26

27

➔

➔

➔

➔

k

apittel 2

Da så hun Birk. I den borteste kroken lå han bundet på hender og

føtter, med blod i pannen og fortvilelse i øynene, og rundt ham

spratt Mattisrøvere som hujet og skrek:

”Hei du, vesle Borkasønn, når skal du hjem til far din?”

Ronja satte i et skrik, hun ble så rasende at tårene sprutet ut av

øynene på henne.

”Du kan ikke gjøre noe slik, ” ropte hun, og med knyttnever slo hun

Mattis der hun kunne komme til. ”Ditt ubeist, du kan ikke gjøre

noe slikt!”

Mattis slapp henne ned med et dunk, nå hadde han ledd fra seg.

Og sinnet tok ham så han bleknet av det.

”Hva er det datter mi sier at jeg ikke kan gjøre,” spurte han truende.

”Det skal jeg fortelle deg,” skrek Ronja. ”Røve kan du gjøre, penger

og ting og skitt og lort og hva du vil, men mennesker kan du ikke

røve, for da vil jeg ikke være datter di lenger.”

Frå Astrid Lindgren, Ronja Røverdatter (1981)

i dette kapittelet skal du lære om:

livet i religionar og livssyn

levereglar i religionar og livssyn

mennesket i religionar og livssyn

gudar i religionar

Å leve i religionar og livssyn

28

Å forstå livet

Vi menneske er opptekne av å forstå verda som vi lever i. Vi opplever

små og store ting i livet vårt, og vi prøver å forstå kva meining dei

har. Somme ting er det lett å forstå meininga med.

Vi skjønar fort at det finst gode grunnar til å bruke klede. Klede

hjelper oss til å halde varmen når det er kaldt, og dei held varmen

ute når sola steikjer. Vi kan også bruke klede for å pynte oss når vi

gjerne vil vere fine. Kva vi synest er fine eller passande klede, kan

vere svært forskjellig. Det kan ha med smak å gjere, eller det kan vere

knytt til kultur.

Mange bruker spesielle klede når dei er på arbeid, for eksempel

politifolk. Når vi ser ein person i politiuniform, forstår vi at han eller

ho er politi. I mange religionar finst det reglar eller skikkar for

korleis ein skal kle seg. Det finst for eksempel reglar for kva prestar

skal ha på seg når det er gudsteneste.

Å ha reglarMange er einige om at det er nyttig å ha reglar for korleis vi skal

oppføre oss mot kvarandre. Det finst mange slike reglar og tankar

om kva som er gode handlingar, og om kva vi ikkje skal gjere. Ein del

slike reglar er lover eller påbod som er skrivne ned, og som gjeld for

mange menneske, for eksempel reglane vi finn i Noregs lover. Andre

reglar er ikkje skrivne ned nokon stad, men likevel veit mange om

dei. Det er for eksempel ein vanleg uskriven regel i Noreg at ein tek

av seg på beina når ein kjem heim til nokon. Somme reglar gjeld

berre for visse menneske. Ein familie kan for eksempel bli einig om

eit sett av husreglar som gjeld berre for medlemmene i familien.

I religionar og livssyn finn vi reglar for korleis ein skal handle på ein

god måte. Slike reglar kallar vi etikk.

lever, opplever

meining

28

29

Å vere eit menneskeDet finst mange ulike måtar å skildre eit menneske på. Kva er det

viktigaste ved det å vere menneske? Kva er det som skil menneska frå

andre skapningar? Dette er store spørsmål som menneska opp

gjennom historia har prøvd å finne gode svar på. Mange filosofar og

forskarar har prøvd å finne svar. Religionar og livssyn prøver også å

gi svar på desse spørsmåla.

Religionar og livssynReligionar og livssyn gir forklaringar på store og vanskelege spørs-

mål om kven vi er og kvar vi kjem frå. Dei kan gi oss forklaringar på

korleis verda heng saman, og kva plass menneska har i denne verda.

Religionar og livssyn kan hjelpe menneska til å sjå ei meining med

små og store ting som hender. Dei kan seie noko om kva som er rett

og godt, og dei kan få oss til å handle på ein spesiell måte.

Eit stort spørsmål er om det finst noko utanfor den verda som vi kan

sanse. Somme religionar seier at det finst éin gud. Somme religionar

seier at det finst mange gudar. Og somme livssyn seier at det ikkje

finst gudar i det heile. Det finst mange moglege svar på dei store

spørsmåla. Somme menneske synest det er lett å vite kva som er gode

svar på slike spørsmål. Mange menneske synest det er vanskeleg.

Michelangelo Buonarroti: Detalj frå takmåleriet i Det sixtinske kapellet i Vatikanet, 1508–12

30 30

Malin og Jonas går i 7. klasse. Dei liker kvarandre godt. Dei liker

kvarandre så godt at når dei får auge på kvarandre, slår hjartet

veldig fort og veldig sterkt. Dei liker å snakke saman, om små ting

og om store ting.

På veg til skolen ein dag snakkar dei om verda og om korleis det

går an at så mange menneske trur så mykje forskjellig. Dei har

lese om hinduisme i RLE-lekse til i dag. Jonas synest det er

spennande med alle gudane og gudinnene i hinduismen. Han har

lese at hinduar ber til gudane sine, og at dei har statuar av gudar

som dei pyntar og set fram mat til. Jonas sjølv trur på éin Gud.

Men han har ikkje nokon statue av han. Han veit ikkje eingong

korleis han ser ut. Men Jonas ber til Gud. Det synest han er fint.

Han fortel alt dette til Malin. Ho synest det er fint å høre kva

Jonas tenkjer. Sjølv veit ho ikkje kva ho trur. «Eg trur kanskje litt

forskjellig», seier ho. Dei smiler til kvarandre og går stille ved sida

av kvarandre og tenkjer på livet, menneska, Gud og kvarandre

resten av vegen til skolen.

oppgÅveR

1 Ta stilling til påstandane:

Ei handling er god dersom tanken bak er god.

Ei handling er god dersom ho fører til noko godt.

Ei handling er god dersom ho ikkje bryt nokon reglar.

2 Finn ut kva ordtaka tyder. Ta stilling til påstandane.

Når enden er god, er allting godt.

Det er tanken som tel.

Målet helgar middelet.

30

31

30

Gustav Klimt: Kysset, 1908

32

›

›

›

KristendomHer skal du lære om:

å leve som kristen

menneskesyn i kristendommen

Gud i kristendommen

Solveig fortel

Om eg trur på Gud? Ja! Gud er snill mot menneska og vil hjelpe

dei. Eg tenkjer på Gud som ein mann, men eg er ikkje sikker på

om han er det. Jesus er nesten det same som Gud. Han hjelpte

menneska mens han var her. Eg går ikkje så ofte i kyrkja, men på

julekvelden går heile familien dit. Eg trur på eit liv etter døden. Da

kjem vi til ein god stad. Kanskje det er himmelen eller noko anna.

Eit godt menneske hjelper andre når dei treng hjelp. Eg kan for

eksempel hjelpe gamle menneske dersom dei synest det er vanske-

leg å gå opp ei trapp, og eg kan gi dei plassen min på bussen.

Heime kan eg hjelpe til med å lage middag og gjere andre oppgå-

ver. På skolen prøver eg å halde meg unna baksnakking. Det er

mange som baksnakkar kvarandre der. Det blir det mykje tull av.

Derfor prøver eg å la vere. Det hender at andre blir mobba på sko-

len. Da synest eg at alle skal prøve å stoppe det. Men det er van-

skeleg for den som blir mobba å seie frå sjølv til lærarane, for da

blir dei ofte enda meir mobba etterpå. Eg synest at foreldra kan

snakke med lærarane om det. Dette bør dei vaksne ordne opp i.

Eg prøver å vere hyggeleg mot dei eg ikkje kjenner òg. Dersom

nokon har det vanskeleg andre stader i verda på grunn av svolt og

krig og andre ting, kan vi hjelpe dei med å samle inn pengar og

sende folk som kan hjelpe til. På skolen vår samla vi inn pengar

da det var jordskjelv i Haiti. Vi gjorde oppgåver heime og tente

pengar som vi sende til Haiti. Vi fekk samla inn ganske mykje.

For å ha eit godt liv er det viktig å ha nokon å stole på. Det kan

vere gode venner og familie, men det kan vere andre menneske òg.

32

33

Å leve som kristen

I kristendommen er kjærleiken til Gud, andre menneske og ein sjølv

viktig for å leve eit godt liv. Kristne legg vekt på det som blir kalla

«det dobbelte kjærleiksbodet», som Jesus gav disiplane. Bodet lyder:

«’Du skal elska Herren din Gud av heile ditt hjarte og av heile di sjel og

av alt ditt vit.’ Dette er det største og første bodet. Men det andre er

like stort: ’Du skal elska nesten din som deg sjølv.’» (Matt 22,37–39).

Med dette meiner kristne at kjærleiken til andre menneske er like

viktig som kjærleiken til Gud. Det dobbelte kjærleiksbodet seier også

at ein skal respektere og vere glad i seg sjølv. Kristne

meiner at det dobbelte kjærleiksbodet inneheld

alt menneska treng for å leve eit godt liv.

Dersom alle elskar Gud, andre menneske

og seg sjølve, blir livet så godt som det

kan bli.

«Nesten din» vil seie med-

menneske eller andre menneske.

I kristendommen blir alle

menneske oppfatta som med-

menneske, uavhengig av religion.

Alle skal behandle kvarandre slik

dei ønskjer å bli behandla sjølve.

Det vil seie at alle skal respektere

og hjelpe kvarandre.

Kristne trur ikkje at det gode livet

på jorda kan bli perfekt, fordi

menneska ikkje er perfekte. Men

menneska har ikkje skulda for alt

som går gale. Det skjer ting som

menneska ikkje rår over, for

eksempel sjukdommar og natur-

katastrofar. Det perfekte livet finst

berre i himmelen. Men kristne meiner

likevel at menneska kan hjelpe kvarandre

til å leve eit godt liv her på jorda.

det dobbelte

kjærleiksbodet

nesten din

34

Nestekjærleik

Nestekjærleik er viktig i alle livssyn og religionar, også i kristen-

dommen. Alle treng respekt, omsorg og kjærleik. Nestekjærleik

dreiar seg om å oppføre seg så godt som råd er mot familie, skole-

kameratar og venner. Det inneber også at ein skal oppføre seg godt

mot framande, både dei som bur i nærmiljøet og andre stader i

verda. Nestekjærleik dreiar seg ikkje berre om å gjere gode hand-

lingar for andre, men om å behandle alle på same måte, med

godvilje og respekt.

Nestekjærleik er ikkje alltid enkelt. Dei fleste blir mest sinte på dei

dei bur saman med og kjenner best. Det er fort gjort å oversjå at

medelevar og andre som vi er saman med i kvardagen, har det

vanskeleg. Det kan kanskje verke håplaust å hjelpe menneske i andre

delar av verda som svelt og lir vondt på grunn av krig og natur-

katastrofar, men det finst alltid noko vi kan gjere for at livet skal bli

litt betre for andre.

nestekjærleik

respekt

Mor Teresa var ei nonne frå Makedonia som døydde i 1997. Da ho var tolv år, følte ho at Gud ville at ho skulle bruke livet sitt til å hjelpe dei fattige. Som ung nonne kom ho til Calcutta i India. Det gjorde djupt inntrykk på henne å sjå kor ille menneska i slummen hadde det. I dei neste åra oppretta ho sjukehus og barneheimar over heile India. I 1979 fekk Mor Teresa Nobels fredspris.

34

35

I kristendommen blir nestekjærleik til medmenneske sett på som

kjærleik til Gud. Kristne samanliknar forholdet mellom Gud og

menneske med ein familie. Dersom ein hjelper andre menneske,

hjelper ein dermed Jesu systrer og brør. Dette forklarer kristne med

noko Jesus sa: «Alt de gjorde mot eit av desse minste syskena mine,

det gjorde de mot meg» (Matt 25,40). Derfor har kristne alltid lagt

stor vekt på å gjere gode ting for andre menneske.

Kirkens BymisjonKirkens Bymisjon blei grunnlagd i Oslo på midten av 1800-talet for

å hjelpe dei fattigaste som levde i byen. Organisasjonen gav mat og

hjelp til menneske som ikkje åtte noko. I dag hjelper Kirkens By-

misjon narkomane og rusavhengige i fleire byar i Noreg. Organisa-

sjonen arbeider også med barnevern og med menneske som har

psykiske problem. Dei som ønskjer det, kan snakke om vanskelege

ting med prestane som arbeider i Kirkens Bymisjon, og gå til guds-

tenestene som organisasjonen held.

Kirkens Bymisjon arrangerer luciatog ved Jernbanetorget i Oslo, 2009

36

Bønn

I kristendommen blir bønn oppfatta som ein måte å snakke med

Gud på. Når kristne ber, trur dei at Gud hører kva dei seier. Dei kan

be om hjelp til å takle eigne vanskar, og dei kan be for andre som har

det vanskeleg. Kristne kan også be om at Gud skal gi dei svar på

spørsmål. Dei kan be høgt eller stille, åleine eller saman med andre.

I kyrkja ber dei ofte høgt saman med andre. Mange kristne seier at

når dei har bede, får dei ei kjensle av kva som er rett å gjere.

