ﺕﻻﺎﻘﻣ ﺖﺳﺮﻬﻓ · .دﺮﯿﮔﯽﻣ مﺎﺠﻧا ﯽﻧﺎﺸﻧ ﻪﺑ...

قاالتفهرست م

3 .............حسن بوژمهرانی، علی جالئیان اکبرنیا /ها هاي اسالمی؛ عوامل و زمینهآرامش در زندگی براساس آموزه 21 .............................................. مجید بابالیان، علیرضا رادبین/ البالغهامنیت فرهنگی در جامعۀ اسالمی از منظر نهج 51 ................................ علی احمد پناهی/ ناسیشهاي دینی و رواناصول و راهبردهاي ارتباطات براساس آموزه

بررسی اثربخشی رشد علمی ایران و پویایی علمی اقتصادي 79 ................... اهللا رحیمیمحمد امین خسروي، محمد رضا شریفاتی، روح/

103 ............................................................... علی محمد میرجلیلی، سمیه یوسفیهاي تولید از دیدگاه اسالم / اولویت 127 ................................................................................ یجواد ایرواننگاهی به تأثیر فرهنگ بر پیشرفت اقتصادي /

159 ...................................................................................... علی برهان زهی/ (Abstracts)انگلیسی ۀترجم

مقاالتو ارسال راهنماي تدوين

مقاالت ارسالی نباید اینترنتی باشد، یا قبال در نشریۀ دیگري چاپ شده و یا براي نشریۀ دیگري ارسال شده باشد. ست.رعایت دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی الزامی ا

د.باشتر نبیشاي) کلمه 250 ۀتایپ شده (صفح ۀصفح 25حجم مقاله از هاي اجتماعی اسالمی محفوظ است.پژوهش فصلنامۀحق رد یا قبول و ویراستاري مقاالت براي

گر دیدگاه خود اوست.آن و صرفا بیان ةنویسند ةمسؤولیت مطالب هر مقاله به عهدهاي اجتماعی اسالمی محفوظ خواهد بود و هرگونـه چـاپ و تکثیـر منـوط پژوهش نامۀفصلحق چاپ مقاله پس از پذیرش براي

باشد.کتبی سردبیر می ةبه اجازاي جداگانه حاوي تقاضاي بررسی، نـام جهت تسریع در امر بررسی مقاالت ضروري است که نویسندگان محترم همراه مقاله نامه

الکترونیکی خود ارسال نمایند. تلفن و پست ةپستی، شمار ۀو نام خانوادگی، نشان و مطابق با معیارهاي مندرج در این راهنما باشد. word ۀمقاله باید تحت برنام

هاي زیر باشد:مقاالت ارسالی، از حیث ساختار الزم است مشتمل بر بخش انگلیسی آن به همین مقدار. ةواژه و چکید 250فارسی: حداکثر مشتمل بر ةالف ـ چکید واژه. 10کلیدي و معادل انگلیسی آنها حداکثر ب ـ واژگان

گیري.ج ـ مقدمه و نتیجه، در انتهـاي »هـا نوشتپی«ها: توضیحات بیشتر، از جمله معادل خارجی اسامی و اصطالحات مهم یا مهجور، با عنوان نوشتد ـ پی

مقاله آورده شود. بندي زیر آورده شود.پایان مقاله، به طور جداگانه و با رعایت قالبهـ ـ کتابنامه: فهرست الفبایی منابع فارسی و غیر فارسی در

جلد. ةچاپ، شمار ةمؤلف (تاریخ چاپ)، نام کتاب، نام مترجم، محل انتشار، نام ناشر، شمار ، نامکتاب: نام خانوادگی زمیمنوچهر بزرگمهر، تهران: انتشارات خوار ۀ)، ویتگنشتاین، ترجم1351مثال: هارت ناك، یوستوس (

Nozick, Robert (1981), philosophical Explanation, Oxford University Press.

نشریه. ة، نام نشریه، شمار»عنوان مقاله«مقاله: نام خانوادگی مؤلف، نام مؤلف (سال انتشار)، . 1حکمت، ش ۀ، نام»تطبیقی، مفهوم و قلمرو آن ۀفلسف«)، 1382مثال: علیزاده، بیوك (

داخل متن: براي ارجاع دادن به منابع و مآخذ در متن مقاله، مشخصات منبع و مأخذ، در درون پرانتز، به صورت زیر، ارجاع ةنحو آورده شود:

الف ـ منابع فارسی: (نام خانوادگی مؤلف، سال نشر، صفحه). )95، 1361مثال: (مطهري،

ب ـ منابع التین: (صفحه، سال نشر، نام خانودگی مؤلف). (Plantinga, 1998, 71)مثال:

اگر از یک نویسنده، در یک سال، بیش از یک اثر انتشار یافته باشد، با ذکر حروف الفبا پـس از سـال انتشـار از یکـدیگر متمـایز شوند.

.گیردنجام میا www.razavi.ac.irنی ارسال و دریافت مقاالت صرفا از طریق سامانۀ مدیریت نشریات به نشا پذیر است.امکان [email protected]ارتباط با مدیریت مجله از طریق رایانامه

شژوهپ

میسالی اماعاجت

اي ه

]۳[

1393 تابستان)، 101پیاپی ( دوم ةشمارم، بیستهاي اجتماعی اسالمی، سال پژوهش

ی؛هاي اسالمآرامش در زندگی براساس آموزه ∗هاو زمینهعوامل

١حسن بوژمهرانی * ٢علی اکبر جالئیان اکبرنیا *

چکیدهبرخورد نبود تشویش و اضطراب است که برآیند آن وآرامش، تعادل روحی

هاسـت. آرامـش در اقسـام مختلـف آن (طبیعـی، درست با مسائل و گرفتـاري و شکل آرامش روحی و سعادت است که به دهاي روانی و اعتقادي) از مؤلفه د. یاب امنیت اجتماعی ظهور می، این باشد یابی به آرامش میهاي افراد به امید دستاز آن رو که عموم فعالیت

هـاي اسـالمی پرداختـه و نوشته در پی ارائۀ عوامل آرامـش بـه بررسـی آمـوزه لی برخی از آنها را گزارش نموده است. این عوامل عبارتند از: ایمان، عامل اص

آرامش که دیگر عوامل را نیز در سایۀ خویش دارد؛ ذکر، دعـا، نمـاز، روزه و انـد؛ ساز آرامش فردي و اجتماعی حج، که از مصادیق عبادي دینداري و زمینه

توبه، توکل، امید، صبر و انس بـا قـرآن از مصـادیق اخالقـی و روانـی ایمـان؛

.31/6/1393یخ پذیرش: ـ تار 18/3/1393تاریخ دریافت: ∗ [email protected] ن (نویسندة مسؤول)انشجوي دکتري علوم قرآن و حدیث سمناد. 1

دانشگاه علوم اسالمی رضويت علمی ئعضو هی. 2

شژوهپ

ال ، سالمی اسعیجتماي اها

یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا

101 ،(تانتابس

139

3

]۴[

از مصـادیق اجتمـاعی عفت و پاکدامنی، دوستی با نیکان و دلـداري دادن کـه .باشند ایمان و بسترساز آرامش روح و روان فرد و جامعه می

: آرامش، آسایش روح، تعادل روحی، زندگی، ایمان.واژگان کلیدي

مقدمه) ن القلـوبئکر اهللا تطمکر اهللا أال بذبذ مهن قلوبئتطم نوا وین آم؛ )28/(رعـد )ألذت؛ هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) اساند، و دلن کسانى که ایمان آوردههما«

».گیردها آرام مىآگاه باشید، تنها با یاد خدا دلآرامش روانی ضرورتی اجتناب ناپذیر و حیاتی براي بشریت است کـه تبلـور

بـه زنـدگی مـنظم و سـالمت از دادنشخصیت فردي و اجتماعی وي را براي تن پی دارد. اگر اصل اساسی آرامـش را از زنـدگی و فشارهاي روحی در اضطراب

حذف کنیم و در عوض به جاي آن هر چیز دیگري را اضـافه نمـاییم، تعـادل بـه یابـد. یـک گردد و انسان بـه رشـد جسـمی و روحـی دسـت نمـی نمیزندگی باز

ه باشد اما نویسنده یا هنرمند و یا صنعتگر اگر همه امکانات الزم براي کار را داشتهـاي پیـروزي را فـتح هقلـ تواند به موفقیت دست یابد و نمی ،آرامش نداشته باشد

اند خـالق آثـار مانـدگار باشـند هاي بزرگ که توانسته کند. بررسی زندگی انسان. لذا با توجـه بـه ایـن اند آنان یک زندگی توأم با آرامش داشته ۀدهد هم نشان می

هـاي همیشـگی ه آرامش واقعی یکی از خواستهیابی بدستبینیم که ضرورت میهاي بسیاري را ها و رنجاین راستا انسان در طول تاریخ تالش بشر بوده است و در

هـاي علمـی بشـر و کشـف به جان پذیرفته است. بی شک بخش وسیعی از تالشجهان طبیعت به منظـور دسترسـی بـه امکانـاتی بـوده اسـت کـه ةرازهاي ناگشودسـوي دیگـر مطالعـات آکادمیـک و از .انسـان بـه ارمغـان آورد آرامش را بـراي

یک بخش تحقیقات روانشناسی پیرامون آرامش و اضطراب و عوامل و موانع هر(فقیهی، هاي علوم انسانی را به خود اختصاص داده است قابل توجهی از پژوهش

و در این خصوص کتابهاي مختلفی نگاشته شده است. )228ص، 1389روان درمانی افرادي که دچـار ۀهاي زیادي در زمین ي اخیر کوششهاسال در

وزهس آمراسای بدگر زنش دآرام

مینهو ز

مل عوا

ی؛ الم اسهاي

ها:

]۵[

مج

هاي شخصیتی و عدم تعادل آن هستند، انجام شـده هاي روانی و اضطراب بیماريهاي مختلفی براي روان درمانی پدید آمـده اسـت کـه است و در این زمینه روش

هـاي بیمـاري گیـري از میان بردن یا پـیش هیچ کدام موفقیت مورد انتظار را در ازشناسان بـه دنبـال یـافتن علـت ایـن امـر روانی کسب نکرده است. از این رو روان

عامل در درمـان نتریطریق آمارگیري به این نتیجه رسیدند که مهم برآمدند و ازاست و درصد بهبودي بیمارانی که معتقد به دین هستند » دین« ،هاي روانیبیماري

لذا آنان بر این باورنـد کـه ).229ص، 1389قیهی، (ف بسیار بیشتر از دیگران است ویــژه اضــطرابه هــاي روانــی بــ ثرترین درمــان بیمــاريؤایمــان بــدون شــک مــ«

ــت ــردگی اس ــی، »و افس ــخنان 228ص، 1389(فقیه ــب س ــن مطل ــد ای ). در تأیی شناسان غربی گواه است.روان

اسـت گوید: ایمـان نیرویـی شناس آمریکایی میویلیام جیمز فیلسوف و روانکه باید براي کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشـد. فقـدان ایمـان زنـگ

دارد هـاي زنـدگی اعـالم مـی خطري است که نـاتوانی انسـان را در برابـر سـختی ).220ص، 1356(جیمز، طول سـی سـال گذشـته افـراد در«گوید: میمعروف، یانگ روان کاو ،کارل

با من مشورت کردند و من صدها تن از هاي مختلف جهان متمدن زیادي از ملیتدوم عمر خـود ۀاما از میان بیمارانی که در نیم ،امبیماران را معالجه و درمان کرده

برند (یعنی از سی و پنج سالگی به بعد) حتی یک بیمار را نیز ندیدم کـه می به سرویم تـوانم بگـ اساسا مشکلش نیاز به گرایش دینی در زندگی نباشد. به جرأت می

اند که آن چیـزي را کـه که تک تک آنان به این دلیل قربانی بیماري روانی شدهدهند نداشتند و تک تک آنـان فقـط ادیان موجود در هر زمان به پیروان خود می

بـه طـور کامـل درمـان شـدند ،هاي دینـی بازگشـته بودنـد وقتی به دین و دیدگاه ).295ص، 1383(گولدنر،

هـاي انـد کـه بـراي درمـان بیمـاري بی هم متوجه شدهبنابراین حتی جوامع غر ،روحی باید به دین پناه برد و چون دین اسالم خاتم ادیـان و اکمـل ادیـان اسـت

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶[

پس منشأ اصلی آرامش را باید در آن جست.تـرین تـرین و کـاربردي مهـم بـه برخـی از اسـت کـه آنسعی بر ه مقالدر این

هـاي اسـالمی (قـرآن و حـدیث) اشـاره به آرامش از نگاه آمـوزه رسیدن هاي راه . گردد شود. پیش از بیان عوامل آرامش مطالبی به عنوان درآمد و مقدمه بیان می

کلیات فصل اول: معناي آرامش

آسودگی خاطر، ثبـات و (به حالت نفسانی و صفت روانی و قلبی خاص آرامش، حالـت داشـتن یـک ). یعنـی 98، ص1، ج1377(دهخـدا، شـود گفته می )طمأنینه

ست (رفسـنجانی، ها صحیح با مسائل و گرفتاريتعامل تعادل روحی که نتیجه آن ).215، ص1، ج1382

منشأ آرامشدر واقـع آرامـش هدیـه و لطفـی اسـت از داند. قرآن منشأ آرامش را خداوند می

، 1، ج1382خداوند بـه بنـدگان وگرنـه انسـان از خـود هـیچ نـدارد (رفسـنجانی، هـاي روحـی و روانـی را از انسـان دور هـا و تـاریکی اري). خداوند گرفت149ص آورد. سازد و بستر آرامش آدمی را فراهم می می

بگـو «؛ )64/انعـام ( )قل اهللا ینجیکم منها و من کل کرب ثـم أنـتم تشـرکون ( م شـما هـ بـاز ؛دهدها، و از هر مشکل و اندوهى، نجات مىخداوند شما را از این .»پویید) دهید (و راه کفر مىبراى او همتا قرار مى

آرامشقسام ا :شود آرامش از یک نگاه، به سه قسم تقسیم می

آرامش طبیعی. 1هـاي طبیعـت در انسـان ایجـاد آرامشی است که برخـی از پدیـده آرامش طبیعی،


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۷[

مج

؛ 73شب (ر.ك: قصـص/ شب و خواب . این عوامل زیاد است، از جمله:کنند می ).187و بقره/ 51؛ احزاب/21(روم/ همسر )،80)، منزل (نحل/47و فرقان/ 96انعام/

رامش روانی. آ2ایمان است. انسان نتایج و از صاحب اراده ،آرامش روانی از حاالت انسان حکیم

،نفـس انسـان . در نتیجـه کنـد مصالح و مفاسد عمل می براساسفطري صورت هبهـاي نفسـانی در آن کـه خواسـته اسـت تا زمانی رامش. بلی این آدیاب آرامش می

).483، ص11تا، ج(طباطبایی، بی خللی ایجاد نکند

آرامش اعتقادي. 3ولـی ،باوري در او پدید آمده؛ گاه انسان در حالتی از باور و اعتقاد شکننده است

کـه است هایی از شک و تردید در او وجود دارد. این حالت از آن رو هنوز رگهآن را بـه تجربـه نیـازموده ولـی ،نوعی دانش مفهومی و نظري در او وجـود دارد

هاي تجربه شده، آرامـش اعتقـادي را . لذا خداوند با به تصویر کشیدن زمینهاست نماید. منان میؤپیشکش مرا در چنـد مـورد بـه تصـویر رسیدن به مراتب عـالی آرامـش اعتقـادي قرآن

مقـام رسـیدن بـه بـراي گـاه کـه آن ،7محضـرت ابـراهی کشیده است: داستان خواهد چگـونگی رسـتاخیز را می از خداوند ،رستاخیز مردگان ۀلأآرامش در مس

:بنمایاندبه او در دنیا )بر مراهإذ قال إب و تىوى المتح فأرنى کی قال أو لىن قال بتؤم لم ن ولک

و (بـه خـاطر بیـاور) هنگـامى را کـه ابـراهیم گفـت: « )؛260(بقره/ )ىلیطمئن قلبکنـى؟ فرمـود: مگـر ایمـان پروردگارا! به من بنمایان چگونه مردگان را زنده مـى

.»خواهم قلبم آرامش یابد ام)، ولى مى اى؟! گفت: آرى (ایمان آوردهنیاوردهگري است که نیز تصویر دیو االغش شاستان مرگ عزیر و زنده شدن خودد

:نماید قرآن به آن اشاره می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸[

أو کالذي مر على قریۀ و هی خاویۀ على عروشها قال أنى یحیـی هـذه اهللا (بعد موتها فأماته اهللا مئۀ عام ثم بعثه قال کم لبثت قال لبثت یوما أو بعض یوم قال

یا همانند کسى که از کنار یـک آبـادى (ویـران « )؛259/بقره( )بل لبثت مئۀ عام هایش فرو ریخته بود،شده) عبور کرد، در حالى که دیوارهاى آن، به روى سقف

هـا را پـس از گفت: چگونـه خـدا ایـن (و اهل آن همگى مرده بودند، او با خود)سـپس زنـده ؛ا او را یکصد سال میراندخد، (دراین هنگام) کند؟!مرگ، زنده مى

یـا بخشـى از یـک ؛و به او گفت: چه قدر درنگ کردى؟ گفت: یـک روز ؛کرد ».روز. فرمود: بلکه یکصد سال درنگ کردى!

نشـان داده را در حـد بـاالي خـود باور به رسـتاخیز نیزداستان اصحاب کهف ).14/است (کهف

هن همواره با تردید و شک رو به ست که ذا از آن رو، نیاز به آرامش اعتقاديبا آن که حواریـون بـه )7ة (حواریون حضرت موسیست. در داستان مائدا رو

آسمانی براي ایجاد ةولی خواستار مائد ،اند هایش ایمان داشتهآن حضرت و گفته گیرد و آنان بـا می شوند که این درخواست مورد اجابت قرارمی آرامش اعتقادي

).115ـ112(مائده/ شوند رایی میآسمانی پذی ةمائد

فصل دوم عوامل رسیدن به آرامش از دیدگاه قرآن

ترین نسخه براي آرامش روح است. از ایـن رو کاملکتاب هدایت و قرآن کریم ، برخـی از عوامـل :در این بخش با تکیه بر آیات الهـی و روایـات معصـومین

کنیم. مهم رسیدن به آرامش را بررسی می

. ایمان1و هر چه ایمـان اساسی و اصلی رسیدن به آرامش، ایمان واقعی و کامل است راهتر باشد آرامش هم باالتر است. خود واژة ایمان نیز این معنی را در بـر دارد، قوي


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۹[

مج

به معناي طمأنینه داشتن روح و زایل شـدن تـرس اسـت » أمن«از مادة چه این کهآور است که ایمانی آرامش). پوشیده نیست که 457، ص5، ج1382(رفسنجانی،

آلوده به شرك نشده باشد.)نوا وبظلم ألذین آم موا إیمانهلبسی ا الم ـمله کألولئ ـن وون متـدهم ـمه(

(آرى،) آنها کـه ایمـان آوردنـد، و ایمـان خـود را بـا هـیچ سـتم (و « )؛82(انعام/ .»آنهاست و آنها هدایت یافتگانند متعلق بهشرك) نیالودند، ایمنى تنها

و ایـن مطلـب را پافشـاري هـاي متعـدد اسـت آیه از لحاظ ادبی داراي تأکیـد و شکی نیست که ایـن هدایت از آثار ایمان است و) آرامش( که امنیت نماید می

است.ن امؤمنهاي دو از ویژگیامور تمام نماید که آري ایمان به خداوند این حقیقت را براي انسان روشن می

به دست خداوند است و بندگی، رفتار مطابق با وظیفه و سپردن نتیجه به خداونـد. آینده نخواهد داشت.به یابد دیگر اضطرابی نسبت اگر انسان به این حقیقت دست

آیـات فراوانـی و نقش ایمان در رسیدن به آرامـش، فواید آن، راجع به ایمانو 69ـ68؛زخرف/30؛ ر.ك: فصلت/458، ص5، ج1382(رفسنجانی، وجود دارد

طلبد. خاص می که فراتر از تحمل این نوشته است و جستاري) 13احقاف/

ذکر .2 زبـان معنـاي یـادآوري بـه قلـب و است که به ذکریکی دیگر از عوامل آرامش،

،1386(نراقـی، رود گاه در برابر نسیان به کار مـی در برابر غفلت و ذکر باشد. می فرماید: ی). قرآن م100ص

)ــوا و ــذین آمن ــوب أل ــئن القل کر اهللا تطمــذ ــذکر اهللا أال ب ــوبهم ب ــئن قل تطم( هایشان به یاد خدا مطمـئن (و اند، و دل همان کسانى که ایمان آورده«؛ )28/(رعد

».گیردها آرام مىآگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ؛آرام) استمطلق توجه انسان به و یاد خدا، »ذکراهللا« مراد ازفرماید: می ;اطباییعالمه طب ).487، ص11تا، ج(طباطبایی، بی خداست

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰[

ينـابود بـه مـردم را کـه بسـیاري از یهـای اضـطراب و تنگناها، کارها انبوهدر ذکر خداوند چاره بادرونی هاي اضطرابگیرد. یاد خدا آرام می به دلکشد، میها استفاده توانیم به عنوان سپر بسیار محکم در برابر اضطراب آن می و از گردد می

الذکر بودن کنیم (یکی از کارهایی که در سیرة علما نمود زیادي دارد همین دائمآنهاست). اگر انسان در تمام لحظات زندگی خود به یاد خـدا باشـد و بدانـد کـه

ونی بـر او حـاکم و چـه خداوند ناظر اوست آنگاه خواهد دید که چه آرامش در برکاتی را به همراه دارد.

. دعا 3گـاهی نیازمنـد ها بـه تکیـه قوس رنج در کش و زندگی وپرتالتم انسان در امواج آرام بخشد. خوانـدن دعـا و درون پر اضطراب خود را ه ببرد وااست که به آن پنایجـاد یکی از عواملی است که آرامش را در وجود آدمی الهیتضرع در درگاه

و تجلی قلبی ارتبـاط نیایش همان پل ارتباطی عالم ماده با ملکوت کند. دعا و می ).68ص، 1384(شفیعی مازندرانی، تبا خدا اس

رسـد. انسان اگر از سالح برندة دعا استفاده کند قطعا منفعتش بـه خـود او مـی فرماینـد: چنـین نیسـت کـه خداونـد بـاب دعـا را بـر کسـی مـی 7لذا امام علی

).435البالغه، حکمت (نهج دبگشاید، اما در اجابت را به رویش ببند نیـرو و صـفاي جـان مایۀ روشـنی و هاي خسته ونیایش تسلی بخش دل دعا و

و از بهتـرین ابـزار هـاي زنـدگی نشـیب و فـراز بخش انسان در برابر مشـکالت و برابـر کوچـک، وقتـی در ت نهای انسان موجودي است بیارتباط با خداوند است.

تـر از خود را، حتـی کـم و گیرد آفریدگارش که بی نهایت بزرگ است قرار میه اي در برابر اقیانوس و قطره یابـد، احسـاس هـا مـی اي در مقایسـه بـا کهکشـان ذر

همـۀ عظمـت و دارد نیایش وامـی را به کرنش و ظمت، اوعکوچکی در برابر آن پیونـد »همـه «را بـه آن »یچهـ «در همین احساس نیازمندي اسـت. آنچـه کـه ایـن

کم نیستند کسانی که دلهـره، نگرانـی، ). 97ص ،1384(بیستونی، زند دعاست می


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۱۱[

مج

هـا، بـا بحـران هـا و سـختی تشویش خاطر را در مقاطع خطـر و ترس، اضطراب وبـه عنـوان نمونـه مهاتمـا گانـدي، رهبـر فقیـد هنـد کننـد. درمان می »دعا«داروي

» شـدم هـا پـیش دیوانـه مـی (اهل دعا نبـودم) مـدت کردم اگر دعا نمی«گوید: می ).270و 263صصتا، (کارنگی، بی

خداوند در قرآن نیز بـه ایـن مسـأله مهـم اشـاره کـرده و بـه پیـامبرش دسـتور شود. دهد که براي مردم دعا کند، چرا که این دعا کردن موجب آرامش می می

) و مرهقۀ تطهدص هموالن أمخذ مبها و کن تزکیهمس التکإن ص هملیل عصو مله لیمع میععنـوان زکـات) ه اى (بـ از اموال آنهـا صـدقه «؛ )103/(توبه )اهللا سو (بـه هنگـام گـرفتن آن، آنها را پاك سـازى و پـرورش دهـى ۀوسیله تا ب بگیر،

و ش آنهاست و خداوند شـنوا آرام ۀکه دعاى تو، مای ؛آنها دعا کن رايزکات) ب .»داناست

منظور این است که نفوس ایشان بـه دعـاى تـو فرمایند: می ;عالمه طباطبایییابد، و این خود نوعى تشکر از مسـاعى ایشـان اسـت، هـم سکونت و آرامش مى

هـاى مکلفینـى کـه آرامشى است که دل ۀمای )اهللا سمیع علیم و(ۀ چنان که جملتا، (طباطبایی، بی یابد آن سکونت مى ۀوسیله خوانند ب شنوند و یا مى ىاین آیه را م

).512، ص11ج

. نماز4خواندن نماز در به دست آوردن آرامش تأثیر بسیار زیـادي دارد، بـه نحـوي کـه

زا به اندازه نمـاز در رسـیدن انسـان بـه توان گفت هیچ کدام از عوامل آرامش می فرماید: مقصود تأثیر ندارد. خداوند می

)نوا وإن الذین آم الة ووا الصأقامو حاتاللوا الصمع مـرهأج ـما الزکاة لهآتوو همبر ندع و هملیع فزنـون ال خوحی مکسـانى کـه ایمـان «؛ )277ه/(بقـر )ال ه

و زکات را پرداختند، ا داشتندآوردند و کارهاى شایسته انجام دادند و نماز را برپنه ترسى بر آنهاست، و نه انـدوهگین ،اجرشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۲[

.»شوند مىنمـاز، بـه او قالب انسان در برابر خداوند متعال در ۀخاضعان خاشعانه و حضور

امنیت روانی را آرامش قلبی و بخشد که حسن صفاي روحی و نیرویی معنوي می انگیزد. یدر او برم

دن به آنها در اثناي فکر نکر زندگی و و امورروي گردانی کامل از مشکالت آسودگی عقـل در آرامش روان و سازي کامل و از آرام نماز باعث ایجاد حالتی

آرامـش روانـی ناشـی از نمـاز، از نظـر سـازي و ایـن حالـت آرام شود. انسان میبی ناشـی از فشـار زنـدگی درمانی تأثیر بسزایی در کاهش شـدت تشـنجات عصـ

.داردهستند پایین آوردن حالت اضطرابی که برخی از مردم دچار آن روزانه ونسان براي تأکید بر نماز، به عنوان یکی از عوامل آرامش، از آن رو است که ا

رسیدن به هدف عالی و رضوان حق، نیازمند آرامش درونی اسـت. ایـن آرامـش .آید دست میه با یاد خدا ب

)ن القلوبئکر اهللا تطمهـا آگاه باشید، تنها با یاد خـدا دل « )؛28(رعد/ )أال بذ .»گیرد آرام مى

است عبودیت و بندگی ،بعد از قبول توحید و ربوبیت، انسان نیازمند به نیایشنمـاز انسـان را در برابـر که قله آن در قالب نماز بـر بنـدگان واجـب شـده اسـت.

.کند بیمه می فمختلمشکالت که در هـیچ زمـان ،باشد می نیایش و بندگی، نیاز درونی هر انساناز دیگر سو

اي بـراي کننـده نقل شده هرگاه دشواري نگـران و هیچ شرایطی نباید ترك شود. عادت بر آن داشت که فـورا بـه نمـاز بایسـتد 9داد، حضرت رخ می 9پیامبر

کند امر می 9ر سورة مزمل به پیامبر). قرآن نیز د592، ص2تا، ج(زمخشري، بیزنده داري کند و نماز و قرآن بخواند، چه این کـه قـرار اسـت بـه زودي که شب

).7ـ1سخنی سنگین بر ایشان القا شود (ر.ك: مزمل/


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۱۳[

مج

و حج روزه. 5روان تقویـت روح و گرفتن نیز یکی دیگر از عوامـل آرامـش اسـت. روزه روزه

ساعتی خاص به دسـتور آفریـدگار دریدن میاشان نخوردن و . چونباشد میآدمی تقـوا صبر و ۀروحی است.غرائز عالم هستی، نوعی تمرین جهت کنترل شهوات و

ندهد. حج نیـز آشفتگی نشان تابی و در مقابل نامالیمات بیتا دهد را پرورش میبه جابر بن یزید جعفی 7در آرامش و تقویت روح نقش اساسی دارد. امام باقر

و 267، ص62ق، ج1403(مجلسـی، » الصیام و الحـج تسـکین القـوب «د: فرمودنـ )؛ روزه و حج، مایۀ آرامش دل است.255، ص96ج

. توبه6 گشت از گناه، وسـیله تقـرب و زباهاي ایجاد آرامش توبه است. یکی دیگر از راه

و راهـی بـه دنیـاي پـاکی و وسـیلۀ رهـایی از فشـار وجـدان اسـت دوستی با خدا و اطمینـان روحـی ایجاد آرامش وزمینۀ توبه ). 147صتا، رانی، بی(شفیعی مازنداین بحران که بیند میچرا که گنهکار خود را در یک بحران روحی ،روانی است

در حقیقـت بنـده بـا . شـود فرد می سکون خاطر با توبه تبدیل به آرامش وروحی .بیند توبه از ناامیدي و بریده شدن از درگاه الهی خود را جدا نمی

غفـر ( ـۀ اهللا إن اهللا یمحن رالتقنطوا م هملى أنفسرفوا عین أسالذ يبادقل یا عیمالرح غفور خـود اى بندگان من که بر بگو«؛ )53/(زمر )الذنوب جمیعا إنه هو ال

د که خدا همـه گناهـان را اید! از رحمت خداوند نومید نشویاسراف و ستم کرده ».آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان استمى

پـاکی و لتحا. توبه تخلیۀ روان از فشار گناه توبه بازگشت به خداوند است وگردانـد. بـراي همـین احسـاس آرامشـی عمیـق طهارت نخستین را به انسان برمـی

توبه کننده را دوست دارد. چه این که خداوند توبه و گیرد. وجود انسان را فرامیب التـوابین و یحـب المتطهـرین ( حخداونـد، هـم توبـه «)؛ 222ه/(بقـر )إن اهللا ی

نتیجۀ دوسـتی خداونـد همـان آرامـش ». کنندگان را دوست دارد، و هم پاکان را

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴[

درون است.

لتوک .7اسـت (نراقـی، شیکـی از عوامـل آرامـ اوواگذاري امور بـه به خداوند و لکتو

بـه خـدا توکـل کنـد در حقیقـت بـه انجام کارهـا اگر انسان در). 640ص، 1386ایـن موجـب کـه اسـت، ترین اسـباب تکیـه نمـوده ناپـذیر ترین و شکست بزرگ

او ةدیگر هیچ یک از اسـباب ناسـازگار روحـى، بـر اراد و شود، اراده مىتقویت ت که آرامش را به دنبـال دارد اس موفقیت و سعادت زمینۀآید و همین غالب نمى

فرماید: ). خداوند در قرآن می101، ص4تا، ج(طباطبایی، بی)و ءکـل شـیـل اهللا لعج قـد رهغ أمإن اهللا بال هبسح ولى اهللا فهکل عتون یم ؛کنـد مـى و هر کس بر خدا توکل کند، خدا امر او را کفایت «؛ )3/(طالق )قدرا

اى به یقین خدا براى هـر چیـزى انـدازه ؛ رساندخداوند فرمان خود را به انجام مى .»قرار داده است

امید .8احسـاس ،وقتی انسان گمان داشته باشد که در آینده نعمتی نصیب او خواهد شـد

. این همان امید به آینده است .دهد به وي دست می یحالت مطلوب خوب واي امیـد داشـتن بـه آینـده شـود موجب آرامش افـراد مـی یکی از عواملی که

ناامیـدي بـه در مقابـل .دهد شادابی می امید، به انسان حالت نشاط و روشن است.ثبـاتی و موجـب بـی دهـد می ناتوانی ضعف و، سرشکستگی، انسان احساس یأس

یوسف آمده است که: ةدر سور شود. شخصیتی و از دست رفتن قواي درونی میح اهللا إنـه ال یا ( وـن روا مئسال تی و یهأخ و فوسن یوا مسسوا فتحباذه ىنب

ح اهللا إال وـن رم س پسـرانم! برویــد، و از «؛ )87/(یوسـف )القـوم الکـافرون ییـئو از رحمت خدا مأیوس نشوید کـه تنهـا گـروه ؛یوسف و برادرش جستجو کنید

.»کافران، از رحمت خدا مأیوس مى شوند!


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۱۵[

مج

بر هر کس که ایمان به خدا دارد الزم فرمایند: ذیل آیه می ;عالمه طباطباییه دهـد و بـ و حتمى است به این معنا معتقد شود که خدا هر چه بخواهد انجام مـى

نماید و هیچ قاهرى نیست که بر مشیت او فـائق آیـد و هر چه اراده کند حکم میتواند و نباید از روح خدا عقب اندازد، و هیچ صاحب ایمانى نمىه او را ب یا حکم

س از روح خدا و نومیدى از رحمتش در أزیرا ی ،یوس و از رحمتش ناامید شودأم. ســتا رحمــت او ۀکفــر بــه احاطــه و ســع و حقیقــت محــدود کــردن قــدرت او

،به رحمت الهـی امید انسان بدون امید، خصوصا). 320، ص11تا، جطباطبایی، بی مـأیوس در افـراد ناامیـد و آرامـی را داشـته باشـد. و تواند زنـدگی خـوب و نمی

لـذت زنـدگی را بـراي همـین شـیرینی و زندگی تعادل روحـی خـوبی ندارنـد و برند. هراس به سر می اضطراب و همیشه در حالت نگرانی و و چشند نمی

صبر .9کـامرانی خوشـبختی و ةدرواز و خوبی کلید هر ترین کشتی نجات و مطمئنصبر : رود هاي ایجاد آرامش به شمار می و از زمینه است آخرت دنیا و)و مؤهنۀ تسسح کمسسإن تم وا بهـا وفرحئۀ ییس کمبإن تص ـبروا وإن تص

ئا إن اهللا بما یشی مهدکی ضرکم حـیط تتقوا ال یلون مماگـر «؛ )120/(آل عمـران )عناگوارى بـراى شـما رخ ۀکند و اگر حادثنیکى به شما برسد، آنها را ناراحت مى

ولى اگر (در برابرشـان) اسـتقامت و پرهیزگـارى پیشـه ،شونددهد، خوشحال مى زیـرا خداونـد بـر آنچـه انجـام ؛رسـاند هاى آنان، به شما زیـانى نمـى کنید، توطئه

.»هند، احاطه دارددمىانـد گرفته که در میدان رویارویی با دشمن قرار 9در این آیه به یاران پیامبر

دشـمن بـه شـما وارد ۀفرماید: اگر اهل صبر و باتقوي باشـید، ضـرري از ناحیـ میبـا تقـوي از افراد صابرآسایش قرار خواهید گرفت. یعنی در امنیت و شود و نمی

). این آیه به خـوبی 2، ص4اند (طباطبایی، ج ر آرامشو د نیرنگ دشمنان در امانها فائق آمـده توان بر طوفان سختی گر این مسأله است که با صبر و تحمل میبیان

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۶[

و آرامش را در روح و روان خود تزریق کرد.

انس با قرآن. 10 دل وآرام بخش کنندةمحکم ، هاعامل تسکین قلب ،دردها قرآن نسخۀ شفابخش

آن و عمل به بر خواندن با این نسخۀ الهی انس بیشتري داشته باشد و ه. هر کاست .داردمداومت داشته باشد احساس اطمینان وآرامش بیشتري

فرماید: می 9قرآن خطاب به پیامبر)ف و به تنثبل کة کذالدلۀ واحمالقرآن ج هلیال نزل عین کفروا لوقال الذ ك ؤاد

جـا بـر او نـازل چـرا قـرآن یـک ؛و کافران گفتند«؛ )32/(فرقان )و رتلناه ترتیالآن ۀوسـیل ه نشده است؟! این (نزول تدریجى) براى ایـن اسـت کـه قلـب تـو را بـ

».متدریج بر تو خواندیه محکم داریم، و (از این رو) آن را بو تـالوت نزول تدریجى قرآن اي که ذیل این آیۀ شریفه آمده مربوط به نکته

وحى أبه مبد 9سبب ارتباط دائم و مستمر پیامبر است که 9آن توسط پیغمبرو هسـاخت او را نیرومندتر مى ةتر، و اراد قوي پیامبر را، این ارتباط دائمى قلب هبود، 1376ه اسـت (مکـارم شـیرازي، هاى تربیتى او انکار ناپذیر بود ثیرش در برنامهأت

شـود کـه بـه تـدریج از این آیه برداشـت مـی . با توجه به این نکته، )83، ص15جوقتـی در نتیجـه شـود. آن موجب استحکام قلـب مـی مداومت بر خواندن قرآن و

را بـر هـم اوتواند آرامش ناراحتی نمی محکم شد، هیچ غم و قلب انسان ثابت و بزند.

