча. Успамiныстануцца асноваю для гэткага ж сьветла-сумотнага спэк-таклю «Віленскія мроі», пастаўленага Галінай Дзягіле-вай у тэатры аднаго актора«Зьніч».

ЮліянаВітан-Дубейкаўская(ад нараджэньняМэнке)12.12.1886, Вільня —1970, Нюрнбэрг,Нямеччына

* У 1954 годзе ў Нью-Ёрку пабачыла сьвет кніга «Лявон Вітан-Дубейкаўскі», якую Юліяна выдала пад псэўданімам Кветка Вітан.

Калі нацыянальная куль-тура прыцягвае й робіць сваімі прадстаўнікоў іншыхнародаў, значыць, у яе ёсьць будучыня.

Юліяна Мэнке, праўда, паходзіла зь сям’і віленскіхнемцаў, што, як яна пісала, «прынялі звычаі й мэнталь-насьць гэтага мілага краю», але згаданая акалічнасьцьтолькі пацьвярджае сказанае раней.

Яна вучылася ў прыватнай гімназіі, дзе ў той час былозабаронена размаўляць на ўсіх іншых мовах, апрачарасейскай. Каб пазлаваць клясную даму, дзяўчаткі час-та гаварылі па-польску. Але знайшлася ў гімназіі й бе-

ларуска. Яе звалі АлаізаПашкевіч.

У 1915-м, прыехаўшы зьПецярбургу ў адпачынак,Юліяна, ужо дыплямаванаямастацтвазнаўца, сустрэла-ся з Іванам Луцкевічам. За-хапленьне ягонымі калек-цыямі старасьвеччыны хут-ка перарасло ў сяброўства,а тое — ува ўзьнёслае ка-ханьне.

Такое кола знаёмстваўабумовіла яе працу ў Бела-рускім нацыянальным ка-мітэце. «Мала нас тады бы-ло, — пазьней будзе прыгад-ваць Юліяна, — палякі злас-ловілі, што ўсіх віленскіх бе-ларускіх дзеячаў можна па-садзіць на адной канапе. Ад-нак праца ішла...»

Вельмі карыснай была яе дапамога пры перамовахзь нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй, якая даз-воліла адчыніць першыя беларускія школы, чаго нельгабыло ўявіць у Расейскай імпэрыі, дзе беларусаў на

ЮліянаВітан-

Дубейкаўская

145i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚144 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ад’езду на Захад, бо гараджане памятаюць, як пасьляпрыходу савецкіх войскаў нейкі партызан без суду ісьледзтва застрэліў пасярод вуліцы ціхага бяскрыўдна-га чалавека — толькі за тое, што ён быў царкоўным ста-растам.

У Заходняй Нямеччыне Равенскі выкладаў сьпевы ўбеларускіх гімназіях у Рэгенбургу і Остэргофэне, быўрэгентам хору ў праваслаўнай парафіі Сьвятой Эўфра-сіньні Полацкай.

Колішні гімназіст, а цяпер дырэктар БеларускагаІнстытуту Навукі й Мастацтва ў Нью-Ёрку Вітаўт Кіпельзь вялікай цеплынёю апавядаў мне пра заняткі спадараМіколы зь беларускімі скаўтамі, для якіх ён напісаў«Гімн ваўчанятаў» і «Скаўцкую малітву».

Зноў сустрэўся з Равенскім Кіпель ужо ў бэльгійскімЛювэне. Кампазытар пагадзіўся кіраваць беларускімстудэнцкім хорам, што потым даваў канцэрты ў многіхкраінах Эўропы і атрымаў прэмію на міжнародным фэ-стывалі ў Брусэлі.

Вялікі посьпех мелі запісаныя харыстамі кружэлкі,якія рэпрэзэнтавалі ў вольным сьвеце беларускую му-зыку.

Няма ў Менску ні вуліцы яго імя, ні мэмарыяльнайдошкі на будынку Акадэміі музыкі. Але «МагутныБожа» будзе гучаць на нашай зямлі, пакуль будзе насьвеце Беларусь.

Мікола Равенскі17.12.1886,в. Капланцы,цяпер Бярэзінскі раён —9.3.1953*, Лювэн, Бэльгія

* У Беларускай Энцыкляпэдыі й Энцыкляпэдыі гісторыі Бела-русі падаецца памылковая дата сьмерці Міколы Равенскага.

Таму, для каго Беларусь —ня проста геаграфічны назоў, а — Радзіма, ня трэба тлу-мачыць, што такое гімн «Магутны Божа». Верш-малітвуНатальлі Арсеньневай паклаў на музыку Мікола Ра-венскі.

Зьявіўшыся ў 1919-м у Менску, ён паверыў у ідэалыБНР і пачаў шукаць сваё месца ў нацыянальным Адра-джэньні.

Калі б можна было перанесьціся ў тыя гады, я, ня-гледзячы на свае больш чым сьціплыя вакальныя дадзе-ныя, хацеў бы запісацца ў ягоны хор пры Беларускім

рабочым клюбе. Равенскізьбірае народныя песьні наСлуччыне, піша музыку датвораў беларускіх паэтаў —у прыватнасьці, да хрэста-матыйных вершаў «Люблюнаш край» Канстанцыі Буй-лы і «О Беларусь, мая шып-шына» Ўладзімера Дубоўкі.

Пасьля Маскоўскае кан-сэрваторыі ён зноў прыяж-джае ў Менск у той час,апынуцца ў якім мне ўжоня вельмі хацелася б. Ары-штаваныя дзясяткі сяброў ізнаёмых, сярод якіх братАнтон.

У 1938-м Равенскага вы-ключаюць з Саюзу кампа-зытараў...

Старыя жыхары горадуЧэрвеню дагэтуль з сымпа-тыяй згадваюць яго як рэ-гента мясцовага царкоўна-га хору за часамі вайны.Ніхто не асуджае і ягонага

МіколаРавенскі

147i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚146 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

раў Пракулевіча старшы-нём Рады. Праз тыдзеньРада Случчыны выдала неза-лежнiцкую дэклярацыю.Яшчэ праз тыдзень 1-яСлуцкая брыгада войскаўБНР атакавала бальшавіц-кія аддзелы...

Пасьля Слуцкага паў-станьня Пракулевіч выехаўу Вільню, адкуль неўзабавебыў высланы польскімі ўла-дамі. На Бэрлінскай Усебе-ларускай канфэрэнцыі ёнбыў сярод тых, хто, паве-рыўшы ў Беларускі Дом падуладаю саветаў, падпісаўрэзалюцыю аб ліквідацыінезалежніцкага Ўраду.

Лёс былога кіраўнікаслуцкіх паўстанцаў пасьляпрыезду ў БССР быў ужотыпова прадвызначаным. Невысокая пасада ў Дзяр-жаўнай бібліятэцы, арышт у 1930-м па справе Саюзувызваленьня Беларусі* і высылка на пяць гадоў у Расею.Людзі кшталту Пракулевіча ня мелі шанцаў выжыць.Паўторны арышт у 1938-м прывёў да расстрэльнагапрысуду.

Зь яго фатаграфіі ў судовай справе пазірае барадатышыракатвары беларус з глыбокімі разумнымі вачыма.Ён вельмі падобны да майго дзеда Максіма, таксама рас-стралянага ў трыццатыя.

Уладзімер Пракулевіч1887, в. Красналукі,цяпер Чашніцкі раён —20.8.1938, Сьвярдлоўскаявобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Саюз вызваленьня Беларусі, у справе якога арыштавалі большза сто вядомых прадстаўнікоў інтэлігенцыі, а таксама буйных дзяр-жаўных дзеячаў, традыцыйна лічыцца прыдумкаю ОГПУ. Гэтае мер-каваньне выглядае спрэчным: моцныя незалежніцкія настроі ў бела-рускім кіраўніцтве і ў інтэлігенцкіх колах былі рэальнасьцю.

Ягоны жыцьцяпіс у першайсваёй частцы для беларускага нацыянальнага дзеяча —ня самы тыповы. Юрыдычны факультэт Маскоўскагаўнівэрсытэту. У студэнцкія гады — сакратарства ўмарксісцкім часопісе «Возрождение» і загадваньнеаддзелам хронікі ў папулярнай газэце «Копейка». По-тым — спакойная грашавітая праца ў Менскай казён-най палаце і Менскім акруговым судзе.

Карэнны паварот жыцьцёвага шляху адбыўся ў 1917годзе, калі Пракулевіч далучыўся да прыхільнікаў бела-рускае незалежнасьці. 1920-ты засьпеў яго на пасадзе

судзьдзі ў Слуцку. 14 ліста-пада пачаў свае паседжаньнігістарычны Беларускі зьездСлуччыны, які абраў пры-хільніка Беларускай партыісацыялістаў-рэвалюцыянэ-

УладзімерПракулевіч

Беларуская грамада ў Празе на вечарыне ў гонар Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Крайні справа ў першым радзе — Уладзімер Пракулевіч,трэці справа — Пётра Крачэўскі

149i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚148 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

турму. Праз год ён быў зноўарыштаваны, абвінавачаныў «нацыянальнай контрарэ-валюцыі» і расстраляны.

Фабіян Шантыр стаўсяпершай ахвяраю баль-шавіцкага тэрору як у бела-рускай палітыцы, так і ў бе-ларускай літаратуры.

Трагічна склаліся і лёсыіншых сяброў першага ўра-ду БССР — нацыянал-ка-муністаў, якім інкрымінава-лася імкненьне «организо-вать независимую белорус-скую компартию, что под-рывало Советскую власть».Камісар працы Язэп Дыла(апрача ўсяго іншага, адзінз пачынальнікаў нашайгістарычнай прозы) пасьлянекалькіх арыштаў і высы-лак мусіў да скону жыць уРасеі. Наркама замежных справаў Усевалада Фальскагаў 1921-м бальшавікі прысудзілі да расстрэлу, які за-мянілі пяцьцю гадамі катаржнай турмы. Потым былыміністар (яшчэ й таленавіты актор і адзін з ства-ральнікаў беларускага прафэсійнага тэатру) працаваўрахункаводам. Вяртацца на радзіму яму было катэга-рычна забаронена. «Я наватня ведаю, на колькі часу япазбаўлены гэтага права», —у роспачы пісаў ён. Заместдаты і месца завяршэньняжыцьцёвага шляху Фальска-га ў энцыкляпэдыях стаяцьпытальнікі.

Фабіян Шантыр4.2.1887, Слуцак —29.5.1920, Навазыбкаў,Бранская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Гатэль «Эўропа», дзе жылі сябрыпершага ўраду БССР. 1920-я

Аб чым думае чалавек утрыццаць тры гады перад расстрэлам? На гэтае пытань-не мог бы адказаць ён, Фабiян.

Пераехаўшы з Смаленску, дзе толькі што была аб-вешчаная БССР, у Менск, яе ўрад заняў на пляцы Воліколішнюю рэзыдэнцыю расейскага губэрнатара і пер-шым чынам распаўсюдзіў у горадзе свой маніфэст. У імпаведамлялася, што ўсе законы і загады Рады БНР лічац-ца несапраўднымі, а сама Рада зь яе «міністрамі» (гэтаеслова было ўзятае ў дзьвюхкосьсе) аб’яўляецца безаба-роннай перад законамі. Далейшыя падзеі паказалі, што

ў становішчы безабаронныхапынуліся самі аўтарыманіфэсту. Яскравым паць-верджаньнем гэтага стаўсялёс Фабіяна Шантыра.

Будучы палітык і пісь-меньнік нарадзіўся ў свабо-далюбным Слуцку. У сваімкароткім жыцьці ён пась-пеў пабыць хатнім на-стаўнікам-«дарэктарам»,мулярам, адвакатам, вай-сковым пісарам, бухгальта-рам... Шантыр друкаваў у«Нашай Ніве» імпрэсіі, на-ведваў вядомы менскi клюб«Беларуская хатка». Там ёнпазнаёміўся з маладой пісь-меньніцай Зоськай Верас,якая стала яго жонкай.

На Першым Усебеларускім зьезьдзе ў 1917 годзеФабіян, кіруючы левай фракцыяй, шукаў парытэтнагахаўрусу з бальшавікамі. Яны не забылі гэтага і ў пер-шым урадзе БССР аддалі яму партфэль наркама нацы-янальных справаў. Аднак — усяго на некалькі тыдняў.Ужо ў лютым таго самага 1919 году Шантыра кінулі ў

ФабіянШантыр

151i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚150 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вякоў. Стаў пачынальнікам касьмічнай тэмы ў нашымвыяўленчым мастацтве. Ягоны цыкль «Жыцьцё на Мар-се» і сёньня хвалюе мяне, колішняга фаната Рэя Брэд-бэры, прымушаючы здымаць з паліцы «Марсіянскіяхронікі».

Пасьля Другой усясьветнай вайны магчымасьць непамерці з голаду дало яму маляваньне на саматканымпалатне разнаўзорыстых дываноў, рупліва зьбіраныхпотым мастаком Аляксеем Марачкіным. Тагачасныячыноўнікі ад культуры ў лепшым разе лічылі мастацтваДраздовіча другарадным, а ў горшым — падазроным ішкодніцкім. Старыя жыхары мястэчка Лужкі дагэтульпамятаюць размалёўку дзядзькі Язэпа ў мясцовай ста-лоўцы. Асартымэнт страваў быў, далікатна кажучы, не-багатым, але ў сталоўку хацелася зайсьці, каб трапіць удзівосны сьвет фантастычных зьвяроў і птушак. Урэш-це месца грамадзкага харчаваньня наведаў абласнычыноўнік, пасьля чаго размалёўку зьнішчылі, а на яемесцы павесілі «зразумелую народу» копію карцінырасейскага мастака Шышкіна.

Хочацца верыць, што нехта з тых, хто лічыў Драз-довіча ўбогім бажаволкам, дажыў да адкрыцьця ў Мен-ску помніка дзядзьку Язэпу, да выхаду фундамэнталь-нага альбому-манаграфіі, да зьяўленьня вуліцаў імяДраздовіча ў Менску, Воршы, Маладэчне, Глыбокім,Шаркоўшчыне, Радашкавічах, Германавічах, да ства-рэньня Культурна-асьвет-ніцкага цэнтру імя ЯзэпаДраздовіча, узначаленага за-каханай у творчасьць земля-ка Адай Райчонак, пад кі-раўніцтвам якой ужо дзе-сяць гадоў ладзяцца мас-тацкія пленэры — у тыхмясьцінах, над якімі лунаедуша гэтага вечнага ванд-роўніка.

Язэп Драздовіч13.10.1888,засьценак Пунькі,цяпер Глыбоцкі раён —15.8.1954,мяст. Падсьвільле,Глыбоцкі раён.Пахаваны ў в. Ліпляны,Глыбоцкі раён

Калі я думаю пра яго, уваччузаўсёды паўстае адно й тое ж відовішча: па вечаровайпалявой дарозе ўсьлед за нізкім, чырвоным, як ягадзінашыпшыны, сонцам ідзе высокі барадаты чалавек з пада-рожнай кайстраю і мальбэртам. У той самы момант упамяці ажываюць і нягучна поўняць гэтую народжануюўяўленьнем прастору радкі Ўладзімера Караткевіча:

Дарогі... Корчмы... Ліра за сьпіною...Ў гадах Хрыстовых — бедным шкаляром...Засьпее ноч, засьпее дзень слатою —Паўсюль мне стол, любоў, цяпло і дом...

Язэп Драздовіч прыйшоўна сьвет у адным дзесяці-годзьдзі з братамі Луцкеві-чамі, Ластоўскім, Купалам іКоласам і сам быў з гэтагашэрагу будзіцеляў нацыі.Яны не належалі да нейкіхшколаў, плыняў або пар-тыяў. Яны былі іх ствараль-нікамі.

Драздовіч стаў адным ззаснавальнікаў нацыяналь-нага гістарычнага жывапісуі плённа прычыніўся да вы-токаў мастацкай Скарыні-яны. Працягваючы творчыподзьвіг свайго папярэднікаНапалеона Орды, ён ства-рыў вялікія графічныя сэрыі— «Мір», «Крэва», «Нава-градак і наваградцы», «Мед-нікі», «Трокі», «Гальшаны»...Быў шанцоўным археоля-гам: адкрыў некалькі стая-нак каменнага і бронзавага

ЯзэпДраздовіч

153i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚152 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пра вагу асобы ксяндза Гадлеўскага ў тагачаснай ва-енна-палітычнай сытуацыі сьведчыць тое, што прад-стаўнікі дзяржаўнага Камітэту абароны СССР празвыведнікаў ініцыявалі зь ім перамовы аб магчымасьціўдзелу беларускіх нацыяналістаў у антыфашыстоўскімзмаганьні.

Гаворка вялася пра вызваленьне з савецкіх лягераўвязьняў-беларусаў і фармаваньне зь іх нацыянальнагавойска кшталту польскай арміі генэрала Андэрса. (Існуемеркаваньне, што атрымаўшы ад айца Вінцэнта ўсе не-абходныя зьвесткі, савецкія агенты адразу здалі яго нем-цам.)

23 сьнежня 1942 году менская «Беларуская газэта»зьмясьціла вялікі артыкул — мэмуар Гадлеўскага праПершы Ўсебеларускі кангрэс.

У тэкст быў завярстаны мужны, прасякнуты неза-лежніцкім настроем верш Натальлі Арсеньневай «Го-дзе!»:

Што далі нам калі чужыя?Ці калі хто — наш плач усьцішыў?Дось!Напружым пастронкі жылаў,самі злыбеды нашы скрышым!..

Назаўтра Гадлеўскага арыштавала СД. У той самыдзень яго расстралялi.

Вінцэнт Гадлеўскі16.11. (паводле іншыхзьвестак 16.12) 1888,в. Шурычы,цяпер Сьвіслацкі раён —24.12.1942, ваколіцыв. Малы Трасьцянецпад Менскам.Месца пахаваньняневядомае

S

Побач з трыма тамамі фак-сымільнага ўзнаўленьня Бібліі Францішка Скарыны ўмаёй бібліятэцы стаіць адна з найдаражэйшых для мянекніг — падараваныя аднойчы старым віленчуком«Catyry Ewanhelii i Apostalskija Dzieji» — перакладСьвятога Пісаньня на беларускую мову, зробленыксяндзом Вінцэнтам Гадлеўскім і выдадзены лацінкаюў 1939-м у Вільні.

Яшчэ ў раньнім юнацтве абраўшы служэньне Богу,асноўны яго сэнс айцец Вінцэнт бачыў для сябе ў тым,каб дапамагчы беларусам зьдзейсьніцца як народу, а

Беларусі — як дзяржаве.Ён браў удзел у пасе-

джаньнях Першага Ўсебе-ларускага зьезду і ўваходзіўу склад Рады БНР. Стаў ад-ным з заснавальнікаў Бела-рускай хрысьціянскай дэ-макратыі, адзначыўся ў доў-гiх сьпісах вязьняў сумнавя-домых віленскіх Лукішкаў...

У верасьні 1941-гаксёндз Гадлеўскі зьявіўся ўМенску і ўзяўся за ажыць-цяўленьне сваёй галоўнайтагачаснай ідэі — арганіза-цыю незалежніцкага анты-нацысцкага Супраціву, ма-ючы на мэце стварэньне Бе-ларускай дзяржавы.

Гадлеўскі быў у ліку ства-ральнікаў на пачатку 1942году Беларускай незалеж-ніцкай партыі, якая пляна-вала выступіць адначасовасупраць нацыстаў і баль-шавікоў.

ВінцэнтГадлеўскі

155i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚154 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пейскіх межаў, зь лёгкайусьмешкай на сваім адкры-тым сялянскім твары ўвой-дзе ў залю паседжаньняўПершай Усебеларускай па-літычнай канфэрэнцыі ўПразе.

На Другой бэрлінскайканфэрэнцыі 1925 году, ёнрэзка выступіць супрацьроспуску Ўраду БНР і назнак пратэсту ляпне дзьвя-рыма. Тым ня менш, усьледза шмат якімі паплечнікаміМамонька празь некалькігадоў прыме фатальнае ра-шэньне вярнуцца ў Бела-русь і атрымае савецкуювізу.

Роднае неба ён будзе бачыць бяз кратаў усяго не-калькі хвілінаў. На памежнай з Латвіяй беларускай стан-цыі Бігосава да Мамонькі адразу падыдуць супрацоўнікіОГПУ.

Гэтым разам уцячы з-пад арышту ня ўдасца. У 1937-м,калі дзесяцігадовы лягерны тэрмін наблізіцца да закан-чэньня, «тройка» НКВД асудзіць Язэпа Мамоньку дасьмяротнага пакараньня.

Пастановаю Вярхоўнага суду Беларусі ён будзе двой-чы — у 1989 і 1993 гадах —рэабілітаваны.

Язэп Мамонька28.1.1889, в. Залесьсе,цяпер Слуцкі раён —10.9.1937, Комі АССР,Расея.Месца пахаваньняневядомае

Вы памятаеце, як у Купала-вых «Тутэйшых» Мікіта Зносак, дэманструючы сваёзнаёмства зь беларускаю літаратураю, цытуе:

Беларусь, мая старонка,Куток цемнаты.Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, —Будзеш жыць і ты...

На жаль, абсалютнай большасьці гледачоў сёньняш-няга Купалаўскага тэатру (як, відаць, і большасьці чы-тачоў п’есы) іранічна пералічаныя ў вершыку імёны

анічога ня кажуць. Міжтым, яны ўвайшлі ў энцык-ляпэдыі, бо за гэтымі імё-намі стаяць асобы — кі-раўнікі Беларускай партыісацыялістаў-рэвалюцыянэ-раў — якія ў змаганьні за

незалежнасьць Бацькаўшчыны адыгралі ролю далёка немаргінальную.

Вайсковы тэлеграфіст у гады Першай усясьветнайвайны Язэп Мамонька за сваю рэвалюцыйную дзей-насьць пасьпеў адседзець тры гады яшчэ ў царскіх тур-мах. Неўзабаве яго, аднаго з арганізатараў і дэлегатаўПершага Ўсебеларускага зьезду, што ўзяў курс на сама-стойнасьць краіны, арыштуюць ужо бальшавікі. Ма-монька ўцячэ з-пад варты, стане сябрам ПрэзыдыюмуРады Беларускай Народнай Рэспублікі і будзе арышта-ваны ўжо палякамі...

Лёс падараваў гэтаму неўтаймоўнаму случаку талентдзівосным чынам вырывацца з-за кратаў. У 1921-м надаручэньне кіраўніцтва БНР Мамонька едзе ў Менск длякаардынацыі вызвольнага змаганьня ў Заходняй Бела-русі.

Новы арышт бальшавікамі і высылка ў Казань. Алеворагі й апанэнты рана радаваліся: у верасьні таго са-мага году палітуцякач, пераадолеўшы некалькі эўра-

ЯзэпМамонька

157i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚156 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ваньне «Лячэбніка» Ганны Шаранды — помніка «ча-радзейнай літаратуры» канца ХVІІ — пачатку ХVІІІ ста-годзьдзяў, які быў настольнай кнігаю полацкіх знаха-раў і знахарак.

У 1930-я лёс людзей з такімі зацікаўленьнямі, як уВасілеўскага, звычайна складваўся трагічна. Ягоныяпублікацыі пад назвамі кшталту «Краязнаўства ў шко-лах як сродак камуністычнага выхаваньня», былі пры-знаныя толькі камуфляжам шкодніцкай дзейнасьці, і ў1936-м дэкан геаграфічнага факультэту Магілеўскагапэдынстытуту стаў вязьнем ГУЛАГу, «перакваліфіка-ваўшыся» ў варкуцінскага буравіка.

Сьледчыя ОГПУ ня здолелі выбіць з Данiлы Васілеў-скага іроніі.

Захаваліся зьвесткі, штоён, у прыватнасьці, прыз-наўся ў намеры далучыцьБеларусь да Індыі.

Зрэшты, магчыма, якразгэтае «чыстасардэчнае»прызнаньне і ўратавала ямужыцьцё.

Даніла Васілеўскі17.12.1889, в. Новае Сяло,цяпер Бешанковіцкі раён —28.12.1963, Феадосія,Украіна

Полацак пачатку ХХ ст.

Працуючы калісьці над кні-гаю «Таямніцы полацкай гісторыі», я прыйшоў да вы-сновы, што жыхары беларускага Прыдзьвіньня маюцьу характары рысы, якія вылучаюць іх сярод іншых бе-ларусаў.

Напрыклад, — большую схільнасьць да гумару, іроніій самаіроніі, якія дзіўным чынам спалучаюцца ў іх збалцкай стрыманасьцю (каб пераканацца ў гэтым, пе-рачытайце тэксты палачанаў Вінцэся Мудрова і ПятраВасючэнкі). Насельнікаў Полаччыны вылучае й прака-ветная глыбокая вера ў дзівосы, што выдатна засьвед-

чыў сваім «Шляхцічам За-вальнем» Ян Баршчэўскі. (Апазьней, дарэчы, і расейскіпісьменьнік АляксандарГрын, насамрэч Грынеўскі,— сын удзельніка паўстань-ня 1863 году дзісенскага

шляхціча Стафана Грынеўскага.)Такія назіраньні далі мне падставу ўвесьці паняцьце

«полацкі мэнталітэт», што вельмі спадабалася РыгоруБарадуліну, які адгукнуўся аднайменным вершам:

Ёсьць полацкі мэнталітэт —Ад Эўфрасіньні, ад Скарыны,Ад той абрынутай адрыны,Дзе сон шукаўСвой сонны сьлед...

Носьбітам гэтага мэнталітэту быў і выпускнік По-лацкай настаўніцкай сэмінарыі, краязнаўца і пэдагогДаніла Васілеўскі. У сэмінарскія гады ён — сябра напа-лову легальнага гуртка «Вястун ведаў» (што знаходзіўсяпад уплывам ідэяў народніцтва) і натхнёны зьбіральнікпрыдзьвінскага фальклёру. Пазьней Даніла стаў аўтарамкраязнаўчых допісаў у «Нашу Ніву», а за савецкім ча-сам зрабіў краязнаўства сваёй прафэсіяй.

Адна зь ягоных найцікавейшых працаў — дасьледа-

ДанілаВасілеўскі

159i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚158 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лу і паліць у будынках. Тых,хто спрабаваў уцячы, рас-стрэльвалі. Дзяцей накол-валі на штыхі.

Камандаваньне карнікаўпрапанавала сьвятарамжыцьцё. Але яны ўжо зра-білі свой выбар, пастанавіў-шы да канца заставацца зпрыхаджанамі.

Відавочцы сьведчаць,што Ляшчэвіч да астатніххвілінаў выяўляў неверагод-ны спакой: зьмяніў мокрыяшкарпэткі на сухія, запы-таўся ў вернікаў, ці трэбаперад сконам пад’есьці, ціўсё ж лепей быць галодным,ахінуў вакол шыі шалік.

Празь некалькі хвілінаў ён увайшоў разам зь людзьміў агонь...

Назаўтра такую ж вусьцішную сьмерць прыняў ай-цец Юры Кашыра.

Пры канцы дзевяностых папа рымскі Ян Павал ІІбэатыфікаваў росіцкіх пакутнікаў. Усё больш масавыміробяцца штогадовыя пілігрымкі ў Росіцу да касьцёлуСьвятой Тройцы.

Айцы-марыяне АнтоніЛяшчэвіч і Юры Кашырасталіся героямі раману пісь-меньніцы Ірыны Жарнасек«Будзь воля Твая», выдадзе-нага ўжо ў ХХІ стагодзьдзіменскім выдавецтвам «ПроХрысто». Прэзэнтацыі кнігізьбіралі поўныя залі ў роз-ных гарадах краіны.

Антоні Ляшчэвіч30.9.1890,в. Абрамаўшчына,ваколіцы Вільні —17.2.1943, в. Росіца,Верхнядзьвінскі раён.Пахаваны ў брацкай магiлеахвяраў росiцкай трагедыi

Росіцкі касьцёл Сьвятой Тройцы

Кажуць, што ў апошнія мо-манты жыцьця перад вачыма чалавека маланкава пра-носіцца ўвесь ягоны шлях. Калі гэта так, у той страшнылютаўскі дзень 1943-га Антоні Ляшчэвіч убачыў баць-коў Яна й Караліну, родную вёску сярод падвіленскіхузвышшаў, сяброў з Санкт-Пецярбурскай духоўнайсэмінарыі, сваё высьвячэньне на Велікодныя сьвяты ў1914-м, Харбін, дзе два дзесяцігодзьдзі быў місіянэрам,уступленьне ў Ордэн марыянаў...

Ад 1939 году айцец Антоні Ляшчэвіч вёў душпас-тырскую дзейнасьць на Бацькаўшчыне — спачатку ў

Друі, а потым у Росіцы наДрысеншчыне. У другую ва-енную зіму ў навакольлізьявіліся нацысцкія карнікі.Мясцовых жыхароў, пера-важна старых, жанчын ідзяцей, быццам жывёлу,сагналі на сартаваньне ўкасьцёл. Адных чакалі канц-лягеры, другіх — сьмерць уагні. Антоні Ляшчэвіч і яго-ны паплечнік, таксама брат-марыянін, Юры Кашыраадпраўлялі ў храме Сьвятуюімшу, прычашчалі, спавя-далі, хрысьцілі дзяцей, ба-гаслаўлялі і суцяшалі тых,хто быў у роспачы.

Дамовіўшыся зь нямец-кім афіцэрам, айцец Антоніўратаваў ад сьмерці дзевяцьбеларускіх сясьцёр-эўхары-стак, якія займаліся ў Росі-цы катэхізацыяй.

Тым часам людзей пачалігрупамі выводзіць з касьцё-

АнтоніЛяшчэвіч

161i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚160 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ненымі рэдакцыяй як «дэ-кадэнцкія», і першы пачаўзмаганьне за іх прызнаньней шырокую публікацыю.

Ён быў таленавітымпубліцыстам і ідэолягам бе-ларускага руху.

Але — «ня стала сіл зма-гацца з блудным векам...»(Янка Купала).

У васьмідзясятыя гадыімя Сяргея Палуяна вярну-лася зь нябыту дзякуючыкнізе яго твораў «Лісты ў будучыню».

Назва зборніка — не выпадковая. Пакінутыя Палу-янам запаветы праз стагодзьдзе набылі яшчэ большуюактуальнасьць:

«Калі мы паставілі сабе мэту адрадзіць наш народ...то нам у першую чараду трэба адрадзіць сваю мову.Толькі тады ў нас будзе якоесь асобнае нацыянальнаежыцьцё, бо асобная мова — гэта і ёсьць форма нацы-янальнай асобнасьці. Толькі адрадзіўшы мову, мы змо-жам паставіць на цьвёрды грунт наш рух...

А пакуль што трэба раскідваць усё новае і новаенасеньне. Мо і кепская доля спаткае яго, мо і зьнішто-жыцца яно нягодай ды студзёным сіверам, — але несяўцам думаць аб гэтым!

У іх адна мэта — болей зёрнаў кінуць у сагрэтуюсонцам ральлю...»

Сяргей Палуян19.10.1890, Брагін —20.4.1910, Кіеў, Украіна.Пахаваны на кіеўскіхБайкаўскіх могілках

Некалі ў маладосьці я склаўсьпіс дзесяці асобаў, зь якімі хацеў бы сустрэцца на гэ-тым, а калі спазьніўся, дык хаця б на тым сьвеце. У пе-раліку з маімі, расстралянымі ў 1930-я дзядамі Арцё-мам і Максімам, суседзіў пісьменьнік Сяргей Палуян.

«Ты быў, як месяц, адзінокі: самотна жыў, самотнаўмёр», — пісаў пра Палуяна ягоны сябар Максім Баг-дановіч, на адзіным прыжыцьцёвым зборніку якога,вечна жывым «Вянку», пазначана: «Вянок на магілуС. А. Палуяна»...

Мне наіўна здавалася, што калі б я апынуўся зь Сяр-геем у адным часе, дык здо-леў бы ўратаваць яго ад са-магубства ў дзевятнаццаць зпаловаю гадоў.

У гісторыі БеларускагаАдраджэньня пачатку ХХстагодзьдзя ён застаўся,

відаць, самым трагічным героем.Літаратурнай дзейнасьцю гэты рамантычны юнак з

надзіва сталым аналітычным розумам займаўся ўсягоадзін год.

Пераехаўшы пасьля ідэйнага канфлікту з бацькам уКіеў, ён жыў на сьціплыя ганарары за свае рэцэнзіі йартыкулы ўва ўкраінскім друку, а таксама за выпадко-выя заробкі рэпэтытара і карэктара.

Зацікаўленасьць беларускім Адраджэньнем прывя-ла Сяргея да супрацоўніцтва з «Нашай Нівай» і сталаепрацы ў Вільні.

Большасьць ягоных твораў зьнікла ў ліхалецьцях часу,але тое, што ацалела, сьведчыць: Палуян ствараў намяжы геніяльнасьці.

Перачытайце ягоны маленькі шэдэўр «Хрыстос ува-скрос!».

Якраз Сяргей Палуян знайшоў у архіве «НашаеНівы» сшыткі зь вершамі Максіма Багдановіча, расцэ-

СяргейПалуян

163i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚162 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цыйных і неафіцыйных па-садах: ад выкладчыка Вілен-скай беларускай гімназіі дадзяржаўнага сакратара ўваЎрадзе БНР на чале з Лас-тоўскім. Але ў будучым, калібел-чырвона-белы сьцягзноў стане дзяржаўным, мыбудзем шанаваць Душэў-скага найперш за тое, штоменавіта ён на падставегістарычных сьведчаньняў іколераў народных строяў іарнамэнтаў стварыў эскізБеларускага сьцяга.

На вялікі жаль, дакладная дата яго зацьверджаньняня выяўленая, аднак вядома, што ўжо ўвесну 1917-га,за год да абвяшчэньня БНР, бел-чырвона-белы сьцягуспрымаўся па ўсёй Беларусі сваім. 12 сакавіка, калі ўМенску праходзіў Дзень беларускага значка, на вуліцахбылі вывешаныя дзясяткі сьцягоў. Улетку наш сьцягузьнялі на віленскім Катэдральным пляцы. Першы Ўсе-беларускі зьезд у сьнежні 1917-га ўжо прызнаваў Сьцягнацыянальным сымбалем краіны.

Пасьля далучэньня Літвы да СССР старшыня «Бела-рускага нацыянальнага цэнтру» ў Коўне архітэктарДуж-Душэўскі трапіў у савецкую турму. Падчас нямец-кай акупацыі яго за дапамогу габрэям кінулі ў нацысцкіканцлягер. У лютым 1952-га Душэўскі як «актыўны бе-ларускі нацыяналіст» быўасуджаны да 25 гадоў зьня-воленьня ў канцлягерах са-вецкіх...

Праз тры дзесяцігодзьдзіпасьля яго сьмерці бел-чыр-вона-белы сьцяг залунаў надменскім Домам ураду.

КлаўдзіДуж-Душэўскі27.3 (паводле іншыхзьвестак 26.4) 1891,Глыбокае —25.2.1959, Коўна, Літва

Усё, як вядома, пазнаецца ўпараўнаньні. Калі маю нацыянальна арыентавануюдушу наведваюць скруха і паняверка, я змагаюся зь імі,думаючы, да прыкладу, аб тым, што сёньня няма тако-га беларуса, які б ня ведаў колераў нашага нацыяналь-нага сьцяга (няхай не для кожнага ён пасьпеў стацьсьвятыняю). А вось у 1970-я пра бел-чырвона-белы сьцяганічога ня чула абсалютная большасьць студэнтаў на-ват майго роднага гістфаку БДУ. У тым ліку і наш адна-курсьнік Саша Душэўскі, блiзкi сваяк чалавека, які напачатку ХХ стагодзьдзя падараваў, ці дакладней, вярнуў

беларусам Сьцяг.У сваім багатым на па-

дзеі жыцьці, прысьвечанымбеларускай справе, выхава-нец Пецярбурскага горнагаінстытуту Клаўдзі Дуж-Ду-шэўскі сумленна й плённапрацаваў на розных афі-

КлаўдзіДуж-

Душэўскі

Старонка дыпляматычнага пашпарта БНР, выдадзенагаКлаўдзію Дуж-Душэўскаму

165i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚164 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кагаўскія суайчыньнікі яшчэ памятаюць Язэпаў голасна хвалях Беларускай радыёгадзіны.

«Спадар Варонка прыехаў у ЗША з адзінаю мэтаю— адукоўваць беларусаў, — пісаў пра яго калега. — Бу-дучы палымяным беларусам, ён спрабаваў абудзіць у іхнацыянальны гонар і самапавагу, вызваліць ад чараў сну,у якім ён іх знайшоў».

На гэтым шляху яму незаўсёды спадарожнічаўпосьпех, але ў тым, што бе-ларуская прысутнасьць уАмэрыцы трывае і ў XXIстагодзьдзі, несумненна,ёсьць унёсак першагапрэм’ера БНР.

Язэп Варонка17.4.1891,Беласточчына —4.6.1952, Чыкага, ЗША.Пахаваны ў Элмвуд-Парку,штат Iлiнойс

Першы Ўрад БНР. Трэцi зьлева ў першым радзе — старшыняЯзэп Варонка

Паглядзіце на цяпер ужодобра вядомае фота Народнага Сакратарыяту — пер-шага Ўраду БНР. Трэці зьлева паміж двума вайскоўцамі— самавіты цывільны мужчына з упэўненым і крыхуганарлівым позіркам. Гэта наш першы прэм’ер іміністар замежных справаў Язэп Варонка.

Ён, нядаўні пецярбурскі журналіст і паэт, заўсёдніксталічных літаратурных вечарын і салёнаў, пасьля Лю-таўскай рэвалюцыі ўступіў у Беларускую Сацыялістыч-ную Грамаду, улетку 1917-га быў абраны ў яе Цэнтраль-ны камітэт, праз колькі месяцаў ужо займаўся падрых-

тоўкаю Першага Ўсебела-рускага зьезду, а неўзабавестаў адным з ініцыятараўабвяшчэньня БНР. Ва ўтва-рэньні БССР ён разгледзеўманэўр бальшавікоў з мэ-таю «авалодаць розумамі

нацыянальна абуджаных элемэнтаў». Зразумела, штопалітыку з такім мінулым і такімі поглядамі знаходзіццаў савецкай Беларусі было сьмяротна небясьпечна. Нянадта прыхільная сустрэча чакала б прыхільніка кан-цэпцыі двух ворагаў Беларускага Адраджэньня —Польшчы і Расеі — і ў адроджанай польскай дзяржаве.

У 1923-м Язэп Варонка ўзяў білет на параход у Амэ-рыку. За акіянам ён прычыніўся да заснаваньня бела-рускага палітычнага руху ў ЗША: кіраваў Беларуска-Амэрыканскай нацыянальнай асацыяцыяй, выдаваў га-зэту «Белорусская трибуна». Досьвед і талент журналістадазволілі Язэпу заваяваць сваё месца ў беларускім і ра-сейскім эміграцыйным друку, магчымасьці якога ёнскарыстоўваў найперш для кансалідацыі паўмільённаймасы беларусаў, расьцярушаных у Паўночнай Амэры-цы паводле канфэсійнай прыкметы паміж расейцамі йпалякамі.

У 1928 годзе ў Чыкага ён заснаваў першую ў НовымСьвеце беларускамоўную радыёпраграму. Старыя чы-

ЯзэпВаронка

167i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚166 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шчыльнымі радамі». Кампазытар Уладзімер Тэраўскіпіша да яго музыку, і песьня неверагодна хутка набы-вае велізарную папулярнасьць, робячыся гімнам Бела-рускай Народнай Рэспублікі.

Яго сьпявалі, ідучы ў бой на бальшавікоў, слуцкіяпаўстанцы.

Ад 1921 году Краўцоў жыве ў Вільні: друкуецца, на-стаўнічае, удзельнічае ў нацыянальным руху, трапляе ўпольскую турму. Аднак сьмяротная небясьпека ўзьнікаедля яго толькі ў 1939-м, пасьля гэтак званага вызволь-нага паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь.Макара забралі разам з Ан-тонам Луцкевічам, ЯнкамПазьняком ды іншымівыбітнымі беларускімі дзе-ячамі...

Аднаго разу ў роднуювёску Краўцова прыйшоўчалавек, які разам зь ім ся-дзеў у савецкай турме ў Бе-ластоку. Ён распавёў свая-кам, што Макара закатаваліна допытах. Дзе паэт знай-шоў свой вечны прыстанак,дагэтуль невядома.

Ён пакінуў багатую літаратурную спадчыну, але ягогалоўным творам назаўсёды застанецца «Ваяцкі гімн»,які, здаецца, яшчэ ня страціў шанцаў стаць гімнам дзяр-жаўным:

Мы выйдзем шчыльнымі радаміНа вольны родны наш прастор.Хай воля вечна будзе з намі,А гвалту мы дамо адпор!Хай аджыве закамянелыНаш беларускі вольны дух;Штандар наш бел-чырвона-белыПакрыў сабой народны рух!..

Макар Краўцоў(ад нараджэньняКасьцевіч)18.8.1891,в. Баброўня,цяпер Гарадзенскі раён —сьнежань 1939, Беласток.Месца пахаваньняневядомае

Паводле свайго сьветаба-чаньня, сьветаразуменьня й сьветаўяўленьня ён быў бе-ларусам, а гэта ў вачах савецкай улады заўсёды (за вы-няткам хіба некалькіх гадоў беларусізацыі ў сярэдзіне1920-х) азначала асобу сумнеўную, нядобранадзейную,гатовую ў любы момант ператварыцца ў «ворага наро-ду».

Ён узяў сабе псэўданім, што стаў данінаю памяціпрадзедам, якія жылі з кравецтва, шыючы найлепшыяў акрузе кажухі.

Макара больш вабілі кніжкі. Самым адметным пэ-дагогам у царкоўнапры-ходзкай школцы быў вы-кладчык сьпеваў і музыкі,які, караючы вучняў, біў іхпа вушах смычком адскрыпкі. Касьцевіч такуюпачостку зарабляў нячаста,бо авалодаў скрыпкаю вель-мі добра. А мо і наадварот— таму і авалодаў, што час-та атрымліваў па вушах.

У лёсавызначальныя длякраю гады ён, як салдацкідэлегат, бярэ ўдзел у Пер-шым Усебеларускім зьезь-дзе, робіцца сябрам Белару-скай партыі эсэраў, ува-ходзіць у склад Беларускайвайсковай камісіі, што ўчасе савецка-польскай вай-

ны намагаецца стварыць нацыянальнае войска.Краўцоў заяўляе пра сябе як пра здольнага літарата-

ра. Цёплым словам яго заахвочвае ў друку маладыМаксім Гарэцкі.

У 1919-м менская газэта «Беларусь» пад назовам«Ваяцкі гімн» публікуе Макараў верш «Мы выйдзем

МакарКраўцоў

169i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚168 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У ліку арыштаваных у 1930-м па справе Саюзу вы-зваленьня Беларусі непазьбежна апынуўся і АнтонБаліцкі.

Ён атрымаў адзін з самых жорсткіх на той час пры-судаў — дзесяць гадоў канцлягераў. У 1937-м адбыўсяпаўторны разгляд справы. Назаўтра аднаго з «бацькоў»беларусізацыі павялі на расстрэл.

У кабінэтах цяперашняга Мінадукацыі партрэтуаднаго зь першых беларускіх міністраў асьветы вы нязнойдзеце.

Антон Баліцкі17.9.1891,в. Балічы,цяпер Гарадзенскі раён —31.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Рэвалюцыйная агітацыя сярод вайскоўцаў Заходняга фронту

Згадваючы палітыку бела-русізацыі, што на дзяржаўным узроўні праводзілася ў1920-я гады, мы часам забываем, што ў яе былі свае«бацькі», якія генэравалі ідэі, пісалі праграмы, распра-цоўвалі сыстэмы.

Адзін з гэтых людзей — Антон Бáліцкі.Ён вучыўся ў Сьвіслацкай настаўніцкай сэмінарыі,

што была спадкаеміцаю гімназіі, дзе некалі спасьцігаўнавуку юны Кастусь Каліноўскі. Водгульле славы паў-станцкага правадыра натхняла маладыя душы зусім нена служэньне інтарэсам імпэрыі.

Мабілізаваны ў 1915-м увойска, Антон стаў удзель-нікам Лютаўскай рэвалю-цыі. Ён гуртаваў вайскоў-цаў-суайчыньнікаў на Ру-мынскім фронце, адчыняўдля дзяцей уцекачоў бела-рускія школы ў Адэсе, ка-мандаваў партызанскім ад-дзелам у Прыднястроўі...

Вярнуўшыся ўжо ў са-вецкую Беларусь, ён заняўпасаду намесьніка народна-га камісара, а затым і нар-кама асьветы.

Гэта быў яго зорны час.Баліцкі стварае сыстэму

сярэдняй і вышэйшай аду-кацыі, куды пасьлядоўна ўводзіцца беларуская мова.Другі найважнейшы клопат наркама — беларусізацыякультурна-асьветніцкіх установаў.

У выніку мэтанакіраванай палітыкі наркамату па-беларуску загаварылі дзясяткі тысяч выкладчыкаў,бібліятэкараў, клюбных работнікаў...

Посьпехі беларусізацыі выклікалі вялiкую трывогу ўМаскве.

АнтонБаліцкі

171i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚170 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Але Смоліч быў ня толькі таленавітым навукоўцам.Ён застаўся ў гісторыі як ідэоляг і тэарэтык Беларускайсацыял-дэмакратычнай партыі, адзін з «бацькоў» БНР,міністар асьветы ў яе першым Урадзе...

Палітычная дзейнасьць вучонага прадвызначыла яго-ны лёс.

Пасьля пяцігадовай высылкі па справе Саюзу вызва-леньня Беларусі яго ў 1937-м зноў арыштавалі.

Перад расстрэлам у Ом-скай турме НКВД Смоліч,напэўна, бачыў з такой лю-басьцю й веданьнем апіса-ныя ім беларускія краявіды,да якіх, разлучыўшыся зьцелам, памкнулася ягонаядуша.

Аркадзь Смоліч17.9.1891, в. Бацэвічы,цяпер Клічаўскі раён —17.6.1938, Омск, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Пасьведчаньне сябра Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, выдадзенаеАркадзю Смолічу

Бываюць пісьменьнікі, кнігіякіх нагадваюць сумныя падручнікі, але бываюць і на-вукоўцы, чые падручнікі чытаюцца зь ня меншай ціка-васьцю, чым добры мастацкі твор. Менавіта так я чы-таў перавыдадзеную на пачатку 1990-х «Геаграфію Бе-ларусі» Аркадзя Смоліча, што ўпершыню пабачыласьвет у 1919-м у Вільні, адкрываючыся актуальным ісёньня эпіграфам: «Каб Беларусь перастала быць кра-ем, невядомым для саміх беларусаў».

Мне ўяўляліся тысячы й тысячы іншых чытачоў яго-нае «Геаграфіі», якіх гэтая кніга ў дваццатыя гады мі-

нулага стагодзьдзя ня про-ста захапляла зьместам і за-чароўвала моваю. Яна вяр-тала ім Радзіму. На ёй узга-доўваліся пакаленьні нацы-янальна сьвядомай моладзі.«Геаграфія» Смоліча й ця-пер застаецца неперасягну-тым узорам навукова-папу-лярнага апісаньня нашаезямлі. Варта разгарнуць гэ-ты том наўздагад, і ўжо няхочацца адрывацца:

«...Перанясемся цяпердумкаю з нашага Чарні-гаўскага лесастэпу на другіканец Беларусі, у Віцебшчы-ну... Едзеш па дарозе, дыкусё або пад гару, або з гары.Каменьня тут усюдых як-бы насеяў хто: ляжыць яноі паасобку, і цэлымі гру-

дамі-крушнямі. І лагодныя ўзгоркі, і зялёныя лясы ро-бяць краявіды гэтае старонкі дужа прыгожымі. Аленайлепш прыхарошуюць іх сьветлыя вазёры, што ля-жаць між узгоркаў, і якіх тут ёсьць бязь ліку».

АркадзьСмоліч

173i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚172 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Але эўфарыя хутка кан-чаецца.

Іван зарабляе на хлеб,працуючы грузчыкам.

Таварышы па працы, ззахапленьнем назiраючы, якбеларус адзін упраўляецца звагой, нялёгкай і для трохмужчынаў, ня ведаюць, штопасьля цяжкога дня ён ся-дае за стол не для таго, кабвыпіць пару кухляў піва, акаб напісаць некалькі ста-ронак сваёй кнігі ўспамінаў.

Кніга «Расея ў канцлягеры» выходзіць у 1936-м і пе-ракладаецца на сямнаццаць моваў.

Жывучы ў Нямеччыне, Саланевіч выступае супрацьвайны з СССР і мусіць блізка пазнаёміцца з гестапа.Пасьля вайны ён падае голас з Аргентыны, адкуль неўза-баве высылаецца як «небясьпечны элемэнт». Апошнімпрыстанкам Івана робіцца Ўругвай. У гэты час ён прад-казвае крах СССР, які «патоне ўва ўласным шпігунствеі здрадніцтве».

Яго погляды, чыя эвалюцыя прывяла Івана Саланевічада ідэяў народнай манархіі й «дыктатуры праваслаўна-га сумленьня», мне бясконца чужыя. Але выклікаюцьнесумнеўную павагу тыя неверагодныя энэргія й палы-мянасьць, зь якімі наш суайчыньнік адстойваў іх, зма-гаючыся з бальшавікамі.

Іван Саланевіч13.11.1891,в. Руднікі,цяпер Пружанскі раён —24.4.1953, Монтэвідэо,Уругвай

У савецкіх школах, а затыму інстытутах нас вучылі, што сьвядомасьць вызначаец-ца быцьцём. Але варта было мне заглыбіцца ў гісторыю,як розум пачаў тачыць чарвячок сумневу: можа, усёякраз наадварот, і менавіта сьвядомасьць стварае сцэ-нар жыцьця? Асабліва ў эпоху кардынальных гістарыч-ных пераменаў.

Акурат у такі час лёсіла жыць публіцысту і выдаўцуІвану Саланевічу. Зрэшты, асоба яго была значна шы-рэйшая за гэтыя азначэньні.

У юнацтве ён быў вядомым ува ўсёй Расейскай імпэ-рыі спартоўцам: віцэ-чэм-піёнам па гірах, футба-лістам, баксэрам, засна-вальнікам спартыўных тава-рыстваў «Сокал» у Віцебскуі Горадні.