FadervårDa disiplane bad Jesus om å lære dei å be, lærte han dei bønna Fader-

vår. Fadervår tyder «Vår far», og denne bønna er den mest kjende i

kristendommen. Ho blir brukt ved alle gudstenester, og mange kristne

ber denne bønna også for seg sjølve. Ein del av orda i bønna er vanske-

lege å forstå. «Lat namnet ditt helgast» vil seie at Guds namn skal bli

respektert av alle. «Lat riket ditt koma» er ei bønn om at verda skal bli

Guds rike, ein god stad for alle. «Gjev oss i dag vårt daglege brød» tyder

at alle skal få det dei treng for å leve. «Tilgjev oss vår skuld, slik vi òg

tilgjev våre skuldnarar» tyder at Gud tilgir menneska, og at alle tilgir

kvarandre når dei gjer noko gale mot kvarandre. «Lat oss ikkje koma i

freisting, men frels oss frå det vonde» er ei bønn om at menneska ikkje

må bli freista eller få lyst til å gjere vonde ting mot kvarandre.

Fader vår

Vår Far i himmelen!

Lat namnet ditt helgast.

Lat riket ditt koma.

Lat viljen din råda på jorda slik som i himmelen.

Gjev oss i dag vårt daglege brød,

og tilgjev oss vår skuld,

slik vi òg tilgjev våre skuldnarar.

Og lat oss ikkje koma i freisting,

men frels oss frå det vonde.

For riket er ditt og makta og æra i all æve.

Amen.

Matt 6,9–13

den viktigaste bønna

i kristendommen

36

37

Dei ti boda

1) Du skal ikkje ha andre gudar enn meg.

2) Du skal ikkje misbruke Guds namn.

3) Du skal halde kviledagen heilag.

4) Du skal ære far din og mor di.

5) Du skal ikkje slå i hel.

6) Du skal ikkje bryte ekteskapet.

7) Du skal ikkje stele.

8) Du skal ikkje tale usant om nesten din.

9) Du skal ikkje trå etter eigedommen til

nesten din.

10) Du skal ikkje trå etter ektefellen til nesten

din, eller arbeidsfolka hans eller andre som

hører til hos nesten din.

Etter 2 Mos 20,3–17

kristne levereglar

Dei ti boda er sentrale reglar både i kristendommen og i jødedom-

men. For kristne er dei ti boda og det dobbelte kjærleiksbodet dei

viktigaste levereglane for eit godt liv. Dei tre første boda gjeld for-

holdet til Gud, dei sju siste gjeld forholdet mellom menneske. Dei to

første boda tyder at menneska ikkje skal tilbe eller tru på andre

gudar enn Gud, og at Guds namn ikkje skal misbrukast verken til å

banne eller å seie at Gud har bestemt noko som ikkje er sant. Det

tredje bodet seier at menneska treng å bruke ein dag i veka til å kvile

og gjere noko anna enn dei gjer til kvardags, for eksempel be, tenkje

på Gud eller gå i kyrkja. Det fjerde bodet handlar om respekt for

foreldra. Dei fire neste boda handlar om at menneska ikkje skal

drepe nokon, at ein ikkje skal vere utru mot den ein er gift med, og

ikkje stele, lyge, baksnakke eller setje ut rykte om andre. Dei to siste

boda seier at menneska ikkje skal misunne andre noko dei eig,

verken ektemannen eller kona deira, eller tenarar eller eigedom. Dei

to siste boda viser også at boda blei til i ei tid da det var vanleg at

menn hadde både tenarar og koner som eigedom.

levereglar

Gustave Doré: Moses kjem ned frå Sinai, 1865

38

Menneskesyn

Bibelen seier at menneska er skapte i Guds bilete. I skapingsforteljinga

i 1. Mosebok står det at Gud skapte mennesket til mann og kvinne i

sitt bilete. Det vil seie at Gud har skapt menneska som vesen som

liknar på Gud sjølv. Ingen veit korleis Gud ser ut, men for kristne finst

det ein likskap mellom menneske og Gud. Gud blir ofte snakka om

som ein mann, men Gud er like mykje kvinne som mann. Derfor

snakkar ein del kristne om Gud som både mor og far.

Kvart einaste menneske har ein spesiell verdi i kristendommen, som i

alle andre religionar og livssyn. Denne verdien er ikkje noko men-

neska får ved for eksempel å vere pene eller snille eller ved å gjere

noko stort. Ingen kan gjere seg fortent til verdi. Verdien finst hos kvart

einaste menneske i same stund som det blir til. Det kristne menneske-

synet inneber at alle menneske, ikkje berre dei kristne, har verdi fordi

dei er skapte og elska av Gud. Kristne seier også at Gud har ei meining

med kvart menneske. Menneska er ein del av Guds store skaparverk,

og jamvel om det ikkje alltid er så lett å sjå meininga i livet, stoler

kristne på at Gud har oversikt og skaper ei meining der ho ikkje er så

lett å få auge på.

alle menneske er

skapte i Guds bilete

alle menneske har

same verdi

39

Lucas Cranach den eldre: Adam og Eva, 1526

40

gud i kristendommen

Når kristne snakkar om tru, snakkar dei om å ha tillit til at Gud finst

og vil hjelpe. Ifølgje kristendommen er mennesket skapt til å tru på

Gud. Men kristne meiner også at noko har gått sund i forholdet

mellom Gud, menneska og skaparverket. Det blir kalla «syndefallet».

I 1. Mosebok står det om syndefallet. Da Gud skapte dei første men-

neska, Adam og Eva, levde dei lykkeleg i Edens hage. Gud gav dei lov

til å ete frukt av alle trea, med unntak av eitt tre. Likevel lèt dei seg

freiste til å ete av det forbodne treet. Da braut dei den einaste regelen

Gud hadde gitt dei, og forholdet mellom Gud og menneska blei

skadd. Denne skaden blir kalla arvesynd, fordi alle menneske arvar

skadane frå syndefallet. Gud har lova å skape ein ny himmel og ei ny

jord, Guds rike, der det vonde ikkje finst lenger. Kristne trur at Jesus

blei send til verda for å frelse menneska. I kristendommen blir Jesus

oppfatta som Guds son. Da han døydde og stod opp igjen, reparerte

han skadane i forholdet mellom Gud og menneske. Denne repara-

sjonen kallar kristne frelse. Dei meiner at alle som trur på Jesus, blir

frelste. Kristne trur på eit liv etter døden. Dette

livet blir kalla himmelen eller Guds rike.

treeininga

I kristendommen finst det berre éin

Gud. Likevel seier kristne at Gud består

av tre personar eller eigenskapar. Dette

blir kalla «den treeinige Gud» eller «tre-

eininga». Dei tre personane i treeininga er Gud, Jesus

og Den Heilage Ande. Dei tre personane samarbeider, men har ulike

eigenskapar og oppgåver. Guds viktigaste eigenskap er å skape verda,

Jesu viktigaste eigenskap er å frelse menneska så dei kan leve evig i

himmelen, og den viktigaste eigenskapen til Den Heilage Ande er å

hjelpe menneska til å tru på Gud. Det finst fleire måtar å snakke om

treeininga på. Den vanlegaste er å seie «Faderen, Sonen og Den Hei-

lage Ande», men treeininga kan også omtalast som «Skapar, Frigjerar

og Livgivar» eller med andre namn. For kristne er det viktig å seie at

Gud er eitt vesen, og at personane i treeininga samarbeider for å frelse

menneska. Treeininga blir ofte symbolisert med ein trekant.

syndefallet

arvesynd

frelse

Guds rike

treeininga

personane i tre­

eininga har ulike

eigenskapar

Faderen, Sonen og

Den Heilage Ande

40

41

oppgaveRoppgÅveR

1 Kva tyder «nesten din»?

2 Kven var det Jesus kalla syskena sine?

3 Kva arbeider Kirkens Bymisjon med?

4 Kvifor ber kristne til Gud?

5 Kva heiter den mest kjende bønna i kristendommen?

6 Kristne trur på eit liv etter døden. Kva kallar dei dette livet?

7 Ofte ser vi at andre ikkje har det bra. Vi kan høre om menneske som svelt og er

redde på grunn av krig og naturkatastrofar. Kva kan du som 7.-klassing gjere for å

hjelpe menneske som har det slik? Lag eit lite tankekart i boka di, gå saman i

grupper og diskuter. Oppsummer felles med heile klassa til slutt.

8 Bruk ei side i boka di. Som overskrift skriv du «Treeininga». Under teiknar du ein

trekant. Fyll inn namna på Gud i kvart hjørne av trekanten. Dersom du ikkje hugsar

kva treeininga består av, må du sjå etter i boka.

9 Gå saman i grupper. Finn ut meir om Mor Teresa. Bruk oppslagsverk på biblioteket

eller ein søkjemotor på Internett. Lag ein presentasjon for dei andre i klassa.

10 Les dei ti boda på side 37 ein gong til. Les også avsnittet under boda ein gong til så

du hugsar kva dei ulike boda handlar om.

a) Kva bod er det straffbart å bryte etter norsk lov?

b) Kva bod kan ein bryte utan at ein blir straffa med fengsel eller bot?

c) På kva måtar kan ein bli straffa ved å bryte nokre av dei boda som ikkje er straff-

bare etter norsk lov?

11 Ta stilling til påstandane under.

Det er dei vaksne som må ordne opp når eit barn blir mobba.

Det er barna sjølve som må ta ansvar når nokon blir mobba.

12 Iblant kan vi bli skikkeleg sinte på dei vi bur saman med, eller på bestevennene våre.

Det er ikkje alltid så enkelt å vise nestekjærleik da. Kva kan du gjere når du er

ordentleg sint på nokon, men likevel er svært glad i dei?

13 Diskuter saman i klassa:

Ut frå menneskerettserklæringa er alle menneske like mykje verdt, anten ein er

kvinne eller mann, anten ein har nedsett eller full funksjonsevne, er rik eller fattig,

ung eller gammal, konge eller tenar, osv.

a) Trur du alle menneske føler at dei har same verdi som menneska rundt dei?

b) Kven er det som har rett til å bestemme verdien til andre menneske?

42

›

›

›

›

IslamHer skal du lære om:

å leve som muslim

dei fem søylene i islam

menneskesyn i islam

Gud i islam

Systrene Sara og Selma fortel

Eit godt menneske er eit snilt menneske! For oss er gode menneske

dei som ikkje er falske eller baksnakkar andre, og som viser respekt

for kvarandre. Trua på Gud gjer også eit menneske godt, synest vi.

For at menneska skal vere gode, synest vi dei må gjere gode ting.

Alle menneske må vere snille mot dyr og kvarandre – også mot

menneske som er annleis enn ein sjølv er.

Vi synest det er svært viktig at ein ikkje mobbar eller slåst. Vi bør

oppføre oss på same måte mot andre som vi vil at dei skal vere

mot oss. Vi skal oppføre oss like bra alle saman. Selma synest også

at andre skal vere snille mot henne, gi henne ting og vere med

henne i skatehallen. Vi synest dessutan at folk ikkje skal banne.

Selma blir sint om nokon bannar.

I islam har Gud mange namn. Den rettferdige er eit av namna

hans. Gud er også tolmodig, gåvmild og fredeleg. Er eg for eksem-

pel slem mot Selma, men seier unnskyld og meiner det med heile

mitt hjarte og ber Gud om tilgiving, da tilgir han, seier Sara. Gud

tilgir, men du må angre på det du har gjort. Gjer du den same

feilen neste dag, har du ikkje angra.

Muslimar har ein del reglar dei må følgje i kvardagen. Ingen

muslimar kan drikke alkohol eller røykje. Det er ikkje lov fordi

det ikkje er bra for kroppen. Gjer vi mange gode ting, kan vi

komme til paradis. Med gode ting meiner eg det som står i

Koranen. I paradis er det ei fin elv, og det er grønt og fint.

Helvete er det motsette: her må dei tørste drikke kokande olje,

og det er så varmt at det ikkje kan beskrivast, fortel Sara.

42

43

n

n

n

n

Å leve som muslimI islam er det du trur og det du gjer, like viktig. Muslimar skil mel-

lom ulike typar av handlingar. Dei skil mellom handlingar som Gud

tillèt, og handlingar som Gud forbyr. Tillatne handlingar blir kalla

halal, og forbodne handlingar blir kalla haram. Tanken bak hand-

linga har mykje å seie for muslimar. Dei skal gjere gode og tillatne

handlingar fordi dei ønskjer det. Formålet med handlinga må vere

godt for at handlinga skal vere god.

Islam seier at Gud har gitt menneska mange plikter og reglar.

Muslimar trur at om dei følgjer desse pliktene og reglane, gjer dei

Guds vilje. Reglane dreiar seg om korleis menneska skal vere mot

Gud og mot kvarandre. Ei god handling følgjer Guds reglar og

plikter. Ei dårleg handling bryt med Guds reglar og plikter.

Profeten Muhammed er eit førebilete for mange muslimar. Ifølgje

islam levde han eit perfekt liv. Det blir sett på som ei god handling

å følgje profetens eksempel, og mange prøver å gjere det. Muslimar

kan lese om livet til Muhammed og om kva han sa og gjorde i ha-

dith-tekstar. Det står også om Muhammed i Koranen.

Det finst mange plikter og reglar i islam. For ein del muslimar er det

viktig å følgje mange av reglane, mens andre ikkje bryr seg om dei.

Halal tyder tillate.

Haram tyder

forbode.

Hadith er namnet på

heilage tekstar som

fortel om profeten

Muhammeds liv

og lære.