پاکدامنی عفت و. 11دارد. شـهوت بـازمی ۀلبغرا از وي ه نفس آدمی است کوجود و عفت حالتی در

آرامش عفت با ۀرابطدر خصوص عفیف کسی است که داراي این وصف باشد. و تا جایی انسان پاکدامنی، دارا شدن طهارت نفس است عفت و ۀباید گفت نتیجلکاد العفیف أن یکون ملکـا « ؛رسد برد که در پاکی به مقام مالئک می را پیش می


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۱۷[

مج

، پـاکی نفـس طهـارت و )؛ نتیجـۀ ایـن 474البالغـه، حکمـت (نهـج » من المالئکه .است آرامش

مشـغول جسـمی هـاي خواسـته تـر بـه فکـرش کـم با عفـت انسان از دیگر سو لذا تعـادل روحـی ، باشد میتر نسبت به این امور کمهایش دل مشغولیو شود می

باز هوس ی وهاي عفیف به مراتب از افراد الابالانسانجهت همین هکنند. بپیدا می تعادل شخصیتی بیشتري در زندگی برخوردارند. از آرامش روحی و

ضوا من أبصارهم و یحفظوا فروجهم ذالک أزکى لهـم إن اهللا ( غ ین ینؤملمقل لهـاى خـود را (از نگـاه بـه بـه مؤمنـان بگـو چشـم «؛ )30/(نور )خبیر بما یصنعون

ایـن بـراى آنـان ؛عفتى) حفـظ کننـد محرمان) فروگیرند، و دامان خود را (از بىنا .»آگاه است دهندخداوند به آنچه انجام مى ،تر استپاکیزه

وکنـد، کـه رعایـت آنهـا موجـب پـاکی مهم اشـاره مـی ۀلأاین آیه به دو مساز هاست، کـه دامن از آلودگیحفظ کنترل چشم وو آن دو آرامش انسان است ).436، ص14، ج1376(مکارم شیرازي، عفاف هستند لوازم پاکدامنی و

بـه طبـع بایسـت ببینـد، ندیـد، فکـر هـم وقتی چشم کنترل شد وآنچه که نمی مشـغول وقتی فکر انسان مشغولیت نداشـت، قلـب هـم . شود مشغول این امور نمی

.است جسمی فکري و، کنترل چشم، رسیدن به آرامش روحی ۀ. نتیجشود نمی

با نیکان. دوستی 12دوستی انتخـاب کنـد کـه بـا ها معیارش خدا باشد و بایسته است انسان در دوستی

دیدنش به یاد خدا بیفتد. اهمیـت انتخـاب دوسـت تـا بـه آنجاسـت کـه حضـرت فرمایند: می 7علی)؛ پـیش از سـفر و قـرار 31البالغـه، نامـۀ (نهـج » سل عن الرفیق قبل الطریـق «

».دوست به تحقیق و پرس و جو بپرداز گرفتن در راه دربارةیکی از اسرار انتخاب دوست خوب، رسیدن به آرامش است؛ زیرا دوستی بـا

دهد. صاحبان آرامش به انسان آرامش می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۸[

پوشیده نیست که دوستی با نیکان آن زمان آرامش کامل را بـه انسـان ارزانـی نسان بتوانـد از مرحلـۀ ا کند که این دوستی در راستاي دوستی خداوند باشد و می

دوستی با نیکان گذر کند و در دوستی به جز رخ یـار نبینـد و از اولیـاء اهللا شـود. آنجاست که آدمی به آرامش کامل دسته یافته است.

آگـاه «؛ )62/یـونس ( )أال إن أولیاء اهللا ال خوف علـیهم و ال هـم یحزنـون ( .»شونددا، نه ترسى بر آنهاست و نه اندوهگین مىباشید! (دوستان و) اولیاى خ

دادن یدلداري و تسل .13قدر عرصـه آن و دهد حوادث دردناك در زندگی رخ می اتفاقات ناگوار و ،گاهریـزد کـه از شـدت بـه هـم مـی را روان آدمی روح و د وکن بر انسان تنگ میرا

ت اگر کسی کنـار انسـان در این لحظا. به کجا برود و داند چه بکند ناراحتی نمیرا دلـداري دهـد، چنـان آرامشـی وجـود فـرد او باشد که اظهار همدردي کند و

شـود کـه قابـل توصـیف چنان فشار روحی او تخلیه مـی و گیرد دردمند را فرا میدر مثـال له اشاره کـرده اسـت. بـه عنـوان أقرآن هم در چند جا، به این مس نیست.

فسـادي کـه حضـرت از نافرمـانی و آن، وقتـی 7جریان داستان حضـرت لـوط سـخت ناراحـت بـود، خداونـد و شـدند بـه سـتوه آمـده بـود امتش مرتکـب مـی

فرماید: می)و و بهم یءلنا لوطا سسر تا أن جاءلم عـا وذر ضاق بهم و خـف قـالوا الت

و وكنجزن إنا مإال التح لکأه رأتکغـابرین ام ؛ )33/(عنکبـوت )کانـت مـن ال ؛هنگامى که فرستادگان ما نزد لوط آمدند، از دیدن آنها ناراحت و دلتنـگ شـد «

ات را نجـات خـواهیم داد، جـز گفتند: نترس و غمگین مبـاش، مـا تـو و خـانواده ».همسرت که از بازماندگان (در شهر) خواهد بود

احبان عزا در فرهنگ دینی مـا جایگـاه دادن به صاز این رو تسلیت و دلداري اي دارد و مورد توصیه قرار گرفته است. ویژه


مینهو ز

مل عوا


ها:

]۱۹[

مج

گیرينتیجهآرامش بستر رشد و بالندگی آدمـی اسـت. انسـان بـراي دسـت یـافتن بـه کمـال، نیازمند آرامش روانی و اجتماعی است. چه این که ناامنی و اضطراب توان آدمی

هاي دینی اموري رو آموزه از اینباشد. ف میرا کاهش داده و مانع تمرکز بر اهداانـد کـه از آن میـان ایمـان بـه آرامش بیان نموده به عنوان بسترهاي الزم جهت را

عنوان عامل اصلی و ریشۀ اساسی آرامش قابل توجه است. اگر انسان ایمان کامل به خداوند داشته باشد و براساس دستورات الهی عمـل کنـد، هـیچ گونـه نگرانـی

خواهد داشت و همواره در اطمینان و آرامش کامل به سر خواهد برد.نبرخـی از هاي دینی منبع آرامش شمرده شده کـه عوامل دیگري نیز در آموزه

ذکر، دعا، نماز، روزه و حج، توبه، توکـل، امیـد، صـبر، انـس بـا عبارتند از:آنها عوامـل برخـی قرآن، عفت و پاکدامنی، دوسـتی بـا نیکـان و دلـداري دادن. ایـن

آورند. می ساز آرامش فردي و برخی آرامش فردي و اجتماعی را فراهم زمینه

منابع و مآخذ .قرآن مجید .1، انتشارات بیـان البالغهآرامش و شادي از دیدگاه قرآن و نهج)، 1384بیستونی، محمد ( .2

جوان، چاپ اول. مدي، انتشارات بنگاه.، ترجمۀ سید یحیی محانگیزش و هیجانتا)، جان مارشال ریو (بی .3 نشـر تهـران، ،در صحراي عرفات 7یش امام حسیناین ،)1382ی (تقـ محمد ،يجعفر .4

.چاپ چهارم عالمه،، انتشـارات چـاپ اول ، ، قـم میقرآن کـر یموضوع ریتفس، )1378( ، عبداهللایآمل يجواد .5

.اسراء .شتممرکز نشر اسراء، چاپ ه ،، قمةیاالح حیمفات، )1391( ، عبداهللایآمل يجواد .6 .، چاپ اولشگریانتشارات پو ،، قمالبالغهنهج)، 1383( ، محمدیدشت .7 .، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اوللغت نامه)، 1377علی اکبر (دهخدا، .8غالمرضـا ترجمۀ ، المفردات فی غریب القرآن، )1383( اصفهانی، حسین بن محمد راغب .9

.چاپ سوم، مرتضوي، تهرانی، نیحسي خسرو، هاي آرامش در روانشناسی اسـالمی سرچشمه)، 1384ی مازندرانی، سید محمد (شفیع .10

انتشارات عطرآگین.

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۲۰[

دفتر انتشارات اسالمی، چاپ دهم. ،زانیالم تفسیرتا)، یی، محمد حسین (بیطباطبا .11پژوهشـگاه حـوزه و دانشـگاه، چـاپ ،، تهـران جوان و آرامش)، 1389ی (نقـ ی، علیهیفق .12

.ششم دفتـر تهران، ترجمۀ سید جواد مصطفوي، ،یاصول کاف)، 1300قوب (محمد بن یع، ینیکل .13

.:فرهنگ اهل بیت نشر .تهران، ممتاز دهیفر ۀ، ترجمدر غرب یبحران جامعه شناس)، 1383( نیالو، گولدنر .14 بیروت، مؤسسۀ الوفاء، چاپ دوم.، بحاراالنوار، تا)(بی محمد باقری، مجلس .15، قـم، نبـوي، چـاپ ز دیدگاه قـرآن و عتـرت نماز ا، )1374( محمدي اشتهاردي، محمد .16

.سوم تهران، هما.، يمعنو يمثنو، )1381ی (بن محمد بلخ الدین محمدجالل، مولوي .17،تهران، انتشارات دارالکتـب االسـالمیه، چـاپ تفسیر نمونه)، 1376مکارم شیرازي، ناصر ( .18

سیزدهم. اپ پنجم.، انتشارات قائم آل محمد، چةمعراج السعاد)، 1386نراقی، احمد ( .19مهدي قائن، تهـران، انتشـارات بنگـاه ترجمـه و ۀ، ترجمدین و روان، )1356( ویلیام جیمز .20

.چاپ اول ،نشر کتاب، انتشـارات دفتـر تبلیغـات فرهنگ معـارف قـرآن )، 1382هاشمی رفسنجانی، علی اکبـر ( .21

اسالمی حوزه علمیه قم.

شژوهپ


اي ه

]۲۱[

1393 تابستان)، 101ی پیاپ( دومشمارة م، بیست سال هاي اجتماعی اسالمی،پژوهش

∗البالغهامنیت فرهنگی در جامعۀ اسالمی از منظر نهج

١مجید بابالیان * ٢علیرضا رادبین *

چکیده امنیــت فرهنگــی از منظــر عنــوانبــا ،در ایــن مقالــه یکــی از ابعــاد امنیــت ملــی

در حقیقـت امنیت فرهنگی مورد کنکاش علمی قرار گرفته است. ،البالغهنهجباشد. هدف از ایـن ها و آداب و رسوم و هویت ملی میها و ارزشحفظ سنت

شناسی آن از هاي ایجاد امنیت فرهنگی در جامعه وآسیبنگارش بررسی زمینهبـا بررسـی موضـوعی . باشـد البالغه میدر نهج 7دیدگاه فرمایشات امام علی

خصوصا ،ابعاد مختلف امنیت ۀها و مقاالتی که در زمینالبالغه و نیز کتابنهجترین عوامل برقراري امنیت فرهنگی به شـرح امنیت فرهنگی تدوین شده، مهم

ذیل است:گسترش امر به معروف و نهـی ایمان و دین باوري، ،بصیرتافزایش آگاهی و

ــگ علــوي، الگوســازي صــحیح و از منکــر، تــولی و تبــري، پاسداشــت فرهنزي از طریـق تقویـت نهـاد خـانواده و سـا مصون صحیح گذشتگان،هاي سنت

ــراري عــدالت و ــاوري و برق ــر و گســترش ازدواج و خــود ب ــوگیري از فق جل

.31/6/1393ـ تاریخ پذیرش: 5/9/1392تاریخ دریافت: ∗ [email protected] (نویسندة مسؤول) دانشگاه آزاد واحد آبدانانکارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث ـ مدرس . 1 انشیار دانشگاه ایالمد. 2

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۲۲[

کاري در جامعه.بی ترین موانع امنیت فرهنگی به شرح ذیل است:مهم

عدم شایسـتگی التقاط، ایجاد تردید و شبهه در نظام فرهنگی، تهاجم فرهنگی، 7دگی. عمل به این فرامین امیر مؤمنـان طلبی و دنیازو رفاه هاسران حکومت

کـه از دیـدگاه مقـام معظـم ،تردیـد جامعـه را در مقابـل شـبیخون فرهنگـی بی ،اسـت هاي دشمنان اسالم براي ساقط نمودن نظامرهبري امروزه یکی از حربه

نماید.محافظت می .مقاومت فرهنگی تهاجم فرهنگی، فرهنگ، : امنیت،واژگان کلیدي

مقدمهبـدون ، زیـرا رودهاي هر ملت و کشـوري بـه شـمار مـی ز باالترین ارزشامنیت ا

یابد. از این رو، اولویـت و ها و منافع ملی تحقق نمیتأمین امنیت ملی سایر ارزش مین این ارزش حیاتی است.ها تأهدف نخست کشورها و دولت

در اي مستقلکنون مقالها تحقیقات دیگر در این است که تافاوت این مقاله بتالبالغه تدوین نشـده و فقـط موضـوع کلـی امنیـت از این موضوع از دیدگاه نهج

شود در این مقاله سعی می البالغه مورد کنکاش علمی قرار گرفته است.منظر نهجالبالغه مورد بحـث و بررسـی قـرار هاي ایجاد امنیت فرهنگی از منظر نهجتا زمینه

تـرین پرسـش اساسـی اسـت کـه مهـم گویی به اینپاسخ ،گیرد. از این رو هدفجهـت و بـا چـه تهدیـدهایی روبروسـت. هاي ایجاد امنیت فرهنگی کدامندزمینهال اصلی، نخست دو مفهوم امنیت ملی و فرهنگ تعریف و ؤگویی به این سپاسخ

دون تعریـف و تحلیـل ایـن دو مفهـوم امکـان توضـیح امنیـت بـ گـردد. تبیین مـی فرهنگی وجود ندارد.

(Security)یت تعریف امنگونه تهدید یا حمله و یا آمادگی براي رویارویی بـا در لغت حالت فراغت از هر«

هر تهدید و حمله را گوینـد. در اصـطالح سیاسـی و حقـوقی بـه صـورت امنیـت (آشـوري، »شـود مـی المللی به کار بردهفردي، امنیت اجتماعی، امنیت ملی و بین

.)38ص تا،بی

نهجظر ز منمی اسالعۀ اجام

در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۲۳[

مج

از نخستین کسانی است کـه مفهـوم آمریکایی، ةنویسندمحقق و » لیپمن والتر«یک ملت وقتی داراي امنیت اسـت کـه در « امنیت ملی را به روشنی تعریف کرد:

هــاي اساسـی خـود را حفـظ کنــد و در صـورت اجتنـاب از جنـگ بتوانـد ارزش .)1381 (محمدي، »ه جنگ، بتواند آن را به پیش ببردصورت اقدام ب

در مباحـث سیاسـت خـارجی، احث سیاسـی، خصوصـا آنچه که امروز در مب«نه ،است» National security«مفهوم امنیت ملی ،گیردبیشتر مورد توجه قرار می

تنها. امنیت ملی از مفاهیمی است که عمر چندانی در مباحث سیاسی » امنیت«فقط رگـردد؛ زمـانی کـه بـراي اولـین بـا آن به انقالب کبیر فرانسـه برمـی ۀندارد. ریش

هـاي خلـق شـد و داراي تعـاریف و محـدوده »ملیـت «و » ملی«همچون هایی واژه .)1376 پور زرومی،(ولی »خاصی گشتند

ریف مختلفی از محتوا و ماهیـت امنیـت ملـی وجـود اها و تعبا این حال، تلقیهاي سنتی محور امنیت ملی را تنها در بعـد نظـامی محـدود و دارد. برخی دیدگاه

هاي نظـامی علیـه تهدیـد اي که امنیـت ملـی را در نبـود د. به گونهداننمنحصر میکنـد. در ایـن معنـا، امنیـت ملـی حاکمیت و تمامیت ارضـی کشـور تعریـف مـی

. لـذا، در صـورت برخـورداري کشـور از شـود مترادف قدرت نظامی تصـور مـی ۀترین وظیفقدرت نظامی کافی امنیت ملی آن نیز تأمین خواهد شد. بنابراین، مهم

دولت انباشتن و اندوختن حداکثر قدرت نظامی براي مقابله با تهدیـدهاي نظـامی دهد که این تعریف سلبی و یک هاي جهان امروز نشان میخارجی است. واقعیت

بینانه نیست. چون اوال، امنیت ملی تنها بـه امنیـت نظـامی بعدي از امنیت ملی واقعاقتصـادي، ملـی شـامل ابعـاد دیگـر بلکه عالوه بر ایـن، امنیـت ،شودمحدود نمی

سـخت شود. ثانیـا، تهدیـدها نیـز صـرفا و زیست محیطی نیز می سیاسی، فرهنگیبه طوري که تهدیدهاي غیر نظامی نرم نیز ابعـاد مختلـف ،افزاري و نظامی نیست

تهدیـدها صـرفا محـیط أدهنـد. ثالثـا، منشـ امنیت ملی را در معرض خطر قرار مـی هـاي پـذیري ه بسیاري از آنها نشأت گرفته از داخـل و آسـیب خارجی نیست، بلک

شـود، حسب نبود تهدیـد تعریـف و تـأمین نمـی داخلی است. رابعا، امنیت تنها بربلکه افزون بر این، امنیت ملی مستلزم وجود شرایط مناسب و مساعد براي رشد و

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۲۴[

ورت فقدان مکن است حتی در صباشد. از این رو، مهاي ملی نیز میارزش ۀتوسعتا امروز مفهوم امنیـت دچـار ها نیز امنیت ملی به معناي ایجابی تحقق نیابد.تهدید

گنجد.تحوالت مختلفی شده است که طرح آن در این مقاله نمی

(Culture) فرهنگ ةدربار یلغت، تعریف خاص و مشخص يها ها و کتاب المعارفةهیچ یک از دایر

نظـران نـه از آن جهـت اسـت کـه صـاحب این سکوت اند. ماهیت فرهنگ نکردهاند، بلکـه عمـدتا ناشـی از تنـوع براي شناخت ماهیت فرهنگ، اهمیتی قایل نبوده

ان هاي فرهنگ است که پیدا کردن جامع مشترك ثابت میـ شدید عناصر و پدیدهپیـدا کـردن یـک تعریـف جـامع، ةممکن است مسامحه دربـار ها دشوار است.آن

کننـدگان مفهـوم فرهنـگ، بـه معـانی مـاوراي از بررسـی اعتنایی بعضی معلول بی از اشـخاص شـده اسـت گیـر بعضـی طبیعی و روحی آن باشد که متأسفانه، دامـن

.)27ص ،1386 (جعفري،چنـین یالمعـارف فارسـ ةدر دایـر ی: المعـارف فارسـ ةتعریف فرهنگ در دایر

ي،(جعفـر »ک جامعه اسـت ی ی، راه و رسم زندگیشناس فرهنگ در مردم«آمده: .)24ص ،1386

فرهنگ: در میان متون ادبی فارسی براي تعریف فرهنگ در متون ادبی فارسیاین کلمه به معانی مختلفی از جمله تربیت، ادب و خرد اشاره شده است. همچنین

هاي پذیرفته شـده در میـان یـک قـوم نیـز اطـالق شـده اسـت. ارزش ۀبه مجموع سازد همان که دورنمایه هر تمدن را می اند فرهنگ را روح و باطن تمدن نیز گفته

.)43و 42صص تا،بی (میرزایی،هـا و دهـد و زمـانى کـه باورهـا، ارزش فرهنـگ را هویـت شـکل مـى ةجوهر

شــوند، هویــت چنــین جــوامعى نیــز متحــولمــى اى دگرگــونهنجارهــاى جامعــهفرهنـگ کـه ةتوان گفت: ابعاد تهدیـد نـرم در حـوز گردد. با این توصیف مىمىدهـد، بـه مفهـوم تهدیـد باورهـاى قاى مرجـع تهدیـد را مـورد تهدیـد قـرار مـى ب

نخبگـان، مـردم و نیروهـاى مسـلح اسـت (مفروضات اساسى) کشـور در سـطوح


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۲۵[

مج

.)63ص ،1388 (باقري،هـا، از جملـه شامل اعتقـادات، باورهـا و ارزش ،فرهنگ، عناصر و اجزاى آن

ۀترین مؤلفـ ترین و مهمیدههاى تحکیم وحدت ملى است، به طورى که پیچمؤلفهامنیت ملى در هر کشور، امنیت فرهنگى است. براى کشورهایى ماننـد جمهـورى

اسالمى به عنوان یکـى از منـابع قـدرت نـرم آن ـ که هویت ایرانى ،اسالمى ایراناى برخـوردار اسـت. بـه شود، توجه به مؤلفه هویت از اهمیـت ویـژه محسوب مى

مبـانى فکـرى، ۀم مخالفـان نظـام بـه سـمت تخطئـ همین دلیل بخشى از جنگ نـر اعتقادى و ارزشى جمهورى اسالمى ایران متمرکز شده است.

امنیت فرهنگیاساس تالقی و تلفیق دو مفهوم امنیت ملـی و فرهنـگ، امنیـت فرهنگـی را ایـن بر

توان تعریف کرد: توانایی ملت و نظام در حفظ و تداوم ماهیت و هویت گونه میحتمـالی هاي ممکن و امتحول و وجود تهدید و حت شرایط متغیرگوهري خود ت

دگاري تر، امنیت فرهنگی عبـارت اسـت از: تـداوم و مانـ و یا واقعی. به بیان دقیقزنـدگی ةهـا، اسـتمرار شـیو هاي سنتی زبان، آداب و رسـوم، باورهـا، سـنت الگو

یط بقاء هویت ملـت و نظـام تحـت شـرا ومرسوم و معمول یا سبک ملی، و حفظ مقبول براي تحول و تکامل اجتماعی و فرهنگی.

انسـان و پیشـرفت جوامـع به لحاظ نقشی که فرهنگ در هویت و موجودیـت ابعاد زندگی بشر و نیز ۀفرهنگ بر هم ةچنین به علت نفوذ گستردبشري دارد، هم

تـأمین امنیـت فرهنگـی موقعیـت و ،ثیري که مسائل بـر سـایر ابعـاد امنیـت دارد أت یشتري دارد.حساسیت ب

اي بدون داشتن امنیت فرهنگی به امنیت پایدار سیاسی و اجتمـاعی هیچ جامعهبا افـزایش رسد. در حقیقت ارتقاء فرهنگی موجب افزایش امنیت اجتماعی ونمی

از طرفـی شـود. موجبات امنیت اقتصادي و فرهنگـی فـراهم مـی ،امنیت اجتماعیه امنیـت تـک تـک افـراد جامعـه یابی به امنیت ملـی زمـانی اسـت کـ دیگر دست

مین امنیـت فرهنگـی و أمین امنیت افراد تـ أنخستین گام در جهت ت تضمین شود و

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۲۶[

روانی است.این بعد از امنیت ملی ماهیتی نرم دارد و از سوي تهدیدهاي نرم نیز در معرض

کارها و ابزار نـرم و گیرد. در نتیجه امنیت فرهنگی نیز از طریق سازخطر قرار میگذاري امنیتی بایـد مـورد توجـه و تأکیـد اري قابل تحقق است که در سیاستافز

و کارهـاي نظـامی و سـخت کـارگیري ابـزار و سـاز ه اي که بقرار گیرد. به گونهبلکـه ،نـه تنهـا قـرین موفقیـت نبـوده ،افزاري براي تأمین و تثبیت امنیت فرهنگی

عکس خواهد داد. ۀنتیج :اسالمیکه به تعبیر رهبر معظم انقالب ما ۀاي همانند جامعدر جامعه

زیـرا ،دینـی اسـت مـذهبی و ۀبه طبیعت فرهنگی اسـت... چـون یـک جامعـ « ،1375 (سـخنان مقـام معظـم رهبـري، »اهداف دین اهداف فرهنگی معنوي است

).285صامنیـت «اي هـاي مـورد قبـول چنـین جامعـه باید با تکیـه بـر معیارهـا و مـالك

مین کرد.أرا ت» فرهنگیهـا و معیارهـایی وجـود دارد کـه العملدسـتور البالغـه نهجدر کتاب شریف

مین امنیـت فرهنگـی أمندي بشر در پرتو تآنها را براي سعادت 7موالیمان علیصـحبت البالغـه نهجدرست است که در کتاب شـریف فرموده است. بیانافراد

نیـت فرهنگـی، مستقیمی از امنیت فرهنگی نشده است، لیکن با توجه به تعریف امها و آداب و رسوم سنت ها ومنجر به حفظ ارزش البالغهنهجتمام مطالبی که در

شود در این مقاله ذکر شده است و در ادامه هر آفتی که موجب هویت ملی می و شود اشاره شده است.ها میدار شدن فرهنگ و ارزشخدشهاالت مربـوط بـه کنکاش علمی به این صورت بوده که ابتدا کتـب و مقـ ةشیو

هاي برقراري امنیـت فرهنگـی و امنیت باألخص امنیت فرهنگی مطالعه شده و راهبه جسـتجوي هاسپس با توجه به این پیش فرض ،شناسی آن استخراج شدهآسیب

که به صورت عمده ،7اي از امامایم و هر فرمودهالبالغه پرداختهموضوعی نهجشـود، در ا و آداب و رسوم در جامعـه مـی هها و ارزشباعث حفظ و ارتقاء سنت این مقاله ذکر شده است.


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۲۷[

مج

کارهـاي بحـث شـده بـا عنـوان مقالـه دیگر در این بحث، ارتباط بین راه ۀنکتها و آداب و رسـوم و اعتقـادات به این مطلب باید توجه نمود که ارزش باشد.می

فرهنگـی نیـز در مین امنیـت أکارهـاي تـ لذا راه ،باشداي متفاوت میدر هر جامعهبعضی موارد متفاوت خواهد بود. بنابراین اصولی که مطرح خواهـد شـد عـواملی

شود. البتـه بایـد توجـه اسالمی می ۀاست که باعث ارتقاء امنیت فرهنگی در جامعیابـد کـه هـم مـردم بـه ایـن نمود امنیت فرهنگ در کشور در صورتی تحقق مـی

هـا و گـذاري هـا و سیاسـت ریـزي برنامـه بند باشند و هم کارگزاران در اصول پاي ها این عوامل را به کار گیرند.گیريجهت

مین امنیت فرهنگـی را در جامعـه و أهاي تاینک با توجه به مطالب فوق روش کنیم.دنبال می 7کارهاي امیر مؤمنانبا تکیه بر راه

هاي تأمین امنیت فرهنگیراه جامعه سازي درافزایش آگاهی و بصیرت و فرهنگ. 1

هـاي فکـري و ها در جهت تـأمین امنیـت فرهنگـی، تقویـت بنیـان از نخستین گاممگـر ایـن کـه ،شـود فرهنگی است، یعنی امنیت فرهنگـی در جامعـه فـراهم نمـی

بینشـی برخـوردار شـوند کـه هـا از چنـان رشـد و ها افزایش یابد و انسـان آگاهی ها نباشد.سنت ها وهاي مخرب فرهنگی قادر به تشویش ارزشموج

ایشـان نقـش آگـاهی و دانـش را نقـش ،7در تعبیر زیبایی از حضرت علی فرماید:داند و میمیتأمینی علــم تــو را ؛)660ص ،147حکمــت ،1380 (ســید رضــی،» العلــم یحرســک«

کند.پاسداري می ها محافظـت تردیـد به راسـتی آگـاهی و دانـش انسـان را از گزنـد شـبهات و

فرماید:در این مورد می 7ه امام صادقست کا کند. از این رومیکسی ؛ )109ح ،269ص ،75ج (مجلسی، »العالم بزمانه ال تهجم علیه اللوابس«

آورند.که عالم به زمان خود باشد شبهات بر وي هجوم نمیلذا باید براي ایجاد امنیـت فرهنگـی، از همـان دوران کـودکی و نوجـوانی بـا

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۲۸[

و بـا فرهنـگ منحرفان بر آنها جلوگیري کرد گذاريثیرتعالیم صحیح، از تأ ۀارائ، آنــان را از گزنــد شــبهات مصــونیت بخشــید. چنانچــه ســازي و ارتقــاء بصــیرت

در این مورد فرمود: 7موالیمان علی ،2ج (مجلسـی، » علموا صبیانکم ما ینفعهم اهللا بـه ال تغلـب المرجئـه برأیهـا «ا سـودمند قـرار داده به کودکان خود مطالبی بیاموزید که خداونـد آن ر ؛ )17ص

افکار باطل خود گمراه نکنند.است تا آنان را با نیـز با آگاهی دادن مـردم از مقاصـد دشـمن و 7از این رو همواره امام علی

آورد.هاي امنیت فرهنگی آنـان را فـراهم مـی زمینه مصادیق آن ها وابزار و روشآموزي دانسته و رتعب بصیرت را تفکر و هاي کسب آگاهی وایشان از جمله راه فرماید:یم البالغهنهجدر کتاب نورانی

» توانی حفظ کنیگیري آنچه را که باقی مانده میاز آنچه گذشته عبرت اگر« .)561ص ،49 ۀ، همان، نامسید رضی(

فرهنگی مسـلمانان ۀاستحال ۀلأآموزي مسبه عنوان مثال یکی از مصادیق عبرتآموزي از تـاریخ توانند با عبرتلذا مسلمانان می ،باشدمی اندلس (اسپانیاي فعلی)

قوام فرهنگی جامعه ۀبصیرت خود و در نتیج گذشتگان موجب افزایش آگاهی و شود.موجب حفظ آنچه باقی مانده می 7شده و به فرموده امام

هـاي انـدرکاران عرصـه برخـی از دسـت بحث دیگر در این باب این است که د که امنیت فرهنگـی را بایـد از طریـق غیـر فرهنگـی، علوم اجتماعی بر این باورن

شالق، زندان و مجازات هـاي فیزیکـی و مـالی بـه دسـت آورد. دارنـدگان ماننداطالع هسـتند و یـا بیـنش پلیسـی چنین تفکري یا از فرهنگ و مسائل فرهنگی بی

حاکم بر آنها، ذهن و فکرشان را چنان به خود مشغول ساخته که امکان اندیشیدن هـاي امنیـت فرهنگـی جـز از طریـق تحکـیم بنیـان هاي دیگـر را ندارنـد. شیوه به

فرهنگی و تقویت و گسترش ابزار فرهنگی تـأمین نخواهـد شـد، لـذا در برابـر بـه ها و اسـتفاده از ابـزار فرهنگـی بـه مقابلـه خطر افتادن امنیت فرهنگی باید با روش

فرمود: 7پرداخت. حضرت علیضربإن العاقل یت« ظ إال بال الیتع مهائالب ب ود ظ بأال 1378 تمیمی آمدي،( »ع،


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۲۹[

مج

.)245صایـن چهارپایـان هسـتندکه ،شودهاي مؤدبانه پندپذیر تربیت میانسان، با روش، )(يااهللا خامنـه ترهبر اندیشور انقالب حضرت آی شوند.می تنها با زدن تربیت

گویند:ر این مورد میدمیـدان ۀفرهنـگ بـا مقولـ ۀچوب و چماق نیست. مقولـ ۀفرهنگ، مقول ۀقولم«

معظم سخنان مقام( »طلبدرا می و سالح خودش جنگ فرق دارد، هر میدانی ابزار .)15ص ،1375 ي،رهبر

فرماید:ایشان در جاي دیگر میو هجـوم یشـود پاسـخ داد، کـار فرهنگـ را با مقابله به مثل مـی ینبرد فرهنگ« سـخنان مقـام ( »قلم است شود جواب داد، این جا تفنگیرا با تفنگ نم یفرهنگ

.)16ص ،1375 ي،رهبر معظم

دین باوري و ایمان. 2و ایمان و ياز دیگر عوامل بسیار مؤثر در ایجاد و تأمین امنیت فرهنگی دین باور

الیـزال اعتقاد به حقانیت تعالیم آسمانی است. دین باوران به خاطر این که به منبع از داننـد و خود را در پناه قـدرت مطلـق جهـان مـی هدخورقدرت الهی، پیوند می

نقـش ایمـان و یـاد خـدا را 7آرامش و اطمینان باالیی برخوردارند. امـام علـی کند:چنین ترسیم می

)؛ 464، ص227(سید رضی، همـان، خطبـۀ » ان اوحشتهم الغربه آنسهم ذکرك« ن کند.اندازد یاد تو آرامشا اگر تنهائی و غربت به وحشتشان

نقش دیـن در ایجـاد امنیـت را یـادآور 7در جاي دیگر موالي متقیان علی فرماید:شده و می

، 1372(مجلسـی، » ان مفارقۀ الدین مفارقۀ األمن، فال تهنأ بحیاة مـع مخافـۀ «ندگی بـدون ناامنی است و در ز ۀدینی مایهمانا بی)؛ 127ص، 49؛ ج 13ص، 3ج

وجود ندارد. امنیت خوشی، از جملـه بعـد امنیـت فرهنگـی امنیـت شک این ناامنی شامل ابعاد مختلفبی

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۳۰[

هـا هـا و سـنت ایمان خود را ملـزم بـه رعایـت ارزش بی دین وشخص بی شود.میبـر همـین اي سسـت اسـت. هاي فرهنگی چنین جامعـه لذا به شدت پایه ،داندنمی

اي محکـم در برابـر قلعـه اعتقـاد بـه خـدا را بـه 7اساس است که حضرت رضادر برابر هزاران نفر از مردم هاي بیگانگان دانست و ها و هجمهتهدیدات و آسیب

و ایشان نیز از جبرئیل امـین نقـل 9نیشابور، از اجداد طاهرینش و از پیامبر اکرم جل فرمود: و کند که خداوند عزمی(مجلسی، همـان، » یکلمۀ ال اله اال اهللا حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذاب«

دژ ،خدایی نیست» اهللا« ایمان و اعتقاد به این که جز)؛ 127ص، 49؛ ج13ص، 3ج محکم من است پس هرکس در این دژ وارد شود از عذاب من در امنیت است.

هرگاه انسان در یکی از مسائل زندگی، احساس ناامنی کند مضطرب و نگران ی چیزي جـز اضـطراب، دلهـره و نگرانـی اند ناامنگفته که چنان شود و اصوالمی

فرهنـگ، بایـد ةها، بـه ویـژه در حـوز ها و ناامنینیست و لذا براي زدودن نگرانی گیرند تقویت کرد:که بر مبناي تعالیم دینی شکل می ها راایمان انسان

) نا اهللا ثمبین قالوا راإن الذ فوا فـال خـوتقامس و لـیهمزنـون ال عیح ـمه( ۀآنان که گفتند خداي جهان آفـرین پروردگـار ماسـت و بـر گفتـ ؛ )46احقاف/(

.شوندد، هرگز دچار وحشت و اندوه نمینخویش پایدار و ثابت مان

امر به معروف و نهی از منکر. 3موجـود جامعـه و نگهبـانی از سـالمت هـاي هـا و ارزش سـنت براي پاسـداري از

اند کـه هـر کـدام از آنهـا، در جـاي ي مختلفی را پیشنهاد کردههاها، شیوهفعالیتهـاي بسـیار مـؤثر تواند مورد بحث و بررسی قرار بگیرد، ولی یکی از راهخود می

قابـل نقـش کارسـاز و غیر فضاي جامعه و ایجاد امنیت، که در جهت سالم سازي است. »نظارت«انکار دارد

نهـا تـرك واجبـی از واجبـات الهـی از نگاه اسالم، ترك امر به معروف، نـه ت بلکه آثار و تبعـات فـراوان ،آیدشود و از گناهان بزرگ به شمار میمحسوب می

اجتماعی دیگري را نیز به دنبال دارد که یکی از آن آثار، تسلط اشرار بر مـردم و


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۳۱[

مج

آرامش است.از میان رفتن امنیت و فرمود: 7امیر مؤمنان علی

و النهی عن المنکر فیولی علیکم شرارکم ثم تدعون ال تترکوا االمر بالمعروف «امر به معروف و نهـی از منکـر را ؛ )47ۀ نام ،(سید رضی، همان »فال یستجاب لکم

ترك نکنید که اگر چنین شود اشرار بر شما مسلط خواهند شـد و آن گـاه بـراي رفع آنها به دعا و استغاثه خواهید پرداخت ولـی (در پیشـگاه خداونـد ایـن گونـه

.ها) مستجاب نخواهد شدنیایشالهـی موجـب والیـت و چیرگـی فاسـقان در ۀتوجهی به این فریضبنابراین بی

هـاي پسـندیده جـاي خـود را بـه رذایـل و سـنت هـا و جامعه خواهد شد و ارزش ها خواهد داد.هویتیبی

البالغـه امـر بـه معـروف و نهـی از منکـر را سـبب رهـایی از در نهج 7علیاي میان مردگان تعبیر ه رستگاري دانسته و رها کنندگان آن را مردهآلودگی و را .)374 و 373حکمت همان، ،سید رضینموده است (

:فرمودهایشان همچنین منان است و آن کسی کـه از ؤنیرومند م ۀ، پشتوانکس به معروف امر کرد ره« .)631 ،31، حکمت (سید رضی» ها نهی کرد بینی منافقان را به خاك مالیدزشتی

شود که امر به معـروف و نهـی چنین استنباط می 7از این بیان موالي متقیانموجب ناامیدي دشـمنان نیز فرهنگی و ۀاز منکر موجب نوعی مصونیت از استحال

شود.میبراي پاسداري از سالمت جامعه و جلوگیري از هرگونه فسـاد 9ر اکرمبپیام

ز منکـر را تشـریع کـرده و از ایـن طریـق و انحراف، قانون امر به معروف و نهی ا اسالمی خواستار شده است: ۀنظارت همگانی را در جامع

شما نگهبان ۀهم؛ )38ص ،72ج، 1372 ،مجلسی» (لؤوکلکم راع و کلکم مس« .ل یکدیگر هستیدؤوو مس

فرمود:نیز در این مورد 7امام باقر

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۳۲[

و بها تقـام الفـرائض ، ...ان االمر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل األنبیاء « .)395ص، 11تا، جعاملی، بیحر » (تأمن المذاهب

شـود کـه امـر بـه معـروف و نهـی از منکـر راه و روش از این بیان فهمیده میاجتماعی امنیت فرهنگی و شود وآن واجبات اقامه می ۀوسیله که باست، پیامبران

شود.مین میأدر پرتو آن ت نقـش تـأمینی آن اره به اهمیـت ایـن موضـوع و اش) در (يمقام معظم رهبر

:فرمایدمیاسـالمی بـه امـر ۀهاست، جامعامر به معروف تکلیف همیشگی مسلمان ۀمسأل«

قوام حکومت اسالمی به امر به معروف و ماند، به معروف و نهی از منکر زنده می مقـام معظـم رهبـري، در دیـدار علمـاء و روحـانیون، ( »باشـد و نهی از منکـر مـی

7/5/71(. در پیـامی )(اياهللا خامنـه حضرت آیت رهبر معظم انقالب اسالمیهمچنین

:فرمودند 1به مناسبت اولین سالگرد ارتحال امام خمینیامر به معروف و نهی از منکر که یکی از ارکان اساسی اسـالم و ضـامن برپـا «

ي از مـردم ما احیا شود و هر فـرد ۀفرایض اسالمی است باید در جامع ۀداشتن همشـدن زشـتی و گمراهـی و فسـاد خود را در گسترش نیکـی و صـالح و برچیـده

.)277ص فرهنگ و تهاجم فرهنگی،» (ل احساس کندؤومس

يی و تبرتول. 4از مفاهیم سازنده و اصطالحات ارزنـده کـه در نظـام تربیتـی و سیاسـی و نیـز در

، مفهـوم ه دنبـال داشـته نتـایج فراوانـی را بـ مین امنیت فرهنگی، آثـار و أحفظ و تدر فرهنگ اسالمی تولی بـه معنـاي پـذیرش والیـت بوده است.» تبري« و» تولی«

دل را از محبـت خـدا و ۀخدا و اولیاي خداست. به عبـارت دیگـر آنـان کـه خانـ اند و این دوستی را در رفتار اجتماعی و سیاسی خود منعکس دوستان خدا انباشته

سازند تولی دارند.میباشد و در فرهنـگ متضاد تولی است که به معناي دوري جستن می ةاژتبري و


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۳۳[

مج

کسی داراي تبري است کـه والیـت و سرپرسـتی دشـمنان خـدا و سیاسی اسالم،قلب و فکر خود را از بغض و دشـمنی نسـبت بـه دشـمنان اولیاي خدا را نپذیرد و

در ترسیم خـط تـولی و تبـري 7حضرت علی خدا و دوستانش پر نموده باشد. فرماید:می :به فرزندانش امام حسن و امام حسین

؛ )559ص ،47 ۀ(سـید رضـی، همـان، نامـ »و للمظلوم عوناکونا للظالم خصما « دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید.