Ён любіў называць сябебеларускім мужыком, хоць атрымаў дыплём юрыдыч-нага факультэту Петраградзкага ўнівэрсытэту.

У 1920-я Іван жыве ў Маскве, супрацоўнічае з «Из-вестиями», друкуе некалькі кніжак аб спорце, аднаксавецкая рэчаіснасьць робіцца для Саланевіча ўсё большневыноснай. Разам з сынам і братам ён наважваецца ў1933-м на ўцёкі за мяжу.

Усіх трох схапілі з зброяй у руках і адмералі восемгадоў лягераў кожнаму.

На ўдарнай будоўлі Беламорска-Балтыйскага каналуСаланевічы былі прызначаныя інструктарамі па фізкуль-туры і атрымалі большыя за іншых зьняволеных маг-чымасьці рухацца па зоне.

Напоўніцу выкарыстаўшы сытуацыю, яны вырыва-юцца за калючы дрот і, пераадолеўшы за два тыдні блізутрохсот кілямэтраў, у жніўні 1934-га пераходзяцьфінскую мяжу.

Уцёкі Саланевiчаў з СССР робяцца эўрапейскай сэн-сацыяй.

ІванСаланевіч

175i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚174 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Увесь час спадар Янкапрацаваў над капітальным« Б е л а р у с к а - р а с і й с к і м(Вялікалітоўска-расійскім)слоўнікам», які апублікаваў— 1306 старонак вялікагафармату — ужо ягоны сынЮрка.

«Аторва — сорванец,ашавурак — замухрышка,бройка — шалунья, похват— рикошет...» Гэты том з ча-родкамі птушачак на кож-най старонцы ляжыць умяне на пісьмовым стале,нагадваючы пра тыя колькітыдняў, калі ён быў самымцікавым чытвом.

Зь ня меншым натхнень-нем чыталася і кніга «ЯнСтанкевіч. Гістарычныя тво-ры» (Менск, 2003). «Повесьці й апавяданьні крывіцкіхлетапісаў», «Крыўя-Беларусь у мінуласьці», «Кароткі на-чырк гісторыі Крывіі-Беларусі» — назвы многіх разьдзе-лаў для мяне, палачаніна й крывічаніна, гучаць як му-зыка.

Янка Станкевіч26.11.1891,в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —16.7.1976, Гаўтгорн,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілкаху Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Доктарскую дысэртацыю ЯнкаСтанкевіч абараніў у Празе

Ня думаю, што кіраўніцтваВіленскай духоўнай сэмінарыі зьмяніла б сваю паста-нову аб выключэньні навучэнца Янкі Станкевіча «заагрэсіўную беларускасьць», каб даведалася, што якразгэты юнак некалі стане аўтарам першага ў гісторыіпоўнага беларускага перакладу Бібліі (Нью-Ёрк, 1973).

Паміж разьвітаньнем з сэмінарыяй і пахавальнайпрацэсіяй у амэрыканскім Іст-Брансўіку былі знаёмст-ва з Іванам і Антонам Луцкевічамі, Вацлавам Ластоў-скім і Максімам Гарэцкім, супрацоўніцтва з «НашайНівай», удзел у гістарычнай сэсіі Рады БНР 24—25 са-

кавіка 1918 году, абароне-ная ў Карлавым унівэрсытэ-це ў Празе (адкуль ён пры-вёз у Вільню жонку, чэшкуМарыю) доктарская дысэр-тацыя — дасьледаваньнеАль-Кітабу, абраньне пас-лом у Польскі сойм (і, вядо-ма, славутая віленская тур-ма на Лукішках), стварэнь-не ў гады нямецкае акупа-цыі падпольнай Партыі бе-ларускіх нацыяналістаў, вы-кладаньне гісторыі ў Бела-рускай гімназіі імя Янкі Ку-палы ў Заходняй Нямеччы-не, заснаваньне ў ЗШАВялікалітоўскай (Беларус-кай) Фундацыі імя Лява Са-пегі, якой Станкевіч адпісаў

усе свае грошы і маёмасьць, каб дапамагаць выдавец-кай дзейнасьці й разьвіцьцю беларусазнаўства праз фун-даваньне стыпэндыяў для студэнтаў і навукоўцаў.

У восемдзесят два гады ён убачыў свой выдрукава-ны, гістарычна першы поўны пераклад Сьвятога Пісань-ня.

ЯнкаСтанкевіч

177i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚176 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дадамо, што Мудроў неўзабаве зрабіўся рэдактарамсамвыдавецкага літаратурнага альманаху «Блакітныліхтар», а па часе — адным з найцікавейшых беларускіхпісьменьнікаў.

У Максіма Багдановіча шчасьлівае й лёсавызначаль-нае адкрыцьцё Беларусі адбылося яшчэ раней. Маючыдзесяць зь нечым гадоў, ён ужо спрабаваў пісаць па-бе-ларуску.

Прытым адзначым: бацька паэта не ўхваляў сынава-га захапленьня, мяркуючы, што беларусіка «большзамінала ягоным посьпехам, чым спрыяла».

Падзеяй велізарнае значнасьці ў паэтавым жыцьцісталася паездка ў Беларусь улетку 1911 году. Яго за-прасілі супрацоўнікі «Нашае Нівы» Іван і Антон Луц-кевічы, якія ўжо бачылі агульнанацыянальны маштабталенту беларускага юнака зь Яраслаўлю.

У 1915-м нарадзіўся шэдэўр ягонай паэзіі — верш«Пагоня», які стаўся адным зь неафіцыйных беларускіхгімнаў:

Усё лятуць і лятуць тыя коні,Срэбнай збруяй далёка грымяць...Старадаўняй Літоўскай ПагоніНе разьбіць, не спыніць, не стрымаць...

У 1917-м сябры выправілі яго на лекаваньне ў Ялту...Вядома, што ў свае апошнія дні, «у краіне сьветлай»,дзе ён паміраў, паэт займаўся ўкладаньнем беларускагалемантара.

Лемантарамі для тысяч і тысяч беларусаў сталіся яго-ныя кнігі.

Максім Багдановіч9.12.1891, Менск —25.5.1917, Ялта, Украіна.Пахаваны на Старыхгарадзкіх могілках у Ялце

Кажуць, паэзія ня здольнаязьмяніць сьвет. Магчыма й так, але я не сумняюся, штоў яе сілах павярнуць у іншым кірунку лёс асобнага ча-лавека.

Жывое сьведчаньне — мой сябар Вінцэсь Мудроў,які ў школьным юнацтве (тады яшчэ Віця) аднойчы вы-цягнуў з кучы макулятуры хрэстаматыю беларускайлітаратуры. Нескладана ўявіць, зь якімі пачуцьцямі пе-рагортваў гэтую прапахлую цьвільлю кнігу вызваленыад вывучэньня беларускай мовы сын афіцэра-расейца.Але здарылася дзіва, пра якое сам Вінцэсь апавядае ў

сваёй кнізе «Ператвораныяў попел»:

«Па-над белым пухамвішняў, быццам сіні ага-нёк...» Я прачытаў вершпаўшэптам і адразу ж за-помніў. Тут жа, у хрэста-матыі, былі «Вечар на за-хадзе ў попеле тушыць...»,«Прывет табе, жыцьцё наволі!..» і нарэшце «Зорка Вэ-нэра». Максімавы вершыпапросту ашаламілі... Мянеапанавала Беларусь. Не, нятая Беларусь, дзе я нара-дзіўся і жыў... а той край,дзе жылі Максім і Вэраніка,дзе тнулі ў неба вежы кась-цёлу Сьвятой Ганны і надзямлёю, працінаючы сэрцызакаханых вострымі дзі-дамі промняў, узыходзілазорка Вэнэра. Кругаглядмаёй душы, у якім не хапа-ла аднаго сэгмэнту, набыўзавершаную форму».

МаксімБагдановіч

179i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚178 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вінавацілі ў шпіянажы ад-начасова на карысьць Ваты-кану й Японіі. За такія «зла-чынствы» сталінскі суд да-ваў 25 гадоў канцлягераў.

Яго лісты з-за калючагадроту да кіраўніцы суполь-насьці беларускіх сясьцёр-эўхарыстак маці АпалёнііПяткун сьведчаць, штоЦікота, трываючы страш-ныя пакуты, думкамі быў уБеларусі.

«Можна жыць на чорныхсухарах і вадзе, а нам яшчэдаюць вызначаную страву...Сяджу зь цяжкасьцю, алекалі ляжу, то болю амальня чую... Лекары запэўніва-юць, што ўсё будзе ў парад-ку, аднак я маю іншае прад-чуваньне... Штодня малю-ся за вас, за ўсіх парафі-янаў, і за Беларусь...» —пісаў ён у 1951-м.

Арыштаваны разам зьЦікотам сьвятар-французПоль Шалей пакінуў сьвед-чаньні, што ягоны беларускісубрат «падчас сьледзтва і ўтурме вёў сябе годна й ге-раічна і памёр як сапраўд-ны мучанік».

Андрэй Цікота17.12.1891,в. Тупальшчына,Сьвянцяншчына —21.2.1952 (паводле іншыхзьвестак 11.2.1952),Усходняя Сібір, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Касьцёл i кляштар марыянаўу Друi

Той ня верыць, хто не жыве паводле веры сваёй. Гэтасказана не пра яго. Айцец Андрэй Цікота прайшоў свойкрыжовы шлях у згодзе волі і сумленьня, пад знакамверы ў Бога і ў Беларусь.

Ужо ў Віленскай сэмінарыі, а затым у Пецярбурскайдухоўнай каталіцкай акадэміі ён належаў да беларускіхкультурна-асьветных гурткоў. У 1917-м удзельнічаў уПершым зьезьдзе беларускага каталіцкага духавенства.Цікота ня проста вітаў нараджэньне незалежнай Бела-рускай Народнай Рэспублікі, а быў абраны ў яе Раду.

На пачатку 1920-х ён уступіў у Ордэн марыянаў, iўзначаліў Друйскі кляштар,які віленскі біскуп ЮрыМатулевіч марыў зрабіцьбеларускім рэлігійным цэн-трам. Але сталася іначай.Андрэй Цікота ня змог про-цістаяць ціску польскіх ша-віністаў.

Ён браў удзел у Пятымвуніянiстычным кангрэсе ўВэлеградзе. У 1933-м ягоабралі генэралам Ордэнумарыянаў, а ў 1939-м Ваты-кан накіраваў айца Андрэякіраваць місіяй сярод ра-сейцаў у маньчжурскі Хар-бін.

Пасьля заканчэньняДругой усясьветнай вайныЦікоту разам зь іншымісьвятарамі Харбінскай місіінапаткаў трагічны лёс.Кітайскія камунiстычныяўлады перадалі місіянэраўорганам савецкай дзярж-бясьпекі. Айца Андрэя аб-

АндрэйЦікота

181i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚180 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

згадваюць Станкевічавы казаньні ў касьцёле СьвятогаМікалая, якія давалі магутную духоўную падтрымку ўваеннае ліхалецьце.

Пасьля вайны па Станкевіча прыходзяць людзі зьведамства Берыі. Яны нават не імкнуцца абвінаваціцьайца Адама ў супрацоўніцтве зь немцамі, ад якіх тойзаўсёды трымаўся на дыстанцыі. Галоўнае злачынства— вера ў будучую незалежную Беларусь. Такая вінаацэньваецца на 25 гадоў няволі.

У яго быў шанец застацца на волі. Афіцэр спэцслуж-баў, якога Станкевіч называе ў сваіх дзёньніках Мэфісто-фэлем, неаднаразова прапаноўваў ксяндзу ўзначаліцьКаталіцкую царкву на тэрыторыі БССР пры ўмове не-прызнаньня Ватыкану й папы. Адмовіўшыся, айцецАдам ахвяраваў жыцьцём, але адвёў ад Беларускага кась-цёлу пагрозу расколу і дыскрэдытацыі.

Адзін з сулягернікаў Станкевіча вынес на волю сьвед-чаньні пра вусьцішную нават для тых нечалавечых умо-ваў сьмерць беларускага сьвятара. Айца Адама задушылі,а твар разьбілі кувалдай, каб ніхто не пазнаў яго і ў часетаемнага пахаваньня.

Віленскія беларусы зьбяруць грошы і паставяць намогілках паблізу Крэва помнік свайму сьвятару і ягомаці. Духоўным помнікам Адаму Станкевічу застануц-ца ягоныя працы «Беларускі хрысьціянскі рух» і«Хрысьціянства і беларускі народ».

Перад арыштам айцецАдам працаваў над кнігаю«Гісторыя Беларусі», дзе на-зываў гістарычны шлях на-шага народу «рухам да гар-манічнай нацыянальнай цэ-ласьці».

Нязьдзейсьненае ў XXстагодзьдзі нам наканаванаўрэчаісьніць у XXI.

Адам Станкевіч6.1.1892, в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —29.11.1949, Тайшэт,Іркуцкая вобл., Расея.Пахаваны на могілкахАзярлягу каляв. Шаўчэнкі,Тайшэцкі раён

Паводле даробку ў культуруі наагул у нацыянальнае жыцьцё беларусаў Адам Стан-кевіч выглядае сваім сярод Скарыны, Каліноўскага, Ба-гушэвіча — тых, чыім стваральным духам ён натхняўся.

Паміж яго прыходам на сьвет на Віленшчыне ізьяўленьнем яшчэ адной безыменнай лягернай магілыпад сібірскім Тайшэтам зьмясьцілася столькі, штохапіла б і на дзесяцёх.

На Новы 1915 год малады ксёндз Адам адправіўпершую імшу ў парафіяльным касьцёле гістарычна-ве-капомнага Крэва. Праз тры гады выпускнік Пецярбур-

скай духоўнай акадэмііСтанкевіч прыяжджае ўВільню ўжо вядомым пу-бліцыстам і дзеячам Белару-скай хрысьціянскай дэма-кратыі. Адным зь першыхён пачынае карыстацца бе-ларускай моваю ў набажэн-ствах і публічных выступах.Выкладае рэлігію ў Вілен-скай беларускай гімназіі.Праходзіць на выбарах уПольскі сойм...

У 1920—1930-я гады безасобы Станкевіча немагчы-ма ўявіць нацыянальнагажыцьця ўсёй Заходняй Бе-ларусі. Кіраўнік Таварыствабеларускай школы, засна-вальнік Віленскай друкарніімя Скарыны, рэдактар івыдавец часопісу «Хрысьці-янская думка»...

У час нацысцкай акупацыі ён працягвае ахвярна слу-жыць беларускай справе: адчыняе школы, аднаўляе га-зэту «Крыніца». Старыя беларусы-віленчукі дагэтуль

АдамСтанкевіч

183i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚182 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларускай школы балюча перажываў русіфікацыю сыс-тэмы адукацыі і ўсяго жыцьця ў БССР.

Ягоныя словы — «Песьня — душа народу» — сталісякрылатымі. Так Шырма назваў кнігу сваіх артыкулаў,якая выйшла ў сярэдзіне сямідзясятых. Расказваюць,што, узяўшы ў рукі сыгнальны экзэмпляр і прачытаўшыназву, Рыгор Раманавіч прамовіў: «А душу гэтую абкра-даюць».

Такія, як Шырма, не дазволілі абкрасьці душу наро-ду дарэшты.

Рыгор Шырма20.1.1892,в. Шакуны,цяпер Пружанскі раён —23.3.1978, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Удзельнiкi акруговага зьезду Таварыства беларускай школы ў Гораднi.Другi зьлева ў першым радзе паэт Мiхась Васiлёк, у цэнтры другога радуАляксандар Уласаў, справа ад яго Рыгор Шырма. 1928

Рызыкну сказаць, што імямайго сёньняшняга героя ў Беларусі ведае амаль кож-ны — нават той, хто ніколі ў жыцьці ня быў ні ў філяр-моніі, ні наагул на канцэрце.

Рыгор Шырма з кагорты тых нацыянальных дзея-чаў, аўтарытэт якіх бездакорны і для майго знаёмага ста-рога настаўніка з-пад Маладэчна, і для сустрэтага ня-даўна на праспэкце Скарыны незнаёмага маладзёнабамжаватага выгляду.

Настаўнік памятае, як Шырма адчыняў у ЗаходняйБеларусі беларускія школы, дапамагаў выдавацца мала-

дому Максіму Танку і двой-чы сядзеў у польскай турме.А маладзён, пачуўшы несу-ладныя сьпевы падвяселе-най вулічнай кампаніі, іра-нічна кінуў: «Тожа мнеШырмы!»

У 1940-м Шырма стварыў і трыццаць гадоў бязь-зьменна ўзначальваў Дзяржаўную акадэмічную харавуюкапэлю Беларусі. Сабраныя й выдадзеныя ім чатырытамы беларускіх народных песьняў (болей за дзьве ты-сячы) зрабілі б гонар любой эўрапейскай нацыі.

Дзеля бліжэйшага знаёмства з савецкай уладаю Ры-гор Раманавіч мусіў пасядзець у 1941-м на Лубянцы,адкуль пашчасьціла выйсьці пасьля хадайніцтва ЯкубаКоласа перад першым сакратаром ЦК КПБ П. Пана-марэнкам.

Пазьней Шырма не цярпеў яўнага перасьледу. На-адварот, улада імкнулася ўсяляк аблашчыць маэстра. Ёнкіраваў Саюзам кампазытараў рэспублікі, атрымаўзваньні народнага артыста СССР і Героя сацыялістыч-най працы.

Але блізкія да Рыгора Раманавіча людзі сьведчаць,што і на схіле дзён ён заставаўся верны ідэалам мала-досьці.

Былы шматгадовы сакратар управы Таварыства бе-

РыгорШырма

185i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚184 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля Слуцкага збройнага чыну Антон быў высь-вячаны на праваслаўнага сьвятара і служыў на Наваград-чыне і Слонімшчыне. У гады Другой усясьветнай ёнуступіў у Беларускую незалежніцкую партыю, браўудзел у Другім Усебеларускім кангрэсе. Ужо ў эвакуа-цыі ў Нямеччыне Сокал-Кутылоўскі стаў на чале бата-льёну Беларускай Краёвай Абароны, які празь дзесяцьдзён перайшоў да амэрыканцаў...

Агенты савецкай контравыведкі «Смерш» затрымаліАнтона ў лягеры для рэпат-рыянтаў. Ён быў асуджанына 25 гадоў і выйшаў на волюпа амністыі толькі ў 1957-м.

Да канца сваіх дзён ка-мандзір слуцкіх паўстанцаўадмаўляўся верыць, што ўтым самым «Смершы» слу-жыў ягоны сын.

АнтонСокал-Кутылоўскі7.2.1892,хутар Чырвоная Горка,цяпер Лунінецкі раён —7.3.1983, Шчэцін, Польшча

Сьцяг 1-га Слуцкага палка БНР. Зьлева — Лявон Вітан-Дубейкаўскі,справа — штабс-капітан Антон Борык. 1921

Сябры ягонага бацькі-шляхціча жартавалі, што калі Антон зьявіўся на сьвет,у вокны яўна зазіраў Марс.

Праўда, напачатку малодшы Сокал-Кутылоўскі вы-браў сабе прафэсію мірную — атрымаў дыплём геа-графічнага факультэту Пецярбурскага ўнівэрсытэту. Алегрымнула Першая ўсясьветная вайна...

Казанская вайсковая вучэльня. Баі ў Галіцыі й Літве.Салдацкі Георгіеўскі крыж. Пасьля кастрычніцкага пе-равароту 1917 году капітан Сокал-Кутылоўскі ваяваў су-праць чырвоных у арміях Дзянікіна і Юдзеніча. Але ў

душы гэтага суворага вай-скоўца жыла мара не праадзіную і непадзельную Ра-сею, а пра незалежную Бе-ларусь.

Улетку 1920-га ён вяр-нуўся на Бацькаўшчыну інеўзабаве апынуўся наСлуччыне — там, дзе тадынайбольш патрэбныя быліягоныя здольнасьці. Падчасантыбальшавіцкага паў-станьня Сокал-Кутылоўскіўзначаліў збройныя сілызмагароў — 1-ю Слуцкуюбрыгаду БНР.

У лістападзе-сьнежнібрыгада вяла цяжкія што-дзённыя баі супраць Чырво-най Арміі на фронце працяг-ласьцю 60 кілямэтраў. Аса-бліва пасьпяхова случакідзейнічалі на лініі Капыль— Цімкавічы — Вызна, дзевёскі і мястэчкі некалькі ра-зоў пераходзілі з рук у рукі.

АнтонСокал-

Кутылоўскі

187i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚186 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вую паперу, што дапамаглатаму выехаць у ЗаходнююБеларусь і пазьбегнуць маг-чымага арышту.)

У 1924-м сэсія ЦВКБССР прымае пастанову«Аб практычных мерапры-емствах па правядзеньні на-цыянальнай палітыкі». «Ру-хавіком» гэтай палітыкі,якая ўвайшла ў гісторыюпад назовам «беларусіза-цыя», стаў Чарвякоў.

Яму не даравалі. Ад пачатку трыццатых гадоў «усе-беларускага старасту», апошняга кіраўніка БССР, якігаварыў з народам на ягонай мове, усё часьцей абвіна-вачваюць у адыходзе ад лініі партыі й нацыяналістыч-ных хістаньнях.

Пад пагрозаю арышту і расправы ён падчас XVІ зьез-ду КП(б)Б сыходзіць з жыцьця сам. (Існуе вэрсія, па-водле якой «усебеларускі стараста» быў забіты супра-цоўнікамі НКВД.)

У 1990-я ў беларускім друку выказвалася прапановапра заснаваньне Дзяржаўнай прэміі імя А. Чарвяковаза найлепшыя працы ў галіне адукацыі.

Але хіба можа сёньняшняя ўлада надаць сваёй прэмііімя чалавека, які жыў беларусізацыяй, калі яна, гэтаяўлада, займаецца абсалютна процілеглым — татальнайрусіфікацыяй?

Аляксандар Чарвякоў8.3.1892, мяст. Дукора,цяпер Пухавіцкі раён —16.6.1937, Менск.Пахаваны на менскiхВайсковых могiлках

Варта задумацца, як склаўсяб гістарычны лёс Беларусі, каб не беларусізацыя. Суседзі-прыбалты мелі тады два дзесяцігодзьдзі незалежнасьці,мы — усяго некалькі гадоў уздыму нацыянальных сілаўі ахвярнай працы людзей, абсалютная большасьць якіхнеўзабаве была зьнішчаная.

Аляксандар Чарвякоў быў адным зь пяці сябраў Ча-совага рабоча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі, якія1 студзеня 1919 году ў Смаленску паставілі свае под-пісы пад Маніфэстам пра абвяшчэньне БССР. У тымпершым урадзе яму дастаўся партфэль наркама асьве-

ты.Нягледзячы на ліха-

лецьце, камісарыят адчыняешколы й курсы ліквідацыінепісьменнасьці. Маладынаркам рупіцца пра ства-рэньне Нацыянальнага

ўнівэрсытэту, выдае загады пра збор культурных каш-тоўнасьцяў і ахову гістарычных помнікаў.

У 1920-м Чарвякова абіраюць старшынём Саўнар-каму рэспублікі і адначасова старшынём ЦВК або, яктады казалі, «усебеларускім старастам». Апошнюю па-саду ён захавае да 1937 году.

Нацыянал-камуністы не памыліліся ў сваім выбары.Адным зь першых крокаў Чарвякова стаў заклік да су-айчыньнікаў — найперш работнікаў адукацыі і культу-ры — вярнуцца на пакінутую ў гады вайны Бацькаўшчы-ну, каб разам будаваць новы Беларускі Дом.

«Ваша вызваленая Радзіма, — гаварылася ў звароцеЦВК, — прызывае вас прыкласьці руку да яе Адра-джэньня...»

Гэтыя намаганьні далі вынік: да канца 1921-га ў род-ныя мясьціны для культурнай працы прыехалі большза трыста ўраджэнцаў Беларусі. (Праўда, аднаму дзеячукультуры — драматургу Францішку Аляхновічу — Чар-вякоў у тым самым годзе прадбачліва выдаў адмысло-

АляксандарЧарвякоў

189i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚188 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

прытульны й гасьцінны дамок быў месцам паломніцтванашай інтэлігенцыі й адраджэнскіх моладзевых супо-лак. Я быў там толькі аднойчы, але атмасфэру натураль-най беларускасьці, якая панавала ў тых сьценах, за-помніў на ўсё жыцьцё. На жаль, гаспадыня ўжо нічоганя чула, і візытанты мусілі пісаць свае пытаньні, затоеадказы былі грунтоўна-дасьціпныя ды суправаджалісядэманстрацыяй унікальныхфатаграфіяў і дакумэнтаў.

На дзясятым дзясяткуЗоську Верас прынялі ў Са-юз беларускіх пісьмень-нікаў, а ў дзевяноста трыяна пабачыла выдадзеную ўМенску кніжку сваіх вер-шаў і апавяданьняў. Каліспадарыня Зоська адышла ўВечнасьць, мне на момантздалося, што Вільня апусь-цела.

Зоська Верас(ад нараджэньняЛюдвіка Сівіцкая,у замужжы Войцік)30.9.1892,мяст. Мяджыбаж,цяпер Ляцічаўскі раён,Хмяльніцкая вобл.,Украіна —8.10.1991, Вільня.Пахаваная на віленскіхПанарскіх могілках

Маладыя кабеты ў модным адзеньні. Фота з збораў былога Беларускагамузэю імя Івана Луцкевіча ў Вільні

Яна, як Натальля Арсеньне-ва ці бабуля сьпевака Данчыка Яніна Каханоўская, пра-жыла амаль стагодзьдзе, даўшы прыклад таго, колькі,на добры лад, павінны жыць беларускія жанчыны.

Гэты доўгі шлях быў неверагодна багаты на сустрэ-чы, захапленьні, самыя розныя пачынаньні й здабыткі.Зоська Верас мела добрае знаёмства з Максімам Багда-новічам, тэатральным дзеячам Уладзіславам Галубком,лiтаратарамi Гальляшом Леўчыкам i Ядвігіным Ш.,пакінуўшы пра іх цікавыя ўспаміны.

Чытачы «Нашае Нівы», а потым заходнебеларускіхпэрыёдыкаў ведалі яе якаўтарку арыгінальных аб-разкоў і вершаў.

Навукоўцаў зацікавіўукладзены і выдадзеныЗоськай Верас «Беларуска-польска-расейска-лацінскібатанічны слоўнік».

Тагачасныя гаспадары зьВіленшчыны, Наваградчы-ны, Беласточчыны шукалі ўадрыўных календарах ей-ныя парады з агародніцтвай садоўніцтва. Пчаляры вы-пісвалі рэдагаваны ёю ча-сопіс «Беларуская борць», адзеткі чыталі свае выданьні— «Заранку» і «Пралескі»,рэдактарам якіх таксамабыла спадарыня Зоська.

Зь віленскай турмыЛукішкі яна вынесла вершы зьняволенага Міхася Ма-шары й выдала яго першы зборнік...

Ад 1923 году яна жыла ў Вільні — пераважна ў сва-ёй славутай «Лясной хатцы» сярод зялёных Панарскіхузвышшаў. У сямідзясятыя — васьмідзясятыя гады гэты

ЗоськаВерас

191i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚190 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

гісторыі беларускага войска.У 1944—1945 гадах ён пра-цаваў пад кіраўніцтвам Ка-стуся Езавітава, беручыўдзел у спробе стварыць Бе-ларускае войска. Па вайнеАляксандар Ружанцоў жыўу ЗША, дзе напісаў цiкавыямэмуары, якія яшчэ чака-юць свайго выдаўца.

Калі б я стаў укладаль-нікам зборніка патрыятыч-ных тэкстаў для беларускіхжаўнераў, абавязкова ўклю-чыў бы туды верш АлесяСмаленца «Перад атакай»:

Ўжо празьвінела трубкі рытурнэль.Вушмі крануўшы, задрыжэлі коні.На штандару чырвоны знак ПагоніЯскрава сьвеціць... Трэснула шрапнэль.Праменьні сонца заліваюць блоні.Перад вачмі — як быццам акварэль.Мацней сьціскаеш шаблю у далоніІ чуеш, як ляціць яшчэ шрапнэль.

Аляксандар Ружанцоў(псэўданім АлесьСмаленец)12.8.1893, Вязьма,Смаленшчына —23.7.1966*, Дэнвіл, штатІлінойс, ЗША

* У Беларускай Энцыкляпэдыі, Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусіі біябібліяграфічным слоўніку «Беларускія пісьменьнікі» падаеццапамылковая дата сьмерці Аляксандра Ружанцова.

Ад часоў Лява Сапегі й Ва-сіля Цяпінскага нашы літаратары ўмелі трымаць у ру-ках ня толькі пяро, але і зброю, а ваяры не бяз посьпе-ху займаліся літаратурнымі штудыямі. На пачатку міну-лага стагодзьдзя адзін з прыкладаў гэтага даў Алесь Ру-жанцоў-Смаленец.

I ягонае месца нараджэньня, і псэўданім яшчэ разсьведчаць, як далёка на ўсход ад сучасных дзяржаўныхмежаў Беларусі праходзіла наша мяжа этнічная.

Выхаванец гістарычна-філялягічнага факультэту Ма-скоўскага ўнівэрсытэту і Аляксееўскай вайсковай шко-

лы, Алесь Ружанцоў уюнацтве гераічна ваяваў нафрантах Першай усясьвет-най. Паслужыўшы пасьля1917 году і ў белых і ў чыр-воных, ён урэшце зрабіўсвой выбар на карысьць

змаганьня за незалежную Беларусь.Камандуючы беларускім батальёнам у Літоўскім вой-

ску, Ружанцоў-Смаленец здабыў вядомасьць як аўтарнечаканых сваімі тэмамі й вобразамі экспрэсіўных вер-шаў, якія нараджаліся з жорсткіх рэаліяў ваеннага часу.Адметнасьць ягоных твораў падкрэсьлівалі ўжо назо-вы: «На форце», «Перад атакай», «Зраньня ў акопах»...

Раптам згасьлі ліхтарні...Задыміў папяросай,Моцна лаяўся нехта з матросаў...

На сьнягу чырванела крывавая пляма,Зачынілась жыцьцёвая брама.

Гэта радкі зь вершу «Расстрэл», прысьвечанагаМаксіму Гарэцкаму, які, дарэчы, называў вершы Сма-ленца «моцнымі думкаю і арыгінальнымі формаю».

У 1920-я былы баявы камандзір быў консулам БНРу Коўне, дзе друкаваў у часопісе «Крывіч» артыкулы з

АляксандарРужанцоў

193i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚192 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

мужжа й пераезду ў Маскву, дзе ёй было наканаванапражыць болей за шэсьць дзесяцігодзьдзяў. Удалечы адБеларусі яе муза амаль замоўкла. У 1930-я зьнік у віху-ры рэпрэсіяў муж.

Калі пасьля вайны паэтка зноў падала голас, сацрэа-лістычныя крытыкі адказалі абвінавачаньнямі ў тым,што яна апявае не «вялікую краіну Саветаў», а — Бела-русь.

Крамольна-нацыяналістычнымі былі абвешчаныя, дапрыкладу, радкі:

Зямля мая далёкая,Зямля мая цудоўная,Радзіма сінявокая,Каму красой ты роўная...

Прамінулі гады, і эпітэт «сінявокая» ў дачыненьніда Беларусі стаўся хрэстаматыйным.

У 1968-м Канстанцыя Буйла рашуча адмовіласясьвяткаваць свой юбілей. «Што адзначаць? — пыталасяяна. — Што з плеяды нашых пісьменьнікаў адна заста-лася, як сасна на галявінцы, хістацца над магілаю сьсе-чаных дрэваў?..»

Калі яе душа адляцела ў Вечнасьць, прах Канстанцыівярнуўся ў родную Беларусь, пад тое неба, што, як янапісала, «па-асабліваму блакітнае, паркалёвае, трошкіружаватае...».

Канстанцыя Буйла(у замужжы Калечыц)14.1.1893, Вільня —4.6.1986, Масква, Расея.Пахаваная ўмяст. Вішнева,Валожынскі раён

Люблю наш край — старонку гэту,Дзе я радзілася, расла,Дзе першы раз пазнала шчасьце,Сьлязу нядолі праліла...

Хто ў Беларусі ня ведае гэтых словаў, якія, пакладзе-ныя на музыку кампазытарам Міколам Равенскім, даўносталі народнай песьняй, а яе мэлёдыя — пазыўныміРадыё Свабода?

Суаўтарка Равенскага — паэтка і дзяячка нацыяналь-нага руху нашаніўскае пары Канстанцыя Буйла.

Спадарыня Канстанцыяня раз згадвала, што якраздзякуючы гэтай газэце —легендзе беларускага друку,якую атрымліваў бацька,яна й захапiлася лiтаратур-най творчасьцю.

Надрукаваўшы свой пер-шы верш у шаснаццаць га-доў, вільнянка Буйла зра-білася сталай аўтаркаю«Нашае Нівы».

Янка Купала прасіў яе:«Пішыце яшчэ і яшчэ» іпрысьвяціў зусім юнай па-этцы верш «Мая думка». Ёнжа стаў рэдактарам першаекнігі Буйлы «Курганнаякветка», якую аформіў ЯзэпДраздовіч.

У тым самым, шчасьлі-вым для Канстанцыі 1914-мяна з рэкамэндацыі Цёткіўзначаліла беларускую кні-гарню ў Полацку.

Круты пералом у жыцьціБуйлы надышоў пасьля за-

КанстанцыяБуйла

195i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚194 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Максім Гарэцкі18.2.1893,в. Малая Багацькаўка,цяпер Амсьціслаўскі раён —10.2.1938, Вязьма,Смаленская вобл., Расея*

* Біябібліяграфічны слоўнік «Беларускія пісьменьнікі» падае не-дакладныя зьвесткі пра дату й месца сьмерці Максiма Гарэцкага. УВязьме на верагодным месцы пахаваньня Максіма Гарэцкага ўста-ляваная мэмарыяльная стэла зь ягоным iмем.

Гарэцкага Радзіма, значыцца: «Перечисленные осужден-ные всего в числе 40 человек из места содержания подстражей были взяты в 14 час. 45 мин. 10 февраля 1938 г.,а решение Заседания Тройки приведено в исполнениепутем расстрела в 15 час. того же дня. Трупы зарыты наустановленную глубину».

Ён ставіў перад сабою, перад нацыянальным прыго-жым пісьменствам і ўсіміадраджэнскімі сіламі звыш-задачу — «падняць белару-са да ідэальнага чалавека»,«аднавіць арганізм Беларусіі зрабіць яго дужэйшым».

На тое й геніі, каб паз-начаць мэты на стагодзьдзі.

Бацькі пісьменьніка Іван Кузьміч і Эўфрасіньня Міхайлаўна

Разгарнуўшы гадоў двац-цаць таму трэці том збору твораў Максіма Гарэцкага, язлавіў сябе на непрыемным адкрыцьці. Ягоная рэч «Наімпэрыялістычнай вайне. (Запіскі салдата 2-й батарэіN-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы)» ізьместам, і стылістыкай, і патасам успрымалася як не-шта рэмінісцэнтна-другаснае.

Напружыўшы чытацкую памяць, я хутка знайшоўадказ: Эрых Марыя Рэмарк «На Заходнім фронце бязьзьменаў». Але варта было зазірнуць у энцыкляпэдыю,як маё адкрыцьцё зь непамыснага імгненна ператва-

рылася ва ўсьцешлівае: сла-вуты раман Рэмарка зья-віўся ў 1929-м, а «Запіскі»Гарэцкага на цэлыя трыгады раней — у 1926-м (да-рэчы, адначасова з «Фэстам»Гэмінгўэя).

Дзякуючы свайму мала-дому клясыку беларускаялітаратура яшчэ раз засьвед-чыла тады права быць паў-напраўнай часткаю літара-туры эўрапейскай.

Але Рэмарк у 1932-м ат-рымаў магчымасьць эміг-раваць зь Нямеччыны ўШвайцарыю. Гарэцкі ж угэты самы час адбываў вы-

сылку ў Вятцы, а празь пяць гадоў, так і не вярнуўшысяна Бацькаўшчыну, быў расстраляны паводле пастановы«тройкі» НКВД. Аўтару аповесьці «Дзьве душы», «Ка-мароўскай хронікі», геніяльных апавяданьняў, клясыч-най «Гісторыі беларускае літаратуры» яшчэ ня споўніла-ся й сарака пяці.

У акце аб выкананьні сьмяротнага прысуду, які за-хоўваецца ў сямейным архіве пляменьніка Максіма

МаксімГарэцкі

197i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚196 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Аляксандар Ляўданскі студыяваў гісторыю на двац-цаць гадоў раней за маму і сьпярша, відаць, зусім нядумаў, наколькі рызыкоўна служыць музе Кліё ў краінесаветаў. Пагатоў на пачатку яго шляху ўсё складаласядаволі пасьпяхова: сябар гістарычна-археалягічнайкамісіі Інбелкульту, загадчык аддзелу археалёгіі Белару-скага дзяржаўнага музэю, потым загадчык археа-лягічнай сэкцыі акадэмічнага Інстытуту гісторыі і ад-начасова дацэнт БДУ...

Ляўданскі стаў арганізатарам першых у БССР наву-кова-археалягічных экспэдыцыяў. Ён дасьледаваўВіцебск, Воршу, Заслаўе, даў першую гістарычную та-паграфію старажытнага Полацку, дзе вывучаў Сафійскісабор і неўзабаве дазваньня зруйнаваныя бальшавікаміБельчыцкія храмы.

Аднак паралельна зь сьпісам навуковых публікацыяўбольш пульхным рабілася й дасье на пэрспэктыўнагавучонага. Апрача яго агульнай незалежніцкай пазыцыіў «органах» зьвярнулі ўвагу на лісты калянавуковыхзласьліўцаў, якія выступілі супраць высновы Ляўданска-га пра тое, што гарадзішчы гэтак званай культуры штры-хаванай керамікі ў Цэнтральнай Беларусі належалібалцкім плямёнам. Відаць, значна лепей было б, каб тутспрадвеку жылі савецкія калгасьнікі.

У 1937-м па яго прыехаў «чорны воран». У тым са-мым годзе жыцьцё вучонага абарвала куля ката з чыр-вонай зорачкай на форменнай шапцы.

Аляксандар Ляўданскі10.9.1893, в. Юр’ева,цяпер Смалявіцкі раён —27.8.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Мая сьветлай памяці мамаМарыя ў 1944 годзе паступіла на гістарычны факультэтМагілеўскага пэдынстытуту. У часе ейнага студэнцтваарыштавалі чатырох выкладчыкаў гісторыі розных краіні эпохаў.

Лекцыі нярэдка пачыналіся з закрэсьліваньня ў пад-ручніках імёнаў новых «ворагаў народу». Часам студэн-ты на загад лектара мусілі рваць на дробныя шматкі(каб нельга было потым скласьці й прачытаць крамо-лу) цэлыя старонкі. Ад таго часу мама, сама ўсё жыцьцёвыкладаючы ў школе менавіта гісторыю, захоўвала ў

душы глыбокае пераканань-не, што навука гэтая — над-звычай небясьпечная і ўся-ляк, хоць і марна, спрабава-ла ўгаварыць мяне не пасту-паць на гістфак.

АляксандарЛяўданскі

Аляксандар Ляўданскі (другі зьлева) з калегамі. 1930-я

199i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚198 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

рускія школы, займаўся ўпарадкаваньнем архіву БНР інавуковымі штудыямі (каштоўнымі дасьледаваньняміёсьць ягоныя кнігі «Беларусы ў Літве», «Беларусы ў Лат-віі», «Беларусы і палякі»). Усё жыцьцё ён пісаў вершы:

У куце больш ня маю бажніц —Мапа там. А на ёй — Беларусь.

У 1945-м яго, дэлегата Другога Ўсебеларускага кан-грэсу і кіраўніка Галоўнага ўпраўленьня вайсковых спра-ваў Беларускай Цэнтраль-най Рады, арыштавала са-вецкая контравыведка«Смерш». Паводле афіцый-най вэрсіі, Езавітаў памёр утурэмным шпіталі «ад ту-бэркулёзу лёгкіх пры дыст-рафіі 3-й ступені».

Кастусь Езавітаў17.11.1893, Дзьвінск,цяпер Даўгаўпілс, Латвія —23.5.1946, Менск.Месца пахаваньняневядомае

У сакавіку 1919 году Кастусь Езавітаў (у цывільным, у цэнтры) быўпрызначаны вайсковым камэндантам Горадні

Афіцыйная савецкая прапа-ганда не шкадавала для яго самых страшных ярлыкоў:«отъявленный реакционер», «белогвардеец», «военныйпреступник», «изменник родины»... У іншых ён заслужыўазначэньні з процілеглым сэнсам: настаўнік, паэт іпубліцыст, вучоны, палітык... Сучасныя дасьледнікі назы-ваюць яго найлегендарнейшай для свайго часу асобай бе-ларускай гісторыі. Але сёньня гаворка пра тыя вехі жыць-цяпісу Езавітава, якія не падлягаюць сумневу.

Удзельнік Першага Ўсебеларускага зьезду і абвяш-чэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі.

Ваенны міністар у яе пер-шым урадзе. Шэф Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР уЛатвіі й Эстоніі, дзякуючыякому балтыйскія дзяржа-вы, у тым ліку і Фінляндыя,першымі прызналі белару-скую незалежнасьць. (Гэтыязаслугі Езавітава былі адзна-чаныя прысваеньнем ямузваньня генэрал-маёра.)

Больш за дваццаць гадоўён вёў культурна-асьветнуюдзейнасьць сярод этнічныхбеларусаў Латвіі: кіраваўЛюцынскай беларускай гім-назіяй, знайшоў або раз-будзіў дзясяткі талентаў ітысячы беларускіх душаў.Сярод іх быў і будучы літа-ратар Эдвард Вайвадзіш з-пад Індры, якога мы яшчэпасьпелі — у сто гадоў! —

прыняць у Саюз беларускіх пісьменьнікаў.Ва ўмовах нямецкай акупацыі Езавітаў стварыў і

ўзначаліў у Рызе Беларускі камітэт. Ён адчыняў бела-

КастусьЕзавітаў

201i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚200 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

а потым была сакратаромБеларускага камітэту дапа-могі ахвярам вайны ў Пет-раградзе.

У Менску яна сустрака-лася з Максімам Багдано-вічам і княгіняю Магдале-най Радзівіл, у Полацку — зКупалам... Нейкі час былазамужам за вядомым нацыя-нальным дзеячам ТамашомГрыбам.

Паўлiна працавала ў вы-давецкім аддзеле пры са-вецкім пасольстве ў Бэрліне,дзе займалася выпускам бе-ларускіх кнігаў, выкладала ўБеларускай гімназіі ўДзьвінску (цяпер Даўгаў-пілс) і ў Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, дзе ў1930-м па яе прыйшлі людзі ў форме ОГПУ.

Праз два гады яна стала маскоўскай настаўніцай...Па вайне Мядзёлка выкладала ў школе роднага Буд-

слава, дзе й былі напісаныя ўспаміны «Сьцежкаміжыцьця», што выйшлі ўжо пасьля сыходу аўтаркі ўіншы сьвет і, нягледзячы на ўмяшаньні цэнзуры й са-мацэнзуры, сталіся, як і «Авантуры майго жыцьця»Пільштыновай, яскравым помнікам беларускай мэму-арыстыкі.

Паўліна Мядзёлка24.9.1893,мяст. Будслаў,цяпер Мядзельскі раён —13.2.1974, Будслаў

Аднойчы мяне апанавалажаданьне пагартаць дакумэнты трагічнай справы Саю-зу вызваленьня Беларусі. Паколькі на календары былапершая палова дзевяностых, маё імкненьне не выгля-дала безнадзейным.

Мне нават удалося даволі лёгка трапіць на прыём дакіраўніка ўсёмагутнага Камітэту, супрацоўнікі якога ўстудэнцкія гады абяцалі вычысьціць мяне з унівэрсы-тэту й заслаць у салдаты куды-небудзь у цёплае месцапад Магадан.

Падчас таго візыту я зусім неспадзявана праслухаўад гаспадара кабінэту, дземожна было б гуляць у фут-бол, невялікую, але зьмяс-тоўную лекцыю на тэму«Янка Купала і ПаўлінаМядзёлка».

Тагачасны гэбіст № 1пацьвердзіў, што нядаўнія газэтныя публікацыі незманілі: Мядзёлка, першае вялiкае каханьне Купалы, са-праўды давала ў «органы» інфармацыю на паэта.

Але ж яна яго шчыра кахала! А калі б таварышу опэ-ру пісаў бы нехта іншы, бяз кропелькі каханьня... «Гэтаж суцэльны жах!» — завяршыў эмацыйны маналёг мойвiзавi.

Паколькі ў архівы КГБ мяне ні тады, ні пазьней такі не пусьцілі, пераканацца на ўласныя вочы, што Мяд-зёлка займалася яшчэ й стукацтвам, я ня здолеў, дыйзусiм ня меў такой мэты.

Гэтая жанчына па-ранейшаму засталася для мянеасобаю прыцягальнай і нечым падобнай да нашай зна-камітай авантурніцы ХVІІІ стагодзьдзя Саламеі Піль-штыновай, адно што — надзеленай беларускай сьвядо-масьцю й патрыятызмам.

Яна выконвала ролю Паўлінкі ў пецярбурскайпрэм’еры Купалавай п’есы, у гады Першай усясьветнайпрацавала ў дзіцячым прытулку ў Царыцыне на Волзе,

ПаўлінаМядзёлка

203i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚202 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Асабліва добра атрым-ліваліся ў яе дзіцячыя апа-вяданьні. Дзякуючы ёй загу-чалі па-беларуску творыРэд’ярда Кіплінга, ЭрнэстаСэтан-Томпсана, «ТыльУленшпігель» Шарля дэ Ка-стэра.

У 1930-м прагрымеласправа Саюзу вызваленьняБеларусі, і Гарэцкі атрымаўпяць гадоў высылкі. Леаніладзяліла ягоны лёс у Вятцы іў пасёлку Пясочня на Смаленшчыне.

Для дзіцячага садка, дзе яна працавала выхавацель-кай, гэта было шчасьцем, бо Леаніла Ўсьцінаўна цудоўнасьпявала, вышывала, вучыла малых маляваць.

Ёй яшчэ трэба было перажыць другі арышт і рас-стрэл мужа, сьмерць на фронце сына Лёні, шматгадо-вае становішча жонкі «ворага народу».

Многiя з раскіданых па краіне, «дзе так вольна ды-хаў чалавек», сямейнікаў рэпрэсаваных «нацдэмаў» невярнулiся, дакладней, ня здолелi вярнуцца на радзіму.Гэта таксама было ўдарам па беларушчыне, аслабляла ібез таго жудасна падарваныя нацыянальныя сілы.

Свой апошні прыстанакЛеаніла знайшла ў Ленін-градзе. Дзякуючы ёй і яе зМаксімам дачцэ Галіне за-хаваныя многія рукапісы зархіву Гарэцкага — нацыя-нальныя скарбы, што цяперзахоўваюцца ў бібліятэцыНацыянальнай Акадэміі на-вук і Дзяржаўным архіве-музэі літаратуры і мастацтва.

Леаніла Чарняўская(у замужжы Гарэцкая)16.11.1893, в. Таргуны,цяпер Докшыцкі раён —26.9.1976, Ленінград,цяпер Санкт-Пецярбург,Расея.Пахаваная на пецярбурскіхПаўднёвых могілках

Магчыма, хтосьці не па-годзіцца, але я лічу, што, каб быць жонкаю пісьменьніка,таксама трэба мець адмысловы талент. Леаніла Чар-няўская, безумоўна, валодала ім. Як, дарэчы, і талентамлітаратурным, а таксама пэдагагічным.

Скончыўшы Марыінскую вышэйшую вучэльню ўВільні, яна колькі гадоў настаўнічала ў Дзісенскім паве-це, а затым пераехала ў горад свайго студэнцкагаюнацтва. Там у 1919-м Леаніла стала спадарожніцаюжыцьця будучага клясыка нашай літаратуры МаксімаГарэцкага. Праз тры гады яна, тады выкладчыца Бела-

рускай гімназіі, упершынюдаведалася, што значыцьбыць жонкаю палітвязьня.Пасьля двух арыштаў Мак-сіма польскімі ўладамі Га-рэцкія перабраліся ў БССР.

Посьпехі беларусізацыінатхнялі й жывілі надзеі на пабудову незалежнага Бе-ларускага Дому. Гарэцкі выкладаў мову і літаратуру ўБДУ і Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, шмат пісаўі друкаваўся. Леаніла выхоўвала дзяцей і ў вольнуючасіну таксама сядала да пісьмовага стала.

ЛеанілаЧарняўская

Вiленская турма Лукiшкi, празь якую прайшлi сотнi беларускiх патрыётаў

205i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚204 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Паводле аповедаў старых скурацкіх марыянаў, укельлі ў айца Казімера заўсёды працаваў радыёпрымач,настроены на хвалі Беларускай Свабоды.

На iранiчныя часам пытаньні братоў, чаму ён ніколіне вымыкае радыё, айцец Казімер заўсёды сур’ёзна ад-казваў: «Баюся прапусьціць навіну, што Беларусь сталавольная».

Казімер Смулька12.1.1894, в. Пруднікі,цяпер Мёрскі раён —15.9.1965, в. Скурац,Беласточчына

Айцец Казімер Смулька (сядзіць трэці справа). Друя, 1937

Хачу прызнацца, што паша-нотліва ставячыся да дзейнасьці ўсіх беларускіх айцоў-марыянаў, якія пакінулі глыбокі сьлед у гісторыі наша-га нацыянальнага й рэлігійнага руху, з адным зь іх яадчуваю нейкую асаблівую мэтафізычную сувязь.

Казімер Смулька прыйшоў на сьвет на цэлае жыць-цё раней за мяне, быў трынаццатым сынам у сялянскайсям’і, вучыўся ў Віленскай каталіцкай сэмінарыі й стаўманахам, але ў нашых лёсах было і нешта агульнае.

Смулька, як і я, заўсёды шкадаваў, што нідзе й ніколіня меў магчымасьці вучыцца па-беларуску: адно што ў

ягоных школах усё было па-польску, а ў маіх — па ра-сейску.