Koranen er den mest

heilage boka i islam.

plikter og reglar

førebilete

44

n

Dei fem søylene i islam

Mange tenkjer seg islam som eit hus som står på fem søyler. For-

svinn ei av søylene, står huset litt ustøtt. Forsvinn fleire søyler, fell

huset til slutt heilt ned. Dei fem søylene er handlingar som er ekstra

viktige å gjere for muslimar. Muslimar meiner at Gud har gitt dei

desse pliktene, og at dei derfor skal følgje dei. Dei fem søylene er:

Truvedkjenninga: «Det er ingen gud utan Gud, og Muhammed er

Hans profet.» Slik lyder den islamske truvedkjenninga, som seier

kva muslimar skal tru.

Bønna: Muslimar skal be fem gonger i døgnet. Når dei ber, skal

dei vende seg mot Mekka.

Den religiøse avgifta: Muslimar har ei religiøs plikt til å hjelpe dei

som er fattige og treng hjelp. Dei skal derfor gi litt pengar til dei

som treng det.

Faste: Ein månad i året skal muslimar faste. Det vil seie at dei ikkje

skal ete eller drikke mellom soloppgang og solnedgang. Den

muslimske fastemånaden heiter ramadan.

Pilegrimsreisa: Ein muslim skal reise som pilegrim til Mekka ein

gong i livet, dersom ho eller han har utvegar til det. Mekka er den

mest heilage byen i islam.

Ein pilegrim er ein

som reiser til ein

heilag stad som er

viktig for religionen.

Allah er det arabiske ordet for Gud.

44

45

Den rituelle avgifta

I islam er det ei religiøs plikt å hjelpe menneske som er fattige og

treng hjelp. Det er vanleg at muslimar gir 2,5 prosent av formuen

sin, det vil seie det dei har av sparepengar, sølv og gull. Muslimar kan

velje om dei sjølve vil gi pengane rett til dei som treng hjelp, eller om

dei for eksempel vil gi til den lokale moskeen som samlar inn pengar

til større hjelpeprosjekt.

hjelpe fattige og

trengande

Muslim Hands (Muslimske hender) og Islamic Relief (Islamsk nødhjelp) er namnet på to store muslimske hjelpeorganisasjo-nar. Dei samlar inn pengar til fattige og til folk i nødssituasjonar.

Dei har for eksempel samla inn pengar for å gi menneske råka av flaum i Pakistan mat og medisinar. Hjelpeorganisasjonane arbeider også med å gi fattige og foreldrelause barn ein stad å bu, og med at dei kan få gå på skole og har reint vatn å drikke.

Muslimske hjelpeorganisasjonar

46

n

Ei nattleg reise

Ei natt profeten Muhammed låg og sov, blei han vekt av ei stemme

som sa namnet hans. Det var engelen Gabriel som bad Muhammed

om å følgje etter han. Utanfor huset viste Gabriel Muhammed eit

vedunderleg dyr. Det var ein skinande kvit hest med menneskeansikt.

Han hadde venger som ei ørn, men enda større. Hovane kunne stege

så langt auget kunne sjå, og han kunne springe fortare enn lyset.

«Dette er Burak», sa engelen og bad Muhammed setje seg på hesten.

Saman flaug dei inn i nattehimmelen og la Mekka bak seg.

Da dei kom til Jerusalem, landa dei ved tempelportane. Muhammed

gjekk inn i tempelet, der han såg Jesus og Moses og mange andre

profetar, og han bad saman med dei. På vegen ut av tempelet fekk han

sjå ein stige av lys som nådde heilt opp til himmelen. Gabriel bad

Muhammed klatre opp stigen, og han klatra opp til den første himmel-

en. Her såg han stjerner som hang i lenkjer av gull, og inne i kvar

stjerne sat det ein engel. Rundt på alle kantar var det dyr i alle former

og storleikar. Dei møtte Adam, som forklarte at dyra rundt dei eigent-

leg var englar som gjekk i forbønn hos Gud på vegner av dyra på jorda.

Muhammed og Gabriel sa farvel til Adam og klatra vidare til den andre

himmelen. Her møtte dei profetane Noah, Jesus og Johannes døyparen.

Dei steig vidare opp stigen og kom til den tredje himmelen. Her såg

Muhammed ein gigantisk engel. Framfor engelen låg ei enorm bok

oppslått, som engelen heile tida skreiv i og viska ut frå. Gabriel for-

klarte: «Dette, Muhammed, er Azrail, dødsengelen. For kvart namn

han skriv, blir eit menneske født, og for kvart namn han viskar ut,

døyr eit menneske.»

Muhammed klatra vidare gjennom den fjerde, femte og sjette him-

melen. I den femte himmelen såg han hemnens engel. «Det er plikta

hans å straffe alle dei som tek avstand frå Gud, og alle dei som gjer

fryktelege synder mot seg sjølv og sine medskapningar», forklarte

Gabriel. I den sjette himmelen såg Muhammed ein engel med ein

kropp av halvt snø og halvt eld. Men snøen smelta ikkje, og elden

Forbønn er ei

bønn til Gud der

ein ber på

vegner av andre

enn seg sjølv.

Visste du at Isa er det

arabiske namnet for Jesus?

Jibril er det arabiske namnet

for Gabriel, Musa er det

arabiske namnet for Moses,

Nuh er det arabiske namnet

for Noah, og Yahya er

det arabiske namnet

for Johannes.

47

slokna ikkje. «Dette er

engelen som vaktar

himmelen og jorda», sa

Gabriel.

Til slutt kom dei til den

sjuande himmelen, som

var fylt av eit vedunderleg

lys. Muhammed såg ein

engel som var større enn

heile jorda, og mange

andre fantastiske ting.

Herfrå blei Muhammed

lyfta høgare opp. Han fekk sjå himmeltreet med greiner lengre enn

avstanden mellom sola og jorda. Titusentals englar fryda seg under

skuggen frå treet, og fire elvar gjekk ut frå det. To av dei flaut inn i

paradiset og to ned til jorda. Så blei Muhammed ført inn i den

heilage bustaden. Den kan ingen ord beskrive. Men Muhammed sa

han kjende ei søt duft, og at han kjende ei usynleg hand som rørte

ved skuldra og brystet hans, og at det gav han ei kjensle av ubeskrive-

leg lykke. Her tok Muhammed imot lovene i islam.

Først blei muslimane pålagde å be femti gonger om dagen, men da

Muhammed var på veg tilbake gjennom alle dei sju himlane, møtte

han Moses som sa: «Å be er vanskeleg, og folket ditt er svakt. Gå

tilbake til Herren din og be han korte ned på det høge talet.» Og

Gud reduserte talet med ti. Dette gjentok seg fleire gonger, heilt til

Muhammed sto igjen med fem bønner. Om desse bønnene blei

utførte med tru og tillit, lova Gud at dei skulle lønnast like mykje

som om det hadde vore femti bønner. Slik fekk muslimane dei fem

daglege bønnene sine.

Muhammed og Gabriel klatra ned lysstigen til Jerusalem, fann Burak og

flaug tilbake til Mekka. Akkurat da dei kom tilbake, blei det morgon.

Egyptisk framstilling av Burak, frå ca. 1960

48

skapt verda og

menneska

Adam

ansvarlege for

eigne handlingar

Matreglar

I Koranen og i hadith er det reglar for kva muslimar kan og ikkje kan

ete. Mat som er lovleg å ete, blir kalla halal, og ulovleg mat blir kalla

haram. I Koranen står det at det er forbode å ete blod og svinekjøtt

og å drikke alkohol. Forbodet mot å ete blod gjer at dyra må slaktast

på ein slik måte at alt blodet renn ut av kroppen deira. Under slakt-

inga seier slaktaren orda «i Guds namn», og dyret bør stå vendt mot

Mekka. I Noreg finst det fleire slaktarar som slaktar på muslimsk vis.

Kjøttet dei sel, blir kalla halal-slakta kjøtt.

klesreglar

I Koranen og hadith står det at menn og kvinner både skal oppføre

seg og kle seg anstendig. Å kle seg anstendig kan tyde ulike ting, for

eksempel at ein skal kle seg respektabelt og passande. Det står ikkje

nøyaktig korleis ein bør kle seg, og kva klede det er snakk om. Derfor

finst det mange ulike tolkingar av korleis muslimar bør kle seg. I

somme muslimske land er det for eksempel påbod om at kvinner

skal dekkje til håret sitt når dei er utanfor heimen. Andre muslimske

land har ikkje slike påbod når det gjeld klede.

Ein del muslimar meiner at menn og kvinner kan kle seg som dei

sjølve vil, berre dei er anstendig kledde. Andre meiner at kvinner skal

bruke hijab. Ordet hijab tyder ikkje det same for alle. Somme meiner

det er eit skaut eller eit hovudplagg som dekkjer håret, andre meiner

det er både dette hovudplagget og vide, lange klede som skjuler det

meste av kroppsformene.

Menneskesyn

Ifølgje islam har Gud skapt verda og menneska. Mennesket blir sett

på som den øvste av Guds skapningar. I Koranen står det at jamvel

englane fekk bod om å bøye seg for Adam. Adam blir rekna som det

første mennesket. Muslimar trur at menneska er fødte utan synd,

men at dei er fødte med evna til å bryte Guds lover og reglar. Derfor

er kvart menneske ansvarleg for sine eigne handlingar. Mennesket

kan velje å gjere både gode og dårlege handlingar.

Koranen, hadith

halal­slakt

anstendig

hijab

48

49

likeverdige

oppgåver

Muslimar trur at menn og kvinner er skapte likeverdige, det vil seie

at dei er like mykje verdt. Men i islam har også menn og kvinner fått

ulike oppgåver dei skal gjere. Den viktigaste oppgåva til kvinna er å

ta vare på familien og huset. Den viktigaste oppgåva til mannen er å

arbeide og tene pengar slik at han kan sikre at familien hans har ein

stad å bu, og at dei har mat og klede. Muslimar trur at oppgåvene til

mann og kvinne passar saman og utfyller kvarandre.

Barn feirar id i Det Muslimske Samfunnet i Oslo

50

n

gud i islam

Truvedkjenninga i islam seier at Gud er éin. Gud er eineståande, og

det finst ingen ved sida av Gud. Ingen kan samanliknast med Gud.

I Koranen er Gud skildra ved hjelp av 99 skjønne namn. Namna

fortel om Guds eigenskapar. Nokre av namna er: Den miskunnsame,

Freden, Vernaren, Skaparen, Den allvitande, Han som ser alt, Han

som hører alt, Han som tilgir, Dommaren og Han som leier på rett

veg. Ifølgje islam har Gud eigentleg 100 namn, men det siste namnet

blir først openberra for mennesket når det kjem til paradis.

Muslimar trur at Gud har skapt verda, og at det er han som avgjer

kven som kjem til paradis og helvete. Gud veit kva som er best for

menneska, og derfor bør dei følgje hans reglar og plikter. Muslimar

trur at Gud er større enn mennesket kan forstå. Det arabiske ordet

for Gud er Allah. I mange av bønnene seier muslimar derfor «Allahu

Akbar», som tyder «Gud er større enn alt».

gud og menneska

Forholdet mellom Gud og mennesket er i islam prega av lydnad.

Mennesket skal gjere som Gud vil. Det arabiske ordet islam tyder

underkasting. Ein muslim er derfor ein som underkastar seg Guds

vilje. Mange muslimar trur at Gud bestemmer alt som skjer. Derfor

avsluttar mange muslimar setningar som handlar om framtida, for

eksempel om kva dei skal gjere neste år, neste månad eller i morgon,

med det arabiske uttrykket «Insha Allah», som tyder «om Gud vil».

Gud er éin

99 skjønne namn

paradis, helvete

Allah

lydnad

Det blir sett på som ei god handling å hugse Guds 99 namn. For å hugse alle namna og det store ved Gud bruker mange muslimar ein bønne krans. Bønnekransen kan inne halde 99, 33 eller 11 kuler.

Muslimske bønnekransar

Å underkaste seg

Guds vilje er å

oppfylle pliktene

sine og godta det

som skjer.

50

51

oppgÅveR

1 Kva slags handlingar skil muslimar mellom?

2 Kva er dei fem søylene i islam?

3 Kva er den rituelle avgifta i islam?

4 Kor mange gonger i døgnet skal muslimar be?

5 Skriv eit samandrag av underkapittelet om islam. Bruk overskrifter, ordforklaringar

og nøkkelord som hjelp.

6 Kva vil det seie å vere lydig mot nokon? Arbeid saman to og to og diskuter.

7 Kvifor finst det så mange ulike tolkingar av korleis muslimar bør kle seg, trur du?

8 Gå saman to og to og fortel kva som skjedde i «Ei nattleg reise» med eigne ord.

9 Korleis fekk muslimane ifølgje forteljinga «Ei nattleg reise» dei fem daglege

bønnene sine?

10 Kva er ei god gjerning i islam? Kva gjer ei gjerning god i islam? Diskuter i klassa.

11 Kva profetar og skikkelsar møter Muhammed i forteljinga «Ei nattleg reise»?

I kva andre religionar kan vi høre om dei same profetane og skikkelsane?

12 Kva er Guds 99 namn og eigenskapar? Bruk Internett eller biblioteket som hjelp.

Skriv ned ti av Guds namn og eigenskapar. Kva er det motsette av desse eigen-

skapane?

13 Ein muslimsk bønnekrans kan innehalde 99, 33 eller 11 kuler. Rekn ut kor mange

gonger ein muslim må ta på same kule for å hugse Guds namn og eigenskapar

dersom bønnekransen har:

a) 33 kuler

b) 11 kuler

14 Finn ut meir om dei islamske matreglane. Kva slags mat kan muslimar ete, og kva

slags mat kan muslimar ikkje ete? Lag ein presentasjon.