گفتار و پنـدار تولی و تبري در حقیقت یک نوع مصونیتی است که در رفتار،ها و اعتقادات خـود تواند آرمانیکند و او در پناه چنین مصونیتی مفرد ایجاد می

در حفاظی از امنیت فرهنگی قرار بدهد، لذا در تـاریخ زنـدگانی را حفظ کرده واند ثبت نشده است که این دسته کسانی که از تولی و تبري باالیی برخوردار بوده

در 7حضرت امیرالمؤمنین ها در دام تزویر دشمنان گرفتار آمده باشند.از انسان فرماید:دیگر میبیانی سزاوار نیست که مسلمان با فاجر برادري کند زیـرا کـارش را بـرایش زینـت « در امـر دنیـا و معـاد یـاریش دارد کـه مثـل خـودش باشـد و دهد و دوست میمی .)640ص ،2ج ،کافی کلینی، محمد،» (کندنمی

ضـد هـا و شود آنـان فسـق و فجـور و بـدعت دوستی با دشمنان خدا باعث میهمچنان که امـروزه مردم را مانند خود کنند. ها را در جامعه ترویج دهند وارزش

هاي سنت دوستی با جهان غرب باعث شده فرهنگ غربی در جامعه نفوذ کرده ورا 9خداوند سبحان پیـامبر اسـالم ها داده است.پسندیده جاي خود را به بدعت

کند:این طور معرفی میهستند به کافران سخت گیر و لیکن که با او محمد فرستاده خدا است و آنان«

.)48/(فتح »در میان خودشان (مؤمنان) مهربانندرا بـه عنـوان 9پیـامبر ،تبـري نیز در بـاب ضـرورت تـولی و 7امیرمؤمنان

فرموده: مصداق واقعی این امر بیان کرده ودارد آن را دشـمن داشـت و چیـزي را چون دانست خدا چیزي را دشمن می« .)301، ص160ۀ، خطبسید رضی(» خوار شمرده آن را خوار نگاشتدا که خ

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۳۴[

، اعـم از سیاسـت داخلـی و خـارجی یکـی از تبري در عرصه سیاست ولی وتۀ لـذا جامعـ آیـد و مبانی و اصول رفتاري کارگزاران نظـام اسـالمی بـه شـمار مـی

» تبـري «و » تـولی «اسـاس هـا بر گیريها، جهت، برنامه ریزياسالمی در ارتباطات شود.اداره می

صحیح فرهنگ علوي و الگوسازي. 5اند و سپرده 9رهاي پیشین دل به خاندان پیامبدر میان جوامع، مردمی که از قرن

را انتخاب 3فاطمه و 7گلین علی ۀجهان، خان ۀهاي پر هیمنکاخ ۀاز میان همــگ اهــل بیــت عصــمت و طهــارت ،انــدکــرده ــ :فرهن در ثیر بســیار بــاالییأت داشته است. شانزندگی

ســار مکتــب والیــت علــوي، کــه از چشــمه:بیــت عصــمتفرهنــگ اهــلــ مــی ــاریخ را درنورجوشــد در طــول زم ــان دشــت ان، بســتر ت ــده و از می ــا ودی ه

هـاي فرهنگـی و هاي فتنهها عبور کرده و پیچ و خمهاي سلیقه و اندیشهکوهستانتشنه را سـیراب هايدر مسیر خود جان هاي شیطانی را پشت سر گذاشته وطوفان

، بالنده تواند با همان قدرت و بلکه به سبب شرایط جهانمی امروز نیز ،کرده است کافی است کـه فرهنـگ گونه تهاجم فرهنگی را بگیرد.به پیش بتازد و جلوي هر

اسالمی رواج پیدا کرده و در اعمال ۀبه عنوان فرهنگ برتر در جامع :بیتاهل شود.و کردار مردم و حاکمان دیده

مـل را بـه عنـوان الگـوي کا 9اکـرم پیـامبر ،موالي متقیـان ،البالغهنهج در معرفی نموده و فرموده است:

بـدعتی در خوشا به حال آن کسی که ... سـنت پیـامبر او را کفایـت کـرده و « .)653ص، 123همان، حکمت( »گذارددین خدا نمی

دهد و بدعت در آن تردید هر انسانی که قرآن و سنت را الگوي خود قرار بی 7در بیان دیگر امـام علـی کند.گذارد امنیت فرهنگی جامعه را تضمین مینمی فرماید:میدارند بروید، قـدم بیت پیامبرتان بنگرید، از آن سو که گام برمیبه اهل ،مردم«


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۳۵[

مج

برند و به پستی جاي قدمشان بگذارید، آنها شما را هرگز از راه هدایت بیرون نمیاگر سکوت کردند سکوت کنید و اگر قیام کردند قیام گردانند.نمیو هالك باز

شوید و از آنهـا عقـب نمانیـد کـه نـابود از آنها پیشی نگیرید که گمراه می کنید. .)181ص، 95 ۀسید رضی، همان، خطب(» گردیدمی

کـردیم و ایـن چنـین به راستی اگر این سخن موالیمان را آویزه گوشمان مـی گـاه شـبیخون فرهنگـی هیچ ،دادیمرا الگوي خود قرار می :تپیامبر و اهل بی

ها افـزون ایستادگی ما در برابر این تهدید رسید و مقاومت ودشمنان به جایی نمی شد.می

هاي صحیح گذشتگان. پاسداشت سنت6در ،کنـد هاي زشت جاهلی را نفـی مـی باشد و سنتاسالم که مخالف بدعت می

هـاي زیـرا حفـظ سـنت ،باشـد یح گذشـتگان مـی هاي صـح عین حال مدافع سنتو باعـث عـدم فرهنگ جامعـه نیکوي گذشتگان موجب حفظ اصالت و هویت و

در 7شـود. امـام هاي بیگانه و موجب امنیت فرهنگـی جامعـه مـی نفوذ فرهنگاي که به مالک اشتر براي فرمانداري مصر مرقوم فرمـود، مالـک را بـه حفـظ نامه

:استت نموده وفرموده آداب ورسوم پسندیده دعواي را که بزرگان این امت به آن عمل کردند و ملت اسالم بـا آداب پسندیده«

، 53 ۀهمــان، نامــ( »خــورده و رعیــت بــا آن اصــالح شــدند بــرهم مــزن آن پیونــد .)573ص

فرماید:در بیان دیگر می 7امام علیماهنگی ه؛ )401همان، حکمت ( »مقاربۀ الناس فی اخالقهم أمن من غوائلهم«

هاست.ها و کینهامنیت از دشمنی ۀدر اخالق و رسوم مردم، مایشـود کـه تـا جـایی آداب و رسـوم از این فرمایش حضرت چنین برداشت می

پاسداشت آن موجب حفظ امنیت فرد خواهد شد. ،گذشتگان مخالف شرع نباشدان البته باید توجه نمود که فرهنگ غلطی که موجب نابودي عزت و هویت مردمـ

که دهقانان شهر لذا زمانی د.وو نیز مورد پسند دشمنان اسالم باشد باید برچیده ش

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۳۶[

، دویدنـد 7پیاده شده و پیشاپیش موالي متقیـان امـام علـی ،انبار به استقبال امام عـادتی اسـت کـه پادشـاهان خـود را احتـرام :کنیـد؟ گفتنـد فرمود چرا چنین می

کـه امیـران شـما از ایـن کـار سـودي به خدا سـوگند فرمود: 7امام کردیم.می .)37حکمت سید رضی، همان،(افکنید می نبردند و شما در دنیا خود را به زحمت

اي وجود دارد که از نیاکـان مـا بـه رسـیده اسـت و امروزه نیز آداب پسندیده ةهاي پوشیدهاي عید نوروز، لباسبازدید: دید و موجب ارتقاء فرهنگ شده است

یرانی اصـیل موجـب شـده هویـت اسـالمی ایرانـی در برابـر صدها سنت ا سنتی و باشد. ی دشمنان مصونشبیخون فرهنگ

سازي علوي مصون .7هـاي همـواره بـا تشـویق مـردم بـه رعایـت ارزش 7حضرت امیر مؤمنـان علـی

ارضـاء صـحیح غرایـز و اخالقی و نیز تقویت نهـاد خـانواده وگسـترش ازدواج و نیز برقراري عدالت توانسـت امنیـت ه نفس وهمچنین رشد خودباوري و اعتماد ب

هـاي فرهنگـی نـوعی مصـونیت در برابـر هجمـه وجامعه را فراهم آورد فرهنگی ۀکـه از اسـباب اسـتحال ،بـا مـذمت فقـر و بیکـاري 7ایجاد کند. همچنین امـام

اسالمی آن زمان را از خطرات غیرفرهنگی مصون ساخت. ۀفرهنگی است، جامع

هنگیآسیب شناسی امنیت فر ۀنقطــ هـر چیــزي آفتــی دارد کـه بایــد آن عامــل مخــرب و مـانع شــناخته شــده و

آفاتی کـه حال به .آسیب پذیري تشخیص داده شود تا به مبارزه با آن اقدام نمود کنیم.البالغه اشاره میاندازد از منظر نهجامنیت فرهنگی جامعه را به خطر می

ایجاد شبهه و تردید در نظام فرهنگی . 1ها معتقدند و بناي زندگی خود را نیز بـر آن ها به یک سلسله اصول و آرمانسانان

کنند، خود را بر مبناي آن اصـول و اند و شب و روز خود را با آن سپري مینهاده را نثـار اهداف تنظیم نموده و در مواردي بـراي حفـظ حرمـت آن جـان خـویش


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۳۷[

مج

کنند.میسـازد را با خطر جدي رو به رو می از جمله عواملی که امنیت فرهنگی جامعه

ها و اصولی که انسان را وقتی آرمانهاي فرهنگی است. تردید در اصول و آرمانبرد و قادر است تا سـیادت و سـعادت هاي انسانیت و عزت باال میتا بلندترین قله

نظام فرهنگی ،شودرا براي او از هر جهت فراهم آورد با آفت تردید رو به رو میامـام .توان آن را تـرمیم کـرد سازد که به سادگی نمیه را به تزلزلی مبتال میجامع :فرماید میشبهه در تعریف 7علی ةهدایت کننـد شبهه را براي این شبهه نامیدند که به حق شباهت دارد. اما نور«

ا مـ مسیر هدایت الهـی اسـت، ا دوستان خدا در شبهات یقین است و راهنماي آنها اهی است و راهنماي آنان کوري شان در شبهات گمر عوت کنندهدشمنان خدا، د

.)38 ۀخطب ،سید رضی( »استاي شـاهد باشـد کـه هویـت انسـانی، فضـیلت اخالقـی، عظمـت هرگاه جامعههـا و از هاي تاریخی خود را که براي پاسـداري از آن فـداکاري اجتماعی و ریشهاند باید بدانـد کـه قرار داده هاي فراوانی انجام گرفته، مورد تردیدخود گذشتگی

ت.امنیت فرهنگی او در معرض آسیب جدي قرارگرفته اسهـا گردیـده جریان سیاسی در جوامـع و ملـت حضور ساز،نچه همواره زمینهآ

شبهه پراکنی توأم بوده است. زیرا شبهه فضا را تاریک و مبهم است، ابتدا با ایجاد 7معانـدین امـام علـی . گیـرد صورت میکرده و سپس حرکت عینی و سیاسی

7امري امامـت علـی یض والیتفجامعه را از توانستند با ایجاد شبهات فراوان، .محروم نمایند

راحتـی ه هـا بـ بحران و فقدان امنیت فرهنگـی اسـت کـه فتنـه ۀبنابراین در سایآیـا تشـکیل .دهنـد د و حق را در انزوا قـرار مـی نماین قدرت اظهار وجود پیدا می

هاي قیام و خـروج بـر علیـه امـام عصـر، در دوران مظلومیـت امیرالمـؤمنین پرچمنفـري معاویـه در هـزار رجز از راه شبهات بوده است؟ آیا تشکیل لشـک 7علی

غیـر از تمسـک بـه شـبهات 9وصی بالفصل نبی اکرم 7مقابل حضرت علی فرماید:در مورد تردید می 7ه امام علیست کا از این روبود؟

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۳۸[

حکمـت همـان، » (شـود آن کس که در تردید باشد زیر پاي شیطان کوبیـده « .)631ص، 31

هاي تردید و شک در وجود انسان نفوذ کند شیطان وي را وسوسه هرگاه رگههاي ایمانی او متزلزل شده و با اندك تبلیغ فرهنگ غربـی، بـه سـوي نموده و پایه

رود.می مایل شده و امنیت فرهنگی جامعه به تدریج رو به فناآنها مت ۀگیـرد و نسـبت بـه همـ امروزه ایجاد شبهه به صـورت سـازمانی صـورت مـی

کننـد و بـراي ایـن کـار مراکـز تحقیقـاتی اعتقادات دینی و مذهبی القاء شبهه میز معصـوم را ا ود دین و حکومت دینی معصـوم و غیر ش چگونه می .اند ایجاد کرده

تردید نسبت ۀملک ۀهاي مقابله با دین، توسعاثر انداخت و خنثی کرد؟ یکی از راههاي غـرب و هـدف غرب است در دانشگاه ۀفلسف به دین است که هدف کالم و

.شناسی غرب است دیناگر چنین القائاتی در میان مردم مؤثر بیفتد که نظام فرهنگـی شـما مربـوط بـه

یی مناسب را ندارد. اگر تبلیغات شـوم دشـمن اکارهاي گذشته است و امروز قرنبندي به این اصول فرهنگی نوعی ارتجاع و کهنه پرسـتی اسـت. مؤثر افتد که پاي

گرایی گذشـته و عصـر مدرنیتـه و پسـت مـدرن را شود که دوران سنت ءاگر القا هـاي گذرانیم و از این گونه القائات که در جهت تردیـد نسـبت بـه توانمنـدي میهـاي گذشـته انجـام بگیـرد امنیـت عظمت زیر سؤال بردن افتخارات و و گیفرهن

هاي سنگینی بر میراث فرهنگـی بندد و خسارتمیآن جامعه رخت بر فرهنگی ازافکنی توسط دشمنان بـه صـورت تـدریجی این شبههد. آن جامعه وارد خواهد ش

ت که در نظـام سازد. به همین سبب اسهاي ایمان و یقین ملت را متزلزل میستونهـاي طـوالنی همـراه بـا تر از عبـادت فضیلت توحیدي اعمال کم همراه با یقین با

فرماید:می البالغهنهجشک است. چنانچه موالیمان در سـید رضـی، همـان، (» برتر از نماز با شـک و تردیـد اسـت ،خوابیدن با یقین«

.)645ص، 97حکمت م، بـه ویــژه مردمـی کــه بــه والن فکــري و فرهنگـی نظــا ؤمتولیـان امــور و مسـ

اندیشـند، بایـد در سرنوشت انسانی خود، مبتنی بر اصول و باورهاي فرهنگـی مـی


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۳۹[

مج

گر، با قوت و قدرت بایستند و نگذارند که خناسـان خیانـت برابر این آفت ویراناي موریانه وار، اذهـان و افکـار را نسـبت بـه اصـول آرمـانی جامعـه کار، به شیوه د.متزلزل سازن

اجم فرهنگیته. 2هایی که امنیت فرهنگی را در معرض خطر جـدي قـرار ها و آفتاز دیگر آسیب

ها، آداب و سـنن و فرهنگی بیگانه به باورها، ارزش ۀهمه جانب هايدهد هجمهمیبیگانگان براي در هم شکستن ارکـان فرهنگـی یـک .اصول اخالقی جامعه است

فرهنگـی ةتعـدد و کارسـاز، بـه حـوز هاي مهاي دقیق و روشریزيملت، با برنامه د.سازنها به کلی جدا میملت مورد نظر، هجوم می برند و آنان را از آن ارزش

:اندرا این گونه تعریف کرده» تهاجم فرهنگی« ،رهبر اندیشور انقالب اسالمیسیاسی و یا اقتصـادي بـراي ۀتهاجم فرهنگی به این معناست که یک مجموع«

هـاي فرهنگـی آن ملـت د و اسارت یک ملت، بـه بنیـان اجراي مقاصد خاص خواي را بـه زور و بـه قصـد جـایگزینی بـا برد. در این هجوم باورهاي تازههجوم می

ــگ و تهــاجم ( »کننــدفرهنــگ و باورهــاي ملــی آن ملــت وارد کشــور مــی فرهن .)63صهمان، ،فرهنگی

نگـی یهـود نیز ایشان به مقابله علیـه تهدیـدات فره 7در روزگار امیرمؤمنانهاي یهـود و تـاریخ و فرهنـگ اصی که در مساجد به ذکر داستانصبرخاست و ق که در تاریخ آمده است: چنان ،پرداختند برخورد نمودیهود می، 3 ، جحـر عـاملی ( »إن امیر المؤمنین رأي قاصا فی المسجد فضربه و طـرده «سـجد دیدنـد و او گویی را در مامیرالمؤمنین قصه؛ )311ص، 1ج ،ةالحیا؛ 515ص

.را زده و بیرون کردنداطـالع رسـانی و ةگیري و شیویند تصمیماهدف از تهاجم فرهنگی، کنترل فر

شـود، هاست که منجر به استیالي سیاسی و اقتصادي آنها مـی تغییر در نظام ارزشکنـد بـا اسـتفاده از برتـري اقتصـادي، سعی می» مهاجم فرهنگی«بدین ترتیب که آوري، به مبانی اندیشه و رفتـار یـک ملـت هجـوم ، اجتماعی و فنسیاسی، نظامی

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۴۰[

حاکمیـت ۀنفـی و طـرد آنهـا، زمینـ آورد و با تحدید، تضعیف، تحریف و احیانا ها و رفتارهاي مطلوب خویش را فراهم آورد.اندیشه، ارزش

بنابراین تهاجم فرهنگی به مفهوم نفـی هویـت فرهنگـی و ملـی کشـور مـورد فکري و فرهنگی از طریق تغییر باورها، رفتارهـا، ۀرار کردن سلطهجوم، براي برق

ها و آداب و رسوم زندگی فردي و اجتماعی آن ملت، منطبـق بـا الگوهـاي روش .)1انه شوراي عالی انقالب فرهنگی، صدبیرخ( فرهنگ مهاجم خواهد بود

هاسـت، لـذا از درون، باورهـا را تهاجم فرهنگی، در حقیقت تهاجم بـه ریشـه هـاي تخریـب شـده دهد و به جـاي ارزش ها را تغییر میکند و نگرشخریب میت

کنـد کـه اصـول و ارکـان فرهنگـی مهـاجم را تشـکیل باورهایی را جایگزین می .کندها دست پیدا میفرهنگی ملت ۀدهد و از همین راه به استحالمی

د امروز فرهنگ مهاجم غرب، که امنیت فرهنگی جوامع مختلف بشري را مور، رانای مسلمانچون ملت همهایی خطر قرار داده است، در خصوص فرهنگ ملت

:ورزدبر محورهاي زیر تأکید می ؛انسان محوري .1 ؛علم به جاي مذهب .2 ؛مادیت به جاي معنویت .3 ؛گرائی در برابر ایمان به آخرتدنیا .4 .آزادي به جاي آزادگی .5

امحوري اسـاس توحیـد و خـد البالغـه نهجاین در حالی است که در سرتاسر و رهایی از قیود دنیا زند و امام زهدمعنویت سعادت بشر را رقم می بوده و دین و

هاي داخلی و اعتقاد این است که تا بت ایشان در تعالیمبیان نموده است. را مکررهاي حقیقی اجتماعی، هاي بیرونی شکسته نخواهد شد و آزاديدرونی نشکند بت .هاي درونی تحقق پیدا کرده باشده آزاديکند کوقتی تحقق پیدا می

مـوارد در تـوان هاي دشمنان اسالم براي ناتوي فرهنگی را مـی ترین شیوهمهم نمود: خالصهذیل

،قـومی ۀایجاد تفرقـ ،طرد الگوها ،تحریف گرایش معنوي ،تضعیف اعتقادات


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۴۱[

مج

.ترویج فحشاءگی مردمان آن زمان توان تزلزل فرهنبه راحتی می البالغهنهجاز بین فرازهاي

سـنت نوعی طـرد الگـو و دم نشر احادیث نبوي در زمان خلفاع را برداشت کرد.به مردم کوفه مبنی بر تحریف گرایش معنوي آنـان و 7نبوي بود. اشارات امام

ترویج شراب خواري دال بر این مطلب است.اص در مساجد و گسترش قص نیز

بسترهاي تهاجم فرهنگیجم فرهنگی بدون بستر سازي مناسب براي رسیدن به اهـداف بدیهی است که تها

ولـی شـرایط و بسـتر ،لوازم تهاجم فرهنگـی فـراهم شـود ۀاگر هم .ممکن نیستاز ایـن رو .مانـد هاي قبلی ناکام میتالش ۀمناسب وجود نداشته باشد در واقع هم

شـود اشـاره به برخی از مواردي که موجب پذیرش و تقویت فرهنگ مهاجم مـی :کرد توان آن را به دو دسته تقسیمگردد که میمی بسترها و عوامل بیرونی. 1

ها و ابزاري که به نحوي رد پاي کشورهاي خارجی و غربـی در آنهـا دیـده زمینه د بسترهاي بیرونی هستند از جمله:شومی

بـا هشـدار بـه 7: امام علـی هاي مختلفتالش براي دین زدایی از راهـ الف فرمود:گریزي میدین آورد شومرهکـه خـدا جـز آن ،گوینـد مردم براي اصالح دنیا چیزي از دین را ترك نمی«

ــان ــزي زی ــه چی ــان را ب ــارتر دچــار خواهــد ســاخت آن ــان ( »ب ، ســید رضــی، هم .)106حکمت: دشـمنان فرهنـگ نـاب اسـالمی بـا باختگی فرهنگـی خود ۀایجاد روحی ـ ب

نـوعی وابسـتگی فرهنگـی بـه ،نفـس خود باختگی و عدم اعتماد بـه ۀایجاد روحیضعیف و نـابود ۀبا هشدار به این روحی 7موالي متقیان کنند.دشمن را القاء می

.)149حکمت ،همان( »نابود شد کسی که ارزش خود را ندانست« شدنی فرمود:فرهنـگ کـه ةها، در حوزاز دیگر آسیبجنگ روانی و ترور شخصیت: ـ ج

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۴۲[

اندازد جنگ روانـی اسـت. افراد را به خطر می امنیت و آرامش فکري و فرهنگیهمان طور که از معنا و مفهـوم ایـن اصـطالح پیداسـت جنـگ روانـی بـا افکـار،

.ها و اصطالحات سر و کار دارداعصاب و روحیات، واژهمفهوم اساسـی جنـگ روانـی عبـارت اسـت از دسـت :تعریف جنگ روانی

تبلیغات و جنـگ ( ارتباطی. ۀانکاري عقاید از طریق به کارگیري یک یا چند رس، 7علـوم دفـاعی، دانشـگاه امـام حسـین ةمقاالت)، پژوهشکد ۀ(مجموع روانی

.)3صهاي بلند شایستگی از مسیر خـدمت و ارج نمودن قلهخ ،ترور شخصیتهدف

اثربخشی است که از طریق تهمت زدن و یا به تصویر کشیدن نقـاط ضـعف آنهـا بـه تـرور ،پذیرد و در صورتی که نتوانند فردي را ترور فیزیکی کننـد صورت می

، تـرور 7هاي معاویه علیه امـام علـی که دسیسهچنان آورند.شخصیت روي میه جایی رساند که واعظین بر منبر خود، پس از لعن و سب امـام شخصیت امام را ب گشودند.لب به سخن می

عوامل درونی هستند دارند وداخلی ۀها و عناصري که ریشزمینه. 2: این مشکالت چنان بسـتر هاي اقتصادي و اجتماعیمشکالت و کاستیـ الف

از فقر به عنوان مرگ بزرگ 7کند که امام علیمی شبیخون فرهنگی را فراهماي کـه دچـار ایـن امعهتردید جبی .)163، حکمت البالغهنهج ر.ك:کند (یاد می

مشکالت باشد، کشـورهایی کـه از لحـاظ اقتصـادي و اجتمـاعی پیشـرفته باشـند دلیـل ه شـود بـ این جوامع خواهند بود. امـروزه نیـز دیـده مـی ۀالگوي کورکوران

پیشرفت اقتصادي غرب، متأسفانه فرهنگ غربی آنها نیز در جوامع اسـالمی نفـوذ کرده است.

ةعمـل کننـد «فرمـود: 7که امیـر مؤمنـان : چنانجهل و ناآگاهی مردم ـ برود، پس هر چـه شـتاب کنـد از اي است که بیراهه میگاهی چون روندهآبدون

اي بر راه راست چون رونده ،ماند و عمل کننده از روي آگاهیهدفش دورتر می .)285ص ،154 ۀخطب ،همان ،سید رضی(» است


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۴۳[

مج

قـدر کتـاب گـران در 7گذاري: حضـرت علـی هوي و هوس و بدعتـ ج :است ها دانسته و فرمودهاین دو عامل را به عنوان سرآغاز فتنه البالغهنهجهمانـا آغـاز ؛ )50 ۀهمـان، خطبـ ( »إنما بدء وقوع الفتن أهواء تتبـع، و تبتـدع «

گذاري در احکام آسمانی است.ها، هواپرستی و بدعتپدیدآمدن فتنه

التقاط. 3آنها یهاي بشري، که قدرت تحرك و پویایفرهنگهاي بسیار خطرناك از آفتو امتزاج حق و باطل است. در آن جا که لباس حق بـر » التقاط«گیرد، آفت را می

شـود و باطـل در لبـاس حـق و بـا قیافـه حقانیـت آشـکار اندام باطل پوشـیده مـی ت.انجام گرفته اس» التقاط« ،گرددمی

کنـد و مروجـان و شدت نهی مـی قرآن کریم از این عمل زشت و زیان بار به :فرمایددهد و میمبلغان فکر و فرهنگ را مورد خطاب قرار می

بر اندام حق لباس باطل نپوشانید تا حق و حقیقت را پنهـان سـازید، در حـالی « .)42بقره/( »که شما به حقانیت حق آگاه هستید

طـل از گیـري از با ج حق و باطل و بهرهاالتقاط و امتز ةدربار 7حضرت علیهـایی کـه از حق و به خطر افتادن امنیت فرهنگی و فکري جامعه و هم چنین زیان

گر و فراوانـی هاي حق طلب وارد گردیده است سخنان روشناین طریق بر انسان :کنیمزیر بسنده می ۀدارد که در این جا به نمون

حـق فلو ان الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف علی المرتادین، و لـو ان ال «لسن المعاندین، و لکـن یؤخـذ مـن هـذا أنقطعت عنه اخلص من لبس الباطل ال

ضغث فیمزجان، فهنا لک یستولی الشیطان علی اولیائه، و ینجو الذین سبقت لهـم آمیخته پس اگر باطل با حق در؛ )128ص، 50ۀ سید رضی، خطب( »من اهللا الحسنیو نیـز دگردیـ نمـی شیدهبر حق جویان و حقیقت طلبان پو حق ،شدو مخلوط نمی

اگر حق از پوشش باطل آزاد شـود زبـان معانـدان و بـدخواهان از بـدگویی قطـع شـوند، هم آمیخته میاز باطل گرفته و در گردد و لیکن بخشی از حق و بخشیمی

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۴۴[

شود و کسانی که عنایـت پس در چنین شرایطی شیطان بر دوستان خود مسلط میز چنین شرایط شبهه نـاك و گمـراه کننـده خداوند شامل حالشان گردیده است ا

.کنندنجات پیدا می .هاي التقاطی مربوط به دوره و زمـان خـاص نیسـت از لحاظ تاریخی، حرکت

هاي مخرب، همیشه بوده و از این به بعد هم خواهد بود. در هـر این گونه حرکتندیشـه کند بر رهبـران و سـردمداران آن ا اي ظهور پیدا میکجا که فکر و اندیشه

هاي فکري حساسـیت ویـژه ها و آسیباست که به التقاط، به عنوان یکی از آفتکه دین خدا کامل است با بیان این 7موال امیر مؤمنان ،. قرآن ناطقداشته باشند

و نیاز به تکمیل کردن با مکاتب و عقائد دیگر ندارد فرمود:آنها استمداد کرده و در تکمیل آن از هآیا خداي سبحان، دین ناقصی فرستاد«

خواهند در احکـام دیـن بگوینـد؟ و است؟ آیا آنها شرکاء خدایند که هر چه می .)63ص، 18 ۀهمان، خطب( »خدا رضایت دهد؟

انقالب اسالمی ایران که در این مقطع زمانی به وجود آمد و توسط رهبر کبیر ی و با توجه بـه محتـواي فرهنگـ ،رهبري شد 1این نهضت، حضرت امام خمینی

اعتقادي این انقالب، آن رهبر بیدار دل، در خصوص آفـات فرهنگـی و بـه ویـژه هاي التقاطی، بارها و بارها، با تعبیرهاي مختلف حساسیت خویش را نشان حرکت

انـد. او بـه اسـالمی و انقالبـی گوشـزد فرمـوده ۀداده و خطر این آفت را به جامعـ دهـد کـه زنند هشدار مـی قاط میکسانی که براي پیشبرد اهداف خود دست به الت

د:گردهایی خیانت به اسالم محسوب میچنین روشمطالعـه کننـد و روي مبانی اسـالمی ها باید دقیقاطالب علوم دینی و دانشگاه«هاي منحرف را کنار گذاشته و اسالم عزیـز راسـتین را جـایگزین هاي گروهشعار

بدانند اسالم خود مکتبـی اسـت غنـی ها نمایند. این دو دسته باید اندیشیتمام کجکه هرگز احتیاجی به ضمیمه کردن بعضی از مکاتـب بـه آن نیسـت و همـه بایـد بدانند که التقاطی فکر کردن خیانتی بزرگ به اسالم و مسلمین است که نتیجـه و

شود. با کمال تأسف گـاهی هاي آینده روشن میتلخ این نوع تفکر در سال ةثمرعلت عدم درك صحیح و دقیق مسائل اسالمی، بعضی از این شود که بهدیده می


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۴۵[

مج

اند که اند و معجونی به وجود آوردهمسائل را با مسائل مارکسیستی مخلوط کرده، چـاپ نور ۀصحیف، 1خمینی( »ستبه هیچ وجه با قوانین مترقی اسالم سازگار نی

.)23ص، 12ج ،1369، اولبود که بـه عنـوان ابله با التقاطاز دیگر پیشگامان مبارزه و مق ;شهید مطهري

سـالح بـا هاي التقـاطی ایسـتاد و نگهبانی هوشیار و مرزبانی بیدار، در برابر اندیشهعقیده و ایمـان ةبیان و برهان، قلم و قرآن، طبل رسوایی این گروه مهاجم به حوز

را به صدا درآورد و در نهایت خود با سرافرازي و عزت در این میدان به شهادت د:گویمورد میاین ید. او در رساگر قرار شود به اسم اسالم، یک مکتب التقاطی درست شود و روشمان ایـن «

باشد که از هر جایی چیزي اخذ کنیم، یک چیـزي از مارکسیسـم بگیـریم، یـک چیز از اگزیستانسیالیسم بگیریم و چیز دیگر از سوسیالیسم بگیریم و از اسالم هـم

بگوییم ،ها آش شله قلمکاري درست کنیممجموع این چیزهایی داخل کنیم و ازاین است اسالم، ممکن است مردم در ابتـدا ایـن امـر را بپذیرنـد، زیـرا در کوتـاه

»ماندولی این امر براي همیشه مکتوم نمی ،مدت شاید بشود حقیقت را پنهان کرد .)52و 51صص ،1372چاپ نهم، صدرا، ،پیرامون انقالب اسالمیمطهري، (

د:فرمایآن عالم دردمند و شهید ارجمند در فرازي دیگر از سخنان خود میالشـأن ولیت الهـی، بـه رهبـران عظـیم ؤول بـه مسـ ؤمن به عنوان یک فرد مسـ «

دهم و بین خود و شان احترام فراوان قائلم هشدار مینهضت اسالمی که براي همهاسالمی ۀه به نام اندیشهاي بیگانکنم که نفوذ اندیشهخداي متعال اتمام حجت می

و با مارك اسالمی، اعم از آن که از روي سوء نیت و یا عدم سوء نیـت صـورت ، 1368، 12مطهري، چـاپ ( »کندگیرد خطري است که کیان اسالم را تهدید می

.)89ص

هاعدم شایستگی سران حکومت. 4اد گیري بر ایجـ شکی نیست که قدرت و هیأت حاکمه در یک جامعه تأثیر چشم

هـاي دینـی امنیت فرهنگی آن جامعه دارد. اگـر حکمرانـان مقیـد و مطیـع ارزش

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۴۶[

و نماینـد فرهنگ دینی کمک بسـزایی مـی خود باشند؛ به دوام و گسترش ۀجامعلیاقت باشند، صدمات جبران ناپذیري بر فرهنگ و ذخایر مـادي و اگر فاسد و بی

شـوند. بـه همـین دلیـل فرهنگ مـی ۀمعنوي جامعه وارد و عامل بحرانی در عرصتواند به مسخ فرهنگ دینی تر میدشمن از طریق حکام وابسته و فاسد خیلی سریع

د.و جایگزین کردن فرهنگ مورد نظر خود دست یازگونـه تبیـین حاکم را این ۀدر کالمی از کلمات شیرین خویش وظیف 7امام د:فرمای میامراهللا فیه فان شغب شـاغب اعلمهم ب ان احق الناس بهذ االمر اقواهم علیه و«

ســزاوارترین اشــخاص بــه خالفــت ؛ )173 ۀهمــان، خطبــ ســید رضــی،» (تاســتعبآگـاهی از فرمـان آن کسی است که در تحقق حکومت نیرومند و در )حکومت(

یزد به حق بازگردانده شود.انگیزي برخگري به فتنه خدا داناتر باشد تا اگر آشوبیا خارجی بکوشند تا فضاي آرام جامعه را اي از دشمنان داخلی وهرگاه عده

در پی د.ناآرام نمایند، اعتقادات مردم را متزلزل کنند، اذهان مردم را آشفته نماینها و مسخ فرهنگی برآیند، در این صورت، فرهنگی، وارونه کردن ارزش ۀاستحال

فرهنگـی زمامدار و کارگزاران نظام وظیفه دارند که در برابر این تهدید و نـاامنی د.ایستادگی نمایند، تا امنیت فرهنگی برقرار گرد

آن گاه که باخبر شده بود که معاویه گروهی را به مکـه گسـیل 7امام علیداشته است، تا در موسم حج، اذهان مردم را متشتت کنند و امنیت فرهنگی مـردم

یـن نوشـت تـا ا » قـثم بـن عبـاس « اي به فرمانـدارش در مکـه، را سلب نمایند، نامه د.حرکت معاویه را خنثی نمای

ت:حضرت در این نامه چنین نوشخبر کـرده مغرب (شام) برایم نوشـته و مـرا بـا اما بعد، مأمور اطالعاتی من در «

اند، گروهی به سوي مکه و براي حج گسیل شده» شام«است که گروهی از مردم ر طریـق سـازند، و د کوردل، ناشنوا و کوردیده کـه حـق را بـا باطـل مشـوب مـی

کنند، با دادن دین خـود، شـیر از پسـتان دنیـا نافرمانی خالق از مخلوق اطاعت می دوشـند و آخـرت را کـه در انتظـار نیکـان و پاکـان اسـت، بـه متـاع ایـن دنیـا می


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۴۷[

مج

شود؛ و جـزاي اش عاید عامل آن میفروشند، در حالی که هر کار نیک نتیجهمیداري سـخت ین مورد آن چه در اختیـار بنابراین، در اد. رسشر جز به فاعلش نمی