Смулька, як і я, насупе-рак забароне бацькоў любіўу дзяцінстве чытаць па на-чах. Праўда, у мяне быў

ліхтарык, а ў яго — сьвечка.Ён, як і я, ніколі не гарнуўся да вайсковай службы і ў

Першую ўсясьветную вырашыў — з рэлігійных пера-кананьняў — пазьбегнуць прызыву на фронт. Хаваючы-ся ў сваякоў, Казімер мусіў весьці начны лад жыцьця,што разам з інтэнсіўным чытаньнем прывяло да рап-тоўнай страты зроку. Ад таго часу ён крыху бачыў толькіўдзень.

У 1920-м бальшавікі арыштавалі Смульку як поль-скага агента. У 1938-м палякі вывозілі айца Казімера зславутага Друйскага кляштару ўжо як небясьпечнагабеларуса...

Рэшту жыцьця ён правёў у марыянскім кляштары ўСкурцы на Беласточчыне. Ня толькі за кляштарнымісьценамі, але і ў цэлым ордэне Смулька меў славу вы-датнага спавядальніка.

Цалкам згубіўшы зрок, ён адпраўляў набажэнствадля сьляпых, уражваючы ўсіх тым, як беспамылковачытае з памяці Эвангельле.

КазімерСмулька

207i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚206 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У сакавіку 1944-га ён узначальвае Беларускую Краё-вую Абарону. (Загад аб яе стварэньні быў, дарэчы,падпісаны 23 лютага, у той дзень, калі вялікая частканашых суграмадзянаў з савецкага часу сьвяткуе іншаесьвята.) Праз год дывізія «Беларусь» на чале з пал-коўнікам Кушалем прарывае нямецкі фронт і пера-ходзіць да амэрыканцаў.

На эміграцыі ён робіцца адным з заснавальнікаў га-зэты «Бацькаўшчына», што выдавалася ў Нямеччыне, аапынуўшыся за акіянам, кіруе Беларуска-АмэрыканскімЗадзіночаньнем.

Амаль паўстагодзьдзяФранцішак Кушаль быў му-жам і сябрам нашай выдат-най паэткі Натальлі Арсень-невай.

Францішак Кушаль16.2.1895, в. Пяршаі,цяпер Валожынскі раён —25.5.1968, Рочэстэр,штат Нью-Ёрк, ЗША

Ганаровая варта Беларускай вайсковай камэндатуры ў Горадні.Сакавік 1919-га

Павароты яго жыцьцёвагашляху дагэтуль змушаюць гісторыкаў распачынаць за-цятыя спрэчкі. Паколькі «спрачаецца той, хто ня ведае»(Лао-цзы), засяродзімся на несумнеўных фактах.

Франук усьвядоміў сябе беларусам вельмі рана. Ужоў школе ён пашыраў сярод cяброў «Нашу Ніву», а по-тым стварыў у Івянцы нацыянальную моладзевую су-полку.

У лістападзе 1917-га, маючы два баявыя раненьні ізваньне штабс-капітана, Кушаль пакінуў расейскуюармію і вярнуўся ў родныя мясьціны. Дачуўшыся, што

ў Менску адчынілася бела-руская кнігарня, ён пешківырушыў у няблізкую даро-гу. Першым, каго сустрэў укнігарні, быў паэт Алесь Га-рун, які наладаваў пада-рожніку цэлы мех літарату-ры.

Трэба меркаваць, штопадабраная яна была яксьлед, бо неўзабаве нядаўнібаявы афіцэр завёў знаёмст-ва з Антонам Луцкевічам,Янкам Станкевічам, Бра-ніславам Тарашкевічам, Ар-кадзем Смолічам ды iншы-мi дзеячамi беларускагаруху.

Францішак Кушаль усёжыцьцё імкнуўся стварыцьнацыянальнае войска як га-лоўную гарантыю незалеж-насьці краіны. Гэтая мара

прывяла яго ў 1919-м у Беларускую вайсковую камісію.Яму здавалася, што запаведная задума мае шанцы

ўрэчаісьніцца ўва ўмовах нацысцкай акупацыі.

ФранцішакКушаль

209i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚208 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

«Пакіньце займаццадурніцай», — ляпідарна ад-казаў ён на запрашэньнеўзяць у 1926 годзе ўдзел уладжанай Інбелкультамменскай Акадэмічнай пра-вапіснай канфэрэнцыі, ад-куль, да прыкладу, ужо няздолеў купіць білет дадомуў Вільню Францішак Алях-новіч.

У апошнія гады свайгокароткага жыцьця Тамашзблізіўся зь лідэрам расей-скіх эсэраў Віктарам Чарно-вым.

Легендарны рэвалюцыя-нэр прызнаваўся, што ме-навіта беларус Грыб дапа-мог яму асэнсаваць ці не найістотнейшую памылку ўся-го расейскага эсэраўскага руху — няздольнасьць уба-чыць іншыя народы імпэрыі.

Там, у Празе, Тамаш Грыб пісаў: «Я або прыеду ўМенск як вольны грамадзянін, або застануся на ўсёжыцьцё сваё эмігрантам. Можа быць, хто-небудзь най-дзе мае каштоўныя рукапісы... Працую для будучых па-каленьняў...»

Аднаго з братоў маёй мамы звалі Тамаш. Магчыма,калі-небудзь так назавуць майго ўнука — прадстаўнікатых самых будучых пакаленьняў, пра якія ў дваццатыягады мiнулага стагодзьдзямарыў Тамаш Грыб.

Тамаш Грыб19.3.1895, в. Паляны,цяпер Астравецкі раён —25.1.1938, Прага, Чэхія

Адзін зь ягоных біёграфаўназваў Тамаша Грыба рыцарам беларускай свабоды. Ісапраўды, Тамаш ня проста шчасьліва адчуў яе жыць-цядайны подых, але быў сярод тых, хто закладаў шляхБеларусі ў будучыню.

Дэлегат Першага Ўсебеларускага зьезду, на які пры-яжджае з фронту. Народны сакратар земляробства ўпершым беларускім урадзе — Сакратарыяце БНР. Вы-давец віленскай газэты «Грамадзянін», на старонкахякой змагаўся супраць манапалізацыі сацыялістычнайідэі адной партыяй. Стваральнік Беларускай партыі са-

цыялістаў-рэвалюцыянэраў.Вязень польскіх турмаў...

На пачатку 1920-х ёнзьявіўся на вуліцах ЗлатайПрагі — прыехаў вучыцца,яшчэ не здагадваючыся, штотут яму наканавана застац-ца да канца сваіх дзён.

У Карлавым унівэрсытэ-це, дзе беларусы здабываліасьвету яшчэ з часоў Сярэд-нявечча, Грыб абараніў док-тарскую дысэртацыю натэму «Пытаньне народу інацыі» і стаў у эміграцый-ным асяродзьдзі адным зьлідэраў.

Адрозна ад шмат каго знацыянальных дзеячаў ёнпасьлядоўна выступаў су-праць вяртаньня ў БССР,дзе ўсе вяртанцы чамусьціхутка зьнікалі.

ТамашГрыб

Абвестка пра склад НароднагаСакратарыяту БНР

211i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚210 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яна ліставалася з Мак-сімам Багдановічам. Магчы-ма, найперш якраз да яеехаў паэт зь Яраслаўлю ў1916-м…

Пазьней Лявіцкая сталажонкаю палітыка, наву-коўца і пісьменьніка, адна-го з будучых «бацькоў» БНРЯзэпа Лёсіка.

Іх зблізіла ня толькі ка-ханьне, але і тое, што Вандатаксама займалася літара-турнай творчасьцю: друка-вала вершы і апавяданьні ў«Нашай Ніве», газэтах «Беларусь» і «Вольная Беларусь».

Калі Лёсіка арыштавалі ў справе Саюзу вызваленьняБеларусі, Ванда, каб дзеці не загінулі ад голаду, браласяза любую працу — пасудамыі, разносчыцы тэлеграмаў,а як толькі гэта сталася магчымым, паехала да выслана-га мужа, каб дзяліць зь ім усе нягоды да паўторнага, ужофатальнага арышту ў 1938-м.

Дзеці Лёсікаў — Люцыя, Алеся і Юры — у Беларусьне вярнуліся, на што, безумоўна, паўплываў трагічны лёсбацькі. Ванда па чарзе жыла ў іх у Расеі. Яна перажыламужа на тры дзесяцігодзьдзі, а свой апошні спачынзнайшла ў стаўрапольскім пасёлку, куды некалі пры-ехала да каханага Язэпа ў высылку.

Ванда Лявіцкая(у замужжы Лёсік)25.9.1895,мяст. Радашкавічы,цяпер Маладэчанскі раён —8.12.1968, пас. Татарка,Стаўрапольскі край, Расея

Хранічная беларуская хва-роба, уласьцівая, на жаль, і многім нібыта нацыянальнаарыентаваным суайчыньнікам, — выхаваная за два ста-годзьдзі русіфікацыі расейскацэнтрычнасьць.

Нашых мастакоў або пісьменьнікаў крытыкі абавяз-кова параўноўваюць з расейскімі. Вынаходніка субма-рыны Казімера Чарноўскага называюць «беларускім Ку-лібіным».

А жонкі нашых палітвысланцаў пачатку 1930-х(пазьней ужо давалі канцлягер або расстрэльвалі), штопаехалі ўсьлед за мужамі ў далёкія дзікія краі, ведама

ж, бралі прыклад з жонакдзекабрыстаў.

Зусім ня маючы на мэцепаставіць пад сумнеў ге-раізм верных спадарожніцпершых расейскіх рэвалю-цыянэраў, заўважу, што іхні

прыклад тут абсалютна не пры чым. Нашым жанчы-нам з пракаветных часоў (пагатоў цягам стагодзьдзяўяны мелі нязьмерна болей правоў, чым расейкі) самімставала мужнасьці, адвагі й рашучасьці, якім магла бпазайздросьціць і сама нібыта мацнейшая палова на-цыi.

Ванда Лявіцкая была адзінай дачкою пісьменьнікаЯдвігіна Ш. (Антона Лявіцкага). Пасьля Вышэйшайпачатковай вучэльні ў Радашкавічах яна рыхтавалася даэкзамэнаў на вясковую настаўніцу, але гэтаму намеруўрэшце перашкодзілі каталіцкае веравызнаньне і пача-так Першай усясьветнай вайны.

Далейшы шлях прыгажуні Ванды прадвызначыласямейнае выхаваньне. Асталяваўшыся з 1914 году ўМенску, яна працавала ў Беларускай кнігарні й га-радзкой бібліятэцы імя А. Пушкіна, куды яе рэкамэн-давала сама Цётка. Потым была выхавацелькай і вы-кладчыцай у беларускіх дзіцячых прытулках і ў Пер-шай менскай беларускай школе.

ВандаЛявіцкая

213i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚212 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

жыць з думкаю пра Беларусь. Вядомыя выдадзеныя іму той час паводле асабістага праекту паштоўкі з Паго-няю, а таксама нямецкамоўная брашура пра Беларусьз дададзенай этнаграфічнай мапаю.

Ён кожны дзень рызыкаваў жыцьцём, хаваючы ў сябеў Празе дзьве габрэйскія сям’і. Яшчэ некалькі сем’яў ёнуратаваў, выдаўшы ім дакумэнты Беларускага нацыя-нальнага камітэту ў Празе аб тым, што гэтыя людзі —беларусы. Адзін зь іх, на прозьвішча Вальфсон, пазьнейвыдаў свайго ратавальніка агентам савецкай контравы-ведкі «Смерш». Кваліфікаваўшы тое, чым усё жыцьцёзаймаўся Васіль Русак, як «антысавецкую дзейнасьць»,ваенны трыбунал вынес прысуд: дзесяць гадоў лягераў.

Далейшы лёс Русака ня-высьветлены.

Васіль Русак4.4.1896, в. Ячава,цяпер Слуцкі раён —пасьля 1946, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Беларускія студэнты ў Празе. Зьлева направа: Франук Грышкевіч,Васіль Русак, Вячаслаў Лаўскі, Адольф Клімовіч, Тамаш Грыб

Увесну і ўлетку 1920-га ададной да другой слуцкай вёскі езьдзілі колькі вазоў зьнейкімі нязвычнымі седакамі ды яшчэ больш дзіўныммайном, якое тыя вясёлыя седакі называлі «дэкарацы-ямі». Гэта была драматычная дружына Слуцкага куль-турна-асьветнага таварыства «Папараць-кветка». Успэктаклях, што ладзіліся часам проста пад зорным ве-чаровым небам, на імправізаваную сцэну выходзіў ар-тыст Базыль Карусь, які да ўсяго яшчэ і вёў рэй у бела-рускім хоры таварыства.

Пад псэўданімам хаваўся адзін з кіраўнікоў Белару-скай партыі сацыялістаў-рэ-валюцыянэраў, удзельнікантыпольскага і антысавец-кага нелегальнага руху Ва-сіль Русак. Празь некалькімесяцаў ён, колішні дэлегатПершага Ўсебеларускага

зьезду, будзе абраны старшынём Беларускага зьездуСлуччыны і неўзабаве стане камісарам 2-га Грозаўскагапалка паўстанцаў.

Пасьля Слуцкага збройнага чыну Васіль ствараў пар-тызанскія аддзелы на захопленай палякамі Віленшчы-не, а затым з рэкамэндацыі прадстаўніцтва БНР у Коўнепрыехаў вучыцца ў Праскую вышэйшую тэхнічнуюшколу.

Там, у чэскай сталіцы, ён ня толькі атрымаў адука-цыю і ўзяў шлюб з чэшкаю, але напоўніцу выявіў сваешматстайныя здольнасьці. Стаўшы пасьпяховым прад-прымальнікам, Русак узначаліў Праскі Беларускі нацы-янальны камітэт, зафундаваў часопіс «Іскры Скарыны»і, працягваючы традыцыю знакамітага палачаніна, на-ладзіў выданьне беларускіх кнігаў.

Сваім коштам ён рыхтаваў і высылаў у Лігу Нацыяўмэмарандумы ў абарону нацыянальных і сацыяльныхправоў беларусаў.

Ва ўмовах нацысцкай акупацыі Русак працягваў

ВасільРусак

215i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚214 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

містычнасьць быцьця нацыі, зьвязаныя зь яе гістарыч-ным лёсам. Паводле ягонае канцэпцыі, беларускі сьве-тапогляд узьнік у выніку спрадвечнай барацьбы двухтыпаў культуры — заходняга і ўсходняга. Цягам сваёйтысячагадовай гісторыі беларусы так і ня здолелi кан-чаткова далучыцца ні да аднаго, ні да другога. У гэтайраздвоенасьці Канчэўскі бачыў трагедыю нашага наро-ду.

Ён лічыў непрымальным для беларусаў і «заходняе»мэсіянства і — яшчэ больш — мэсіянства «ўсходняе»,пад якім разумеў найперш расейскае імкненьне да су-цэльнае ўніфікацыі: то «ўся ўлада цару», то «ўся ўладасаветам», што непазьбежна вядзе да таталітарызму ітыраніі.

Надрукаванае ў 1921-м у Вільні эсэ «Адвечным шля-хам», якое сталася ягонай лебядзінай песьняй, варта пе-рачытаць і нам, беларусам сёньняшнім. Стоячы на па-розе жыцьця й сьмерці, філёзаф не патанаў у чорнымпэсымізьме. Ён лічыў, што насуперак антынацыяналь-ным сілам Беларусь будзе выратаваная культурным ад-раджэньнем, духоўнай, гаспадарчай і сацыяльна-па-літычнай творчасьцю.

На думку Канчэўскага, паўстаньне супраць існыхформаў палітычнага быцьця — ня самы плённы шлях,бо ён вядзе да разбурэньня творчых сілаў нацыі. Аднаква ўмовах, калі народ пазбаўляюць свабоды творчасьці,адбіраюць магчымасьць разьвіваць нацыянальную куль-туру, застаецца альтэрнатыва: альбо рэвалюцыйны вы-бух, альбо духоўная дэградацыя і пагроза нацыянальна-га нябыту.

Ігнат Канчэўскі(псэўданім ІгнатАбдзіраловіч)Травень 1896, Вільня —23.4.1923, Вільня

Чытачы аповесьці МаксімаГарэцкага «Дзьве душы», безумоўна, памятаюць яе га-лоўнага героя — Ігната Абдзіраловіча. Менавіта гэтаеімя ўзяў для псэўданіму філёзаф, паэт і публіцыст ІгнатКанчэўскі.

Невыпадкова і тое, што і аповесьць Гарэцкага, і пра-грамнае маральна-філязофскае эсэ Канчэўскага-Абдзіра-ловіча «Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускагасьветагляду» на доўгія дзесяцігодзьдзі былі схаваныя адабкрадзенай беларускай душы ў спэцфондах.

Сучасны філёзаф Уладзімер Конан параўнаў адсут-насьць згаданых твораў унашым нацыянальным кан-тэксьце з сытуацыяй, калі б,да прыкладу, расейскага чы-тача пазбавілі кнігаў ЛяваТалстога або фiлязофскiхтвораў Уладзімера Салаўёва.

У Першую ўсясьветнуюКанчэўскі мусіў зьмяніцьаўдыторыі Маскоўскага ўні-вэрсытэту на казармы шко-лы прапаршчыкаў і франта-выя акопы. Пазьней, у ха-лодным і галодным Менску,дзе бясконца мянялася ўла-да, ён нажыў сухоты, штоабмяжуюць яго зямную да-рогу ўсяго чвэрткай ста-годзьдзя. Вярнуўшыся ўВільню, ён, апрача свайго

шматжанравага супрацоўніцтва з пэрыёдыкай, грун-тоўна вывучаў заходнюю філязофію і займаўся ўсходніміфілязофскімі практыкамі (нават заснаваў у Віленскайбеларускай гімназіі ці ня першы ў краі гурток ёгі).

Як і Гарэцкі, Ігнат Канчэўскі — толькі сваімі срод-камі — дасьледаваў мэтафізыку, таемны драматызм і

ІгнатКанчэўскі

217i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚216 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

саду дырэктара славутай Беларускай гімназіі імя ЯнкіКупалы ў Заходняй Нямеччыне — вучэльні, якая выха-вала эліту нашай паваеннай эміграцыі.

Сярод гімназістак была малодшая дачка Орсаў Ала,у будучым — прафэсар хіміі Нью-Ёрскага гарадзкогаўнівэрсытэту і знаная навукоўка, а ў беларускім сьвеце— шматгадовая мастацкая кіраўніца ў свой час надзвы-чай папулярнага танцавальнага ансамблю «Васілёк»,стваральніца Культурна-адукацыйнай фундацыі Орса-Рамана і ўдзельніца практычна ўсіх ініцыятываў бела-рускай дыяспары.

Успадчыўшы ад бацькі талент пэдагога, яна адрознаад шмат якіх іншых эмігрантаў навучыла гаварыць па-беларуску ня толькі сыноў, але і мужа-амэрыканцаіталійскага паходжаньня.

Спадарыня Ала памятае, як у доме ейных бацькоўужо за акіянам, у 1950 годзе, адбылося ці ня першае ўНью-Ёрку сьвяткаваньне Дня Волi 25 сакавіка.

«Тата заўсёды пасылаў мяне кудысьці вучыцца, —расказвала яна мне. — А калі недзе сьпявалі беларускіяпесьні, ён адразу плакаў, а я, як была меншая, сароме-лася».

На надмагільным помніку Аляксандру Орсу на бе-ларускіх кладах парафіі Жыровіцкай Божай Маці ў Іст-Брансўіку напісана: «Змагару за волю Беларусі, На-стаўніку».

Аляксандар Орса24.7.1896,Нягневічы,цяпер Наваградзкі раён —2.11.1959, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Аляксандар Орса — з тыхнашых суайчыньнікаў, якія сваім жыцьцём увасабля-юць пасіянарнасьць старажытнай беларускай Наваград-чыны.

Вярнуўшыся зь Першай усясьветнай вайны ў ранзекапітана, ён адразу ўлучаецца ў нацыянальны рух: на-стаўнічае ў беларускай школцы, зьяўляецца прад-стаўніком сваёй воласьці пры разьмеркаваньні харчо-вай дапамогі ЗША пацярпелым ад вайны, актыўнічае ўвыбарчай кампаніі 1922 году, калі беларусы ў Нава-градзкай акрузе атрымліваюць цэлыя тры пасольскія

месцы ў Сойме і адно —сэнатарскае.

З Прагі, дзе Аляксандарвучыўся на прыродазнаў-чым факультэце Карлавагаўнівэрсытэту, ён прыяж-джае з ступеньню доктаранавук і з жонкаю Наталь-ляй, сваёй колішняй сусед-кай, якая таксама здабыва-ла навуку ў гасьцiннай чэс-кай сталіцы.

Орсы працуюць у Нава-градзкай беларускай гім-назіі, дзе польская дзяржа-ва плаціць заробкі толькі ча-тыром з двух дзясяткаў на-стаўнікаў. Гэтыя чацьвёра, уліку якіх і Орса, дзеляцьсвае грошы на ўсіх калегаў.

І за саветамі пасьля ве-расьня 1939-га, і за нем-цамі, і ў ЗША ягонае жыць-цё было зьвязанае з школь-

ніцтвам. Але сваё найяскравейшае выяўленьне пэда-гагічныя здольнасьці Орсы знайшлі, калі ён займаў па-

АляксандарОрса

219i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚218 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

моцных сялянскіх гаспадарак пры абмежаваньні кал-гаснага ладу.

Справа Саюзу вызваленьня Беларусі, якая распачалаў рэспубліцы масавыя рэпрэсіі супраць «нацдэмаў»,прывяла і да арышту былога наркама. Пасьля страш-ных катаваньняў ён спрабаваў скончыць жыцьцё сама-губствам, але паўжывога яго выцягнулі зь пятлі, каб за-судзіць на дзесяць гадоў лягераў.

У чэрвені 1937-га Прышчэпава выпусьцілі на волю— відаць, бяз права вярнуцца на Радзіму, бо ў дакумэн-тах новага арышту, які адбыўся ўсяго праз два месяцы,ён фігураваў як жыхар Магадану.

У Беларусь ён усё ж пры-едзе — этапам і, не да-жыўшы да выкананьнясьмяротнага прысуду, пам-рэ ў турэмным шпіталі.

Зьміцер Прышчэпаў21.11.1896, в. Калодніца,цяпер Крупскі раён —31.1.1940, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Менск. Канец 1930-х

Калі ў дзяцінстве мы пры-яжджалі да сваякоў у вёску і мой тата Аляксей бачыўзанядбаную хаціну або нейкую калгасную развалюху,ён зазвычай скрушліва казаў: «Прышчэпава на іх няма».Бацька працаваў пракурорам, і, магчыма, таму я думаў,што Прышчэпаў — нейкі самы галоўны пракурор. Ад-нак, калі пытаўся, што гэта за Прышчэпаў, у адказ гуча-ла ўніклівае: «Вырасьцеш, даведаесься».

Аднаго разу, яшчэ не пасьпеўшы падрасьці, я пачуўпра загадкавага Прышчэпава і нешта новае: як выявіла-ся, каб ня ён, дык і наш Полацак і ўся Віцебская воб-

ласьць знаходзіліся б не ўБеларусі, а ў Расеі. Я быў пе-ракананы, што тут заўсёдыбыла Беларусь, але бацькапаказаў мне свой пашпарт,дзе было напісана, што ённарадзіўся ў Віцебскай воб-ласьці РСФСР.

Праз шмат гадоў, калітаты ўжо даўно не было насьвеце, я пераканаўся, штоЗьміцер Прышчэпаў нятолькі ад імя губвыканкамупадпісаў у 1924-м акт правяртаньне Віцебскай гу-бэрні (адарванай баль-шавікамі ад Беларусі ўзімку1919-га) у склад БССР, але імеў іншыя заслугі перадБацькаўшчынай.

У 1920-я ён быў нарка-мам земляробства рэс-

публікі, прычым не сьпяшаўся выконваць маскоўскіхдырэктываў, а вёў сваю незалежную палітыку, дзе стаўкарабілася на разьвіцьцё хутарской сыстэмы і абарону

ЗьміцерПрышчэпаў

221i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚220 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шай рэспублікі беларускіхВіцебшчыны й Магілеўшчы-ны, адрэзаных Масквойамаль адразу пасьля абвя-шчэньня БССР. У 1926-мудалося дабіцца перадачы зРСФСР у склад Беларусі Го-мелю з Рэчыцай і яшчэ сяміпаветаў. У выніку тэрыто-рыя рэспублікі павялічыла-ся з 52 да 126 тысяч квад-ратных кілямэтраў, абоамаль у два з паловаю разы,а насельніцтва — з 1,5 да5 мільёнаў чалавек. Вярнуцьбеларускую Смаленшчынуразам зь іншымі нашыміземлямі, захопленымі Расе-яй, ужо не пасьпелі.

Высокага аўтарытэту бе-ларускага кіраўніка, які, дарэчы, зьвяртаўся да народуна яго мове, не маглі не заўважыць у Маскве. У кар’ерыАдамовіча адбываюцца рэзкія зьмены. У 1927-м ягоставяць кіраваць Цукартрэстам, а затым і наагул ад-праўляюць начальнікам акцыянэрнага таварыства наКамчатку.

Ідзе 1937-мы. Былы старшыня СНК Беларусі ведае,што ў ягоныя дзьверы могуць пастукаць у любую ноч.Едучы ў цягнiку з Далёкага Ўсходу ў Маскву, ён выра-шае сысьці з жыцьця сам...

Калі ў Барысаве вы бу-дзеце ісьці вуліцай імя Ада-мовіча, ведайце: яна назва-ная ў гонар чалавека, які ра-зам з сваімі аднадумцамівярнуў Беларусі Віцебск,Магілеў і Гомель.

Язэп Адамовіч7.1.1897, Барысаў —22.4.1937, Сiбiр, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Людзі з прозьвішчам Ада-мовіч ужо ня першае стагодзьдзе адыгрываюць адмет-ную ролю ў нашай гісторыі. Адным зь першых у гэтымшэрагу стаіць чалавек, які яшчэ ў студэнцкія гады пры-вабіў мяне сваім спрадвечна беларускім імем — Язэп.

Узяўшы ў рукі вінтоўку ў сямнаццаць гадоў, Язэпудзельнічаў у Першай усясьветнай вайне. Тры Ге-оргіеўскія крыжы зрабілі унтэр-афіцэра Адамовіча нафронце амаль легендай.

Пасьля кастрычніцкага перавароту 1917 году Язэпкамандаваў вайсковымі аддзеламі, што стрымлівалі ня-

мецкіх інтэрвэнтаў пад Ба-рысавам, Магілевам і Сма-ленскам. У дваццаць адзінгод ён стаў ваенным каміса-рам Смаленскай губэрні,якую лічыў беларускім эт-нічным абшарам.

У БССР нацыянал-камуніст Адамовіч займаў пасадустаршыні Савету народных камісараў. У 1924 годзе падягоным кіраўніцтвам адбылося вяртаньне ў склад на-

ЯзэпАдамовіч

Віцебск (як і Магілеў з Гомелем) быў вернуты ў склад Беларусі прычынным удзеле Язэпа Адамовіча

223i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚222 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пісаў у анкетах, «вольным перакладчыкам на беларус-кую мову».

У 1930-м яго арыштавалі ў справе Саюзу вызвалень-ня Беларусі, праз тры гады адбыўся трэці арышт павод-ле справы гэтак званага «Беларускага нацыянальнагацэнтру». Васьмігадовы тэрмін Лістапад адбываў у ляге-рах, вязьні якіх будавалі Байкала-Амурскую магістраль.Як сьведчаць дакумэнты, ён паводзіўся непакорліва істаў фігурантам крымінальнага расьсьледаваньня.

Увесну 1938-га ЮркаЛістапад пачуў свой сьмя-ротны прысуд. Астатніялістападаўцы былі расстра-ляныя ў вайну савецкіміпартызанамі або загінулі цізьніклі пазьней пры нявысь-ветленых абставінах.

Юрка ЛістападКрасавік 1897,в. Варкавічы,цяпер Слуцкі раён —5.6.1938, Бамляг, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Першыя Беларускія пэдагагічныя курсы, на якiх вучыўся Юрка Лістапад.У другім радзе сядзяць: чацьверты зьлева Язэп Лёсік, далей —Мікола Байкоў, Вацлаў Іваноўскі, Сымон Рак-Міхайлоўскі

У 1920-я ён быў кумірамтысяч юнакоў. А нядаўна на сустрэчы з маладафрон-таўскай моладзьдзю адна дзяўчына, пачуўшы гісторыюЮркі Лістапада, экзальтавана абвясьціла, што за такімчалавекам пайшла б куды заўгодна: «Ужо нават за аднопрозьвішча».

Сябра Беларускай Рады Случчыны і ўдзельнік неза-лежніцкага збройнага чыну, Лістапад нелегальна вяр-нуўся з Польшчы на Радзіму і заснаваў падпольную ан-тысавецкую арганізацыю. Яе складалі Юркавы выхаван-цы — навучэнцы Слуцкіх агульнаадукацыйных курсаў.

Арганізацыя мела на мэце,стварыўшы шырокую сеткузбройных аддзелаў, узьняцьпаўстаньне і вызваліць Бела-русь з-пад улады Масквы.

У 1925-м Юрку і пяцёхяго паплечнікаў схапілаОГПУ. «Працэс Лістапада»прагрымеў на ўсю Беларусь.У яго з мэтаю «перавыха-ваньня» ўцягнулі Якуба Ко-ласа, якога абвінавачвалі ўпадтрымцы лістападаўцаў.Перад прэсай была пастаў-леная задача як найшырэйвыкрыць антысаветчыкаў.Але кампанія прывяла данеадназначных вынікаў: ад-ных запалохала, а многіх —натхніла на супраціў.

Паводле прысуду Лістапад атрымаў пяцігадовае зьня-воленьне, аднак ужо праз два гады выйшаў на волю. Не-каторыя дасьледнікі тлумачаць палёгку Юркавай зго-дай стаць сакрэтным агентам «органаў». Праўда, гэтадрэнна стасуецца з тым фактам, што пасьля турмыЛістапад ня мог знайсьці сабе сталай працы і быў, як

ЮркаЛістапад

225i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚224 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1933-м Лявон апы-нуўся сярод мноства арыш-таваных паводле справы«Беларускага нацыянальна-га цэнтру». Ён быў адным зьняпоўнага дзясятка вязьняў,якія так і не прызналі сваевіны. Мо таму й «заробіў»толькі пяцігадовую высыл-ку.

Па вайне Савёнак разамз паплечнікамі здолеў ства-рыць моцны беларускі цэнтар у лягеры для перамеш-чаных асобаў Остэргофэн у Нямеччыне. Менавіта там у1947-м пачала выдавацца газэта «Бацькаўшчына» (Ля-вон быў першым яе карэктарам), якой належыць вы-ключная роля ў гісторыі нашай дыяспары.

Пераехаўшы ў ЗША, ён супрацоўнічаў з газэтай «Бе-ларус», друкаваўся пад псэўданімам Лявон Крывічанін,уваходзіў у камісію па перакладу на беларускую мовуБібліі...

Адным зь ягоных найбліжэйшых сяброў быў аўтармузыкі да гімну «Магутны Божа» кампазытар МіколаРавенскі, зь якім яны ў свой час захоплена рыбалілі наДунаі.

У дзевяностыя гады Беларускі Інстытут Навукі йМастацтва ў Нью-Ёрку вы-даў кнігу Лявона Савёнка-Крывічаніна «Беларусіза-цыя пад №...».

Ягоныя сатырычныя тво-ры, прысьвечаныя змагань-ню за беларушчыну, нястрацілі сваёй надзённасьцій сёньня.

Лявон Савёнак26.6.1897, в. Вялец,цяпер Глыбоцкі раён —21.2.1974, Памона,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

У вёсцы Вялец на Глыбоччы-не яшчэ стаіць — сьведчу гэта асабіста — хата, дзе ёнпрыйшоў на сьвет.

У Маладэчанскай настаўніцкай сэмінарыі, пасьвед-чаньне якой ён атрымаў у 1917-м, Лявон Савёнак ву-чыўся разам з будучымi дзеячамi нацыянальнага рухуСымонам Рак-Міхайлоўскім, Пятром Мятлой, з паэтамМіхасём Чаротам...

На пачатку 1920-х Лявон пазнаёміўся ў Менску знастаўніцай Апалёніяй Радкевіч. Празь нейкі час у ма-ладой сям’і зьявілася дачка, якой далі рэдкае імя — Зора.

Ёй было наканавана зра-біцца вядомай усяму бела-рускаму сьвету навукоўкаюЗорай Кіпель.

У гады беларусізацыі Са-вёнак працаваў карэспан-дэнтам у газэце «Савецкая

Беларусь». Паводле ўспамінаў супрацоўнікаў, атмасфэ-ра ў рэдакцыі была мала падобнай да савецкай. Невы-падкова пазьней газэту, на старонках якой Лявон дру-каваў свае вострыя рэпартажы й дасьціпныя фэльето-ны, у даносах назавуць «утульным прыстанішчам бела-рускіх нацыяналістаў».

Ад лютага 1929-га малады нацдэм мусіў зарабляцьна хлеб ужо не ў газэце, а на будоўлі. У тым самым го-дзе выйшла ягоная кніжка фэльетонаў «Чароўная ігол-ка», падпісаная псэўданімам Леанід Свэн. Бібліятэка-ры каталягізавалі яе як выданьне швэдзкага аўтара, алесталінскія літаратуразнаўцы ў цывільным хутка разаб-раліся, і ўвесь трохтысячны наклад пайшоў пад нож.Дзіва што: карыстаючыся творчым мэтадам, які сучас-ны літаратуразнавец Лявон Юрэвіч называе фантастыч-ным рэалізмам, гэты Свэн пісаў, да прыкладу, пра судо-вы працэс над канём, які завёз сьледчага ня ў тую вёску,дзе сьледчы, апрача ўсяго, напіўся ды згубіў «вельмі важ-ныя справы».

ЛявонСавёнак

227i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚226 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

публікацыям у «Полымі» йблізкаму знаёмству зь Ян-кам Купалам і Вацлавам Ла-стоўскім.

Урэшце карысным дляапальнага гісторыка быўпрызнаны клімат ужо на-заўсёды адарванага ад Бела-русі Смаленску...

Пасьля вайны Акіншэвічапынуўся ў ЗША, дзе праца-ваў у Цэнтры вывучэньня СССР, не губляючы сувязяўзь Беларускім Інстытутам Навукі й Мастацтва ў Нью-Ёрку.

Дасьледуючы гісторыю Вялікага Княства Літоўска-га, ён пісаў пра веліч дзяржавы нашых продкаў, аднак іпакутліва шукаў прычыны яе гістарычнага скону, за штозаслужыў ад некаторых суайчыньнікаў закіды ў «недас-татковым патрыятызьме».

У сваіх поглядах ён быў блізкі да выдатнага гісторы-ка і мысьляра XX стагодзьдзя Арнольда Тойнбі.

Усё доўгае жыцьцё Акіншэвіча займалі ня толькіканкрэтныя праблемы мінуўшчыны, але й філязофіягісторыі, пра што яскрава сьведчыць ягоная праца «Працывілізацыйныя асновы беларускага гістарычнага пра-цэсу».

Яе аўтар спадзяваўся, што, здабыўшы магчымасьцьвольнага разьвіцьця, Бела-русь дасягне «здаровага ар-ганічнага сынтэзу сваіх цы-вілізацыйных асноваў» і ўвыніку пабудуе дэмакра-тычнае грамадзтва эўрапей-скага кшталту. У XXI ста-годзьдзі мы мусім перака-нацца ў слушнасьці гэтыхсловаў.

Леў Акіншэвіч6.2.1898, Пецярбург,Расея —6.11.1980, Вашынгтон,ЗША.Пахаваны на ўкраінскіхмогілках у Баўнд-Бруку,штат Нью-Джэрзі

Ці магчыма быць беларус-кім буржуазным нацыяналістам і адначасова гэткімсамым буржуазным, але ўжо нацыяналістам ук-раінскім? ОГПУ ведала адказ. Гісторыку Ляву Акін-шэвічу ў 1933-м было выстаўленае менавіта такоеабвінавачаньне.

Ён нарадзіўся ў сям’і пецярбурскага юрыста-белару-са. Першая ўсясьветная вайна засьпела Лява студэнтамКіеўскага ўнівэрсытэту.

Вярнуўшыся ў 1918-м дадому з Румынскага фронту,ён знаёміцца зь беларускім рухам. Як напіша потым

Акіншэвіч у мэмуарах, ягозахапіла «справядлівасьцьгэтае справы». У тым самымгодзе ён прымае грамадзян-ства БНР.

У 1920-я дасье на супра-цоўніка Ўкраінскай Ака-

дэміі навук Лява Акіншэвіча няўхільна расло. Шмат ста-ронак у ім прысьвячалася частым паездкам у Менск,

ЛеўАкіншэвіч

Свае асноўныя гістарычныя дасьледаваньні Леў Акіншэвіч выдаў у ЗША

229i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚228 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цы. Пасьля новага арышту сьледчы прапаноўвае мала-дому навукоўцу магчымасьць жыць у Менску і займац-ца ўлюбёнай біялёгіяй. Трэба толькі «помочь органам».Адмова каштавала пяці гадоў Байкала-Амурскіх ляге-раў.

Падчас нямецкае акупацыі Кіпель займаецца пад-рыхтоўкай і выданьнем беларускіх падручнікаў і наву-чальных праграмаў, рэдагуе газэту «Голас вёскі». Сваімстаршынём выбіраюць яго дэлегаты Другога Ўсебела-рускага кангрэсу, які пацьвердзіў імкненьне нацыяналь-ных сілаў да незалежнасьці.

Жывучы на Захадзе, Кіпель не пакідаў грамадзкай інавуковай дзейнасьці. Ён стварыў Аб’яднаньне бела-рускіх вязьняў савецкіх канцлягераў і Беларускую на-родную партыю, падрыхтаваў кнігу «Зь іхняга раю» пражыцьцё ў ГУЛАГу.

Калі Беларусь ужо была незалежная, у Нью-Ёркувыйшла пасьмяротная кніга ягоных успамінаў «Эпізо-ды». Многія яе старонкі чытаюцца з большай цікавась-цю, чым які дэтэктыўны раман.

Сёньня ў Беларусі і сьвеце шырока вядомае імяЯўхімавага сына і духоўнага спадкаемца — дырэктараБеларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва ў Нью-ЁркуВітаўта Кіпеля.

Яўхім Кіпель14.10.1898*, в. Байлюкі,цяпер Глускі раён —27.7.1969, Рутэрфорд,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

* Дата падаецца паводле ўспамінаў блізкага сябра Яўхіма Кіпеляпісьменьніка Юркі Віцьбіча.

Як і многія з тых, хто, надумку савецкай улады, занадта любіў Беларусь, Кіпельбольшую частку жыцьця мусіў правесьці далёка адДзьвіны і Нёману.

Сыну глускіх сялянаў лёс наканаваў трапіць у самывір таго пераломнага часу. Франты Першай усясьвет-най вайны. Паседжаньні Ўсебеларускага зьезду Саве-таў у Смаленску, дзе была абвешчаная БССР... Савецка-польская вайна...

Пасьля заканчэньня БДУ Яўхім працаваў у Інстыту-це беларускай культуры і вучыўся ў асьпірантуры, ад-

куль быў выключаны «занеадпаведнасьць сваёй на-вуковай дзейнасьці марк-сісцкай ідэалёгіі».

У чэрвені 1930-га ОГПУза адну ноч арыштавала ўМенску паводле справы Са-юзу вызваленьня Беларусідзясяткі вядомых асобаў, уліку якіх апынуўся, безу-моўна, і Кіпель.

На допытах яму прыга-далі і арганізацыю Клюбубеларускай моладзі, і ўдзелу падрыхтоўцы зьезду края-знаўцаў, і тое, што ў на-пісаных Кіпелем падруч-ніках «Расьліны» й «Жывё-лы» не знайшлося месца длятакога паняцьця, як «дыкта-тура пралетарыяту»...

Вяртаючыся зь пяцігадовай высылкі ў Намiнск Вяц-кай вобласьцi, ён вёз на свабоду схаваны паміж склей-камі валізы рукапіс славутага «Тастамэнту» рэпрэсава-нага паэта Ўладзімера Жылкі.

Спатканьне з воляй доўжылася ўсяго чатыры меся-

ЯўхімКіпель

231i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚230 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

мецка-польскай вайны антыпольскае паўстаньне. Ужніўні сілы Харэўскага ўжо складалі, паводле некато-рых зьвестак, пяць тысяч чалавек, але заплянаваны на18 верасьня штурм Пінску атаман мусіць адмяніць, бопачаўся «вызвольны» паход Чырвонай Арміі.

У 1942-м Якуб Харэўскі робіцца адным з кіраўнікоўбеларускай народнай партызанкі і ўзначальвае яе «Лавуатаманаў».

Падчас адыходу немцаў ягоны аддзел імя Нябабызахоплівае ў Любяшове, на беларуска-ўкраінскім па-межжы, цэлы нямецкі арсэнал. Ваюючы да канца сара-кавых з бальшавікамі на Берасьцейшчыне і Піншчыне,«нябабаўцы» Харэўскага даходзілі да Косава, Століна іКаменю-Кашырскага.

Пазьней беларускаму атаману ўдаецца пераправіцьсваіх людзей у Польшчу, адтуль у Заходнюю Нямеччы-ну і, нарэшце, у Бразылію. Там Харэўскi кiруе Беларус-кай вэтэранскай арганiзацыяй i працуе над дакумэн-тальнай кнiгаю пра злачынствы бальшавiкоў i палякаўсупроць нашага народу.

У 1967-м газэта «Беларускі Голас», якую выдаваў уТаронта былы паплечнік Сяргей Хмара, зьмяшчае ар-тыкул, дзе Харэўскі-Новік згадваецца як герой, палеглыў баях за Беларусь. «Нябожчык» не вытрымлівае й дру-куе ў адказ ліст, што чуткі пра ягоную сьмерць крыхуперабольшаныя.

Ён яшчэ ня ведае, што газэта памылілася ўсяго нанекалькі месяцаў. Увесну 1968-га Харэўскі з ад’ютан-там гінуць у аўтакатастрофе. Такі мэтад расправы зпалітычнымі апанэнтамітады шырока выкарыс-тоўвалі савецкія спэцслуж-бы. Ёсьць падставы лiчыць,што ў гэтым выпадку зь iмiсупрацоўнiчалi «польскiятаварышы».

Якуб Харэўскі(ад нараджэньня Новік)1900, в. Харэва,цяпер Пружанскі раён —2.4.1968, Рыё-Грандэ ПортАлекра, Бразылія

Галоўным сэнсам ягонагажыцьця ад маладых гадоў было змаганьне за вызвалень-не Бацькаўшчыны. Ворагі мяняліся — бальшавікі, па-лякі, немцы, зноў бальшавікі, але не мянялася мэта —вольная й незалежная Беларусь.

Маючы ўсяго нейкіх дваццаць гадоў, Якуб далучыўсяда беларускай антыпольскай партызанкі і неўзабавеўзначаліў аддзел у Ружанскай пушчы, які ўваходзіў усклад партызанскіх войскаў БНР. Магчыма, якраз тадыЯкуб Новік і ўзяў сабе кансьпірацыйнае імя, утворанаеад назвы роднай палескай вёскі.

Побач з Харэўскім дзей-нічалі беларускія аддзелыСяргея Хмары і атаманаРудога, а таксама група вя-домага савецкага чэкістаКірылы Арлоўскага, які ім-кнуўся стварыць з суседзямі«агульны штаб». Перамовызавяршыліся не на ка-рысьць чэкіста, якому зага-далі не пераходзіць лініюВіленска-Берасьцейскай чы-гункі.

У 1925-м, калі палякіўзялі ягоны аддзел у ата-чэньне, Харэўскаму ўдалосязахаваць людзей, распусь-ціўшы іх па хатах, а самомуўцячы ў БССР. У 1937-м, ра-туючыся ад арышту, ён му-

сіў перайсьці мяжу ў адваротным кірунку.На пачатку 1939-га ў Баранавічах адбылася падполь-

ная канфэрэнцыя былых сяброў Беларускай сялянска-работніцкай Грамады. Багаты партызанскі досьвед ата-мана Харэўскага аказаўся зноў запатрабаваным. Ён ат-рымаў заданьне рыхтаваць на Палесьсі на выпадак ня-

ЯкубХарэўскі

233i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚232 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ўгамаваліся. Але «матэрыя-лаў» на Адамовіча зьбіраец-ца ўсё больш. У 1930-м ёнтрапляе за краты ў справеСаюзу вызваленьня Бела-русі. Віна аднаго з «мато-раў» беларусізацыі ацэньва-ецца на дзесяць гадоў зьня-воленьня.

Спачатку гэта былі Са-лаўкі, потым — Беламор-ска-Балтыйскі канал. У1937-м суд пераглядае спра-ву і пастанаўляе: расстра-ляць. Такія прысуды выкон-валіся неадкладна.

Яму было толькі трыц-цаць сем.

У Клімавічах, як і нідзе,няма ні помніка, ні вуліцыягонага імя. Але існуе свое-асаблівы літаратурныпомнік — прысьвечанаяАдамовічу паэма Ўладзіме-ра Дубоўкі «Калініншчына»:

Мой любы браце, блізкі і далёкі,няма сталёвасьці і арфазвоннасьці.Такая сьцюжа на душы, навокал,як дзень з дажджамі — быццам сёньняшні.

Ці ж я ня ведаю, ці ж я ня знаю,ці я ня сын сваёй сучаснасьці —жыцьцё крынічыць, і музыкі граюць,на лад папасьці ўсё ня шчасьціцца...

Аляксандар (Алесь)АдамовічСтудзень 1900,в. Васюлькі,цяпер Мядзельскі раён —15.9.1937, Сегескі раён,Карэлія, Расея.Месца пахаваньняневядомае

У сярэдзіне 1920-х, калі ўБССР праводзілася палітыка беларусізацыі, другой яесталіцай пасьля Менску называлі Клімавічы, цэнтарКалінінскай акругі.

Захаваліся сьведчаньні, што прыяжджаючы адтуль укамандзіроўкі, усе савецкія і партыйныя работнікі ўменскіх кабінэтах гаварылі па-беларуску, а ў адказ чулі:«Ці вы не з Калініншчыны?»

Шмат дзе беларусізацыя буксавала, і ў Менск ішліпросьбы запаволіць яе тэмпы. З Клімавічаў жа, наадва-рот, бясконца прасілі лектараў, выкладчыкаў, кнігі. (Ці

былі ў нас такія Клімавічы ітакія мясцовыя кіраўнікі ўпершай палове 1990-х?)

За ўсім гэтым стаяў двац-цаціпяцігадовы сакратарКалінінскага акруговага ка-мітэту партыі Алесь Ада-

мовіч. Штомесяц ён дасылаў у наркамат асьветы лістыз патрабаваньнем новых спэцыялістаў для курсаў бела-рускай мовы, літаратуры, гісторыі і геаграфіі.

Зь лекцыямі й дакладамі ў акрузе выступалі МаксімГарэцкі, Янка Купала, Якуб Колас. Пад кіраўніцтвамАдамовіча працавалі Ўладзімер Дубоўка, Алесь Дудар,які назваў Калініншчыну «зямлёй абяцанаю для бела-рускіх нацдэмаў».

Аднак Адамовіч мысьліў катэгорыямі не акругі, анацыі. Ягоны праўнук Аляксей на падставе архіўныхдакумэнтаў паведамляе, што ў размове з дырэктарамІнбелкульту Аркадзем Смолічам Алесь Адамовіч казаўпра неабходнасьць «стварэньня бар’еру супрацьРСФСР», што ўрэшце спыніла б русіфікацыю і «маглопрывесьці да ўтварэньня БНР».

У 1925-м ім пільна зацікавілася ОГПУ. Адамовічапераводзяць у Полацак, потым ён займае высокія паса-ды ў Менску: кіруе сэктарам друку ЦК КПБ(б), працуенамесьнікам наркама земляробства. Здавалася б, хвалі

АляксандарАдамовіч

235i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚234 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Прайсьці па родных заходнебеларускіх сьцежках ёнздолеў толькі ў сярэдзіне 1930-х, калі пачаў выконвацьгалоўныя тэнаровыя партыі ў Пазнанскай опэры, а по-тым стаў салістам Варшаўскага радыё.

У тыя гады Міхалу ня раз спрабавалі ставіць умову,каб не прызнаваўся, што ён — беларус. На такія прапа-новы сьпявак заўсёды, нават калі гэта пагражала стра-таю кантракту, адказваў: «Беларусам нарадзіўся, бела-русам і памру».

Ад траўня 1940 году і да канца жыцьця родным го-радам для яго воляю лёсу стала Прага, дзе Забэйда быўсалістам Нацыянальнага тэатру. Ён сьпяваў на шаснац-цаці мовах, прычым ніколі не дазваляў сабе зазіраць утэкст.

Дадому вядомаму ва ўсім сьвеце сьпяваку лёсіла пры-ехаць усяго раз — у 1963-м, на схіле хрушчоўскай адлігі.Ён выступаў у Менску і Горадні, але апекуны паклапа-ціліся, каб у касах практычна не было білетаў. ГісторыкМіхась Чарняўскі згадвае, як коштам велізарных нама-ганьняў трапіў у канцэртную залю філярмоніі і ўбачыў,што палова месцаў пустыя, а на астатнія афіцэрыпаўзводна рассаджваюць салдатаў тэрміновай службы.

Свой багаты архіў разам зь бібліятэкаю ён пакінуў,паводле запавету, роднай Беларусі.

Ёсьць свая сымболіка ў тым, што апошні зямны пры-станак Забэйда знайшоў на праскіх Альшанскіхмогілках побач з прэзыдэнтамі БНР Пётрам Крачэўскімі Васілём Захаркам.

МіхалЗабэйда-Суміцкі14.6.1900, в. Шэйпічы,цяпер Пружанскі раён —21.12.1981, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

Я быў занадта малы, кабтрапіць на яго кароткія і адзіныя беларускія гастролі.Потым фігураваў у сьпісах невыязных, а таму мусіў за-давальняцца выдадзенай у Польшчы кружэлкаю ягоныхзапісаў, якія адразу стваралі атмасфэру несавецкасьці.

Забэйду-Суміцкага праводзілі авацыямі Пазнанскаяі Праская опэры. Яго стоячы вітала патрабавальнаяпубліка славутага мілянскага тэатру «Ля Скаля». Алесцэна, пра якую да апошняга дня марыў — менскаяопэрная — так і засталася недасяжнаю.