52

›

›

LivssynshumanismeHer skal du lære om:

å leve som livssynshumanist

menneskesyn i livssynshumanismen

Helene fortel

Eg har vakse opp med eit humanistisk livssyn. Eit humanistisk livssyn

seier at vi sjølve må finne ut kva som er rett og gale. Det er viktig å ha

respekt for andre, men også for seg sjølv. Eg veit ikkje heilt kva respekt

tyder, men det inneber i alle fall at vi ikkje skal skade andre, og heller

ikkje skade oss sjølve.

Vi lærer om levereglar på skolen òg. Det finst mange ulike levereglar.

Ein regel som kunne gjelde for alle menneske, er den gylne regelen:

Du skal gjere mot andre som du vil at andre skal gjere mot deg. Dersom

venninna di har ny genser, for eksempel, og du ikkje synest at genseren

er så fin, kan du seie at han er fin og tenkje at alle har ulik smak. Eg vil

gjerne at andre skal leggje merke til at eg har fått noko nytt. Eg har

nettopp fått klipt håret og vil at dei andre skal leggje merke til det med

ein gong, ikkje tre veker etterpå.

Det er mange som ikkje tenkjer slik, og som mobbar andre, for eksem-

pel. Ein bølle på skolen min plagar alle som er mindre enn han. Da seier

vi frå. På skolen har vi lært at det ikkje er å sladre når ein seier frå for at

andre ikkje skal ha det vondt. Men det er å sladre om vi seier noko

berre for at andre skal få trøbbel.

Det verste som finst, er krig. Somme gonger blir feil stader bomba, og

mange uskuldige menneske blir drepne. Husa til folk kan bli trefte, og

det kan ta lang tid å byggje dei opp igjen. Organisasjonar som for

eksempel Redd Barna har prosjekt der dei arbeider for å byggje opp

igjen hus og hjelpe dei som er skadde. Noko av det beste vi kan gjere

mot kvarandre, er å hjelpe menneske som er i krig. Det er bra at det

ikkje er krig her vi bur.

52

53

Å leve og å tenkje

Livssynshumanismen har ikkje ei evig lære som fortel alle kva dei

skal tenkje. Derfor kan livssynshumanistar ha ulike meiningar om

små og store spørsmål i livet. Eit fellestrekk er at livssynshumanistar

ikkje trur at noko utanfor den verda vi kan sanse, kan bestemme

over menneska. Likevel har livssynshumanismen visse grunn-

leggjande verdiar og reglar for korleis menneska bør leve saman.

Desse reglane har ein komme fram til ved å tenkje på kva menneska

har opplevd gjennom historia, og kva menneska er i stand til å gjere

mot kvarandre.

Undring, fornuft og erfaringDet er viktig i livssynshumanismen at barn og vaksne skal få tenkje

fritt og undre seg. Alle skal kunne bruke fornufta til å finne ut kva

som er rett og gale, og til å forstå små og store hendingar i livet.

Fornuft er noko ein er født med, meiner livssynshumanistar. Men

ein kan trenge rettleiing frå nokon med meir erfaring for å lære seg å

bruke fornufta sjølvstendig. Livssynshumanistar meiner at både

erfaring og kunnskap er viktig for at ein skal kunne bruke fornufta

på ein god måte.

ikkje ei evig lære

ulike meiningar

grunnleggjande

verdiar og reglar

tenkje fritt

bruke fornufta

født med

erfaring

kunnskap

Kvart år har skolen vår solidaritetsmarsj. Da samlar vi inn pengar.

Heile skolen – frå første til sjette klasse – har ulike aktivitetar. Sju-

ande klasse har avslutningsframsyning. Sist hadde gruppa mi ein

stand der vi selde leiker, muffins, kaker og mykje anna. Vi samla inn

masse pengar! I år gjekk pengane til Redd Barna. Neste gong er det

vår tur til å ha avslutningsframsyning. Det gler eg meg til!

54

Medmenneske

Å vere medmenneske vil seie å bry seg om kvarandre og å handle slik

at ein tek omsyn til andre og tek ansvar for andre som treng det. Å

leve slik er viktig for livssynshumanistar. Å vere medmenneske vil

seie å handle etisk. Da handlar ein på ein måte som er rett ut frå kva

ein meiner er rett og godt.

For livssynshumanistar har det å vere medmenneske mykje å gjere

med kva ein gjer i kvardagen. Det kan for eksempel vere å oppføre

seg høfleg og vennleg mot andre, eller å lytte til nokon som treng å

fortelje noko kjekt eller noko trist. Det kan også vere å hjelpe til

heime, eller å engasjere seg i hjelpearbeid.

omsyn, ansvar

handle etisk

kvardagen

Nora kjem heim frå skolen, men ho

trampar ikkje inn i gangen og

roper «HALLOOOOOOO!» slik

ho plar gjere. Ho går stille inn

på kjøkkenet og set seg. Ho

tenkjer på noko. Ho kjenner

ikkje eingong den herlege

dufta av heimelaga chili con

carne som står og putrar på

omnen. Pappa står over grytene

og ensar ikkje at ho kjem inn. Han

kvepp når han ser henne. «Åh»,

seier han. «Er du heime?» Nora

svarer ikkje. «Er alt i orden?» spør

pappa og får bekymra rynker i panna. Pappa har lett for å bekymre seg for døtrene sine.

Nora nøler litt. «Eg veit ikkje», seier ho. Ho veit ikkje om ho skal snakke med pappa om det

eller ikkje.

Pappa ser enda meir bekymra ut, og Nora skjønar at ho må seie noko før han overreagerer

og kallar inn til familieråd eller noko slikt. «Det er berre noko på skolen», seier ho. «Nokon

har rappa iPoden til ein i klassa.» «Ja vel», seier pappa. «Det var jo ikkje noko kjekt. Har du

54

55

noko med det å gjere?» Han ser granskande på henne. «Nei», seier Nora. «Eller det vil seie,

eg veit kven som har teke han.» Nora ser ned på hendene sine som driv og fiklar med

snorene på jakka. «Mhm», seier pappa berre og vil at Nora skal halde fram.

Nora sukkar. «Han som eig iPoden, har så mykje. Han har så mykje stæsj og får stadig nye

duppedingsar av foreldra og tanter og onklar og besteforeldre. Han har hatt tre forskjellige

mp3-spelarar før han fekk iPoden.» Nora snakkar fort og prøver å verke overtydande. «Ho

som tok iPoden, har ingenting. Eller ho er ikkje akkurat fattig, liksom, men ho har ikkje

noko sånt stæsj. Dei har ikkje råd til det, foreldra altså. Ho har ein discman som ho har

arva frå brørne sine. Han funkar berre på torsdagar, liksom. Eldgammal.» Nora himlar

med auga. «Kjenner du henne godt?» spør pappa. «Ja», seier Nora litt sørgmodig. «Ho er

ikkje sånn som knabbar ting, eller finn på noko gale, ikkje eigentleg. Han er berre ein dust.

Han er berre så klysete og høgrøysta med alle dei tinga heile tida. Og så trur eg ho berre

fekk nok av heile fyren.» Nora legg seg framover på kjøkkenbordet og slår med begge

hendene i bordet for å understreke kor nok ein kan få av ein slik fyr.

«Så du synest det var rett og rimeleg av henne å ta iPoden hans, da?» spør pappa. Nora ser

på pappa og sukkar igjen. «Nei», svarer ho. «Det var jo ikkje det. Eg berre skjønar det, på

ein måte. Eg greier å forstå at ho fekk lyst til å gjere det.» «Kva er det du da synest er

vanskeleg? For eg ser på deg at det er eit eller anna du strir med», seier pappa. «Eg veit

berre ikkje kva eg skal gjere med det at eg veit det», seier Nora fortvila. «Skal eg seie det til

nokon? Og kven skal eg seie det til i så tilfelle? Eg seier det i alle fall ikkje til premieklysa.

Det berre gjer eg ikkje. Men det er jo ikkje rett. Eg bad henne om berre å leggje iPoden i

sekken hans utan å seie noko. Eg sa til og med at eg kunne gjere det for henne. Men ho

ville ikkje.» Nora er trist. «Eg vil ikkje at ho skal hamne i trøbbel. Eg vil berre fikse det på

ein eller annan måte.» «Du er nok nøydd til å bruke fornufta, Nora», seier pappa.

Sokrates (470–399 f.Kr.) Sokrates er eit førebilete for mange livssynshumanistar. Han meinte at om menneska hadde kunnskap om kva som var rett og godt, kunne dei bruke fornufta til å finne ut korleis dei skulle handle rett og godt. Han var oppteken av å søkje sanning, og av at folk skulle lære seg å skilje mellom verkeleg kunnskap og tomme ord.

56

engasjement

Å engasjere seg er det same som å delta eller å vise interesse. Det er

viktig for livssynshumanistar å engasjere seg i saker som dei meiner

gjer samfunnet betre å leve i, eller som er med på å skape eit betre liv

for andre menneske.

Livssynshumanistar kan delta på ulike måtar. Nokre eksempel er

hjelpearbeid og innsamlingsaksjonar, naturvern, lokalpolitikk eller å

hjelpe naboane. Det kan vere saker som handlar om heile verda eller

nabolaget der ein bur, om drikkevatn til mange tusen menneske eller

leksehjelp til ei handfull førsteklassingar.

Marius fortel

Engasjement er å stå for noko, å vise interesse og prøve å gjere

noko for andre menneske eller ei sak du brenn for. Eg meiner at

alle kan engasjere seg i store eller små saker. Det hjelper ikkje å

meine at noko er feil, dersom du ikkje gjer noko med det!

Eg har alltid engasjert meg i eit eller anna, og engasjerer meg i det

meste som dukkar opp i kvardagen. Eg blir spesielt engasjert av

urettferd og i arbeid for menneske som treng hjelp på ulike måtar.

Eg er svært glad i å diskutere med venner. Mange av vennene

mine har eg fått fordi eg har engasjert meg i ulike saker og vore

med i ulike foreiningar.

No er eg aktiv i Røde Kors Ungdom. Der er eg med på mange

ulike aktivitetar. Vi tek for eksempel barn og ungdom med på tur,

og vi lærer om korleis vi skal samarbeide og hjelpe kvarandre. Vi

arbeider også for at menneske på den andre sida av kloden skal få

det betre. Eg har lært mykje av å vere frivillig, og det har gitt meg

mange gode opplevingar!

delta

betre samfunn,

betre liv

56

57

n

fødte frie, same

menneskeverd,

fornuft, samvit

moral, verdiar

naturleg

fri vilje

ansvar

Eit manifest er ei

offentleg erklæring

eller kunngjering,

altså noko ein vil

markere skriftleg

at ein står for.

Mennesket i livssynshumanismen

Humanismen setter mennesket i sentrum.

Frå §2 i vedtektene til Human-Etisk Forbund

Alle menneske er fødte frieLivssynshumanistar bruker gjerne første artikkel i Verdserklæringa

om menneskerettane for å forklare menneskesynet sitt: «Alle men-

neske er fødte til fridom og med same menneskeverd og menneske-

rettar. Dei har fått fornuft og samvit og skal leve med kvarandre

som brør.»

Livssynshumanistar meiner at menneska skal ta utgangspunkt i seg

sjølve og bruke fornufta til å finne fram til moral og verdiar som

skal gjelde for alle menneske. Ein viktig eigenskap ved menneska er

at vi har forståing og omsorg for andre. Livssynshumanistar meiner

at menneska har evne til å leve seg inn i korleis andre har det.

Derfor er det naturleg for oss å ha samvit og handle godt mot

kvarandre. Livssynshumanistar meiner at menneska har fri vilje, og

at menneska derfor har ansvar for å handle på ein måte som dei

meiner er god.

Likevel skjer det mykje vondt i verda. Derfor meiner livssyns-

humanistar at menneska treng reglar som hindrar oss i å gjere

vondt mot kvarandre.

I det norske humanistmanifestet frå 2006 står det mellom anna at vi

har ansvar for alle våre handlingar og dei vala vi gjer. Vi har ikkje

berre ansvar for dei som lever no, men også for dei generasjonane

som kjem etter oss. Manifestet seier også at vi må arbeide saman

med andre, og at vi må hugse på ansvaret vi har for naturen og

miljøet. Alle menneske treng vern. Derfor må vi ha reglar for korleis

menneska skal oppføre seg mot kvarandre, og desse reglane må vere

laga ut frå respekt og omtanke for kvarandre.

58

Våre små søsken (utdrag)

Vi har en liten søster,

vi har en liten bror

som er litt annerledes

enn andre barn på jord.

De kom til denne verden

– det vanskelige sted –

med mindre håndbagasje

enn vi ble utstyrt med.

(…)

Det er så lett å skubbe

de små og svake vekk

og la dem stå tilbake

med hjelpeløse trekk.

Det er så lett å glemme:

Når siste båt skal gå,

må alle passasjerer

la all bagasje stå.

Inger Hagerup, frå Fra hjertets krater (1964)

Alle menneske er mål i seg sjølvLivssynshumanismen seier at menneske skal behandlast som mål i

seg sjølv, ikkje som middel. Å behandle eit menneske som middel vil

seie at ein bruker det for å oppnå noko. Det inneber at ein ikkje kan

utnytte andre menneske berre for å få det betre sjølv. Du bruker

andre som middel dersom du for eksempel er venn med somme og

uvenn med andre berre for å bli populær sjølv.

Å behandle andre som mål i seg sjølv vil seie at menneska rundt ein

er viktige for ein. Da handlar ein til det beste både for seg sjølv og for

andre. Livssynshumanistar meiner at målet må vere at alle menneske

får det betre. Eit eksempel er å passe på at ingen i klassa di er heilt

utan venner.