اندیش و نیرومند، قیام شخصی عاقل و نصیحت کننده، قیام کن. قیام شخصی دورو مطیـع فرمـان امـام و پیشـواي کنـد قیام کسی که از سلطان خویش اطاعـت مـی

.)33 ۀهمان، نام ،سید رضی( »باشدخویش میکوشـید تـا عوامـل در مـورد اسـتقرار و دوام امنیـت فرهنگـی، ،7امام علی

د.فرهنگی را به مسلمانان بشناساند و آنان را از ارتکاب آن بازدار ۀاستحال

رفاه طلبی و دنیازدگی. 5طلبی و دنیـاگرایی یکـی از محورهـاي اصـلی بحـران در امنیـت رفاه ۀالقاء روحی

فرهنگی جوامع است. دشمن براي سست کردن عقاید و اصـول فرهنـگ جوامـع ریـزي هاي مختلف و متنـوعی را پـی شورهاي اسالمی طرحمستقل به خصوص ک

د.کن میدین و وحـدت پیـروانش ۀکه باعث موفقیت و توسع ،یکی از عوامل فرهنگی

شود، تأکیـد بـر عـدم وابسـتگی و دلبسـتگی مسـلمانان بـه زخـارف دنیـوي و میهاي آنـان همـواره متوجـه شود که دل هواهاي نفسانی است که این امر باعث می

بوده و خدا محور اصلی وحدت براي همه باشد و از طرفی عدم دلبستگی به خدادین مداري در امت اسالمی خواهد شد که در این ۀمادیات دنیا باعث دوام روحی

ي اولین بار این ارصورت هیچ قدرتی را یاراي غلبه بر امت اسالمی نخواهد بود. بجوانـان مسـلمان در انـدلس روحی و معنوي ۀت تخلیه و استحالحرکت شوم با نی

مثبتی را براي دشمن به ۀبه آزمایش گذاشته شد که متأسفانه نتیج )اسپانیاي فعلی(راحتی توانستند از طریق بدحجابی و وسـایل عـیش و نـوش ه نها بد. آارمغان آور

کم ملت مسـلمان انـدلس را دیگر عوامل نفسانی جوانان را به کاباره کشانده، کمدنیاگریزي تخلیه کنند و در گام بعدي به راحتی، جلو گسترش جهاد و ۀاز روحی

ایـن منفـذ ورودي دشـمن را 7علـی و نفوذ اسالم را در آن منطقه بگیرند. امام :نماید که بیان کرده و سفارش می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۴۸[

» ...الزموا ما عقد علیه حبل الجماعـه انصاب الفتن و اعالم البدع و االتکونوف«هـاي بـدعت هـا و نشـانه نید که شما پـرچم فتنـه سعی ک)؛ 152(سید رضی، خطبۀ

هـاي طاعـت بـر آن نباشید و آنچه را که پیوند امت اسـالمی بـدان اسـتوار و پایـه هاي حرام به شکم خود راه ندهید. شـما پایدار است بر خود الزم بشمارید... لقمه

برابر دیدگان خداونـدي قـرار داریـد کـه گناهـان را حـرام کـرد و راه اطاعـت و .دگی را آسان فرمودبن

که هرکس به چیـزي عشـق با اشاره به این 7مولی الموحدین حضرت علی درد و دوســتی دنیــا دل راعقــل او را مــی ةهــاي نفــس پــردنــاروا ورزد خــواهش

کسـانی ةآن است و برد ةاختیار دنیا و بردبی ۀشیفت« فرماید:در ادامه مید. میرانمیبه روشنی از .)205ص ،109 ۀخطب سید رضی،(» که چیزي از دنیا در دست دارند

زدگانند که ایـن ة دنیاتوان استنباط کرد که شیفتگان دنیا اسیر و برداین مطلب می فرهنگی فرد دنیازده خواهد شد. ۀامر سبب استحال

بــا مــذمت و نکــوهش دنیــاي حــرام و بــا اشــاره بــه 7در جــاي دیگــر امــام د:فرمایآرزوهاي فریبنده دنیا می

حرام چونان مار است، که پوسـتی نـرم و زهـري کشـنده دارد پـس از دنیاي« »آن روي گردان، زیرا که زمان کوتـاهی در آن خـواهی مانـد ةهاي فریبندجاذبه

.)609ص، 68 ۀهمان، نام(

گیرينتیجهتـوان مـی البالغـه نهجبا تکیه بر آنچه گذشت، براساس تعالیم روح بخش کتاب

صورت افزایش آگاهی و بصیرت و ایمـان و دیـن این چنین نتیجه گرفت که درامر به معروف و نهی از منکر و تولی و تبـري و ۀباوري مردم و نیز گسترش روحی

هـاي صـحیح گذشـتگان و همچنـین ارضـاء الگوپذیري دینی و پاسداشت سـنت تــوانمـی جنســی و نیـز برقـراري عــدالت و رفـع بیکـاري و فقــر، ةصـحیح غریـز

یت فرهنگی را فراهم کرد. در مقابل با مبارزه علیه شبهه افکنی هاي تحقق امنزمینهتـوان موانـع و تهاجم فرهنگی و نیز التقـاط و رفـاه طلبـی و حاکمـان نـاالیق، مـی


در گی فرهن

ت امنی

الغهالب

]۴۹[

مج

ن برداشت.رسیدن به امنیت فرهنگی را از میا

منابع و مآخذ .قرآن کریم .1 .نهج البالغه .2امنیت فرهنگی؛ مفهـومی فراسـوي «)، 1388آشنا، حسام الدین و اسماعیلی، محمد صادق ( .3

.5، فصلنامۀ راهبرد فرهنگ، شمارة »امنیت ملی و امنیت انسانی، تهـران، نشـر »فرهنگ و امنیـت (مجموعـه مقـاالت) «)، قدرت نرم، 1387افتخاري، اصغر( .4

و پژوهشگاه مطالعات و تحقیقات بسیج. 7دانشگاه امام صادق، مجموعـۀ مقـاالت همـایش امنیـت »نرم چیستی تهدید«)، 1388باقري، سیامک و یوسفی ( .5

، چاپ اول.7نرم (امنیت نرم در جمهوري اسالمی ایران)، دانشکدة امام هادي، ترجمـۀ سـید هاشـم رسـولی غررالحکم و دررالحکم)، 1378تمیمی آمدي، عبدالواحد ( .6

محالتی، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی.تدوین و نشر آثار ۀمؤسسقم، ، فرهنگ پیشروفرهنگ پیرو )،1386، محمد تقی (جعفري .7

جعفري. عالمه، تهـران، »هـا) امنیت در نظام سیاسی اسالم (اصـول و مؤلفـه «)، 1388جهان بزرگی، احمد ( .8

سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی. ، تهران، انتشارات سروش، چاپ اول.12، ج صحیفۀ نور)، 1369،روح اهللا (1یخمین .9

طرح خاورمیانۀ بزرگ و امنیت ملـی جمهـوري «)، 1383نی فیروزآبادي، سید جالل (دهقا .10 ، فصلنامۀ مطالعات راهبردي، سال هفتم، شمارة سوم.»اسالمی ایران

، تهران، انتشـارات پژوهشـگاه فرهنـگ و 7دانشنامه امام علی)، 1385رشاد، علی اکبر ( .11 اندیشۀ اسالمی، چاپ سوم.

سـازمان مـدارك تهـران، ، یفرهنگ فرهنگ و تهاجم، )1375ي (رهبـر معظمم سخنان مقا .12 .چهارم ، چاپیاسالم انقالب یفرهنگ

.چاپ اولقم، ، وسائل الشیعه، ق)1412( شیخ حر عاملی .13 مدیریت راهبردي و نظري مبانی«)، 1390صالحی امیري، سید رضا و نادري افسر افشاري ( .14

.59ۀ راهبرد، شمارة ، فصلنام»تهران در فرهنگی و اجتماعی امنیت ارتقاء، چـاپ روایـات و فقـه ،تهاجم فرهنگی از دیدگاه آیات )،1375علی اکبري، حسـن ( .15

صفا، چاپ اول.، »هـاي انقـالب اسـالمی (مجموعـۀ مقـاالت) درآمدي بر ریشه«تا)، فراتی، عبدالوهاب (بی .16

ناشر معاونت امور اساتید و دروس معارف.صادق حسن زاده، تهران، انتشـارات قـائم آل ، ترجمۀاصول کافی )،1385کلینی، محمد ( .17

، چاپ دوم.9محمد

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۵۰[

، تهران، نشر نی.جهانی شدن، فرهنگ و هویت)، 1381گل محمدي، احمد ( .18بررسی راهبردي ـ امنیتی تأثیرات ماهواره بـر «)، 1386الریجانی، علی و ملکی تبار، مجید ( .19

.29هشتم، شمارة ، فصلنامۀ مطالعات دفاعی استراتژیک، سال »باورهاي جوانان .انتشارات اسالمیه، چاپ سومتهران، ،بحار االنوار، )1372( مجلسى، محمد باقر .20 31، اطالعات سیاسی، »نقش روابط فرهنگی در سیاست خارجی«)، 1365مستقیمی، بهرام ( .21

اردیبهشت. ، چاپ نهم، انتشارات صدرا.پیرامون انقالب اسالمی)، 1372مطهري، مرتضی ( .22، انتشـارات صـدرا، هاي اسالمی در صد سـال اخیـر نهضت)، 1368(مطهري، مرتضـی .23

چاپ دوازدهم.، مجموعـۀ »هـاى رسـمى مهندسى فرهنگى از طریق آمـوزش «)، 1386ملکى، حسـن ( .24

شناسى و ابعاد مهندسى فرهنگى، مقاالت اولین همایش ملى مهندسى فرهنگى بخش مفهوماطـالع رسـانى دبیرخانـه شـوراى جلد اول، تهران، انتشـارات ادارة کـل روابـط عمـومى و

انقالب فرهنگى.، البالغـه) (فرهنگ تفضیلی مفاهیم نهج فرهنگ آفتاب)، 1372معادیخواه، عبدالمجیـد ( .25

تهران، نشر ذره. .15 ة، دوماهنامۀ رواق اندیشه، شمار»دین و امنیت«)، 1381نیک زاد، عباس ( .26، انتشـارات مقابلـه بـا آن ابزارهاي تهاجم فرهنگی و راههاي)، 1390هرنجی، منصور ( .27

موج، چاپ اول.، ».سـیر تحـول در مقولـه و مالحظـات امنیـت ج.ا.ا «)، 1376ولی پور زرومی، سید حسین ( .28

تهران، پایان نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی. ، تهران، مروارید، چاپ سوم.دانشنامه سیاسیتا)، آشوري، داریوش (بی .29، جــام جــم، مــورخ »بــه مفهــوم امنیــت در جهــان امــروزنگــاهی «)، 1381محمــدي، علــی ( .30

30/8/81 . .43و 42 ص، تبریز، نشر احرار، ص»شبیخون فرهنگی« ،منصور، ییمیرزا .31

شژوهپ


اي ه

]۵۱[

1393 تابستان)، 101پیاپی ( دومشمارة م، بیست سال هاي اجتماعی اسالمی،پژوهش

اصول و راهبردهاي ارتباطات اجتماعی ∗یشناسهاي دینی و روانبراساس آموزه

1علی احمد پناهی *

چکیدهاي هدف پژوهش حاضر، تبیـین اصـول و راهبردهـاي ارتبـاط اجتمـاعی سـازنده

پرسـش اساسـی هـاي دینـی و روان شناسـی اسـت. کـه برگرفتـه از آمـوزه است ثر اجتمـاعی از منظـر دیـن و ؤاصول و راهبردهـاي ارتباطـات مـ « عبارت است از

بـه ایـن منظـور ـ تحلیلی اسـت. توصیفیروش پژوهش، . »روان شناسی چیست؟از متون دینـی و روان شناسـی بـه سایی و استخراج مفاهیم و مستنداتپس از شنا

تحلیل محتواي آنها پرداخته و به اصول و راهبردهایی که مستند به متون دینـی و دهـد کـه دسـت آمـده نشـان مـی ه گـردد. نتـایج بـ اشاره می روان شناسی است،

هاي دینـی که مستند به آموزه ،و راهبردهاي تعامل اجتماعیترین اصول شاخص هــدف، ۀشـناخت جامعــ آشـنایی بــا نیازهــا، عبارتنــد از: ،و روان شـناختی اســت

ۀ کالمـی و برقـراري رابطـ آشنایی با هنجارها، شناخت پیام و روش پیام رسـانی، ردي هـاي فـ توجه به تفاوت الگویی، گیري از یادگیريبهره کالمی سنجیده،غیر

هاي جنسیتی، تسلط اجمالی بـه محتـواي ویژگی ۀمالحظ هاي شناختی،و ظرفیتها و قوانین ایجـاد ارتبـاط و انتقـال آشنایی با تکنیک بصیرت و هاي دینی،آموزه

.31/6/1393: ـ تاریخ پذیرش 31/2/1393تاریخ دریافت: ∗ [email protected] ستادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ا. 1

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۵۲[

هاي میان فردي و....گیري از جاذبهبهره پیام، هـاي تفـاوت تعـامالت اجتمـاع، تحول اخالقی، ،اصول راهبرد، :واژگان کلیدي

ها.محتواي پیام و آموزه ،هاي میان فرديجاذبه فردي،

مقدمهشناســی اجتمــاعی، نفـوذ اجتمــاعی و ارتبــاط یکـی از موضــوعات اساسـی در روان

سازنده بـا دیگـران بـا هـدف تغییـر نگـرش و اصـالح رفتـار اسـت (آذربایجـانی و انسان موجودي اجتمـاعی اسـت کـه عشـق و عالقـه بـه زنـدگی ). 1382همکاران،

. اسـت با دوستی و انس با دیگـران، یکـی از نیازهـا و بایـدهاي شخصـیت او همراه کـه زیستی صمیمانه و همدلی و همراهی با دیگران، عالوه بر این احساس نیاز به هم

رود، ندایی است برخاسته از اعمـاق هاي زندگی اجتماعی به شمار می یکی از جلوهخوانـد. هـیچ تماس با همنوع فرامـی ستانه ووجود انسان که او را به ایجاد ارتباط دو

انسانی با قطع پیوندهاي دوستانه و بریدن از همنوع و انزواگرایی، احسـاس آرامـش اي به اجتمـاعی ). در میان اندیشمندان، عنایت ویژه182، ص1388(پناهی، کند نمی

و بودن انسان شده است. گرچه دربارة زندگی اجتماعی انسـان دو نظـر (انزواطلبـی )، اما نظر غالـب و مشـهور ایـن اسـت 151، ص1390مدنیت) وجود دارد (مطهري،

و که انسان مدنی بالطبع است و حداقل ایـن دیـدگاه اجمـاعی اسـت کـه معاشـرت تریناصلى و ترینمهم از یکى اجتماعی، زندگی به میل و دیگران با سازنده ارتباط

فیلسـوفان، از بسـیارى عقیـدة بـه که جایى تا است؛ آدمیان روانى و روحى نیازهاى بایـد حتمـا کـه اسـت اىگونه به آدمى فطرت و ذات یعنى اند؛ بالطبع مدنى آدمیانگویـد: مـی 1ریکسـون فـرد کنـد. زیست اجتماع در و باشد داشته اجتماعى زندگىصـمیمانه ارتبـاط آثـار مثبتـی دارد. افـراد بـراي دیگران،صمیمی و تعامل با ارتباطو هـا در بیان هیجـان احساس راحتی و آزادي همچنین ،ل بیشتر دو طرفتعام باعث

، 1382یکدیگر است (آذربایجـانی و همکـاران، دن به کرحمایت عاطفی و اعتماد شناسان اجتماعی و شخصیت، اذعـان دارنـد کـه میـل بـه ). بسیاري از روان274ص

اسـت و گرچـه هاي زنان و مـردان ارتباطات اجتماعی و زندگی جمعی، از ویژگیدر میزان گرایش بینشان تفاوت وجود دارد، ولی اساس این میل و رغبت در هر دو

وزهس آمراسات بباطا ارتهايبرد راهل واصو

وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۵۳[

مج

عشق و نیازهاى انسان، نیاز به بندى تمایالت و) در طبقه1970مزلو (مشترك است. ، 2006، 2داند (فست جـیس را از نیازهاى اساسى و عالى انسان مى ارتباط با دیگران

و مهـم اى) ارتباط با دیگران و صـمیمیت بـه انـدازه 1955به اعتقاد فروم( ).324صــرورى ــت ض ــه آن دارد اس ــتگى ب ــالمت روان بس ــه س ــروم، ک ).37، ص1360(ف

در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که ارتباط صـمیمى و 4و اندربیتزن 3شاپبىــا دیگــران رابطــ ــا بســیارى از شــاخص ۀدوســتانه ب و روانــى ســالمت هــاىمثبتــى ب

).114، ص1389(ساالري فر و همکاران، اردد »اجتماعى رىسازگا«براساس جهان بینی اسالمی هر فرد جامعـه، عـالوه بـر ایـن کـه نیـاز بـه ارتبـاط اجتماعی دارد، در رابطه با همنوعان خود مسؤول اسـت و وظـایفی بـه عهـده دارد.

مانان برخى، باید از شما مسل فرماید:قرآن کریم به این امر سترگ توجه کرده و میدعوت کنند و مردم را به نیکوکارى امر کرده، از بدکارى خلق را به خیر و صالح

تـوجهی ، بیغفلت از امور مسلمانان ).104/(آل عمران رستگاران نهى کنند و آنانندآدمـی در شود ینهی از منکر باعث م و ترك امر به معروف و هاي جامعهبه آسیب

).116/هود؛ 86/اعراف؛ 63/موفق نشود (مائدهخودسازي و تربیت خویش نیز حال سؤال این اسـت کـه در ارتباطـات اجتمـاعی (روابـط فـردي، خـانوادگی،

منـدي از فامیلی، شهروندي، شغلی و...) به چه نحوي برخورد نماییم که ضمن بهـره ارتباط اجتماعی جذاب و پایدار، تأثیرگذاري اخالقی و تربیتـی سـازنده نیـز داشـته

.باشیم

اصول و راهبردهاي ارتباط اجتماعی . اصل جامع نگري در محتوا و قواعد1

در دگرگـونی ایجـاد منظـور به دیگري به پیام به مفهوم رساندن 5پیام رسانی و تبلیغ در فـردي منـدي ویـژه اسـت. هـر ) نیازمند تـوان 80، ص1371رفتار (رهبر، و بینش شـنوندگان تـا باشـد قواعـد بـه آشـنا و بینا باید بگوید سخن خواهد می که اي رشته

.نماینـد باور و بشنوند دقت با را هایش گفته او اطالعاتی علمی و صالحیت براساس راسـتین پیروان و اسالم بزرگ پیشواي دربارة را مطلب این کریم قرآن در خداوند

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۵۴[

مـردم مـن، راه است این است: اي پیامبر: بگو فرموده وي به و ساخته نشان خاطر او خدا سوي به دعوتشان نیز من پیروان و بصیرت و بینش با خوانممی خدا سوي به را

).108است (یوسف/ بصیرت با و آگاهانه از فروبسـتن لـب و بصـیرت و علـم روي از گفتن سخن اسالم، مقدس آیین درفرمایـد: قـرآن کـریم مـی .بنـدگان اسـت بـر خداوند حقوق از یکی داندنمی آنچه چشم و گوش که برمدار قدم ناآگاه و مرو نداري اطمینان و علم آنچه پی از هرگز از: گویـد می زراره ).36و مسؤول است (اسراء/ مؤاخذ الهی پیشگاه آدمی در دل و

کـه را آن: فرمـود پاسـخ در چیست؟ بندگان بر خدا حق: نمودم سؤال 7باقر امامق، 1409عـاملی، (حـر نماینـد توقـف داننـد نمـی کـه چیزي در و بگویند دانندمی خـواهی مـی کـه را هر چه نیستی مجاز: است فرموده 7سجاد امام .)23ص ،27ج

کس آن باد الهی رحمت مشمول: است فرموده 9اسالم گرامی رسول که بگوییق، 1403بماند (مجلسـی، سالم و کند سکوت یا برد سود و بگوید خوب سخن که بایـد بود، آگاه سخن، بودن وابص و خطا از باید این که بر ). عالوه193، ص71ج از بپرهیـز : اسـت فرمـوده 7داشت. علـی آگاهی نیز سخن بیان کیفیت و روش از

آگـاهی حقیقـتش از و دانـی نمـی را آن راه کـه بگـویی سـخن چیـزي در این کـه گـویی مـی که را عبارتی و دارد داللت عقلت درجۀ بر اتگفته آن که چه نداري؛

). آگاهی از 158ق، ص1410کند (تمیمی آمدي، می راخبا اتآگاهی و معرفت ازکنـد. روش ارتباط، باعث جلوگیري از خطا شـده و اعتمـاد مخاطـب را جلـب مـی

کند که به تمـام فرماید: دین خداوند را کسی حفظ میمی 9رسول گرامی اسالم). و در جـاي 85، ص1366جوانب آن احاطه و آگاهی داشته باشد (تمیمی آمدي،

رسـاند کـه بـه تمـام جوانـب آن احاطـه ودند: دین خدا را کسی یاري میدیگر فرمهـا و ). در تعـامالت اجتمـاعی و تحلیـل 171، ص10، ج1397داشته باشد (الهندي،

- هـاي افـراد معـدل ها نیز باید به جامع نگري توجه داشت و دربارة ویژگـی قضاوتنوري کـه بـدون گیري کرد و نه این که یک ویژگی یا خطا را متورم ساخت. سـخ

دهـد و پیرامـون آن علم و آگاهی، مطلبی را در کرسی خطابه مورد بحث قرار مـی رسـاند و گوید، با این عمل به ارزش کالم و شخصـیت خـود آسـیب مـی سخن می


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۵۵[

مج

بـار سـخن سازد. یکی از نتـایج زیـان خویشتن را با عوارض نامطلوب آن مواجه میز وزن و ارزش خـویش کاسـتن اسـت. گفتن بدون علم، خود را تحقیـر نمـودن و ا

فرموده است: سخن بگویید تا شناخته شوید؛ چه آدمی زیـر پوشـش زبـان 7علیق، 1403گردد (مجلسی، پنهان است و چون سخن بگوید قدر و منزلتش روشن می

).291، ص68ج تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد

ون علم، متهم شـدن گوینـده اسـت. اگـر یکی دیگر از عوارض سخن گفتن بدخطیبی در مجلسی چند مطلب را بگوید و تمام مطالبش بر وفق علم باشد جز یـک

توانـد شـنوندگان را در سـایر مطالـب وي مطلب، همان یک مطلب خالف علم میامـام علمـی مـتهم سـازد. دودل و مردد نماید و گوینده را در تمام سـخنانش بـه بـی

دربارة چیزي که از آن علم و اطالع نداري سخن مگوي؛ زیـرا فرماید: می 7علی، 1376شـود (لیثـی واسـطى، دانـی مـی باعث مـتهم شـدنت دربـارة چیـزي کـه مـی

).530صهاي دیگـري همچـون حقیقـی و واقعـی بـودن سـخن در قرآن کریم به ویژگی

ــودن (حــج/ 22(نمــل/ ــودن (طــه/ 63)، رســایی (نســاء/24)، دلپســند ب ــرم ب )، 44)، ن) و تهـی از لغـو 28) و قابل پذیرش و عمل بودن (اسراء/23وارانه بودن (اسراء/بزرگ

) سخن، در ارتباط اجتماعی تأکید شده است.3و مؤمنون/ 30و باطل بودن (حج/

. اصل پردازش صحیح اطالعات 2منـدي از اطالعـات صـحیح و تحلیـل دقیـق الزمۀ قضاوت درست و سنجیده، بهـره

شـود و ها از طریق قوة بصري و سمعی دریافـت مـی داده است. بیشترین اطالعات ومشاهده، دریافت و تحلیل درست، .شودهاي ذهنی، تجزیه و تحلیل میدر پردازنده

در قضـاوت اجتمـاعی نبایـد تحـت .نقش کلیدي در قضاوت نهایی خواهد داشـت تأثیر تعصبات قومی و فرهنگی و استقراء ناقص و حتی پیش داوري و جنگ روانی

هــا را دقیــق دریافــت کــرد و در فضــايقــرار گرفــت، بلکــه بایــد اطالعــات و دادهطرفانه و عدالت محورانـه، قضـاوت کـرد. اگـر چنـان چـه شناختی و ذهنی بیروان

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۵۶[

اطالعات به طور دقیق دریافت نشود، منجر به خطاي شناخت خواهد شـد و خطـاي فرمایـد: شود. قرآن کریم میشناختی نیز منجر به رفتار ناسنجیده و ناهنجار منجر می

کـاران آناننـد کـه ضـایع زیانکارترین افراد در اعمال، آیا خبر دهیم به شما از زیانکردنـد کـار درسـتی (خیال مـی نما نیکوهاى گشت و تباه شد کوشش آنها به عمل

). تحلیل نادرست و خطاي شناختی نسـبت بـه دیگـران 104دهند) (کهف/انجام میث بیزاري و نفرت شده و در نهایت ممکن است باعـث کینـه شـود. ، باع)95نساء/(

انجامد. سوء ظن و منفـی نگـري، محصـول کینه و نفرت نیز به بدگویی و غیبت میتحلیل نادرست است و این تحلیل نادرست باعث رفتار و عملکردي )12(حجرات/

نادرست خواهد شد.

. اصل خود باوري و عزت نفس3، از مسـائل ضـروري در تعـامالت 7نفـس عـزت و 6نفـس بـه برخورداري از اعتماد

هستیم و اعتماد قائل خود براي ما که است ارزشی میزان نفس، عزت سازنده است.ــه ــایی داراي کنــد احســاس شــخص ایــن کــه یعنــی نفــس ب اســت کفایــت و توان

نـامطلوب امـور بـه زدن دسـت از را مـا نفس، ). عزت453، ص1983، 8(اتکینسون مطلـوب، کارهـاي به را ما نفس، به اعتماد اما دارد؛ بازدارندگی ماهیت دارد،بازمی

دارد ایجـابی ماهیـت و انگیزانـد برمی مشکالت با شدن رو رو به و بزرگ، سنجیده مسـائل تـرین اساسـی و تـرین ايریشـه در خواهدمی کسی که. )1379(استنهاوس،

یأس تردید، با اقدامش و تالش اگر بگذارد اثر افراد (بعد اخالقی و تربیتی) زندگی همـان از بایـد او. انجامـد مـی شکسـت بـه باشد، همراه ناتوانی احساس و ناامیدي و

منطقـی و حـد در را خـود فعالیـت کـه باشـد داشته استوار ايروحیه چنان آن آغاز تنهـا اسالمی، اعتمـاد بـه نفـس نـه دیدگاه از .بداند موفقیت قرین شده، ریزيبرنامهداند و بلکه فرد موحد اعتماد به نفس را از ناحیۀ خداوند می توکل ندارد، با منافاتی

و علـل تمام که چرا در سایۀ توکل و اعتماد به خداوند،آن را به دست آورده است.کنـد (ر.ك: شـجاعی، مـی پیدا جریان خداوند خواست با آنها آثار و طبیعی اسباب1383.(


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۵۷[

مج

ی صحیحکالمی و غیر کالم ۀ. ایجاد رابط4در ، از ابزارهـاي مهـم در روابـط اجتمـاعی اسـت. 10کالمـی غیر و 9کالمی ارتباطکـه از عواطـف و نیازمنـدیم غلـب ا، و تعـامالت اجتمـاعی یند ادراك اجتماعیافر

راي کسب اطالع از احساسـات تا تعامل بهتري ب احساسات دیگران اطالع پیدا کنیمباره پرسـید، ولـی تقیم از خود آنان در اینمسبه طور وان تمی داشته باشیم. دیگران

تمـایلی بـه فـاش ي باشند کـه بسا افراد زیرا چه در همه جا امکان ندارد؛ این روش،. در رابطه با ارتبـاط کالمـی از گفتگـو ساختن احساسات درونی خود نداشته باشند

حـاالت چهـره، تمـاس تـوان از شود، ولی در روابط غیر کالمی مـی بهره گرفته میکسـب اطالعـات نمـوده و زمینـۀ چشمی، تن صدا، حرکات بـدنی و تمـاس بـدنی

12گرچـه برخـی از قبیـل جـان گـري ).1997، 11(بارون و بایرن تعامل را ایجاد کردکنند کـه گـویی مـردان و زنـان از دو سـیارة باشـند کـه بـا زبـانی )، ادعا می1992(

. امـا نکتـه حـایز اهمیـت )179، ص2008زنند (به نقل از مـاتلین، متفاوت حرف میاست که روابط کالمی و غیر کالمی براي تعامالت روزانۀ ما مهـم هسـتند. ارتبـاط

، پرهیز از زخـم )87نساء/( گیري از گفتار زیبا و دلنشین)، بهره9کالمی نیکو (نساء/)، 323ق، ص1404، توصـیه بـه گفـت و گـوي محترمانـه (حرانـی، )34انعام/(زبان

)، گفـت و گـو بـا آهنـگ صـداي مالیـم 457ق، ص1410دي، مؤدبانه (تمیمی آم، 2ق، ج 1407) و دلنواز، صـدا زدن همـدیگر بـا زیبـاترین نـام (کلینـی، 19(لقمان/

)، پرهیــز از تمســخر دیگــران 94)، سپاســگزاري از احســان کننــده (همــان، 643ص) و 660، ص2ق، ج1407)، پرهیز از گفـت و گـوي پنهـانی (کلینـی، 11(حجرات/)، همگی از نمودهاي روابـط 3ه پرهیز از کلمات رکیک و زشت (مؤمنون/توصیه ب

کالمی زیبا بوده و در راستاي ایجاد محبت و نشـاط در جامعـه و میـان هـم نوعـان، مؤثر است. ارتباط کالمـی زیبـا باعـث تحکـیم روابـط اجتمـاعی و باعـث تقویـت

از کینـه و )؛ همچنـین کـنش کالمـی پسـندیده، مـانع 34گردد (فصـلت/ می دوستی گردد.زند و باعث آرامش میها را به هم پیوند میحسد شده و دل

هاي دین مورد تأکیـد اسـت. تواضـع و روابط غیر کالمی سنجیده نیز در آموزه)، از 61و رفتـار مؤدبانـه (توبـه/ ) 160آل عمـران/ (رویی ، گشاده)25اسراء/(فروتنی

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۵۸[

آن اسـت. ایـن نـوع ارتباطـات، مصادیق روابط غیر کالمی است که مورد تأکید قر هــا و جـذابیت روابــط اجتمــاعی عـاملی در تقویــت روابـط دوســتانه و نزدیکـی دل

رویـی و گفتـار و رفتـار مؤدبانـه، دلـدادگی، محبـت گردد. ثمرة تواضع، گشادهمیــی، ــدي، 643، ص2ق، ج1407(کلین ــتان 327ق، ص1410و آم ــزایش دوس ) و اف

) اسـت. چهـرة گشـاده و 273ق، ص1408 و دیلمـی، 99، ص1376(لیثى واسـطى، ، 2ق، ج1407شــود (کلینــی، هــا و فزونــی محبــت مــی روي بــاز، باعــث جــذب دل

آورد و )، شـادي و نشـاط مـی 327و 115ق، صـص 1410و تمیمی آمـدي، 107صزداید. افزون بر موارد یاد شده، تبسم و خنده در چهره، در بهبود ها می کینه را از دل

و رویـى ). همچنـین خـوش 188، ص2ق، ج1407(کلینـی، روابط نیـز مـؤثر اسـت و رویـى تـرش و اسـت خداونـد به و نزدیکى مردم محبت جلب باعث رویى گشاده

ــى ، 75ق، ج1403اســت (مجلســی، خداونــد از دورى و دشــمنى باعــث گرفتگ ).176ص

در مقابل، استکبار و خودبرتربینی، باعث کدورت در روابـط اجتمـاعی شـده و . چه بسا گاهی )7و نوح/ 74؛ ص/18(لقمان/شود هش منزلت میباعث سقوط وکا

انسان به خاطر روحیۀ استکبار و برتري جویی کـه دارد، بـه خـالف یقـین خـودش اقدامی کند و این تعارض درون و بیرون، باعث تزلزل شخصیتی و اخـتالل روحـی

).5(قصص/گردد بـر خودشـیفتگی غلبـه کنند که افراد در تعامالت خود،شناسان، توصیه می روان

شـود و از طـرف کنند؛ زیرا خودشیفتگی از طرفی مانع رشد و بالنـدگی انسـان مـی دربـارة دیگـران دیگر چون انسان خودشیفته،کانون توجهش فقط به خودش است،

کند و بهـایی بـراي دیگـران قایـل نیسـت و لـذا هاي دیگران، اندیشه نمی و خواستهباشد. روان شناساسان همچنین ضمن ایـن کـه اهمیـت تواند تعامل خوبی داشته نمی

احساسی در روابـط زیادي براي روابط کالمی و غیر کالمی قایلند، به همدلی و هم ).1362 ،13شولتسنیز تأکید دارند (


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۵۹[

مج

14ايگیري از اصل آموزش الگویی و مشاهده. بهره5ویی اسـت. گیـري از آمـوزش الگـ راهبردهاي تأثیرگذار در مخاطب، بهـره از یکی

هاي خـود باشـد، تأثیرگـذاري بیشـتري در دیگـران گوینده هر چقدر ملتزم به گفتههاي دینی و روان شناختی بر این راهبرد تأکید شده اسـت. خواهد داشت. در آموزه

هـاي تهـی از عمـل دارنـد قرآن کریم ضمن مذمت کسـانی کـه شـعارها و حـرف عملی به نیکـی و عمـل صـالح کـرده )، افراد را دعوت به التزام44و بقره/ 3(صف/

). در احادیث نیز عالوه بر این که توصیه شده است که مردم را بـا 41است (فصلت/)، بـر اولویـت 78، ص2ق، ج1407ها دعـوت نمـاییم (کلینـی، التزام عملی به نیکی

).107، ص21 ق، ج1400خویى، ایم (هاشمىداشتن تربیت خویشتن مأمور شدهــیروان در ــ شناس ــیی گیريادی ــیوه از ک ــايش ــ ه ــذاري در ی ادگیري و تأثیرگ

ــب، ــ و (الگــویی) 15ايمشــاهده شــیوة مخاط ــرت. اســت 16اجتمــاعی ادگیريی آلب قرار تحقیق و مطالعه مورد تفصیل به را آن کانادایی، معروف شناس، روان17باندورا

) و تأثیرگـذاري (بـه ویـژه در کودکـان ادگیريیـ ترینمهم داد. ایشان این روش را :است فرایند متشکل از چهار ايمشاهده ادگیريی داند.می

توجه؛ .1 ادداري؛ی .2 حرکتی؛ بازآفرینی .3 .انگیزش .4

مـا عنـی ی اسـت توجـه بحث است، اهمیت حائز ارتباط اجتماعی بحث در آنچه اگـر .دهنـد گـوش مـا سخنان به و کنند توجه ما به مردم تا باشیم داشته تدبیري چه

زیـاد، بـاال، موفقیـت سـطح اجتمـاعی ی از قبیـل پایگـاه هایگوینده و مربی ویژگی ادیـ تکـریم و گیرنـده، تشـویق الگـو عـاطفی نیازهاي به باال، توجه سطح تخصص

گیرنده، آراستگی و نظافت، اخالق و کـردار زیبـا، جایگـاه و اصـالت خـانوادگی، باعـث جـذب بیشـتر و تـأثیر بیشـتر ادب و نزاکت، قرابت سـن و... را داشـته باشـد،

).1387و سیف، 1380نژاد، خواهد بود (ر.ك: شعاري

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶۰[

هاي شناختیهاي فردي و ظرفیت. اصل تفاوت6هـاي مندي معرفتی، ویژگیاز آنجا که افراد از لحاظ بهرة هوشی، خلق و خو، توان

هـا حسـاس شخصیتی و... با یکدیگر تفاوت دارند، مربی باید نسبت به ایـن تفـاوت هـیچ «هـا در یـک ویژگـی عمـده مشـترکند: ). انسان139، ص1371باشد (شعبانی،

یک همانند دیگري نیست و هر کس از خصوصیات درونـی و بیرونـی منحصـر بـه هـاي فـردي، ضـرورت دارد فعالیـت با توجه به اصـل تفـاوت ». فرد برخوردار است

اجتماعی و ارتباطی و تعامالت فرهنگی به مقتضاي سطح ادراکی و عاطفی افـراد و هاي افـراد ها و محدودیتچوب عالیق و نیازهاي حقیقی و مالحظۀ تواناییدر چار

هاي دینی ضمن توصیه و تأکید بـر ایـن ). در آموزه1380صورت بگیرد (احمدي، هاي شـناختی و ادراکـی مخاطـب مندي افراد و ظرفیتتوان نکته که باید متناسب با

ــی، )، 221، ص3ق، ج1403و مجلســی، 195، ص1ق، ج1407ســخن گفــت (کلینهاي مختلف تقسیم نموده و کیفیت ارتباط با هـر یـک را تبیـین مخاطبان را به دسته

اند: شخصـی نقل شده که مردم بر چهار دسته :نموده است. از یکی از معصومانداند؛ این شـخص عـالم اسـت پـس از او پیـروي کنیـد؛ و می داند کهداند و میمی

اند، این شـخص غافـل اسـت پـس بیـدارش دداند که مینمی داند ولیشخصی میداند پـس او جاهـل اسـت بـه او دانـش داند که نمیداند و میکنید؛ و شخصی نمی

داننـد، کننـد کـه مـی دانند و خیال میبیاموزید. آخرین گروه کسانی هستند که نمی، 1ق، ج1403ایــن افــراد گمــراه هســتند پــس آنــان را راهنمــایی کنیــد (مجلســی،

).195ص

هاي جنسیتیظه تفاوت. مالح7به دلیل تفاوت شناختی(عقلی)، عاطفی، هوشی و...، که بین زن و مـرد وجـود دارد