На пачатку дваццатых гадоў мінулага стагодзьдзяМіхал Забэйда-Суміцкі па-ступіў у Харбінскі расейскіўнівэрсытэт і адначасна па-чаў браць урокі сьпеваў і тэ-орыі музыкі. Назаўтра пась-ля дэбютнага выкананьня ўтамтэйшай опэры арыіЛенскага ў «Яўгену Анегіну»ён прачнуўся знакамітым.

Італійская прэса называ-ла яго адным з бліскучыхпрадстаўнікоў эўрапейскайвакальнай школы. Замеж-ныя імпрэсарыё высочваліЗабэйду ў кавярнях за ке-ліхам к’янці. Сяму-таму ўхвіліну шчырасьці ён прыз-наваўся, што найперш ха-цеў бы сьпяваць на Радзімеі, каб пераканаць сураз-моўцу, што загадкавая Бела-русь, — гэта ня фата марга-на, мог зацягнуць сваё ўлю-бёнае — «Малады дубочак»або «Чаму ж мне ня пець»...

МіхалЗабэйда-Суміцкі

237i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚236 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

за голасам душы сваёй. Гэта ёсьць твой закон. Што леп-шага можа быць для душы чалавека, як вольнасьць?..»Прасякнуты болем запіс пра зьнішчэньне літоўскіміўладамі віленскага Беларускага музэю Івана Луцкевіча,які «расьцерушылі па культурных установах Літвы».

Некалькі паваенных дзесяцігодзьдзяў віленская май-стэрня Сергіевіча была месцам паломніцтва беларускіхмастакоў. Там натхняліся беларускім духам АляксейМарачкін, Яўген Кулік, Віктар Маркавец, Мікола Купа-ва... Менскае ж начальства ад мастацтва, пачуўшы імяСергіевіча, пачынала нэрвавацца: «малюе ня тое». Жы-вому клясыку дазволілі ў беларускай сталіцы ўсяго дзьвепэрсанальныя выставы. На адну зь іх, прысьвечаную 75-годзьдзю мастака, мне паш-часьціла трапіць. Пад напя-тымі позіркамі чыноўнікаўмаэстра гаварыў на вэрніса-жы пра сваю запаветнуюмару — «каб народ бела-рускі жыў вольным жыць-цём, тварыў сваю культуруі вызнаваў адзінага Бога».

Пётра Сергіевіч10.7.1900, в. Стаўрова,цяпер Браслаўскі раён —1.11.1984, Вільня.Пахаваны на вiленскiхАнтокальскiх могiлках

Усё жыцьцё Пётра Сергіевіч пражыў у Вільні

Шмат хто з нас ад школь-ных гадоў уяўляюць Каліноўскага менавіта такім, як нахрэстаматыйных палотнах Пётры Сергіевіча, дзе Кас-тусь гутарыць з паўстанцамі або разам з Валерам Уруб-леўскім робіць агляд іх шэрагаў.

Равесьнік стагодзьдзя, Пётра вучыўся ў славутага ўжокалегi Фэрдынанда Рушчыца ў Вільні, дасканаліў май-стэрства ў Кракаве і падчас паездкі ў Італію. Талент ад-крываў яму шырокія магчымасьці для жыцьця і твор-часьці. Сергіевіч абраў найлепшую — Вільню, што тадыбыла неафіцыйнай сталіцаю Заходняй Беларусі.

Само віленскае паветразрабіла адной зь ягоных га-лоўных тэмаў гісторыю:«Усяслаў Полацкі», «Ска-рына ў друкарні», «АрыштПаўлюка Багрыма».. . У1920—1930-я гады Сергі-евіч стварае манумэнталь-ныя паліхромныя разма-лёўкі ў касьцёлах Горадні,Смаргоні, Солаў, Поразава,Жодзішкаў, Салечнікаў...

Дзёньнік мастака сьвед-чыць пра незвычайнуютворчую і маральную патра-бавальнасьць да сябе:

«Вечна я з сваіх прац незадаволены, так мучаюся, адзары да зары малюю, не ха-пае мне часу паесьці. . .Нявольнік я вечнага хараст-ва, не спачну да сьмерці...Пастанавіў нікому не гава-рыць, як мне жывецца —цяжка ці добра... Пастанавіўне маляваць на замову... Ідзі

ПётраСергіевіч

239i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚238 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Бэндэ, які празь дзесяцігодзьдзі ласкава прадасьць гэ-тыя самыя рукапісы аўтару.

У валагодзкай перасыльнай турме Дубоўка напісаў«Песьні беларускіх выгнанцаў», якія сталіся гімнам на-шых палітзьняволеных і высланцаў:

Ніколі й нідзе Беларусь не загіне,Ніколі й нідзе Беларусь не памрэ.Ні ў турмах, ні ў концах, ні ў клятых краінах,Ні ў дзікім прыгоне, ў маскальскім ярме!..

Але сталінскім катам усё ж удалося пасяліць у душывыдатнага паэта страх. Вярнуўшыся ў 1958-м з высылкі,ён застаўся ў Маскве.

Мае старэйшыя калегі-пісьменьнікі, якія пераведваліДубоўку, апавядалі, што той і на схіле дзён пазьбягаўразмоваў на хоць крыху рызыкоўныя тэмы, мог прапа-наваць тост за дарагога Леаніда Ільліча і захоўваў валізкуз сваім сібірскім сталярскім інструмэнтам, думаючы,што той можа зноў прыдацца.

Створаны Дубоўкам у 1925-м верш «О Беларусь, маяшыпшына» (які ў юнацтве ўспрымаўся мною як не-афіцыйны гімн) называюць прарочым:

О Беларусь, мая шыпшына,зялёны ліст, чырвоны цьвет!У ветры дзікім не загінеш,чарнобылем не зарасьцеш...

«Добры дзень, мая Шыпшына» — назваў я сваю пер-шую кнігу.

Жыцьцёвы шлях Уладзі-мера Дубоўкі ўзнавіў у сваімнядаўнім рамане-біяграфіі«Круг» Алесь Пашкевіч.

Уладзімер Дубоўка15.7.1900, в. Агароднікі,цяпер Пастаўскі раён —20.3.1976, Масква, Расея.Пахаваны на маскоўскiхМiкола-Архангельскiхмогiлках

Масква сусьвету вушы прашумелаПра самавызначэньне аж да зор.Смаленск дзе? Невель? Гомель дзе падзела?Стварыла Гомельскі ганебны калідор.

Мы цацкай нейкай для чужынцаў сталі,Пасьмешышчам для сьвету усяго.Як быццам мала ў нашай волі сталі,Як быццам ў сэрцах нашых згас агонь...

Пад гэтым амаль набатным вершам, напісаным усярэдзіне 1920-х, (калі Гомель яшчэ ня быў у выніку

намаганьняў нашых нацыя-нал-камуністаў вернуты ўсклад БССР) стаяў подпіс:Янка Крывічанін. Чэкістыне адразу высьветлілі сап-раўднае імя аўтара, алеўрэшце супадзеньне шрыф-ту на тэксьце і друкаваль-най машынцы ў Прадстаў-ніцтве Беларускай ССР уМаскве не пакінула сумне-ваў: верш напісаны супра-цоўнікам гэтай установыЎладзімерам Дубоўкам.

У 1930-м яго, выпуск-ніка маскоўскага Вышэй-шага літаратурна-мастацка-га інстытуту, аднаго з най-таленавіцейшых сяброўзорнага згуртаваньня«Ўзвышша», бліскучага пе-ракладчыка Шэксьпіра йБайрана, на трыццаць гадоўадлучылі ад літаратуры. Яго-ныя рукапісы прысвоіў сту-кач і літпагромшчык Лукаш

УладзімерДубоўка

241i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚240 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

З мэтаю рэабілітацыі менскага, у тым ліку і габрэй-скага супраціву нацыстам, Прусьліна, рызыкуючыстраціць працу, распачала чытаньне сваіх неартадак-сальных лекцыяў.

У 1957-м, не ўважаючы на папярэджаньні «кампэ-тэнтных органаў», яна арганізавала кампанію зваротаўда Мікіты Хрушчова, у ЦК КПСС і цэнтральныя вы-даньні. Былі напісаныя дзясяткі лістоў з сотняміподпісаў былых падпольшчыкаў.

Праз тры гады намаганьні Прусьлінай далі плён: ча-сопіс «Коммунист» надру-каваў першы артыкул, дзеМенскае падпольле пры-знавалася, так бы мовіць,«легітымным». Цяпер праягоных герояў напісаныякнігі й зьнятыя фільмы.

Хася Прусьліна23.1.1901, в. Гарбачова,цяпер Расонскі раён —25.11.1972, Менск.Пахаваная на менскiхУсходнiх могiлках

Я вырас на зацішнай полац-кай вуліцы, дзе вечарамі, седзячы на лавачках, жыхарыгаварылі пераважна на ідыш. Такія мясьціны былі і ўдаваенным Менску, дзе жыла пэдагог Хася Прусьліна.

Калі Нямеччына напала на Савецкі Саюз, яна пра-водзіла мужа ў войска і засталася з двума дзецьмі. Неўза-баве ўсе трое апынуліся ў гета. Маленькага сына фашы-сты забілі падчас адной з сваіх «акцыяў». Дачку ўдалосязапісаць беларускай і выратаваць, адправіўшы ў дзіця-чы прытулак.

Хася ўзначаліла ў гета адну з падпольных групаў-«дзя-сятак», у задачу якой ува-ходзіла сувязь з астатнім го-радам. Атрымаўшы фаль-шывы пашпарт на імя Пе-лагеі Фядзюк, яна ўладкава-лася прыбіральшчыцай па-за ганебным мурам і здоле-

ла зьвязаць нелегальныя габрэйскія групы зь Менскімпадпольлем. Аднак далейшае знаходжаньне ў горадзезрабілася сьмяротна небясьпечным: на вуліцах зьявілісясотні нямецкіх улётак зь яе фатаздымкам. У парты-занскім аддзеле яна адразу трапіла на падазрэньне«асабістам», якія абвясьцілі Прусьліну засланкаю аку-пантаў. На шчасьце, адзін з байцоў аказаўся яе колішнімстудэнтам і выратаваў Хасю ад расстрэлу.

«Хася Мэндэлеўна, — сказалі ёй па вайне ў аднымчыноўніцкім кабінэце, — чаму б Вам не пакінуць сабепадпольнае імя і не зьмяніць нацыянальнасьць?» Хасяадказала, што хоча застацца габрэйкай. «Жи-дов-кой»,— удакладніў гаспадар кабінэту.

Доўгі час над усімі ўдзельнікамі Менскага падполь-ля, якое не кантралявалася ўладамі, вісела абвінавачань-не ў здрадніцтве. Падазрэньні здымаліся толькі з зака-таваных у гестапа. Падпольны рух у гета ня быў вынят-кам, хутчэй наадварот, бо ўлады не прызнавалі асобайпалітыкі гітлераўцаў у дачыненьні да габрэяў.

ХасяПрусьліна

243i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚242 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

га на сухоты пісьменьніка.Ён выйшаў на волю ў 1937-мі ўжо ў наступным годзеразглядаўся як кандыдат наНобэлеўскую прэмію.

У гады вайны Пясецкігераічна ваяваў на Вілен-шчыне ў аддзелах АрмііКраёвай і выславіўся тым,што сярод белага дня на-ладзіў у Вільні ўцёкі з геста-па Юзафа Мацкевіча, пазь-ней ці не найбольш зна-камітага пісьменьніка поль-скай эміграцыі (дарэчы,таксама беларуса з паходжаньня).

Сярод больш чым дзясятка раманаў Пясецкага, так-сама паваеннага эмігранта, самы вядомы, напэўна, —«Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі», што ў камуністыч-най Польшчы знаходзіўся пад забаронаю, а па-беларус-ку ў перакладзе Алеся Астраўцова выйшаў толькі ў 2005годзе.

Чытаючы гэтую кнігу, я напачатку быў трохі ўквеле-ны празьмерным, як мне здалося, гратэскам, але, зга-даўшы ўласны армейскі досьвед, цалкам пагадзіўся зьперакладчыкам, які ў прадмове адзначае, што «Запіскі...»ёсьць «адным з найбольш пасьлядоўных, зьнішчальных,бескампрамісных і па-сапраўднаму сьмешных прыкла-даў сатырычнага адлюстраваньня антычалавечае сут-насьці савецкае сыстэмы».

Сяргей Пясецкі1.6.1901, Ляхавічы —12.9.1964, Пэнлі,Вялікабрытанія.Пахаваны ў Гастынгсе,Вялікабрытанія

Нашае знакамітае мястэчкаРакаў адгукаецца ў маёй сьвядомасьці ня толькі імёнаміпрафэсара-філёляга Вячаслава Рагойшы і адораныхшматлікімі талентамі братоў Янушкевічаў, але і імемаднаго з найвыбітнейшых беларускіх авантурнікаў пра-мінулага стагодзьдзя Сяргея Пясецкага.

Пазашлюбны сын шляхціча зь вядомага ліцьвінска-га роду, Сяргей ужо ў сямнаццаць гадоў браў удзел узмаганьні з бальшавікамі ў складзе аддзелу вядомагаатамана Дзергача (Вячкі Адамовіча). Дзяргач, які зай-маўся і літаратурнай творчасьцю, ня ведаў, што пад яго-

най рукой ваюе адзін з бу-дучых выдатных польскіхпісьменьнікаў. Не падазра-ваў гэтага і сам Пясецкі, якіна той час ведаў па-польскуўсяго якую сотню слоў.

У Заходняй Беларусі ёнстаў агентам польскай вайсковай выведкі, знаходзячычас і на маштабную контрабандысцкую дзейнасьць уваколіцах памежнага Ракава. (Тагачасныя прыгоды ля-гуць пазьней у аснову яго першага раману «КаханакВялікай Мядзьведзіцы».)

Праз свой авантурны характар Пясецкі мусіў неўза-баве разьвітацца з турботнай працаю выведніка, але ляг-чэйшым ягонае жыцьцё не зрабілася. Пад узьдзеянь-нем какаіну ён учыніў цяжкое злачынства і ў 1926-мбыў засуджаны на расстрэл, які, улічыўшы заслугі пе-рад сакрэтным ведамствам, замянілі на пятнаццаць га-доў зьняволеньня.

Арганізаваныя Пясецкім тры бунты зьняволеныхскончыліся ягоным пераводам у самую жорсткую ў та-гачаснай Польшчы Сьвентакшыцкую турму, дзе былыдывэрсант і кантрабандыст нарэшце вывучыў польскуюмову і пачаў пісаць на ёй мастацкую прозу.

Публікацыя першага ж раману выклікала пасьпяхо-вую кампанію дзеля датэрміновага вызваленьня хвора-

СяргейПясецкі

245i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚244 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

была шасьцігадовая Зора, звольнілі й паведамілі, што ўМенску працы для яе ня будзе.

У роспачы, каб мець кавалак хлеба, яна хацела зье-хаць куды-небудзь у калгас, але добрыя людзі параілівыпраўляцца ў Крычаў. Гэты горад гасьцінна прытуліўАпалёнію з Зорай на пяць гадоў.

Маці, прыносячы дадому за раз сто вучнёўскіх сшыт-каў, выкладала родную мову і літаратуру, а дачка пайш-ла ў школу й знайшла сябровак, якіх амаль празь семдзесяцігодзьдзяў, стаўшы знанай у сьвеце вучонай-бе-ларусазнаўцай, ужо марна спрабавала адшукаць, калі мызь ёю і спадаром Вітаўтам Кіпелем, ейным мужам, ад-наго разу якраз на Янаў дзень прыехалі ў сонны пасьляКупальскае ночы Крычаў.

Па вайне спадарыня Апалёнія выкладала ў пачатко-вай беларускай школцы ў нямецкім Рэгенсбургу, а по-тым у Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы. У 1946-мяна напісала і выдала першы на эміграцыі беларускілемантар.

Калі Савёнкі пераехалі ў ЗША, яна стала адной з за-снавальніцаў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтваў Нью-Ёрку і, ня здраджваючы свайму пакліканьню,выкладала ў нядзельнай беларускай школе.

Яе жыцьцё мне хочацца параўнаць з створаным ру-кою майстра спакойнымзавершаным пэйзажам.

Апалёнія Савёнак(ад нараджэньняРадкевіч)8.10.1901,засьценак Аўгустова,цяпер Лагойскі раён —10.4.1982, Памона,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Калі ў мяне пытаюцца, учым сэнс чалавечага жыцьця, я зазвычай адказваю: утым, каб зразумець сваю ролю на гэтым сьвеце і як магахутчэй зьліцца зь ёю.

Апалёнія Савёнак упершыню павіталася з вучнямі ўсямнаццаць гадоў і з таго часу заўсёды заставалася на-стаўніцай, не пакідаючы ўлюбёнае працы і падчас на-вучаньня ў БДУ — спачатку на пэдагагічным, а потымна факультэце мовы і літаратуры.

Унучка паўстанца 1863 году, яна ведала, што словавыкладчыка ў змаганьні за Беларусь — зброя нярэдка

больш надзейная за карабінінсургента.

На пачатку 1920-х янавыйшла замуж за журна-ліста й літаратара ЛявонаСавёнка.

Тыя гады ў яе жыцьцібылі надзвычай плённыя напэдагагічныя распрацоўкі йпублікацыі. Гэтаму спрыялапалітыка беларусізацыі,якая ў многіх сэрцах па-сяліла веру, што раней ціпазьней Беларусь пачнежыць сваім, незалежным адМасквы жыцьцём.

Аднак ужо пры канцыдваццатых гэтыя ілюзіі рас-талі. Лявону пашчасьцілабыць на волі даўжэй за не-каторых сяброў, але ў1933-м прыйшлі й па яго.Апалёнію, на руках у якой

АпалёніяСавёнак

З мужам Лявонам

247i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚246 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

(публікацыя ня мела праця-гу) наўрад ці сьведчылі пратое, што іхні аўтар стаў нашлях выпраўленьня.

У 1932-м друкуецца ра-ман «Вязьмо», які на рэспу-бліканскім літаратурнымконкурсе атрымаў прэміюяк адзін з найлепшых тво-раў на тэму калектывізацыі.

Аднак гэты факт най-перш кажа не пра зьменупоглядаў Зарэцкага, а пранастроі сяброў журы, якія адзначылі твор, дзе разбу-рэньне традыцыйнага ладу жыцьця праз калгасы паказ-валася як трагедыя беларускае вёскі.

Я спрабую ўявіць, як ён і дваццаць адзін ягоны кале-га трымаліся ў сваю апошнюю ноч, у апошнія хвіліны.Як яны разьвітваліся, якія песьні, магчыма, сьпявалі,якія словы выгуквалі на разьвітаньне з гэтым сьветам іБеларусьсю.

Спрабую ўявіць, і на памяць прыходзяць імёны на-шых бясьсьледна зьнiклых сучасьнікаў: палiтыка Вікта-ра Ганчара, бiзнэсоўца Анатоля Красоўскага, генэралаЮр’я Захаранкі, журналiста Зьмітра Завадзкага...

Усьлед за Зарэцкім зьніклі або загінулі і рукапісымногіх яго твораў. Пры-намсі, дагэтуль ня знойдзе-ныя ні драма «Рагнеда», ніраман «Крывічы». Ёсьцьзьвесткі, што ў вайну поўныварыянт раману аднавяс-коўцы пісьменьніка пусь-цілі на самакруткі...

Міхась Зарэцкі(ад нараджэньняКасянкоў)20.11.1901,в. Высокі Гарадзец,цяпер Талачынскі раён —29.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Няма на цэлым сьвеце ін-шай культуры, што панесла б у ХХ стагодзьдзі такіястрашныя, ледзь не фатальныя страты, як наша. У трыц-цатыя гады нацыянальная інтэлігенцыя была амаль цал-кам фізычна зьнішчаная або духоўна зламаная. Чорнымднём Беларусі сталася 29 кастрычніка 1937-га, калі, яквысьветліў пісьменьнік і гісторык Леанід Маракоў, ця-гам адной ночы ў Менску былі расстраляныя дваццацьдва літаратары. Сярод самых маладых і таленавітых быўтрыццаціпяцігадовы Міхась Зарэцкі.

Ён зь ліку тых, хто, здаецца, шчыра паверыў у абяца-нае бальшавікамі пераўтва-рэньне сьвету на справяд-лівых пачатках. Сябар літа-ратурна-мастацкага аб’яд-наньня «Маладняк», а по-тым — «Полымя», Зарэцкізрабіўся адным з найбольш

яркіх прадстаўнікоў рамантычнага кірунку ў беларус-кай прозе тых гадоў, якога ці не найбольш цікавіў стандушы чалавека на пераломе гістарычных эпохаў.

У 1927-м Зарэцкі зьдзейсьніў колькімесяцавае па-дарожжа за мяжу — у Латвію, Чэхаславаччыну, Нямеч-чыну і Францыю, што не магло не паўплываць на сьве-тапогляд пісьменьніка.

Відаць, зусім невыпадкова неўзабаве па вяртаньні ёнробіцца адным з ініцыятараў дыскусіі ў друку аб шля-хах разьвіцьця беларускага тэатру, выступаючы супрацькамэрцыялізацыі мастацтва й абыякавасьці да нацыя-нальнага рэпэртуару.

Тады сама зьявіўся ягоны нарыс «Падарожжа нановую зямлю», дзе Зарэцкі выступіў як апалягет зма-ганьня з нацыянальным нігілізмам. У адказ пісьмень-ніка «вычысьцілі» з партыі «за праяўленьне нацыянал-дэмакратызму».

Напісаньне ў 1929-м гістарычнай драмы «Рагнеда» ізьмешчаны ў «Полымі» пачатак раману «Крывічы»

МіхасьЗарэцкі

249i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚248 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лым сынам, нечалавечыхзьдзекаў, асабліва па-кутлівых для іх, людзей ужозвыклых да эўрапейскіхжыцьцёвых стандартаў ісвабодаў.

Ён быў добрым лекарам,што маглі б засьведчыць іягоныя чэскія пацыенты, іхворыя Зэльвенскай раён-най бальніцы, начальстваякой прыніжала былога гу-лагаўскага вязьня, не прыз-наючы замежнага Янкавагадыплёму.

Калі Іван Пятровіч цяж-ка захварэў, «дабрадзеі»пусьцілі чутку, нібыта ёнужо сканаў, і ў дом Гені-юшаў пачалі прыходзіцьлюдзі з кветкамi i жалоб-нымі вянкамі.

Ён памёр на жончыныхруках. Ларыса Антонаўнасама яго мыла і апранала.

«Пахавалі са сьлязьмі,ціха, бяз палкіх прамоваў.Ня ўсё было добра, аднакнельга аб гэтым... Прынесьлімне па ім 33 рублі 75 капе-ек пэнсіі», — занатавала ўваўспамінах спадарыня Лары-са.

Янка Геніюш24.2.1902, мяст. Крынкі,Беласточчына —8.2.1979, Зэльва

Ларыса і Янка Геніюшы пасьлявызваленьня зь лягераў. 1956

Упершыню прыехаўшы даЛарысы Геніюш у Зэльву, яе мужа Янку я ўжо не зась-пеў.

Паэтка расказвала мне, што пасьля Янкавай сьмерціштодня хадзіла на яго магілу паразмаўляць ці простапабыць зь ім сам-насам, а аднойчы адчула, што анічогатам ужо няма, адна халодная зямля, і потым перавед-вала клады толькі ў дні, вызначаныя народнай трады-цыяй.

Але згадвала яна мужа падчас кожных маіх па-гасьцінаў, і таму задоўга да выхаду яе «Споведзі» я ве-

даў пра Янку шмат: і пра ягонавучаньне на мэдычнымфакультэце Карлавага ўні-вэрсытэту ў Празе (рэка-мэндацыю на атрыманьнестыпэндыі даваў сам Бра-ніслаў Тарашкевіч), і пра

іхні шлюб у 1935-м у Беларусі, і пра шчасьлівыя, а по-тым трывожныя гады, пражытыя ў чэскай сталіцы... Згэтых аповедаў паўставала асоба неадназначная, супя-рэчлівая, але, безумоўна, вартая памяці ня толькі свая-коў.

Дзядзька Янка быў ня проста мужам Ларысы Ге-ніюш, як некаму ўяўляецца. Гэта ён першы даў ёй бе-ларускія кнігі, чытаў нарачонай вершы Купалы, адкры-ваў ёй вочы на нашую гісторыю...

Прайсьці па жыцьці побач з такой жанчынаю так-сама было своеасаблівым подзьвігам, на які здатны някожны.

Ларыса Антонаўна па-хрысьціянску даравала мужутое, што пры канцы вайны ён вырашыў застацца ў Пра-зе, мяркуючы, што Чэхаславаччына і надалей будзе не-залежнай дзяржавай i ня выдасьць iхнюю сям’ю саве-там.

Гэтая аблуда каштавала Ларысе і Янку прысудаў на25 гадоў канцлягераў кожнаму, каштавала разлукі з ма-

ЯнкаГеніюш

251i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚250 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1950-м «агента Ватыкану» й агітатара супрацькалгасаў этапавалі ў казахстанскія лягеры. У сваю па-рафію, дзе, дарэчы, ніхто зь вернікаў ня даў гэбістампаказаньняў супраць пробашча, ён вярнуўся падчасхрушчоўскай адлігі.

Усё касьцёлы ўва Ўсходняй Беларусі тады былі за-чыненыя. На колішніх заходнебеларускіх землях адчу-ваўся востры недахоп каталіцкіх сьвятароў. Між тымсэмінарыі знаходзіліся толькі ў Коўне і Рызе.

У такіх умовах ксёндз Пянткоўскі адважыўся навельмі небясьпечны крок. У сямідзясятыя ён адчыніўпадпольную сэмінарыю ў сваім доме. Кабінэт ператва-рыўся ў аўдыторыю, пісьмовы стол — у прафэсарскуюкатэдру, арган замяняла фісгармонія. У праграме занят-каў былі гісторыя Касьцёлу, кананічнае права, этыка,замежныя мовы, філязофія...

Юнакі, якія імкнуліся стаць сьвятарамі, прыяжджаліў Мядзьведзічы, слухалі лекцыі айца Вацлава і бралі ўдзелу набажэнствах.

Наступнымі этапамі былі экзамэны, якія выхаван-цы Пянткоўскага таемна здавалі камісіі зь некалькіхксяндзоў, і своеасаблівая «практыка» ў парафіях.

Каб ня быць абвінавачанымі ў дармаедзтве, сэміна-рысты працавалі ў Ляхавічах качагарамі.

За пяць гадоў нелегальная сэмiнарыя падрыхтаваладзесяць сьвятароў. Сярод вучняў Вацлава Пянткоўскагабыў Антоні Дзям’янка, які зьявiўся ў Мядзьведзічах сям-наццацігадовым юнаком. Сёньня ён — сакратар Кан-фэрэнцыі каталіцкіх біскупаў Беларусі.

Вацлаў Пянткоўскі21.4.1902, в. Ясянёўка,Беласточчына —30.11.1991,в. Мядзьведзічы,Ляхавіцкі раён

За савецкім часам у Закар-пацьці мяне пазнаёмілі зь біскупам забароненай і за-гнанай у падпольле Ўкраінскай грэка-каталіцкай царк-вы. У сваім «паралельным» легальным жыцьці ўладыкапрацаваў таксістам. Гэта было шматгадовае служэньнеГоспаду з штодзённай рызыкаю ператварыцца ўпалітвязьня.

На жаль, мне не пашчасьціла сустрэцца зь бела-рускім каталіцкім сьвятаром Вацлавам Пянткоўскім,подзьвіг якога меў сувымерны маштаб.

Атрымаўшы адукацыю ў Рыме, ён у перадваенныягады служыў прэфэктам на-ваградзкай гімназіі імя Ада-ма Міцкевіча.

Пасьля Другой усясьвет-най айцец Вацлаў нёс па-рафіянам слова Божае ўІвянцы і Рубяжэвічах, а по-

тым быў прызначаны пробашчам касьцёлу ў вёсцыМядзьведзічы Ляхавіцкага раёну.

ВацлаўПянткоўскі

Вацлаў Пянткоўскі сярод сьвятароў i вернiкаў (на пярэднiм пляне другiзьлева). Канец 1980-х

253i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚252 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

да дзядзькі Міхала афіцыйна называлася «вартаўнік», ад-нак, па сутнасьці, ён стаў і экскурсаводам, і хавальнікамсядзібы аднаго зь першых будзіцеляў нацыі, які растлу-мачыў беларусам, дзе іх краіна, як яна мусіць звацца інаказаў берагчы — каб ня ўмёрлі — мову сваю, такуюж людзкую і панскую, як нямецкая або француская.

Найверагодней, што без ахвярнасьці Ляпехі, якога ўшасьцідзясятыя — васьмідзясятыя ведала ўся сьвядо-мая Беларусь, Багушэвічаў дом пры тагачаснай «ахове»помнікаў гісторыі й культуры да рэстаўрацыі проста бне дацягнуў. Але ў Міхала была мэта — дажыць да тагодня, пакуль маленькая саматужная экспазыцыя пера-творыцца ў паўнавартасны музэй. Ляпехаў сын займаўвысокую пасаду ў Падмаскоўі. Бацька мог бы спакойнаўладкавацца пад яго крылом, але ён нават на дзявятымдзясятку наведваўся да сына адно каб падлекавацца ізноў вярнуцца ў Кушляны — да родных сьценаў і сьце-жак, да вандроўнікаў зблізку і здаля, да кнігаў водгукаўз сотнямі, а мо й тысячамі ўдзячных запісаў. «Без Куш-лянаў я, як птушка бяз крылаў», — патасна, але шчыраказаў дзядзька Міхал.

Ён дачакаўся свайго: у 1990-м мэмарыяльны музэй-сядзіба Францішка Багушэвіча адчыніў дзьверы першымнаведнікам. Яшчэ й цяпер, пад’яжджаючы да Кушля-наў, я чакаю, што ўбачу на ганку знаёмую постаць ціхаця б прысьвечаны дзядзьку Міхалу музэйны стэнд...

Міхал Ляпеха1.10.1902,в. Базары,цяпер Смаргонскі раён —1993, Маладэчна

Такіх людзей, як ён, на ўсюБеларусь было, як сказаў адзін паэт, «багата — магчы-ма, чацьвёра». Адзін — брат Якуба Коласа, дзядзькаЮзік, апеты ў «Новай зямлі» Юзік-шаляніца, добры духтых запаведных наднёманскіх мясьцінаў, які лічыў сваімабавязкам дэклямаваць гасьцям (і рабіў гэта простабліскуча) прысьвечаныя яму строфы паэмы. Другім быўМіхал Ляпеха, таксама сапраўдны народны інтэлігент,у якога вырабіўся з простага селяніна.

Неяк на пачатку пяцідзясятых яго, тады рабочагаСмаргонскага прамкамбінату, паслалі шукаць па нава-

кольлі вапняк. Так ён упер-шыню трапіў у родныя Ба-гушэвічавы Кушляны. Літа-ратуразнаўца Ўладзімер Со-даль апавядае, што ў душыМіхала, які штосьці чуў прапаэта і «мужыцкага адвака-та» ды ведаў пару ягоныхвершаў, у той дзень адбыўсяпераварот.

Genius loci — геній мес-ца зрабіў сваё дзіва: Міхалпакінуў у роднай вёсцыдыхтоўную хату і разам зьсям’ёй пераехаў у Кушляны,пасяліўшыся ў невялікімкутку былога паэтавага до-му, дзе тады была бібліятэ-ка зь сьціпленькай мэмары-яльнай экспазыцыяй. Паса-

МіхалЛяпеха

Без ахвярнасьці Міхала ЛяпехіБеларусь магла б ня мець сёньнясядзібы-музэю ФранцішкаБагушэвіча ў Кушлянах

255i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚254 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сятыя рэдактары й цэнзары працягвалі шукаць у яговершах крамольныя падкопы. У выніку жыцьцярадас-ныя экспрэсіўныя радкі:

Варушыць певень цёртую саломуІ топча па чарзе прысадзістых курэй...

ператвараліся ў сваю процілегласьць:

Варушыць певень цёртую саломуІ корміць зернямі прысадзістых курэй.

Ягоныя творы вярнулісяў зборнікі і хрэстаматыі.

Яго дачка Мая Тодараўна— адна з кіраўнікоў «Мар-тыралёгу Беларусі», абарон-ца Курапацкага мэмарыялу,сьветлая, надзіва мяккая йадначасова непахісная жан-чына, якую ведае ўся краіна.

Тодар Кляшторны11.3.1903, в. Парэчча,цяпер Лепельскі раён —30.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Скрыжаваньне менскіх вуліцаў Валадарскай і Савецкай. Другая палова1930-х

Ці ведаеце вы краіну, дзебыць пісьменьнікам азначала б у вачах улады ўжо быцьнебясьпечным злачынцам, вартым самага жорсткагапакараньня? Гэтая краіна, магчыма, адзіная ў сьвеце —Беларусь. Толькі ня трэба казаць, што я згушчаю фар-бы: маўляў, хоць Саюз беларускіх пісьменьнікаў іліквідоўваюць, самім жа літаратарам, адрозна ад паліты-каў, гэта пакуль не пагражае. Ну хіба што пасадзяць нагод-два ці змусяць зьехаць за мяжу.

Але сёньня мы гаворым пра часы прамінулыя, якія,што праўда, маюць у нас уласьцівасьць паўтарацца ня

толькі ў выглядзе камэдыі.29 кастрычніка 1937-га ў

гонар дня беларускага кам-самолу, энкавэдысты рас-стралялі ў Менску больш задваццаць літаратараў. У на-ступную ноч сьпіс ахвяраўпапоўніўся новымі імёнамі,сярод якіх апынуўся паэтТодар Кляшторны.

Ён ня быў антысаветчы-кам, але меў схільнасьць даімпрэсіянізму, што і ўрата-вала ягоную паэзію ад сум-навядомай «пралеткультаў-шчыны». Апрача таго, натворчым рахунку Кляштор-нага была паэма «Калі ася-дае муць», на якую жорст-ка нападалі цэрбэры тага-часнай вульгарна-сацыя-лягічнай крытыкі.

Пасьля сьмерці паэта яго жонку з чатырохмесяца-вай малодшай дачкой Маяй адправілі ў Акмолінскіканцлягер, а старэйшых дзяцей — у дзіцячы дом.

Кляшторнага рэабілітавалі ў 1957-м, але і ў сямідзя-

ТодарКляшторны

257i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚256 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля разьвітаньня з чэскай сталіцаю Абрамчыкбольш за год вандруе па Заходняй Эўропе, дзе вывучаеэканоміку сельскай гаспадаркі. Аднак на пачатку трыц-цатых, калі ён знаходзіцца ў Ліёне, адбываюцца падзеі,што кардынальна мяняюць жыцьцё й пляны маладогавыпускніка Карлавага ўнівэрсытэту. Па-першае, зь Мен-ску даходзіць вестка пра самагубства Ігнатоўскага. Па-другое, падарожнік знаходзіць у Францыі вялікую бе-ларускую працоўную эміграцыю.

Ад гэтага часу жыцьцё Абрамчыка непарыўна зьвя-занае з эміграцыйным рухам. Ён стварае «Хаўрус бела-русаў у Францыі», з посьпехам выступае як публіцыст,выконвае даручэньні Старшыні Рады БНР Захаркі, а зпачаткам Другой усясьветнай вайны робіць захады, каббеларусы-эмігранты далучалiся да антынацысцкага су-працiву.

Шматгадовы сябар і паплечнік Абрамчыка ЛявонРыдлеўскі ў сваіх успамінах піша, што Мікола мусіўпакінуць Францыю, трапіўшы на вока гестапаўцам.Жывучы нейкі час у Бэрліне, ён быў кіраўніком Бела-рускага камітэту самапомачы і ўступіў у кантакты зьБеларускай незалежніцкай партыяй, але быў прымусо-ва вывезены назад у Парыж і жыў пад наглядам. Тымня менш, не пакідаў беларускай справы — у прыват-насьці, чакаючы вызваленьня ад нацыстаў, падрыхтаваўшэраг зьвернутых да саюзьнікаў мэмарыялаў пратрагічную сытуацыю беларусаў у СССР.

Па вайне зь імем Міколы Абрамчыка зьвязанае ад-наўленьне дзейнасьці РадыБНР, якую ён узначальваў да1970 году. Мікола Абрамчык

16.8.1903, в. Сычавічы,цяпер Маладэчанскі раён —29.5.1970, Парыж,Францыя.Пахаваны на парыскіхмогілках Пэр Ляшэз

Міколаў прадзед БазыльАбрамчык меў трынаццаць сыноў, і ўсе яны ўзялі ўдзелу паўстаньні 1863 году. Адзін быў за гэта пакаранысьмерцю на царскай шыбеніцы, іншыя высланыя, аМіколавага дзеда Янку выгналі з духоўнай сэмінарыі йпазбавілі грамадзянскіх правоў.

Успадчыўшы незалежніцкія настроі, відаць, на генэ-тычным роўні, Мікола ўжо ў дзевятнаццаць гадоў, яшчэзаймаючыся ў Радашкавіцкай беларускай гімназіі, ат-рымаў мандат упаўнаважанага БНР у Вялейскім паве-це. У тым часе нашы нацыянальныя сілы рыхтавалі вы-

звольнае паўстаньне ў За-ходняй Беларусі. Дзеля ка-ардынацыі дзеяньняў зьменскімі незалежнікаміАбрамчыка пасылаюць усавецкую Беларусь.

За два гады ён блізутрыццаці разоў нелегальнапераходзіць мяжу БССР іўва ўмовах кансьпірацыі су-стракаецца з прафэсарамУсеваладам Ігнатоўскім, та-гачасным наркамам асьве-ты. Менавіта Ігнатоўскі,якога Абрамчык усё жыць-цё будзе называць сваім «ду-ховым бацькам», і ўвёў ягоў менскі антыбальшавіцкіасяродак.

Апынуўшыся ў 1920-х уПразе, ён атрымлівае адна-часова дзьве адукацыі: ін-

жынэра-эканаміста ды гісторыка й сацыёляга. У гадыстудэнцтва Мікола зблізіўся з старшынём Рады БНР Пё-трам Крачэўскім і ягоным спадкаемцам на гэтай па-садзе Васілём Захаркам.

МіколаАбрамчык

259i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚258 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

людзі. Асабліва расхвалявала дзяўчыну сваёй таямнічась-цю гэтая «юшка».

У Віленскай гімназіі адчула: беларускае — гэта маё!..У 1940-м яна ішла ў лiтаратурнай кампанii Максіма

Танка, Міхася Машары і Айзіка Кучара па Менску. Танкзагаварыў, і напалоханы Кучар крыкнуў: «Цішэй, цішэй!У нас у Менску так гучна гаварыць па-беларуску не пры-нята!»

Пасьля дэсэрту — неверагодна смачных (яшчэ йтаму, што іх згатавала сама гаспадыня) налісьнікаў, мысфатаграфаваліся на памяць каля кветніка з валошкамій белымі лілеямі, якія вель-мі любіла і Ларыса Геніюш.

Прыцішана, але так, кабпаэтка пачула свае радкі,якія таксама даўно зра-біліся гімнавымі, я напяваў:«У гушчарах, затканыхімглою...»

...Было штосьці сымбалічнае ў тым, што чорная вест-ка пра сьмерць Натальлі Арсеньневай прыйшла ў Менскпадчас адкрыцьця Другога зьезду беларусаў сьвету, калісотні галасоў сьпявалі яе велічную «Малітву»:

Магутны Божа! Ўладар сусьветаў,вялізных сонцаў і сэрц малых,над Беларусяй ціхай і ветлайрассып праменьне Свае хвалы...

Дай урадлівасьць жытнёвым нівам,учынкам нашым пашлі ўмалот.Зрабі свабоднай, зрабі шчасьлівайкраіну нашу і наш народ!

Натальля Арсеньнева20.9.1903*, Баку,Азэрбайджан —25.7.1997, Рочэстэр,штат Нью-Ёрк, ЗША

* Найбліжэйшая сяброўка паэткі Яніна Каханоўская сьцьвяр-джала, што насамрэч Натальля Арсеньнева нарадзілася не ў 1903-м,а ў 1902 годзе, афіцыйная ж дата ёсьць вынікам памылкі чыноўнікаміграцыйнай службы ЗША.

Тое, што я пасьпеў сустрэц-ца зь ёю, выбітнай паэткаю, жанчынай з таго шэрагу,які пачынаецца з Рагнеды і Эўфрасіньні, лічу адным знадзвычай дарагіх падарункаў лёсу.

Гэта здарылася ў Рочэстэры, на амэрыканскім бера-зе возера Антарыё, дзе спадарыня Натальля жыла зсынам Уладзімерам, надзіва падобным звонкі да бацькі— аднаго з славутых дзеячаў нацыянальнага рухуФранцішка Кушаля.

Стол сабралі пад чарэшняю ў садзе, дзе ў добры годможна было, кажуць, назьбіраць кошык баравікоў.

Арсеньнева падпісаламне свой выдадзены ў Нью-Ёрку важкі том паэзіі «Міжберагамі», падзялілася дум-каю, што паэтаў у беларус-кай літаратуры стала меней,чым у 1970-я, і, падняўшышклянку з содавай (але і зглытком віскі) прапанавалатост за тое, «каб Лукашэн-ка хутчэй зьнік».

Углядаючыся ў далёкіягады, аўтарка гімну «Магут-ны Божа» надоўга замаўча-ла, каб потым распавесьцімне, як упершыню пачулабеларускую мову. Сям’явярталася ў 1920-м зь бе-жанства і затрымалася ў вё-сачцы над Дрысай.

Уначы Наташа прачну-лася ад таго, што за шафаюгаспадара пацягнула на лю-бошчы. «Ня лезь, а то юшкуспушчу», — азвалася гаспа-дыня, бо ў хаце былі чужыя

НатальляАрсеньнева

261i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚260 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Празь безьліч гадоў, у Менску, Тамара Рыгораўнаскажа аднойчы: «Шчасьця было гэтак многа, што сэрцасьціскалася ад прадчуваньня бяды». Сэрца ня хлусіла.Неўзабаве арыштавалі й расстралялі мужа. У тэатры ёйпаказалі на дзьверы. У 1936 годзе прыйшлі па самужонку «ворага народу».

Заслужаную артыстку чакалі страшныя п’есы падназовамі «Катоўня», «Турма», «Лесапавал»... Яна годнасыграла наканаваныя ёй ролі і нават, да велізарнагазьдзіўленьня гулагаўскіх «пастаноўшчыкаў», прыдума-ла сабе іншую: цягнучы тэрмін у Комі АССР, стварылатам лялечны тэатар.

Пасьля вызваленьня шлях у Грузію ёй быў закрыты.Працу рэжысэрам Курскага тэатру лялек перапыніўновы арышт у 1950-м. Эшалён з закратаванымі вокнаміпавёз яе ў высылку ў Краснаярскі край. Яна ня ведала,што едзе насустрач свайму новаму шчасьцю.

У тых самых мясьцінах апынуўся яшчэ адзін высла-нец — беларускі пісьменьнік Алесь Пальчэўскі, такса-ма паўторна арыштаваны, зь лягерным досьведам і не-чакана блізкай душой.

Іхні шлюб ня быў лёгкім. Пасьля рэабілітацыі ў ся-рэдзіне пяцідзясятых Тамару зноў паклікалі ў Руставэ-леўскі тэатар. Яна дала згоду — і тры гады выконвалатам галоўныя ролі, сустракалася з ацалелымі ў жорнахрэпрэсіяў сябрамі, наноў прывыкала да Тбілісі.

Але ў 1959-м Тамара Цулукідзэ зрабіла свой выбар іпераехала ў Менск. Яна вывучыла нашу мову: пісала наёй дзіцячыя п’есы й апавяданьні, шмат перакладала згрузінскай на беларускую і наадварот.

Днямі мне патэлефана-ваў знаёмы журналіст, якішукаў якраз такога пера-кладчыка. Але Тамара Рыго-раўна ўжо даўно вярнуласяў Тбілісі. Вярнулася паводлесвайго запавету.

Тамара Цулукідзэ19.12.1903, Тбілісі,Грузія —9.2.1991, Менск.Пахаваная ў Тбілісі

Лёс дапамагае моцным. Янаі была такая — падобная характарам да дрэваў у яеродных гарах, якія ўпарта, насуперак вятрам і лявінам,растуць на самай строме.

Талент Тамары Цулукідзэ прыкмецілі яшчэ калі янабыла студэнткай Тбіліскага тэатральнага інстытуту.Юная акторка атрымала запрашэньне ў славуты тэа-тар імя Шата Руставэлі, дзе выходзіла на сцэну ў роляхшэксьпіраўскай Афэліі й шылераўскай Амаліі. Кветкі завацыямі не закружылі ёй галавы. У перапынках па-між рэпэтыцыямі і спэктаклямі яна пісала тэатраль-

ныя рэцэнзіі й артыкулы,якія таксама выклікалі ча-сам калі не авацыі, дык га-рачыя спрэчкі. У 1934-м Та-мара стала заслужанай ар-тысткай Грузінскай ССР. Ёйспоўнілася ўсяго трыццаць.

ТамараЦулукідзэ

Нарэшце на волі! Тамара Цулукідзэ і Алесь Пальчэўскі. 1950-я

263i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚262 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ўспаміны, якія друкаваліся ў нью-ёрскім «Беларусу»,дапамагала сыну Вітаўту і нявестцы Зоры.

Яна належала да праваслаўнага Сьвята-Эўфрасінь-неўскага прыходу ў амэрыканскім горадзе Саўт-Рывэ-ры, дзе і была пахаваная побач з мужам Яўхімам.

Выконваючы волю сям’і, удзельнікі памінальнай бя-седы заместа кветак на магілу сабралі ахвяраваньні нагазэту «Беларус».

Марыя Кіпель(ад нараджэньняЗубкоўская)14.1.1904, Менск —14.12.1992, Рутэрфорд,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

Марыя Кіпель з мужам Яўхімам (зьлева) і стрыечным братам Васілём.1950

Пра Марыю мне безьлічразоў апавядаў яе сын, адзін зь лідэраў нашае эмігра-цыі Вітаўт Кіпель, слухаючы якога я зазвычай згадваўантычнае выслоўе аб тым, што бацькоў трэба шанавацьнароўні з багамі.

Дом, у якім зьявілася на сьвет Марыя, стаяў насу-праць Менскага гарадзкога тэатру, дзе яе бацька чвэрцьстагодзьдзя, як сам казаў, «знаходзіўся пры гардэробе».Пасьля гімназіі Марыя працавала ў школе, сьпявала ўвядомым хоры кампазытара Ўладзімера Тэраўскага.

Потым былі курсы беларусазнаўства, якімі кіраваўЯзэп Лёсік, шлюб з мала-дым навукоўцам ЯўхімамКіпелем і лінгвістычна-літа-ратурны факультэт Белару-скага дзяржаўнага пэдын-стытуту.

Чорнай вяхой у жыцьціМарыі стаўся 1930-ты. У ліку іншых «нацдэмаў» быўарыштаваны і на пяць гадоў высланы ў Вяцкую воб-ласьць муж. НКВД «параіў» хутчэй зьяжджаць куды-небудзь падалей ад Беларусі і ёй з малым сынамВітаўтам.

У 1935-м па толькі што вызваленага Яўхіма зноўпрыехалі людзі ў форме. На той час шлях Кіпелям уБеларусь быў зачынены, і сям’я жыла ў Арле. Марыяпрацавала настаўніцай. У 1937-м ёй выдавалі новы па-шпарт. Дырэктар школы сказаў: «Мария Васильевна,здесь есть графа «национальность». Русский или бело-рус — это все равно, но я советую вам записаться рус-ской».

«Если все равно, напишите: белоруска», — адказалаМарыя.

Сям’і ўдалося аб’яднацца і вярнуцца ў Менск толькіў гады вайны.

На эміграцыі Марыя Кіпель кіравала беларускімдзіцячым садком, выкладала родную мову, пісала

МарыяКіпель

265i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚264 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

літаратара. Гэта Шутовіч знайшоў у архіве рукапіс ра-ману Максіма Гарэцкага «Віленскія камунары».

Сярод ягонай неапублікаванай спадчыны застаўсявялікі нарыс пра сябра — выдатнага беларускага сьпе-вака Міхала Забэйду-Суміцкага.

Дзякуючы спадару Янку захаваліся апублікаваныяўжо ў нашыя дні дзёньнікі лідэра беларускага каталіцка-га руху Адама Станкевіча.

Янка Шутовіч24.1.1904,в. Шутавічы,цяпер Смаргонскі раён —9.12.1973, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках у Павільнісе

Янка Шутовіч з жонкай, літоўскай пісьменьніцай Онай Міцютэ. 1960-я

Калі ў шасьцідзясятыя —сямідзясятыя гады мінулага стагодзьдзя вам даводзіла-ся бываць у Віленскай карціннай галерэі, якая месьціла-ся тады ў Катэдры на пляцы Гедыміна, вы і не падазра-валі, што, магчыма, найлепшую экскурсію тут мог быправесьці не супрацоўнік музэю, а... ягоны вартаўнік.

Вартаўніка звалі Янка Шутовіч.Асьвету ён здабываў у Віленскай беларускай гімназіі

й на юрыдычным факультэце Віленскага ўнівэрсытэту.У тагачаснай Вільні, неафіцыйнай сталіцы ЗаходняйБеларусі, Шутовіч рэдагаваў пэрыёдыкі «Студэнцкая

думка» і «Шлях моладзі»,выдаваў часопіс «Калосьсе»,дзе друкаваліся НатальляАрсеньнева і Максім Танк,Адам і Янка Станкевічы...(Фатакопіямі гэтых выдань-няў мы зь сябрамі зачыт-

валіся ў сваім адраджэнска-самвыдавецкім юнацтве.)Адданасьць Янкі беларускай справе не засталася не-

заўважанай, і з польскага канцлягеру ў Бярозе-Картус-кай ён выйшаў толькі ў верасьні 1939-га. Але ён быў зтых, для каго новая ўлада неўзабаве таксама пачаларыхтаваць надзейнае месца за калючым дротам.1941-шы засьпеў Шутовіча на пасадзе дырэктара Вілен-скага Беларускага музэю.

Калі над найкаштоўнейшымі экспанатамі навіслапагроза вывазу ў Нямеччыну, дырэктару ўдалося пера-хаваць іх у сутарэньнях касьцёлу Сьвятога Міхала падапекай ксяндза Адама Станкевіча.