Mennesket er ein del av naturenLivssynshumanismen seier at mennesket er ein del av naturen. Vi

lever og døyr på same måten som andre levande vesen. Menneska

står ikkje over andre skapningar. Det inneber for eksempel at vi ikkje

plutseleg kan bestemme oss for å fiske opp all fisken i havet eller

leggje alle elvar i rør under jorda. Vi må ta omsyn til naturen og dei

59

skapningane som finst i lag med oss. Men livssynshumanismen seier

at menneska har spesielle evner. Menneska har evne til å øydeleggje

og skape, og til å bruke fornufta og gjere val. Derfor meiner livssyns-

humanistar at menneska har eit spesielt ansvar for heile kloden, ikkje

berre for andre menneske, men også for dyr, planter og miljø.

Tenk at vinden

Tenk at vinden som

gyngar granene våre

kan ha brust i palmeblad

ruska i ein jaguarpels

blåse eit løveøyre reint

og støvsugd pumanasebor!

Full av framande lydar

blæs vinden seg heilt inn Sognefjorden

og slenger løvebrøl mot husveggane

Marit Tusvik, frå Den store dikt- og regleboka (1989)

60

livssynshumanisme i verda

Livssynshumanisme finst over heile verda, i litt ulike former. I Noreg

er livssynshumanistar organiserte i Human-Etisk Forbund (HEF).

Human-Etisk Forbund har over 77 000 medlemmer. Det er den

største nasjonale livssynshumanistiske organisasjonen i verda.

Human-Etisk Forbund i Noreg samarbeider med andre organisa-

sjonar rundt om i verda for å fremje livssynshumanisme og grunn-

leggjande verdiar til alle menneske, på tvers av landegrenser, politikk,

religion og kultur. Det gjer HEF gjennom å vere tilknytt den interna-

sjonale humanistorganisasjonen International Human ist and Ethical

Union (IHEU). Den internasjonale organisasjonen blei grunnlagd i

1952 i Amsterdam. Om lag 100 organisasjonar frå meir enn 30 land

er knytte til IHEU. Å arbeide for menneskerettar og menneskeverd

er felles for alle livssynshumanistar over heile verda.

fremje livssyns­

humanisme, verdiar

til alle menneske

IHEU

menneskerettar og

menneskeverd

60

61

oppgÅveR

1 Les dette underkapittelet godt. Finn minst tre grunnleggjande livssynshumanistiske

verdiar frå teksten.

2 Korleis meiner livssynshumanistar at menneska skal finne ut kva som er rett og

gale?

3 Finn tre eksempel på korleis livssynshumanistar kan engasjere seg for andre.

4 Kvar står det at alle menneske er fødte frie?

5 Kva vil det seie at mennesket er ein del av naturen?

6 Kvifor meiner livssynshumanistar at vi treng reglar for korleis vi skal leve saman?

7 Les teksten om Nora på side 54. Snakk saman om desse spørsmåla:

a) Kvifor er ikkje Nora som ho bruker å vere?

b) Kvifor seier ikkje Nora noko til guten som eig iPoden?

c) Kvifor synest Nora det er vanskeleg å vite kva ho skal gjere?

d) Kva kan Nora velje å gjere? Grunngi svara.

8 Kva trur du Nora bestemmer seg for å gjere? Skriv framhaldet på historia om Nora

på side 54.

9 Gå saman to og to og prøv å finne eksempel på livssynshumanistiske reglar i dette

underkapittelet. Snakk saman og prøv å finne eksempel på situasjonar der reglane

er viktige.

10 Gå saman i grupper. Les teksten i dette underkapittelet grundig og finn ut kva syn

livssynshumanismen har på mennesket. Skriv opp det de finn som setningar på ein

veggplakat, og illustrer med bilete, teikningar og anna som kan forklare og vise

eksempel på dei setningane de skriv.

11 Finn ei sak du kunne tenkje deg å engasjere deg i. Arbeid saman i par og intervju

kvarandre om kva de vil engasjere dykk i, og kvifor. Skriv ein artikkel om den du

intervjuar, og presenter arbeidet ditt for klassa.

12 Bruk aviser, Internett eller eit lokallag av Human-Etisk Forbund og finn ut kva saker

HEF engasjerer seg i. Finn ut kvifor organisasjonen synest at desse sakene er viktige.

62

›

›

›

›

n

BuddhismeHer skal du lære om:

å leve som buddhist

menneskesyn i buddhismen

den åttedelte vegen

førebilete for buddhistar

Daniel fortel

Det er vanskeleg å forklare kva det er å vere eit godt menneske.

Det viktigaste er å gjere gode handlingar, for eksempel å hjelpe

andre. Og for å vere ein god buddhist må vi følgje fem levereglar.

Det er at vi ikkje skal drepe, ikkje stele, ikkje lyge, ikkje vere utru

og ikkje drikke alkohol. Eg veit ikkje kva som skjer når nokon

døyr. Men i tempelet er det eit bilete av Buddhas himmel. På

biletet ser vi Buddha og mange gode menneske. I Buddhas

himmel er det ikkje noko vondt, og alle får lære meir om læra til

Buddha. Kanskje dei som gjer gode handlingar, kjem dit. Men den

som drep andre, kan bli gjenfødt som ein som har det vondt. Vi

blir gjenfødte for å lære av feila våre. Og når vi har det vondt,

skjønar vi at vi ikkje skal gjere vonde ting mot andre.

gjenføding

karma

MenneskesynBuddha meinte at alle vesen har hatt mange liv. Døden er ikkje

slutten på livet, men tvert imot innleiinga til eit nytt liv. Å bli født på

nytt etter døden blir kalla gjenføding. Det er mogleg å bli født på nytt

som nye menneske, som dyr, i himmelske verder der alt er godt, eller

i helvete der ein blir pint og plaga, før ein til slutt blir født som noko

anna ein annan stad. Jamvel om det er mykje å glede seg over i livet,

blir det slitsamt å bli født på nytt gong på gong, meinte Buddha.

Det er ikkje tilfeldig kva slags gjenføding ein får. Buddha meinte at alt

vi gjer, får konsekvensar. Buddhistar trur derfor at det livet ein lever

her på jorda, vil avgjere korleis neste liv blir. Dei trur at alt det dei gjer,

får eit resultat som blir kalla karma. Gjer buddhistar gode handlingar,

Buddha tyder

«den som har

vakna».

62

63

får dei god karma. Gjer dei dårlege handlingar, får dei dårleg karma.

God karma gir god gjenføding, og dårleg karma gir vond gjenføding.

«Om du lurer på kva du var, skal du sjå på kva du er no. Om du lurer

på kva du blir, skal du sjå på kva du gjer no», seier buddhistar.

Buddhistar trur at alle menneske kan sleppe fri frå gjenføding – kan-

skje ikkje i dette livet, men det er mogleg for alle. For buddhistar er det

å bli født som menneske den beste gjenfødinga. Det er fordi menneska

er dei einaste som kan bli i stand til å forstå læra til Buddha.

Å leve som buddhistBuddhistar trur at dei kan få eit godt liv ved å gjere det Buddha sa og

gjorde. Det kallar dei læra til Buddha. Buddha forkorta og samla

læra i fire punkt. Punkta blir kalla dei fire edle sanningane. Dei fire

edle sanningane er sette opp på ein måte som kan minne om korleis

ein lege arbeider. Legen ser først at pasienten er sjuk. Så finn han

årsaka til sjukdommen, han tenkjer etter om det finst ein kur, og så

seier han kva pasienten må gjere for å bli frisk.

læra til Buddha

dei fire edle

sanningane

64

Dei fire edle sanningane

Den første edle sanninga er sanninga om liding. Liding er det same

som at noko gjer vondt. Livet inneheld nok mykje fint, men

det er også fullt av vanskar. Gjennom heile livet skjer det

forandringar som kan vere vanskelege å takle. Buddha

snakka om ulike vanskar: Det gjer vondt å bli sjuk, å

bli gammal og døy. Sorg, smerte, vonde tankar og

vonde kjensler gjer vondt. Det gjer vondt å vere

saman med det som du ikkje liker. Det gjer vondt

ikkje å vere saman med det du liker. Det gjer vondt

når du ikkje får det du vil ha.

Den andre edle sanninga er at lidinga har ei årsak.

Buddha og elevane hans snakka mykje om kva årsaka

til lidinga var. Buddha sa at årsaka til det som gjer vondt

er begjær. Begjær vil seie å ha eit sterkt ønske om å ha noko.

Menneska prøver så godt dei kan å halde fast ved det dei liker, og

å kvitte seg med det dei ikkje liker. Men alt i verda forandrar seg, frå

små insekt til store fjell. Likevel ønskjer menneska å halde fast ved

ting. Buddha sa at menneska er prega av vankunne, grådigskap og

hat, og det er årsaka til lidinga.

Den tredje edle sanninga er at lidinga kan ta slutt. Det finst ein veg

bort frå alt det vanskelege. Det går an å bli fri frå fødsel, alderdom,

sjukdom og død. Det er mogleg å bli fri frå alt som er vondt. Budd-

histar kallar frigjeringa frå det vonde for nirvana. Nirvana tyder at

noko sloknar. Det som brenn, er vankunne, grådigskap og hat. Når

desse flammane sloknar, er mennesket fritt. Nirvana er ein tilstand,

ikkje ein stad. Nirvana kan opplevast i menneskelivet. Å oppleve

nirvana er å oppleve fullstendig fridom, klarleik, harmoni og med-

kjensle. Men på jorda er alt alltid i forandring. Buddhistar trur at

den som blir opplyst, slik som Buddha, ikkje blir gjenfødt, men

oppnår endeleg nirvana.

Den fjerde edle sanninga forklarer korleis lidinga kan ta slutt. Vegen

bort frå lidinga blir kalla den åttedelte vegen. Det er ei vegforklaring

med åtte punkt. Dei åtte punkta seier korleis buddhistar bør leve,

slik at dei til slutt slepp fri frå gjenfødinga.

liding

lidinga har ei årsak

lidinga kan ta slutt

nirvana

den åttedelte vegen

Grisen, hanen og slang­en står for vankunne, grådigskap og hat.

64

65

Den åttedelte vegen

66

Den åttedelte veien

1. Rett synRett syn er å sjå det verkelege slik det er. Det vil seie å forstå læra om

karma og gjenføding. Det vil også seie å forstå dei fire edle sanningane.

2. Rett intensjonIntensjon tyder nesten det same som tanke. Ein intensjon er tanken

bak det vi gjer. Dersom du for eksempel gir ei gåve til andre for at dei

skal bli glade, har du ein annan intensjon enn dersom du gir dei ei

gåve for at dei skal like deg, eller for at du skal få ei gåve

tilbake. For buddhistar er rett intensjon å prøve å gjere

gode ting utan å tenkje på å få noko tilbake. Rett inten-

sjon er å utvikle ei kjærleg og vennleg haldning til alle, og

å bestemme seg for ikkje å skade levande vesen. Rett

intensjon kan også vere å bestemme seg for å bli munk.

3. Rett tale Rett tale vil seie å snakke på ein måte som ikkje skader nokon. Det vil

seie at ein ikkje skal lyge, sladre eller baktale andre. Men det kan også

innebere at ein ikkje skal snakke tull, og ikkje snakke utan å tenkje.

4. Rett handlingRett handling er å følgje dei fem levereglane i buddhismen. Desse

levereglane seier kva menneska ikkje skal gjere. Reglane seier at ein

ikkje skal drepe noko levande vesen, ikkje stele, ikkje ha sex på ein

måte som kan skade nokon, ikkje lyge og ikkje ruse seg med noko

slags rusmiddel.

Den åttedelte veien

66

67

5. Rett levebrødRett levebrød er å ha eit arbeid som ikkje skader andre. Buddhistar

bør for eksempel unngå å selje våpen eller narkotika, å slakte dyr

eller å vere soldatar. For munkar og nonner er rett levebrød rett og

slett å vere munk eller nonne.

6. Rett strev Å streve er å prøve på noko, å gjere ein innsats. Rett strev i

buddhismen er mellom anna å prøve å tenkje gode tankar.

7. Rett merksemdRett merksemd i buddhismen er å lære

seg å forstå korleis kroppen, sansane,

tankane og kjenslene fungerer. For

buddhistar er meditasjon ein måte

å trene merksemda på.

8. Rett konsentrasjonDet siste steget på vegen er å konsentrere seg om det ein lærer i

meditasjonen, og å utvikle det vidare. Buddhistar tenkjer at dei både

forstår læra til Buddha betre og får meir medkjensle med andre når

dei mediterer.

Jamvel om vegen har åtte delar, hører alle delane av vegen saman. Dei er

som eikene i eit hjul, alle åtte medverkar til at hjulet trillar jamt. Eit hjul

med åtte eiker minner buddhistar om den åttedelte vegen. Etter kvart

som buddhistar øver på dei ulike delane av vegen, tenkjer dei at det blir

lettare å følgje dei andre punkta. Slik held hjulet fram med å trille.

68

Korleis reagerer vi på skjellsord?

Ein gong var Buddha ved Ekornforingsplassen i Bambuslunden.

Da kom det ein mann som blei kalla Kjeftesmella. Kjeftesmella var

bramin, ein hinduprest. No hadde han fått høre at ein av dei andre

braminane hadde reist frå dei og blitt munk hos Buddha i staden.

Det gjorde Kjeftesmella rasande. Han gjekk bort til Buddha og sa

mange stygge ting til han. Da han hadde snakka frå seg, sa Buddha:

«Korleis er det, bramin, hender det at du får gjester i huset ditt?»