، 1389هـا توجـه داشـت. جـوادي آملـی ( در مراودات اجتماعی باید به این تفـاوت گوید: اگر تفاوتی بین زن و مرد باشد، این تفاوت صرفا در ناحیۀ عقل ) می221ص

) معتقـد اسـت کـه زن در 280، ص1385مصـباح یـزدي ( ابزاري (اجتماعی) است.استعداد عقلی با مرد یکسان است اما به دلیل آن که زن از نظر طبیعی داراي عاطفـه


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۶۱[

مج

گـردد. مکـارم و احساسات بیشتري است، کارکرد عقلی تا حـدودي تضـعیف مـی ق) نیز نظري هماننـد 1421اهللا () و محمد حسین فضل287، ص2، ج1377شیرازي (

، 18و ج 343، ص4و ج 275، ص2، ج1374اح یزدي دارند. عالمه طباطبـایی ( مصب) اعتقاد دارند کـه مـرد داراي حیـات تعقلـی و زن داراي حیـات احساسـی 141ص

، 3ق، ج1408) از مفسران اهل سـنت و طبرسـی ( 34، ص4، ج1375است. آلوسی (در رأي نیـز بـر برتـري مـرد البیـان مجمع) نویسندة نامدار شیعی و صـاحب 69ص

) نیز به نقـص 89، ص1378استوار و برتري عقلی تأکید دارند. محمد تقی جعفري ( اند. در عقل نظري زن تأکید کرده

هـاي آشـکاري دارنـد. عواطـف زنان با مردان در عواطف و احساسات تفـاوت تـر بتواننـد تغییـرات احساسـی و عـاطفی شود که آنـان بهتـر و سـریع زنانه سبب می

تر افکـار و احساسـات خـود را بـا دیگـران سـازگار نمایند و آساندیگران را حس اي بـراي نمایند و از دیگران مراقبت کنند. گفت و گو و تبادل نظر در پسران وسیله

انتقال پیام است؛ اما در دختران بیشتر ابزاري براي ارتبـاط عـاطفی و همـدلی اسـت انجـام شـد، مشـخص ). در تحقیقی کـه در ایـن زمینـه 70ـ64، صص1384(بارون،

دهند و در ابـراز محبـت و گردید که زنان نیاز بیشتري به محبت و عواطف نشان میهـاي ). پـژوهش 214، ص1387، 18تر از مردان هستند (فلیپ رایسعواطف نیز قوي

دهد که دوستی و صمیمیت بـراي دختـران بـیش از پسـران می صورت گرفته نشان) و این نشانۀ قوي بودن عواطـف و 1987، 20كو فستر ـ کالر 19اهمیت دارد (بلیث

تر از مرد است و کیفیـت هیجـان او نیـز احساسات در زنان است. جنس زن هیجانی ). نمـایش عاطفـه در زن 45، ص1368کنـد (احـدي و همکـاران، با مـرد فـرق مـی

تر است. زنان به ابراز حالـت عـاطفى بـه شـدت توجـه دارنـد، بـه گفـت وگـو قوىترین ابزارهـاى انتقـال عواطـف اسـت. ایـن مهم چون زبان، یکى از نیازمند هستند؛

اند: زن فقط به گفت وگـو نیـاز دارد و بـه گفته مسأله به قدرى مهم است که بعضىاندیشد، در حالى که مـرد توقـع دارد گفـت وگـو مشـکلى را حـل کنـد نتیجه نمى

ه طـور کلـی ) بر این باورند که بـ 1993( 21). گروسمن و وود24، ص1381(گري، بین زن و مرد در هیجانات مثبت و منفی فرقی نیست، اما شدت ابراز هیجان در آنها

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶۲[

).172، ص1382متفاوت است و در زنان قوت بیشتري دارد (خسروي، هاي دینی نیز روایاتی دال بر عـاطفی بـودن زن وجـود دارد. همچنـین در آموزه

هاي دینی بر این باورند که احساسات گیري از آموزهاندیشمندان اسالمی نیز با بهرهانـد چه خوب«فرمایند: می 9تر است. پیامبر گرامی اسالمو عواطف در زنان قوي

گیرنده، با دهنده، انس کننده و یاري فرزندان دختر. اهل مالطفت (عواطف)، کمک ).362، ص21ق، ج1409(حر عاملی، » خیر و با برکت و اهل پاکیزگی

حضرت ابـراهیم از خداونـد دخترانـی خواسـت تـا «یند: فرما می 7امام صادق(همــان، » پــس از مــرگش بــر او بگرینــد و عــزایش را گــرم و پرشــور نگــاه دارنــد

، بـروز و )94، ص1388(زیبایی نـژاد، شاید یکی از علل آرامشگري زن). 361صظهور عواطف قوي در او هست که در قرآن کریم زن را عامل آرامشگري معرفـی

بـه طـور ضـمنی بـه عـاطفی بـودن و 7. حضرت علی)189(اعراف/ نموده استظرافت زن اشاره فرموده و افراد را از واگذاري مسؤولیت سنگین و خشـن بـه زنـان

).510، ص5ق، ج1407(کلینی، برحذر داشته استاند، اما بیشتر تحقیقات زن و مرد را در هوش کلی و عمومی شبیه هم تلقی کرده

، 2008انـد (مـاتلین، هایی را بیـان کـرده مرد و زن، تفاوت در هوش اختصاصی بین). مردان در دریافت و شناخت مفاهیم انتزاعی و کلمات مجرد (مانند جوهر 151ص

هـاي و عرض و روح) برترند؛ اما زنان در کاربرد واژگان، اداي کلمـات و مهـارت کننـد و ان باز میها زودتر از پسرها زب تر هستند. دختر بچه خواندن و سخنوري موفق

ویـژه در هـا در آزمـون کالمـی و حافظـۀ بصـري (بـه لکنت زبان کمتري دارند. زنترند؛ اما مردان در آزمون غیرکالمـی، بـه ویـژه نگري و دقت) از مردان قوي جزئی

استعداد تجسم فضایی، قوي هستند. همچنین، مردها در اسـتعداد عـددي باالترنـد و ).336، ص1374ي دارند (گنجی، دختران در حافظۀ لغات برتر

توان گفـت کـه در رابطه با نقش جنسیت در ارتباط کالمی و غیر کالمی نیز میبینی رفتار آنها بـه مراتـب برتـر از مـردان هسـتند. زنان از نظر درك دیگران و پیش

گرهـاي هـاي خـود از طریـق بیـان توانند در مورد احساسات و واکنشزنان بهتر می هاي غیـر کالمـی انتقـال دهنـد. آنهـا بهتـر قادرنـد بدن و دیگر قرینه اي، زبانچهره


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۶۳[

مج

هاي غیر کالمی دیگران را رمز گشایی کنند. اما یک استثناي مهم بر این قاعده پیام شــود، از دســتوجـود دارد؛ زنــان مزیــت خـود را وقتــی بــه آنهــا دروغ گفتـه مــی

ریبنـده را درسـت پنداشـته و هـاي ف دهند. آنها بیشتر از مردان تمایـل دارنـد پیـام میهاي نادرست موفق هستند. البتـه ایـن موضـوع نیـز تر از مردان در تمیز دادن پیامکم

).1388همیشه صادق نیست و کلیت ندارد (بارون و همکاران، براساس تحقیقی که در آمریکـا انجـام گرفـت، مشـخص گردیـد کـه زنـان در

هـاي فضـایی و ریاضـی (دي. اف. رتتوانایی کالمی برتري دارند و مردان در مهـا )، ادعـا 1992( 23). جـان گـري 153، ص2008، بـه نقـل از مـاتلین، 2000، 22هالپرنرسـد از دو سـیارة مختلـف باشـند کـه بـا زبـانی کند که مردان و زنان به نظر می می

). برتري زنـان در توانـایی 179، ص2008زنند (به نقل از ماتلین، متفاوت حرف می). 50، ص1382هاي جنسیتی اسـت (خسـروي، ترین تفاوتاز شاخصکالمی یکی

ند با آنان به نرمی و آرامش صـحبت شـود و از گفتگـوي سـریع هدزنان ترجیح میبرند. تحریک پذیري عاطفی و جنسی نیز در زنان متفاوت از مردان است لذت نمی

ــاملی، ــ117، صــص20ق، ج1409(حــر ع ــگ 119ـ ، 1388و همکــاران، 24و کرین ).528ص

. افزایش آستانۀ تحمل و ظرفیت روانی8به آستانۀ تحمـل، وسـعت بیشتر نیاز دارد، تريگسترده ارتباطی هايزمینه فردي که

بـه توجـه شنیدن حـرف دیگـران و .توجه به قضاوت جامعه دارد و فکري هم نظر، قـاد انت اسـت ممکـن ناپذیر در ارتباطات انسانی اسـت. ضرورتی اجتناب انتقاد افراد، از اطـالع حـال، هـر به اما شویم، خاطر رنجیده عاطفی نظر از یا نپذیریم را دیگران خود نباید که است ارزش با سرمایۀ یک صحیح، نظرات پذیرفتن و دیگران نظرات

در کـه سیاسـی اجتماعی، فرهنگی، مسائل به باید دینی مربی .کرد محروم آن از را او دیـدگاه بـا کـه افـرادي طبیعـی طـور بـه .باشـد داشـته توجـه دارد جریان جامعه

داشـته هـراس دیگران انتقاد از نباید مربی لذا و کرد خواهند آشفته را فضا مخالفند، جامعـه بـر ايروانـی فضاي ايعده است ممکن. کند استقبال آن از باید بلکه باشد،

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶۴[

او دسـت از را اوضـاع کنتـرل و دهـد قـرار تأثیر تحت هم را مربی که کنند حاکم و آموختـه هـایی تجربـه نیـر هـا موقعیـت گونـه ایـن بـراي شناسـان روان. کند خارج :جمله از اند،کرده ارائه هاییتوصیه شـده ایجـاد تعارض از و باشید خونسرد کنید، آرام را اوضاع لزوم صورت ـ در

شوید؛ خبر با خود احساسات در کنید؛می درك را هاآن که بفهمانید آنها به و کنید توجه دیگران نظر ـ به کنید؛ عذرخواهی ایدکرده اشتباه شما اگر کند، اشتباه است ممکن فردي ـ هر کنید؛ برطرف را آن دارد وجود تفاهمی سوء ـ اگر را راهـی یکدیگر با کنید سعی و کنید اجتناب بودن بازنده یا برنده موقعیت ـ از ).115، ص1376باشد (پت، تربخش رضایت دو هر براي که کنید پیدا

هاي مربیان و مصلحان را شـرح صـدر و هاي دینی نیز یکی از ویژگیدر آموزهإلـى المنسـوب و الفقـه 1؛ الشـرح/ 25آستانۀ تحمل باال، معرفی نموده اسـت (طـه/

).405ق، ص1406، 7الرضا اإلمام

هاي میان فردي. توجه به اصل جاذبه9بویی، لبـاس مرتـب و...) اهري، خوشهاي میان فردي (مثل نظافت ظالتزام به جاذبه

). 1382از اصول موفقیت در ارتباطات اجتمـاعی اسـت (آذربایجـانی و همکـاران، بـه هـا زیـرا انسـان کنـد، حفـظ کـامال را ظـاهر آراسـتگی بایـد موفق گویندة یک

دارنـد. دوسـت را زیبایی ذاتا همۀ افراد و دهنداهمیت زیادي می ظاهري آراستگی تـاریخ شـهادت به. شوندمی جذب خود به خود بینندمی را آراسته هرظا وقتی مردم تمیـزي، اسـالم دیـن گسـترش در 9اکـرم رسـول موفقیـت مهـم عوامل از یکی از خواسـت مـی هرگاه بزرگوار آن .است بوده ایشان ظاهر آراستگی و بوییخوش نظافـت بـه 9خـدا رسـول . کـرد مـی نگـاه آب در آینه عنوان به شود خارج خانه مـردم همـۀ زبانزد حضرت بوییخوش و داشتند زیادي توجه هادندان و بدن لباس،کـرد اي که براي عطـر مـی هزینه 9حضرت پیامبر :فرمایدمی 7صادق امام. بود

،16ج ق،1403کـرد (مجلسـی، اي کـه بـراي غـذا و طعـام مـی بیشتر بـود از هزینـه


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۶۵[

مج

انگیـزد و اطفى که برمىهاى ظاهرى قابل مشاهده براساس نوع عو ویژگى ).248صبررسى وجود آورد. تواند در ما تأثیر مثبت یا منفى بهبا توجه به تصورات قالبى، مى

تـر از مردان بیش همۀ افراد به زیبایی میل دارند و دهد که ) نشان مى1990( 25فینگلد ).1382(به نقـل از آذربایجـانی و همکـاران، گیرند زنان تحت تأثیر زیبایى قرار مى

دانیم که عاطفـه عامـل بسـیار مهمـى در انگیزند و مى مثبت را برمى ۀافراد زیبا عاطفدهد که افراد تمایـل دارنـد مـردان و زنـان هاى پژوهشى نشان مى جاذبه است. یافته

که زیبا نیستند، موقر، جالب، اجتماعى، مستقل، متنفذ، مهـیج، زیبا را بیش از کسانى 1987 ،26راى مهارت اجتماعى و موفق بدانند (دیونداشتنى، سازش یافته، دا دوست

شناسـان کـه روان طـور کلـى، چنـان . بـه )1382به نقل از آذربایجـانی و همکـاران، آنچـه «کننـد کـه انـد، مـردم تصـور مـى اجتماعى بیش از دو دهه قبل کشف کـرده

بـه نقـل از آذربایجـانی و دیگـران، 1972 (دیون و دیگـران، » زیباست، خوب است1382( .

اصل موقعیت شناسی .10رعایت مقتضیات مکانی، زمانی و ارتباط سخن با مخاطب، از اموري است که بایـد در مراودات اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال باید توجه داشت که در منزل، مسجد، عروسی، عزا، دربارة مخاطب جوان، کـودك و غیـره بایـد بـه شـیوة

تر این که بین محتواي خاص و مرتبط سخن گفت. نکتۀ مهم خاص و با موضوعاتپذیري و ارتبـاط وجـود داشـته باشـد و مطالـب بـراي سخن و مخاطب نیز باید تعلق

مخاطب مورد نیاز باشد. باید به طور جدي از مطالبی که قابل هضـم نیسـت و شـبهه . در برانگیز است اجتنـاب نمـود و اهلیـت و شایسـتگی مخاطـب را در نظـر داشـت

هاي دینی سفارش اکید شده که سـخن حکیمانـه را بـه اهلـش بـازگو کنیـد آموزه) و در اختیار جاهل و نادان قرارش ندهید (مجلسـی، 345، ص8ق، ج1407(کلینی،

کنـد و اهلیـت آن را نـدارد )، زیرا ارزش سخن را ضایع مـی 70، ص62ق، ج1403 ).159، ص1382(پاینده،

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶۶[

عواطف جایگاهگیري عالمانه از بهره .11توان به بعد شناختی، رفتاري و عـاطفی تقسـیم کـرد. شناختی انسان را میابعاد روان

بعد عاطفی و هیجانی به نوبه خود، هم متأثر از بعد شناختی و رفتاري است و هم در آنها تأثیر دارد. به عبارت دیگر، بین این سـه حـوزه تعامـل و ارتبـاط جـدي وجـود

دهنـد. چـه بسـا ها حاالت روان شـناختی انسـان را تشـکیل مـی یندارند و مجموع اگرانۀ عقلی، بـه هاي حسابممکن است این بخش (عاطفی) از هستی انسان، مالك

ویژه عقل ابزاري، را به کار نگیرد و به تقاضاي عاطفه پاسخ گویـد و حتـی ممکـن . چه بسا ممکن آور انگاشته شوداست رفتاري انجام دهد که با محاسبات عقلی زیان

است بتوان ادعا کرد که در مواردي انسانیت انسان در گرو همین گزینش عاطفی و هـاي خـود را بـه فرماینـد: دل می 9گرایش عاطفی قرار دارد. پیامبر گرامی اسالم

). بـه 81، ص70ق، ج1403نرمی و مهربانی (عاطفه داري) عـادت دهیـد (مجلسـی، بـه نسبت باید. دارد اساسی نقش فردي میان ارتباط در مناسب احساسات کارگیري بایـد . بـدهیم مناسـب پاسـخ و بشناسـیم را آن باشـیم، هشـیار شده ارسال احساسات

و ناامیـدي نشـده، کنتـرل هـاي شـادي اشـکبار، گریـۀ شـدید، اندوه دیگران، خشم آنان با هیجانات و عواطف این تناسب به و بشناسیم رسمیت به را دیگران امیدواري

رابطـۀ سـاز زمینـه عـاطفی، رابطـۀ همـواره .)74، ص1376کنیم (پت، برقرار طهرابارتبـاط عـاطفی بـا احساس مخاطب اگر .شودمی شناختی و فکري سپس و رفتاري را اشنوشـته شـنود، نمـی را او سخن کند،نمی او به توجهی باشد، نداشته را گوینده ... و کندنمی تماشا را اشنقاشی خواند،نمی

ایـن اسـت، از شـده امامان دیگر و 7حسین امام عزاداري بر که زیادي کیدتأ بـین جـاري عواطـف اگـر دیگـران، کردن متقاعد هنگام به. قابل تحلیل است منظر

بـا گاهی باشد، منفی عواطف اگر اما ندارد، نیاز استدالل چندان باشد مثبت طرفین، بیشـتر مـا ادعیـۀ . کـرد تقاعـد م را مقابـل طـرف شـود نمـی نیـز هااستدالل ترینقوي

از تنفـر خداسـت؛ به نسبت محبت و عشق اظهار بیشتر. دهدمی پرورش را عواطف و هـا خـوبی کـه است این براي شناخت واقع در. است ترکم استدالل. است شیطان امـا شـود، متـراکم هـم روي شـناخت خروارهـا اگر است؛ ابزار. بشناسیم را هابدي


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۶۷[

مج

صورت به شناخت اگر. ندارد ارزشی هیچ نگیرد، کلش صحیح صورت به عواطفمـرزي و حـد آن، بـا مناسـب صورت به عواطف براي دیگر گرفت، شکل صحیح صـدق خـوبی کـه جـایی هر تا کجا؟ تا داشت، دوست باید را خوبی. ندارد وجود این قدر هر. کندمی صدق بدي که جایی تا کجا؟ تا بود، متنفر باید بدي از کند.می

خـالف بـه کـوپر، رابـرت آقـاي .اسـت تـر افتـه ی رشـد انسان باشد، ترقوي عواطف ارتقـاء و تکامـل و پیشـرفت باعـث را 27شـناختی هـوش که شناسانروان از بسیاري اسـت انسـان قلب این که است کرده ثابت و شمرده باطل را دیدگاه این اند،دانسته ).1391(پناهی، . دشومی پیشرفت و ارتقاء باعث و کندمی متحول را او که

. اعتدال در کاربرد قانون تبشیر و انذار12ایجاد امید و ترس متوازن از نکات ضروري در تعامالت اجتماعی و تربیتـی اسـت.

دهی و ایجـاد امیـدواري بـر انـذار و تـرس مقـدم گیري از قانون بشارتگرچه بهرهسـنی مخاطـب را در گیري از آنها باید شرایط روحی و روانی واست، ولی در بهره

گیـري گیري افراطـی از بشـارت باعـث شـکل نظر گرفت. چه بسا ممکن است بهرهشخصیت کاذب و اعتماد به نفس کاذب و توهم خود برتربینی گـردد. همـان طـور

گیري از انذار و ترساندن افراطی نیز ممکن است باعث دلزدگی و ناامیـدي که بهره گـل، و خـار نـوش، و نـیش شادي، و غم اء،رج و خوف امید، و بیم و یأس گردد.

باید متناسب و باالنس باشد. باید توجه داشت که ...و فرود و فراز بهشت و و دوزخها دمید. اگر ما آیات رحمت الهی را بخوانیم ـ که البتـه باید خوف را با رجاء به دل

ی اي از مـؤمنین اسـت و بـه مـا ربطـ بعضی از این آیات و مبشرات، مخصوص عدهاش بشود این که با یک توهم معنویـت اي را غافل کنیم و نتیجهندارد ـ و یک عده

خیال کنند که در معنویتند و از واجبـات و ضـروریات دیـن غافـل بماننـد، درسـت نیست. در قرآن انذار مربوط به همه است، ولی بشارت مربوط به مؤمنان است.

ارتباط جادشناختی در ایگیري از مشترکات روان. بهره13 از بعضـی . هاسـت انسـان روانـی مشـترکات از اسـتفاده ارتبـاط، ایجـاد هايشیوه از

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۶۸[

:جمله از. است مشترك هاانسان نفسانی هايویژگی ستیزند؛ قهر و پذیرمحبت همه .1 گریزند؛ تنبیه و پذیرتشویق همه .2 گریزند؛ انتقاد و طلب تأیید همه .3 گریزند؛ تحقیر و پذیر تکریم همه .4 خاطرند؛ تعلق دارتدوس همه .5 تضـادها و هاتعارض از گریزان و شخصیت وحدت داردوست هاانسان همۀ .6 هستند؛

خواهند؛می صفا و صمیمیت همه .7 اند؛ناکامی و شکست از گریزان و موفقیت داردوست همه .8 دارند؛ نیاز رفتاري و فکري و لفظی وجود ابراز به) هابچه خصوص به( همه .9

شـان فـردي هویـت بـه شـود و داده ارزش آنهـا استقالل به خواهندمی همه. 10 شود؛ توجه

.ناخرسندند متکبرانه و مغرضانه رفتار از همه. 11 تعیـین و مهـم بسـیار حـال عین در و بدیهی و ساده بسیار مشترك، امور این. 12 بـه ریـزي، برنامـه و عمل در بلکه نظري، دیدگاه از فقط نه باید مبلغ و هستند کنندهدارد شگرف اثري رابطه، ایجاد در امور این به توجه. باشد داشته کامل توجه اهاین

).30، ص1391(پناهی، رابطـه اسـتحکام باعـث نیـز نیسـت، محرمانـه چندان که اموري در افشایی خود

دهیـد، می مردم به خودتان زبان از و خودتان مورد در اطالعاتی شما وقتی شود،می فـردي شما صورت، این در کنند؛ افشایی خود ترراحت زنی آنان شودمی باعث این

درك را مقابـل طـرف موقعیـت که دهدمی نشان گاهی و آیید،می نظر به صمیمیالبته باید مواظب بود و هر حرفی را نزد و نباید مشکالتی را بیان نمود کـه .ایدکرده

سـؤال . شـود بـاط ارت تداوم باعث تواندمی کردن سؤال شود. گاهیسوء استفاده می و دارد خیـر یـا بلـه ايکلمـه تـک پاسـخ بسـته، سؤال. باشد باز یا بسته است ممکن چرا پرسشی کلمات با باز سؤال. دهدنمی شرکت گو و گفت در چندان را دیگران


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۶۹[

مج

سؤاالت. دهدمی بیشتري مشارکت میدان را دیگران و شودمی شروع... و چگونه و ایـن نـه مگـر پرسـید، می بعد ایدگفته را مطالبی شما. نیستند واقعی سؤال ايضمیمه و شـده تمـام شما کردن صحبت نوبت که دهدمی نشان فقط هااین... و نیست طور

کمـک مطلبـی شـدن روشـن به و باشد حقیقی تواندمی سؤال .هستید شنیدن آمادة ممکـن زیـاد، و حساس سؤاالت. است فردي به شما منديعالقه نشانۀ گاهی و کندکنـیم سـؤال ضـرورت حـد در فقـط کـه اسـت خـوب بزنـد؛ لطمه ارتباط به است

).93ـ80، صص1391(پناهی،

. استفاده از راهبرد سادگی14تـر باشد، درك آن ساده تر مشخصتر و هدف آن ، سادهتر حیصرهر چه اعالن پیام

و توســط جمــع بیشــتري از مخاطبــان رمزگشــایی خواهــد شــد. اســتفاده از عناصــر ري پیچیده و غیر مرتبط و دنبـال نمـودن اهـداف گونـاگون، تفکیـک هـدف تصوی

. چنین راهبردي براي کند یمگیر را سردر گم اصلی را با مشکل مواجه نموده و پیامبرقراري ارتباط با مخاطبان برخوردار از سطح دانش پایین و یا کودکان نیز مناسـب

اي مخاطب نـامفهوم باشـد، مکـانیزم . اگر کل پیام یا قسمتی از آن بررسد یمبه نظر و جـان 1368دهـد (سـیف، رغبتی و بیزاري نشان مـی روانی مخاطب به کل پیام بی

).1375گالور،

گیري از راهبرد تکرار . بهره15 شـدن ضـعیف و تکرار صورت در پاسخ و محرك پیوند شدن نیرومند بر قانون این

آگـاه نـاخود تـأثیر مطلـب، یـک رارتکـ .دارد اشـاره اسـتفاده، عـدم اثر بر پیوندها بـراي شـود می بیان که مطلبی است الزم تنها. دارد جامعه و فرد در انگیزي شگفت

اگـر نـدارد. یـا دارد مناسـبت مـتن ایـن بـا موجـود، زمینۀ آیا که شود تست اول بار اثـر انـدك اگـر . است تکرار قابل نکرد، ایجاد منفی تأثیر یعنی بود، مناسبتی اندك جدیـد مطلـب نیست الزم شود.می بیشتر و بیشتر اثر، آن تکرار، با باشد داشته مثبت اکثر در روز هر ماه، چندین طی را فرد یک نام که همین شود، ضمیمه استداللی یا

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۷۰[

از کسی هر و شودمی مندترعالقه بوده، مندعالقه او به کسی هر بنویسند، هاروزنامه بلند حافظۀ در مطلبی بخواهیم اگر شناسیروان نظر زا .شودمی متنفرتر بود، متنفر او

کنـیم تکـرار را مطلـب آن بایـد نگـردد، فرامـوش هرگـز و شـود وارد افـراد مدتتکــرار یکــی از پرکــارترین راهبردهــاي تبلیغــات بــراي .)1371، 28(هرگنهــان

تأثیرگذاري در اذهان عمومی است. تکرار پیام به دیده شدن و شـنیده شـدن آن در و شـنیدن ن از دیـد تواننـد ینمـ ؛ چـرا کـه مخاطبـان کند یمکمک ها امیپن انبوه میا

سـرباز شـوند یمـ ناخودآگاه پیامی که در جاي جاي مسیر گذرشـان بـا آن مواجـه زنند. از این رو، پیام، سرانجام نگاه را به سوي خود جلب نمـوده و تکـرارش آن را

). اما باید توجـه داشـت کـه 264ص، 1377 (مک لوهان، سازد یمدر ذهن جاودانه اگر تکرار از آستانۀ تحمل مخاطبان باالتر رود، به دلزدگی خواهد انجامید. در ایـن

، بلکه به واکنش مطلـوب نیـز منجـر نخواهـد ابدی ینمصورت نه تنها تبعیت افزایش حــدیث هرگــاه کــه بــود ایــن بــر 9پیــامبر ). ســیرة53ص، 1386 ت (ونــگ،گشــ بفهمانـد را مقصودش تا نمودمی تکرار را آن مرتبه سه کرد،می سؤالی یا فرمودمی ).234ص ،16ق، ج1403بفهمند (مجلسی، را او سخن هم دیگران و

. راهبرد استفاده از صفات تفضیلی و توجیه منطقی16، نیتر يقو ،از صفات عالی و تفضیلی همچون اولین، بهترین توان یمدر این راهبرد

و زیباترین، در پیام بهره برد و با بـزرگ نمـایی نیتر عیرس، نیمجهزتر، نیتر بزرگیک خصوصیت، آن را به کار بست. در قرآن کریم در رابطه با امر بـه معـروف، از

). ارتباط به وسیلۀ حکمت و منطق 10این راهبرد بهره گرفته شده است (آل عمران/). 125/(نحل ستهاي قرآن کریم او یا موعظه و نصیحت و یا جدل نیکو، از توصیه

در این راهبرد، هدف، رساندن پیامی منطقی به مخاطبان است و سـعی بـر آن اسـت تا تنها با خلق یک تصویر جذاب و یا یک شعار پرتحـرك و پرجاذبـه، بـه هـدایت

، مخاطبان در جریـان ها تیواقعفرد اقدام نگردد، بلکه همراه با منطق استقالل و بیان اي است که براسـاس محبـت مراد از موعظۀ حسنه، موعظه واقعیت پیام قرار بگیرند.

هاي صحیح انجام شود و مـراد و با بیان نیکو باشد و در زمان و مکان مناسب با شیوه


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۷۱[

مج

از مجادلۀ نیکو نیـز پـذیرفتن نقـاط قـوت دیگـران و اسـتدالل و مقابلـه بـه مثـل در ، 2ق، ج1407لینی، (کفایده پرهیز کرد . همواره باید از جدل و مراء بیهاست وهیش

کند و پذیرش حرف حـق را مشـکل ها ایجاد میزیرا کینه و نفاق در دل )،300ص نماید.می

. راهبرد بیان استعاره و اشاره غیرمستقیم 17. اسـت و نمادها از دیگر راهبردهاي تبلیغات در اعالن ها نشانهغیرمستقیم از استفادة

شود و این راز پـذیرش آن یغ اشاره نمیدر این رویکرد مستقیم به موضوع مورد تبلتوسط مخاطبان است؛ چرا که انسـان بـه دلیـل مکـانیزم دفـاعی روانـی، از پـذیرش

ي دسـتوري مسـتقیم خـودداري نمـوده و در برابـر چنـین جریـانی مقاومـت هـا امیپدر این راهبرد سعی بر این اسـت کـه پیـام تـا حـد ممکـن بـه صـورت ؛ لذا کند می

غنی از اسـتعاره و بـه دور از رویکـرد ،شناختیستفاده از فنون روانغیرمستقیم و با ادستوري و یا نصیحت گونه ساخته و پرداخته شده و بـه مخاطبـان عرضـه شـود. در این صورت است که شاهد حداکثر تأثیرگذاري بـر مخاطبـان خـواهیم بـود. وقتـی

یدتر اسـت؛ یعنـی به طور غیرمستقیم انجام شود، مؤثرتر و مف دعوت به نیکی و ادب، از کسی که فـالن کـار را دیزن یمبدون آن که او بفهمد که شما دارید با او حرف

فـالن دییـ گو یمـ ؛ دیـ کن یمـ ؛ کار او را توجیه و تشریح دیکن یمکرده است تعریف کس در فالن مورد چنین عمل کرده، این طور رفتار کرده و... تا او بداند و بفهمـد.

ت ؛ کما این که عمل هم به طور غیرمستقیم مـؤثرتر اسـ گذارد یماین بهتر در او اثر ).132ص، 1387(مطهري،

تمثیل و پرسش از استفاده .18 اصـطالح در و اسـت دیگر چیز به چیزي کردن تشبیه و آوردن مثل معناي به تمثیل روانـی سـبب به که ايحکیمانه مضمون یا تشبیه بر مشتمل و مختصر است ايجمله بـا یا تغییر بدون آن را همگان یافته، عام شهرت ترکیب، لطف و معنا یروشن و لفظ

بـه ویـژه همگـان بـراي تمثیـل و زدن مثـال . برنـد می به کار محاوره در تغییر اندك

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۷۲[

شـکل بـه پیـام ابـالغ .باشدمی ضروري است، پایین معلوماتشان سطح که مخاطبانی غیرمسـتقیم طـور به را او و ارددوامی تکاپو به را مخاطب اندیشۀ پاسخ نیز و پرسش .نمایدمی ارشادبـدون و کندمی مطرح را سؤالی گزارپیام گاهی دارد، اقسامی و انواع شیوه این را جـواب خود، عقل و فکر به مراجعه با که خواهدمی گیرنده پیام از جواب، دادن طبـان مخا از گـاهی و دهـد مـی هـم را آن جواب سؤال، طرح از پس گاهی و بیابد کاربرد مجید قرآن در شیوه این. بشنوند را خود جواب و کنند سؤال که خواهدمی

آمده بالفاصله نیز آن جواب سؤال، ذکر از پس متعدد، موارد در و دارد ايگسترده مهـم مطالب هم، موارد ايپاره در .)189، 215، 217، 219، 220است (ر.ك: بقره/

گردیده واگذار مخاطب فکر به آن پاسخ و شده مطرح پرسش صورت به اساسی وفرماید: می کریم قرآن این که مانند است؛ شده داده آن جواب تلویحی طور به یا و دهنـد مـی قـرار شریک او براي آنچه از است برتر خداوند خداست؟ با معبودي آیا

آفریـد را آسـمان و زمـین کـه خـدایی است؟ شک خدا] وجود[ در ). آیا63(نمل/ رسـول . اندگرفته بهره دینی تبلیغات در شیوه این از نیز :). معصومین10م/(ابراهی

خود اطرافیان در منتظره، غیر عملی انجام یا و لبخند یک با گاهی 9گرامی اسالم وي نـزد را اسـیرانی مثال عنوان به کند. ابالغ آنان به راپیامی تا کردمی ایجاد سؤال

! بخنـدي ناتوانـان مـا بر داري حق: گفتند اسیران. زد لبخندي آنان دیدن با آوردند؛ براي امخنده نخندیدم؛ شما بر استهزا روي از سوگند خدا به: فرمود 9اکرم پیامبر نیـز :امامـان .پذیریـد نمی شما و برسانم بهشت به را شما خواهممی که است این و تندداشـ وامـی جسـتجو بـه را مردم اذهان علمی، و فکري هايپرسش طرح با گاه طــورهمــین ســاختند،مــی بــرمال را خــویش دشــمنان مــایگیبــی و درمانــدگی گــاه

دادنـد، مـی محققـان و دانشـمندان هـاي سؤال به که گرانقدري و منطقی هايپاسخ حضـرت کـه چنان. گشودمی مردم فکري وعلمی مشکالت از را فراوانی هايگره: فرمـود می و داد پاسخ الف،مخ و موافق از اعم مردم، هايپرسش به بارها 7علیاسـالمی، تحقیقـات بپرسـید (پژوهشـکده مـن از دهیـد، دست از مرا آن که از قبل

).155، ص1383


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۷۳[

مج

داستان و کوتاه قصۀ گیري از. بهره19 دکتر است. قصه دارد، جدي اثر افراد شخصیت و زندگی در که هاییشیوه از یکی از وسـیعی بسـیار سـطح در اشدرمـانی جلسـات در روانپزشک، اریکسون، میلتون هـاي ارزش انتقـال شـود بـراي مـی قصـه از گویـد مـی او. اسـت کرده استفاده قصه

کـه است شیرینی مایع همانند قصه .)1391کرد (پناهی، استفاده اخالقی و فرهنگی گفتـه مسـتقیم صورت به اگر مطالب بسیاري. کندمی ترراحت را تلخ قرص بلعیدن قالـب در امـا شوند،می مخاطب گیريموضع و مخالفت باعث اابتد همان در شوند، در. داشت خواهند نیز زیادي تأثیر بلکه شوند،می شنیده راحتی به تنها نه قصه، یک را... و خـانوادگی تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی، اطالعات انواع شودمی هاقصه .کرد ارائه

اگـر . دارد مسـتقیم ارتبـاط ردفـ تخـیالت بـا ناهشـیار؛ بـه است ورودي راه قصه آرزوهاي و آمال و رفتارها مستقیم، غیر طور به کنیم پیدا راه فرد تخیالت به بتوانیم و موفـق دانشـجوي یـک زنـدگی قصـۀ ذکـر بـا . ایـم داده قرار تأثیر تحت نیز را او

سـوق کوشـی سـخت بـه را مخاطـب مسـتقیم، غیـر طـور بـه او، هايکوشیسخت مسـائل بـا آنهـا آمـدن کنـار چگـونگی و فقیـر خـانوادة یـک صۀق ذکر با. ایمداده

مـی را خـودش جایگـاه باشد فقیر اگر او دهیم،می نشان مخاطب به را راه زندگی، بـه ايوظیفـه چـه و آیدبرمی او از خدمتی چه که فهمدمی باشد، غنی اگر و شناسد

و دهکـر تحصـیل . نـدارد خاصـی مخاطبـان بـه اختصـاص گفـتن قصـه .عهده دارد سـخن از تـر راحـت را قصـه همـه و همـه پیـر، و جـوان و بچـه مرد، و زن سواد،بی

دریافـت تـر سـریع را آن پیـام و کننـد مـی تعقیـب را آن و کننـد می گوش معمولی کنند.می

. راهبرد ایجاد حس نشاط و طنز 20براي جلب به عنوان ابزاري توان یمطنز و لطیفه را جاذبۀارتباط تربیتی با استفاده از

توجه و برانگیختن احساسات به حساب آورد. این نوع تبلیغـات بـا تغییـر نگـرش و ایجاد احساسات مثبت، نه تنها تمایل و عالقۀ مخاطبان را به تبلیغ بیشتر نموده، بلکـه

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۷۴[

، هـا اعـالن و در میـان سـایر بخشـد یمگرایش و احساس او را به یک پدیده شدت . از سـوي دیگـر مخاطبـان در برابـر ماند یمو به یاد بیشتر در مورد آن صحبت شده

. امـا نـد ینما یمـ گیرانـه اتخـاذ تر موضعی سـخت طنز، کم جنبۀمسائل مطرح شده با دست یافتن به راهبرد بیانی شوخ طبعانه در اعالن که در راستا و مـرتبط بـا موضـوع

زي قـوي و مطرح شده باشد، نیاز به خالقیت و دقت بسیاري دارد؛ چرا که اگـر طنـ اي معکوس در بر خواهـد داشـت و اگـر بـه سـوي بیـان مرتبط را ارائه ندهد، نتیجه

آمیـز یافتـه و موجـب آمیز سوق یابد، ممکن است مفهومی توهینهجوگونه و کنایهرنجش و روي گردانی مخاطبان شود. از این رو در این زمینه باید بسـیار هوشـیارانه

همچنین لطیفه و طنز باید داراي پیام اخالقـی ).100ص، 1384 سون،ید (دنعمل نمو ها و مقدسات را تحقیر نکند.باشد و ارزش

نتیجه گیريها در قبال یکدیگر ارتباط با همنوعان الزمۀ زندگی اجتماعی است و فرد فرد انسان

تـرین فـرد کسـی اسـت کـه در تعـامالت اجتمـاعی بتوانـد در مسؤول هستند. موفقمثبت و سازنده داشته و به سوي اخالق و دینداري رهنمـون شـود. در دیگران تأثیر

راستاي تأثیرگذاري مثبت در ایران راهبردهاي متعددي وجود دارد. شناخت پیـام و رسانی، خودباوري و عزت نفس، آشنایی با نیازها، برقراري رابطۀ کالمی روش پیام

اي و الگـویی، توجـه بـه گیـري از یـادگیري مشـاهده و غیر کالمی سـنجیده، بهـره هاي جنسیتی، سعۀ صـدر هاي شناختی، مالحظۀ ویژگیهاي فردي و ظرفیتتفاوت

سـخن بـدون بصـیرت، نظافـت، پرهیـز از و بـویی خوش و انتقادپذیري، آراستگی،ها و قوانین ایجاد ارتباط و انتقال پیام، از راهبرهایی اسـت کـه در آشنایی با تکنیک

توان مورد توجه قرار داد.یگران میتعامالت سازنده با د

هانوشتپی1. Fredrickson 2. Feist Jess 3. Bishop 4. Inderbitzen


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۷۵[

مج

تبلیـغ هايمعادل از Propagation ،Propaganda ،Advertisment ،Mission مثل هاییواژه. 5 ).10، ص1387دارد (کاویانی، را خود خاص معناي کدام هر که است انگلیسی لغت در

6. Self confidence 7. Self steam 8. Atkinson.R 9. Verbal Communication 10. Nonverbal Communication 11. Baron & Byrne 12. John Gray 13. Shvlts 14. Observational Learning 15. Observational Learning 16. Social Learning 17. Albert Bandura 18. Philip Rice 19. Blyth 20. Foster-Clark 21. Grossman & Wood 22. D. F. Halpern 23. John Gray 24. Kryng 25. Fyngld 26. Dion, K.L. 27. IQ (Inteligence Quotient) 28. Hergenhan, B. R.