З ГУЛАГу ён вярнуўся ў Вільню ў 1956-м. Беларус-кага музэю ўжо даўно не існавала, але некаторыя яго-ныя экспанаты патрапілі ў Карцінную галерэю. Мо як-раз гэтая акалічнасьць паспрыяла таму, што зь небага-тых магчымасьцяў працаўладкаваньня спадар Янка вы-браў пасаду начнога вартаўніка галерэі.

Лягерныя гады ня здолелі забіць у ім дасьледніка і

ЯнкаШутовіч

267i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚266 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пасьпелі далучыць да БССР у выніку плянаванага трэ-цяга ўзбуйненьня рэспублікі. Дудару прыпомнілі і ўдзелу тэатральнай трупе славутага Уладзiслава Галубка, і дэ-манстрацыйны сыход з БДУ на знак пратэсту супрацьнаскокаў ува ўнівэрсытэце на беларускіх пісьменьнікаў.Не забыліся й на ягоны ўдзел у «тэатральнай дыскусіі»,дзе ён пратэставаў супраць «чысткі» рэпэртуараў, ад-куль выкрэсьліваліся беларускія п’есы.

У 1930-м яго зноў арыштавалі й прывезьлі ў Менскна допыты ў справе Саюзу вызваленьня Беларусі. Невя-дома, чаго ад паэта дамагаліся, але ён пад канвоем па-ехаў назад у высылку. Трэціарышт у 1936-м — Дударякраз перакладаў на белару-скую мову лібрэта опэры«Яўген Анегін» — стаўсяапошнім. Пасьля году допы-таў і катаваньняў яго рас-стралялі. Гэта здарылася ўтую жудасную кастрычніц-кую ноч 1937-га, калі кулібальшавіцкіх катаў абарваліў Менску жыцьці дваццацідвух вядомых пісьменьнікаў.

Ягоны найлепшы верш «Пасеклі край наш папалам»гучыць надзіва сучасна і сёньня:

О, ганьба, ганьба! Ў нашы дніТакі разлом, туга такая!І баюць байкі баюныСеверо-Западного края...

Плююць на сонца і на дзень.О, дух наш вольны, дзе ты, дзе ты?Ім мураўёўскі б гальштук ўзьдзець,Нашчадкам мураўёўскім гэтым...

Алесь Дудар(ад нараджэньняДайлідовіч)24.12.1904,в. Навасёлкі,цяпер Петрыкаўскі раён —29.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

У 1928 годзе па студэнцкіхаўдыторыях і менскіх інтэлігенцкіх кватэрах хадзіў іперапісваўся ў сотнях асобнікаў верш, які ня могпакінуць абыякавым ніводную беларускую душу:

Пасеклі край наш папалам,Каб панскай вытаргаваць ласкі.Вось гэта — вам, а гэта — нам,Няма сумленьня ў душах рабскіх...

Ня сьмеем нават гаварыцьІ думаць без крамлёўскай візы...

Шмат для каго імя аўта-ра не было таямніцаю: паэт,адзін зь лідэраў «Маладня-ку» Алесь Дудар, ён жа —літаратурны крытык ТодарГлыбоцкі. Таямніцу ста-навіла іншае: як у адной асо-бе суіснавалі творца ары-гінальных вострых вершаў іаўтар да апошняе кропкіправільных артыкульчыкаў,ужо ад адных назваў якіхцягнула на ваніты: «На ідэа-лягічным фронце», «Дэпэ-шы бяз адрасу» (рэцэнзія накнігу Ўладзімера Дубоўкі«Наля»), «Літаратурныясэктанты»...

Калі другая іпастась слу-жыла прыкрыцьцём дляпершай, гэта не дапамагло:

у тым самым 1928-м паэта Дудара (а разам зь ім і кры-тыка Глыбоцкага, хоць апошняга ўлады былі б, відаць,ня супраць пакінуць на волі) арыштавалі й на тры гадывыслалі ў Смаленск, які нацыянал-камуністы ўжо не

АлесьДудар

269i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚268 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сенажаць / ды з нагану ўжабу — бац», што толькіпаспрыяла славе паэта-скандаліста.

Чытаючы некаторыяягоныя опусы, я згадваў сло-вы польскага паэта ЮліянаТувіма пра тое, што вершымогуць быць бяз рыфмы,бяз рытму, часам нават бязсэнсу, але нельга, каб усёгэта разам было ў аднымвершы. З другога боку, Шу-кайлавы радкі «На Беларусі / вада з крыві, / палеткі зкурганоў і крыжоў» Міхась Зарэцкі хацеў узяць эпігра-фам да свайго раману «Крывічы».

Пасьля заканчэньня Камуністычнай акадэміі ў Ма-скве пачалася імклівая, але нядоўгая кар’ера Шукайлыў сьвеце кіно і тэатральнага мастацтва. У 1930-м ад-быўся першы арышт, але Паўлюк здолеў празь месяцвыйсьці на волю і неўзабаве нават атрымаў званьнепрафэсара кінамастацтва. Падчас другога арышту ў1935-м яго таксама хутка выпусьцілі, але ўжо інвалідамз зламаным хрыбетнікам. Трэцяя сустрэча з «органамі»(на той час былы прафэсар ужо ператварыўся ў бамжа)сталася фатальнай. Абвінавачаны ўва «ўдзеле ў контра-рэвалюцыйнай арганізацыі», ён быў засуджаны на рас-стрэл. Прысуд выканалі ў наступную ж ноч.

Паўлюк Шукайла31.12.1904,в. Малая Лапеніца,цяпер Бераставіцкі раён —14.4.1939, Масква, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Каб пазбыцца думкі, нібы-та айчынны літаратурны працэс у 1920-я трымаўся націхмяных сарамяжлівых хлопцах у кашулях-вышыван-ках, дастаткова пазнаёміцца з асобаю паэта ПаўлюкаШукайлы. Ужо адно ягонае аблічча — «баярская» баб-ровая шапка, паліто з кенгуровым каўняром і цяжкісукаваты кій у руках — патыхала небясьпекаю і скан-далам.

Маючы схільнасьць да лідэрства і эпатажу, ён за сваёкароткае жыцьцё пасьпеў памяняць мноства кіроўныхпасадаў: галоўны рэдактар слуцкай акруговай газэты, са-

кратар Расонскага райкамупартыі, старшыня камісіі(былі й такія!) праверкі бе-ларусізацыі ў Расонскім ра-ёне, загадчык катэдры мэта-далёгіі ў Маскоўскім інсты-туце кінэматаграфіі, віцэ-

прэзыдэнт Дзяржаўнай акадэміі мастацтваў у Ленін-градзе...

У ягоным расонскім кабінэце побач з партрэтамМаркса замест Леніна вісеў партрэт самога Шукайлы.Магчыма, згаданы факт таксама паўплываў на тое, што«за ўчынкі, ня вартыя члена партыі», Паўлюка на двагады пазбавілі права займаць начальніцкія крэслы. Гэтапаспрыяла ажыўленьню літпрацэсу, бо, зьявіўшыся ўМенску, Шукайла ў 1927-м стварыў Беларускую літа-ратурна-мастацкую камуну, суполку, альтэрнатыўную«Маладняку» ды «Ўзвышшу» і арыентаваную на гэтакзваных камуністаў-футурыстаў — расейскі «ЛЕФ» іўкраінскую «Нову генерацію».

«Што мне да поля / зь яго васількамі, / пагубнайкветкай палёў?» — пісаў Паўлюк.

У сваіх публічных выступах ён бязьлітасна граміў усіхлітаратурных аўтарытэтаў.

Помсьцячыся, адна з ахвяраў запусьціла ў літаратур-ныя масы прыпісаны Шукайлу вершык: «Выйду я на

ПаўлюкШукайла

271i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚270 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

асабісты. Зь «Беларускай газэты» яны даведаліся нятолькі што Мяцельскі — блізкі сябар Лістапада, але ітое, што ён лічыць неабходным арганізаваць беларускіявайсковыя аддзелы і ўрэшце стварыць нацыянальныўрад.

На допыце Мяцельскага абвінавацілі ў аднаўленьніконтрарэвалюцыйнай дзейнасьці і ў сувязях з былымілістападаўцамі. Нічыпар, які, дарэчы, мог разам зь сяб-рамі належаць да мясцовай суполкі Беларускай неза-лежніцкай партыі, адмовіўся называць якія-небудзьімёны. «Лепш я загінуадзін», — сказаў ён сваімкатам. «Загинешь, заги-нешь, не волнуйся», — супа-коіў асабіст.

Нічыпара схапілі, дапы-талі й расстралялі за адзінвясновы красавіцкі дзень.

Аднак лёс ягоны ня зьніку рацэ забыцьця.

Нічыпар Мяцельскі1905, в. Ануфравічы,цяпер Слуцкі раён —6.4.1943,ваколіцы Рудзенску,Пухавіцкі раён.Месца пахаваньняневядомае

Менск. 1944

Прыйдзе пара, і гісторыкінапішуць пра партызанства ў Беларусі за часам апош-няй вайны ўсю трагічную праўду. Пакуль мы толькі надалёкіх подступах да яе. Пра гэта, як і пра тое, што са-вецкія «народныя мсьціўцы» змагаліся на акупаванайтэрыторыі зусім ня толькі з гітлераўцамі, сьведчыць ілёс беларускага патрыёта Нічыпара Мяцельскага.

Улетку 1943-га начальнік Цэнтральнага штабу пар-тызанскага руху і першы сакратар ЦК кампартыі Бела-русі П. Панамарэнка чытаў у сваім маскоўскім кабінэ-це спэцпаведамленьне пра «разработку» асобым аддзе-

лам 2-й Менскай брыгады(камандзір С. Іваноў) «кон-трарэвалюцыйнай нацдэ-маўскай арганізацыі ліста-падаўцаў», вынікам чагостаў арышт і ліквідацыя«нацдэма» Мяцельскага,«беларуса, беспартыйнага,жанатага».

У 1920-х ён зь сябрамібраў удзел у падпольнай ан-тыбальшавіцкай арганіза-цыі Юркі Лістапада, а пась-ля зьняволеньня настаўні-чаў у вёсцы Цітва пад Ру-дзенскам, дзе застаўся і прынямецкіх акупантах. Адной-чы менская «Беларуская га-зэта» надрукавала артыкул

Рыгора Крушыны «Зь мінулых дзён. Судовы працэс надЛістападам». Аўтар, на жаль, не прадбачыў, хто можаапынуцца сярод яго чытачоў.

Як цяпер публікацыі яшчэ ня цалкам зьнішчанайнезалежнай прэсы ўважліва чытаюць не адны дэмакра-ты, але й іхнія «куратары», так у той час акупацыйнуюбеларускую прэсу пільна перачытвалі партызанскія

НічыпарМяцельскі

273i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚272 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

таклях «Гаральд і Мод» паводле К. Хігінза і Ж. К. Кар’-ера, «Гульня з кошкай» І. Эркеня, «Мудрамер» М. Ма-тукоўскага, а таксама ў кінафільме «Разьвітаньне» па-водле аповесьці В. Распуціна «Разьвітаньне з Мацёрай».

Пагаджаючыся, я дадаў бы, што Станюта была ад-ным з вобразаў самой Беларусі.

Аднойчы я глядзеў пастаноўку на Малой купалаўскайсцэне. Раптам патухла электрычнасьць, і ў цемры за-клапочаны голас шырока вядомай народнай артысткіпрамовіў: «Извините, товарищи, технические неполад-ки».

Гэта быў ня голас Станюты: яна ніколі б не разбуры-ла тэатральнай умоўнасьці і не дазволіла б сабе гэтакпаставіцца да нацыянальных пачуцьцяў гледачоў.

Адрозна ад некаторых калегаў яна ніколі не прыся-гала з трыбуны ў вернасьці партыі, не ўхваляла ле-нінскай нацыянальнай палітыкі. Затое — без ваганьняўставіла свой подпіс пад лістамі пратэсту супроць бу-даўнiцтва Вiцебскай АЭС i разгону Дзядоў 1988 году.

Спадарыня Стэфанiя вітала стварэньне БеларускагаНароднага Фронту.

У дзевяноста гадоў яна яшчэ выходзіла на сцэну ў«Памінальнай малітве» Р. Горына, «Страсьцях паАўдзею» Ул. Бутрамеева і зьзяла ў спэктаклі «Гаральд іМод».

Калі Станюты ня стала, было пачуцьцё асірацеласьці,і, прыходзячы ў тэатар на яе спэктаклі, я яшчэ доўгалавіў сябе на спадзяваньні, што вось зараз здарыццадзіва...

Стэфанія Станюта13.5.1905, Менск —6.11.2000, Менск.Пахаваная на менскіхУсходніх могілках

Упэўнены, што ня толькі ўмяне, але і ў многіх тысяч суайчыньнікаў пры згадцыпра Нацыянальны тэатар імя Янкі Купалы дый наагулпра беларускі тэатар адным зь першых выплывае з па-мяці велічнае імя — Стэфанія.

Драматург Францішак Аляхновіч, убачыўшы пятнац-цацігадовую Стэфу, адразу ацаніў яе выбітны талент іпрапанаваў выканаць галоўную ролю ў сваёй п’есе«Цені».

Яна ўпершыню выйшла на сцэну ў 1919-м у Пер-шым таварыстве беларускай драмы і камэдыі.

З 1931-га і да апошніх дзён— амаль сем дзесяцігодзь-дзяў — жыцьцё Стэфаніібыло зьвязанае з купалаў-скай трупай.

Тэатразнаўцы розныхкраінаў захоплена пісаліпра яе шматстайную твор-часьць, дзе высокі драма-тызм спалучаўся зь непаў-торнай камэдыйнасьцю,іронія — з гратэскам, яск-равая эмацыйнасьць — з за-глыбленасьцю ў псыхалё-гію...

Для нас, шараговых тэа-тралаў, Станюта была про-ста наскрозь нашай, белару-скай, іканапіснай. Хтосьцібачыў у ёй сваю маці,хтосьці — бабулю.

Блізка знаёмы з Стэфа-ніяй Станютай тэатральныкрытык Вячаслаў Ракіцкілічыць, што найлепшыя во-бразы яна стварыла ў спэк-

СтэфаніяСтанюта

275i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚274 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лет пра Гітлера, у вынікучаго, калі прыйшлі немцы,Віцьбіч з жонкаю апынулісяў небясьпецы; як ён у гадыакупацыі ўдзельнічаў у вяр-таньні ў Полацак мошчаўСьвятой Эўфрасіньні, якіясавецкія ваяўнічыя бязбож-нікі раней паказвалі ў музэі.

З той вандроўкі ў Амэ-рыку я вярнуўся зь вялікімпакункам копіяў «Матар’-ялаў Віцебскае навуковае экспэдыцыі 1939 году». Дзя-сяткі здымкаў зьнішчаных помнікаў. Гістарычныя сьвед-чаньні з дамешкам мясцовых паданьняў. Цьвёрды по-чырк кіраўніка экспэдыцыі Юркі Віцьбіча. Гэтак сама— з націскам і надзвычай чытэльна напісаны ім лірыч-ны маніфэст нашай эміграцыі — «Мы дойдзем!»

У 1996-м Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва ўНью-Ёрку выпусьціў кнігу Віцьбіча «Антыбальшавіцкіяпаўстаньні і партызанская барацьба на Беларусі». За годда гэтага «Мастацкая літаратура» факсымільна перавы-дала ў Менску ягонае эсэ «Плыве з-пад сьвятое гарыНёман» — унікальны аповед пра паходжаньне болейчым пяцісот беларускіх геаграфічных назоваў.

Юрка Віцьбіч(ад нараджэньняСерафім (Георгі)Шчарбакоў)15.6.1905, Вяліж,Смаленшчына —4.1.1975, Саўт-Рывэр,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры

Колькі б ні трапляла да маіхрук фатаздымкаў гэтага чалавека, кожны нараджае ўдушы водгук. У вачах Віцьбіча жывуць шляхецкая год-насьць нашчадка прыдзьвінскіх крывічоў, горкая муд-расьць гісторыка, нязломная трываласьць шматгадова-га эмігранта.

Магчыма, трохі самаўпэўнена, я думаю, што, каб лёсдазволіў спаткацца, нам не было б сумна, бо і ўваўяўленьні, і на яве мы ў розных стагодзьдзях хадзілі паадных сьцежках: да Барысавых камянёў, на паганскуюВаловую азярыну ў Полацку, па беларускіх адрасах

бунінскага Арсеньнева. Яраспытаў бы спадара Юркупра яго родны Вяліж, якіразам з сотнямі іншыхспрадвечна нашых гарадоў,мястэчак і вёсак бальшавікіадрэзалі ад беларускай

зямлі. Мне было б цікава даведацца, ці памятае ён тойдзень, калі разгарнуў часопіс «Узвышша» з сваім пер-шым апавяданьнем.

Відаць, мы ўспомнілі б і яго выдадзеныя да вайны ўБССР кнігі «Сьмерць Ірмы Лаймінг» і «Формула су-праціўленьня касьцей», ужо самі назовы якіх засьвед-чылі «небясьпечны» рух да інтэлектуалізацыі і пошукуновых мастацкіх формаў. Гаворка зайшла б і пра тое,як ужо ў эміграцыі ён ствараў літаратурнае згуртавань-не «Шыпшына» і часопіс «Зьвіняць званы СьвятойСафіі»...

Але зямны шлях Юркі Віцьбіча завяршыўся ў 70-ягады мінулага стагодзьдзя, і на маю долю засталасятолькі сустрэча зь ягонай удавой, спадарыняй Ганнай,якая ў сваёй кватэрцы ў амэрыканскім Саўт-Рывэрыапавядала мне пра тое, як працавала ў Віцебску тэле-фаністкай; як, пачуўшы машыну, на іхняй вуліцы ніхтоня спаў, бо ўначы па горадзе езьдзілі адно «варанкі»; якмуж перад вайною надрукаваў у абласной газэце памф-

ЮркаВіцьбіч

277i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚276 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вукоўцы — дактары гіста-рычных навук Міхась Тка-чоў і Генадзь Каханоўскі —і лічаць дзясяткі іхніх ма-ладзейшых калегаў.

Маё асабістае знаёмствазь Мікалаем Мікалаевічамадбылося ў 1986-м, калі ёнужо быў безнадзейна хворы.На ложку ў маскоўскай ква-тэры вучонага ляжалі сьве-жыя нумары «ЛіМу» зь пер-шымі вострымі публікацы-ямі пра становішча і лёс бе-ларускай мовы й культуры.Гаспадару было цяжка гава-рыць, але ў той кароткі візыт ён пасьпеў прадыктавацьмне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Ўлаш-чык знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, якібыў вывезены ў глыбіню Расеі падчас Першай усясь-ветнай вайны і які, вядома, ніхто і не зьбіраўся вяртацьзаконным уладальнікам.

Ён заставаўся гісторыкам да канца.Мікола Ўлашчык быў адзіным у сьвеце чалавекам,

які ня толькі чытаў, але вольна гаварыў і пісаў на стара-беларускай мове. Часам я ўяўляю, як ён мог бы гута-рыць з Францішкам Скарынам і Лявом Сапегам.

Мікола Ўлашчык14.2.1906, в. Віцкаўшчына,цяпер Дзяржынскі раён —14.11.1986, Масква,Расея.Перапахаваны на менскіхЧыжоўскіх могілках

«Беларускі Гэрадот» — такназывае яго гісторык і грамадзкі дзеяч Алег Трусаў, і яня бачу ў гэтых словах аніякага перабольшаньня.

Міколу Ўлашчыку (як, зрэшты, і амаль кожнаму бе-ларускаму дзеячу таго часу і такога маштабу) было на-канавана прайсьці праз мноства выпрабаваньняў. Наягоным шляху былі беспадстаўныя абвінавачаньні, ча-тыры арышты, лягеры і высылкі.

Аднаго разу паміж маладым вучоным-гісторыкам,нядаўнім выпускніком БДУ, і сьледчым НКВД адбыла-ся размова, якая выглядае сымбалічнай. На допыце

Ўлашчык папрасіў перадацьу камэру ягоныя работы.«Міл-чалавек, — шчыра за-рагатаў сьледчы, — ды тваеработы ўжо ніколі нікомуне спатрэбяцца!»

Але сама Гісторыя, якойусё жыцьцё служыў Мікола Ўлашчык, распарадзіласяіначай.

Вызваліўшыся з ГУЛАГу і працуючы ў Інстытуцегісторыі АН СССР, ён неаднаразова рабіў спробы вяр-нуцца ў Беларусь. Супраць нязьменна паўставаў шмат-гадовы загадчык катэдры гісторыі БССР Белдзярж-унівэрсытэту Лаўрэнці Абэцэдарскі, які ў патрэбнымомант даставаў з сэйфа дасье на калегу і апанэнта, што,адрозна ад Абэцэдарскага, ніколі не лічыў мінулага Бе-ларусі часткаю гісторыі Расеі.

Аднак і жывучы ў Маскве, Улашчык здолеў зрабіццавядучым беларускім археографам, укласьці і адрэдага-ваць два тамы беларускіх летапісаў, напісаць свае наву-ковыя манаграфіі і ўнікальную кнігу «Была такая вёс-ка», што стала своеасаблівай энцыкляпэдыяй жыцьцябеларускіх сялянаў на пачатку XX стагодзьдзя і ўвадна-час — помнікам вёсцы Віцкаўшчына пад Койданавам,малой радзіме аўтара.

Сваім настаўнікам яго лічылі нашы знакамітыя на-

МіколаЎлашчык

279i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚278 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларуская Энцыкляпэдыядружна пашыраюць «дэзу»,паведамляючы, што зборнікСяргея Новіка-Пеюна«Песьні з-за кратаў» за-стаўся ў рукапісе. Насамрэчгэтая ўнікальная, амаль цал-кам напісаная ў няволі кнігапабачыла сьвет у выдавецтве«Мастацкая літаратура» ў1993 годзе, і аўтар яшчэпасьпеў падпісаць мне яесваім непаўторным бісэр-ным почыркам, які быў,відаць, вынікам аднолькавай нястачы паперы ў самыхрозных турмах, дзе ён сядзеў за Беларусь.

Новік-Пяюн напісаў болей за сто песьняў. Далёка някожны з калегаў Сяргея Міхайлавіча мог бы пахваліцца,што хоць адна зь іхніх песьняў стала народнай яшчэпры жыцьці аўтара. Новік-Пяюн падараваў нам такіхцэлыя дзьве — «Над Шчарай» («Слонімскі вальс») і зга-даныя ўжо «Зорачкі». Вы, пэўна ж, таксама памятаецеіх шчымлівую мэлёдыю:

Ўночы зорачкі прыветліва мігцяць,Быццам зь неба на мяне яны глядзяць...Што чуваць, скажэце, зорачкі, вы мнеЎ маёй роднай ды далёкай старане?..

Сяргей Новік-Пяюн(ад нараджэньня Новік)27.8.1906, в. Лявонавічы,цяпер Нясьвіскі раён —26.8.1994, Менск.Пахаваны ў в. Лявонавічы

Пераехаўшы з Полацку ўМенск, я нечакана даведаўся, што наняў кватэру побачз домам, дзе жыў аўтар адной з маіх найулюбёнейшыхпесьняў.

Песьня, якую я ўпершыню пачуў у выкананьні паэ-та i барда Сержука Сокалава-Воюша, а затым беларус-кага сьпевака з Амэрыкi — Данчыка, называлася «Зо-рачкі», а яе аўтарам быў Сяргей Новік-Пяюн.

Праз пару дзён я ўжо разглядаўся ў ягонай падоб-най да музэю аднапакаёўцы з кніжнымі рарытэтамі,карцінамі Пётры Сергіевіча і нотнымі сшыткамі Рыго-

ра Шырмы. Увішны вясёла-вокі ўладальнік усяго гэтагабагацьця тым часам разыг-рываў сваю, як потым вы-явілася, традыцыйную прынечым першым візыцесцэнку. «Сядай, сядай дара-жэнькі». Госьць сядаў, а га-спадар, якому тады даўно

ўжо ішоў дзявяты дзясятак, працягваў стаяць. Візытант,натуральна, прасіў прысесьці і самога Сяргея Міхай-лавіча. І тады той жыцьцярадасна адказваў: «А я, дара-жэнькі, ужо наседзеўся. Сядзеў пры ўсіх: пры паляках,пры немцах, пры саветах...»

Усё было праўда. За палякамі яго высылалі й кідаліза краты за стварэньне ў родных Лявонавічах беларус-кай бібліятэкі, нелегальнай школы, тэатральнага гурт-ка і народнага хору (які, дарэчы, існуе й сёньня). Нацы-сты кінулі Новіка-Пеюна ў Калдычэўскі лягер сьмерціза сувязь з партызанамі. Савецкі суд у 1945-м адмераўпаэту дзесяць гадоў Калымы за мітычнае супрацоўніцтваз акупантамі...

Ён усё вытрымаў, захаваўшы і своеасаблівае пачуць-цё гумару, і, я сказаў бы, эпікурэйскае стаўленьне дажыцьця, і нязводную веру ў сьветлую зорку Айчыны

Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі і ўнівэрсальная Бе-

СяргейНовік-Пяюн

281i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚280 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

дарэчы, прывяло імкненьне паглыбіць веды, кабнапісаць раман пра Кастуся Каліноўскага.

У 1930-м яна выйшла замуж і паехала ўсьлед за сваімабраньнікам у Маскву. Падчас яжоўшчыны мужДамінік, унук паўстанца-каліноўца, быў высланы наКалыму. Каб пазьбегнуць арышту, будучая пісьменьніцавяртаецца ў Беларусь.

Потым была выкладчыцкая праца (1942—1944) уНаваградзкай настаўніцкай сэмінарыі, лягер для пера-мешчаных асобаў і вайсковы транспартны карабель, наякім яна дабралася да берагоў ЗША. Там стала жонкаювядомага літаратара, гісторыка і грамадзкага дзеячаАўгена Калубовіча (Каханоўскага).

Пачынаючы з 1950-х у друку ўсё часьцей зьяўляюц-ца ўспаміны, апавяданьні й аповесьці, падпісаныя: Аляк-сандра Саковіч. Галоўная іх тэма — лёс Беларусі і бела-русаў у гады сталіншчыны і Другой усясьветнай вайны.

Я здымаю з паліцы том яе выбранай прозы «Ў по-шуках праўды», выдадзены ў Нью-Ёрку, перачытваюаўтограф, пакінуты цьвёрдай упэўненай рукою на са-мым парозе свайго 90-годзьдзя, гляджу на партрэт пры-гажуні зь белымi каралямi і на момант шкадую, што,паступаючы на гістфак БДУ, спазьніўся на цэлыя пяць-дзясят гадоў.

Аляксандра Саковіч(ад нараджэньня ІнаРытар, у замужжы —Каханоўская)27.12.1906, Адэса,Украіна —8.1.1997, Кліўлэнд,штат Агаё, ЗША.Пахаваная на беларускайчастцы клiўлэндзкіхмогілак Рывэрсайд

Само неба наканавала бела-рускім жанчынам жыць доўга. Асабліва пісьменьніцам.І асабліва — нібы сплачваючы доўг за ростань з Радзімай— тым, хто апынуўся за межамі краіны-мроі, назва якой— Беларусь.

Нашымі зусім блізкімі сучасьніцамі былі народжа-ныя яшчэ ў пазамінулым стагодзьдзі вільнянка ЗоськаВерас і «масквічка» Канстанцыя Буйла. Крыху не дажы-ла да свайго 95-годзьдзя ў доме на беразе Антарыё На-тальля Арсеньнева...

Далікатна кажучы, невялікая розьніца ў гадах тымня менш дазволіла мне тра-піць у адну часавую «капсу-лу» і зь яшчэ нядаўняй жы-харкай амэрыканскагаКліўлэнду Аляксандрай Са-ковіч.

Седзячы ў яе за па-бела-руску багатым сталом, мывысьветлілі, што абое былізнаёмыя з гісторыкам Мі-колам Улашчыкам, а ў яеродных бацькоўскіх Ярэ-мічах на Наваградчыне явудзіў рыбу, калі плыў зьсябрамі ад вытокаў Нёмануда Балтыкі.

Мы з гаспадыняю ву-чыліся на адным гістарыч-ным факультэце БДУ;праўда, яна — у славутыхУладзімера Пічэты, Мітра-фана Доўнар-Запольскага іЎсевалада Ігнатоўскага, а я— таксама ў славутага, аленаадварот, Лаўрэнція Абэ-цэдарскага. На гістфак яе,

АляксандраСаковіч

283i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚282 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тацтва ў ЗША, амаль дваццаць гадоў нязьменна ўзна-чальваў нью-ёрскі «Беларус».

Галоўнае месца ў велізарнай бібліяграфіі артыкулаўі дасьледаваньняў Станіслава Станкевіча належыць яго-ным выдадзеным на эміграцыі кнігам «Беларуская пад-савецкая літаратура першай палавіны 1960-х гадоў» і«Янка Купала. На 100-я ўгодкі ад нараджэньня».

Якія новыя таленты народзяцца ў Арлянятах?

Станіслаў Станкевіч23.2.1907, в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —6.11.1980, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Станіслаў Станкевіч з жонкай Зінаідай і дачкой Раісай. 1940-я

Калі сярод нашых гарадоўнайбольшую колькасьць выбітных асобаў даў краінеПолацак, дык сярод вёсак такое першынство належыць,відаць, смаргонскай вёсцы з крылатай назваю Арляня-ты.

Там пачаліся зямныя дарогі змагара й пакутніка заверу і нацыю ксяндза Адама Станкевіча, палітыка йвучонага Янкі Станкевіча, выдаўца і паэта СтанкевічаСтаніслава Лявонавіча, а таксама яшчэ аднаго ўладаль-ніка гэтага змагарскага прозьвішча, вядомага дзеячанашай эміграцыі, гадаванца Віленскай беларускай гім-

назіі й Віленскага ўнівэрсы-тэту Станкевіча СтаніславаЯзэпавіча.

У гады Другой усясьвет-най вайны Станіслаў быўсярод тых, хто імкнуўся ска-рыстаць новыя гістарычныя

абставіны ў інтарэсах беларускай справы, што й абу-мовіла разьвітаньне з роднай зямлёю — назаўсёды.

Але ён казаў, што нельга пазбавіць Беларусі таго, укаго яна ў душы.

Выхаванцы Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ўНямеччыне яшчэ памятаюць чытаныя спадаром Стан-кевічам таленавітыя лекцыі з нацыянальнай літарату-ры, а даўнія слухачы Радыё Свабода — ягоныя перада-чы зь Мюнхэну. Там Станкевіч доўгі час рэдагаваў най-буйнейшую тагачасную газэту беларускіх эмігрантаў«Бацькаўшчына», засьведчыўшы на яе бачынах сваепубліцыстычныя здольнасьці й талент літаратуразнаўцы.Пры газэце было аднайменнае выдавецтва, дзе разамзь дзясяткамі іншых кнігаў выйшлі забароненыя ў БССРКупалавы «Тутэйшыя», якіх мы праўдамі й няпраўдаміздабылі на пачатку яшчэ васьмідзясятых і, «межджупрочым», развучылі амаль па ролях.

Станкевіч меў смак да рэдактарскай працы. Ён рэ-дагаваў «Запісы» Беларускага Інстытуту Навукі й Мас-

СтаніслаўСтанкевіч

285i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚284 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на тры гады мужа. Натальлю не друкуюць, не бяруцьна працу, змушаюць даведацца, што такое голад. Неўза-баве пераехаўшы ў Маскву, яна назаўсёды пакідае дру-кавацца.

У Маскве Вішнеўская знаёміцца з студэнтам літара-турнага факультэту МДУ паэтам Алесем Звонакам. «За-думенная, з блакітнымі вачыма і залатымі косамі, паўна-ватая і рослая, спакойная і разважлівая Наташа празьнекалькі гадоў стала маёй жонкай», — напіша ён пазь-ней ува ўспамінах.

Увосень 1936-га забралі і другога мужа. Паэтку так-сама ўзялі ў «распрацоўку». Пасьля адседкі яна сустрэ-ла маладзенькага турэмнага сьледчага, які, зачараваныпрыгажосьцю нядаўняй зьняволенай, шапнуў, каб хут-чэй куды-небудзь выяжджала, бо рыхтуецца новая хва-ля арыштаў.

Але яна яшчэ не разьвіталася з надзеямі на ціхаечалавечае шчасьце і, апынуўшыся ў перадваенныя гадыў Ленінградзе, выйшла там замуж за беларускага паэтаі кінакрытыка Янку Бобрыка: відаць, хацела, каб Бела-русь была зь ёю заўсёды ня толькі ў сэрцы, але і ў сям’і.У 1942-м трэці муж памрэ ад блякаднага голаду.

Натальля пражыве яшчэ доўгае жыцьцё: будзе пра-цаваць у бібліятэцы, каб быць з кнігамі; выхавае двухпрыёмных сыноў — дзятдомаўскіх хлопцаў, якія ста-нуць капітанамі далёкага плаваньня...

«За якія грахі мы трапілі ў гэты страшны млын?!І як жа стала магчыма на ўвесь голас сказаць пра гэта?»— пісала яна пры канцы васьмідзясятых паэту СяргеюГрахоўскаму.

Натальля Вішнеўская3.5.1907, Коўна, Літва —3.5.1989, Ленінград,цяпер Санкт-Пецярбург,Расея

Усё жыцьцё яна марылапра Беларусь, але так і не адважылася вярнуцца туды,дзе зламалі лёсы большасьці блізкіх людзей, дзе ката-валі й «ліквідоўвалі» яе настаўнікаў, сяброў, калегаў...

Натальля Вішнеўская была натураю адоранай і ар-тыстычнай. Ужо ў адзінаццаць гадоў яна кіравалашкольным тэатрам.

Аднакурсьнікаў зь Белпэдтэхнікуму ўражвала сьве-жымі фарбамі строфаў, у якіх вынырваў з «залатых хма-раў» месяц, адляталі ў вырай «у імглістай белі» журавы,«рассыпаліся каралі журавін у мшыстай далі». Адна-

курсьнікамі гэтымі былі няхто-небудзь, а будучыяслынныя лiтаратары й наву-коўцы Антон Адамовіч, Пя-тро Глебка, Максім Лужа-нін... Празь безьліч гадоў усваіх мэмуарах яны будуцьпісаць пра яе — сьветлава-лосую, гожую, празь яшчэдзіцячыя вершаваныя спро-бы прыкмечаную ЯкубамКоласам.

Яна ўступіла ў літаратур-на-мастацкае аб’яднаньне«Маладняк», цікава надру-кавалася ў калектыўным па-этычным зборніку, выйшлазамуж за сакратара аб’яд-наньня Алеся Дудара.

Але яе рука, нібы паднечую дыктоўку, выводзіла радкі, у якія самой не хаце-лася верыць — пра жыцьцё, што «ў віхурах дагарыць ізгасьне, і сплывуць надзеі воскам у небыцьцё». Між тымяны, гэтыя радкі, вешчавалі лёс.

У 1928-м за ненадрукаваны верш «Пасеклі край нашпапалам», які хадзіў у рукапісах, арыштавалі і выслалі

НатальляВішнеўская

287i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚286 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

адпаведна — палякам з паходжаньня й перакананьняў,Барыс абвясьціў на судзе, што «адчувае сябе беларусам».(Пэўнае дачыненьне да беларускіх справаў меў бацькападсуднага Сапрон, які займаўся вэрбоўкаю добраах-вотнікаў у створаную з ініцыятывы Беларускай вайско-вай камісіі падпольную арганізацыю «Зялёны Дуб».)

Гісторык Ніна Стужынская лічыць учынак Кавэрдысвоеасаблівым адказам-выклікам, з аднаго боку, на сла-басьць і адсутнасьць адзінства беларускіх антысавецкіхсілаў, а з другога — на практыку тагачасных польскіхуладаў абвінавачваць беларускую апазыцыю ў сымпа-тыях да бальшавіцкага рэжыму.

Не зважаючы на тое, што Кавэрду абаранялі славу-тыя польскія адвакаты, ён атрымаў пажыцьцёвае зьня-воленьне. Амністыя скараціла тэрмін да дзесяці гадоў.У 1931-м эўрапейскія газэты паведамілі, што пасьлячатырохгадовага зьняволеньня Барыс Кавэрда ў станедэпрэсіі перарэзаў сабе вены, але быў выратаваны.

Пасьля вызваленьня з турмы тэрарыст жыў у Юга-славіі і Польшчы. Канец Другой усясьветнай вайны зась-пеў яго ў княстве Ліхтэнштайн, што не выдавала са-вецкім уладам нікога з былых грамадзянаў як СССР,так і іншых усходнеэўрапейскіх краінаў. Пазьней Ка-вэрда выехаў у ЗША, дзе доўгі час супрацоўнічаў зэміграцыйнай прэсай — найбольш актыўна з газэтай«Новое Русское Слово». Цікава, што з блізкімі пра сваёмінулае ён ніколі не раз-маўляў, аднак пры гэтымпакінуў надзвычай падра-бязныя, амаль пахвілінныяўспаміны пра тэракт, штона некалькі дзён зрабіў яго-нае імя вядомым усямусьвету.

Днямі я згадваў яго лёс,ідучы полацкай вуліцай імяВойкава.

Барыс Кавэрда21.8.1907, Віленшчына —18.2.1987, Адэлфі,штат Мэрылэнд, ЗША.Пахаваны на расейскіхмогілках Новадзівееўскагаманастыра,штат Нью-Ёрк

7 чэрвеня 1927 году на Вар-шаўскім вакзале прагучалі стрэлы, якія азваліся на ста-ронках усёй эўрапейскай прэсы. Беларус Барыс Кавэр-да сьмяротна параніў паўнамоцнага прадстаўніка СССРу Польшчы Пятра Войкава, які на Захадзе быў вядомыяк непасрэдны ўдзельнік расстрэлу сям’і расейскагаімпэратара Мікалая ІІ. (Калі саветы спрабавалі накіра-ваць Войкава пасланьнікам у Канаду, яму адмовілі ў аг-рэмане, афіцыйна назваўшы «царазабойцам».)

Паседжаньні польскага Надзвычайнага суду супра-ваджаліся дэманстрацыяй непрыхаванай сымпатыі

публікі да зусім маладогападсуднага, якому яшчэ няспоўнілася і дваццаці гадоў.У прысутнасьці дамаў з бу-кетамі кветак і сотні жур-налістаў былы навучэнецВіленскай беларускай гім-назіі і супрацоўнік тыд-нёвіка «Беларускае слова»Кавэрда заявіў: «Прызнаю,што забіў Войкава, але віна-ватым сябе не лічу. Я заст-рэліў Войкава за ўсё тое,што зьдзейсьнілі бальшавікіў Расеі, — за мільёны лю-дзей...»

Барысава маці Ганна, за-гадчыца сірочага прытулку ўВільні, сьведчыла, што калісям’я жыла ў эвакуацыі ў

Самарскай губэрні, сына перасьледавалі як «буржуаз-нае дзіця». Бальшавікі зруйнавалі школу, дзе вучыўсяБарыс, і царкву, якую наведвалі Кавэрды. ЧК расстра-ляла Барысавага стрыечнага брата і шмат знаёмых...

Насуперак спробам расейскай эміграцыі і польскайпрэсы паказаць Кавэрду расейскім патрыётам альбо —

БарысКавэрда

289i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚288 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1948-м ён рэарганізаваў гэты рух у БеларускуюВызвольную Армію, вядомую таксама як арганізацыя«Чорны Кот», а пазьней пераправiў значную частку сваiхпаплечнiкаў у Заходнюю Эўропу.

Дасьледнік тых падзеяў Сяргей Ёрш называе Вітуш-ку адзіным з кіраўнікоў нацыянальных антысавецкіхрухаў у СССР, які выжыў у партызанцы і здолеў заха-вацца ад савецкіх агентаў на Захадзе.

Больш за тое, ёсьць вартыя даверу зьвесткі, што падчужым прозьвішчам ён у пяцiдзясятыя — сямідзяся-тыя гады неаднаразова наведваў Беларусь, у тым лiкуМенск і Вільню.

Легендарны генэрал, пакiнуўшы яшчэ ненадрукава-ныя ўспамiны, памёр у адным з альпійскіх санаторыяўна дзевяноста дзявятым годзе жыцьця. Мара ўбачыцьвольную Беларусь перайш-ла ў спадчыну да ягонагасына. Міхал Вітушка

5.11.1907, Нясьвіж —27.4.2006, Нямеччына

Менскі гарадзкі тэатар перад адкрыцьцём Другога Ўсебеларускагазьезду, удзельнікам якога быў Міхал Вітушка. 27 чэрвеня 1944

За савецкім часам цэнзуразабараняла згадваць антысавецкі збройны Супраціў уБеларусі пасьля Другой усясьветнай вайны.

Мы глядзелі фільмы й чыталі кнігі, дзе выкрывалісябандэраўцы або прыбалтыйскія «лясныя браты», якіяскрозь былі нелюдзямі ці, у лепшым разе, наiўнымi пад-манутымі маладзёнамі.

У БССР жа ў тыя гады нібыта шчасьлiва панавалі спа-кой і натхнёнае будаўніцтва сьветлае камунiстычнае бу-дучыні.

Насамрэч было іначай: Беларусь таксама змагаласяй мела сваіх герояў, імёныякіх насуперак забаронам iзамоўчваньню вяртаюцца ўнашую памяць. Найадмет-нейшы зь іх — генэралМіхал Вітушка.

Выхаванец Віленскай бе-ларускай гімназіі, Праскайі Варшаўскай палітэхнікі, угады вайны ён ствараў Бела-рускую службу парадку наМагілеўшчыне, Смален-шчыне й Браншчыне. Сяб-ра ЦК Беларускай неза-лежніцкай партыі іўдзельнік Другога Ўсебела-рускага зьезду, Вітушка быўсярод арганізатараў пляна-ванага, як мяркуюць нека-торыя гісторыкі, антыня-мецкага паўстаньня з мэ-

таю абвяшчэньня незалежнай Беларускай Народнай Рэ-спублікі.

Да канца пяцідзясятых гадоў Міхал Вітушка, якогаафіцыйна абвясьцілі забітым яшчэ ў 1945-м, узначаль-ваў беларускі збройны Супраціў.

МіхалВітушка

291i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚290 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

таюцца як зьлева направа,так і наадварот. Кшталтувось гэтага, які ў духу часухочацца ўмоўна назваць«тэрарысцкім»:

Я — сіла. Маліся!Міла палімТонкі кнот...

Ён не хаваўся ў свой паэ-тычны сьвет, як у вежу з сла-новай косьці: быў адным ззаснавальнікаў БеларускагаІнстытуту Навукі й Мас-тацтва ў Нью-Ёрку, рэдага-ваў часопіс «Конадні».

У ягоную магілу сын Ігарпаклаў, відаць, найдаражэй-шую для бацькі кнігу —«Сны і мары» (1975). Наягоным помніку ў Іст-Брансўіку разам з Пагоняювыбітыя ажно чатыры вер-шы.

Яго творы пачалі зьяўляцца ў нашай пэрыёдыцы зканца васьмідзясятых, але сапраўднае вяртаньне Рыго-ра Крушыны на Бацькаўшчыну адбылося толькі ў на-шым стагодзьдзі, калі ў сэрыі «Беларускі кнігазбор»выйшаў ёмісты том выбраных твораў.

Я прывітаю дзень чаканы,Калі спаткаю позірк твойЗ усьмешкай цёплай, край каханы...

Рыгор Крушына(ад нараджэньня Казак)3.12.1907,в. Бязьверхавічы,цяпер Слуцкі раён —27.3.1979, Вашынгтон,ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Ён стаў першым беларускімпісьменьнікам, прынятым у Міжнародны ПЭН-клюб(1966).

Дзеля гэтага Рыгор Крушына мусіў пакінуць Радзіму,апынуцца на Захадзе, трапіць у лягер для перамешча-ных асобаў, вытрымаць безьліч выпрабаваньняўэмігранцкага жыцьця. Вядома, усё гэта ён прайшоў няз мэтаю атрымаць пасьведчаньне сябра ПЭНу...

У лістападзе 1920-га трынаццацігадовы Рыгорка зьяшчэ меншым братам Колем раскідваў па вёсках і мя-стэчках улёткі з заклікамі Рады Случчыны да паўстань-

ня. Празь пяць гадоў ОГПУвырашыць бліжэй прыгле-дзецца да братоў у сувязі зсправаю падпольнай арга-нізацыі Юр’я Лістапада.

Аднак студэнт Белпэд-тэхнікуму Казак хутка вый-

дзе на волю і вернецца да ўлюбёнага занятку — літара-турных практыкаваньняў, якія прывядуць яго ў «Ма-ладняк» і зробяць аўтарам двух зборнікаў вершаў на даз-воленыя тэмы і з адпаведным патасам — «Разгон» і«Паэзія чырвонаармейца». «Браў разгон я — не былоразгону / Не гучэла слова навіной», — напіша ён пратыя свае опусы ўжо за акіянам. Кніга «Лебедзь чорная»,зь якой сапраўды пачаўся паэт Крушына, выйшла ў1947-м у лягеры ў Заходняй Нямеччыне.

Слухачы Радыё Свабода зь вялікім стажам, магчыма,памятаюць голас Кастуся Рамановіча. Пад гэтымпсэўданімам у пяцідзясятыя — шасьцідзясятыя гадывыходзіў у этэр Казак-Крушына.

З кожным годам набіраўся ўпэўненасьці й адмет-насьці і ягоны паэтычны голас, багата аздоблены мэта-фарамі, алітэрацыямі, вытанчанымі рыфмамі і арыгіна-льнымі рытмамі. Натхнёна экспэрымэнтуючы з фор-маю, ён пісаў бліскучыя рандо, тэрцыны, канцоны, віля-нэлі, туюгі, паліндромы — вершы, якія аднолькава чы-

РыгорКрушына

293i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚292 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тоў, не з Масквы, а з Кан-стантынопалю, а таму Бела-руская аўтакефалія мусіцьзнаходзіцца ўва ўлоньніЎсяленскага Канстантыно-пальскага патрыярха.

Жывучы ў ЗША, айцецМікалай працягваў сваёсьвятарскае служэньне: уз-начальваў прыход СьвятойЭўфрасіньні ў адным з цэн-траў нашай эміграцыі ў Но-вым Сьвеце — горадзеСаўт-Рывэры, выдаваў ча-сопіс «Царкоўны Сьветач».Цягам некалькіх гадоў удзень абвяшчэньня неза-лежнасьці БНР Лапіцкі чы-таў у Кангрэсе ЗША прысьвечаную гэтай падзеі малітву.

Найлепшым помнікам ахвярнаму сьвятару сталасявыдадзеная ў 2006-м Беларускім Інстытутам Навукі йМастацтва ў Нью-Ёрку і Інстытутам славістыкі Поль-скай Акадэміі навук кніга «Мікалай Лапіцкі. У слу-жэньні Богу і Беларусі».

Гэты фаліянт выйшаўпры чынным удзеле дачкіайца Мікалая Лёлі й сынаЖоржа, якія нядаўна,больш чым праз шэсьцьдзесяцігодзьдзяў пасьля рас-станьня зь зямлёю бацькоў,наведалі Радзіму і ўразілімяне як сваёй выдатнай бе-ларускай моваю, так і шчы-рай вераю ў Бога і будучуюэўрапейскую Беларусь.

Мікалай Лапіцкі13.12.1907, в. Грэлікі,цяпер Вялейскі раён —8.8.1976, Беларускіадпачынкавы цэнтар«Бэлэр-Менск»,штат Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

«Кожны народ павіненмець сваю Царкву, інакш ён ніколі ня будзе суб’ектамміжнародных дачыненьняў ды астанецца аб’ектамміжнароднага гандлю». Так завострана й дакладна гэ-тую думку мог сфармуляваць толькі беларускі сьвятар,што валодаў такімі грунтоўнымі гістарычнымі ведамі,як айцец Мікалай Лапіцкі.

У ліпені 1934-га, атрымаўшы дыплём багаслоўскагафакультэту Варшаўскага ўнівэрсытэту, ён быў рукапа-кладзены ў сан і прызначаны на першы прыход у Аш-мяны. Неўзабаве айцец Мікалай бліскуча абараніў

магістарскую працу на тэму«Праваслаўе ў Вялікім Кня-стве Літоўскім за часоў па-наваньня Ўладыслава Ягай-лы». Беларуская мова і пат-рыятычныя казаньні мала-дога адукаванага сьвятара

вельмі хутка заўважылі царкоўныя й сьвецкія ўлады.Лапіцкі мусіў ехаць да новага месца службы — у глу-хую вёску Сьцяфанпольле на Дзісеншчыне.

У гады вайны ён займаецца пошукам і вызвалень-нем з канцлягераў ваеннапалонных беларусаў, сам трап-ляе ў рукі СД, а вярнуўшыся на волю, далучаецца даадбудовы Беларускай праваслаўнай царквы. Пасьляаўтакефальнага царкоўнага сабору 1942 году Лапіцкагапрызначылі настаяцелем менскай Чыгуначнай царквы,якую старыя менчукі і цяпер згадваюць добрым сло-вам — як і сьвятара, што ў нялюдзкі час знаходзіў длякожнага слова спагады й падтрымкі.

Па вайне айцец Мікалай разам зь Беларускім цар-коўным камітэтам склікаў у Рэгенсбургу зьезд духавен-ства і вернікаў з заходніх акупацыйных зонаў Нямеч-чыны. Зьезд катэгарычна выступіў супраць уваходу бе-ларускіх япіскапаў у склад Расейскай зарубежнай цар-квы. Лапіцкі, дарэчы, заўсёды падкрэсьліваў, што хры-сьціянства прыйшло на нашыя землі ня з Кіева і, пага-

МікалайЛапіцкі

295i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚294 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кага ордэну, а эўхарысткіяшчэ трывалі: спачатку ле-гальна, а потым, калі забралііх законны дом — таемна.

У 1949-м па колішняйЗаходняй Беларусі прака-цілася хваля арыштаў ка-таліцкіх сьвятароў. Некато-рыя здолелі схавацца ў ля-сах, на далёкіх хутарах.Іхняй ратавальніцай сталамаці Апалёнія, якая ў жа-брачым адзеньні штодняпраходзіла не адзін дзясятаккілямэтраў, прыносячыксяндзам ежу і навіны.