«Naturlegvis», svarte braminen, «det kjem både slekt og venner på

besøk.» «Og korleis er det, bramin, da set du vel fram mykje godt

til dei, både av mat og drikke?» spurde Buddha. «Det hender det,

ja», sa braminen. «Men dersom gjestene seier nei takk, kven er det

som eig desse tinga da?» spurde Buddha. «Om dei ikkje vil ha

noko, er det sjølvsagt mitt alt saman», svarte braminen. «Slik er

det, bramin, slik er det», sa Buddha. «Du har komme her og vil

gi meg ei mengd med skjellsord. Men eg seier nei takk. Så det er

ditt alt saman, bramin. Det er ditt alt saman.»

Tilrettelagt og omsett til nynorsk frå Kåre A. Lie:

Buddhas budskap (2010)

68

69

Førebilete for buddhistar

Dei fleste buddhistar seier tre setningar før dei skal be eller meditere.

Dei seier: «Eg tek tilflukt i Buddha, eg tek tilflukt i dhamma, eg tek

tilflukt i sangha.» Å ta tilflukt er å søkje vern hos nokon, og å leve i

det vernet. Buddha er førebiletet for alle buddhistar, dhamma er læra

hans, og sangha er fellesskapet av alle buddhistar. Buddha, dhamma

og sangha blir kalla dei tre juvelane, fordi dei er så viktige og dyre-

bare for alle buddhistar.

Det er mange måtar å sjå på Buddha på. På ein måte var han berre

eit menneske. Men han oppnådde noko heilt spesielt. Etter mange

gjenfødingar med gode gjerningar nådde Buddha nirvana. Han

vakna. Han hadde øvd opp medkjensla si slik at han var kjærleg og

vennleg overfor alle, og han hadde øvd opp sinnet sitt så det var reint

og klart. Buddha delte innsiktene sine med andre. Buddha er derfor

ein lærar for buddhistar. For alle buddhistar er det mogleg å bli som

han. Når buddhistar les tekstar framfor ein buddhastatue, kan det

derfor vere slik at dei eigentleg snakkar til noko som bur inne i dei

sjølve. Samtidig tenkjer mange buddhistar at Buddha hadde eigen-

skapar som vanlege menneske ikkje har. Han hadde større innsikt og

medkjensle enn alle andre vesen. Mange buddhistar ber derfor til

Buddha for å få hjelp av noko som er større enn dei sjølve.

Munkar og nonner er også førebilete for alle buddhistar, fordi dei i

større grad enn andre lever slik læra til Buddha seier.

Dalai Lama

Leiaren for buddhistar frå Tibet blir kalla Dalai Lama. Kvar gong

ein Dalai Lama døyr, trur buddhistar at han blir gjenfødt som ein

ny Dalai Lama. Dagens Dalai Lama er nummer 14 i rekkja. Mange

beundrar Dalai Lama. I 1989 fekk han Nobels fredspris for å ha

arbeidd så lenge for eit fritt Tibet utan å bruke vald. Det er reist

eit minnesmerke ved eit av dei buddhistiske sentra i Oslo til

minne om dette arbeidet.

dei tre juvelane:

Buddha, dhamma,

sangha

Dalai Lama

70

Ein gong var Buddha i skogen

saman med nokre munkar.

«Kva meiner de, munkar? Kva er det

mest av: dei få blada eg held i handa,

eller blada i resten av skogen?»

«Du held da berre nokre få blad

i handa, Meister, det er mange fleire

i resten av skogen!»

Oppsummering av læra til Buddha

«Nettopp, munkar.

Og slik er det også

med det eg har

fortalt dykk. Av

det eg har forstått,

er det berre nokre

få ting eg har fortalt. Det

meste har eg ikkje fortalt dykk.

Og kvifor? Fordi det meste ikkje er til

nytte. Det fører ikkje til betre livsførsel,

ikkje til at ein føler at ein har fått nok,

ikkje til opphør, ikkje til fred og heller

ikkje til djup forståing, oppvakning

og nirvana. Derfor har eg ikkje fortalt

dykk om noko slikt. Kva er det eg har

fortalt dykk da, munkar?»

71

70

«Eg har fortalt dykk om lidinga …» «årsaka til lidinga …»

«opphøret av lidinga og vegen

til opphøret av lidinga.»

«Men kvifor har eg fortalt dykk dette?

Det er fordi det er til nytte. Det fører

til edlare livsførsel, til at ein føler at ein

har fått nok, til opphør, til fred, djup

forståing, oppvakning og nirvana.

Derfor har eg fortalt dykk dette.»

Tilrettelagt og omsett til nynorsk frå Kåre A. Lie: Buddhas budskap (2010)

72

oppgaveRoppgÅveR

1 Kva tyder gjenføding?

2 Kva slags skapningar meiner buddhistar det går an å bli gjenfødt som?

3 Kva meiner buddhistar avgjer kva slags gjenføding ein får?

4 Kva er den åttedelte vegen?

5 Kven er det viktigaste førebiletet for buddhistar? Forklar kvifor.

6 Eit av punkta i den åttedelte vegen er rett levebrød. Det vil seie at ein har eit yrke

som ikkje skader nokon. Det motsette vil for eksempel vere å vere kriminell.

Skriv ned alle dei åtte punkta. Deretter skal du prøve å skrive ned eit ord til kvart

punkt som tyder det heilt motsette. Eksempel: Rett levebrød – Kriminell.

7 Vel to av punkta i den åttedelte vegen og forklar kva dei tyder.

8 Lag ei teikning som illustrerer eit av punkta i den åttedelte vegen.

9 Les teikneserien på side 70 og 71. Forklar kva rute 5, 6 og 7 handlar om.

10 Finn bilete av livshjulet på Internett. Du kan for eksempel bruke nettressursen til

Inn i livet. Finn ut kva biletet fortel.

11 Dramatiser forteljinga om Buddha og Kjeftesmella.

72

73

›

›

›

›

HinduismeHer skal du lære om:

å leve som hindu

menneskesyn i hinduismen

levereglar for hinduar

gudar og gudinner i hinduismen

Majoran fortel

Eg trur at for å leve eit godt liv må ein følgje spesielle lover, hjelpe

fattige og be til Gud. Det er viktig å vise gudane respekt. Når vi

viser respekt og takksemd overfor gudane, kan dei hjelpe oss.

Gudane vil også at vi skal følgje spesielle levereglar. Reglane er ikkje

skrivne ned, men vi må kjenne inne i oss kva som er rett og gale.

Det er for eksempel rett å gi gåver og hjelpe dei fattige, men det er

gale å vere egoistisk. I ei historie blir det sagt at den som ikkje gjer

gode ting, kan bli straffa av gudane. Men dersom ein gjer gode ting,

kjem ein til himmelen. Men berre for ei stund. Å komme til him-

melen er på ein måte som ein slags billett, ein kan komme inn der,

men må også tilbake. Da blir ein født på nytt, anten som menneske

eller som andre vesen. Det kan for eksempel vere slik at om eg går

og trakkar på meitemark no, kan eg bli født igjen som ein meite-

mark ein annan gong. Men det er ein himmel over himmelen òg.

Dit er det svært vanskeleg å komme. I den himmelen er det berre

sjela som finst. Den som kjem dit, blir ikkje født på nytt.

Å leve som hinduMajoran, som du møter i denne boka, fortel litt om kva han meiner er

viktig for ein hindu. Andre hinduar ville kanskje seie noko heilt anna.

Mange hinduar seier at hinduisme er ein måte å leve på. Men kva

denne levemåten går ut på, er det mange ulike svar på. Hinduismen er

ein mangfaldig religion. Hinduar har ulike gudar og gudinner, gjer

ulike ritual og går i ulike tempel. Dei har mange ulike heilage tekstar,

og dei har religiøse lærarar med ulike oppfatningar av korleis livet bør

levast. Hinduisme er derfor svært mange ulike måtar å leve på.

mangfald

74

Menneskesyn

Hinduar tenkjer at alle menneske og dyr har levd mange liv. Alle blir

fødte igjen og igjen. Det blir kalla gjenføding. Kva slags gjenføding eit

vesen får, blir avgjort av kva det har gjort i tidlegare liv. Og det du gjer

i dette livet, avgjer den neste gjenfødinga di. Gode handlingar gir ei

god gjenføding, og dårlege handlingar gir ei dårleg gjenføding. Ei god

gjenføding kan vere å bli født som eit menneske som har god familie,

Men noko har dei fleste hinduar likevel til felles. I dette under-

kapittelet får du lese litt om korleis mange hinduar tenkjer om

livet, om menneske og gudar og om kva som er rett og gale.

Frå Noregs største hindu festival på Ammerud i Oslo, august 2010

gjenføding

74

75

mat og pengar. Det kan også vere å bli gjenfødt i himmelen, der

gudane bur. Ei dårleg gjenføding kan vere å bli født som eit menneske

som har dårleg familie, eller som ein som er svært sjuk, svolten eller

fattig. Det kan også vere å bli født som eit dyr eller insekt. Resultatet

av alt vi gjer, blir kalla karma. Når vi gjer noko godt, får vi god karma,

og når vi gjer noko dårleg, får vi dårleg karma.

Det høgaste målet for dei fleste hinduar er å sleppe fri frå gjenføding

og karma. Hinduar tenkjer at alle levande vesen har ein slags kjerne

inne i seg som ikkje heng saman med kroppen. Denne kjernen kallar

dei atman. Dersom ein lege tek eit røntgenbilete av menneske-

kroppen, eller deler han opp, klarer ikkje legen å finne ein bestemt

del som er atman. Men det er ikkje det same som at atman ikkje

finst, seier hinduar. Det er på liknande vis med andre ting i naturen.

Om vi deler opp eit frø av eit tre, finn vi ikkje noko spesielt inne i

det. Likevel blir frøet til eit nytt tre. Eit anna eksempel hinduar

bruker, er at vi kan leggje salt i eit glas med vatn og la det stå natta

over. Neste morgon er det ikkje mogleg å sjå saltet i vatnet, men alt

vatnet smaker salt. Slik er det med atman òg, seier hinduar. Atman er

usynleg som saltet, likevel er det i alt. Atman er det som blir gjenfødt

frå liv til liv. Hinduar ønskjer at atman skal sleppe fri frå gjenfødinga.

gudar og gudinner i hinduismen Hinduar tenkjer at det finst ei usynleg kraft som er overalt i heile

universet. Denne krafta er større enn alt anna. Krafta kan ta form

som gudar og gudinner. Jamvel om hinduane har mange gudar og

gudinner, er dei former av den same sterke krafta. Hinduar kan

derfor velje sjølve kva gudar eller gudinner dei ber til. Mange ser

likevel på ein av gudane som meir kraftfull enn dei andre. Dei fleste

hinduar ser på anten guden Vishnu, guden Shiva eller gudinna Devi

som den øvste guden. Jamvel om gudane og gudinnene har eigne

namn, kan dei også kallast berre Gud.

Somme meiner at den krafta som går gjennom universet, er lik

atman, den kjernen alle vesen har inne i seg. Sidan krafta er det same

som Gud, meiner dei at det er noko av Gud i alt som lever.

usynleg kraft

mange gudar og

gudinner

karma

atman

76

n

levereglar

Mange hinduar meiner at det finst ei form for reglar som gjeld alt i

heile universet. Desse reglane kallar dei dharma. Ordet dharma kan

tyde både plikt, lov og rettferd. For hinduar er dharma det som

skaper orden i universet. Alle har plikt til å følgje desse reglane, det

er ei slags lov for alt og alle. Men jamvel om lova gjeld alle, er ho

ikkje den same for alle. Dyr og menneske har for eksempel ulik

dharma, menn og kvinner har ulik dharma, folk frå ulike familiar

og med ulike yrke har ulik dharma, og menneske med ulik alder har

ulik dharma.

Dharma er ei form for lover som ikkje finst nedskrivne i ein einskild

tekst. Til det er dharma altfor omfattande. Dessutan kan dharma

forandre seg, fordi verda er i stadig endring. Likevel er det mange

heilage tekstar som handlar om dharma. Der står det både om kva

reglar som er ulike for ulike menneske, og om kva eigenskapar alle

menneske bør prøve å ha. Blant desse eigenskapane er tolmod,

tilgiving, sjølvkontroll, reinleik, visdom, sanning, ro og kontroll

over sansane, og at ein held seg frå å stele.

ikkje-valdIkkje å skade andre er viktig for hinduar. Tanken om at det er mog-

leg å kjempe for noko utan å bruke vald blei særleg kjend gjennom

Mahatma Gandhi. Hinduar tenkjer at å skade andre gir dårleg

karma. Men det finst unntak. Hinduar kan for eksempel tenkje at

krigarar ikkje får dårleg karma av å kjempe dersom dei kjempar for

ei god sak, fordi det er ei plikt for dei å kjempe når dei er krigarar. I

slike tilfelle kan hinduar meine at det er viktigare å tenkje på plikt-

ene sine enn på andre etiske reglar.

Ikkje-vald mot dyr Hinduar meiner det er gale å skade både menneske og dyr, fordi dei

meiner at alle levande vesen har sjel. For hinduar heng alt liv i

verda saman. Eit menneske kan bli gjenfødt som dyr, og eit dyr kan

ein gong bli gjenfødt som menneske. Derfor meiner mange hindu-

ar at menneske helst ikkje skal ete kjøtt. Ein som ikkje et kjøtt, blir

kalla vegetarianar. Ein del hinduar et aldri kjøtt. Andre er vegetari-

dharma er ikkje den

same for alle

vegetarianarar

Dharma kan tyde

plikt, lov og rettferd.