منابع و مآخذشناسی اجتمـاعی بـا نگـرش بـه منـابع روان)، 1382آذربایجانی، مسعود و همکاران ( .1

، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.اسالمی، فـی تفسـیر القـرآن العظـیم روح المعـانی )، 1375آلوسی بغدادي، محمد بن عبداهللا ( .2

بیروت، دارالفکر.شناسـی مفاهیم بنیـادي در روان شناسی رشد: روان)، 1368احدي، حسن و همکـاران ( .3

، تهران، بنیاد.کودك ، تهران، سمت.مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره)، 1380احمدي، سید احمد ( .4 دانه. هايکتاب تهران، آزادمنش، ناهید ترجمۀ ،نفس به اعتماد)، 1379گلن ( استنهاوس، .5، ی زن و مردهاي اساس زن چیست؟ مرد کیست؟ تفاوت)، 1384بارون کوهن، سیمون ( .6

ترجمۀ گیسو ناصري، تهران، پل.

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۷۶[

، ترجمـۀ یوسـف کریمـی، روان شناسـی اجتمـاعی )، 1388برت و همکـاران ( وبارون، ر .7 تهران، روان.

،9رسول حضرت قصار کلمات الفصاحه، مجموعۀ نهج )،1383ابوالقاسـم ( پاینده، .8 دانش. دنیاى تهران،

جـواد ترجمـۀ ،بزرگسـاالن و ودکانک با ارتباط برقراري هايشیوه )،1376پتري ( پت، .9 ققنوس. تهران، مقدم، شافعی

هدایت. زمزم قم، ،دین منظر از دین تبلیغ )،1383اسالمی ( تحقیقات پژوهشکده .10 .1، قم، مؤسسۀ امام خمینیجوانی فصل شکفتن)، 1387پناهی، علی احمد ( .11 .1خمینی ، قم، مؤسسۀ امامروان شناسی و تبلیغات دینی)، 1391پناهی، علی احمد ( .12 ، ترجمۀ محمد حسین سروري، تهران، علمی.هاي فردي تفاوت)، 1368پیرون، هانري ( .13، قـم، الکلـم درر و الحکـم غـرر ق)،1410محمـد ( بـن عبدالواحـد تمیمـی آمـدى، .14

. اإلسالمی دارالکتاب، ترجمه و تلخیص محمد رضـا 7زن از دیدگاه امام علی)، 1378جعفري، محمد تقی ( .15

رهنگ اسالمی.جوادي، تهران، ف ، قم، اسراء.زن در آیینه جالل و جمال)، 1389جوادي آملی ( .16 .:البیت ، قم، آلوسایل الشیعهق)، 1409حسن ( حر عاملی، محمد بن .17، قـم، 9الرسـول آل عـن العقـول تحفق)، 1404علـى ( بن حسن شعبه، حرانى ابن .18

مدرسین. جامعۀ ، مشهد، حاتم.نانروان شناسی ز)، 1379خدا رحیمی، سیامک و همکاران ( .19 ، تهران، سحاب.مبانی روان شناختی جنسیت)، 1382خسروي، زهره ( .20، ترجمۀ جالل کاکایی، تهـران، مؤسسـۀ فرهنگـی راهنماي تبلیغات)، 1384دنیسون، دل ( .21

هنري مانیار. .:البیتآل قم، ،المؤمنین صفات فی الدین أعالم)، 1408محمد ( بن حسن دیلمى، .22 تبلیغات. سازمان تهران، ،تبلیغ در پژوهشی )،1371محمدتقی ( رهبر، .23، بهداشت روانی با نگرش به منابع اسالمی)، 1379ساالري فر، محمد رضا و همکاران ( .24

تهران، سمت. ، تهران، آگاه.شناسی پرورشینارو)، 1368سیف، علی اکبر ( .25، ترجمـۀ علینقـی خـرازي، شناسی تربیتی: اصـول و کـاربرد روان)، 1375جان گالور ( .26 .مرکز نشر دانشگاهی هران،ت ، تهران، دوران.نوین پرورشی شناسیروان )،1387اکبر (علیسیف، .27راهی بـه سـوي حرمـت و سـالمت خدا، به توکل )،1383صـادق ( محمد شجاعی، .28

.1خمینی امام پژوهشی و آموزشی مؤسسۀ قم، ،روان چاپخش. ران،ته ،آموختن شناسیروش به نو نگاهی)، 1380اکبر (علینژاد، شعاري .29


وانو ر

نی ي دیها

سیشنا

]۷۷[

مج

، ها و فنـون تـدریس روش هاي آموزشی و پرورشی:مهارت)، 1389( شعبانی، حسن .30 سمت.

، ترجمـۀ گیتـی شناسی کمال، الگوهاي شخصیت سـالم روان)، 1362( شولتس، دوآن .31 خوشدل، تهران، نشرنو.

، ترجمۀ سید محمد باقر موسوي همدانی، تفسیر المیزان)، 1374طباطبایی، محمد حسین ( .32 امعۀ مدرسین.قم، ج

، بیروت، دارالمعرفه.البیان لعلوم القرآنمجمع)، 1408طبرسى، فضل بن الحسن ( .33 ترجمۀ اکبر تبریزي، تهران، بهجت.، جامعه سالم )،1360اریک ( فروم، .34 ، بیروت، دارالمالك.ةتأمالت اسالمیه حول المرأق)، 1421حسین ( اهللا محمد فضل .35 ، تهران، دارالکتب االسالمیه.تفسیر نمونۀ)، 1377مکارم شیرازي، ناصر و همکاران ( .36 .:البیتق)، مشهد، آل1406، (7الرضا اإلمام إلى المنسوب الفقه .37، ترجمـۀ رشد انسان (روان شناسی رشد از تولد تا مـرگ) )، 1387فلیپ رایـس، ف ( .38

مهشید فروغان، تهران، ارجمند. دانشگاه. و حوزه پژوهشگاه قم، ،تبلیغات شناسیروان )،1387محمد ( کاویانی، .39پـور، ، ترجمـۀ حمیـد شمسـی آسیب شناسـی روانـی )،1388کرینگ،آن م و همکاران ( .40

تهران، ارجمند. ، ترجمۀ مهدى قراچه داغى، مشهد، راهیان سبز.زن، مرد، ارتباط)، 1381گرى، جان ( .41 ، تهران، بعثت.هاي فرديشناسی تفاوتروان)، 1370گنجی، حمزه ( .42 ، قم، دارالحدیث.المواعظ و الحکم عیون )،1376(محمد بن على لیثى واسطى، .43 ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.بحار االنوار)، 1403مجلسی، محمد باقر ( .44قم، مؤسسـۀ آموزشـی )،5ـ1، (جها ها و پاسخ پرسش)، 1385مصباح یزدي، محمد تقی ( .45

.1و پژوهشی امام خمینی جوادي نیـا، گردآوري حسین ،نکرامر به معروف و نهی از م)، 1387مطهري، مرتضی ( .46

تهران، صدرا.، ترجمـۀ سـعید آذري، تهـران، بـراي درك رسـانه )، 1377مک لوهان، هربت مارشال ( .47

انتشارات مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامۀ صدا و سیماي جمهوري اسالمی ایران.لواسـانی، ، ترجمـۀ آزاده بیـدابخت و نسـترن اصول فرم و طرح)، 1386ونگ، وسیوس (. 48

انتشارات نی. تهران، الهادى. نشر دفتر قم، ،السجادیه الصحیفه )،1376( 7الحسین (امام چهارم) بن على. 49 ، تهـران، البالغـۀ نهـج شرح فی البراعۀ منهاجق)، 1400اهللا (حبیب خویى، میرزا هاشمى. 50

اإلسالمیه. مکتبه، ترجمـۀ علـی اکبـر سـیف، هاي یادگیري اي بر نظریه مقدمه)، 1371. (هرگنهان، بـی. آر .51

.فرهنگ معاصر تهران،

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۷۸[

52. Atkinson R.L. etal. (1983), introduction to Psychology & the edition, New York, HBJ.

53. Baron, R. A. & Byrne, D. (1997), Social Psychology, 8th ed., Allyn and Bacon.

54. Blyth, D. A., & Foster-Clark, F, S. (1987), Gender differences in perceived intimacy with different members of adolescents,social networks, Sex Roles, 17, 689-718.

55. Feist, Jess and G. J. Feist. (2006), Theories of personality, Boston: McGraw-Hill.

56. Matlin Margaret W. (2008), The Psychology of women, Belmont, CA: Wadsworth/Thomson Learning.

شژوهپ


اي ه

]۷۹[

1393 تابستان)، 101پیاپی ( دومشمارة م، بیست سال هاي اجتماعی اسالمی،پژوهش

بررسی اثربخشی رشد علمی ایران ∗و پویایی علمی اقتصادي

1محمد امین خسروي *

2محمد رضا شریفاتی *

3یمیروح اهللا رح *

چکیدهرشد علمی کشورها، معیارهاي مختلفی وجود دارد که هر ساله ۀجهت مطالع

هاي داخلی و خارجی متخصص در این رابطه با تکیه بر آمار و ارقام، سازمان دهند.رشد علمی کشورها را مورد مطالعه و ارزیابی قرار می

هاي مللی که در پایگاهالهاي استاندارد بیندر این مقاله ابتدا با توجه به شاخصکنـیم و اخیر بررسی می ۀرشد علمی ایران را در دو دهاست. معتبر منتشر شده

ــزان ــادي و می ــوقی و اقتص ــد حق ــل رش ــاط متقاب ــل ارتب ــه تحلی ــس از آن ب پ

.31/6/1393ـ تاریخ پذیرش: 24/2/1393تاریخ دریافت: ∗ (نویسندة مسؤول) انش آموختۀ مقطع کارشناسی ارشد مهدسی صنایع از دانشگاه علوم و تحقیقات و مدرس دانشگاهد. 1

[email protected] دانش آموختۀ مقطع کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه تهران مرکز و مدرس دانشگاه. 2 دانشجوي دکتري سیاست گذاري فرهنگی دانشگاه خوارزمی. 3

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸۰[

. با توجه بـه نتـایج حاصـله از پردازیمگذاري رشد علمی در این حوزه مییرثأتگیـري اخیر رشد علمی چشم ۀده دوشود که ایران در این تحقیق مشخص می

ه . ولـی بـ در دنیـا شـده اسـت باعث رشد و ترقـی ایـران از این حیث داشته که دي ثیر کمـی روي رشـد اقتصـا أعکس تمام کشورهاي دنیا این رشد علمـی تـ

. عدم توجه به مباحث علوم انسانی یکی از دالیل با اهمیـت کشور داشته استطـور ه اط بخش اقتصـادي و علمـی کشـور بـ در این زمینه است و نیز عدم ارتب

تـوان بـا دیـدگاه باشـد کـه مـی صحیح از دالیل مهم این نقصـان مـی مستمر وعدم اعتماد بین ایـن گذار و نوآور،حقوقی و قانونی به عنوان رابط بین سرمایه

دو حوزه را کاهش داد. .رشد علمی، اقتصاد، رشد حقوقی :گان کلیديواژ

مقدمهاهمیت روزافـزون علـم و .استبه نوآوري وابسته وسته و مداوم رشد اقتصادي پی

توسعۀ اجتماعی و اقتصادي جایگاه خاصی به مباحـث کلـی ۀفناوري به عنوان پای، آینده پژوهی و مدیریت علـم وريافن و به علم و فناوري نظیر فلسفه علممربوط

و فناوري بخشیده است.

از وضـعیت علـم و فنـاوري در پـی ترسـیم تصـویري واقعـی این ارزیـابی در ها و و بررسی و تحلیل زمینه ؛یا یک کشور وري واعلمی فن چارچوب یک بنگاه

هاي علمی است. ارزیابی علم و فناوري، فراتر از عوامل مربوط با استفاده از روش ۀهست و با استمداد از تجربـ نمایی صرف، شامل نوعی سنجش و داوري نیز واقع

مـد و اسـاختاري صـحیح و کار افکنـد. بنـابراین آینـده مـی نوري بـه راه ، گذشتهپژوهـی امـري ضـروري بـراي نگري و آینـده براي آیندههمچنین بنیانی مستحکم

هـاي علـم و فنـاوري اسـت. از گذاري و تعیین و تدوین راهبردها و برنامهسیاستي کـه فوایـد بسـیار پردازدمیدانشی کاربردي به بررسی رو مبحث مورد نظراین

به صورت فرایندي رو بـه مورد نظر را ۀمقولاست که ثمرات و دارد. همین فواید هـاي خصوصـی بـه المللـی و بنگـاه هاي بینها، سازمانتوسعه درآورده که دولت

.برنـد برده و می هاي فراوانگمارند و از نتایج و آثار آن بهرهاجراي آن همت میــته ــش برجســـ ــوم نقـــ ــی از علـــ ــین بعضـــ ــن بـــ ــردر ایـــ ــاتـــ ي را ایفـــ

شی ربخی اثررسب

ديقتصای اعلم

یی پویان و ایرامی علشدر

]۸۱[

مج

هاي کلی ایـن علـوم و میـزان ارتبـاط و توان با تبیین شاکلهگاهی میکه کنند؛می نوآوري و در نتیجه اقتصاد و فرهنگ یک جامعه، نقش ةثیرگذاري آنها بر حوزأت ثیر آنها را تقویت کرد.أت و

ارتباط رشد علمی و رشد اقتصاديــادي کــارآف وقتــی یــک کشــور در رین دارد، مــوجی از حــال توســعه تعــداد زی

وري شود تا بهره آید که خود باعث می ها پدید می ها در بازارها و سازمان نوآوري در هـا وآوري. نـ افـزایش یابـد دستمزد و سـود در نتیجه .رشد بسزایی داشته باشد

کـه شـود مـی ییهـا در بنگـاه سـرمایه هـا و ها باعث ترکیب ایده سازمان بازارها وبزرگی پیش رو دارند. ادعاي اصلی این است کـه رشـد هاي ها و فرصت ریسک

ها به ها در بازارها و سازمان مداوم در کشورهاي در حال توسعه از طریق نوآوري .دهد دست کارآفرینان رخ می

ارتباط رشد حقوقی و رشد اقتصاديامکان شـکوفا توي آیین و نگرش قانونی و صحیح خویش پر در نهادهاي حقوقیکنند و دلیل اهمیتی کـه ایـن دو را فراهم میبیشتري کارآفرینی شدن نوآوري و

بـه ي مزبـور مورد (نوآوري و کارآفرینی) در رشد اقتصادي دارنـد، اگـر نهادهـا ها براي تحریک رشد اقتصادي راه به جایی وظایف خود عمل نکنند، سایر تالش

اب و پرمعنـی میـان حقـوق و اقتصـاد بسـیار جـذ ۀنخواهند برد. از این زاویه رابط دوسویه است و هر ۀبه دیگر سخن ارتباط بین حقوق و اقتصاد یک رابط شود. می

نوآوري و کارآفرینی در جامعـه بسـتر ،تر باشدتر و مناسبچه این ارتباط صحیح .المللی نیز شکوفاتر خواهد بودطبع سیاست و روابط بینلابد و بایمناسبی می

حقـوقی یک تئوري 2شافرهانز و 1کوتر رابرت دي، »گره سلیمان«در کتاب کنـد چگونـه حقـوق دهند که بـه تفصـیل ثابـت مـی رشد اقتصادي را پیشنهاد می

مالکیــت، حقــوق قراردادهــا و حقــوق تجــارت باعــث پیونــد و اتحــاد ســرمایه و

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸۲[

آورد. و شـکوفایی بـه ارمغـان مـی شود و براي اقتصاد کشورها رونق ها می اندیشهخصوصـی و بازرگـانی، مـد رسـانند چـرا قـوانین ناکارآ ت میها همچنین به اثباآن

ها در جهان امروز هستند. بدون وجود نهادهاي حقوقی که اي فقر ملت علت ریشههـا بـراي کنند سایر تـالش امکان شکوفا شدن نوآوري و کارآفرینی را فراهم می

است. شکست به تحریک رشد اقتصادي محکوم ت کـه رشـد مـداوم در کشـورهاي در حـال ادعاي اصلی کوتر و شافر آن اس

هـا بـه دسـت کارآفرینـان رخ هـا در بازارهـا و سـازمان توسعه از طریـق نـوآوري آورد دهد؛ بسط و گسترش نوآوري، مشکل اعتماد بین نوآورانی به وجود می می

گذارانی که سرمایه دارنـد و در ایـن بـین، بهتـرین جدید دارند و سرمایه ةکه اید لزم استفاده از علم حقوق است.کارها مستراه

رشد علمی هاي ارزیابیشاخص شاخص اقتصاد دانایی)( KEI 3شاخص بتنیم اقتصاد به منظور بررسی میزان موفقیت کشورها در برقراري (KEI)شاخص

سـاینتومتریکس مجلـه در کـه شـاخص ایـن در ایـران ود شو می استفاده انشد بر(SCIENTOMETRICS) امتیـاز از 67/4، موفق به کسـب به چاپ رسیده است

امتیاز ایران در این شاخص نسبت بـه سـال امتیاز شده و این در حالی است که 10 گیري داشته است.رشد چشم )38/2( 2000

ةمحور اصلی اقتصاد مبتنی بر دانـش شـامل شـیو بر مبناي چهار KEIشاخص هـاي زیرساخت هاي الزم به محققان، سازماندهی نظام تحقیقات، آموزش مهارت

رسانی و ارتباطات و سیستم حمایت از نوآوري و ابداع محاسبه شده است. اطالع




]۸۳[

مج

): وضعیت جمهوري اسالمی ایران از نظر شاخص اقتصاد دانایی1جدول شماره (

(KEI) 2012و 2000هاي و برخی از کشورهاي منتخب در سال 2000رتبه کشور

کشور) 146(بین 2012رتبه

کشور) 146(بین میزان

تغییرات رتبه 0 1 1 سوئد ـ۶ 2 8 فنالند

٠ 3 3 دانمارك

ـ١ 94 95 ایران

ـ٩ 97 88 مصر

ـ۶ 66 60 عربستان

ـ٧ 69 62 ترکیهSource: KAM2012 (www.worldbank.org)

(شاخص دستیابی فناوري) 4TAIشاخص )UNDP )United Nations Development Programتوسـط این شاخص که

در ایـن 2000که ایـران در سـال ،باشدعوامل ذیل می ةشود در بردارندمنتشر می 45 ۀداراي رتبـ 2012باشد و در سال می 51 ۀکشور داراي رتب 72شاخص از بین

باشد.می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸۴[

يیابی به فناور): عوامل چهارگانۀ شاخص دست2جدول شماره (

آوري اطالعاتمنبع جمع شاخص عامل تولید فناوري

پروانۀ ثبت اختراع واگذار شده نسبت به جمعیت

سازمان جهانی مالکیت فکري(WIPO)

دریافت بهاي حق امتیاز و مجوز از داخل نسبت به جمعیت

بانک جهانی(WB)

گسترش هاي نوآوري تازه

هاي اینترنتیمیزبان نسبت به جمعیت

المللی ارتباطاتدیۀ بیناتحا(ITU)

سهم صادرات فناوري متوسط و باال و از کل صادرات

بخش آمار سازمان ملل متحد

گسترش هاي نوآوري گذشته

مصرف برق به نسبت جمعیت

بانک جهانی(WB)

هامصرف تلفن نسبت به جمعیت

المللی ارتباطاتاتحادیۀ بین(ITU)

هاي مهارت انسانی

ثبت نام کنندگان نسبت کل آموزش عالی در سه گروه علوم،

ریاضی و مهندسی یونسکو

(UNESCO)

(شاخص گنجایش فناوري) ICI 5شاخص UNCTAD )The United Nations Conference onاین شاخص که توسـط

Traid and Development( هـاي صشـاخ زیـر ةبرگیرنـد شـود در گـزارش مـی شـرفت یهاي پـژوهش و پ در واحد شمار کارکنان ،وريای فنیپویا ،انسانی ۀسرمای

(R&D)، است )ر هر یک میلیون نفر(دلمی عها و شمار انتشارات وآورينشمار. 85 جهـانی ۀوري از رتبـ انـ جمهوري اسالمی ایران از دیدگاه شاخص گنجایش ف

، جایگاه ایران 2001ـ2000نسبت به سال برخوردار است که 2011ـ2010در سال د پیدا کرده است.سه رتبه بهبو




]۸۵[

مج

(ICI)): وضعیت شاخص گنجایش نوآوري 3جدول شماره (

2010ـ2011جمهوري اسالمی ایران و برخی از کشورهاي منتخب رتبه نام کشور 1 سوئد 2 سوئیس 3 سنگاپور 48 عربستان 62 ترکیه 75 مصر 85 ایران

Source: WEF, the Innovation for Development Report 2010-2011

ي) رواگنجایش علوم و فن خصشا( STCI 6شاخص کند:گیري میازهداین شاخص، دو زیر شاخص مهم زیر را ان

از تولیـد R&Dهاي رگیرنده: سهم هزینهبگنجایش داخلی کشورها در ـ الفمندان و مهندسان در میلیـون نفـر، سـهم صـادرات بـا شناخالص داخلی، شمار دان

صادرات. ۀوري باال از همافنهــاي جهــانی، ههــاي علمــی جهــانی دربرگیرنــده: شــمار مجلــهمکــاري ـ ب

وري.انا و فهوندپیا، هونکی زیر ساختگچاي، رو بـه ه، حرفـه تیشرفپروه کشورهاي گها، کشورها در شاخص نای ۀبر پای

ایـن ۀبـر پایـ نالمی ایـرا سـ جمهوري ا. شوندبندي میدستهمانده ت و عقبفشریپ باشد.یمت فشریکشورهاي رو به پ ۀستدر د ،شاخص

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸۶[

(STCI)): شاخص گنجایش علوم و فناوري 4جدول شماره (

براي برخی کشورهاي گزینش شده کشور) 76رتبه (بین کشور 1 آمریکا 2 کانادا 3 سوئد 13 فرانسه

18 کره جنوبی 35 ترکیه 43 عربستان 48 مصر 51 ایران

رتبۀ تولید علم ایرانکـه توسـط مهـراد و » بررسی تأثیر علمی کشورهاي اسالمی«اي با عنوان لهدر مقا

علمی ایران در پانزده سال گذشته در سطح ۀرتب ) تهیه و تدوین شد،2010گزنی (خـوبی نشـان ه ایـن واقعیـت را بـ ذیل سرعت افزایش یافته است. نمودار جهانی به

تولید علم جهان قـرار 52 ۀدر رتب )پانزده سال پیش( 1998دهد. ایران در سال می. در ایـم جهش ایـران در تولیـد علـم بـوده داشت. در پانزده سال گذشته اما شاهد

ایـران در ۀارتقا یافته است. این یعنی رتبـ 19 ۀهمین فاصله، تولید علم ایران به رتب .رتبه بهتر شده است 33پانزده سال گذشته




]۸۷[

مج

پـنج تولیـد علـم ۀداراي رتب 1998سال ایران در ،در کشورهاي خاورمیانه نیزبود و قبل از ایران، کشورهاي فلسطین اشغالی، ترکیه، مصـر و عربسـتان سـعودي

ــرار داشــتند. در ســال ــ 2012ق ــران حــائز رتب ــین ۀشــاهد هســتیم کــه ای دوم در ب 2008دهد که ایران از سـال هاي جدول نشان می میانه است. دادهکشورهاي خاور یانه از لحاظ تولید علم به عنوان کشور دوم پس از ترکیه است.به بعد، در خاورم

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۸۸[

): رتبۀ علمی ایران در خاورمیانه5جدول شمارة (

کشورهاي سال اسالمی

کشورهاي عرب آسیا

خاورمیانه

1998 4 4 5 1999 4 4 5 2000 4 4 5 2001 3 3 4 2002 3 3 4 2003 2 3 3 2004 2 3 3 2005 2 3 3 2006 2 3 3 2007 2 3 3 2008 2 2 2 2009 2 2 2 2010 2 2 2 2011 2 2 2 2012 2 2 2

تعـداد ءتعداد مقـاالت، تعـداد مقـاالت بـه ازا ،در باال هاي تولید علم شاخصتعداد استنادها و تعداد استنادها بـه ازاء هـر مقالـه، مـورد توجـه قـرار دانشجویان،

.اندگرفته

تعداد اختراعات ثبت شده پیشرفت میزان بررسی براي مناسب ايسنجه عنوان به اختراع ثبت هايپروانه




]۸۹[

مج

هـاي نقشـه ترسیم و پژوهشی کارهاي در الزم کشف پتانسیل فناوري، و علم هستند. نظر مد دانش

منظور به مخترع، به دولت سوي که از است مجوزي اختراع، ثبت ۀپروان

شود.می داده وي آورينو از دیگران غیرمجاز ةاز استفاد جلوگیري ةادار پایگـاه سـه از ایرانـی مخترعـان اختـراع ثبـت هـاي براسـاس پروانـه

جهـانی ، سـازمان (USPTO) آمریکـا تجاري عالئم و اختراع ثبت هايپروانهکه (esp@cenet)اروپا اختراع ثبت هايپروانه ةادار ، (WIPO)فکري مالکیت ند مورد تحلیل قرار گرفته است.اآوري شدهگرد 2011ـ1976زمانی ةدر باز

ثبت اختراعات ایـران بـه صـورت ذیـل ةو تعداد اختراعات ثبت شده در ادار رشد داشته است:

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۹۰[

تعداد محققین علمی هاي پژوهش صرف را خود اوقات بیشتر که است فردي )پژوهشگر( محقق

و دارد تشـرک پژوهشـی و علمـی هاي فعالیت مدیریت یا اجرا در و کرده فنی و هـاي دوره از آن معـادل یا و باالتر یا لیسانس فوق تحصیلی مدرك داراي عمدتا

عملـی ۀتجربـ داراي معـادل طور به است ممکن همچنین. باشند می غیردانشگاهی د.باشن پژوهش و تحقیق ۀزمین در کافی

طــرح در توســعه و تحقیــق فعالیــت داراي هــاي کارگــاه از آمــارگیري نتــایج و مراجعـه ذیـل ۀجامعـ زیـر چهـار بـه هتوسـع و تحقیق هايفعالیت از آمارگیري

ت:اس شده اطالع کسب ؛تحقیقاتی مؤسسات و مراکز. 1 ؛توسعه و تحقیق بخش داراي و کارکن نفر 50 باالي صنعتی هاي کارگاه. 2 ،عالی آموزش مؤسسات و مراکز. 3 .تر بیش و کارکن نفر 10 با علمیه هاي حوزه. 4




]۹۱[

مج

معادل تمام تمام وقت سال اجرا جمع پاره وقت وقت

1375 7113 8347 15460

1377 12390 2795 8223 23408

1379 14878 10062 24940

1381 12448 6882 19330

1383 22553 18010 40563

1385 34836 7315 23473 65624

1387 22985 31298 84826 139109

1388 26856 25400 74288 126544

1390 28769 27380 87549 143698

وتوسعه تحقیق هاي فعالیت از آمارگیري طرح نتایج ایران، آمار مرکز :مأخذ

از کارکنـان واقعـی تعـداد ةدهنـد نشـان وقـت تمام معادل :وقت تمام معادل

ــ نفـر یـک توان می را وقتتمام معادل یک. باشد می کارکرد زمان مدت لحاظ واحـد بـر مبتنـی وقـت تمام معادل مفهوم دیگر عبارت به یا و گرفت نظر در سال

بایـد و اسـت معـین ةدور یـک در نفر یک وقت تمام کل معیار که است سنجشی کارکنـان معـادل تعـداد بـه وقـت پاره کارکنان تعداد به مربوط ارقام تبدیل براي .گیرد قرار استفاده مورد وقتتمام

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۹۲[

خالص داخلیسهم اعتبارات پژوهش و فناوري از تولید ناچهارم ۀدوم توسعه تا انتهاي برنام ۀاز ابتداي برنام ذیلبه موجب اطالعات جدول

میلیارد ریال به پژوهش و فناوري اختصاص داده شده اسـت 121775توسعه مبلغ درصـد)، 4/5میلیارد ریال ( 6584هاي توسعه به ترتیب که سهم هر یک از برنامه

درصد) است. 7/72میلیارد ریال ( 88549) و درصد 9/21میلیارد ریال ( 26642




]۹۳[

مج

هـاي چهارم توسعه نسبت به برنامـه ۀاین است که در برنام ةکنند این ارقام بیان

دوم و سوم اهمیت بیشـتري بـه پـژوهش و فنـاوري داده شـده اسـت (البتـه بـدون هـاي اي، تملـک دارایـی همچنین سهم اعتبـارات هزینـه احتساب موضوع تورم).

ها از کـل اي، درآمدهاي اختصاصی، متفرقه و اعتبارات تحقیقاتی شرکت سرمایهمیلیارد ریال 47083میلیارد ریال) به ترتیب 121775اعتبارات پژوهش و فناوري (

میلیــارد ریــال 15316درصــد)، 5/23میلیــارد ریــال ( 28548درصــد)، 7/38(ــال ( 8963درصــد)، 5/12( ــارد ری ــارد 21865درصــد)، 4/7میلی ــال (میلی 9/17ری

تـرین میـزان ایـن اعتبـارات بـه ترتیـب بـه اعتبـارات بیشترین و کم درصد) است.کـه در جـدول یـک مشـاهده شـود. همچنـان اختصاصـی مربـوط مـی اي و هزینه 1385ه تـا سـال دوم توسـع ۀشود اعتبارات پژوهش و فناوري از ابتـداي برنامـ می

ــاره رونــد 1386کــاهش و از ســال 1385، در ســال داراي رونــدي صــعودي دوباي و متفرقــه ســایر صــعودي داشــته اســت. در ایــن ســال غیــر از اعتبــارات هزینــه

اند. اعتبارات کاهش داشتهصـــرف (GDP) تولیـــد ناخـــالص داخلـــی ۀ% از ســـران9/1، 1370در ســـال

درصـد از 34/8درصـد صـرف تحصـیالت راهنمـایی و 9/9تحصیالت ابتدایی، (GDP) هـا در سـال ایـن نسـبت رستان شده اسـت. صرف تحصیالت در مقطع دبی

در سـال درصـد شـده اسـت. 20/7درصد و 20/3 درصد، 13/5 به ترتیب، 1390همچنین را صرف آموزش کرده است. (GDP)درصد از 4.8ایران ۀ، جامع1370 .را براي آموزش صرف کرده است (GDP)درصد 20ایران، 1390 در سال

تعداد مقاالت نمایه شدههاي رشد علمی یک کشور را تعداد ترین شاخصها یکی از مهمپایگاه بسیاري از

دانند که در این زمینه ایران رشد چشمگیري در سالیان اخیر مقاالت نمایه شده می داشته است.

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۹۴[

در هلنـد Scopusدر ایـران، ISC به طور کلی در جهان، سـه نظـام اسـتنادي .کنندرا رصد می شورهاک تعداد مقاالتآمریکا ةمتحد التادر ای ISIو

تعداد مقاالت نمایه شده ایران در چند سال اخیر رشد ISIطبق گزارش پایگاه بسیار خوبی داشته است.

، جمهـوري Scopus هـاي موجـود در پایگـاه اسـتنادي طبـق داده همچنـین ۀمقالـه رتبـ 216108با تولید 92سال ماهخرداد تا از ابتداي انقالب اسالمی ایران

.دارد تولید علم جهان را در اختیار 16ول منطقه و مقام ا

سال 57

تا 571368

تا 13681376

تا 13761384

تا 13841392

مجموع مقاالت از ابتداي 92انقالب تا خرداد

403 1708 2541 8825 192096 216108




]۹۵[

مج

ع چـاپ هاي پژوهشی از نوبسیاري از فعالیتباید به این نکته توجه داشت که هـاي توسـعه فنـاوري، ها، انجام بسیاري از فعالیـت آزمایشگاه ۀمقاله نیستند، توسعهاي علم و تجهیزات، گسترش پارك ۀهاي علمی مختلف، توسعایجاد رصدخانه

و هایی هستند که به سختی قابل انتشار به صورت مقاله... از دسته فعالیتفناوري وهاي استراتژیک در شورها بعضی از پژوهشک ۀهستند. از سوي دیگر در هم آمار

شوند که هرگز قابل انتشار عمومی نیستند و در هاي محرمانه انجام میقالب پروژههـا و فراینـد هـاي دیگـر ایـده شوند. در بعضی از پژوهشها هم منتشر نمیژورنال

. بـا در نظـر کشـد پژوهش تا تبدیل به مقاله شود گاهی بیش ازیک دهه طول مـی تـرین نیوساینتیسـت منتشـر شـد کـه سـریع ۀگزارشی در مجلـ ،ن موارد فوقگرفترا بـراي ایـران بـرآورد 2011تا سال 2008سال ازتولیدات علمی »سرعت رشد«

داد کـه در فراینـد تولیـد علمـی کرد. اصـل خبـر جالـب توجـه بـود و نشـان مـی وري در هـاي علـم و فنـا هـا و پـارك ها، پژوهشگاهسسات آکادمیک (دانشگاهؤم

ایران) در وضـعیت مناسـبی از نظـر رونـد و سـرعت رشـد تولیـدات علمـی قـرار .اندگرفته

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۹۶[

علمی آموزشیدر جدول ذیل سعی شده است اهم دستاوردهاي علمی آموزشی کشور براسـاس

گزارش وزارت علوم، در یک دهۀ اخیر و میزان رشد آنها آورده شود:

90ـ91سال 85ـ84سال وانــــــــــــعن ردیف 652هزار و 403چهار میلیون و 867هزار و 389دو میلیون و جمعیت آموزش عالی کشور 1هاي مقاطع تعداد کل رشته محل 2

تحصیلی 993هزار و 32 77هزار و 13

8870 2339 هاي کاردانی رشته محل 3 735هزار و 14 6402 هاي کارشناسی تعداد رشته محل 4 7144 3656 کارشناسی ارشد هاي تعداد رشته محل 5هاي دکتراي تعداد رشته محل 6

تخصصی680 2244

2471 1113 ها و مراکز آموزش عالی تعداد دانشگاه 7 605هزار و 898دو میلیون و 273هزار و 522یک میلیون و شمار دانشجویان مقطع کارشناسی 8شمار دانشجویان مقطع کارشناسی 9

ارشد 782هزار و 404 انشجود 541هزار و 92

973هزار و 52 223هزار و 40 اي دکتراي حرفه 10 315هزار و 47 237هزار و 19 مقطع دکتراي تخصصی 11 314هزار و 66 625هزار و 42 تعداد اعضاي هیات علمی تمام وقت 12 280 159 هاي علمی تعداد انجمن 13 142 84 هاي علمی تعداد قطب 14 640 366 سسات پژوهشیؤتعداد م 15 506هزار و ISI 5582 21تعداد مقاالت منتشر شده در 16 682 192 تعداد نشریات علمی پژوهشی 17 31 14 هاي علم و فناوري تعداد پارك 18 درصد 2 3/0 سهم ایران در تولید علم دنیا 19 147هزار و 289سه میلیون و متراژ فضاهاي آموزشی 20

مترمربع 251هزار و 48ون و میلی 5

مترمربعمیزان فضاهاي زیربنایی، رفاهی و 21

کمک آموزشی 691هزار و 446میلیون و 4

مترمربع 374هزار و 280میلیون و 6

مترمربعجمع کل فضاهاي آموزشی و کمک 22

آموزشی 838هزار و 735میلیون و 7

مترمربع 625هزار و 328میلیون و 11

مترمربعد دانشجویان دوره دکتري بورس تعدا 23

داخل نفر 1664 نفر 591

تعداد دانشجویان دوره دکتري بورس 24 خارج

نفر 122 نفر 122




]۹۷[

مج

بررسی رشد اقتصادي ایران ایران بـا توجـه بـه رشـد علمـی کـه در آید که چراال پیش میؤجا این س در اینمگر . ه استاز لحاظ اقتصادي رشد قابل توجهی نداشت است،هاي اخیر داشته دههرشد علمی کشـور مسـتلزم رشـد اقتصـادي آن کشـور است که ثابت شده نه اینهاي اصلی رشد اقتصادي کشـورهاي غربـی و مگر نه این که یکی از علت .است

باشد.اقتصاد آمریکا مرهون رشد علمی آن کشورها می پس چرا این رشد علمی در ایران نتوانسته باعث رشد اقتصادي کشور شود؟

توان به این موضوع نگاه کرد:چند دیدگاه می ازخـود را در اختیـار او بگـذارد و ةگذار اعتماد کند تا اید نوآور باید به سرمایه

گذار باید به نوآور اعتماد کند تا پول خود را به وي بدهد. رابرت کوتر و سرمایهکـه د. ایـن نامنـ می» توسعه ۀمعضل اعتماد دوجانب«هانس برند شافر این مشکل را

شان ماندگی اقتصادهای ند، رشد یا عقبکن ها چگونه با این معضل برخورد می ملتهاي فقیر نیست. کند. در هیچ جا این مشکل شدیدتر و حادتر از ملت را تعیین می

ایـن فقیـر هسـتند کـه نتوانسـتند ها نسبتا در جهان مدرن امروزي آن دسته از ملتمراکـز ،عکـس ه و ب ان موفق به رشد یافتن نشد.شمشکل را حل کنند و اقتصادهای

به رشد اقتصادي دست یابند. ندعلمی نتوانستگذار و نوآور در با توجه به این نظریه مشاهده می شود که عدم اعتماد سرمایه

باشد.هاي امروزي در این حوزه میترین چالشایران یکی از مهمهاي علوم علمی ایران در حوزه از دیگر سو با توجه به آمار موجود میزان رشد

تر بوده است.ها ضعیفانسانی نسبت به دیگر حوزههـاي بررسـی رشـد علمـی یـک کشـور مان طور که گفته شد یکی از معیاره

هاي (از کشـور در ایران یا ترکیه و یا هنـد مثال ،رشد چاپ مقالهچاپ مقاله بود، 10هاي افته و خود را به رتبهگذشته رشد بسیار خوبی ی ۀتوسعه یافته که در دو ده

بـه معنـی تولیـد علـم در اند) الزاماعلم رسانده ةجمع کشورهاي تولید کنند 30تا در جهت مسائل و مشـکالت مسائل بنیادي و انسانی این کشورها یا مستقیما ۀزمین

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۹۸[

ها ه ثروت یا کارآفرینی در این کشور، یا تبدیل علم بسعهدر حال تو ۀهمان جامععلم و فناوري نقش بسیار حساسی در این زمینـه ۀگذاري در توسعسیاستنیست.