Навіны былі горкія. У за-чыненых касьцёлах калгаснае начальства ў лепшым разерабіла клюбы, а найчасьцей — сховішчы, а то й хлявы.Забраныя гэбістамі сьвятары атрымлівалі доўгіятэрміны ў сібірскіх канцлягерах. Бог даў Апалёніі сілырупіцца і пра іх. Адмаўляючыся ад самага неабходнага,не дазваляючы сабе нават белага хлеба, сёстры-эўха-рысткі адправілі вязьням ГУЛАГу сотні пасылак. Сяродтых, пра каго клапацілася маці Апалёнія, быў і засу-джаны на 25 гадоў былы генэрал Ордэну марыянаў Ан-дрэй Цікота.

Яна дажыла да больш сьветлага часу. Бог паклікаў яеда сябе ў дзевяноста адзін год. На пахаваньні з вуснаўбеларускіх сьвятароў гучалісловы: «У кагосьці ёсьцьмаці Тэрэза з Калькуты. Унас жа ёсьць маці Апалё-нія».

Апалёнія Пяткун26.1.1908, Краслава,цяпер Латвія —9.4.1999, Вільня.Пахаваная ў Друi,Браслаўскi раён

У людзей, надзеленых ду-хоўнай свабодай, адабраць яе немагчыма. А калі да гэ-тае свабоды дададзена глыбокая й шчырая вера, чала-век робіцца непераможным у самых нечалавечых вы-прабаваньнях.

Пры канцы 1920-х Апалёнія Пяткун стала сястройкаталіцкага Ордэну эўхарыстак. Разам з адноўленымОрдэнам марыянаў яму было наканавана пакінуць угісторыі царквы ў Беларусі не адну гераічную старонку.

Яе накіравалі ў школу кравецтва і хатняй гаспадаркі.Апалёніі думалася, што цяпер праз усё жыцьцё ёй да-

вядзецца шыць літургічныяшаты ды аздабляць касьцё-лы. Аднак Усявышні даў ёйіншую місію — змагацца засамо існаваньне Касьцёлу.

Увосень 1941-га яна бы-ла ў ліку сясьцёр-эўхарыс-

так, якія распачалі сваё служэньне ў Росіцы, што наДрысеншчыне, там, дзе пазьней пайшлі ў неба айцы-марыяне Антоні Ляшчэвіч і Юры Кашыра, спаленыянацысцкімі карнікамі разам з сваімі вернікамі. Якраз утыя бязьлітасныя гады Апалёнія Пяткун узначаліла бе-ларускую супольнасьць эўхарыстак.

Па вайне савецкая ўлада ўзнавіла перасьлед сьвята-роў і вернікаў. Каб запабегчы рэпрэсіяў, у Ордэне на-радзілася ідэя пераезду ў Польшчу. Сёстры чакалі, якуспрыме гэта маці Апалёнія. Адчуваючы, што службана беларускай зямлі набывае цяпер сэнс апостальства,яна вырашыла застацца.

Аднойчы яна праводзіла групу сясьцёр на станцыю.Тыя клікалі з сабой, у вагоне было вольнае месца. Якпотым прызнавалася Апалёнія, шукаючы падтрымкі,апрача малітвы, яна абняла прыстанцыйную бярэзінкуі назаўтра вярнулася да сясьцёр у Друю.

Пацягнуліся бясконцыя месяцы няроўнага змагань-ня з уладамі. У Беларусі ўжо не было ніводнага манас-

АпалёніяПяткун

297i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚296 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дачка беларускі і рабочага-чыгуначніка родам зьНямеччыны, прозьвішча якога яна захавала і ў замуж-жы, спадарыня Пфляўмбаўм стала адной з найцікавей-шых беларускіх паэтак ХХ стагодзьдзя, якую літарату-разнаўцы параўноўваюць з славутай амэрыканкай ЭміліДыкінсан. Відаць, было б неабачліва сьцьвярджаць, штоняпросты лёс не спрыяў гэтаму. Мо якраз наадварот:выпрабаваньні й нягоды пераплаўляліся ў радкі высо-кае пробы?

Мела ты ўсяго нароўні:Зьдзекаў, скруты, жменьку шчасьця,Але скрозь жыла варожасьць,І магла ты зноў упасьці...

Ды ўтрымалася, — на рукіПадхапілі людзі з сэрцам,І падслухала я згукі,Што бываюць перад сьмерцю...

У 1933-м яна, прадаўшы, каб набыць чыгуначныквіток, уласную бібліятэку, паехала ўсьлед за асуджа-ным на два гады мужам у сібірскі Марыінск. Жывучыпасьля Сібіры ў Маскве, бо шлях у Беларусь быў закры-ты, Яўгенія ў вайну была байцом супрацьпаветранайабароны.

Яе творчы партрэт будзе няпоўным, калі не сказаць,што спадарыня Пфляўмбаўм шмат перакладала: з ангель-скай — Байрана і Джэка Лондана, з расейскай — прозуі драматургію Чэхава і Горкага... Калі вам давядзеццачытаць беларускія пераклады гэтых аўтараў, дзе ў якасьціперакладчыка фігуруе Мак-сім Лужанін, ня верце. Шка-да, што я не пасьпеў запы-тацца ў старога, што змуша-ла яго ўсё жыцьцё прысвой-ваць сабе таленавітыя жон-чыны пераклады.

Яўгенія Пфляўмбаўм1.11.1908, Менск —13.1.1996, Менск.Пахаваная на могілках ув. Паперня, Менскі раён

Habent sua fata libeli — ікнігі маюць свой лёс. Лёс адной зь яе нешматлікіх кнігаўспачатку складаўся зусім непамысна.

Аднойчы ўвечары паэт Аркадзь Куляшоў добра ся-дзеў з калегам Максімам Лужаніным у гародчыку налецішчы ў апошняга. З дому раптам выйшла гаспадыняз цэлым абярэмкам нейкіх папераў і нататнікаў.

— Ты куды? — пацікавіўся Лужанін.— Да суседзяў, — кіўнула жонка на плот, з-за якога

цягнула дымам ад вогнішча.— А што нясеш?

— А якая вам справа?Куляшоў, сьцяміўшы, у

чым рэч, ускочыў і, засту-піўшы дарогу, адабраў папе-ры. Гэта былі вершы. Не лу-жанінскія, а той, якая йасудзіла іх на спаленьне.

— Будзем друкаваць ірабіць кнігу, — пагартаўшысваю здабычу, сказаў госьць.— Рэдагую я.

Гаспадыня нечакана хут-ка згадзілася. Праўда, як набяду, Куляшоў неўзабавеадышоў у лепшы сьвет, і вы-хад кнігі адклаўся яшчэ надзесяць гадоў, пакуль засправу ня ўзяўся паэт Ана-толь Вярцінскі.

Аўтарку вершаў, якія ў1989-м выйшлі кнігаю «Су-вой жыцьця», звалі ЯўгеніяПфляўмбаўм. Яе папярэд-няя публікацыя ў калек-тыўным зборніку датавала-ся 1926-м.

ЯўгеніяПфляўмбаўм

299i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚298 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

журныя радкі прабівалася прадчуваньне блізкай траге-дыі — і агульнанацыянальнай, і асабістай:

Шчасьлівы я, што тут жыву.Й за гэты край вясной вялікай,Быць можа, зьнімуць галаву,Праколюць цела вострай пікай...

У 1935-м Маракова за публікацыю вершу «Песьняперамог» на паўгоду выключаюць з Саюзу пісьмень-нікаў. Тады сама адбываецца першы арышт — за ўдзелу «контрарэвалюцыйнай нацдэмаўскай арганізацыі».НКВД прыяжджае і па ягонага бацьку Дзьмітрыя, цар-коўнага старасту. Праз год паэта зноў арыштоўваюць...

Пасьля году катаваньняў яго разам зь яшчэ дваццацьадным літаратарам расстралялі ў менскай турме надосьвітку 29 кастрычніка 1937-га. Разгляд кожнай спра-вы ў судзе займаў роўна пятнаццаць хвілінаў. У прыга-радным лесе, які пазьней стаў паркам Чалюскінцаў,зьявілася новая безыменная братняя магіла.

Бацьку паэта, Дзьмітрыя Захаравіча, пасьля вяртань-ня з ГУЛАГу гэбісты бясконца — нават у восемдзясятгадоў — цягалі на допыты. Трагічны лёс выпаў і малод-шым братам Валер’я Маракова — Леаніду і Ўладзіме-ру, якія таксама сьвядома служылі Беларусі. Першага ў1943-м застрэлілі баевікі Арміі Краёвай, другі ў пяцідзя-сятыя вярнуўся з савецкага канцлягеру псыхічна хво-ры.

Сёньня ў Беларусі добра ведаюць пляменьніка паэ-та — пісьменьніка й дасьледніка Леаніда Маракова, якізьдзейсьніў сапраўдны подзьвіг, выдаўшы энцыкляпэ-дычны даведнік у чатырохкнігах, прысьвечаны рэ-прэсіям у Беларусі за дваапошнія стагодзьдзі.

Валеры Маракоў27.3.1909, в. Акалонія,цяпер у межах Менску —29.10.1937, Менск

«Валеры Маракоў быў ад-ным з самых таленавітых паэтаў 1920—1930-х гадоў.Моладзь любіла ягоную паэзію. Дзіўна, але яе чамусьцівабіў той пэсымізм, разгубленасьць. Мабыць, настройпаэзіі Маракова адпавядаў настроям чытачоў? Гэта былапаэзія каханьня, надзей і расчараваньняў, адыходу адграмадзкага афіцыёзу ў сьвет хараства, у сьвет чалавеч-насьці». Цытаваная характарыстыка належыць пяру су-часнага літаратуразнаўцы зь Нью-Ёрку Лявона Юрэвіча.Ня менш высока творчасьць Маракова ацэньвалі яго-ныя блізкія знаёмыя й калегі.

Паэт Станіслаў Шуш-кевіч апавядаў, як цешыўсяпершымі паэтычнымі кро-камі Маракова Янка Купа-ла. Сяргей Грахоўскі пры-гадваў, што першы зборнікВалер’я «Пялёсткі» перапіс-ваўся ў патаемныя дзявочыясшыткі.

Але ў друку ўсё часьцейгучалі іншыя водгукі й ацэн-кі — «безнадзейны пэсы-мізм», «блуканьне ў нетрахупадніцтва», «стаяньне ўба-ку ад сацыялістычнага бу-даўніцтва». Заставаўся адзінкрок да палітычных абвіна-вачаньняў. Ад іх паэт спра-баваў схавацца ў асяродзьдзітагачаснай менскай літара-турнай багемы, якая ства-рыла славуты ТАВІЗ, або«Таварыства аматараўвыпіць і закусіць». Валеры

намагаўся рыфмаваць нешта патрэбнае ўладзе пракамісараў, Асінбуд і запалкавую фабрыку, але празь дзя-

ВалерыМаракоў

301i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚300 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ны горад» — твор, жанрякога Адамовіч вызначыў як«завязка раману». Штурш-ком да яго стварэньня было«сьвяточнае» і па-барбарскубязьлітаснае бамбардавань-не савецкай авіяцыяй Мен-ску, што адбылося ў ноч на1 траўня 1943 году.

У пасьляваенныя гадыАдамовіч рэдагаваў эмігра-цыйныя выданьні, у тымліку газэту «Бацькаўшчына»і часопісы «Сакавік» і «Ко-надні». Ён быў адным з кі-раўнікоў Беларускай служ-бы Радыё Свабода* i ства-ральнікаў мюнхэнскага Ін-стытуту вывучэньня СССР.

Найбольш значныя літа-ратуразнаўчыя і гістарыч-ныя свае працы напісаныяім у Нямеччыне і ЗША: «Су-праціўленьне саветызацыі ўбеларускай літаратуры», «Бальшавізм на шляхох уста-наўленьня кантролю над Беларусьсю», «Бальшавізм урэвалюцыйным руху на Беларусі»... У апошніх зробле-ная выснова, што бальшавіцкая ідэалёгія ня мела набеларускай зямлі каранёў і не карысталася тут падтрым-каю народу. Ужо ў XXI стагодзьдзі ў Нью-Ёрку і Мен-ску выйшлі ягоныя кнігі: «Творы» і 1500-старонкавызборнік «Да гісторыі беларускае літаратуры».

Антон Адамовіч26.6.1909, Менск —12.6.1998, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

* Служба пачала працу 20 траўня 1954 году як Беларуская сэк-цыя Радыё Вызваленьне (так да траўня 1959 году называлася РадыёСвабода). У кнізе, як правіла, выкарыстоўваюцца сучасныя назовырадыёстанцыі і яе Беларускай рэдакцыі.

Як шмат у жыцьці можазалежаць ад чытаньня «правільнай» газэты!

Дзякуючы «Нашай Ніве», якую выпісваў ягоныдзядзька, менскі хлопчык Антось Адамовіч ужо ў ма-лодшых клясах заснаваў нелегальную суполку КРЫЮГ— Крыўскую Юнацкую Грамаду. Ягонымі новымі пры-ступкамі ў школе нацыянальнай сьвядомасьці былі сла-вутая «Беларуская хатка», потым Белпэдтэхнікум і БДУ.

У 1927-м Антон стаў сябрам літаратурнага згурта-ваньня «Ўзвышша», створанага Дубоўкам, Чорным,Бядулем ды іншымі тады ўжо амаль мэтрамі прыгожа-

га пісьменства. Побач з ста-рэйшымі паплечнікамі ва-сямнаццацігадовы Адамовічня чуўся пачаткоўцам. Ужопраз год ён надрукаваў ма-награфію аб творчасьціМаксіма Гарэцкага.

Але грымнулі падзеі 1930 году: у справе Саюзу вы-зваленьня Беларусі ОГПУ арыштавала болей за сто ча-лавек. Дарэчы, канчатковага адказу на пытаньне — пры-думалі гэтую арганізацыю «органы» ці рэальныя па-расткі арганізаванага супраціву ўсё ж існавалі? — дагэ-туль няма. Паэт Міхась Кавыль пісаў ва ўспамінах прасябе й сяброў: «Гэта былі неаглядныя мройнікі... Паве-рыўшы незваротнасьці сталінскай беларусізацыі,кінуліся гуляць з агнём. Чаго вартая хоць такая дурніца,якая, бадай, паслужыла ОГПУ... Ня памятаю, хто даду-маўся «перахрысьціць» СВБ, напісанае на значку Саю-зу ваяўнічых бязбожнікаў, на Саюз вызваленьня Бела-русі. І кансьпірацыю прыдумалі: насіць значок не наштрыфэлі пінжака, а пад штрыфэлем». Аднак арыштый прысуды за такія гульні былі сапраўдныя. Адамовічвярнуўся з высылкі ў Расею толькі ў 1938-м.

У часе нямецкай акупацыі ён уваходзіў у кіраўніцтваБеларускага навуковага таварыства, працаваў у рэдак-цыі «Беларускай газэты». Тады ім быў напісаны «Каха-

АнтонАдамовіч

303i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚302 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

працягваў пісаць аповесьці — «Зоры Вам Вядомага го-раду», «Дзе косьці мелюць», «Утрапеньне», і ўзяўся зараман «Пустадомкі», ня ведаючы, але, магчыма, здагад-ваючыся, што яны пабачаць сьвет толькі праз паўста-годзьдзя.

У 1935-м яго зноў ары-штавалі. Праз два гады кулябальшавіцкага ката спынілажыцьцё дваццацівасьміга-довага пісьменьніка, пад-стрэленага на самым узьлё-це.

Лукаш Калюга(ад нараджэньняКанстанцін Вашына)27.9.1909, в. Скварцы,цяпер Дзяржынскі раён —5.10.1937*, Чалябінскаявобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Дату і месца сьмерці Лукаша Калюгі ўдакладніў у сваім энцык-ляпэдычным даведніку «Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, ра-ботнікі асьветы, грамадзкія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794—1991» Леанід Маракоў. Ува ўсіх ранейшых даведніках і энцыкляпэ-дыях яна падаецца памылкова.

Скрыжаваньне менскіх вуліцаў Энгельса і Савецкай. Другая палова1930-х

«Богам дадзены талент» —сказаў пра яго ў свой час Кузьма Чорны. Высокіх ацэ-нак заслужыў ён і ў такога аўтарытэта, як Максім Га-рэцкі. Як быццам пакепліваючы з гэтага, біябіблія-графічны слоўнік «Беларускія пісьменьнікі» зьмясьціўпра аднаго з найталенавіцейшых нашых празаікаў да-ваеннага часу Лукаша Калюгу ці не найменшы трыц-цацірадковы артыкульчык — прынамсі, меншы запрысьвечаныя пачаткоўцам.

Надзвычай чуйны да мовы, ён яшчэ ў школе запіс-ваў пачутыя ў родных мясьцінах словы й выразы і па-

сылаў іх у Інбелкульт. Пер-шае апавяданьне надрука-ваў у васямнаццаць.

Жыцьці пісьменьнікаўтады былі неверагодна ім-клівыя й насычаныя — ні-быта прадчуваючы блізкіятрыццатыя, нехта спрэсоў-ваў пяць гадоў у адзін. Ця-гам 1928-га часопіс «Уз-вышша» друкаваў першуюаповесьць дзевятнаццаціга-довага Калюгі «Ні госьць, нігаспадар» — пра чалавека,што перастаў адчуваць сябесваім на сваёй жа зямлі. Унаступным годзе ён ужо ся-бра літаратурнага аб’яд-наньня «Ўзвышша» — по-плеч з самімі Чорным, Ду-

боўкам, Бядулем... У 1931-м — публікацыя аповесьці«Нядоля Заблоцкіх», адметнай прыёмам гэтак званагаміталягічнага рэалізму і — адлічэньне з пэдтэхнікумуяк «узвышанскага лазутчыка і пачынаючага нацдэма».Праз два гады яго ўжо вялі на першы допыт...

У пяцігадовай высылцы ўва ўральскім Ірбіце Лукаш

ЛукашКалюга

305i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚304 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

быў адным зь нямногіх, хто, нягледзячы на катаваньні,не прызнаў свае віны й адмовіўся сьведчыць супрацьсяброў.

Паводле афіцыйнае вэрсіі, ён загінуў на лесапавале,але захавалася сямейная легенда, быццам Ракіта быўрасстраляны за тое, штоўзначаліў бунт палітзьняво-леных, якія прасілі ад-правіць іх на фронт.

Легенду гэтую расказаўмне родны пляменьнік Сяр-гея Ракіты Сяргей Законь-нікаў, які прызнаецца, штостаў паэтам не без уплывугісторыяў пра дзядзьку.

Сяргей Ракіта(ад нараджэньняЗаконьнікаў)15.10.1909, в. Ліцьвінава,цяпер Дубровенскі раён —23.3.1942 (?),станцыя Сухабязводнае,Горкаўская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Сьвяточная дэманстрацыя каля Дому ўраду. 1935

Хто сярод беларусаў ня чуўімя паэта Сяргея Законьнікава? Дасьледнікі ж гісторыіпрыгожага пісьменства ведаюць, што ў нашай літара-туры быў яшчэ адзін паэт з дакладна такім самым імемі прозьвішчам, які, праўда, узяў сабе псэўданім — Сяр-гей Ракіта.

Старэйшы сын у сялянскай сям’і з Дубровеншчыны,ён быў для роднае вёскі своеасаблівым вакном у вялікісьвет: прывозіў з Гомелю, дзе працаваў у «Палескайпраўдзе», а потым зь Менску, дзе вучыўся ў Інстытуцежурналістыкі, беларускія кнігі й часопісы, а разам зь

імі — навіны пра будаў-ніцтва новага, справядліва-га жыцьця. Малады паэт, які большасьць яго тагачасныхкалегаў, верыў у ідэю ства-рэньня «новага мастацтва»,супрацьпастаўляў «ганебнаеўчора» «шчасьліваму сёнь-ня». Яшчэ больш сьветлайвыглядала прышласьць:

Энтузіязм ня зьмерацьБаромэтрам плякатаў,праграм.У будучнасьць шчасная вераДадзена нам...

Між тым будучнасьцьбыла ўжо зусім блізка. У1936-м Сяргея Ракіту ары-штавалі. Адным з пунктаўабвінавачаньня стаўся яговыступ у абарону Янкі Ку-палы на пісьменьніцкімсходзе. Другім — скептыч-

ныя выказваньні наконт калгасаў. Гэтыя «злачынствы»пацягнулі на дзесяць гадоў канцлягераў. Дарэчы, Ракіта

СяргейРакіта

307i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚306 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яе кватэрка ў Іст-Вілідж здавалася музэем, а бібліятэ-ка складалася з суцэльных рарытэтаў, зь якіх мне за-сталiся на памяць прыжыцьцёвае парыскае выданьнеўспамінаў Івана Буніна i «Граскi дзёньнiк» Галiны Кузь-няцовай.

Яна добра малявала і рабіла ілюстрацыі да некалькіхбеларускіх кніжак. Найлепей у яе атрымліваліся вядзь-маркі — спакусьліва-прыгожыя і, напэўна, добрыя —такія, да якіх належала сама.

Данчык, які без улюбёнай бабулі, відаць, быў бы зусімня тым, кім мы яго ведаем і любім, пісаў, што візы-тоўкаю яе незалежнай і шчодрай душы заўсёды былаўсьмешка.

Што яна ніколі ня мела даўгоў.Што пагарджала алькаголем і тытунём, бо — хоць

зусім не была пурытанкай — лічыла, што яны пазбаўля-юць чалавека свабоды.

Што ў апошнія гады любіла глядзець містычны тры-лер «Зялёная міля».

На сваё 90-годзьдзе яна вальсавала ў сьвяточна-пры-цемнай рэстараннай залі. Сотні прысутных сяброў іродных верылася, што ў сто гадоў яна гэтаксама закру-жыцца ў танцы — па-птушынаму лёгкая, элегантная,бездакорна апранутая.

Я чакаю кнігу, якую напіша пра сваю бабулю Дан-чык.

Яніна Каханоўская(ад нараджэньняШабуня)26.11.1909, Менск —16.7.2005, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Вы ўяўляеце, як прыемнавадроўніку зь Беларусі, што ўсяго на тыдзень прыехаў уЗША, выпадкова сустрэць на ранішнім Мангэтане доб-рую знаёмую?

Асабліва калі яна — родная пляменьніца Івана йАнтона Луцкевічаў і бабуля сьпевака Данчыка Яніна Ка-ханоўская, якую, маленькую, вазіў на сабе «конік»Максім Багдановіч.

Яе мама Эмілія хадзіла ў тую самую школу, што іцарскія дочкі.

Яніна вучылася ўжо ў савецкай школе, але беларус-кая незалежніцкая атмас-фэра ў сям’і зводзіла на ні-што ўсе спробы ідэалягіч-ных прышчэпак.

Апынуўшыся ўлетку1950-га ў нью-ёрскім Гарле-ме, Яніна ня ведала ні словапа-ангельску і мусіла зараб-ляць на жыцьцё цяжкайпрацай, але, паводле ейныхсловаў, тысячы кілямэтраў,што аддзялялі яе ад віжоў,арыштаў і начных расстрэ-лаў, былі больш чым дастат-коваю кампэнсацыяй.

Напэўна, я не сустракаўчалавека, які ўмеў бы мац-ней за спадарыню Яніну лю-біць жыцьцё й цаніць усеяго вялікія й маленькія ра-дасьці.

Яна мела багатае рамантычнае мінулае.Яна сябравала з Натальляй Арсеньневай.Яна любіла падарожнічаць і ўжо на дзясятым дзя-

сятку наведала праскую кавярню «Чартоўка», пра якуювычытала ў маёй кнізе.

ЯнінаКаханоўская

309i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚308 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ў Турэцкую беларускуюшколу. Неспадзявана длянастаўнікаў туды сама безпапярэджаньня заявіўся ізагадчык мясцовага райана(дарэчы, адзіны хто на ўра-чыстай лінейцы выступіўпа-расейску). Гасьцей, па-водле завядзёнкі, запрасіліпотым на пачостку, падчасякой маладая выкладчыцагісторыі пачала распытвацьмяне, як палачаніна, праСьвятую Эўфрасіньню й за-снаваны ёю манастыр.

Пачуўшы, што ў гадымайго дзяцінства ў Кры-жаўзьвіжанскім саборы за-чыненага манастыра пасе-леная ў кельлях набрыдзь (гэта пра яе была тады такаяпесенька — «Мой адрес — не дом и не улица, мой ад-рес — Советский Союз») трымала сьвіней, настаўніцызавойкалі й захіталі галовамі. «Затое ў людзей быломяса», — жуючы пханую пальцам каўбаску, заўважыўзагадчык райана. Ня вельмі спадабаліся яму й мае рас-пытваньні гаспадароў праПятра Конюха: маўляў, эмі-грант, адпалы ліст. Я вострапашкадаваў, што ня маю зсабою запісу, дзе бас Коню-ха сьпявае «Магутны Божа»,і весела падумаў: пачуўшыяго, гэты раённы начальнікмог бы затрымцець, як тыязгаданыя Брылём вісюлькі ўпанікадзіле.

Пятро Конюх8.3.1910, мяст. Турэц,цяпер Карэліцкі раён —14.7.1994, Сэйнт-Кэтэрынз,правінцыя Антарыё,Канада.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі, ЗША

Яму прысьвечаная адна запошніх прыжыцьцёвых публікацыяў Янкі Брыля —невялікі, афарбаваны лёгкім усьмешлівым сумам ус-памін пра трохі старэйшага земляка, які ў трыццатыягады мінулага стагодзьдзя быў у мястэчку Турэц гар-маністам — найгалоўнейшым для тутэйшых падшыван-цаў музыкам у духавым аркестры пажарнай каманды.

Яго клікалі Пятро Конюх, і ён ня толькі зухаватавыцінаў на гармоніку, але і ўражваў сваім голасам пры-хаджанаў мясцовай царквы, «а калі выходзіў з клірасуда аналою і ўрачыста чытаў магутным басам «Апоста-

ла», рэчытатыў быў такі,што вісюлькі панікадзіладрыжалі, гайдаліся й па-звоньвалі...».

Праз колькі гадоў яго-ным басам захапляліся ўжожаўнеры й афіцэры поль-

скай арміі генэрала Андэрса, у якой Пятро ваяваў знацыстамі. У 1945-м ён атрымаў вайсковую стыпэндыю,каб дасканаліць свой талент у Рымскай Акадэміі мас-тацтваў.

Неверагодная шырыня галасавога дыяпазону, яготэмбравая афарбоўка і моц дазвалялі яму выконвацьвядучыя партыі ў «Фаўсту» Ш. Гуно, «Барысу Гадунову»М. Мусарскага, «Дону Карласу» Дж. Вэрдзі. Нейкі часПятро Конюх выступаў у Італіі й гастраляваў па Эўро-пе, а потым атабарыўся ў Амэрыцы. Безь ягонага ма-гутнага басу амаль трыццаць гадоў немагчыма былоўявіць знакамітага на эміграцыі Хору данскіх казакоўпад кіраўніцтвам С. Жарава.

Пятро Конюх перамагаў на Міжнародным конкур-се вакалістаў у Рыме, выкладаў сьпевы ўва ўласных шко-лах у Гамбургу і Нью-Ёрку, але ніколі не забываў Бела-русі: сьпяваў па-беларуску, ліставаўся з Рыгорам Шыр-мам і Янкам Брылём...

Аднойчы мяне запрасілі на сьвята апошняга званка

ПятроКонюх

311i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚310 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Забароненыя імёны: Ва-сіль Захарка, Кастусь Еза-вітаў, Натальля Арсеньнева...

Крамольныя кнігі, якіямы прывозілі й таемна па-мнажалі на дапатопнай ка-піявальнай машыне... Ста-ронкі ўспамінаў, якія вый-дуць у 1993-м пад назваю«Споведзь» і апякуць усежывыя беларускія душы...

...У краіне незалежнай ідэмакратычнай разьвітань-не з адной з найталенаві-цейшых яе паэтак сталася бднямі народнага смутку. УБеларусі гэтая падзея ў кра-савіку 1983-га прамінулаамаль непрыкметна. На па-ру дзясяткаў інтэлігентаў ібылых сулягернікаў Ларысы Антонаўны, што прыехаліў Зэльву, прыпадала, відаць, разы ў два болей людзей уцывільным на чорных «волгах» з нумарамі ці ня ўсіхабласьцей рэспублікі. Але як бы ні называлася ў іх гэ-тая апэрацыя, выканаць свой плян ейным кіраўнікамне ўдалося. Спробы змусіць людзей везьці труну й вялікідраўляны крыж на машыне былі марныя. Увесь няблізкішлях да зэльвенскіх кладоў спадарыню Ларысу несьліна руках. Сьледам ішла ўся Зэльва.

Над сьвежай магілай я чытаў напісаны на сьмерцьпаэткі верш Сержука Сокалава:

Пасьля нягод, чужыны, ператрусак,Пасьля таго, пра што маўчаць гады,Вы здолелі між іншых беларусакЗастацца Беларускай назаўжды.

Чаму ў нас дагэтуль няма кнігі ўспамінаў пра яе?!

Ларыса Геніюш9.8.1910, хутар Жлобаўцы,цяпер Ваўкавыскі раён —7.4.1983, Зэльва

Яна — сярод тых нямногіхлюдзей, безь якіх я ня стаў бы самім сабою. Скажу на-ват болей: я — вядома, з разуменьнем усёй пралеглайпаміж намі бездані гадоў — быў закаханы ў яе.

Яшчэ й цяпер калі-небудзь у зімовую раніцу, нахісткай мяжы явы і сну, магу ўсьцешана падумаць: пе-рад Калядамі паеду да Бабулі. Так мы называлі яе ў раз-мовах і лістах з аглядкаю на «товарища майора». Зрэш-ты, мяркую, што нашыя куратары з «органаў» цудоўнаведалі: Бабуля — гэта Ларыса Геніюш.

Тады, у задушлівыя 1970-я, кожная паездка з майгоПолацку ў яе Зэльву, дзе ня-зломная грамадзянка БНРжыла пасьля лягераў у сва-ёй абторканай мікрафонаміхаце, была прыступкаю ўзы-ходжаньня — да сябе, даБеларусі, да Свабоды.

Гаворкі далёка за поўнач, у якіх адкрываўся яе па-кутніцкі змагарскі шлях...

Вершы, якія сьціскалі сэрца й будзілі розум:

Воля — ня тое, што рукі разьвяжуць,зьменяць на большую клетку малую.Воля — ня тое, штовольны ты, скажуць.Воля — то воля, якую адчую...

Яе першы, выдадзены ў 1942-м, паэтычны зборнік«Ад родных ніў», пасьля якога аўтарка трапіла на до-пыт у гестапа, бо не напісала ні радка пра «вялікагафюрэра».

Кніжка пабачыла сьвет у Празе, дзе Геніюшы —Ларыса й Янка, яе муж-мэдык — жылі ад другой пало-вы трыццатых гадоў. Яна брала ўдзел у працы беларус-кага Ўраду на эміграцыі, а ў 1943-м стала Генэральнымсакратаром БНР, захаваўшы й пераправіўшы ў бясьпеч-нае месца найкаштоўнейшую частку яе архіву.

ЛарысаГеніюш

313i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚312 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кам пакараньне ў Сіблягу, пісаў пра ягоныя дзіўныяпаводзіны, у прыватнасьці, пра пытаньні, ці ня хоча ён,Скрыган, пабываць у Нямеччыне. Усё гэта мела пад са-бою нейкія падставы, бо Астапенку вызвалілі датэрміно-ва, дазволіўшы працаваць у Маскве. Але замест Нямеч-чыны ў сярэдзіне трыццатых ён зноў апынуўся за кра-тамі. Толькі пасьля шасьці месяцаў бясконцых допы-таў-«канвэераў» і катаваньняў Зьмітрок «згадаў», што ўсваёй контрарэвалюцыйнай арганізацыі яны абмяр-коўвалі жыцьцё ў вольнай капіталістычнай Беларусі, аён прыдумаў штрафаваць там за карыстаньне расейскаймовай. Такія злачынствы заважылі на восем гадоў па-збаўленьня волі.

У часе вайны паэта, нягледзячы на ягоныя ўцёкі зьлягеру (праўда, тайга і маразы змусілі туды вярнуцца)зноў вызваляюць з дазволам жыць у Маскве.

У 1943-м Астапенка пісаў:

Паклянёмся любіць наш край!Паклянёмся, што ў нашыя сэрцыНе ўкрадзецца ні страх, ні адчай,Ні спалох немінучае сьмерці...

Праз год у складзе групы выведнікаў ён быў пе-ракінуты ў Славаччыну і, паводле афіцыйнае вэрсіі, тамзагінуў. Але былы аднакурсьнік і сябра Аркадзь Куля-шоў сьцьвярджаў, што бачыў яго пасьля вайны ў мас-коўскім натоўпе... Калі так, то паэт меў шанец дажыцьда таго часу, калі ягоны сон пра наш сьцяг над Домамураду стаўся яваю, а магчы-ма, і датуль, калі гэта зноўпачало нам толькі сьніцца. Зьмітрок Астапенка

27.11.1910, в. Сяргееўка,цяпер Шумяцкі раён,Смаленшчына —кастрычнік 1944 (?),Славаччына

Думаючы пра трыццатыягады мінулага стагодзьдзя, я почасту пытаюся ў сябе, якбы сам жыў і паводзіўся ў тым часе. Адказы неадназ-начныя, хоць арышт і зьняволеньне выглядаюць непазь-бежнымі. Якраз у такім чаканьні, відаць, і жылі тадынашыя папярэднікі — беларускія літаратары, зь якіхпразь некалькі гадоў на волі засталіся адзінкі...

У 1929-м, быццам у адказ на распачатыя ў Менскуарышты, Зьмітраку Астапенку прысьнілася лунаньненад Домам ураду бел-чырвона-белага сьцяга. Паэту за-ставалася яшчэ чатыры гады волі.

Ён быў неардынарнайасобаю, якая прываблівала ісяброў, і, вядома, супра-цоўнікаў «органаў»: вывучаўзамежныя мовы; чытаў уарыгінале Гайнэ й Міцке-віча; чамусьці цікавіўся фі-зыкай, тлумачачы гэта пра-цаю над фантастычным ра-манам (які — «Вызваленьнесіл» — сапраўды быў напіса-ны і стаўся адным зь пер-шых у нашай літаратурынавукова-фантастычныхтвораў). Ён лічыў сябе пра-летарскім пісьменьнікам,але адначасна казаў калегампра намер уцячы ў Заход-нюю Беларусь, каб «пісаць,што яму хочацца, а не вы-конваць сацыяльны заказ

партыі». Апрача таго, у ОГПУ прыходзілі сыгналы, штоЗьмітрок з прыяцелямі слухае ў сваёй кватэры варожыярадыёгаласы.

У 1933-м ён быў засуджаны на тры гады высылкі.Пісьменьнік Ян Скрыган, які адбываў разам з Астапен-

ЗьмітрокАстапенка

315i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚314 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Францішка Скарыны. Ад-нак у БССР ягоныя бліску-чыя, часам сэнсацыйныяпрацы (яны друкаваліся падпсэўданімам Сымон Брага)дзесяцігодзьдзямі вывучаліпераважна «скарыназнаў-цы» з КГБ.

Нават уляўраныя служкіКліё толькі рызыкоўнымінеафіцыйнымі шляхамі ма-глі атрымаць такія найціка-вейшыя Тумашавы публіка-цыі, як «Скарына ў Падуі»або «Кнігі Скарыны на за-хадзе Эўропы ў пару ягонуюі сяньня».

Вянцом саракагадовайпрацы стаўся выдадзены ўЗША найгрунтоўнейшы да-веднік «Пяць стагодзьдзяўСкарыніяны. ХVІ—ХХ»,што налічвае больш за 2500пазыцыяў.

Прэзэнтацыя кнігі адбы-валася ў Нью-Ёрку, каліаўтар ужо змог атрымацьвіншаваньні зь Беларусі.Пэўны час у паветры насіла-ся так і нязьдзейсьненаяідэя наданьня Тумашу год-насьці доктара honoriscausa Полацкага ўнівэрсы-тэту.

Вітаўт Тумаш20.12.1910, в. Сьпягла,цяпер Вялейскі раён —30.4.1998*, Нью-Ёрк,ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

* Ува ўспамінах Раісы Жук-Грышкевіч падаецца іншая датасьмерці Вітаўта Тумаша — 27.4.1998.

Ці магчыма назваць нейкуюіншую вучэльню, якая дала б Беларусі — дый сьвету! —столькі выбітных асобаў, як Віленская беларускаягімназія? (Жахлівай недарэчнасьцю выглядае тое, штомы дагэтуль ня маем прысьвечанай ёй кнігі.)

Там, у старадаўніх Базыльянскіх мурах, пачынаў свойшлях да навукі й вядомасьці і Вітаўт Тумаш, які потымстудыяваў мэдыцыну ў Віленскім унівэрсытэце. «З пра-фэсіі ён быў лекарам і адначасна, з натуры, гуманістам»,— напісала пра яго ў сваіх успамінах дзяячка нашайэміграцыі Раіса Жук-Грышкевіч, якая студэнткай паз-

наёмілася з Тумашам наэкскурсіі ў Віленскім бела-рускім музэі імя Івана Луц-кевіча.

Спадарыня Раісасьцьвярджае, што празьВітаўтавы рукі прайшлі ўсе

заходнебеларускія паэтычныя зборнікі Максіма Танка.«Танк мае здольнасьці, а я — веды», — казаў Тумаш. Ёнжа адрэдагаваў і першую, праскую, кнігу «Ад родныхніў» Ларысы Геніюш.

Беларуская энцыкляпэдыя паведамляе, што некалькімесяцаў у 1941-м ён быў бурмістрам Менску. РаісаЖук-Грышкевіч згадвае, што ў чэрвені таго году докта-ра Тумаша, які тады быў у Бэрліне, арыштавалі й пры-везьлі ў Менск з катэгарычным, пад пагрозаю зьняво-леньня, загадам стварыць адміністрацыю гораду і недапусьціць там эпідэміяў.

Праз чатыры месяцы ён здолеў адмовіцца ад пасадыі зьехаць.

На эміграцыі Тумаш стаў адным з стваральнікаў ікіраўнікоў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтваў Нью-Ёрку, рэдагаваў ягонае выданьне «Запісы» й га-зэту «Беларус».

Усясьветную славу сярод беларусазнаўцаў прынесьліВітаўту Тумашу дасьледаваньні жыцьця й дзейнасьці

ВітаўтТумаш

317i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚316 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тыкамуністычнаму паўстаньню, ягоны голас, прабіваю-чыся праз савецкія глушылкі, казаў:

«Праўда — непераможная і неўміручая! Яна вы-ходзіць сёньня з-пад жалобных сьцягоў разьбітай Ву-горшчыны і напаўняе вялікім гневам сэрцы і вольных іпаняволеных камунізмам народаў і абяцае сьвету сва-боду».

Друкаваўся Дудзіцкі нячаста, але ўсё, што выходзілаз-пад ягонага пяра — паэзія, проза, успаміны — пазна-чанае пячаткаю таленту. Яго сэрца было з тых, што най-больш востра і трагічна перажываюць расстаньне зРадзімай.

Ня першы раз і не апошні, мусіць,баліць душа, і рады не дасі.Сьніцёся мне вы, рэкі Беларусі,і ты, журботная азёраў сінь...

Урэшце душа ня вытрымала. На пачатку сямідзяся-тых гадоў мінулага стагодзьдзя Дудзіцкі вырашыў вяр-нуцца ў Беларусь. І — бясьсьледна згінуў. Найверагод-ней таямніца ягонага зьнікненьня будзе раскрытая бу-дучымі дасьледнікамі архіваў КГБ. У друку зьяўлялісязьвесткі, што чалавека з прозьвішчам Дудзіцкі сустра-калі ў мардоўскіх лягерах.

У сярэдзіне дзевяностых Беларускі Інстытут Навукій Мастацтва ў Нью-Ёрку выдаў важкі том твораўДудзіцкага «Напярэймы жаданьням». У прадмове літа-ратуразнаўца Лявон Юрэвіч піша: «Да беларускага чы-тача вярнуўся выдатны пісьменьнік».

Уладзімер Дудзіцкі(ад нараджэньняГуцька)8.1.1911, в. Дудзічы,цяпер Пухавіцкі раён — ?

Сёньня ягоная родная вёс-ка вядомая ў Беларусі ды й за яе межамі сваім Музэемматэрыяльнай культуры. Калі-небудзь там абавязковазьявіцца і экспазыцыя, прысьвечаная ЎладзімеруДудзіцкаму.

У 1927-м Дудзіцкі, велізарны ўплыў на якога меламаці — вядомая на ўсё навакольле сьпявачка, паступіўу Менскі пэдагагічны тэхнікум, дзе вучыліся ледзьве няўсе тагачасныя маладыя паэты й празаікі. З гэтае пры-чыны тэхнікум меў неафіцыйны назоў — Беларускіліцэй. Там сапраўды панаваў дух нацыянальнага Адра-

джэньня.Там часта выступалі

Янка Купала і Якуб Колас,перад якімі Ўладзімер чы-таў свае першыя вершы.

У адну зь лютаўскіх на-чэй 1933-га Дудзіцкага ары-штавалі як «нацдэма». Ёнатрымаў тры гады канцля-геру.

Тады сама быў зьнішча-ны ягоны першы паэтычнызборнік «Песьні і думы».

У гады вайны ЎладзімерДудзіцкі шмат сілаў і часуаддаў асьветніцкай працы ўаддзеле культуры Менскайгарадзкой управы і ў Бела-рускім культурным згурта-ваньні.

Эмігранцкія дарогі паэта прайшлі празь Нямеччы-ну, Аўстрыю, Гішпанію, Паўночную й Паўднёвую Амэ-рыку.

Ён узначальваў управу Аб’яднаньня беларусаў Вэнэ-суэлі, працаваў на Беларускай службе Радыё Свабода.

У 1956-м, у перадачы, прысьвечанай вугорскаму ан-

УладзімерДудзіцкі

319i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚318 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Расеі і Польшчы разглядаліяк галоўны аб’ект іх асы-мілятарскай палітыкі.

Бліскучая адукацыя і ва-лоданьне дзесяцьцю моваміўводзілі айца Лява ў ася-родзьдзе эўрапейскай ду-хоўнай эліты, дзе ён ніколіне пакутаваў ні на якія за-старэлыя беларускія ком-плексы.

Найлепшым сьведчань-нем гэтаму ёсьць выдаваныў Парыжы, а затым у Лён-дане часопіс «Божым Шля-хам», шматгадовым рэдак-тарам якога быў Гарошка.

Яго зямная сьцежкаабарвалася падчас апэрацыіў парыскім шпіталі. «Жыў,як леў, а памёр, як ягнё», —пісаў у разьвітальным словенаш грэка-каталіцкі біскупЧаслаў Сіповіч.

Дасьціпны востры розумЛява Гарошкі доўжыць сваёжыцьцё ў ягоных кнігах:«Сьвятая Эўфрасіньня-Прадслава Полацкая, па-тронка Беларусі» (Парыж,1950; Менск, 1996), «Наву-ка і рэлігія» (Рым, 1977),«Пад знакам «рускае» і«польскае» веры» (1990).

Леў Гарошка11.3.1911, в. Трашчычы,цяпер Карэліцкі раён —8.7.1977*, Парыж,Францыя.Пахаваны на лёнданскіхмогілках СьвятогаПанкраца

* У Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі падаецца памылковая датасьмерці Лява Гарошкі.

Значная частка жыцьця айцаЛява Гарошкі прайшлаў Парыжы

Той, каму давялося хоцьколькі дзён пражыць пад гасьцінным дахам Беларус-кай каталіцкай місіі ў Лёндане, пагодзіцца, што пры-сутнасьць колішняга яе рэктара архімандрыта Лява Га-рошкі адчуваецца там на кожным кроку.

І ў беларускай грэка-каталіцкай царкве СьвятыхПятра й Паўла на Holden Road. I ў залях Беларускайбібліятэкі імя Францішка Скарыны (яе асноваю, дарэ-чы, сталі кніжныя й рукапісныя зборы айца Лява). I налугавіне пры тамтэйшым Доме марыянаў, дзе архіман-дрыт любіў, успамінаючы юнацтва, памахаць касой.

Ён вучыўся ў Навагра-дзкай беларускай гімназіі йЛьвоўскай духоўнай ака-дэміі, студыяваў тэалёгію ўІнсбруку, выдаваў беларускімалітоўнік у Рыме, кіраваўлёнданскай Беларускайшколай імя Сьвятого Кіры-лы Тураўскага і Беларускайсэкцыяй Радыё Ватыкан.

Толькі чалавек зласьлівыці абыякавы назаве ягонышлях пакручастым. Гэтабыло плаваньне карабля, яківедае, у якую гавань кіруец-ца, а таму спадарожныя вя-тры начуюць у ягоных вет-разях.

Асноўнай тэмаю сваіхнавуковых дасьледаваньняўГарошка рабіў ролю царк-вы — найперш грэка-ка-таліцкай — у кансалідацыіі нацыянальным адра-джэньні беларусаў, якіхсьвецкія і духоўныя ўлады

ЛеўГарошка

321i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚320 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зонка ці Гудзон шумяць намразьліўным Нёманам,сьветлай Дзьвіной...»

Аповесьць «Сьмерць ісалаўі. Успаміны афіцэра-беларуса з-пад Монтэ-Касы-на», што з працягам друка-валася ў мюнхэнскайэміграцыйнай газэце «Баць-каўшчына», сталася самымзначным ягоным творам.Над апошнімі старонкаміПётру напаткаў заўчасны і,на маю думку, загадкавыскон — ён хварэў і раптоўнапамёр ад зробленага мэдся-строй уколу.

Гэтыя таямнічыясьмерці або зьнікненьні на-шых эмігрантаў выцягваюцца ў вусьцішны ланцужок:паэт Хведар Ільяшэвіч (аўтамабільная катастрофа), су-працоўнік Радыё Свабода Леанід Карась (відавочнае за-бойства), літаратары Ўладзімер Дудзіцкі, таксама сва-бодавец, і Мікола Цэлеш (бясьсьледныя зьнікненьні)...

Некалькі заключных абзацаў аповесьці «Сьмерць ісалаўі» дапісаў сябар і аднапалчанін аўтара ВінцэнтЖук-Грышкевіч, у 1970—1982 — старшыня Рады БНР.

Ужо ў нашыя дні аповесьць была перавыдадзенаяЗгуртаваньнем беларусаў сьвету «Бацькаўшчына».

«Маё першае ўражаньнез-пад Монтэ-Касына, —піша Пётра Сыч, — былолірычнае: разбушаваная іта-льянская вясна, пунсовыямакі й звар’яцелыя салаўі...»

Пётра Сыч18.1.1912, в. Батурына,цяпер Вялейскі раён —20.6.1964, Мюнхэн,Нямеччына

Ягоны ўпэўнены дэбют удваццаць гадоў абяцаў надзвычай цікавы працяг. Аднакнеўзабаве Пётра атрымаў першыя ўражаньні з тых, штопазьней стануць асноваю аўтабіяграфічнага апавядань-ня «Каляды на чужыне».

Каляды 1939-га малады літаратар сустракаў у Вілен-скай турме НКВД, Каляды 1940-га — у лягернайбальніцы пад Варкутой, а Каляды 1942-га — у ірацкайпустэльні... На той час Пётра Сыч служыў у польскайарміі генэрала Андэрса, у складзе якой браў удзел у баяхз гітлераўцамі на Апэнінах, у тым ліку і ў вядомай бітве

пад Монтэ-Касына, дзе па-леглi сотнi беларусаў.

Пасьля вайны Пётрапрацаваў на Радыё Свабода.У адным з сваіх нарысаў ёнз пранізьлівай шчырасьцюказаў слухачам на далёкай

радзіме: «Мы, як нашыя птушкі ў выраі: гнёздаў ня ўём— павароту чакаем. Ярдань ці Ніл, Тыбар ці Тэмза, Ама-

ПётраСыч

Беларускія магілы на вайсковым нэкропалi Монтэ-Касына

323i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚322 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

хваляў. Яго пяру належаць апублікаваныя на эміграцыікнігі «Мова ў гісторыі беларускага пісьменства» ў двухтамах, «Айцы БССР і іхны лёс», «На крыжовай дарозе».Апошняя разам з зборнікам твораў Калубовіча «Крокігісторыі» была выдадзенаяна пачатку дзевяностых і ўМенску.

Выданьні спадара Аўгеная з радасьцю пабачыў упублічнай бібліятэцы Кліў-лэнду. Жыхаром гэтага амэ-рыканскага гораду, дзе існуешматлікая і ўплывовая ка-лёнія эмігрантаў зь Бела-русі, ён доўгі час быў — і на-заўсёды застаўся на мясцо-вым беларускім нэкропалі.

Аўген Калубовіч(на эміграцыіКаханоўскі)5.3.1912*, в. Ціхінічы,цяпер Рагачоўскі раён —25.5.1987, Кліўлэнд,штат Агаё, ЗША.Пахаваны на беларускайчастцы клiўлэндзкіхмогілак Рывэрсайд

* Жонка Аўгена Калубовіча пісьменьніца Аляксандра Саковічсьцьвярджала, што насамрэч ён нарадзіўся ў 1910 годзе. Такая ждата на надмагільным помніку.

Зь сябрамі-пісьменьнікамі. Зьлева направа: Аўген Калубовіч,Рыгор Няхай, Алесь Бачыла, Пімен Панчанка. Канец 1930-х

Ці ведаеце вы, што абрэ-віятура БССР мае прынамсі яшчэ адну расшыфроўку— Будуйце Самі Сваё Рабства? Гэтак прачыталі яе не-калькі беларускіх інтэлігентаў, што чакалі вырашэньнясвайго лёсу ў камэры менскай турмы НКВД. Сярод іхбыў і дваццацігадовы выпускнік пэдагагічнага тэхнікумуАўген Калубовіч.

У вольны ад допытаў час вязьні працягвалі крамоль-ныя практыкаваньні, складаючы «канстытуцыю» рэс-публікі.

«Ганаровае права мець грамадзянства БССР нале-жыць дзьвюм катэгорыямжыхароў: тым, хто ўжоарыштаваны, і тым, хтобудзе арыштаваны. Дзяр-жава ўрачыста гарантуе:права на працу — у вы-найдзеных Леніным і Ста-

ліным канцлягерах; права на адпачынак — у спэцы-яльна абсталяваных дамох адпачынку, якія капіта-лістычная прапаганда называе турмамі; права насьмерць — ад кулі ў патыліцу...»