76

77

anarar ein fast dag i veka. Før hinduar går i tempelet, skal dei ikkje

ha ete kjøtt, fordi ein skal vere rein inne i seg når ein går i tempelet.

Sidan å ete kjøtt på ein måte er å ta liv, tenkjer hinduar at det gjer

kroppen urein.

Mange hinduar meiner det er verre å ete kjøtt frå kyr og oksar enn

anna kjøtt. Dei ser nemleg på desse dyra som heilage. Somme seier

oksen er heilag fordi han er ridedyret til guden Shiva. Andre seier at

kua er heilag fordi ho gir så mange gåver til menneska, for eksempel

mjølk, smør og yoghurt.

78

Vishnu og Rantideva

Rantideva var ein konge som hadde svore på at ingen skulle forlate

kongeriket hans tomhendt. Han gav derfor gåver til alle og hadde

snart gitt bort heile rikdommen sin, til og med kongeriket. Derfor

måtte han fattig og heimlaus forlate slottet. Han gjekk med familien

sin langt inn i skogen. Der begynte han å faste. Han åt ingenting i 48

dagar. Guden Vishnu var svært fornøgd med han. «Rantideva er min

beste tilbedar», sa han til dei andre gudane. «Den kongen? Berre

fordi han har gitt opp kongeriket sitt og har fasta i 48 dagar?» sa

guden Brahma med forakt i stemma. «Han har sikkert snart fått

nok», sa ein annan gud. Da kom guden Brahma med eit forslag.

«La oss teste Rantideva», sa han. Vishnu svarte: «Gjer det, de. Da

vil de også skjøne kvifor eg ser på han som ein stor tilbedar.»

Gudane sette av garde for å teste Rantideva. Rantideva hadde sett eit

måltid framfor seg og skulle til å bryte fasta. «Det er vanskeleg å vere

gåvmild når ein er svolten. La oss sjå korleis Rantideva reagerer», sa

Brahma til dei andre gudane. Dei andre gudane nikka: «Det er ei

svært god prøve.»

Dermed skapte ein av gudane seg om til ein bramin og gjekk bort til

Rantideva. «Ver helsa», sa han, «eg er svært svolten. Kan du vere så

snill å gi meg noko å ete?» Rantideva svarte: «Ver velsigna. Ta halv-

parten av maten min.» Braminen tok maten og sa: «Måtte Gud

velsigne deg.»

Ikkje før hadde braminen gått sin veg, før det kom ein bonde bort

til Rantideva. Bonden bøygde seg for Rantideva og sa: «Herre, eg

held på å døy av svolt.» Rantideva gav han ein del av den maten

han hadde igjen, mens han sa: «Vi kan dele den maten eg har.» No

ville Rantideva ete det vesle som var igjen av maten. Men akkurat

da fekk han auge på ein stakkars tiggar. Tiggaren hadde følgje med

tre svoltne hundar. Tiggaren sa: «Herre, har du noko mat til meg og

dei tre hundane mine?» Rantideva svarte utan å nøle: «Det vesle eg

har, er ditt.»

78

79

Rantideva priste Gud og takka for at han var i stand til å gi mat til

dei svoltne. Han bad deretter Gud om å få noko vatn slik at han

kunne bryte fasta på den måten, sidan han hadde gitt bort all maten

sin. Med det same Rantideva skulle drikke den første slurken, kom

det enda ein tiggar til han. Tiggaren sa: «Herre, hjelp meg, eg er

tørst.» Rantideva rekte han vatnet sitt og sa: «Drikk dette, det vil

sløkkje tørsten din.» Men tiggaren nølte og sa til Rantideva: «Nei, eg

burde ikkje prøve å lure deg. Folk seier at vatnet blir ureint om eg tek

på det. Da kan ikkje du drikke av det etterpå.» Men Rantideva reiste

seg og omfamna tiggaren. «Korleis kan noko bli ureint av at du tek

på det? Vishnu, som er overalt, bur da også i deg, bror.» Så gav han

vatnet til tiggaren slik at han fekk drikke.

Men tiggaren var også ein gud i forkleding, slik alle dei andre tiggar-

ane hadde vore. No forstod dei at Vishnu hadde rett, Rantideva var

den beste gudetilbedaren. Med det same kom Vishnu og dei andre

gudane til syne framfor Rantideva. Rantideva knelte framfor Vishnu.

Vishnu sa: «Rantideva, eg er svært fornøgd med deg. Du ser meg

verkeleg i alle skapningar. No er frelsa di.»

Tilrettelagt og omsett

til nynorsk frå Tarald

Rasmussen og Einar

Thomassen, red.:

Kildesamling til

kristendomskunnskap

med religions- og

livssyns orientering

(1999)

80

n

n

n

vegar til frelseHinduar har ulike meiningar om kva som er viktigast å gjere for å

sleppe fri frå gjenføding. Det vanlegaste er å tenkje at kjærleik til

Gud er det som fører til frelse. Mange hinduar trur at dei som tilber

Gud, kan få frelse jamvel om dei har gjort dårlege handlingar i

dette eller tidlegare liv. Gud kan tilgi alle feil som den som tilber

han, har gjort.

For å få tilgiving må hinduar angre seg. I tillegg kan dei drive askese,

dei kan faste, ofre, barbere vekk håret på hovudet, bade i heilagt

vatn, seie fram heilage lydar, dra på pilegrimsferd eller gi gåver. Puja

er ein måte å gi gåver på. Da gir hinduar mat, blomar, frukt og

røykjelse som ei gåve til Gud. Men sidan mange tenkjer at Gud er i

alt og alle, er det ei god handling å gi gåver til alle vesen. Det er også

på ein måte det same som å gi ei gåve til Gud.

Askese vil seie å

trene kroppen og

sinnet. Det kan ein

for eksempel gjere

ved ikkje å ete, ikkje

sove, ikkje snakke,

eller ved å stå eller

sitje på same måten

svært lenge.

Faste vil seie at ein

ikkje et og drikk i

ein bestemt tids-

periode.

Pilegrimsferd er å

dra til ein heilag stad.

Barn utfører puja ved eit lite familiealter

80

81

oppgÅveR

1 Kva tyder karma?

2 Kva er puja?

3 Kva er askese?

4 Kva er atman?

5 Kva er det høgaste målet for ein hindu?

6 Kva trur hinduar dei kan gjere for å få tilgiving for feil dei har gjort?

7 Les det som Majoran fortel. Skriv det om til eit intervju med Majoran. Lag minst

åtte spørsmål.

8 Beskriv dei tre hovudmåtane ein hindu kan bli frelst på.

9 Kva eigenskapar meiner hinduar er gode for alle å ha? Kva er det motsette av desse

eigenskapane? Lag eit skjema med to kolonnar. Skriv inn dei gode eigenskapane i

den eine kolonnen, og dei motsette eigenskapane i den andre.

10 Lag ei ordliste der du forklarer fem ord som har noko å gjere med hinduisme.

11 Les forteljinga om Vishnu og Rantideva. Kvifor meinte Vishnu at Rantideva var

den beste gudetilbedaren?

12 Vel ein gud eller ei gudinne og finn ut meir om han eller henne. Bruk oppslagsverk,

Internett eller nettressursen til Inn i livet. Lag ein presentasjon.

13 Dramatiser forteljinga om Vishnu og Rantideva.

82

›

›

›

›

JødedomHer skal du lære om:

å leve som jøde

gode og dårlege handlingar i jødedommen

menneskesyn i jødedommen

Gud i jødedommen

Eliana fortel

I jødedommen er eit godt menneske eit menneske som følgjer

jødiske reglar og gjer gode gjerningar. Eg meiner at eit godt

menneske er eit menneske som gjer gode ting for andre. Det er

viktig å arbeide med seg sjølv for å bli eit betre menneske. Vi bør

tenkje over det vi gjer, og det vi gjer for andre. Ser vi ei gammal

dame som skal over vegen, er det fint å hjelpe henne.

Eg ønskjer at andre skal respektere den eg er, og det eg gjer. Eg vil

også at andre skal respektere bakgrunnen, religionen og kulturen

min. «Gjer mot andre det du vil andre skal gjere mot deg» er ein

viktig regel. Den prøver eg å følgje.

Det du gjer mot andre, gjer du også mot Gud. Gud veit alt, ser alle

og hører alle. Eg er hundre prosent sikker på at Gud finst, men eg

kan ikkje beskrive han. Gud er ingen person. Gud er overalt. Når

eg ber til Gud, ber eg om at han skal gi meg styrke og mot til å

hjelpe venner, familie og dei rundt meg. Eg trur ikkje Gud kan

stoppe ting som krig og slikt. Men eg trur han kan hjelpe men-

neska til å bli betre menneske. Gud er ein slags lærar og rettleiar.

Alle jødar må følgje dei ti boda. Det er viktige reglar som gjeld for

alle menneske, ikkje berre jødar. Dei seier mellom anna at du ikkje

skal drepe, stele eller lyge. Dei ti boda lærer deg om rett og gale.

Alle menneske gjer galne ting somme gonger. Derfor er det viktig

at ein lærer av feila sine. I Toraen er det 613 reglar. Det er uråd å

følgje alle. Ein del gjeld heller ikkje lenger, fordi dei galdt tempelet.

82

83

n

Å leve som jøde

Jødedommen lærer at oppskrifta på eit godt liv finst i dei heilage

tekst ane. Toraen, eller Mosebøkene, er den mest heilage teksten i

jødedommen. I Toraen står det at Moses fekk dei ti boda på fjellet

Sinai. Boda seier:

1) Du skal ikkje ha andre gudar enn Gud

2) Du skal ikkje lage avbildingar av Gud

3) Du skal ikkje misbruke Guds namn

4) Du skal holde sabbaten heilag

5) Du skal respektere mor di og far din

6) Du skal ikkje drepe

7) Du skal ikke bryte ekteskapet

8) Du skal ikkje stjele

9) Du skal ikkje lyge

10) Du skal ikkje trå etter eigedomen eller ektefellen til nesten din

I alt inneheld Toraen 613 bod. Boda blir forklarte, utdjupa og disku-

terte i andre heilage tekstar. Den viktigaste av desse tekstane heiter

Talmud. Boda gjeld mange ulike ting. Dei seier mellom anna korleis

menneska skal vere mot kvarandre, og korleis menneska skal vere

mot Gud. Mange jødar trur at Toraen og Talmud kan rettleie dei til å

leve eit godt liv.

Ein jøde treng ikkje å hugse alle boda i Toraen. Mange av desse boda

dreiar seg for eksempel om livet i tempelet i Jerusalem. Tempelet i

Jerusalem blei øydelagt i år 70 e.Kr., og boda som gjeld tempelet, er

derfor ikkje gyldige i dag. Andre gjeld landbruk eller heilt spesielle

situasjonar. Kva det vil seie å vere jøde, varierer frå person til person.

For somme jødar er det viktig å følgje mange av boda i Toraen.

Andre følgjer nokre av boda, mens somme ikkje bryr seg om dei i

det heile.

MatreglarI Toraen og Talmud er det reglar for kva som er tillate og forbode å

ete. Mat som det er lov å ete, blir kalla kosher. Det er lov å ete alt av

korn, frukt og grønt. Kjøtt frå pattedyr som har delte klauver og tygg

Talmud er ei

samling av for-

klaringar til Toraen.

kosher

Toraen

dei ti boda

613 bod

84

n

drøv, for eksempel storfe og sau, kan også etast. Grisen tygg ikkje

drøv, og hesten har ikkje delte klauver, og dei kan derfor ikkje etast.

Det er lov å ete fisk som både har finnar og skjel. Ål har ikkje skjel,

og skaldyr har ikkje finnar og er derfor ikkje lov å ete. Det er også

forbod mot å ete blod. Det vil seie at dyret må slaktast på ein slik

måte at mest mogleg blod renn ut av kroppen til dyret.

Etter dei jødiske matreglane er det forbod mot å blande kjøttmat og

mjølkemat i alle former. Det vil seie at når jødar som følgjer kosher,

et kjøtt, har dei ikkje lov til å drikke mjølk eller ete mjølkemat, og

omvendt. Kjøtt og mjølk skal heller ikkje blandast i magen. Har dei

ete kjøtt, må dei derfor vente nokre timar før dei kan drikke mjølk

eller ete mat som inneheld mjølk, og omvendt. For å vere sikker på at

dei ikkje blandar kjøtt og mjølk, har jødar som følgjer kosher, fleire

sett servise, kjelar, bestikk og dukar. Det eine settet bruker dei når dei

et mjølkemat, det andre bruker dei når dei et kjøttmat.

Rachel fortel

Det er vanskeleg å følgje kosher i Noreg. Det er berre éin butikk i

Oslo som sel koshervarer, og der er det ikkje så mange ting. For at

vi skal kunne ete kjøtt, må dyret vere slakta på ein bestemt måte.

Vi skal heller ikkje blande kjøtt og mjølk. Familien min bruker

ulikt bestikk og servise til mjølkemat og kjøttmat. Regelen om

ikkje å blande kjøtt og mjølk kjem frå Tanak. Der står det at ein

ikkje skal koke eit kje i mjølka frå mora. Det vil seie at vi for

eksempel ikkje har smør til potetene når vi et kjøtt. Vi følgjer

ikkje alle kosherreglane, men vi et ikkje svin eller skaldyr, og vi

blandar heller ikkje kjøtt og mjølk.

SabbatEit av boda i Toraen seier at du skal halde sabbaten heilag. Sabbaten

begynner ved solnedgang fredag og varer til solnedgang laurdag.