هاي مختلف علوم پایه، هاي علمی (و تناسب تولیدات در زمینهو هدایت پژوهش یاد ةفلسفه، در همان باز ةدر حوز علوم انسانی، فنی، هنر و کشاورزي) دارد. مثال

ــا 2006شــده ــ ، آمریکــا در جایگــاه اول، چــین در 2011ت ــرار دارد و 14 ۀرتب قو ایران 37، ترکیه 30: ژاپن اي آسیایی دیگر به این ترتیب استهاي کشورهرتبه ۀاجتماعی، آمریکـا اول، چـین رتبـ ـ علوم سیاسی ۀ. یا مقاالت منتشره در زمین45قرار دارد. 52، و ایران در رتبه 28، ترکیه 27، تایوان 25، هند 24جنوبی ة، کر20

خـوب (در مقایسـه بـا غفلـت قبلـی) و دهد که رشد نسبتاشان میهمین موضوع نهاي علوم پایه و فنـی اخیر بیشتر مربوط به حوزه ةآبرومند کسب شد تاجایگاه نسب

هـاي علـوم انسـانی، در هاي بنیادي مهم و بسیاري از شاخهدر حوزه است و اتفاقالمللـی همچنـان جایگـاه اهاي روز بـین انتشار مسـتندات مطـابق اسـتاندارد تولید و

بـار اسـت. چـه بسـا تبـدیل نشـدن علـم پایـه و قابل پذیرش و اسـف کشور ما غیرهاي تولید شده در کشور به آنچه که در جامعه مورد نیاز و قابـل اسـتفاده فناوري

در هاي یاد شده (عمدتاماندگی و سرعت کم در زمینهبه همین عقب است، بعضا د.فلسفه و علوم انسانی) مربوط باشهاي پایه نظیر بعضی شاخه

ۀهـاي علمـی بـر پایـ گاهی هم در اعالم نتایج سنجش نـوع و کیفیـت فعالیـت ت نمایــه شــده و انتشــار آنهــاآمارهــاي علــم ســنجی چنــان اهمیــت تعــداد مقــاال

ةشود که تعداد مقاالت نمایـه شـده نـه فقـط بـه عنـوان نماینـد آمیز بیان میاغراقشـود، بلکـه در تولید علـم در سـطح ملـی بیـان مـی ۀزمین افتخار و آبروي ملی در

هاي سنجش براي افراد (به ویژه اعضاي هیئت علمی) این نگاه یک سـویه مالكبنـدي جایگـاه بعضـی از محققـان و به نتایجی نسنجیده و فکر نشده در تعیین رتبه هـاي علمـی و پژوهشـی آنهـا منجـر استادان کشور و چه بسا نادیده گرفتن تالش

مجـالت نیـز یـک کیفیـت ندارنـد. حتـی در ۀشود. واقعیت آن است کـه همـ میییـد علمـی و أبـه معنـاي ت مجالت الزامـا ۀهاي معتبر نیز نمایه شدن همسازينمایه




]۹۹[

مج

.علمی مربوطه نیست ۀاعتبار مطلق آن در جامعطور که در باال توضـیح داده شـد سـرعت رشـد انتشـار و نمایـه سـازي همان

از سـال سال اخیر بسیار باال بوده است. مثال 15در ایران به ویژه در مقاالت علمی سـال، آمـار مقـاالت منتشـر شـده از ایـران داراي 8در طی حدود 1390تا 1382

مقالـه (ده 20000هزار مقالـه بـه حـدود 2، از حدودا ISI نمایه سازي در پایگاهو تعـداد دانشـجویان برابر) رسیده است. بدون شک تعداد اعضاي هیـأت علمـی،

ولـی ،قابـل توجـه داشـته اسـت يها رشـد فوق لیسانس و دکتري نیز در این سالــه از ــا رجــوع ب ــژوهش، ب ــراي امکــان انجــام پ نظــر کیفــی و زیرســاخت مــدرن ب

شـود کـه ایـن رشـد ده برابـري قابـل هاي پژوهشی کشور مشخص میزیرساختي پژوهشـی در همـین هـا استناد نیست. انصاف آن است که به رشـد زیـر سـاخت

کـه مربـوط ولی این رشد انتشار مقاالت نمایه شده بیش از آن ،مدت اشاره شودهـاي هـاي کشـور باشـد، بـه گسـترش دوره زیـر سـاخت ۀبه رشد توجه به توسـع ــران در نگــارش و انتشــار مقــاالت دکتــري، و کــارآزموده ــر شــدن محققــان ای ت

ر جـاي خـود اتفـاق مبـارکی المللی مربـوط اسـت (کـه د شان در سطح بینعلمیگیري خطـی و مسـتقیم به نتیجه است). بنابراین از رشد انتشار مقاالت علمی الزاما

توان رسید. به لحاظ کیفی نیـز امکانات پژوهشی (با همین سرعت) نمی ۀدر توسعبـه طـور متوسـط ده برابـر ات علمی در ایران رد که کیفیت تولیدتوان ادعا کنمی

. بنابراین ضمن رعایت نگاه منصـفانه بدیهی است که رشد کرده)شده است (البته آمیز و شبه علمی که هـم خودمـان و ها، باید از هر نوع نگاه اغراقو بیان پیشرفت

.اي غلط رهنمون شود، اجتناب کردهم مدیران و مردم جامعه را به انگاره

گیرينتیجهها به خصـوص در تمام حوزهپیروزي انقالب اسالمی ایران، و رهایی از وابستگی

.ترین دستاوردهاي علمی، اقتصادي، پژوهشی و... بوده استعلمی از مهماخیر سرعت خوبی ۀبا توجه به مباحث مطرح شده رشد علمی ایران در دو ده

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰۰[

هـا و به ویژه در حـوزه ،جایگاه علمی کشور مابه طوري که است، به خود گرفته ولی با توجـه .گاه آبرومندي نزدیک شده استبه جای ،علمی و فناوري هايرشته

هاي علوم انسانی، در هاي بنیادي مهم و بسیاري از شاخهدر حوزهبه آمار و ارقام، المللـی همچنـان جایگـاه هاي روز بـین انتشار مسـتندات مطـابق اسـتاندارد تولید و

ه توجـ هـا به ایـن حـوزه برد که نیاز است در وضعیت مطلوبی به سر نمیکشور ما خاص شود.

ها، که باید به نوعی باعث رشـد با توجه به نرخ رشد علمی کشور در این سالیکـی از دالیـل اصـلی و ،که این امر محقق نشده است ،شودباقتصادي کشور نیز

توانست عدم همتی مضاعف جهت تبدیل علم به ثروت و نیز عـدم اعتمـاد آن میراستا نیاز است به ارتباط بین اقتصاد و در این ،گذاران باشدبین نوآوران و سرمایه

بـدیل در آشـتی علـم و کـه نقشـی بـی ،هاي علوم از قبیـل حقـوق بعضی از شاخه اقتصاد دارد، توجه بیشتري شود.

تردید رو به رشد است. پژوهشگران ایرانـی، در سـال تولیدات علمی ایران بیکمبود منـابع بـراي تصادي وهاي مالی و اقنیز با وجود تحریم و محدودیت 1391هاي متعددي ایجاد نمود) با انتخـاب رسانی تجهیزات (که مشکالت و وقفهبه روز

علمـی کشـور را ۀاند روند توسعهایشان توانستههوشمندانه روش و مسیر پژوهشهاي کنونی در بته بدیهی است که این محدودیت. الهمچنان رو به رشد نگه دارندکـه ایـن آینده به تدریج خودنمایی خواهد کرد. این آمار تولیدات دو تا سه سال

چـون علـوم انسـانی و بعضـی از همهـاي الزم و مهمـی تولیدات علمی در حـوزه اي جـدي لهأمسـ اسـت، توسـعه نیازمنـد هاي پیشرفته موضوعات مرتبط با فناورين محصوالت نمودکاربردي کردن علم و قابل استفاده ۀاست که در تکمیل چرخ

آینـده مـورد توجـه جـدي قـرار ۀباید در دهـ »ایران ۀبراي جامع«یران علمی در اگـذاري تعیـین شـده بـراي متوسـط شـاخص که با روند حاضر هـدف یند. ابگیر

،مین باشد (یا به نظر برسد) خبر خوبی اسـت أقابل ت 1404تولیدات علمی در سال با تمام »ایرانی ۀامعج«به معنی توسعه یافتگی همه جانبه و پیشرفته بودن ولی الزاما




]۱۰۱[

مج

انداز نخواهـد بـود. بـراي مندي ایرانیان در افق چشماجزا و مشخصاتش و سعادتگـزاري متفـاوت بـا آنچـه مندي نوع سیاسـت یابی به این پیشرفت و سعادتدستهـا زمینـه ۀتـا در همـ کنون اعمال شده و متناسب با آن اهداف عالی الزم اسـت تا

شاهد رشد کشور باشیم.

اداتی براي تحقیقات آیندهپیشنه ،، به عنوان یک واسط مهـم حقوق ۀجهت ارتباط بین علم و اقتصاد عالوه بر رشت

شناسی به عنوان یک هاي علوم انسانی مانند جامعهتوان به بعضی دیگر از رشتهمید علمی، توان رشد اقتصادي ایران را تابعی از رشعالوه بر این می رابط پرداخت. کلی رسید. ی... در نظر گرفت و به مدلشد فرهنگی ورشد حقوقی، ر

هانوشتپی1. Robert D. Cooter 2. -Hans-Bernd Schafer 3. Knowledge Economy Index 4. Technology Achievement Index 5. Innovation Capacity Index 6. Science &Technology Capacity Index

منابع و مآخذ ،انـداز چشم افق در آینده ایران)، 1386دهکردي، علی ( مبینی محسن، میرقائد، رضایی .1

اسالمی. و ارشاد فرهنگ وزارت انتشارات و چاپ سازمان، نشـاء علـم، »ضرورت تبدیل دانش به فناوري و ثـروت ملـی «)، 1391عارف، محمد رضا ( .2

شمارة اول. چشـم تحقـق راسـتاي در ایران در فناوري توسعه نظام ارزیابیتا)، فرقانی، علی (بی .3

جهاد دانشگاهی. تکنولوژي توسعۀ ، پژوهشکدة1404 انداز ، نشاء علم، شمارة اول.»زیرساخت دگردیسی علم به فناوري«)، 1391کریمیان، خشایار ( .4 . ISC، پایگاه جهانی »2018ررسی رشد تولید علم ایران در ب«)، 2012مهرداد، جعفر ( .5 ایرانـی مخترعـان اختـراع ثبت هايپروانه موضوعی حلیلت«)، 1390، محمد (هیوا عبد خدا .6

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰۲[

، علوم پزشکی تهران.»عاخترات ثبی المللبیني هاپایگاه در و توسعه. تحقیق هايفعالیت از آمارگیري طرح نتایج )،1392ایران ( آمار مرکز .7ریزي و نظارت راهبـردي هاي علم و فناوري در ایران، پایگاه معاونت برنامهبررسی شاخص .8

.1391س جمهور، رئی .SJR ،2013 استنادي پایگاه .9

.ISI، 2013پایگاه اسنتنادي .10 .ISC ،2013پایگاه استنادي .11 . wordbankبانک اطالعاتی .12

www.wordbank.org/KAM2012 گزارش وزارت علوم انتشار یافته در پایگاه مرکز آموزش علمی تحقیقات صنعتی ایران. 13

http://www.irtciac.com/akhbar-farhangi12html بانک جهانی 2010تصویر ایران در گزارش سال . 14

World Development Indicators (2010) http://vision1404.ir 15. Alai Arani M. Study of collaboration between patent and scientific

production of Iranian scientist between 1990-2007 [Thesis in Persian]. Tehran University, Faculty of Library and Information Sciences; 2008.

16. Velayati K & Noruzi A. A study of Iran's scientific collaboration on the production of patents during 1975-2007. Ketabe Mahe Kolliyat 2009; 13(1)

17.www.nationmaster.com/graph/eco-tec-acheconomy-technological-cheivement 2012

18.www.wordbank.org: "Grouping Countries by national models of technological learning" nov 2011

شژوهپ


اي ه

]۱۰۳[

1393 تابستان)، 101پیاپی ( دومشمارة م، بیست سال اعی اسالمی،هاي اجتمپژوهش

∗هاي تولید از دیدگاه اسالماولویت

1علی محمد میرجلیلی *

2سمیه یوسفی *

چکیده ۀاز جملـه عرصـ ،هـا ت و اقتدار مسـلمین در تمـامی عرصـه اسالم، خواهان عز

از ایـن رو رگ اسـت. رسیدن به این هـدف بـز ۀمقدم ،اقتصادي است و تولیدپیـروان خـود را و مسلمانان واست اي قائل شده ت ویژهاسالم براي تولید اهمی

تولیدات کشاورزي، دامداري، صنعتی همچونهاي مختلف تولیدي تبه فعالیها در راستاي توزیع و ترویج ایـن سـه بخـش و نیز تجارت تولیدات این بخش

کند. دعوت مینیـازي بـه رشـد تولیـد و خودکفـایی مسـلمین و بـی که رسیدن با توجه به این طلبـد عیب و نقصی را مـی کارهاي بیها و راه هاي کفر، روش جستن از کشور

آن ها در تولید است، در این تحقیق سـعی بـر آنها رعایت اولویت ۀکه از جملتحلیلـی و بـا اسـتفاده از آیـات قرآنـی و سـخنان ی ـ است تـا بـا روش توصـیف

هـاي تولیـد از به معرفـی اولویـت :معصومین ۀو ائم 9ر اکرمگهربار پیامب

.31/6/1393ـ تاریخ پذیرش: 24/2/1393تاریخ دریافت: ∗ [email protected] انشیار دانشگاه آیت اهللا حائري د. 1 انش آموختۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آیت اهللا حائري. د2

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰۴[

دیدگاه اسالم در راستاي رسیدن به رشد و اقتدار اقتصادي مسـلمین بپـردازیم. هـاي تولیـدي هدف از این پژوهش تشویق تولیدکنندگان به رعایـت اولویـت

است. ها. : قرآن، روایات، مسلمین، کار، تولید، اولویتواژگان کلیدي

ألهطرح مسف به تولید کاالهـایی کـرده کـه ي تولیدي را موظها سازمانل ۀ اواسالم در درج

ماننـد: ،کنـد یمـ بـه رفـع نیازهـاي ضـروري و حیـاتی مـردم کمـک هـا آنوجود خواسـته کـه اسـتفاده از منـابع تولیـد را در هاآنخوراك، پوشاك و مسکن. و از

نی که تولیـد کاالهـاي زما دهند و تاجهت تولید چنین کاالهایی در اولویت قرار گوي نیاز عموم باشد صرف نیرو و امکانـات ي نرسیده که جوابضروري به حد

، در نظام اقتصادي اسـالم آنچـه نیبنابرا .داند ینمکاالها را مجاز ریسابراي تولید رفع نیـاز عمـومی جامعـه بـه معنـاي دهد یمبه میزان و نوع کاال و خدمات جهت

؛ 1)85ص، 17ق، ج1409(حر عاملی، ت پولی مردم استنظر از قدرواقعی صرفنیازهاي ضروري مردم موجب وابستگی اقتصـادي بـه کشـورهاي نیتأمیرا عدم ز

سیاســی و فرهنگــی کشــور را ، اســتقاللو وابســتگی اقتصــادي شــود یمــبیگانــه اسـالم اسـت؛ زیـرا اسـالم خواهـان مخالف با نظـر نیا .دهد یمقرار الشعاع تحتط و ین دیگر جوامع اسـت و هـر گونـه تسـل مسلمین در ب ۀجامع نديت و سربلعز

المـؤمنین علـى للکـافرین اهللا یجعـل لـن و(: کند یموابستگی به بیگانه را نفی ] طیتسـل [ راه کافران براى مؤمنان،] زیان[ بر هرگز خداوند« )؛141/(نساء )سبیال در این زمینه روایتی نقل شده که فرمـود: نیز 9ز پیامبر اکرما .»است نداده قرار»هلیلی ععال ی لو وعی المتـر اسـالم بر « ؛)14ص، 26ج، ق1409حر عاملى، ( »اإلس

نیز وابستگی به دیگران را باعث 7امام علی .»است و چیزي بر آن برتري نداردغن باهللا عمن ش«: دیفرما یمو داند یماسارت ئت تکن نظیره و احتج إلـی مـن است

یرهتکن أس ئتنیـازي از هـر کـس بـی «)؛ 209، ص100ج، ق1403مجلسـى، » (شبا .»یازمند باشی برده و اسیر او هستیهمانند او خواهی بود و به هر کس ن بجویی،

یتاولو

الم اسگاهدید

از لیدي توها

]۱۰۵[

مج

:شود توجه به آنچه گفته شد، در این تحقیق به سؤاالت ذیل پاسخ داده مینیازهاي ضروري مسـلمین و در نهایـت رسـیدن بـه نیتأماسالم در راستاي . 1

هـاي تولیـدي را توصـیه تار اقتصادي و سیاسی مسلمین چـه فعالیـ استقالل و اقتد کند؟ می

ها بر اساس اولویت چگونه است؟ تترتیب این فعالی. 2

هاي تولید از نظر اسالم اولویت گیرد. تولیدي از نظر اسالم مورد بحث قرار میهاي در این بخش از مقاله اولویت

. کشاورزي1 . اهمیت کشاورزي1ـ1

منهـا (گـردد: میاز آن خلق گردیده و به همان باز آدمی ؛زمین مادر انسان استخلقناکم کم فیها وشـما آن در ایـم، آفریده را شما] زمین[ این از«)؛ 55/طه( )نعید

.»گردانیم بازمى رانیـز در ایـن بـاره 9ات زندگی و بقاء وي از آن است. رسـول اکـرم مو مقو

إنها امکم و هی بکم برة تمسحوا باألرض«فرمایند: می ؛9صتـا، بـی (راونـدى، »فبا زمین (در نبود آب) مسح (تیمم) کنیـد کـه « ؛)251صق، 1422، شریف رضی

.»حق شما نیکوکار استماست و او در ) شر (و زادگاهآن ماداي از زمین به انسان است تا بدان خود هدیه ،در این میان کشاورزي و زراعت

وسیله حیات پدید آمده و بشر قدرت زندگی را داشته باشد و تـا کمـال مطلـوب سیر خود را ادامه دهد.

زندگی خـود غافـل اسـت و تمـام ت کشاورزي درلیکن گاهی انسان از اهمیکنـد. اسـالم تأکیـد شتر آن را صرف امور دیگـر نظیـر صـنعت مـی ت و یا بیاهمی

زیادي را در مورد کشاورزي و زراعت نمـوده اسـت؛ زیـرا کـه غـذا و مایحتـاج شود. زندگی مردم از این طریق حاصل می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰۶[

اي اسـت کـه امـام نیازهاي غذایی مـردم بـه انـدازه نیتأمنقش کشاورزي در عـه را در گـرو سـامان یـافتن وضـع یـافتن وضـع سـایر اقشـار جام سامان 7علی

ند و خطاب به مالک اشتر فرمودند:کشاورزان دانستإن فی صالحه و صالحهم صـال « خراج بما یصلح أهله ف حا لمـن و تفقد أمر ال

خراج و أهله ح لمن سواهم إال بهم ألن الناس کلهمسواهم و ال صال »عیال علی الاى وارسى کن کـه را به گونهج خرا« ؛)53 ۀ، نام436ص، ق1414شریف رضی، (

، عامل اصالح خراج دهندگانباشد؛ زیرا بهبودى خراج و دهندگان خراج صالحاصـالح نشـود کـار خـراج دهنـدگان باشد و تـا امـور امور دیگر اقشار جامعه مى

خـراج و خـور خـراج مـردم نـان ۀان نخواهـد گرفـت؛ زیـرا همـ دیگران نیز سـام ك فـی و لی«: فرماینـد بعدي از این نامه می ۀدر جمل 7امام .»دهندگانند کن نظـر

ك إال بعمارة األرض أ رـدال ی ـکخـراج ألن ذل ك فـی اسـتجالب ال لغ من نظـرخراجبالعمارة و من ط ب ال غیر عمارة أخرب البالد و أ ل العباد و لـم یسـتقم هلک ب

إن شکوا ثقال أمره إال أو علـۀ أو انقطـاع شـرب أو بالـۀ أو إحالـۀ أرض قلیال فق أو أ شاغتمرها غر » مـرهم عنهم بما ترجو أن یصـلح بـه أ فتخف جحف بها عط

ه به گـرفتن تو به آباد کردن زمین بیش از توجه باید که توجو « ؛)436ص ،همان(آید. هـر کـس بـدون آبـاد آبادى فراهم نمى ۀخراج باشد، چه خراج جز در نتیج

رده اسـت، کردن زمین خواستار خراج شود، کشور را خراب و مردم را هالك کو کار او جز اندکى راست نخواهد شد. پس اگـر از زیـادى مالیـات (خـراج)، یـا

ۀرسیدن آفت آسمانى، یا قطع شدن آب، یا باران، یا خـراب شـدن بـذر در نتیجـ ه غـذایى از زمـین شـکایت کننـد، مین در زیر آب، یا نابود شدن مادغرق شدن ز

.»ح شودان اصالباید چنان بار مردم را سبک کنى که کارشــوق ــارت ف ــ از عب ــذکر م ــور از یال ــه منظ ــد ک ــوان فهمی ــدگان ت ــراج دهن ،خ

هستند؛ بلکه در تعبیر شرع مراد از خراج، مالیـاتی اسـت کـه دولـت » کشاورزان« ).266، 1ق، ج1409گیرد (محقق کرکی، اسالمی از زمین می

یتاولو



]۱۰۷[

مج

م ل از طریـق کشـاورزي انجـا بنابراین، تهیه نیازهاي غذایی مردم در درجـۀ او ت یـن زمینـه بـه خودکفـایی برسـد بـه شـد گیـرد و اگـر کشـوري نتوانـد در ا می

به ناچار وابسته به دیگران خواهد شد. پذیر شده و آسیب إن«جستجو کـرد کـه فرمودنـد: 9توان در کالم پیامبر ت این امر را میاهمیتۀ قاماعالس ی وف دأ یکمدیلۀ حإن الفس غرسها حتی الساعۀ تقوم ال نأ عاستطا ف ی

ــها غرس اگــر در « ؛)277ص، 1382پاینــده، ؛ 43ص، 18، ج1386(بروجــردى، » فلیدست یکی از شما نهالی باشد و در همان لحظه قیامت بر پا شـود، اگـر بتوانـد آن

در تحصـیل بنابراین، اگر مردمـی .»دهد را انجامد، باید این کار نهال را غرس کنثمري هاي صنعتی،گونه پیشرفتد به دیگري نیاز داشته باشند، هرمواد غذایی خو

نیازشان سازد؛ زیرا صنعت و تواند بی به حال آنها ندارد و تحوالت تکنولوژي نمیکند و این نان و تأمینتواند نان و خوراك مردم را تکنولوژي به خودي خود نمی بخشد.حیات می مواد غذایی است که به انسان

ت این امر حیاتی، تنها به تأکیدات رگوار اسالم براي نشان دادن اهمیرهبران بزلفظی اکتفا نکرده و خود، شخصا به این کار اشتغال ورزیدند. در حـدیثی از امـام

ب إلیء أ و ما فی األعمال شی«آمده است: 7صادق ن اهللا حم عا بم ۀ واعث الزردریــس زارعـا إال اهللا نبیـا إال إنـه کــان خیاطـا 7 إ ، 6ق، ج1407طوســى، ( »ف

از میـان کارهـا چیـزي در نـزد خداونـد « ؛)464ص، 3ق، ج1414قمى، ؛ 384ص تر از کشاورزي نیست و خداوند هیچ پیامبري را مبعوث نکرد، مگـر ایـن محبوب

.»س که خیاط بودجز ادریه که کشاورز بود، ب

. تشویق به کشاورزي2ـ1

در هاسـت نیازهـاي غـذایی مـردم و دام ةکننـد کشاورزي از این جهت که تـأمین ي اسـت کـه خداونـد در آیـات اولویت نخست قـرار دارد و اهمیـت آن بـه حـد

لـم وأ(نظیـر: کنـد، ها را به پرداختن به این امر تشویق مـی بسیاري از قرآن انسان

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۰۸[

ج الجرز رضاأل إلى الماء نسوق ناأ یروا خر ا به فن عرکلتأ ز نهأ ممهمنع مأ وهنفس گیـاه بـی و خشک زمین به را آب که بینند نمى آیا«)؛ 27/(سجده )یبصرون فال أ

چـرا ؟بخورند آن از خودشان و ارپایانهچ و برویانیم کشتزارها تا سازیم مى روانه .»بینند؟ نمى

ار است که چـرا بـا وجـود این آیه در صدد توبیخ و تنبیه کفدرست است که توان ایـن برداشـت ا میام کنند، هاي آشکار باز خداوند را انکار میهمه نشانه این

ها را به سمت کاري سـوق را هم از آیه داشت که خداوند از طریق این آیه انسانحیــاتی خـود بلکــه نیازهــاي حیــاتی تنهــا نیازهــاينـه دهــد کــه از طریــق آن مـی

توانند تأمین کنند و آن کار پرداختن به امـر کشـاورزي چهارپایان خود را هم می است.

خیـر «: فرماینـد تشـویق بـه کشـاورزي مـی ۀطی روایتی در زمینـ 7امام باقرغفر شی کل منجر أما البر فما أمنه البر و الفاکل تزرعه فیأ الحرث عمالاأل ء اسـت

(حـر » کـل منـه البهـائم و الطیـر ء لعنه و یأ ه من شیکل منلک و أما الفاجر فما أبهترین اموال آن است کـه برزگـري، بـذري را « ؛) 32ص، 19 ج، ق1409عاملى،

هر نیک و فاسدي بخورد. پس اگر نیکوکـار از آن بخـورد، بکارد و سپس از آنبراي تو طلب مغفرت کند و اگر فاجر و بدکار از آن استفاده برد، نفـرین شـود و

در این روایت بهترین امـوال 7امام .»خورند دگان و چهارپایان از آن مینیز پرن شوند. مند میرا، زراعتی دانسته که همه به نوعی از آن بهره

محصــوالت منــدي موجــودات از بهــره 9مروایتــی دیگــر از پیــامبر اکــردر مـا «: شـود یمـ اي است که براي صاحب این محصوالت لحاظ کشاورزي، صدقه

أمعا فیرز عزری غرسا أو غرس م یلسنن مۀ إالکل مهیمب ر أوطی ان أوإنس ه کانـت کـارد ینمـ هیچ مسلمانی نهالی « ؛)958ص، 23ج، 1386(بروجردى، » ۀله به صدق خورند مگـر ایـن یا چهارپایان می پرندگانکه از آن، انسان یا کند ینمیا زراعت

.»شود یمکه براي او صدقه محسوب

یتاولو



]۱۰۹[

مج

بنابراین، در اقدام به کشاورزي صرف نظر از تأمین مایحتـاج زنـدگی خـود و ش از طریق آن، اجر و پاداشی است که خداوند براي دیگر موجودات و امرار معا

.کند یمشخص کشاورز لحاظ ثمرفـأ غرسا غرس من«: ندیفرما یمطی روایتی در این زمینه 9رسول اکرم

ج مـا قدر جراأل من اهللا عطاهأ خـر ـن یـر م؛460ص، 13، ج1408، نـورى (» الثم کسی که نهالی را بکارد و آن نهال بـه ثمـر بنشـیند، « ؛)958ص، بروجردى، همان

.»دهد یمبه وي اجر دیآ یمخداوند به مقداري که از آن نهال ثمره به دست

يپرور دامـ 2 يپرور دام. اهمیت 1ـ2ها در تـأمین نیازهـاي غـذایی خـود بـه آن ها یکی از مواردي هستند که انساندام

. از این رو دیـن مقـدس اسـالم نهند یمن قوام نیازمند هستند و حیات خود را بر آعظیم طبیعی نموده و قـرآن مجیـد ایـن ۀه خاصی به رشد این ثروت و سرمایتوج

اسـت، که خداوند آن را به بشر موهبـت نمـوده ،ثروت را به عنوان نعمتی بزرگ جعل الذي اهللا(: دیفرما یمو کند یمه فکري وي را به آن جلب و توج خواند یم

األ لکموا نعامترکبنها لم نها وکـه است کسىن] هما[ خدا«)؛ 79/(غافر )کلونتأ م از برخى از و گیرید سوارىها آن از برخى از تا آورد پدید شما براى را چهارپایان

.»بخوریدها آن بطونـه فی مما منسقیک لعبرة نعاماأل فی لکم إن و(: دیفرما یمدیگر ۀو در آی

غا خالصا لبنا دم و فرث بین من لشاربین سائشما براى هادام در و«)؛ 66/(نحل )ل شـیرى خون، و سرگین میان از ،آنهاست شکم] البالي[ در آنچه از: است عبرتى .»گواراست نوشندگان براى که نوشانیم مى شما به ناب

ارزشـکرگ ان الزم است که خداي را در برابر این نعمت عظیم بنابراین، بر انس باشد و از آن بهترین استفاده را برده و بر آن بیشترین محافظت را داشته باشد.

کند یمت دامداري و رشد این سرمایه دعوت مردم را به اهمی 9مپیامبر اکر

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۱۰[

ما 9قالو «بوده است: :کند که دامداري شغل انبیاءتصریح می که ییجاتا ث اهللا نبیـا إال عب ـیاعخداونـد هـیچ « ؛)97ص، 61 ، جق1403مجلسـى ( »غـنم ر

تـا احـدي از ،»بود که چوپان گوسفند (دامدار) پیامبري را مبعوث نکرد مگر ایناشتغال به آن کوتـاهی نکـرده و آن را تحقیـر ننمایـد و کـم و کوچـک نشـمارد.

و کننـده ، دعـوت ان سازمان حمایت حیوانات را بشناسدکه جه پیش از آناسالم به این سرمایه است و براي حیوانات حقوقی بر صاحبانشان، و رفـق ةت دهنداهمی

امـام در ایـن رابطـه را قائـل گردیـده اسـت. هـا آنو مهربانی و آزار نرسـانیدن بـه ق طاقتهـا و ال ح یصاحبها ستۀ حقوق ال للدابۀ علی«فرمود: 7صادق ـا فـولهم

ی س الجا مرهذ ظهخ ا و وجهه یسمها فیتحدث علیها و یبدأ بعلفها إذا نزل و الیتإنها تسبح و یعرض علیها الماء إذا مـر بـه ال ضربها فی وجهها ف 1371(برقـى، » ی، چهارپا شش وظیفه است: وي را بیش از طاقتش حمل بر صاحبان« ؛)625ص، 2 ج

نکند و پشت او را مجلسی براي سخن گفتن قرار ندهد و در هنگـام رسـیدن، اول بر صورتشغذاي وي را دهد و وي را دشنام نداده و یا نقره داغ ننماید و ضربتی

بـر آن عرضـه ر هنگـام عبـور از آب وي را و نیـز د خواند یمننوازد که خداي را آنچه گفته شد بهترین دلیل بر توجـه و اهمیـت بنابراین، .»کند و آب به او رساند

ي چه از جهت اقتصادي یا جهات اخالقی و پروردامس اسالم به امر شریعت مقد .باشد یمانسانی

يپرور دام. تشویق به 2ـ2ي است؛ زیرا رشـد و پیشـرفت پرور امد ،مین اولویت تولیدي بعد از کشاورزيدو

، از ایـن سـازد یمـ ا ي مهیپروردامي ها تفعالیدر کشاورزي زمینه مناسب را براي ، ت تولیـدي بعـد از کشـاورزي ترین فعالیبه 9اساس سخنی از پیامبر اکرمرو بر ي المال خیـر قـال أ 9سئل النبی«: ندیفرما یم 7ي است. امام صادقپرور دام

ي المال بعـد الـزرع فأ دي حقه یوم حصاده قالصلحه و أالزرع زرعه صاحبه و أ

یتاولو



]۱۱۱[

مج

ـیمقالقطر ی عاضوا مبه تبع قد ی غنم لهل فجر قال رـال خیی الزکـا الصـؤتی ةة و «سؤال شد: کدام ثروت بهتـر 9از پیغمبر خدا« ؛)260ص، 5ج، ق1407کلینى، (

است؟ فرمود: زراعتى که صاحبش آن را به دست خود کشته و بـه ثمـر رسـاند و کـدام دارایـى بهتـر اسـت؟ آن را بپردازد، عرض شد: پـس از کشـاورزى زکات

چرانـد و مـى ریـ گ باراني ها چراگاهدارى که خود گوسفندانش را در فرمود: گله .»دهد مى زکاتند و خوا نماز مى

از ایـن شود یمبعد از کشاورزي، اکثر نیازهاي مردم از طریق دامداري تأمین تعبیـر شـده اسـت. در روایتـی از امـام » برکـت «رو در روایات از این امر مهم بـه

خـذي فـی عمته ما یمنعک مـن أ ل 9قال النبی«آمده که فرمود: 7صادق ن تتتیربب ول اهللاکسا ری کۀ فقالت ارهـی دف ن کانـتم إنه ب ف ما البرکۀ فقال شاة تحل

بشاة ـ أو نعجـۀ أ تحل کله رکـاتقـرة فبب رسـول « ؛)640ص، 1371(برقـى، »نوکه برکتی در خانه ز اینشود ا فرمود: چه چیز تو را مانع می ه خود به عم 9خدا

اهللا برکت کدام است؟ فرمـود: گوسـفندي شـیرده و داشته باشی؟ گفت: یا رسول .»برکتند هاآن ۀي باشد هما ردهیشاش گوسفند یا بز یا گاو اگر کسی در خانه

ي، فراواننـد و بـه پـرور دامبـه سـمت هـا انسـان روایاتی از این قبیل در تشویق تـأمین بسـیاري از نیازهـاي خـوراکی، پوشـاك، کـه نیبر اوضوح داللت دارند

گیرد.وسایل رفاهی و غیره از این طریق صورت میخداوند کریم نیز در آیات بسیاري از قـرآن مـردم را بـه پـرورش دام دعـوت

:کند یم)األ وامـا نعخلقه ـا لکـمیهف فد ء و عنـافم ـا ونهو«؛ )5/(نحـل )کلونتـأ م فوایـد هـا آن از و شـوید مـى گرم هاآن) پشم و موى( به که خلق کرد را هارپایانچ

آیـه ایـن در .»سـازید مى مأکول غذاى هاآن) گوشت و شیر( از و برده دیگر بسیار پرداختـه، ، خداست قدرت و علم بر دلیلى که ،چهارپایان خلقت ۀمسأل به نخست میـان از و پـردازد، مـى دارد دوجو هاآن در که گوناگونى هاينعمت بیان به سپس

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۱۲[

هرگونـه معنى به که» ء دف« ۀلأمس نخست کرده؛ اشاره قسمت سه به هانعمت این و لحـاف و لبـاس ماننـد: ) هاآن پوست و پشم از استفاده با( باشد، مى است پوشش و باشـد آن مـی اتمشتق و شیر به اشاره که» منافع« دیگر و خیمه، و کاله و کفش، 1374 (مکارم شـیرازي، است شده بیان »کلونتأ منها و« جمله با که گوشت مسو .)158ص، 11ج

فهمانـد کـه بـا روي ها مـی این آیه با بیان فواید موجود در چهارپایان به انسان ۀتواننـد بخـش زیـادي از احتیاجـات خـود را در زمینـ مـی آوردن به این امر مهم

که محتاج و وابسته به بدون این ،خوراك و پوشاك و وسایل زندگی تأمین کنندبعد بـه زیبـایی بـه تصـویر ۀاین خودکفایی و عدم وابستگی در آی .دیگران باشند

)تسـرحون حـین و تریحـون حـین جمـال فیهـا لکـم و(کشیده شـده اسـت: اچـر بـه صبحگاه یا گردانید برمى چرا از شبانگاه را هاآن که هنگامى و«؛ )6/(نحل .»باشند شما افتخار برید مى بیرون

و بیابـان سـوى بـه چهارپایـان و گوسـفندان جمعی دسته حرکت جالب ةمنظر» جمـال « بـه تعبیـر آن از قرآن که استراحتگاه سوى به بازگشتشان سپس چراگاه، در اسـت تـى واقعی گـر بیـان بلکه نیست، تشریفاتى و ظاهرى ۀلأمس یک تنها کرده و فقیر ؛خودکفاست اى جامعه چنین که است حقیقت این اىگوی و جامعه، اعماق دارد خود را آنچه و کند مى تولید خودش .باشد نمى آن و این به وابسته و مستمند جمـال اسـت، جامعـه خودکفـایى و اسـتغنا جمـال واقع در نماید. این مى مصرف

جمـال رگویـات تعبیـر بـه و است، تمل یک نیاز مورد هاى فرآورده تأمین و ولیدت، 11، ج1374(مکارم شـیرازي، است وابستگى هرگونه ترك و اقتصادى استقالل

159(.