Ішоў не 1937-мы, а «ўсяго» 1930-ты. Таму Аўген ат-рымаў толькі тры гады Сібіры, а вярнуўшыся ў Менск,пасьпеў скончыць пэдынстытут і нават працягнуць унаркамаце асьветы сваю пачатую ў ГУЛАГу працоўнуюбіяграфію.

У гады нямецкай акупацыі ён быў старшынём Бела-рускага культурнага згуртаваньня, выступаў з асноўнымрэфэратам на Другім Усебеларускім кангрэсе, які паць-вердзіў вернасьць ідэалам 25 сакавіка 1918 году.

На эміграцыі ён выкладаў у гімназіі імя Янкі Купа-лы ў Нямеччыне, уваходзіў у склад Рады БНР, стварыўБеларускую нацыянал-дэмакратычную партыю.

Калубовіч — знаны дасьледнік беларускай мінуўшчы-ны, мовы й літаратуры. Ён стаў пачынальнікам выву-чэньня гісторыі нашай эміграцыі, вылучыўшы восем яе

АўгенКалубовіч

325i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚324 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

акружала глыбокая павага йлюбоў палітзьняволеных-беларусаў. Сябры, часамразьлічваючыся сваёй пай-каю, здабывалі яму магчы-масьць не ісьці на працу, а,седзячы ў прыцемным кут-ку бараку, перакладаць набеларускую мову АдамаМіцкевіча. На абгортачнайпаперы Бітэль перастварыў«Пана Тадэвуша», «КонрадаВаленрода» і «Гражыну».(Бітэлеў пераклад «ПанаТадэвуша» быў выдадзеныБеларускім фондам культу-ры да 200-годзьдзя АдамаМіцкевіча.)

У Саюз пісьменьнікаўнас прымалі адначасова.Бітэль падараваў мне сваюкнігу паэмаў, што ўразілігістарызмам мысьленьня інапружанай пульсоўнай энэргетыкай. Я падпісаў ямусваю першую кніжку апавяданьняў і колькі дзён лавіўсябе на тым, што чакаю ліста, дзе спадар Пятро зноўпаставіць мне «двойку». Але тым разам пранесла. На-ступныя кнігі таксама атрымлівалі ад яго адзнакі, вы-шэйшыя за два балы.

Трапіўшы ў Вішнева, на-ведайце апошні прыстанакПятра Бітэля, нязломнагабеларуса, які нават у лягер-ным пекле натхнёна слу-жыў сваёй музе.

Пятро Бітэль19.6.1912, мяст. Радунь,цяпер Воранаўскі раён —18.10.1991, Маладэчна.Пахаваны ў мяст. Вішнева,Валожынскі раён

Пятро Бітэль з жонкаю Нінайі дочкамі Алай і Ліяй

На самым досьвітку літара-турнага шляху я надрукаваў у газэце «Літаратура і мас-тацтва» апавяданьне «Двойка». Ягоны герой, шасьці-клясьнік зь вясёлай мянушкаю Шкілет, выславіўся тым,што ў творы на зададзеную тэму — «Самы памятныдзень лета» — насуперак парадам настаўніцы напісацьпра экскурсію ў Маскву або пра касьцёр у піянэрскімлягеры распавёў аб тым, як, выпрабоўваючы сьмеласьць,шукаў уначы на вясковых могілках магілу свайго дзеда.

У выніку ў апавяданьні Шкілет атрымаў «дваяк», ааўтар, гэта значыць я, у рэальным жыцьці быў усьце-

шаны перасланым з рэдак-цыі дзясяткам лістоў абура-ных настаўнікаў, што ба-ранілі гонар мундзіру. Самырэзкі і, я сказаў бы, самыталенавіты з водгукаў нале-жаў пяру выкладчыка бела-

рускай мовы і літаратуры Вішнеўскай школы з Вало-жыншчыны. «За такі твор я сам, не вагаючыся, паставіўбы Ўладзімеру Арлову «двойку», — выносіў прысуд не-вядомы мне Пятро Бітэль.

Так — спачатку завочна — я і пазнаёміўся зь ім, ча-лавекам, у лёсе якога адбіліся многія трагічныя бела-рускія падзеі ХХ стагодзьдзя.

Пятро атрымаў добрае нацыянальнае ўзгадаваньнеў вядомай Барунскай настаўніцкай сэмінарыі.

У 1939-м афіцэр польскага войска Бітэль трапіў усавецкі палон, але трагедыя Катыні абмінула яго...

Аднак гэбісты ўсё адно прыйшлі па беларускага па-трыёта, які ў паваенны час, ня маючы магчымасьці пра-цаваць настаўнікам, быў праваслаўным сьвятаром.

Да вызваленьня ў сярэдзіне пяцідзясятых ён пась-пеў адседзець пяць зь дзесяці адмераных савецкім су-дом канцлягерных гадоў. Кемерава — Омск — Джэз-казган. Лесапавал — будоўлі сацыялізму — медныя ка-пальні. Але дзе б ні цягнуў тэрмін Бітэль, паўсюль яго

ПятроБітэль

327i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚326 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лёс зьняволеных, афіцыйнаадказвалі: «Осужден безправа переписки»...

Шыдлоўскі здолеў вы-жыць. Ён стаў вядомым гео-лягам, меў сяброўскія ста-сункі з знакамітымі кале-гамі-вучонымi Гаўрылам іРадзімам Гарэцкімі, зь пісь-меньнікамі Сяргеем Гра-хоўскім і Барысам Сачан-кам, з прафэсарам АдамамМальдзісам і Лявонам Луц-кевічам... Ліставаўся з Зось-кай Верас і расейскім паэ-там Анатолем Жыгуліным, аўтарам вядомай аўтабіяг-рафічнай аповесьці «Чорныя камяні», дзе адлюстрава-ныя спробы моладзі супрацьстаяць сталінізму.

Спадар Вячаслаў амаль фанатычна любіў кнігу, ша-нуючы і песьцячы яе, як немаўлятка. Эксьлібрысы дляяго бібліятэкі рабілі самыя славутыя беларускія графікі.А захапленьнем Шыдлоўскага была шытарская (пера-плётная) справа. У 1979-м ён зрабіў аправы для ўсягопершага нелегальнага накладу дасьледаваньня МіколыЕрмаловіча «Па сьлядах аднаго міту».

Ён верыў у незалежную Беларусь, і сваю кнігу —спробу гістарычнага дасьледаваньня прычынаў і наступ-стваў таталітарнага рэжыму, адрасаваў найперш моладзі— «як папярэджаньне і засьцярогу ад паўтарэньня ідэ-алягічна-палітычнага апакаліпсісу».

Вячаслаў Шыдлоўскі12.1.1913, в. Карзуны,цяпер Чэрвеньскі раён —23.8.1997, Менск.Пахаваны ў в. Карзуны

Вельмі шкадую, што непасьпеў пазнацца зь ім, хоць мы ня раз бывалі на ад-ных імпрэзах і мелі, нягледзячы на саракагадовуюрозьніцу ў веку, агульных сяброў. Знаёмства ў нейкімсэнсе здолела замяніць ягоная мудрая разважлівая кніга«Рысы майго пакаленьня», што выйшла, калі спадараВячаслава ўжо не было з намі.

У сярэдзіне 1930-х ён служыў у войску і вучыўся ўМаскоўскай артылерыйскай школе імя Красіна. Ягоарыштавалі паводле даносу сябра юнацтва Язэпа Семя-жонава (Семяжона), аб чым Шыдлоўскі даведаўся пры

знаёмстве з сваёй справаюпадчас рэабілітацыі.

На судзе Вячаслаў і двоеягоных сяброў выслухаліабвінавачаньне ў тым, штоўваходзілі ў «нацдэмаў-скую» групу, якая зьбірала і

вывучала крамольную літаратуру, у тым ліку творыМаксіма Багдановіча, двухтомнік якога ОГПУ канфіска-вала пры арышце. Трыбунал Беларускай вайсковай ак-ругі пазбавіў Шыдлоўскага волі на чатыры гады, штодля 1937-га выглядала прысудам нечакана мяккім. Ад-нак месца зьняволеньня — Калыма, лягер «Каман-дзіроўка Чэлюскін», што месьціўся побач зь вядомайтады ўсёй краіне турмой Сэрпантынкай, — было сап-раўднай апраметнай. Адзін з самых страшных разьдзе-лаў ува ўспамінах Шыдлоўскага — «Сель з трупаў»:

«Дажджы спыніліся раптоўна... У замытых забояхвачам адкрылася жудасная карціна. На паверхні зямліляжала мноства голых трупаў... Дзе-нідзе тырчэларука, нага зь біркай або галава зь дзіркай ад кулі. Зда-валася, што на нейкі момант, нібы ў стоп-кадры,спынілася д’ябальская кругаверць калымскай гісторыі.Хто былі гэтыя людзі?.. А недзе ў доўгім безнадзейнымчаканьні жылі іх удовы, асірацелыя дзеці, бацькі. Тымзь іх, хто вельмі настойліва дамагаўся зьвестак пра

ВячаслаўШыдлоўскі

329i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚328 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сібірскія ўспаміны Лебяды-Шырокава. Асабліва крана-юць у іх згадкі аб прымусо-вых перасяленцах з «вызва-ленай» Заходняй Беларусі,якіх незьлічоныя эшалёныразвозілі ў вагонах дляскаціны па ўсёй Сібіры,кідаючы на вырак лёсу про-ста ў тайзе — нярэдка з ад-ной толькі пілой і сякерайна некалькі сем’яў:

«Часта паміраючая з го-ладу сям’я прыходзіла данашага, асочанага плотамтабарнага пункту й клала-ся на зямлю. «Вазьміце насда зьняволеных, — прасіліяны ў варты, — там бадайпаўтара літра вады з му-кою даюць у дзень, а мы йтога ня бачым. Дзеці па-міраюць, на літасьць Богавазьміце». Варта кольбамістрэльбаў разганяла іх».

У 1944-м у Менску зьявіўся першы (і адзіны) паэ-тычны зборнік Тодара Лебяды «Песьні выгнаньня»,куды ўвайшлі ягоныя лягерныя вершы. Гэты факт біяг-рафіі быў улічаны на судзе ў 1947-м, калі ваенны тры-бунал даў пісьменьніку 25 гадоў лягераў.

Мне лёсам вызначаныГэтакі прымус.Аб шчасьці сёньняМожна сьніць і марыць.За тое,Што я толькі — беларус,Мне гэтакая кара!..

Тодар Лебяда(ад нараджэньня ПётарШырокаў)6.1.1914, Віцебск —пач. 1970-га.Пахаваны ў пас. Воршава,Пуцяцінскі раён, Разанскаявобл., Расея

Бываючы ў нейкім горадзе,блукаючы па ягоных вуліцах, седзячы ў кавярні з куб-кам капучына ці келіхам чаго мацнейшага, я маю за-вядзёнку згадваць зьвязаныя з гэтымі мясьцінамі імё-ны. У Віцебску сярод імёнаў больш гучных і знакамітыхзаўсёды выплывае і гэтае — Тодар Лебяда.

У дзяцінстве суседзі ведалі яго як вечна галоднагасына правадніцы Насты, што вельмі рана пахаваламужа. Выбіцца з галечы было галоўнай мараю хлопчы-ка. У Менскім пэдагагічным інстытуце зьявілася іншая— стаць пісьменьнікам. Тодаравы вершы й нарысы па-

чалі зьяўляцца спачатку ў«Піонэры Беларусі», потыму «ЛіМе». Але, каб сапраўдыўвайсьці ў літаратуру, ямубыло наканавана прайсьцідоўгі крыжовы шлях.

Разам з адзінаццацьцюіншымі студэнтамі — цэлая інстытуцкая група! — То-дара ў 1936-м арыштавалі за «буржуазны нацыяналізм».Вярхоўны суд БССР адмераў яму «ўсяго» пяць гадоўСібіры. Хочацца верыць, што жонкі ўсіх зьняволеных(калі ім, жонкам, самім пашчасьціла застацца на волі)дамагаліся тады перагляду справаў сваіх сужэнцаў. То-даравай гэта ўдалося. Паэта прывезьлі ў Беларусь, дзеяго й засьпела вайна.

Вярнуўшыся ў родны Віцебск, ён рэдагаваў газэту«Беларускае слова». Тады сама Лебяда напісаў п’есу «За-губленае жыцьцё», якую некаторыя літаратуразнаўцыназываюць першым антыбальшавіцкім творам белару-скай драматургіі. (У 1943-м п’еса была пастаўленаяВячаславам Селяхам-Качанскім у Менскім гарадзкімтэатры, а ў пяцідзясятыя гады выйшла асобным выдань-нем у Канадзе.)

У той час віленская газэта «Biełaruski hołas», якуюрэдагаваў іншы драматург і таксама вязень савецкіхканцлягераў Францішак Аляхновіч, надрукавала

ТодарЛебяда

331i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚330 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

аўтар антысталінскіх вершаў. Усё, апрача «заўчаснайсьмерці», было праўдай, і на родную Случчыну ЛявонРаманавіч здолеў пераехаць з Комі АССР толькі ў1973-м.

«Рагнеда нас лучыць, Валодзя», — амаль вершам ска-заў ён, а я дакляраваў аздобіць фрагмэнтамі ягонай па-эмы разьдзел пра непакорлівую Рагвалодаву дачку ўадным з будучых перавыданьняў сваіх «Таямніцаў по-лацкай гісторыі». Сталася так, што абяцаньне ўдалосявыканаць толькі цяпер: упятым выданьні «Таямні-цаў» на некалькіх старонкахмаім суаўтарам будзе ЛявонСлучанін.

Лявон Случанін(ад нараджэньняШпакоўскі)15.10.1914, в. Лучнікі,цяпер Слуцкі раён —25.10.1995, Салігорск

Лявон Случанін з настаўніцай беларускай мовы і літаратуры МарыяйМацюкевіч і салігорскай моладзьдзю. 1990-я

Добра шапку закінуць пад лаву —хай пад лаваю лета жыве.Людзі скажуць: шаўковыя травыпарасьлі на маёй галаве.

Добра любую мець на прыкмецеі любіць, колькі сілы стае.Можа, будзе свавольнік-вецермне насіць пацалункі яе.

Каб пісаць такія сонечна-бесклапотныя вершы ў1942-м, іх аўтар мусіў мець магутны зарад аптымізму і

жыцьцёвай трывушчасьці.Як ні парадаксальна, гэтызарад Лявон Случанін атры-маў у лягерах на Беламорка-нале, куды трапіў у 1937-м.

Напярэдадні вайны ямупашчасьціла вырвацца з

жорнаў ГУЛАГу і нават два гады папрацаваць на-стаўнікам. Беларускае школьніцтва давала Лявону маг-чымасьць заробіць на хлеб і ў гады нямецкай акупацыі.Разам зь землякамі-паэтамі Янкам Золакам і Ўладзіме-рам Клішэвічам ён выдаў тады зборнік «Песьняры Случ-чыны».

У той самы час была створаная гістарычная паэма«Рагнеда», якой пашчасьціла выходзіць кнігамі тры ра-зы: у 1944-м — у Вільні, у 1958-м — у Сыднэі і ў 1994-м— у Салігорску.

Апошняе выданьне было прымеркаванае да80-годзьдзя аўтара, перад якім мы з спадаром Лявонамабмяняліся сваімі кніжкамі, і я пачуў аповед аб тым, якэміграцыйны часопіс «Шыпшына» з глыбокім жалемпаведаміў пра «заўчасную сьмерць выдатнага беларус-кага паэта Случаніна», які па вайне безразважна вяр-нуўся зь Нямеччыны ў Беларусь і быў засуджаны баль-шавікамі на пятнаццаць гадоў зьняволеньня і пяць га-доў пазбаўленьня правоў як беларускі нацыяналіст і

ЛявонСлучанін

333i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚332 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля вайны айцец Час-лаў Сіповіч стаў заснаваль-нікам і першым рэктарамБеларускай каталіцкай місііў Лёндане, дзе браў чынныўдзел у дзейнасьці Згурта-ваньня беларусаў ВялікайБрытаніі і Ангельска-бела-рускага таварыства, шматгадоў супрацоўнічаў з ча-сопісам «Божым Шляхам».Як апостальскі візытатарбеларусаў-каталікоў абодвухабрадаў у эміграцыі ёнзьдзейсьніў два падарожжывакол сьвету, прывозячыадусюль архівы і біблія-графічныя рэдкасьці дляфондаў будучай Лёнданскай бібліятэкі імя Скарыны,сваёй даўняй запаветнай мары.

Адкрыцьцё Скарынаўкі ў 1971-м падаравала ямуадзін з самых сьветлых момантаў жыцьця. Ёсьць нештасымбалічнае ў тым, што якраз у дзень адзначэньня дзе-сяцігодзьдзя бібліятэкі, якая зрабілася найбагацейшымбеларускім кнігазборам па-за межамі Беларусі, улады-ка адышоў у лепшы сьвет. Сіповіч толькі-толькі пась-пеў адслужыць сьвяточную літургію ў лёнданскай Бела-рускай царкве Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла.

На пачатку гэтага ста-годзьдзя выйшла кніга вядо-мага рэлiгiйнага дзеяча на-шай эмiграцыi, гiсторыкаБеларускай царквы айцаАляксандра Надсана «Біс-куп Чэслаў Сіповіч. Сьвятарі беларус», якая адразу тра-піла ў разрад рарытэтаў.

Часлаў Сіповіч8.12.1914, в. Дзедзіна,цяпер Мёрскі раён —4.10.1981, Лёндан,Вялікабрытанія.Пахаваны на лёнданскіхмогілках Сьвятога Панкраца

Карыстаючыся намалява-най лёнданскім сябрам схемай, я знайшоў на могілкахСьвятога Панкраца ў брытанскай сталіцы невялікі бе-ларускі нэкропаль. Побач з агульным помнікам айцамЛяву Гарошку і Язэпу Германовічу, вядомаму як паэтВінцук Адважны, там спачывае прах уладыкі ЧаславаСіповіча, першага беларускага грэка-каталіцкага біску-па ХХ стагодзьдзя. На надмагільлі надпіс лацінкаю: «Кabusie byli adno».

Пакліканьне да царкоўнага жыцьця Чэсь адчуў зьдзяцінства, што і прывяло яго ў гімназію пры Друйскім

кляштары беларускіх айцоўмарыянаў. Як самыя бага-славёныя гады прыгадваўСіповіч час, калі слухаў уВіленскай alma mater курсыфілязофіі й тэалёгіі ды жыўу доме марыянаў, якім кіра-

ваў айцец Язэп Германовіч. Атрымаўшы магчымасьцьпрацягваць навучаньне ў Рыме, Часлаў прыняў бізан-тыйскі абрад. Папскі Грыгарыянскі ўнівэрсытэт ёнскончыў ужо сьвятаром.

ЧаслаўСіповіч

Урачыстасьць з нагоды адкрыцьця Бібліятэкі імя Францішка Скарыныў Лёндане. Травень 1971

335i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚334 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Улады некалькі разоў не дазвалялі яму паехаць у Рым,але былі ня ў стане пахіснуць велізарны маральны аўта-рытэт сьвятара.

Ён адышоў у Вечнасьць,ня толькі пасьпеўшы ўба-чыць зьдзяйсьненьне сваёймары пра беларускую мовуў каталіцкіх сьвятынях, алеі дачакаўшыся выданьнясвайго перакладу Новага За-павету.

Уладзіслаў Чарняўскі14.1.1916,засьценак Амбружын,цяпер Ашмянскі раён —22.12.2001, Менск.Пахаваны ў мяст. Вішнева,Валожынскі раён

Айцец Уладзіслаў Чарняўскі (справа) на аўдыенцыі ў папырымскага Паўла VI. Зьлева — біскуп Часлаў Сіповіч. 1968

«Кожны народ павіненмаліцца ў сваёй мове». Вернасьць гэтаму крэда беларускісьвятар Уладзіслаў Чарняўскі пранёс праз усё жыцьцё.

Ягоны зямны шлях пачаўся ў ваколіцах старажыт-ных Гальшанаў. Гімназія пры Друйскім кляштары ай-цоў марыянаў, што знаходзілася пад уплывам беларускіхксяндзоў, дала душы моцны нацыянальны гарт. Сваюпершую імшу малады сьвятар Уладзіслаў, як і некаліягоны брат па духу Адам Станкевіч, адправіў па-бела-руску ў касьцёле гістарычнага Крэва.

Ад сярэдзіны пяцідзясятых амаль паўстагодзьдзяайцец Уладзіслаў служыў укасьцёле Сьвятой Марыі ўмястэчку Вішнева пад Вало-жынам.

Гэтае старажытнае мяс-тэчка цікавае ня толькікасьцёлам-помнікам рань-

няга барока. Зь Вішневам было зьвязанае жыцьцё ась-ветніка часоў Рэфармацыi Сымона Буднага, у гэтыхмясьцінах жылі і былі пахаваныя паэты КанстанцыяБуйла і Пятро Бітэль.

Аднак у сямідзясятыя — васьмідзясятыя гады ўВішнева прыяжджалі найперш да айца Ўладзіслава, натой час адзінага ў Беларусі каталіцкага сьвятара, які слу-жыў па-беларуску. У яго бывалі Ўладзімер Караткевіч,Зянон Пазьняк, гiсторык i лiтаратуразнаўца АнатольСідарэвіч...

Да яго ехала па духоўную падтрымку адраджэнскаямоладзь. Я ведаю дзясяткі людзей, якія прынялі ў айцаЎладзіслава хрост. Сярод іх — вядомы праваабаронцаАлесь Бяляцкі.

У 1960-х рымскі папа Павал VI прапанаваў ксяндзуЧарняўскаму заняць пасаду адміністратара для ўсіх ка-талікоў Беларусі. Савецкія ўлады не далі на гэта дазво-лу, як пазьней адхілілі і просьбу Ватыкану аб прызна-чэньні айца Ўладзіслава біскупам.

УладзіслаўЧарняўскі

337i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚336 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ужо пасьля яго паха-ваньня мне прысьнілася,што Янка Брыль выступаена тэлебачаньні. Ад нечака-насьці я прачнуўся.

Такое цяпер сапраўдыможна было ўбачыць толькіў сьне.

Адразу разгледзеўшы ан-тынацыянальную сутнасьцьцяперашняй улады, Брыльне пайшоў зь ёю ні на якіякампрамісы.

Ён не надрукаваў ні рад-ка ў сэрвільных холдын-гаўскіх выданьнях.

Ён у восемдзесят гадоўадкрыў выдатнай прамоваюКангрэс дэмакратычных сілаў.

Пасьля сыходу ў Вечнасьць Васіля Быкава менавітаЯнка Брыль быў найвышэйшым маральным аўтарытэ-там краіны.

Сьведчаньнем гэтага мусіць стацца і ягоны дзёньнікна пяць тысяч старонак, які, паводле запавету, можнабудзе апублiкаваць празь пяць гадоў пасьля сьмерціаўтара.

Янка Брыль4.8.1917, Адэса,Украіна —25.7.2006, Менск.Пахаваны на могілкаху пас. Калодзішчы,Менскі раён

Ён нарадзіўся ў Адэсе, што,відаць, таксама прычынілася да ягонага нязводнага —то вытанчанага, то па-народнаму грубаватага гумару, якілітаратуразнаўцы назвалі калябруньёнаўскім.

Гэтым гумарам былі наскрозь прасякнутыя лісты,якія я зрэдку — кожны раз бясконца шчасьлiвы — ат-рымліваў ад мэтра, калі Брыль заўважыў мае першыяапавяданьні.

Ён умеў пахваліць і ўвадначас па-настаўніцку пась-мяяцца з праколаў накшталт лужынкі пад нагамі ў ад-ной маёй гераіні, што яе знаёмы прыняў за наплака-

ныя сьлёзы...Я суперажываў Алесю

Руневічу з адзінага Брылёва-га раману «Птушкі і гнёз-ды».

Я рагатаў над старонкаміаповесьці «Ніжнія Байду-

ны», ідэяй якой даўнi Брылёў сябар (і суаўтар у ства-рэньні кнігі «Я з вогненнай вёскі») лiтаратуразнаўцаЎладзімер Калесьнік назваў «неад’емнасьць права нізоўна гістарычнае быцьцё й тварэньне свайго лёсу ў супя-рэчлівым сьвеце».

Але найбольш маімі ў ягонай творчасьці заўсёдыбылі лірычна-філязофскія мініятуры.

Зборнік «Жменя сонечных промняў» я доўгі час вазіўз сабой як настольную кнігу.

Яна, дарэчы, апрача наталеньня мудрасьцю, урата-вала мяне ў жалезнаводзкім санаторыі ад бойкі з двумачачэнцамі, якія, на шчасьце, убачылі на стале ў «расей-скага акупанта» «нярускую» кнігу.

Мы ўсе павінны быць удзячныя яму за падтрымкумаладзейшых Уладзімера Караткевіча і Міхася Страль-цова, таленты якіх станавіліся на крыло пад Брылёвайувагаю й апекай.

У сёньняшняй Беларусі ён быў больш чым выдат-ным пісьменьнікам эўрапейскага маштабу.

ЯнкаБрыль

339i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚338 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ягонымі партнэрамі й сябрамі былі італіец, індус,кітаец і ямайкіец. Ён добра валодаў латыскай, польскай,расейскай, нямецкай, ангельскай і лацінскай мовамі.Але прынцып «Беларусь — перадусім» заўсёды заста-ваўся для яго галоўным. «Беларушчына — гэта хвароба,якой немагчыма пазбыцца ніколі», — казаў ён.

Цягам некалькіх дзесяцігодзьдзяў ён быў сябрамРады БНР і ўзначальваў Фундацыю імя Пётры Кра-чэўскага ў Нью-Ёрку. Адзін з маладых эмігрантаў апош-няй хвалі сказаў пра Бартуля: «Ён быў бацькам для ўсіхбеларусаў, якія ня мелі бацькі».

Калі Беларусь здабыла незалежнасьць, спадарФранціш паважна разглядаў магчымасьць вяртаньня наБацькаўшчыну. Гэтыя пляны былі зламаныя кантрана-ступам антыбеларускіх сілаў у сярэдзіне 1990-х. Вера ўхуткае Адраджэньне пахіснулася, але не зьмянілаімкненьня дапамагаць беларусам — і за акіянам, і нарадзіме. Да прыкладу, Бартуль прафундаваў выданьнекніжкі свайго школьнага настаўніка Эдварда Вай-вадзіша, пасьля чаго амаль стогадовы літаратар атры-маў пасьведчаньне сябра Саюзу беларускіх пісь-меньнікаў.

Паэт і бард Сяржук Сокалаў-Воюш, зяць Бартуля,прыгадвае, як за дзень да сьмерці ён, зусім зьнясіленыхваробаю, яшчэ пытаўся: «Што там на Беларусі?».

Франціш Бартуль15.11.1918, в. Бярозкікаля Прыдруйску,цяпер Латвія —4.12.2005, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

На памяць пра нашае зна-ёмства дзесяць гадоў таму на традыцыйнай сустрэчыбеларусаў Паўночнай Амэрыкі, якая тады адбывалася ўКліўлэндзе, мне засталіся два ўспаміны: Франціш Бар-туль увесь час усьміхаўся і ўвесь час распытваў пра Бе-ларусь, не дазваляючы разгаварыць яго самога.

Усё ж мне гэта ўдалося, і да тых зьвестак пра спада-ра Франціша, што я недзе ўжо чытаў (нараджэньне набеларускім этнічным абшары, які бальшавікі аддаліЛатвіі, пасьпяховы бізнэс у галіне дантыстычных тэх-налёгіяў), дадаліся надзвычай яскравыя штрыхі.

У часе школьных вака-цыяў юны Франціш падза-рабляў цяжкай і небясьпеч-най працаю аснача — ганяўпа Дзьвіне плыты ў Рыгу. Напачатку вайны ён служыў уЧырвонай Арміі й займаўсяэвакуацыяй сем’яў і маё-масьці савецкага кіраўніцт-ва Латгаліі, якое на знакпадзякі не ўзяло яго ў апо-шні цягнік. (Сказалі, штоняма месца і пакінулі з зла-маным пісталетам.)

У 1944-м годзе ён ня-доўга павучыўся ў менскайБеларускай афіцэрскайшколе і быў запатрабаванына пасаду перакладчыка ўштаб камандзіра Беларус-кай Краёвай Абароны генэ-рала Францішка Кушаля...

Апынуўшыся зь сям’ёю ўЗША, Бартуль заснаваў пра-мысловую карпарацыю«А-rite».

ФранцішБартуль

341i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚340 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

не Зайцава, часам, паказваў на неба і пакепліваў: «Прыз-навайцеся, Вы таксама адтуль?», але глыбока паважаўінтэлектуальнае дысыдэнцтва прыяцеля і прысьвяціўяму верш «Калі паміраюць...».

У сярэдзіне шасьцідзясятых у сібірскім альманаху«Байкал» Зайцаву ўдалося надрукаваць сваю, у нейкімсэнсе праграмную працу «Багі прыходзяць з космасу».Рэдактара звольнілі, а Вячаслаў трапіў у разрад«хаўрусьнікаў заходніх багасловаў».

Абарона ягонай доктарскай дысэртацыі «ФранцыскСкарына і гуманістычная думка ў Беларусі ХV—ХVІстст.» была сарваная, а ў 1974-м, за два гады да пэнсіі,за публічную падтрымку калегаў, якіх улады перасьле-давалі як нацыяналістаў, Зайцава пакінулі бяз працы.

Разгорнутая ім у тыя гады лекцыйная дзейнасьць івыпуск некалькіх дзясяткаў улётак, якія будуцькваліфікаваныя як «рэлігійна-містычныя», прывялі даарышту Вячаслава. Дзіва што: ягоны Хрыстос, які прый-шоў з Космасу, быў яўным ворагам таталітарызму. Спра-ва закончылася экспэртызай у Інстытуце судовайпсыхіятрыі, дзе вучонаму паставілі самы папулярны дляіншадумцаў у СССР дыягназ — вялаплынная шыза-фрэнія.

Спатрэбіліся дзясяткі зваротаў мэдыкаў у «компе-тентные органы», каб праз тры гады прымусовае лека-ваньне было нарэшце спыненае і Зайцава вызвалілі.Крымінальную справу закрылі толькі ў 1992-м, ужопасьля яго сыходу ў іншы сьвет.

Вячаслаў Зайцаў18.9.1917, в. Ахлябініна,цяпер Уфімскі раён,Башкартастан —19.4.1992, Уладзімір,Расея

На пачатку 1970-х я, захоп-лены навуковай і ненавуковай фантастыкай, разоў дзе-сяць глядзеў дакумэнтальны фільм заходненямецкагарэжысэра Дэнікена «Ўспаміны пра будучыню», прысь-вечаны нашым магчымым касьмічным братам па розу-ме.

У фільме — і гэта казытала пачуцьцё нацыянальнагагонару — браў удзел беларускі вучоны Вячаслаў Зайцаў,які ў кадры харызматычна даводзіў, што мы ў Сусьвецезусім не самотныя.

З драматычным лёсам гэтага чалавека і зь ім асабістая пазнаёміўся значна пазь-ней, калі пераехаў у Менскі пачаў працаваць у выда-вецтве «Мастацкая літара-тура», дзе Зайцаў аднойчыпрачытаў бліскучую лек-цыю пра тых самых інша-плянэтнікаў, амаль перака-наўшы мяне, што да іх лікуналежаў, у прыватнасьці,легендарны шумэрскі ўла-дар Гільгамэш.

У біябібліяграфічнымдаведніку «Беларускія пісь-меньнікі» гаворыцца, штоВячаслаў Зайцаў «быў па-глыблены ў філязофска-тэа-лягічныя праблемы». На-самрэч ён быў проста апан-таны імі. У атэістычнай

краіне гэта не абяцала навукоўцу нічога добрага. У свойчас дацэнта Зайцава за ідэалістычныя погляды практыч-на выслалі зь Ленінградзкага ўнівэрсытэту ў Менск.

Працуючы ў акадэмічным Інстытуце літаратуры, ёнблізка сышоўся з Адамам Мальдзісам і Ўладзімерам Ка-раткевічам. Апошні, маючы на ўвазе галоўнае захаплень-

ВячаслаўЗайцаў

343i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚342 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зьяўленьня ў «ЛіМе» складзенага Сяргеем Дубаўцомзвароту, назоў якога казаў сам за сябе — «Рэпрэсаваныправапіс» — я (бо ў газэце стаяў і мой подпіс) вытры-маў зь Мікалаем Макаравічам гарачую спрэчку. Урэш-це мой апанэнт перайшоў на наш бок, аднак згадзіўсятолькі на мяккі варыянт вяртаньня клясычных правілаў.

Зборнік ягоных песьняў на вершы беларускіх паэ-таў выйшаў празь некалькі месяцаў пасьля таго, як Пя-трэнка разьвітаўся з гэтым сьветам. Ён меў назоў «Бе-ларусі мілай» і стаўся як бывесткаю ад Мікалая Мака-равіча адтуль, зь Беларусінябеснай.

Мікалай Пятрэнка19.12.1919, в. Барбароў,цяпер Мазырскі раён —3.1.1997, Полацак.Пахаваны на полацкiхЛясных могiлках

На ўроку музыкі. 1970-я

Ці кожны зь беларусаў, якіяў цьвярозым або падвясёленым стане любяць зацягнуцьпапулярную песьню «Ручнікі», адкажа на пытаньне праяе аўтараў? Ды што казаць пра шараговых пеюноў, калінават нібыта прафэсіяналы зь Беларускага тэлебачань-ня неаднойчы сьцьвярджалі, што словы і музыка«Ручнікоў» — народныя. Асабіста я на месцы сап-раўдных аўтараў ад падобнай ацэнкі сваёй творчасьці,магчыма, і не адмовіўся б, але ж песьню стварылі ўсё жне безыменныя таленты з народу, а паэтка Вера Вярбаі кампазытар Мікалай Пятрэнка.

Калі я пайшоў у першуюклясу, Мікалай Макаравічякраз пачаў настаўнічаць уПолацку. Вучыцца ў ягомне, на жаль, не пашчась-ціла, а вось знаёмствам магуганарыцца.

У вайну ён пасьля раненьня й кантузіі трапіў у на-цысцкі палон, адкуль зноў і зноў спрабаваў уцякаць.Мікалай прайшоў празь некалькі лягераў сьмерці. Вы-жыць дапамагла мара стаць настаўнікам і стварацьпесьні, якія ўжо гучалі ў душы.

Большую частку свайго жыцьця ён выкладаў у По-лацкай пэдагагічнай вучэльні музыку, а таксама роднуюмову і літаратуру. Перакладаў на беларускую падручнікі,пісаў свае ўласныя.

Сотні, а мо і тысячы выхаванак і выхаванцаў здабыліў яго ня толькі веды, але навучыліся галоўнаму — любіцьРадзіму. Не СССР, а — Беларусь.

«Беларусь — гэта сьвятое», — казаў ён, сьцьвярджа-ючы сваё credo і на ўроках, і ў жыцьці, і ў песьнях —мэлядычных, багатых на інтанацыі беларускага мэлясу,«сьпеўных».

Абвяшчэньне Незалежнасьці сталася для яго сьвя-там, але гэта ня значыла, што ён цалкам прымаў усеідэі й прапановы тых лёсавызначальных гадоў. Пасьля

МікалайПятрэнка

345i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚344 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларускі, вядомай зьняволе-ным пад яшчэ адным псэў-данімам — Эрынія.

Вершы Беларускі, якуюаднойчы знайшлі ў сьнезезамерзлай, перавандроўвалізь лягеру ў лягер і сьпя-валіся як песьні. Часткустворанага Лесяй аднавіў зпамяці й захоўваў украінскіпаэт Васіль Малагуша, так-сама былы палітвязень.Толькі пры самым канцымінулага стагодзьдзя вершытрапілі ў рэдакцыю часопісу«Полымя». Дзякуючы паэт-цы Валянціне Коўтун адбы-лася першая публікацыя.Думаю, усе, хто дакрануўсяда Лесінай паэзіі, чакаюцькнігі.

Я ўсё стрываю і, як ты, змагуПрайсьці жыцьцё — упэўнена і прама.Ты мураваныя апекавала храмы,Я ж душы тут, як храмы, берагу... —

зьвяртаючыся да СьвятойЭўфрасіньні Полацкай,пісала Леся Беларуска ўсваім эльгенскім 1945-м.Яна мела права размаўляцьз выдатнай палачанкаю на«ты».

Леся Беларуска(ад нараджэньняЛарыса Марозава)Каля 1920 (?),Маладэчна (?) —1948, лягер Эльген,Якутыя, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Некалі мой украінскі ся-бар-літаратар запытаўся: «А ў вашай культуры ёсьцьсвая Леся Ўкраінка?» Я назваў некалькі годных імёнаў,але пытаньне ўсё ж засталося. Мне падумалася, што, на-пэўна, яшчэ не нарадзілася ці ня вырасла тая, якую та-лент і сам Бог надзеляць адвагаю ўзяць псэўданім —Беларуска. Тады я (дый наагул ніхто) ня ведаў, што ўнашай літаратуры ўжо была паэтка, якая стварала ме-навіта пад такім імем — Леся Беларуска, відавочна пад-крэсьліваючы сваю духоўную лучнасьць з той, ук-раінскай Лесяю, а магчыма, і кідаючы ёй творчы выклік.

Я сказаў «была». Не, ЛесяБеларуска ўжо ёсьць і заста-нецца. Хацелася працяг-нуць: «у нацыянальнымпрыгожым пісьменстве»,але яе паэзія дысануе з сло-вам «прыгожая». Яна —

іншая: пякучая, страшная, народжаная пакутамі, якіяпакідаюць у душы і ў словах толькі самае сутнае:

...А над тайгою высьпявае гнеўі пагражае катам ён трывожна.Цьвік забівае хтосьці ў ногі мнеі ў галаву... і выцягнуць няможна.

Зьвесткі пра яе жыцьцё адрывістыя й фрагмэнтар-ныя. У 1938-м яна выйшла замуж за афіцэра НКВД,які празь некалькі месяцаў быў арыштаваны й рас-страляны. Ёсьць меркаваньне, што на вясельлі ў падна-чаленага на неверагодна прыгожую Ларысу паклаў вокавысокі чын з «органаў», але яго ў хуткiм часе таксамазабралi.

Аднак неўзабаве за калючым дротам апынулася ісама паэтка. Пакараньне яна адбывала ў лягеры Эльген(у перакладзе зь якуцкай Мёртвы) разам з расейскайпісьменьніцай Яўгеніяй Гінзбург. У сваіх успамінах таянапіша пра ахматаўскую сілу паэтычнага дыханьня бе-

ЛесяБеларуска

347i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚346 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

людзей Раманчука і мясцовыя жыхары й гэбісты большведалі як аддзел Дэмуха.

Увесну 1949-га паранены ў няроўным баі Міколатрапіў у палон. Ягоны артыкул пацягнуў на 25 гадоўканцлягераў.

Вярнуўшыся пасьля зьняволеньня ў Беларусь, Дэмухвельмі хутка памёр у часе даволi простай апэрацыі ўшпіталі.

Гэтую сьмерць можна было б растлумачыць падар-ваным савецкімі лягерамі здароўем, каб не адна вельмiiстотная акалічнасьць: прыкладна тады ж, вярнуўшысяна волю, раптоўна сканаў і Іван Раманчук.

Прычым здарылася гэта таксама падчас нескладанайапэрацыі.

Мікола Дэмух1920, в. Квачы,цяпер Нясьвіскі раён —1970-я, Бабруйск (?)

На паваенных нясьвіскіх вуліцах гэбісты ня чуліся ў бясьпецы

Калі вам давядзецца быцьна Нясьвіжчыне, запытайцеся пра Дэмуха, і вы пачуе-це сапраўдныя паданьні, герой якіх прывядзе на памяцьлегендарнага Робіна Гуда.

Вам распавядуць пра тое, як удзень савецкі фінагентзабіраў з двара апошнюю кароўку-карміцельку, а ўна-чы кароўка — цэлая і ўсьцешаная — вярталася дадомуз наколатай на рогі цыдулкай: «Ад Дэмуха». Вам пака-жуць дуброву, дзе Дэмух адзін выйграў бой з цэлымузводам гэбістаў, або колішні млын, дзе ён таемна сус-тракаўся з каханай.

Мікола ваяваў з гітле-раўцамі, але прыйшоўшы зфронту, быў уражаны й абу-раны несправядлівасьцямі,якія новая ўлада чыніла ўбылых заходнебеларускіхвёсках: бязьлітаснымі па-

даткамі, арыштамі за неасьцярожнае слова, высылкамітысяч сем’яў у казахстанскія стэпы.

Ён пайшоў у лес. Як сьведчаць апэратыўныя зводкіМГБ, у сваіх акцыях Дэмух вызначаўся незвычайнайадвагай.

Знаходзячыся на нелегальным становішчы, ёндзейнічаў то асобна, то ўваходзіў у склад партызанскагааддзелу Івана Раманчука, аднаго з стваральнікаў Саюзузмаганьня за незалежнасьць Беларусі*. Устаноўчы сходгэтай арганізацыі ў 1946 годзе адбыўся, дарэчы, на ху-тары Саска-Ліпка пад Нясьвіжам.

Аўтарытэт «нясьвіскага Робіна Гуда» быў такім, што

МіколаДэмух

* Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі — падпольная ар-ганізацыя, якая ў 1946—1949 гадах дзейнічала на заходнебеларускіхземлях. Праграма СЗНБ прадугледжвала роспуск калгасаў і перада-чу зямлі сялянам, а найперш — падрыхтоўку патрыятычных сілаў,якія павінны былі ў спрыяльных умовах выступіць за вызваленьнеБацькаўшчыны ад камуністычнага панаваньня.

349i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚348 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

момант, які дамінаваў уНаваградзкім швадроне.Яго маладыя жаўнеры былілюстэркам народных па-чуцьцяў».

Пасьля вайны зьдзей-сьніць яшчэ дзіцячую мару— стаць лекарам — БарысуРагулю дапамог мэдычныфакультэт Лювэнскага ўні-вэрсытэту ў Бэльгіі. Жыву-чы пазьней у Канадзе, ёнстаў адным з найаўтарытэт-нейшых у краіне анколягаў.Аднак прыватная практыкаі навуковыя дасьледаваньнініколі не заміналі яму пра-цаваць на беларускую спра-ву: у Згуртаваньні беларусаў Канады, у Радзе БНР, уКамітэце дапамогі дзецям — ахвярам Чарнобылю.

Мы сустрэліся зь ім у сярэдзіне дзевяностых гадоўна сустрэчы беларусаў Паўночнай Амэрыкі ў Кліўлэн-дзе. Энэргічны поціск моцнай і чуйнай рукі мэдыка, глы-бокі дапытлівы позірк, аўтограф на толькі што выда-дзенай ягонай кнізе «Беларускае студэнцтва на чужы-не»...

Уражаньні ад размовы самі сабою склаліся ў высно-ву: гэтаму чалавеку можна даверыць сваё здароўе, а па-ваяваць пад яго камандаваньнем я таксама б пагадзіўся.

Барыс Рагуля1.1.1920, мяст. Турэц,цяпер Карэліцкі раён —22.4.2005, Лёндан,правінцыя Антарыё, Канада

Ён вучыўся ў Наваградзкайбеларускай гімназіі, а пасьля яе закрыцьця мусіў давуч-вацца ў польскай. Успамінаючы створаную там дыс-крымінацыйную атмасфэру, Барыс Рагуля пазьней пісаў:«У беларускай гімназіі я ведаў, што я беларус, а ў поль-скай адчуў сябе беларусам».

За год да пачатку Другой усясьветнай вайны ён здаўэкзамэны на факультэт мэдыцыны Віленскага ўнівэр-сытэту, але ў абход закону юнака-патрыёта забралі ўпольскае войска.

Потым быў нямецкі палон і ўцёкі ў жніўні 1940-гана «вызваленую» ЧырвонайАрміяй радзіму, дзе Барысанапаткалі арышт і сьмярот-ны прысуд, ад выкананьняякога ўратаваў толькі нападНямеччыны на СССР.

Увосень 1943 году аку-пацыйныя ўлады прынялі пастанову пра стварэньненовага беларускага добраахвотніцкага фармаваньня —Наваградзкага коннага швадрону. Камандаваць ім пра-панавалі выкладчыку Наваградзкай настаўніцкай сэ-мінарыі Барысу Рагулю. Гітлераўцы ня ведалі, што ёнбыў сярод заснавальнікаў Беларускай незалежніцкайпартыі, якая зьбіралася змагацца і з бальшавікамі, і зьнемцамі.

Рагуля даў згоду, паставіўшы цьвёрдую ўмову поўнайнезалежнасьці швадрону ад мясцовай нямецкайадміністрацыі.

25 сакавіка 1944 году кавалерысты Рагулі пад сваімштандарам з Пагоняй і гербам Наваградку прыняліпрысягу на вернасьць беларускаму народу. Швадронпасьпяхова дзейнічаў як супраць савецкіх, так і супрацьпольскіх партызанаў з Арміі Краёвай, што забівалі бе-ларускіх актывістаў. Аўтар успамінаў пра байцоў Бары-са Рагулі пісаў, што ў тых умовах «беларускаму народузаставалася толькі вера ўва ўласныя сілы. Гэта адзіны

БарысРагуля

351i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚350 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Расказаў, каб рытарычназапытацца ў залі: «Ці магчы-ма такое ў нас нават наўзроўні дзяцей сакратарарайкаму?»

У гады перабудовы ён ус-тупіць у БНФ, заявіць прасябе як пра таленавітагапубліцыста, неартадаксаль-на трактуючы падзеі верась-ня 1939 году і калектывіза-цыі.

Аднойчы на гарадзен-скай вуліцы, ідучы амальподбегам, каб не адстаць адягонай заўсёды шпаркайхады, я сказаў спадаруАляксею, што ці не найлеп-шым творам пра ЗаходнююБеларусь лічу ягоны раман«Вершалінскі рай».Інтэрвію Зянона Пазьняка,дзе той назаве КарпюковуДануту з аднайменнай аповесьці (якая, дарэчы, пера-выдавалася восем разоў) самым дарагім для яго жано-чым вобразам ува ўсясьветнай літаратуры, АляксейНічыпаравіч прачытаць ужо не пасьпеў.

У Горадні дагэтуль няма вуліцы імя Карпюка, як івуліцы імя ягонага сябра і аднадумца Васіля Быкава.

Аляксей Карпюк14.4.1920, в. Страшава,Беласточчына —14.7.1992, Горадня

З дачкой Аленай. 1950-я

У 1969 годзе канцылярыяЦК КПСС атрымала сакрэтны ліст, у якім паведамля-лася: «Комитет государственной безопасности Белорус-сии располагает данными о политически нездоровых на-строениях писателей Карпюка и Быкова... Карпюк не-легально распространяет среди знакомых различные ан-тисоветские пасквили... Отрицательно воздействует намолодежь... С санкции ЦК компартии республики го-товятся мероприятия, направленные на предотвраще-ние возможных враждебных акций названных лиц...».Пад лістом стаяў подпіс старшыні КГБ СССР Юр’я Ан-

дропава.У дачыненьні да Аляксея

Карпюка плянаваныя гэ-бістамі захады хутка вы-явіліся ў допытах, ператру-сах, выключэньні з партыі.

Яго, былога камандзірапартызанскага аддзелу імя Каліноўскага, кавалера са-вецкіх і польскіх баявых узнагародаў, на падставе сфаб-рыкаваных чэкістамі Фаміным і Клімовічам дакумэн-таў абвінавацілі ў калябарацыянізьме. Два гады Карпюкня мог уладкавацца на працу.

Потым яго адновяць у КПСС, але на самым пачаткудзевяностых ён сам выйдзе адтуль. Праўда, пры гэтымпартбілет пакіне сабе, напісаўшы ў заяве, што робіцьгэта «на памяць пра летуценьні маладосьці».

Але непапраўным летуценьнікам — і змагаром засвае ідэалы — ён будзе заставацца праз усё жыцьцё: і ўтворчасьці, і на пасадзе сакратара Гарадзенскага аддзя-леньня Саюзу пісьменьнікаў, і ў нязьменна вострых ідасьціпных прамовах на літарацкіх зьездах і пленумах.

Я пазнаёміўся зь ім якраз пасьля аднаго з такіх вы-ступаў, у якім Аляксей Нічыпаравіч, абрынуўшыся наўсеўладнасьць савецкае намэнклятуры, расказаў, як сынтагачаснага эгіпецкага прэзыдэнта Насэра заваліў уступ-ныя экзамэны ўва ўнівэрсытэт.

АляксейКарпюк

353i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚352 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

му абвяшчаў ідэю праўнай дзяржавы, бараніў правы ўсіхяе жыхароў незалежна ад веравызнаньня, уводзіў укрымінальнае права прэзумпцыю невінаватасьці, стаяўна абароне прыродных багацьцяў краіны значна лепейза некаторыя сучасныя законы…

Прафэсар Юхо абвяргаў высновы польскіх ды са-вецкіх гісторыкаў адносна Крэўскай і Люблінскай ву-ніяў і казаў пра канфэдэрацыйны лад Рэчы Паспалітай,у якой дзяржава нашых продкаў — Вялікае КнястваЛітоўскае — мела столькi сувэрэнітэту, колькi і нясьнілася Беларускай ССР.

Юхо стаў заснавальнікам навуковай школы выву-чэньня гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Менавіта ёнпершым пачаў дасьледаваць жыцьцё і дзейнасьць Та-дэвуша Касьцюшкі і ў выніку сваімі артыкуламі і кнігаю«За вольнасьць нашу і вашу» (1989) вярнуў імя нашагавыдатнага суайчыньніка ў гістарычную памяць белару-саў.

Незалежнасьць Беларусі была ягонаю марай, а по-тым сталася штодзённым клопатам.

Язэп Юхо браў чынны ўдзел у распрацоўцы нашайКанстытуцыі 1994 году і шмат якіх іншых заканадаўчыхактаў.

Ён непахісна верыў, што краіна абавязкова вернец-ца ў сям’ю дэмакратычных народаў і яшчэ зьдзівіцьЭўропу, як некалі ўразіла яе сваім Статутам.

Язэп Юхо19.3.1921, Менск —29.7.2004, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Калісьці, на лёсавызначаль-най для Беларусі мяжы 1980—1990-х гадоў, існаваў такічасопіс ЦК КПБ — «Политический собеседник», настаронках якога я атрымаў аднойчы аглабельны адпорза тое, што назваў першай беларускай дзяржавай По-лацкае княства.