Heilagdagen er høgdepunktet i veka og skal gi kvile til alle. Det er

ein dag alle gler seg til. Han blir feira med gudstenester både i

synagogen og i heimen. I heimen blir sabbaten feira med ein fest

der familien et og hyggjer seg saman.

ikkje blande kjøttmat

og mjølkemat

heilagdag

Tanak er den

jødiske Bibelen.

84

85

Huset blir rydda og gjort i stand til sabbat. Maten som skal etast

under sabbatsmåltidet, blir laga ferdig på førehand, og bordet blir

dekt. Når mora i huset tenner sabbatslysa og leser ei bønn 20 minutt

før solnedgang fredag kveld, er alt gjort klart slik at heilagdagen kan

begynne. Somme, særleg menn, går til gudsteneste i synagogen

fredag kveld. Etter gudstenesta samlar familien seg for å ete sabbats-

måltidet. Til dette måltidet hører sabbatsbrødet med. Det er ein

fletta loff. Det er vanleg å sitje lenge ved bordet under sabbatsmål-

tidet. Familien snakkar, diskuterer, syng sabbatssongar og har det

hyggeleg saman under måltidet. Den viktigaste sabbatsgudstenesta

blir halden laurdag morgon. Da går mange i synagogen.

Sabbaten blir feira

til minne om at

Gud ifølgje Toraen

kvilte den sjuande

dagen etter at han

hadde skapt verda.

Sabbaten blir også

feira til minne om

utvandringa frå

Egypt, og til minne

om pakta som

Toraen seier at

Gud har inngått

med det jødiske

folket.

sabbatsmåltid

Dora Holzhandler: Sabbatslys, 1987

86

«Det som du sjølv hatar, må du ikkje gjere mot nesten din.

Dette er heile Toraen. Resten er forklaringar til dette.

Gå av stad og lær dei.»

Rabbi Hillel, frå Talmud

Gode og dårlege handlingarEit godt liv er etter jødisk tradisjon eit liv som blir levd i tråd med

Toraen og Guds vilje. Det vil seie at handlingar som følgjer Guds

vilje, blir rekna som gode handlingar, mens handlingar som bryt

med Guds vilje, blir rekna som dårlege handlingar.

Nestekjærleiken er viktig i jødedommen. I Toraen (i 3 Mos 19,18)

står det at «du skal elske nesten din som deg sjølv». Det vil seie at

kvart menneske skal elske og respektere seg sjølv, samtidig som det

skal elske og respektere andre menneske. Det inneber at du skal vere

like oppteken av korleis andre har det, som du er av korleis du sjølv

har det. Å vise nestekjærleik kan vere å vise omsorg for menneska

rundt deg. I jødedommen skal ein hjelpe dei som treng hjelp, om dei

er fattige eller sjuke. Eit eksempel på å vise omsorg er å besøkje sjuke

på sjukehus eller i heimen.

eit godt liv

nestekjærleik

omsorg

besøkje sjuke

American Jewish Joint Distribution, JDC (Amerikansk-jødisk sameint fordelingskomité) og American Jewish World Service, AJWS (Amerikansk-jødisk verdshjelp) er namnet på to store jødiske hjelpeorganisasjonar. JDC er den eldste og arbeider ut frå tanken om at alle jødar er ansvarlege for kvarandre. Organisasjonen hjelper mellom anna fattige jødar i Russland, og samlar også inn pengar til folk som er i nød, uavhengig av om dei er jødar eller ikkje.

AJWS arbeider for å kjempe mot fattigdom, svolt og sjukdom i fattige land i verda. Der hjelper organisasjonen alle som treng det, uavhengig av kva religion eller nasjonalitet dei hører til. AJWS har for eksempel samla inn pengar for å hjelpe offera for flaum i Pakistan og dei som blei offer for jordskjelv i Haiti.

Jødiske hjelpeorganisasjonar

86

87

Så skapte Gud mennesket i sitt bilete, i Guds bilete skapte

han det, til mann og kvinne skapte han dei.

1 Mos 1,27

MenneskesynI Toraen står det at Gud har skapt alle menneske. Det vil også seie at

han elskar alle menneske. Toraen seier at Gud har skapt mennesket i

sitt bilete. At mennesket er skapt i Guds bilete, vil seie at det er noko

ved mennesket som liknar på Gud. Jødar meiner at ingen andre vesen

er skapte i Guds bilete, slik mennesket er. Det gjer mennesket spesielt.

Jødedommen seier at mennesket er skapt godt, og at mennesket

blir født utan synd. Men menneska blir fødte med evna til å gjere

gode og dårlege handlingar. Derfor er menneska ansvarlege for det

dei gjer.

I Toraen står det at menn og kvinner er skapte likeverdige. Det vil

seie at dei er like mykje verdt. Samtidig er mannen og kvinna skapte

med ulike oppgåver her på jorda. Jødar trur at menn og kvinner

både treng og utfyller kvarandre. Det er derfor viktig å gifte seg i

jødedommen.

Mannen har tradisjonelt fleire religiøse plikter enn kvinna. Han må

for eksempel be oftare og gå i synagogen oftare enn kvinna. Mange

av oppgåvene til kvinna hører heimen til. Ho skal ta seg av huset og

familien. Kvinna har også religiøse oppgåver. Det er for eksempel

hennar oppgåve å tenne sabbatslysa kvar veke. Men om Toraen gir

mannen og kvinna ulike oppgåver, er det ikkje alle jødar som følgjer

denne fordelinga av oppgåver.

skapt i Guds bilete

godt

utan synd

ansvarlege

likeverdige

ulike oppgåver

88

n

Den romerske keisaren sa til rabbi Gamaliel: «Din Gud er ein tjuv,

for det står skrive: ’Da lét Herren Gud ein djup søvn falle over

mannen. Og mens han sov, tok han eit av sidebeina hans’.»

Dottera til rabbien bad om å få svare keisaren og sa så til han:

«Send oss ein soldat!»

«Kvifor det?» spurde han. Ho svarte: «Ein tjuv kom inn hos oss

om natta, tok ei sølvkanne og la ei av gull igjen i staden.» «Å», sa

keisaren, «eg skulle gjerne ha ein slik tjuv på besøk kvar natt!»

«Nettopp», svarte ho, «var ikkje Adam like heldig, som mista eit

ribbein og i staden fekk ei hustru til å tene seg!»

Frå Talmud, Sanhedrin 39a

Pakta mellom Gud og det jødiske folket Etter jødisk tradisjon fekk Moses heile Toraen av Gud på Sinaifjellet.

Tanak fortel at Gud gjorde ei pakt med det jødiske folket på Sinai.

Etter denne pakta har både Gud og menneske rettar og plikter. Det

jødiske folket forplikta seg til å ta vare på og følgje Guds lære, mens

Gud lova at jødane skulle vere eit heilagt folk for han. Jødedommen

har mange forklaringar på kvifor akkurat jødane blei valde. I ei

forteljing heiter det at Gud spurde fleire folk om dei ville ha Toraen

hans, men at det berre var det jødiske folket som takka ja.

rettar, plikter

heilagt folk

Ei pakt er ei avtale.

88

89

Vil de no lyda vel etter orda mine og halda pakta mi, så skal

de vera min eigedom framfor alle andre folk; for heile jorda

er mi. De skal vera eit kongerike av prestar og eit heilagt folk

for meg.

2 Mos 19,5–6

Jødedommen seier at jødar har fleire bod dei må følgje enn folk som

ikkje er jødar. Årsaka er pakta som Gud gjorde med det jødiske

folket. Mens jødane skal leve etter dei mange boda i Toraen, skal alle

andre følgje «Noahs sju lover». Etter desse lovene er det mellom anna

forbode å drepe, å stele, å lyge og å tilbe andre gudar.

gud i jødedommenI jødedommen finst det éin Gud. Gud er den einaste, og han er

eineståande. Jødar trur at Gud er heilag, evig, allmektig, miskunn-

sam og rettferdig. Dei trur også at Gud har skapt verda og menneska.

Jødedommens Gud finst utanfor menneska, samtidig som han er

nær menneska. Etter jødisk tru kan Gud gripe inn i historia og livet

til menneska. Det vil seie at han fortel menneska kva dei bør gjere og

ikkje gjere. Forholdet mellom Gud og menneska er prega av kjærleik

og rettferd. Gud elskar menneska, men han gir dei også ei rettferdig

straff når dei bryt lovene hans.

Høyr, Israel! Herren er vår Gud, Herren er éin.

Den jødiske truvedkjenninga, shema (5 Mos 6,4)

Noahs sju lover

éin Gud

kjærleik,

rettferd

90

90

91

Ein gong diskuterte keisaren og rabbi Josva om det finst ein Gud

eller ikkje. Keisaren spurde om verda har ein Gud. Rabbi Josva

svarte med å spørje keisaren om det går an å tenkje seg ei verd

som ikkje hører nokon til. Keisaren svarte ikkje på spørsmålet. I

staden spurde han rabbi Josva om kven det er som har skapt

himmel og jord. Til dette svarte rabbi Josva at det er Gud, Den

heilage, som har skapt himmelen og jorda. Det står i Toraen.

Keisaren sa da til han: «Kvifor kan

ikkje Gud vise seg eit par

gonger i året, slik at men-

neska kan få respekt for

han?» Rabbi Josva

svarte: «Fordi verda

ikkje ville klare å

halde ut Guds

lysglans. Det men-

nesket som ser Gud,

kan ikkje leve.» Da

sa keisaren: «Dersom

du ikkje kan vise meg

Gud, vil eg ikkje tru

på at han finst.»

Ved middagstid, da sola

stod høgt på himmelen, bad

rabbi Josva keisaren om å sjå rett

på sola. Men keisaren svarte: «Det kan

eg ikkje.» Rabbi Josva sa da til han: «Måtte øyra dine høre det

munnen din seier. Når du, som du sjølv seier, ikkje eingong kan

sjå på sola, som berre er ein av Guds tenarar, korleis kan du da sjå

på Gud, som har ein lysglans som stråler over heile verda?»

Frå Talmud

Marc Chagall: Moses tek imot dei ti boda, 1960–66

92

oppgÅveR

1 Kvar trur jødane at dei kan finne oppskrifta på det gode livet?

2 Kor mange bod er det i Toraen?

3 Kva er kosher?

4 Kva er sabbat?

5 Kva er sabbaten til minne om?

6 Skriv eit samandrag av underkapittelet om jødedom. Bruk overskrifter, nøkkelord

og ordforklaringar som hjelp.

7 Kva for ein regel prøver Eliana å følgje? Kva blir denne regelen kalla?

8 Arbeid saman i par. Les teksten om rabbi Josva og keisaren på side 91 og fortel

innhaldet med eigne ord.

9 Skriv ein kort faktatekst om menneskesynet og Gud i jødedommen.

10 I Tanak står det at Gud gjorde ei pakt med det jødiske folket. Kva dreiar denne

pakta seg om? Diskuter med dei andre i klassa.

11 Bruk Internett og oppslagsverk og finn ut meir om sabbatsmåltidet. Kva slags mat

er det vanleg å ete? Korleis er det vanleg å dekkje bordet? Lag ein presentasjon

som du kallar «Sabbatsmåltidet».

12 Ta utgangspunkt i dei jødiske matreglane som står på side 83 og 84. Bruk

oppslagsverk og Internett og finn eksempel på kva jødar som følgjer matreglane,

kan ete og ikkje ete.

92

93

oppsuMMeRaNDe oppgÅveR til kapittelet

1 Sjå på læringsmåla fremst i kapittelet. Skriv fem setningar om kva du har lært til

kvart læringsmål.

2 Sjå på læringsmåla som innleier kvart underkapittel. Lag ei liste over kva mål du har

nådd, og kva mål du ikkje har nådd. Lag ein plan for korleis du kan nå dei måla du

ikkje har nådd til no.

3 Vel tre av oppgåvene:

a) Beskriv menneskesynet i kristendommen.

b) Beskriv menneskesynet i islam.

c) Beskriv menneskesynet i livssynshumanismen.

d) Beskriv menneskesynet i buddhismen.

e) Beskriv menneskesynet i hinduismen.

f) Beskriv menneskesynet i jødedommen.

4 Vel tre av oppgåvene:

a) Kva levereglar er viktige i kristendommen?

b) Kva levereglar er viktige i islam?

c) Kva levereglar er viktige i livssynshumanismen?

d) Kva levereglar er viktige i buddhismen?

e) Kva levereglar er viktige i hinduismen?

f) Kva levereglar er viktige i jødedommen?

5 Tenk deg at du skal intervjue eit av barna eller ein av ungdommane du har møtt

i kapittelet. Skriv ned spørsmåla du vil stille, og kva du trur dei vil svare.

6 Skriv eigne bilettekstar til seks av bileta eller illustrasjonane i kapittelet.

7 Samanlikn synet på Gud i jødedommen, kristendommen, islam og hinduismen.

Lag ein tabell som viser skilnader og likskapar mellom religionane når det gjeld

synet på Gud.

8 Lag tre grunngivingar til desse utsegnene:

Du skal aldri skade andre, fordi …

Du skal alltid gjere det du kan for å hjelpe andre, fordi …

9 Lag tre grunngivingar til desse utsegnene:

Det er viktigare å vere glad i andre enn å vere glad i seg sjølv.

Det er viktigare å vere glad i seg sjølv enn å vere glad i andre.

10 Ta stilling til denne påstanden: Menneske er meir verdt enn dyr.

94 94

Gjennom livet i religionar og livssyn