Аўтар таго пагромнага артыкулу відавочна не чытаўЯзэпа Юхо, чые погляды былі значна больш радыкаль-ныя: ён лічыў, што дзяржаўныя ўтварэньні на сучаснымбеларускім абшары існавалі, магчыма, яшчэ да нарад-жэньня Хрыстовага.

На вялікі жаль, на на-шым гістарычным факуль-тэце БДУ ў мае студэнцкіясямідзясятыя лекцыяў ён нечытаў.

Відаць, нас, будучых«байцоў ідэалягічнага фрон-ту», бераглі ад неартадак-сальных поглядаў спадараЯзэпа.

Затое студэнтам юрфаку,дзе ён працаваў некалькідзесяцігодзьдзяў, пашанца-вала. Яны, да прыкладу,маглі даведацца, што СтатутВялікага Княства Літоўска-га 1588 году быў самым да-сканалым зборам законаў утагачаснай Эўропе і што па-водле нашага Статуту цягамцэлага сэмэстру вывучаюцьспэцыяльны курс студэнты-юрысты Сарбонны.

Дзіва што! Наш Статут,які дасьледаваў Язэп Юхо,ужо чатыры стагодзьдзі та-

ЯзэпЮхо

355i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚354 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Акадэмічная навука маеда ягоных працаў шмат заў-вагаў, але ніхто з крытыкаўня можа адмовіць, што Ер-маловіч у свой час зьдзей-сьніў сапраўдны подзьвіг —адкінуўшы канцэпцыі неса-мастойнасьці гісторыі Бела-русі, абудзіўшы цікавасьцьда мінулага ў дзясяткаў ты-сяч суайчыньнікаў, спры-чыніўшыся да вострых наву-ковых i грамадзкiх дыс-кусіяў за межамі краіны.

Пры канцы 1990-х яго-ныя вочы маглі адно ад-розьніць сьвятло ад цемры. У іншай дзяржаве чалавек зтакімі заслугамі атрымаў бы і адпаведны мэдычны до-гляд, і аўтамабіль з кіроўцам. Між тым Ермаловіч мусіўрухацца па Менску амаль навобмацак.

Пераходзячы вуліцу, ён загінуў пад коламі таксоўкі,так і не пасьпеўшы ўзяць у рукі сваю выніковую кнігу«Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае».

Сьмерць Міколы Ермаловіча зь ліку тых, што заста-нуцца на сумленьні цяперашняга рэжыму.

Мікола Ермаловіч29.4.1921,в. Малыя Навасёлкі,цяпер Дзяржынскі раён —5.3.2000, Менск.Пахаваны на могілках каляв. Насілава, ускраінаМаладэчна

Упершыню я сустрэўся зьім у студэнцкія гады. Дзень пры дні ў чытальнай залібеларускага аддзелу Дзяржаўнай бібліятэкі зьяўляўся йзаседжваўся да закрыцьця чалавек з надзіва адметнымтварам — разумным, прасьветлена-адухоўленым і ра-зам з тым нейкім безабаронным.

Прычынаю апошняга быў вельмі слабы зрок: здава-лася, лінзы такіх акуляраў імгненна запаляць ад сонцапаперу.

Мы пазнаёміліся толькі ў 1990-м, калі імя Ермаловічаведаў кожны нацыянальна арыентаваны беларус. Ужо

выйшла кнігаю ягонае сла-вутае дасьледаваньне «Пасьлядах аднаго міту», якіммы некалi зачытваліся ўсамвыдавецкім варыянце.(З працы Міколы Іванавічавынікала, што аніякай, зда-

валася б, назаўсёды замацаванай у школьных і ўнівэр-сытэцкіх падручніках «заваёвы літоўцамі беларускіхземляў» у гісторыі не было, а сама летапісная Літва зна-ходзілася на сучасным абшары Беларусі.)

Ужо было вядома, што гэта спадар Мікола падпсэўданімам Сымон Беларус нелегальна выпускаў у ся-рэдзіне глухіх сямідзясятых часопіс «Гутаркі», які па-мнажаў ягоны аднадумца мастак Яўген Кулік.

Вочы Ермаловіча амаль ня бачылі, але яго пад-трымлівала шырокае прызнаньне: прыняцьце ў Саюзпісьменьнікаў, Дзяржаўная прэмія імя Кастуся Калі-ноўскага за кнігу «Старажытная Беларусь», мэдальФранцішка Скарыны, атрыманьне ім, маладэчанцам,менскай кватэры, што пакінула ў мінулым штодзённыяпаездкі ў электрычках, дзе Мікола Іванавіч, каб не губ-ляць часу, нярэдка чытаў пасажырам сапраўдныя натх-нёныя лекцыі.

Цяпер яго называюць заснавальнікам новай белару-скай рамантычнай гістарыяграфіі.

МіколаЕрмаловіч

357i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚356 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сятых паэтычны зборнік), уякой засталася нявыказанаймая думка пра тое, што зчасу Максіма Багдановіча,магчыма, ніхто не сумовіўсяз космасам на такой блізкаймове, як ён. Хіба што АлесьРазанаў, чыя паэзія, гэтакса-ма, як і ў яго, Юхнаўца, не-заўважна перацякае ў філя-зофію.

У шораху гэтае моўк-насьці расталі так і ня вы-маўленыя ўголас радкі, штоўразілі ў рукапісе «Сноў на чужыне», зрабіўшыся іх свое-асаблівым эпіграфам:

...я дома зноў, ён для мяне спакой.Гляджу з вакна у сад у воддаль поля,там не відаць дарог шумлівых,а краскі на аселіцах —самі сабе,прыгожая няволя!Адчуваю: на зямлі бытую

адзінотным...Гляджу на стол, там ліст —каму, недапісаны?

Юхнавец падпісваў мне сваіх выдадзеных ў 1967-му Нью-Ёрку «Калюмбаў»,выводзіў унізе аўтографу за-гадкавую (магчыма, падка-заную ў гэты момант Леса-секам) дату — 1968, а я ча-мусьці думаў: «Можа, тойнедапісаны ліст адрасаваныбягомальскаму хлопцу зьсьцягам?»

Янка Юхнавец3.11.1921,в. Забродак,цяпер Докшыцкі раён —6.1.2004, Нью-Ёрк, ЗША.Прах разьвеяны надштатам Нью-Джэрзі

Калі ў добрыя старыя часына пачатку 1990-х я рэдагаваў у выдавецтве «Мастац-кая літаратура» ягоную кнігу паэзіі «Сны на чужыне»(яна выйшла ў 1993-м у сэрыі «Галасы беларускага за-межжа»), адзін мой калега, засунуўшы нос у карэктуру,запытаўся: «Ён што — вар’ят альбо геній?»

Праз два гады я ўручыў кнігу аўтару ў царкве Сьвя-той Эўфрасіньні Полацкай у амэрыканскім горадзеСаўт-Рывэр. З царквы, прызнаюся, мы перабраліся ўбольш аддаленае ад Бога месца, дзе спадар Юхнавецзамовіў сабе ірляндзкага піва, а мне — каліфарнійскага

віна. Адрозна ад іншых эмі-грантаў, у тым ліку і літара-тараў, ён не распытваў прапалітычныя падзеі ў Бела-русі. Адно што пацікавіўся,ці быў я калі ў Бягомлі, уваколіцах якога ў вайну

карнікі-летувісы спалілі ягоных бацькоў і пяцярых ма-лых братоў.

Тыя мясьціны зноў і зноў прыходзілі да яго ў снах-вершах (а вось Амэрыка так ніколі і не прысьнілася),дзе ён вёў гутаркі то зь легендарным героем Машэкам,то з Скарынам, то з таямнічым пэрсанажам, якога за-вуць Лесасекам і які мяркуе, што Гісторыя — гэта круш-ня, а потым удакладняе, што гэта — памяшканьне, дзеадбываюцца нелягічныя выпадкі.

Я расказаў спадару Янку пра тое, як на бягомаль-скай аўтастанцыі тамтэйшы хлопец павесіў нядаўна наДзень Волі бел-чырвона-белы сьцяг і празь пяць хвілінаўапынуўся ў кайданках. Лесасек, відаць, назваў бы гэтуюгісторыю банальнай, каб не адна дэталь: хлопец быў глу-ханямы.

Але наагул усе нашы нешматлікія размовы зь Юх-наўцом былі да краёў напоўненыя шорахам моўкнасьці(менавіта так — «Шорах моўкнасьці» — называўся яго-ны першы выдадзены ў Нью-Ёрку ў сярэдзіне пяцідзя-

ЯнкаЮхнавец

359i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚358 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тай «Лясной хатцы», дзе ў 1970—1980-я перабывалi ціня ўсе тагачасныя беларускiя нацыяналiсты.

Лявон Луцкевіч быў адным з тых, хто адраджаў бе-ларускае культурнае жыцьцё ў Вільні пры канцы васьмі-дзясятых. Ён прычыніўся да стварэньня першай бела-рускай суполкі «Сябрына», а затым Таварыства белару-скай культуры ў Літве. Дзядзька Лявон, у той час сябраРады БНР, вёў беларускія перадачы на Літоўскім радыёі супрацоўнічаў з Радыё Свабода, на чыіх хвалях уаўтарскім выкананьні прагучалі ўсе тэксты з будучайкнігі, пра якую мы гаварылі каля Вострае Брамы.

На жаль, спадар Лявон ужо не патрымаў у руках свае«Вандроўкі па Вільні». Янывыйшлі ў 1998 годзе ў ві-ленскім выдавецтве «Рунь»і, даўно чакаючы перавы-даньня, застаюцца найлеп-шай беларускай кнігаю пранашу колішнюю сталіцу.

Лявон Луцкевіч17.3.1922, Вільня —28.7.1997, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

Лявон Луцкевіч і Зоська Верас з гасьцямі — мастаком Іванам Пратасенем(крайні зьлева) і гісторыкам ды літаратуразнаўцам Віталём Скалабанам.1981

У Вільні быў празрысты ка-стрычніцкі вечар. Мы спыніліся каля Вострае Брамы —там, адкуль раніцою пачалося нашае падарожжа, калі яўпершыню даведаўся, дзе дакладна быў дом Скарына-вага фундатара бурмістра Якуба Бабіча, дзе жандарыарыштавалі Каліноўскага, дзе месьцілася друкарняМарціна Кухты, дзе жылі Янка Купала і Янка Пазьняк...

Мой спадарожнік і праваднік, у сваіх заўсёдных зу-хаватым бэрэце і прыцемненых акулярах, працытаваўгероя аўтабіяграфічнай аповесьці Максіма Гарэцкага«Мэлянхолія»: «Пішу да цябе зь Вільні, адкуль сьвяціла

магутным сьвятлом нашастарадаўняя культура...» Явыказаў думку, што мой су-размоўца павінен падтры-маць гэтае сьвятло сваёйкнігаю пра беларускуюВільню, бо, бадай, ніхто зь

беларусаў ня ведае нашую духоўную Мэку лепей за яго.Тым больш, што ягонае веданьне натхнёнае такой узь-нёслай любоўю да кожнай старадаўняй мураванкі.

Я быў проста шчасьлівы, пачуўшы, што кніга ўжоствараецца.

Майго правадніка звалі Лявон Луцкевіч.Сыну аднаго з «бацькоў» Беларускай Народнай Рэс-

публікі, Антона Луцкевіча, лёс ня мог падараваць лёг-кага шляху. Выпускнік Віленскай беларускай гімназіі,падчас Другой усясьветнай вайны ён настаўнічаў, по-тым стаў афіцэрам Беларускай Краёвай Абароны. Пась-ля працэсу над кіраўніцтвам Беларускай незалежніцкайпартыі судзьдзі вызначылі Лявону Луцкевічу пятнац-цацігадовы тэрмін за гулагаўскім дротам. На 25 гадоўкалымскіх канцлягераў быў засуджаны ягоны родныбрат Юрка, таксама сябра партыі.

Вярнуўшыся на волю, спадар Лявон зьвязаў жыцьцёз роднай Вільняй. Ягонай жонкаю была дачка пісьмень-ніцы Зоські Верас Галіна. Сям’я доўгі час жыла ў славу-

ЛявонЛуцкевіч

361i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚360 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ная. Нязьмерна больш за іншых рызыкавалі супра-цоўнікі радыё, што несла слова праўды за камуністыч-ную «жалезную заслону», туды, дзе перадачы глушыліся,а спэцслужбы рыхтавалі супраць вызваленцаў свае бру-тальныя акцыі.

Аднойчы ў верасьні таго самага пяцьдзясят чацьвер-тага Леанід Карась не зьявіўся ў студыю. Праз тыдзеньягонае цела знайшлі на беразе мюнхэнскай ракі Ізар.Злачынства засталося нераскрытае, але сябры й калегіне сумняваліся, што гэта — злачынства камуністычныхагентаў. Яшчэ праз два ме-сяцы ў сваёй кватэры быўзакатаваны шэф азэрбайд-жанскай рэдакцыі Аба Фа-талібэй.

Радыё Свабода ішоў пер-шы год, Леаніду Карасю —трыццаць першы...

Леанід Карась20.11.1923,в. Дзямідзенкі,цяпер Глыбоцкі раён —7.9.1954, Мюнхэн,Нямеччына

Леанід Карась (чацьверты зьлева) зь сябрамі-эмігрантамі з славутай«Дванаццаткі». 1948

Ён меў мянушку Рыба, якая,між тым, ані не адпавядала ягонай натуры. Леанід Ка-рась любіў кампанію і заўсёды гатовы быў бараніць яеці свой асабісты гонар. Часамі, як згадваюць сябры, наяго находзіла «ахвота з кім-небудзь пабіцца».

Леанід належаў да славутай «Дванаццаткі» — суполкіз дванаццаці нашых юнакоў, якія трапілі па вайне наЗахад і вырашылі «быць прыкладам самаахвярнасьці йадданасьці нацыянальнай справе, быць першымі ўсю-ды, дзе патрабуюць гэтага інтарэсы Народу». Яны не-беспадстаўна лічылі сябе авангардам беларускай моладзі

на эміграцыі і праз паўста-годзьдзя сталі героямі даку-мэнтальнай аповесьці адна-го зь іх, Янкі Запрудніка,што так і назваў сваю кнігу— «Дванаццатка».

Гартаючы важкую За-пруднікаву таміну, я думаю пра сотні маладых белару-саў, якія пасьля гарачай вясны 2006-га таксама трапіліза мяжу, і мне мрояцца створаныя імі сучасныя «два-наццаткі» з тымі самымі мэтамі й памкненьнямі.

Ім лягчэй. Яны ня мусяць перад унівэрсытэтам цяж-ка працаваць, як Лявон зь сябрамі, на шахтах. Боль-шасьць зь іх, цяперашніх, мае магчымасьць пераведвацьБеларусь і, хочацца спадзявацца, вернецца сюды.

Лявон Карась пра такое мог толькі марыць.Навучаючыся ў бэльгійскім Лювэне на інжынэра, ён

даведаўся пра стварэньне Беларускай сэкцыі РадыёВызваленьне (Свабода) і выехаў у Мюнхэн, адкульпавінна было распачацца вяшчаньне. Апрача жур-налісцкіх задаткаў, ён ужо валодаў ангельскай моваю імеў — што для супрацоўніка радыё надзвычай важна,— прыемны зычны голас.

У траўні 1954-га беларускія перадачы пайшлі ў этэр.Галоўным «сьпікерам» быў Леанід Карась.

Прафэсія журналіста ўва ўсе часы была небясьпеч-

ЛеанідКарась

363i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚362 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

моцную падтрымку Вацла-ва Гаўла і Чэслава Мілаша,ня быў уганараваны Нобэ-леўскай прэміяй. Але цібыла гэтая ўзнагарода зь яесёньняшнім пахіснутым аў-тарытэтам вартая Быкава?

Ён быў увасабленьнемАдраджэньня Беларусі йсымбалем змаганьня з дык-татурай. Свае ўчынкі мы вы-прабоўвалі пытаньнем: «Ашто скажа Быкаў?» Пасьляяго пахаваньня замежныякалегі казалі мне, што ўжонекалькі дзесяцігодзьдзяў нідзе ў Эўропе разьвітаньненароду зь пісьменьнікам не было такім грандыёзна-шматтысячным.

Адзін з заходніх крытыкаў назваў сыход Быкаваапошнім уздыхам экзыстэнцыялізму. Мэтафара небез-дакорная: сьвет працягвае чуць магутнае дыханьне бы-каўскае прозы.

Ува ўсе эпохі ўлада нязьмерна больш любіла не жы-вых, а мёртвых геніяў. Цяперашняя няздатная нават нагэта. У Менску, як і ў Горадні й Віцебску, Ягонае імя неўшанаванае нават у назовах вуліцаў.

У нашай апошняй размове Быкаў паўтарыў фiналь-ныя словы з сваёй «Доўгай дарогі дадому»: «Мой лёгаспэсымістычны, хаця душа мая прагне аптымізму».

Быкаў быў з намі ў са-кавіку 2006-га на пляцы,якому абаронцы гэтай ма-ленькай выспы свабоды ўцэнтры Менску надалі імяКаліноўскага: у намётавыммястэчку я бачыў Яго кнігі.

Васіль Быкаў19.6.1924, в. Бычкі,Вушацкі раён —22.6.2003, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

У кожнага з нас ёсьць сваебыкаўскія радкі, што нараджаюць у душы наймацней-шы водгук. Мяне, чалавека ня самага сэнтымэнтальна-га, нядаўна да сьлёзаў на вейках уразілі некалькі сказаўз аўтабіяграфічных «Пункціраў жыцьця»:

«Тады быў яшчэ малы... Далей гародаў нікуды нехадзіў. І вось аднойчы старэйшы мой сябра Валодзякажа: «Пайшлі на возера». Пайшлі — праз парасьнікі,цераз роў... З гары адкрыўся цуд: лясное возера ўнізе, заім лес на касагоры — прыгажосьць на ўсё жыцьцё...»

Напэўна, рэч у тым, што для мяне вобраз Радзімы іхараства таксама непарыў-на зьвязаны зь лясным по-лацкім возерам.

Як тое возера прысутнаеў маім жыцьці ад часу, калія пачаўся як асоба, так іВасіль Быкаў, здаецца, пры-

сутнічаў у маёй сьвядомасьці заўсёды. Прынамсі, з мо-манту, калі я адчуў сябе беларусам.

Упершыню мы сустрэліся з Быкавым на сэмінарымаладых літаратараў у 1982 годзе. Слухаючы яго словыаб тым, што яшчэ не прамоўленая ўся праўда пра міну-лую вайну, я адразу ўспомніў тую полацкую вёску, якуюў 1941-м спалілі разам з жыхарамі пераапранутыя ў ня-мецкую форму супрацоўнікі НКВД. Але значна большза тое, што гаварыў Васіль Уладзімеравіч, мяне ўразілатады ягонае маўчаньне падчас выступаў рознага кшталтукалялітаратурных чыноўнікаў. У гэтым маўчаньні адчу-валіся сапраўдныя глыбіня і веліч асобы.

Сапраўднае адкрыцьцё Быкава як пісьменьніка глы-бока нацыянальнага пачалося для мяне пасьля зьяўлень-ня аповесьці «Знак бяды» — твору, бясспрэчна знака-вага для нашае літаратуры.

Васіль Уладзімеравіч ня раз казаў, што яму блізкіэкзыстэнцыялізм, асабліва раман Альбэра Камю «Чума».Адрозна ад францускага калегі, Быкаў, нягледзячы на

ВасільБыкаў

365i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚364 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шулі, білася сэрца, якое прывяло пісьменьніка ў каст-рычніку 1988-га ў шэрагі стваральнікаў БеларускагаНароднага Фронту «Адраджэньне».

Вольскі ўваходзіў у склад некалькіх Соймаў БНФ,узначальваў Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне вэ-тэранаў вайны. Некалькі разоў я быў сьведкам таго, якна акцыях дэмакратычных сілаў сваім уладным позір-кам і зычным голасам спадар Артур спыняў і прыму-шаў адступаць чорныя шэрагі гэтых званых «ахоўнікаўправапарадку».

Ягоны бацька Віталь, аўтар славутага «Несьцеркі»,пражыў восемдзесят семгадоў, маці — дзевяноста ча-тыры. Генатып і магутнаездароўе абяцалі спадару Ар-туру доўгае жыцьцё. Аднакумяшаўся выпадак, а найве-рагодней — загадзя спляна-ваная акцыя. Пасьля веча-ровага выступу перадшкольнікамі Вольскага запыніла вялікая агрэсіўная кам-панія. Яго ня проста жорстка зьбілі, але і распранулі,пакінуўшы непрытомным ляжаць на халоднай лістапа-даўскай зямлі. Перажыты тады шок, на думку мэды-каў, і справакаваў анкалягічнае захворваньне...

Адным зь ягоных найлепшых паэтычных твораўапошніх гадоў многія лічаць верш «Калі гучыць «Ма-гутны Божа»:

Калі гучыць «Магутны Божа»,гатоў я ўпасьці на калені.Бог — толькі Бог! — нам дапаможазнайсьці шляхі да вызваленьня...

Таленавіты род Вольскіх доўжыцца ў Артуравымсыну Лявону — адным з найпапулярнейшых у краінерок-музыкаў.

Артур Вольскі23.9.1924, Койданава —5.9.2002, Менск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Я не служыў на флёце, аледобра ўяўляю, якая выбітная роля належыць на караблібоцману. А калі даць волю фантазіі і ўявіць маю вера-годную марскую службу, я хацеў бы, каб нашага боц-мана звалі Артурам Вольскім.

Частку сваіх дзесяці флёцкіх, у тым ліку і баявых,гадоў спадар Артур насамрэч выконваў боцманскія аба-вязкі, што, здаецца, зусім ня горшым чынам паўплыва-ла на ягоны далейшы лёс — і літаратурны, і кар’ерны. Атрапіў ён на Ціхі акіян у 1942-м. Артуру толькі штоспоўнілася васямнаццаць, і ён ужо лічыў сябе ня толькі

мараком, але і пісьмень-нікам, бо першае апавя-даньне надрукаваў ажно ўтрынаццаць гадоў.

Найбольш поўна шмат-стайныя таленты Вольскагараскрыліся, калі ён паўтарадзесяцігодзьдзя працаваў уБеларускім тэатры юнагагледача — спачатку загадчы-кам літаратурнай часткі, азатым дырэктарам. Якразтады разам з шматлікімі па-этычнымі й празаічнымізборнікамі для дзяцей і да-рослых была створанаяп’еса-казка «Сьцяпан —вялікі пан», што — пакла-дзеная на музыку кампазы-

тарам Юр’ем Семянякам — сталася першай беларус-кай дзіцячай апэрэтай.

Парадак панаваў на ўсіх палубах і тады, калі спадарАртур быў дырэктарам менскага Дому літаратара.

Шмат каму жыцьцё Вольскага падавалася ўва ўсіхсэнсах камфортным і бясхмарным. Але пад ягонымнацельнікам, што почасту выглядваў з-пад моднай ка-

АртурВольскі

367i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚366 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на мэлёдыю песьні Ўкраінскай паўстанцкай арміі «Мовтой олень, що загнаній в болото».

Паўстанцы патрабавалі прыезду з Масквы камісіі ЦККПСС, рэабілітацыі іншадумцаў і вязьняў, якія да 1939году не былі грамадзянамі СССР. Выступ зьняволеныхдоўжыўся сорак дзён, пасьля чаго ўнутраныя войскі ат-рымалі загад увайсьці на тэрыторыю Гарлягу і адкрыцьагонь на зьнішчэньне з усіх відаў зброі.

За тры дні палегла болей за тысячу вязьняў, але кры-вавыя ахвяры не пайшлі намарна. Гарляг быў расфар-маваны, і гэта ўратавала мноства іншых жыцьцяў.

Да канца васьмідзясятых гадоў Клімовіч заставаўсяпад наглядам КГБ, але і ў той пэрыяд не пакідаў су-праціву: наладжваў сувязі паміж былымі палітвязьнямі,працаваў над успамінамі, якія пад назовам «Канец Гар-лягу» выйшлі асобнай кнігаю ў 1999-м.

На той час імя правадыра легендарнага паўстаньняі, дарэчы, аўтара ягонага гімну было добра вядомае нятолькі ў Беларусі. Клімовіч выступаў на міжнародныхканфэрэнцыях і на мітынгах, актыўна супрацоўнічаў зрасейскім «Мэмарыялам» і «Мартыралёгам Беларусі».Ён палымяна й доказна абвяргаў культываваную за са-вецкім часам дый пазьней думку аб «пакорліва-тале-рантным» няўдзеле беларусаў у антысталінскім су-праціве.

Найяскравейшым у арсэнале яго доказаў было На-рыльскае паўстаньне, у якім бралі ўдзел болей за пяцьтысяч беларусаў, чацьвёра зь якіх узначальвалі паў-станцкія камітэты.

Створаны Рыгорам Клі-мовічам паўстанцкі гімн,перакладзены на ўкраін-скую, польскую, літоўскую інямецкую мовы, гучыць наміжнародных сустрэчахвязьняў ГУЛАГу.

Рыгор Клімовіч3.10.1924,в. Шляхецкая Ваколіца,цяпер в. Цярэшкавічы,Гомельскі раён —1.7.2000, Гомель

У ягонай душы заўсёды жыўвольналюбівы дух продкаў— ліцьвінаў з роднае вёскіШляхецкая Ваколіца, назоў якой бальшавікі сьцёрлі змапаў.

Пры канцы 1942-га васямнаццацігадовы юнак пе-раходзіць лінію фронту, каб дабрацца да Саратава. Таму эвакуацыі знаходзіўся Гомельскі тэхнікум, куды Ры-гор паступіў перад самым пачаткам вайны. Падчас ван-дровак па Расеі Клімовіча паводле абвінавачаньня ўшпіёнстве схапіла НКВД. Пачынаюцца яго блуканьніпа пакутах, якія зацягнуліся на паўтара дзясятка гадоў.

За напісаныя пасьляарышту антысталінскія вер-шы Клімовіча накіроўваюцьу Гарляг пад Нарыльскам,што меў неафіцыйную рэ-путацыю лягеру сьмерці. У1950-м яго паўторна асу-джаюць на дзесяць гадоўзьняволеньня.

Пасьля таго, як «бацькаўсіх народаў» выправіўся натой сьвет і ў СССР пачалісямасавыя амністыі, у Гарля-гу рэжым, наадварот, зра-біўся яшчэ больш жорсткім.Ахова атрымала дазвол рас-стрэльваць зьняволеных безсуду й сьледзтва.

Калі колькасьць забітыхнаблізілася да дваццацёх,цярпеньне вязьняў высіліла-

ся: 25 траўня 1953 году над лягерам быў узьняты чор-ны з чырвонай паскаю сьцяг паўстаньня.

На чале яго стаў беларус Рыгор Клімовіч.Ён жа пазьней склаў гімн паўстаньня «Ня страшны

нам тыранствы бальшавізму», які зьняволеныя сьпявалі

РыгорКлімовіч

369i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚368 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на вокнах і з жахам глядзеўна санітараў. Праз колькігадоў сваякам дазволілі за-браць яго дахаты, але, уба-чыўшы жыцьцё тагачаснай,загнанай у калгасны прыгонвёскі, розум Салаўя зноў нявытрымаў, гэтым разам —фатальна.

Сорак гадоў — цэлаежыцьцё — ён знаходзіўся ўвар’ятні пад Горадняй, а ў1996-м, нават не напісаўшыі не патэлефанаваўшы род-ным, Уладзімера перавялі ўпсыхічную лякарню ў вёсцыКазлоўшчына на Дзятлаў-шчыне. Неўзабаве, сям’і па-ведамілі, што ён нібытаўзімку заблукаў у лесе, за-мёрз і быў знойдзены, толь-кі калі растаў сьнег. Трунуне адчынялі.

Але самае страшнае длямяне ў лёсе Салаўя ня гэта.Самае страшнае, што сваякіпатрыёта анічога ня ведалі аб прычынах ягонага арыш-ту, ніколі ня чулі пра «Чайку»... Для іх ён быў простаняшчасным вар’ятам, намагіле якога доўгі час небыло нават сьціплага пом-ніка...

Уладзімер Салавей1925, в. Гуменікі,цяпер Слонімскі раён —1996, в. Казлоўшчына,Дзятлаўскі раён.Пахаваны ў в. Жыровічы,Слонімскі раён

Уладзімер Салавей (у цэнтры)зь сябрамі. Справа — будучыкіраўнік «Чайкі» Васіль Супрун.1943

«Свабодны розум ня можатрываць няволі» — было сказана яшчэ ў антычным сьве-це.

На пачатку 1946-га настаўнікі і моладзь Слонімшчы-ны заснавалі падпольную беларускую арганізацыю зкансьпірацыйным назовам «Чайка». Гэта было адказамна «татальныя зачысткі» гэбістамі «варожых элемэнтаў»і на хвалю русіфікацыі, што абрынулася па вайне набылыя заходнебеларускія землі, дзе на ўсе больш-меншзначныя пасады пачалі прызначаць людзей, варожых дабеларушчыны. «Чайка» мела на мэце змаганьне за на-

цыянальныя правы белару-саў і ўрэшце — стварэньненезалежнай дзяржавы. Сло-німскія патрыёты імкнулісяпашыраць свае ідэі ў іншыхрэгіёнах.

У Баранавічах філію ар-ганізацыі стварыў студэнт гістарычна-філялягічнага фа-культэту мясцовага настаўніцкага інстытуту ЎладзімерСалавей, які ўвайшоў у кіроўны орган «Чайкі» — Цэн-тар беларускага вызваленчага руху.

Калі ў 1947-м пачаліся арышты сяброў, Уладзімерздолеў перайсьці на нелегальнае становішча. Ён быў,мяркуючы па ўсім, добры кансьпіратар: МГБ некалькігадоў не магло схапіць маладога настаўніка, які ня толькіхаваўся на бацькоўскім хутары, але і езьдзіў, узброенынаганам, па рэспубліцы.

Яго арыштавалі на пачатку пяцідзясятых. У той час,калі я немаўлёнкам смактаў маміну цыцу, майго аднай-меньніка жудасна катавалі. Нечакана Ўладзімеравубацьку «органы» загадалі зьявіцца ажно ў Казань. Да-дому ён вярнуўся з вусьцішнай навіной: у гэбісцкіх ка-тоўнях Валодзю ня толькі адбілі ныркі. Ягоны розум неперанёс няволі...

Можна толькі здагадвацца, якія думкі апаноўвалі ягоў хвіліны прасьвятленьняў, калі Ўладзімер бачыў краты

УладзімерСалавей

371i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚370 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

леньня не павінен быў ве-даць больш за двух сяброў.

Упершыню ўсе васям-наццаць патрыётаў, зь якіхскладаўся Саюз, сустрэлісяна закрытым судовым пасе-джаньні.

На лаве падсудных небыло толькі правакатара.Актыўна ўдзельнічаў у спра-вах арганізацыі супрацоўнікбаранавіцкай абласной газэ-ты Алесь Бажко. Ён ня быўарыштаваны і засуджаны, апазьней зрабіў кар’еру літаратара, нястомна выкрыва-ючы ў сваіх публікацыях антысавецкія падкопы нацы-яналістаў, імпэрыялістаў і клерыкалаў.

Усюкевіч атрымаў дзесяць гадоў канцлягеру.Яму ішоў дваццаць трэці год.Зьняволеньне ён адбываў у Казахстане, дзе і застаўся

пасьля вызваленьня.Там дачакаўся таго, за што змагаўся ў юнацтве, —

незалежнасьці Беларусі. Праўда, Беларусь хутка пера-тварылася зусім ня ў тую краіну, пра якую марылі ма-ладыя патрыёты.

Напэўна, таму спадар Усюкевіч так і не вярнуўся наБацькаўшчыну.

Цяпер з васямнаццаці сяброў Саюзу вызваленьня Бе-ларусі жыве толькі адзін — Міхась Кожыч. Ніхто зь іхтак і не прычакаў рэабілітацыі.

Алесь УсюкевічЛюты 1925, в. Хадасы,цяпер Наваградзкі раён —10.1.2004, Паўладар,Казахстан

У чэрвені 1947 году мі-ністар дзяржбясьпекі БССР Лаўрэнці Цанава вырашыўасабіста дапытаць сакратара нелегальнага Саюзу вызва-леньня Беларусі, які дзейнічаў у Наваградку.

Магчыма, «беларускі Берыя» спадзяваўся ўбачыцьперад сабой зламанага арыштам юнака, якога лёгкабудзе раскалоць, але адразу адчуў, што перад ім чалавекіншага гарту.

Міністар чытаў паперы: франтавік, мэдалі «За адва-гу», «За баявыя заслугі», «За ўзяцьце Кёнігсбэргу»... Ары-штант раптам рэзка адштурхнуў канваіра і, схапіўшы

цяжкі столак, кінуўся наЦанаву.

Вымуштраваным гэбiсц-кiм ахоўнікам удалося скру-ціць вязьня, якога адразу жпачалі жорстка зьбіваць...

Непрытомнага скры-ваўленага юнака, якога вы-несьлі з кабінэту, звалі Але-сем Усюкевічам.

Некалькі месяцаў таму,пры канцы 1946-га, ён ства-рыў зь сябрамі падпольнуюарганізацыю, чыёй канчат-ковай мэтаю быў выхад Бе-ларусі з СССР (што, міжіншым, не пярэчыла савец-кай Канстытуцыі). Паводлеправілаў кансьпірацыі, кож-ны ўдзельнік Саюзу вызва-

АлесьУсюкевіч

У паваенным Менску ў ліку першыхновых будынкаў было ўзьведзенаеправае крыло міністэрства дзяр-жаўнай бясьпекі. Канец 1940-х

373i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚372 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Атрымаўшы стыпэндыюМадрыдзкага ўнівэрсытэту,Сурвіла вывучае эканомікуі робіць захады, каб ар-ганізаваць беларускамоў-ныя праграмы Гішпанскагарадыё. 25 сакавіка 1952 го-ду ён выходзіць у этэр зьпершай скіраванай на Бела-русь перадачаю. У 1958—1965 гады Янка вядзе з Гіш-паніі штодзённыя беларус-кія радыёперадачы.

Пасьля пераезду Сурві-лаў у Канаду наша заакіян-ская дыяспара атрымала ўасобе Янкі чалавека, які, па-водле словаў Барыса Рагулі, «быў прычынны да вытокаўусіх пачынаньняў на беларускай палітычнай і гра-мадзкай ніве, што зарадзіліся і рэалізаваліся ў Атаве».

Зь дзіцячых гадоў, калі сам змайстраваў свой першыфотаапарат, ён захаваў захапленьне мастацкай фата-графіяй, пакінуўшы, у прыватнасьці, цэлую галерэюпартрэтаў нашых літаратараў-эмігрантаў, у тым лікупартрэт Натальлі Арсеньневай, зьмешчаны ў менскайкнізе яе вершаў «Яшчэ адна вясна» (1996).

У вечнасьць Янка адышоў, як і жыў, грамадзянінамБеларускай Народнай Рэспублікі, Раду якой ад 1997 годуўзначальвае Івонка Сурвіла.

Янка Сурвіла20.6.1925, в. Бялевічы,цяпер Смаргонскі раён —3.6.1997, Атава, КанадаПахаваны ў Олд-Чэлсіпаблізу Атавы

Галоўныя вехі жыцьця ЯнкіСурвілы я ведаю дзякуючы знаёмству зь ягонай жон-каю Івонкай.

У чатыры гады ён ужо чытаў па-беларуску і ведаў напамяць Купалаву паэму «Курган».

У 1942-м сямнаццацігадовы Янка — дырэктар па-чатковай беларускай школкі, спаленай партызанамі.

Па вайне ў беларускім лягеры для перамешчаныхасобаў у нямецкім Ватэнштэце ён засноўвае й рэдагуечасопіс «Шляхам жыцьця».

Потым — эміграцыя ў Францыю. Там у 1948-м, наПершым зьезьдзе беларус-кай эміграцыі ў Парыжы,адбываецца рамантычнаеЯнкава знаёмства з зусімяшчэ юнай Івонкаю Шыма-нец, якая празь дзесяць га-доў стане ягонай жонкаю.

ЯнкаСурвіла

Старшыня Рады БНР Івонка Сурвіла

375i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚374 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён загінуў ва ўзросьцеКаліноўскага, зь якім Янкучаста параўноўвалі.

Сьледчы Рыгор Трапш,які вёў справу Філістовіча ў1952 годзе, засьведчыў, штоЯнка не ўчыняў тэрарыс-тычных актаў і не дазволіўлюдзям з сваёй групы нівод-нага рабунку і забойства.Паводле Трапша, на ягонымпадсьледным не было крывіі за часы вайны.

Калі краіна здабыла не-залежнасьць, у друку гучаліпрапановы ўлучыць імя Фі-лістовіча ў сьпіс ста найвы-датнейшых асобаў Беларусіза ўсе дзесяць вякоў яе гіс-торыі. Але сёньня артыкулупра яго вы ня знойдзеце на-ват у гістарычнай энцыкляпэдыі...

Малодшая сястра Філістовіча Галіна захоўвае ягонаепрысланае з Захаду ў 1950-м фота.

На адвароце Янкавай рукою напісаны верш, дзеёсьць такія радкі:

Усё праходзіць, мінае, як дым,Сьветлы ж сьлед будзе вечна жывым!

Янка Філістовіч14.1.1926, в. Паняцічы,цяпер Вялейскі раён —1953, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Мне хочацца напісаць апа-вяданьне пра закаханую ў Янку Філістовіча францужан-ку — ягоную аднакурсьніцу з гістарычнага факультэтуСарбонны.

Пра тое, як дзякуючы высокаму цёмна-русаму хлоп-цу, якога сябры зь любасьцю, а магчыма, i зь лёгкай зай-здрасьцю называлі Напалеонам, дзяўчына даведаласяпра невядомую ёй краіну паміж Польшчай і Расеяй інават вывучыла на роднай Янкавай мове два словы, якіяпамятае дагэтуль — «Жыве Беларусь!».

Янка выдаваў часопіс зь няпростым для француска-га вуха назовам «Моладзь»,быў адным зь лідэраў згур-таваньня сваіх маладых су-айчыньнікаў.

Потым ён паехаў вучыц-ца ў Лювэнскі ўнівэрсытэту Бэльгіі, і дзяўчына зрэдку

атрымлівала пра Янку зьвесткі ад агульнага знаёмага —мастака Міхася Навумовіча.

Яна ганарылася, калі пачула, што ў дваццаць пяцьгадоў Філістовіч стаў сябрам Рады БНР — ураду сваёйкраіны ў выгнаньні.

А тады Янка зьнік.Толькі празь пяцьдзясят гадоў гераіня майго апове-

ду зноў сустрэне мэсье Навумовіча і даведаецца, што ў1951-м Філістовіч на парашуце дэсантаваўся на роднуюзямлю і стварыў партызанскую групу, мэтаю змагань-ня якой была вольная эўрапейская Беларусь.

Праз год, калі Янка будзе выходзіць з акружэньня,школьны сябар падсыпле яму ў гарбату снатворнага... У1953-м Філістовіча прысудзяць да расстрэлу...

Гэта быў год майго нараджэньня.Я абавязкова напішу свой аповед, і мне дапаможа

дакумэнтальная кніга Аляксандра Лукашука «Філістовіч.Вяртаньне нацыяналіста», якая вярнула Янкава імя ўнашу гістарычную памяць.

ЯнкаФілістовіч

377i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚376 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі я гасьцяваў у Бэрліне ў вядомага нямецкага бе-ларусіста і колішняга палітвязьня Норбэрта Рандава, тойпаказаў мне некалькі сотняў старонак, ксэракапіяваныхім з адкрытых пасьля ўзьяднаньня Нямеччыны архіваўштазі.

Добры Норбэртаў прыяцель, апрача ўсяго астатня-га, пісаў падрабязныя справаздачы пра дні нараджэнь-ня «аб’екта» ўлучна з плянам стала і пералікам тостаў.

Падобныя госьці наведваліся і да Вакулоўскай. Адну,Зоечку, потым вылічылі, але яна пасьпела ўжо «напісацьопэру».

Лідзію зь сябрамі пацягнулі ў КГБ. Валянціна Тарасапрымусілі звольніцца з рэдакцыі «Нёману», а ягонуюжонку адхілілі ад этэру на Беларускім тэлебачаньні.Саму Вакулоўскую, якая была на вольных хлябах, абвіна-вачвалі ў пашырэньні забароненай літаратуры, спробахперадаць на Захад для публікацыі свае аповесьці й на-ват у закліках да тэрору. Выступаючы тады на рэс-публіканскім партактыве, першы сакратар ЦК КПБП. Машэраў хваліў «органы» за тое, што ўскрылі «ан-тысавецкі нарыў на кватэры члена Саюзу пісьменьнікаўВакулоўскай».

Пасьля тых падзеяў Лідзія Аляксандраўна пражылаяшчэ чвэрць стагодзьдзя і выдала паўтара дзясятка кнігсваёй жывой чытэльнай прозы. Яна памерла ў жніўні1991-га, калі «шарага» путчыстаў спрабавала павярнуцькола гісторыі назад. Адным зь яе апошніх твораў сталааповесьць «Вальфрам — мэтал цьвёрды», прысьвечанаячасу сталінскіх рэпрэсіяў.

Лідзія Вакулоўская20.2.1926, Шчорс,Чарнігаўская вобл.,Украіна —28.8.1991, Шчорс, Украіна

«У чалавечых характараў, які ў некаторых будынкаў, некалькі фасадаў, прычым няўсе яны прыемныя на выгляд», — заўважыў францускіафарыст Франсуа дэ Лярошфуко. Характар пісьмень-ніцы і кінасцэнарысткі Лідзіі Вакулоўскай належаў як-раз да такіх. Аднак галоўнай рысаю ў ім была незьні-шчальная вальнадумнасьць.

Аднойчы пры канцы васьмідзясятых на зьезьдзе Са-юзу пісьменьнікаў мне паказалі немаладую прыгожуюжанчыну з нумарам «Нового мира» ў руках. «Вакулоў-ская, дысыдэнтка», — з захапленьнем сказаў знаёмы.

Кватэра Лідзіі Аляксан-драўны на вуліцы Берась-цянскай у сярэдзіне 1960-хсапраўды была своеасаб-лівым менскім клюбамвальнадумцаў (гэтаму спры-ялі і прыстойныя ганарарыгаспадыні, якая пісала па-расейску і часта друкавала-ся ў Маскве).

Як згадвае ў сваёй кнізе«На высьпе ўспамінаў»адзін з блізкіх знаёмых Ва-кулоўскай пісьменьнік Ва-лянцін Тарас, у той вялікайстракатай кампаніі літара-тараў, журналістаў, актораў,мастакоў закраналіся самыярызыкоўныя тэмы. Дараго-га Леаніда Ільліча нехта зьвясёлай застоліцы мог на-зваць «траглядытам», ягона-га галоўнага ідэоляга Сусла-ва — «сушанай воблай», аўсіх крамлёўскіх старцаў —«тупарылай шарагай».

ЛідзіяВакулоўская

379i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚378 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

удзельнікаў перабудовы ідалейшых вірлівых палітыч-ных падзеяў.

Ён стаў аўтарам сямнац-цаці прыжыцьцёвых кнігаў,у тым ліку раману «Кар-нікі» і «Хатынскай апо-весьці», паводле матываўякой зьняты фільм «Ідзі іглядзі».

Аднак Алесь Адамовічналежаў да тых творцаў,асоба якіх вышэйшая за іхтворы.

Напэўна, ён і сам разу-меў гэта, адважна рынуў-шыся ў палітыку і гра-мадзкую дзейнасьць: быўнародным дэпутатам, пра-цаваў у «Мэмарыяле», вы-ступаў з палымянымі пра-мовамі на мітынгах. Ня разпрыяжджаў у Менск на Чарнобыльскі шлях...

Ягоная сьмерць сталася сымбалічнай: падчас суду,пасьля выступу ў абарону iнтарэсаў Міжнароднага літа-ратурнага фонду. У 1997-м, пасьмяротна, яго назваліляўрэатам прэміі гэтага Фонду «За гонар і годнасьцьталенту».

Імя Адамовіча мае адна з прэміяў, якую прысуджаеБеларускі ПЭН-цэнтар.

Алесь Адамовіч3.8.1926*, в. Канюхі,Капыльскі раён —26.1.1994, Масква, Расея.Пахаваны ў в. Глуша,Бабруйскі раён

* Афіцыйная дата нараджэньня Алеся Адамовіча, 3.9.1927, зама-цаваная ў энцыкляпэдыях, — вынік таго, што ў часе вайны мацібольш як на год «падмаладзіла» сына, ратуючы яго ад вывазу ў Ня-меччыну.

Мы пазнаёміліся пры кан-цы васьмідзясятых у Маскве на паседжаньні Савету пабеларускай літаратуры Саюзу пісьменьнікаў СССР,куды запрасілі зь дзясятак айчынных літмаладзёнаў. Аб-меркаваньне нашай творчасьці пачалося з таго, штоадзін з сталічных крытыкаў публічна паведаміў: чытаю-чы творы гасьцей, учора раптам зразумеў, што беларус-кая мова, аказваецца, сапраўды існуе.

Адамовіч крыху спазьніўся і, пачуўшы ад нас празробленае «старэйшым братам» адкрыцьцё, толькі па-гардліва махнуў рукой, дадаўшы пару моцных слоў.

Потым ён першы падпісаўскладзены намі зварот увысокія інстанцыі з прось-баю стварыць у Менску му-зэй Уладзімера Караткевіча.Праўда, адразу ж упэўненазаўважыў: «Нічога, хлопцы,

у вас не атрымаецца».Ягоныя (на шчасьце, ня толькі пэсымістычныя) праг-

нозы зьдзяйсьняліся і ў маштабах нязьмерна большых.Адамовіч прадказаў крывавыя падзеі ў Вільні, а на па-чатку лета таго самага гістарычнага 1991 году пайшоў узаклад з славутым палiтолягам Гэнры Кісынджэрам,сьцьвярджаючы, што КПСС хутка сыдзе з арэны.

Ён усё сваё жыцьцё ваяваў за справядлівасьць: у пар-тызанах, куды трапіў падлеткам; у Маскоўскім дзяр-жаўным унівэрсытэце, дзе працаваў на катэдры нацы-янальных літаратураў і адкуль быў выгнаны ў сувязі зсправаю пісьменьнікаў-дысыдэнтаў Сіняўскага іДаніэля; у Інстытуце літаратуры Акадэміі навук Бела-русі, дзе адраджаў мэтадалягічныя прынцыпы праў-дзівасьці й гістарызму...

Рэзкі канфлікт зь беларускім кіраўніцтвам пасьлячарнобыльскай катастрофы, праўду пра якую ёнімкнуўся данесьці любымі шляхамі, прывёў да пераез-ду ў Маскву. Там Адамовіч стаў адным з выбітных

АлесьАдамовіч

381i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚380 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1968-м супрацоўніца акадэмічнага Інстытуту мас-тацтвазнаўства, этнаграфіі й фальклёру Церашчатаваабараніла кандыдацкую дысэртацыю па даваеннай бе-ларускай графіцы. Але яе зорны час быў наперадзе...

У тыя гады фізык Юры Хадыка і гісторык ЭлеанораВецер запалілі дзясяткі два гэткіх самых апантаныхнавукоўцаў сваёй ідэяй стварыць Музэй старажытна-беларускай культуры. Аднак у 1973-м у рэспубліцы раз-гарнулася змаганьне з нацыяналізмам. Перастрахоўва-ючыся, акадэмічнае начальства пазбавілася ад пяцісотпершых экспанатаў будучага музэю. Тады яго ства-ральнікі прыйшлі ў кабінэт да Церашчатавай і знайшліў ёй неацэннага паплечніка.

Вольга Васілеўна сама езьдзіла ў экспэдыцыі, дзе лёг-ка знаходзіла агульную мову і з раённымі начальнікамі,і зь сьвятарамі, і з простымі сялянамі. Яна ўмела брацьна сябе адказнасьць. Яна была здольная на фантастыч-ныя рэчы. Немагчыма зразумець, як яна змагла пера-канаць міністра культуры Літвы перадаць Беларусі ка-лекцыю з тысячы твораў нашага народнага мастацтваканца ХІХ стагодзьдзя, што вядома ж, паводле завядзёнкінашых суседзяў, лічыліся «літоўскімі».

У 1979-м Музэй старажытнабеларускай культурыадчыніўся. Загадчыцай стала Вольга Церашчатава. Яехапіла і на тое, каб празь некалькі гадоў выдаць сваюманаграфію «Старажытнабеларускі манумэнтальныжывапіс ХІ—ХVІІІ стст.», якую адзін з рэцэнзэнтаў на-зваў «важкай цаглінкаю ў будынак Адраджэньня».

Апошні раз мы бачыліся зь ёю там, дзе і першы, — уЗэльве. Вось толькі спадары-ня Ларыса не сустрэла нас іня выйшла правесьці. У тойдзень мы самі праводзілі яеў апошні шлях.

Я глядзеў на Церашчата-ву і бачыў, якая гэта для яецяжкая страта.

Вольга Церашчатава24.7.1926, Лоеў —30.3.1992, Менск.Пахаваная на менскіхПаўночных могілках

Упершыню мы сустрэліся ўзэльвенскай хаце Ларысы Геніюш. Празь некалькі дзёнзнаёмы, пачуўшы імя Церашчатавай, акругліў вочы:«Ніякіх кантактаў!.. Ты ведаеш, што яна служыла ў вы-ведцы? Цяпер разумееш, чаму яе ў Зэльву так цягне?»

Яна сапраўды служыла ў савецкай выведцы. Сямнац-цацігадовую Вольгу немцы мабілізавалі капаць акопы.Дзяўчыне ўдалося зьбегчы, перайсьці лінію фронту ізапісацца ў школу радыстак. На пачатку пяцідзясятых,праходзячы каля Акадэміі навук, яна зайшла ў аддзелкадраў запытацца наконт якой-небудзь працы. «Баявое

мінулае» адыграла сваюролю, і яе залічылі сакратар-кай.

Для беларускай мас-тацтвазнаўчай навукі гэтабыў шчасьлівы момант.

ВольгаЦерашчатава

Вольга Церашчатава (крайняя справа) з калегамі на гасьцінаху Ларысы Геніюш (другая справа). 1970-я

iÏﬁÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚...iÏﬁÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ Энцыкляпэдыя любові...

Documents