. صنعت3 صنعت اهمیت. 1ـ3

بـه طـور مسـتقیم و غیـر ،امروزه تأمین بسیاري از نیازهاي اساسی و حیاتی جامعـه

یتاولو



]۱۱۳[

مج

ی تولیــدات بخــش کشــاورزي و حتــ بــه بخــش صــنعت وابســته اســت، ،مســتقیمعـدم مر مسـتثنی نیسـت؛ زیـرا بـا توجـه بـه رشـد جمعیـت، پروري نیز از این ا دام

ت زیـاد و سـوددهی پـایین نه تنها با مشق آالت پیشرفتهاستفاده از صنعت و ماشین گوي نیازهاي مردم هم نیست.بلکه جواب ،همراه است

تولیـدات ةتولیدات بخش صنعت هم شامل تولیداتی اسـت کـه تسـهیل کننـد ه که در باال ذکر شد و هم شامل تولیداتی که در چها هستند؛ مانند آندیگر بخش

ضروري به رند و جزء کاالهاي اساسی وگی نیازهاي روزمره مورد استفاده قرار می آیند. حساب می

در آیات مختلف پرداختن به ه به این امر را هم از نظر دور نداشته وقرآن توجخودکفــایی مین بخــش تولیــد در رســیدن بــهکنــد؛ زیــرا ســو آن را گوشــزد مــی

اقتصادي، بخش صنعت است و یک کشور بایـد بتوانـد کاالهـایی را کـه حیـات و أنزلنـا ( . به عنوان مثالافراد و یا قوام نظام جامعه به آن بستگی دارد تولید کند

و القطـر سلنا له عینو أ() و 25/(حدیـد )س شدید و منافع للناسالحدید فیه بأإذن ربه و من یز من یعمل بین من الجن مرنا نذقه مـن عـذاب غ منهم عن أیدیه ب

تیاسور رقد اب ووجفان کالج یل واثتم و حاریبن مم شاءا یم لون لهمعیر یعالسال دلوا ءمالشکوراع ىادبن عیل مقل شکرا و د 13ـ12/(سبأ )او(.

ماندگی مسلمانان در صنعت و تکنولوژي نیست به همـین اسالم خواهان عقب ربـاط من و قوة من استطعتم ما لهم عدواأ و(فرماید: جهت خداوند در قرآن می

خیـل ـ بــه ترهبــون ال عواهللا د و کموــدع ـن آخــرین وم هــمونال د مــونهلماهللا تع مهلمعبسـیج آمـاده هـاي اسـب و نیـرو از داریـد توان در چه هر و«؛ )60/انفال()ی را دیگـرى ] دشـمنان [ و خودتـان دشمن و خدا دشمن ،]تدارکات[ این با تا کنید،از .»بترسـانید ـ شناسـد مـى را آنـان خـدا و شناسیدشـان نمـى شـما کهـ ایشان جز

خواهد که به حرکت علمی و صنعتی خود ادامه داده و مهیاي سبقت مسلمانان میگرفتن از دشـمنان اسـالم شـوند، البتـه بـه شـرط آنکـه در چهـارچوب اخـالق و

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۱۴[

هاي انسانی باشد.ارزش

. تولیدات اساسی بخش صنعت2ـ3 یابزار نظام و . وسایل دفاعی1ـ2ـ3انفال که در قسمت قبل به آن اشاره شد یکـی از تولیـدات ةسور 60 ۀاساس آیبر

اي براي حفظ اقتـدار و اساسی بخش صنعت، ابزارهاي نظامی است که هر جامعهتـی یاز مبرم دارد و تولید آن در کمیت و کیفیت از چنـان اهمی ت خود به آن نامنی

ت بـه پیـامبرش، سـاخت برخوردار است که خداوند در آموزش یک فن و صـنع و(گیـرد: عهده مـی آن را خود، بردفاعی را در نظر گرفته و آموزش ۀیک وسیل

نا لقدآتی د نا داوضال م غات اعمل أن الحدید له لناأ و ... ف د فـی قدر و ساب و السـر خـود سـوى از داوود به ما و«)؛ 12ـ11/سبأ( )بصیر تعملون بما إنی صالحا اعملوا دادیـم] دسـتور او بـه کردیم [و نرم او براى را آهن ... و بخشیدیم بزرگ فضیلتى

و گـردان شـکل یـک و انـدازه به زره ۀحلق و بساز گشاد و فراخ زره آهن از که .»بینایم کنید چه هر به کامال من که باشید نیکوکار همه قومت با خودکه بتواند از دسترنج است که براي این 7اب به حضرت داووددوم خط ۀآی

ۀایـن آیـ خود استفاده کند، چگونگی ساختن زره بـه او تعلـیم داده شـده اسـت. گـرى صنعتـ که رئیس کشور دینى است ـ آموزد که پیامبر خدا قرآنى به ما مى

اجتمـاعى گردد، بلکه سود فایده صنعت وى تنها به خود او باز نمى سازنده است.سـازد، بـراى گر مىرسد، و زرهى که پیامبر صنعت دارد و به مردمان دیگر نیز مى

کنـد. دشمن در جنگ محافظت مـى اى بزرگ دارد و آنان را از شر دهت او فایام پس جامعـه زنـده در حـال رشـد، همـواره نیازمنـد بـه تقویـت صـنایع، و تشـویق

ه کامـل بـه اسـتفاده از ، و توجـ ي اکتشافات صنعتىها راهگران، و گشودن صنعت .)485ص، 4، ج1380، حکیمى( باشد یمفنون جدید

هـاي اسـالمی در برابـر بنابراین، استفاده از ابزارهاي نظامی در دفـاع از ارزش ناپـذیر اسـت، مخالفان خارجی و داخلی و اجراي عدالت در جامعه امري اجتناب

یتاولو



]۱۱۵[

مج

ف خود از ارسال پیامبران را حدید، پس از این که هد ةچنان چه خداوند در سورو آورد یمـ ، از منـافع آهـن سـخن بـه میـان نـد دا یمـ برقراري عـدالت در جامعـه

الناس لیقوم المیزان و الکتاب معهم نزلناأ و بالبینات رسلنا رسلناأ لقد(: دیفرما یمط سبالق نزلناأ و دیدالح أ فیهبس شدید و عنافلناس مل و لمعـیـن اهللا لم ـرهنصی و لهسب ر غی روشن يها لیدل با را پیامبرانمان ما«)؛ 25/(حدید )عزیز قوي اهللا إن بال

. کنند عمل عدالت به مردم تا کردیم نازل نیز را ترازو و کتابها آن با و فرستادیم تـا ،میفـرو فرسـتاد اسـت مردم براى منافعى و سخت نیرویى آن رد که را آهن و

و توانـا خـدا زیـرا . کند مى یارى را پیامبرانش و او نادیده، به کسى چه بداند خدا .»است پیروزمند کتـب روشـن، لیـ دال: بودنـد مجهـز وسـیله سه به ه به این آیه، پیامبرانبا توج حـال هـر به که آنجا از بد، ولی از خوب و باطل از حق سنجش معیار و آسمانى،

افـرادى بـاز باشـد بـاال تقوا و اعتقاد و اخالق سطح قدر هر انسانى ۀجامع یک در عدل و قسط اجراى مانع و دارند مى بر گردنکشى و طغیان به سر که شوند مى پیدا

منافع و دیدش سبأ فیه الحدید نزلناأ و(: فرماید مى آیه ۀادام در لذا بود، خواهند منـافعى نیـز و اسـت، شـدیدى تقـو آن در که کردیم نازل را آهن ما« ؛)للناس .»مردم براى

هـدف به تواند مى وقتى عدالت اجراى براى :الهى انبیاء ۀگان سه تجهیزاتباشـد برخـوردار آن» شـدید بـأس « و آهـن اجرایـى ضـمانت از کـه برسـد نهایى

.)371ـ373صص، 1374(مکارم شیرازي،

. وسایل حمل و نقل2ـ2ـ3اسالمی بتوانـد تولیـدات داخلـی خـود را افـزایش دهـد و در ۀبراي این که جامع

نیاز بـه انتقـال بـه تولید در میان جوامع دیگر حرفی براي گفتن داشته باشد، ۀزمینلیـه بـه مراکـز مختلـف تولیـد در سراسـر کشـور و همچنـین انتقـال موقع مـواد او

کنندگان چه در داخل کشـور و یـا خـارج کشـور به دست مصرفتولیدات خود

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۱۶[

چارپایـانی چـون شـتر، گـاو و... ۀهاي گذشـته بـه وسـیل دارد. این انتقال در زمانینی را کـه حمـل آن بـراي انسـان گرفت. این حیوانـات بارهـاي سـنگ صورت می

ها مقدور نبود به سمت مقصد مورد نظـر ن جز به وسیله آنت داشت و حمل آمشقغیه تکونوا لم بلد إلی ثقالکمأ تحمل و(کردند: مل میح الق إال بإن نفـس األ بش

کمبر وفلرء یمحبـا جـز کـه برنـد مـى شـهرى به را شما بارهاى و«)؛ 7/(نحل )ر هربـان م و رئـوف شـما پروردگـار قطعـا . برسـید توانسـتید نمى بدان هابدن تمشقچون ماشین، همبا مرور زمان و پیشرفت علم انسان امروزه، توسط وسایلی .»است

غال و یلالخ و(گیرد. هواپیما، کشتی و... صورت می زینۀ و کبوهالتر الحمیر و البخلق و ا یون ال ملمهـا آن بر تا] آفرید[ را خران و استران و اسبان و«)؛ 8/(نحل )تع

ممکـن .»آفرینـد مى دانید نمى را آنچه و ،]باشد[ لىتجم] شما براى[ و شوید سوارخ(است عبارت ا لقیون ال ملممـدرن باشـد. بنـابراین، اشاره به وسائل نقلیۀ )تع

خداوند با خلقت وسایل حمل و نقل که در گذشته توسط چهـار پایـان و امـروزه گیـرد، وق دست انسان، صـورت مـی ل پیشرفته مخلبیشتر توسط وسایل حمل و نق

ت حمل و نقل بارهاي سنگین را از نفـوس بشـر برداشـته و موجبـات تسـریع مشق تولید کاال و خدمات را فراهم آورده است.

هـاي ترین وسایل حمل و نقل مخلوق دست بشـر، کشـتی امروزه یکی از مهمدهنـد و ف جهان انتقال میپیکري هستند که کاال و خدمات را به نقاط مختل غول

ال«آنها با عنوان خداوند در قرآن از یـاد کـرده و فرمـوده اسـت: » مکاألع)و لـه هـاي کشـتی راسـت و او«)؛ 24/(الـرحمن )مألعالکـا البحـر فى المنشآت الجوار .»گردشند در دریا به که کوه مانند برافراشته بادبان بزرگ ایـن جالـب و است ایجاد معنى به» انشاء« از مفعول اسم» أمنش« جمع» منشآت« انسـان ۀوسـیل بـه کشـتى بـودن مصنوع از حکایت که منشآت به تعبیر عین در که و مخترعـان کـه ایـن بـه اشـاره ...) خداسـت بـراى از» (لـه و« فرمایـد مـى کند مى

رکا به ها کشتى در که مختلفى مصالح در که خداداد خواص از کشتى سازندگان

یتاولو



]۱۱۷[

مج

نیـروى و دریاهـا، آب بـودن لسـیا تخاصی از کنند، همچنین مى استفاده رود مى ایـن بـاد و دریـا در و مـواد، آن در کـه خداسـت و گیرنـد، مـى بهـره بادها وزش

.)129صآفریده است (مکارم شیرازي، همان، را آثار و خواصبا توجه به توضیحات داده شـده بایـد گفـت کـه امـروزه بشـر، بـراي رشـد و

هـا ۀ آنتولید نیاز به تولید وسایل حمـل و نقـل دارد تـا بـه وسـیل ۀپیشرفت در زمینعالوه بر تسریع بخشیدن در امر تولید، موجبات انتقال کاال و خدمات (و در نتیجه

فرهنگ خود) را به مناطق مختلف داخلی و خارجی فراهم نماید.

اقتصادياقتدار در صنعت نقش کار و . 3ـ3 از دیگـران مسـلمین نیـازي و بـی خودکفـایی ،اي مهم کار و تولیدیکی از تأثیره

زیـرا ؛ اهمیت و تشویق قرآن به کار و تولید نیز ریشه در این امـر مهـم دارد . است ۀجوانب از جملـه جنبـ ۀنیازي مسلمانان در همنیاز است و خواستار بیخداوند بی

اقتصادي است.غات اعمل نأ( ۀر ذیل آیـ د د فی رقد و ساب بمـا إنـی صـالحا اعملـوا و السر

وحـی أ« روایت شده است که فرمود: 7از امام صادق .)11/(سبأ )بصیر تعملوند ع أنک نعم العبد لو ال أنک تأ عز و جل إلیاهللا اون کلدم تیال بال الم ل ومتع دبید اوکی دئا قال فبشی احا فأ 7كبین صعبیأرحل إلـی اهللا وج ز وع یـددالح

د فأالن اهللا اوي ددبعن لاأن لهبیععا فیرم دول کل یمعفکان ی یددالح ل لهج ز وع غنی عن تین درعا فباعها بثالثمائۀ و ستین أمائۀ و سثبألف درهم فعمل ثال لفا و است

خداى « ؛)597ص، 8، ج1372؛ طبرسى، 74ص، 5، جق1407(کلینی، »بیت المالخوردى و بـا دسـت نمى المال تیبوحى فرستاد که تو، اگر از 7داودبزرگ به

چهل روز گریست، آن گاه 7داودوبى بودى، پس خ ةکردى، بند خود کار مىسـان نـرم بـاش. بـدین داودمـن ةخدا به آهن وحى (اشاره) کرد که در دست بند

بافت و به هـزار خداى بزرگ آهن را براى او نرم کرد، و او هر روز یک زره مى

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۱۸[

را به سیصـد و شصـت هـزار هاآنفروخت. سیصد و شصت زره بافت و درهم مى .»نیاز شد بى المال تیباز درهم فروخت ویکـی از معیارهـاي انسـان ،باال و حدیثی که در توضیح آن آمده ۀبراساس آینیازي اقتصادي او از دیگران است و خداوند با در اختیار قـرار بی، خوب و کامل

نیازمنـدي او را از 7ددادن هنر تولید زره به پیامبرش داو دادن ابزار تولید و یاد .رها کرد المال به بیت

شراء الحنطۀ ینفی الفقـر و «آمده اسـت: 7در حدیث دیگري از امام صادقخ فمن لـم یقـدر بز محق قال قلت له أبقاك اهللاشراء الدقیق ینشئ الفقر و شراء ال

؛ )167ص، 5، جق1407کلینى، ( » یفعلقدر و الال ذاك لمن یشراء الحنطۀ ق یعل) ۀآورد و خریـد نـان (مایـ کند و خریـد آرد فقـر مـی خرید گندم فقر را دور می«

گفتم: فدایت شوم کسی که قادر به خرید گنـدم نیسـت چـه کنـد؟ .نابودي است .»ست که قادر باشد و انجام ندهدفرمود: این براي کسی ا

وابسـتگی و نیازمنـدي بـه کار و تولید در رهایی از نقشبر در این حدیث نیز توان چنین نتیجـه گرفـت اشاره شده است و از مجموع دو حدیث باال میدیگران ها باید با استفاده از امکاناتی که خداوند در اختیارشان قرار داده نهایـت که انسان

و دیگران را فـراهم خود خودکفایی ۀاستفاده را کرده و با کار و تولید بیشتر زمینو نابودي وابستگی که بتوانند انجام دهند کنند و انجام ندادن این کار در عین این

را به همراه دارد.

. تجارت سالم، عاملی در ترویج تولید4 . اهمیت تجارت1ـ4ها را به سوي آن ت زیادي قائل شده و انسانسالم براي تجارت و بازرگانی اهمیا

هـاي تجارت عالوه بر این که از نظـر اقتصـادي یکـی از راه کند؛ زیرا دعوت میمسائل مالی و کمبودها و مشکالت زندگی و برآورده کننـده ةدرآمد و ادار مهم

ت و صیانت شرف انسانی باعث حفظ شخصی تواند یم، باشد یمنیازهاي اجتماعی

یتاولو



]۱۱۹[

مج

م سقوط ۀ عدال ساختن آن و دوري از سستی و تنبلی و در نتیجو نیز فع در جامعهتـوان مـی 7روایتـی از امـام صـادق را درت ایـن موضـوع اجتماعی باشد. اهمی

ك اهللا تدعوا التجارة فتهال«مشاهده کرد که فرمود: ارونوا، اتجروا بکلینـی، » لکم)، ق1400هاشمى خویى، ؛124ص، 17، جق1406، فیض کاشانى ؛149صهمان،

گیـري نکنیـد کـه (بـه علـت نیـاز بـه و کسب کنـاره از تجارت « ؛)311ص، 14ج .»دهد، داد و ستد کنید خداوند به شما برکت میدیشو یمدیگران) اهانت

بـه سـوي تجـارت و بازرگـانی هـا انسان ةدرست است که اسالم دعوت کنندس ة رعایت احکـام و مقـررات شـریعت مقـد ا به این شرط که از محدوداست؛ ام

هاي مفیـد و پرسـود اجتمـاعی همان اندازه که بر تجارت اسالم خارج نشوند و بههاي فاسد و مضر به منافع کسب و تجارت از زینت داده است، به همان اندازه اهمی

مـوالکم أ کلواتـأ ال آمنوا الذین یهاأ یا(: است حذر داشته و فرمودهیک جامعه برنکمیل بتکون نأ إال بالباط ةتن جارتراض ع نکمم أ تقتلوا ال وکمکان اهللا إن نفس حیما بکمبـه را همـدیگر امـوال ایـد، آورده ایمـان که کسانى ىا« ؛)29/(نساء )ر ] گرفته انجام[ شما از یکدیگر، تراضى با ستدى و داد که آن مگرـ مخورید ناروا .»است مهربان شما با همواره خدا مکشید؛ زیرا را خودتان وـ باشد

ربوى، معامالت غش، ب،تقل تجاوز، گونه به همین دلیل است که اسالم از هر کـه اجناسـى فروش و خرید باشد، نامشخص کامال آن حدود و حد که معامالتى

گناه بـر حـذر و فساد لیوسا فروش و خرید نباشد، آن در عقالیى و منطقى ةفاید .)355ص، ، ج1374رازي، (مکارم شیداشته است ت بازرگانی در اسالم همین بس که بخشی از اجتماع عظیم مسـلمانان در اهمی

خـدا را بـراي تجـارت و ۀبراي انجام مراسم مذهبی و سیاسی در مراسم حج، خانت بزرگ اسالمی که به آن دیار هاي مختلف از امتو مل دهند یمبازرگانی قرار

را بـدون احسـاس سـتد و دادتواننـد مـی ، انـد هشـد براي زیـارتی عظـیم رهسـپار س(داشته باشند: توانند یمگونه گناه و مشکلی هیچ لی کملـیع نـاحغـوا نأ ج تبت

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۲۰[

ضال فضـل ج]حـ سـفر در[ کـه نیسـت گنـاهى شـما بر«)؛ 198/(بقره )ربکم من ف .»بجویید را ش]خوی روزى[ پروردگارتان

تولید تجارت با ۀ. رابط2ـ4ــع او ــه کــه تولیداتشــان تجــارت در جوام ــراي مصــارف شخصــی و معمــواللی ب

آمـده، وجـود کـاال پدیـد نمـی ۀساده خود بوده و احتیاجی بـه مبادلـ هايحاجتتولید مخصوصی را ۀکس رشت نداشته و از آن زمانی که تقسیم کار پیدا شد و هر

احتیاج خـود تولیـد کـرد، ةخود نمود و در آن رشته محصولی بیش از انداز ۀپیشتجارت شایع گردید و هرکس جنس اضافی تولیدي خود را با جـنس دیگـر کـه مورد احتیاجش بود و دیگري تولید کرده و از مصارفش زیـاد آمـده بـود مبادلـه

کاشت و مقداري از معیشت خودکشاورزي که گندم می ،به عنوان مثال .نمود یمافی را بـا پشـم دیگـري کـه بـه گوسـفندداري نمود، آن مقدار اضاضافه تولید می

کرد. در این مرحله، هـر یـک از پرداخته و پشم اضافی تولید کرده بود مبادله می دو طرف تجارت، خود تولید کننده نیز بودند.

اي نبـود، کننـدگان واسـطه پس از این مرحله که بین تولیدکنندگان و مصرفنقش واسـطه میـان آنـان، ظـاهر می در ارت گسترش بیشتري یافت و دسته سوتج

بـه قصـد شـد یمـ بـه بـازار عرضـه را کهشده و مقادیر اضافی اجناس تولید شده .دندیخر یمفروش به خواستاران و نه به جهت مصرف شخصی

تا آنجا که ،کم امور تجاري رونق گرفت و رو به افزایش نهادبدین ترتیب کم ند، میان تولیدکننـدگان و مصـرف د نبودهایی که خود مولدر اغلب موارد واسطه .)252ص ،1352، تهرانید (کنندگان فاصله انداختن

اشکال مختلف، تجارت مسبوق به کار تولیدي است ۀها و با همدر تمام دورهع، نـافع و مـ اوپذیر نخواهد بود. این عمل در اقتصاد تمـامی ج و بدون تولید امکان

متقاضـیان کاالهـا و سـبب انتقـال احتیاجـات نیتـأم ۀزیرا وسـیل است، مؤثر بوده ةدهنـد به خصوص در صورتی که واسـطه، انتقـال ـ اجناس اضافی تولیدکنندگان

یتاولو



]۱۲۱[

مج

بـوده ـ کاالي مصرفی از شهري به شهر دیگر و از کشوري به کشور دیگـر باشـد اي به مالک اشـتر، بازرگانـان در نامه 7است و به همین دلیل است که امام علی

کند و به مـدارا را منشأ منفعت معرفی می هاآنقرار داده و گرانرا در کنار صنعتو دلیل مدارا با گروه بازرگانان را کند یمو نیک رفتاري با این دو گروه سفارش

العبور بیان انتقال کاالهاي مورد نیاز مردم از مناطق دور و نزدیک، هموار یا صعب :کند یم

ـ « ص بالتجتواس ذوي ثم أ ار و و اتـناعالص و مـنهـیم مقـرا المخی ص بهـموإن ضطرب بماله و المترفق ببدنه ف أالم ع ونافالم ادوم مرهالم اببالسج ق ونافا مهب

س و ك ك و بحر ح فی بر ث الهلالمباعد و المطار یح و کلبج و کلتئی النـاس مئونلمواضعها و ال إنهم سلم ال یجتر خاف بائقته و صلح ال علیها ف خشی غائلته ت ت

تفقد باو مهورـی بـال ماشوـی حف و کضـرت حك ق1414(شـریف رضـی، » ...د ،بازرگانان و اهل صنعت سفارش نیک کن، خواه آنان ةباردر« ؛)53 ۀ، نام438ص

آمـد این شهر و آن شهر با مال خود در که در شهرها مقیم باشند، یا آنان که میانکاالهـا از جاهـاى دور از ةمنافع و اسباب آسایش و آورند ۀو شدند، که اینان مای

آورنـد کـه ا را از جاهـایى مـى دریا و خشکى و کوه و دشتند، و ایـن همـه چیزهـ جاها نیست. پـس آنـان صـلح و سـلمى آن گونهمردمان را نیرو و جرأت رفتن به

رود، و باید که به امور ایشان هستند که بیمى از حیله و مکر و بدبختى در آن نمى .».چه در اطراف کشورت رسیدگى شود.. چه در حضور خودت و ، بخــش بازرگــانی یکــی از7میــره بــه ســخنان حضــرت ابنــابراین، بــا توجــ

هاي ضـروري اقتصـاد هـر جامعـه اسـت و در صـورت سـاماندهی صـحیح بخشــ ــد یم ــش توان ــ نق ــد مل ــت تولی ــؤثري در تقوی ــایتی م ــوق حم ــاع از حق ی و دف

2، ایفا نماید.کنندگان مصرفجـاري بـه ویـژه در کشـورهاي متأسفانه در حال حاضر، بسیاري از خـدمات ت

رف یافته و نقش مثبت اقتصادي خود را از دسـت داده داللی ص ۀم، جنبجهان سو

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۲۲[

ود منحـرف خودخواهی بر تجارت، آن را از وضع طبیعی خـ ۀروحی ةاست. سیطرت بسیار سودآور، بدون انجام یک کـار مفیـد تبـدیل ساخته و آن را به یک فعالی

وه از تجـارت را محکـوم . اسـالم ایـن شـی )141ص، 1379(دادگـر، نموده اسـت آوردیـم، تنهـا تجـارتی را تجـویز 7اساس آن چه در کالم امام علینموده و بر

خطـر تجـارت ۀدر زمینـ 7کند که نـوعی کـار مفیـد اقتصـادي باشـد. امـام می قبیحا شحا و فاحشا ضیقا منهم کثیر فی نأ ذلک مع اعلم و«فرمایند: ناصحیح می

کارا وتع احنافلمل کما وی تحف اتاعالبی و کذل ابضرة ب ۀ ماملعل و ـبیلـى عع إن حتکاراال من فامنع ةالوال سـمحا بیعـا البیـع لـیکن و منه منع 9اهللا رسول ف

حکـرة قارف فمن المبتاع و البائع من نبالفریقی تجحف ال سعارأ و عدل بموازیندعب یکنه اهفنکل إی بـه و ـهباقـی عـر فغی ـرافق1414(شـریف رضـی، » إس، بسـیار بازرگانـان و کاسـبان میان در که بدان وصف، این با و« ؛)53 ۀ، نام438ص

اجحـاف ستد و داد در و کنند، مى احتکار و لندبخی دارند، بد معاملتى که کسانند از پـس . والیـان بـر عیـب و اسـت همگـان زیـان باعث همه هااین و. دارند مى روا

و خریـد کـه بایـد و. فرمود منع آن از 9خدا رسول که کن، جلوگیرى احتکار زیـان بـه نه هایىنرخ با و گیرد، انجام عدل میزان با و پذیرد صورت آسان فروش زند، احتکار به دست تو منع از پس که کس آن و. خریدار زیان به نه و ندهفروش .»مکن روى زیاده دادن کیفر در و گردد، دیگران عبرت ۀمای تا ده کیفر را او

هاي تجاري رفـتن و واسـطه که از پیشواز کاروان روایات نهی از تلقی رکباننان و خریداران شـهري، شدن در فروش کاالي روستائیان و فاصله افکندن میان آ

نیز بر از میان برداشـتن هرگونـه ،)273ص، 3ج ،ق1413(ابن بابویه، اند نمودهمنع هـاي اقتصـادي ي غیرانتفاعی در جریان تولید و رفع نیازمنـدي گریلیطفواسطه و

ۀکه سبب کاهش هزینـ گري مفید اقتصادي راعمومی داللت دارند و تنها واسطه کنند.را تجویز میـ شود یمو فروشنده مبادله بین خریدار

یتاولو



]۱۲۳[

مج

گیرينتیجه ۀها، و از جمله زمینخواهان رشد و تعالی و برتري مسلمین در تمامی زمینه ،اسالم

اقتصادي است و بدین منظور مسلمین را به کار و تالش در جهت رشد تولیـدات کنـد و نیـازي از دیگـران دعـوت مـی و بـی ـ کیفـی ی و ـ از لحـاظ کمـ داخلـی

پـروري، صـنعت و تجـارت را چون پـرداختن بـه کشـاورزي، دام همکارهایی راه کند. توصیه می

نیازهاي غـذایی مـردم و ةدر این میان کشاورزي از این جهت که تأمین کنند ،مین اولویت تولیدي بعد از کشاورزيست در اولویت نخست قرار دارد. دوها داممناســب را بــراي ۀورزي زمینــي اســت؛ زیــرا رشــد و پیشــرفت در کشــاپــرور دامکه امروزه تأمین بسـیاري از . و با توجه به اینسازد یما ي مهیپرور دامي ها تفعالی

، بـه بخـش صـنعت به طور مستقیم و غیر مستقیم ،نیازهاي اساسی و حیاتی جامعهپروري نیز از این امر مسـتثنی ی تولیدات بخش کشاورزي و داموابسته است و حت گیرد. ن به صنعت در اولویت سوم قرار مینیست، پرداخت

درآمـد هاي مهم تجارت چون عالوه بر این که از نظر اقتصادي یکی از راهو نیازهـاي ةمسائل مالی و کمبودهـا و مشـکالت زنـدگی و بـرآورده کننـد ةو ادار

نت شـرف انسـانی در ت و صـیا باعـث حفـظ شخصـی تواند یم، باشد یماجتماعی ختن آن و دوري از سستی و تنبلـی و در نتیجـه عـدم سـقوط ال ساجامعه و نیز فع گیرد. در اولویت آخر قرار می ،اجتماعی باشد

هانوشتپیفسیر ال: «7امام صـادق . 1 فکل ما یتعلم العباد أو یعلمون غیرهم مـن أصـناف عاتصناو اما ت

وف اآلالت التی یحتاج إلیها العباد منها منافعهم و بها قوامهم و فیهـا الصناعات ...وأنواع صنغ فسه أل فعله و تعلیمه و العۀ جمیع حوائجهم فحالبل غیرهمل به و فیه لن ل حـر عـاملی، » ... و)

گیرنـد یـا یـاد هایى را که مردمان یاد مىصنعت ۀها، هما صنعتام«؛ )85، ص17، جق1409سود هاآننیاز دارند و از هاآنشود، ... و انواع مختلف آالتى که مردمان به دهند شامل مى مىهـاى نیازمنـدي ۀاى براى دست یـافتن بـه همـ قوام زندگى آنهاست، و وسیله ۀبرند و مای مى

، چه بـراى خـود و چـه بـراى هاآنها و تعلیم دادن یناهمگى دیگر است؛ پرداختن به کار با

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۲۴[

.»دیگران حالل استاند و گروهی دیگر برخی از صاحب نظران اقتصادي عملیات بازرگانی را کار تولیدي دانسته. 2

اهللا محمـد بـاقر صـدردر آیـت . اندکار تولید، و کار خدماتی قلمداد کرده ۀبازرگانی را ادامجارت را به عنوان یک نوع کار تولیدي بیان کرده و دلیـل خـود را، ایـن ، تاقتصادناکتاب

گران را در کنار هـم کند که امام، بازرگانان و صنعتبیان می 7قسمت از سخن امام علیقرار داده و هر دو را منشأ منفعت معرفی نموده است. ایشان نقل و انتقال منابع تولیدي، کاال

اولیـه از اعمـاق زمـین و چـه بـه ي مانند؛ اسـتخراج مـواد و خدمات را چه به صورت عمودصورت افقی مانند؛ بردن کاال به بازار فروش، کار تولیدي دانسته که در هر دو حالت، کاال تغییر شکل یافته و براي رفع نیاز انسان آماده شده است. بنابر این ایشان دو ویژگـی را بـراي

بـا .)303ــ 307، صـص 2ج، 1357(صـدر، نفعـت ایجـاد م کند: انجـام کـار و تولید ذکر میرسد که منظور شهید صدر از تولیدي دانستن تجارت، تولید می توضیحات داده شده به نظر

خدمات باشد نه این که ایشان تجارت را جدا از خدمات به حساب بیاورند.

منابع و مآخذ .قرآن کریم .1 قـم، ،من ال یحضـره الفقیـه ق)،1413محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (ابن بابویه، .2

دفتر انتشارات اسالمى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزة علمیه. قم، دارالکتب اإلسالمیۀ. ،المحاسن ق)،1371برقى، احمد بن محمد بن خالد ( .3 انتشارات فرهنگ سبز.، تهران، جامع أحادیث الشیعه ،)1386بروجردى، آقا حسین ( .4)، 9مجموعه کلمات قصار حضرت رسـول (احه نهج الفص ،)1382( ابوالقاسمپاینده، .5

دنیاى دانش. چاپ چهارم، تهران، ، مشهد، چاپخانه خراسان.اقتصاد اسالمی)، 1352تهرانی، علی ( .6 .:البیتمؤسسۀ آل، قم، وسائل الشیعه ،ق)1409حر عاملى، محمد بن حسن ( .7، دفتـر نشـر تهـران ،، ترجمۀ احمد آرامالحیاة ،)1380محمد رضا و محمد و على ( حکیمی، .8

فرهنگ اسالمى.، مبـانی فقهـی پیشـرفته اقتصـاد اسـالمی )، 1379دادگر، یداهللا و نجفی، محمـد بـاقر ( .9

کرمانشاه، انتشارات نجبا. .، قم، دار الکتابالنوادر ،تا)فضل اهللا بن على (بی ،راوندى کاشانى .10، تصـحیح مهـدي هوشـمند ، المجازات النبویه ،ق)1422شریف رضی، محمد بن حسـین ( .11

.قم، انتشارات دارالحدیث ، قم، انتشارات هجرت.تحقیق صبحی صالح، نهج البالغه .............، .12 ی اسپهبدي، تهران، انتشارات اسالمی.عبدالعلترجمۀ ،اقتصادنا )،1357( صدر، محمد باقر .13 ناصـر ، تهـران، انتشـارات القرآن تفسیر فى البیان مجمع)، 1372حسـن ( بن فضل طبرسى، .14

یتاولو



]۱۲۵[

مج

خسرو. دارالکتب اإلسالمیه.تهران، ،تهذیب األحکام ق)،1407( محمد بن الحسن ،ىطوس .15، چـاپ اول، اصـفهان، الـوافی ق)،1406( محمد محسـن بـن شـاه مرتضـى ، فیض کاشانى .16

.7کتابخانه امام على انتشارات اسوه.قم، ، چاپ اول، سفینۀ البحارق)، 1414قمى، عباس ( .17 تهران، انتشارات اسالمیه. چهارم، چاپ، الکافیق)، 1407( محمد بن یعقوب، کلینى .18، تحقیق محمد حسون، رسائل المحقق الکرکیق)، 1409محقق کرکی، علی بن الحسین ( .19

اهللا نجفی و دفتر نشر اسالمی.چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانه آیت اإلسالمیه. ، چاپ اول، تهران، دارالکتبتفسیر نمونه)، 1374شیرازى، ناصر ( مکارم .20قـم، ،مستدرك الوسـائل و مسـتنبط المسـائل ق)، 1408( ین بن محمد تقـى حس، نورى .21

. :البیتمؤسسۀ آل، چـاپ منهاج البراعـۀ فـی شـرح نهـج البالغـۀ ق)، 1400 (اهللاهاشمى خویى، میرزا حبیب. 22

.المکتبه اإلسالمیهتهران، اي، چهارم، ترجمۀ حسن زاده آملی و محمد باقر کمره

شژوهپ


اي ه

]۱۲۷[

1393 تابستان)، 101پیاپی ( دومشمارة م، بیست سال می،هاي اجتماعی اسالپژوهش

∗نگاهی به تأثیر فرهنگ بر پیشرفت اقتصادي

1جواد ایروانی *

چکیدهاخیر، که تحت تأثیر مستقیم ۀاقتصادي موفق برخی کشورها در چند ده ۀتجرب

گـر اهمیـت و جایگـاه عناصر فرهنگی به وقوع پیوسته است، به روشـنی نشـان هـاي باشـد. ایـن در حـالی اسـت کـه آمـوزه پیشرفت اقتصادي میفرهنگ در

فرهنگ اسالمی سرشـار از عناصـري اسـت کـه در صـورت نهادینـه شـدن در اقتصادي روشنی خواهد بود. تأثیر مثبت دینـداري بـر ةجامعه، نویدبخش آیند

هـاي دینـی و گیزشی آمـوزه رشد و پیشرفت اقتصادي، به طور عمده به نقش انکـاري، نظـم و بر عناصري همچون ارزش کار، ارزش علم، وجدان هاتأکید آن

هـا در رهاي مثبـت اقتصـادي، و نیـز نقـش آن انضباط، پاداش الهی در برابر رفتاکـه گـردد میسو بـاز دي در کنار وضع قوانین همهاي اقتصاسازي فعالیتسالم ساز رشد و پیشرفت است.زمینه

که در طول تاریخ به نام دین عرضه با این حال، برخی از مطالب تحریف شده مانـدگی جوامـع و نیـز سـلب اعتمـاد از دیـن و گردیده است، از عوامل عقـب

اعتبار نمودن آن به شمار آمده است. از سوي دیگر، اسالم تمامی امکانـات بی

.31/6/1393ـ تاریخ پذیرش: 17/3/1393تاریخ دریافت: ∗ [email protected] علوم اسالمی رضويو عضو هیئت علمی دانشگاه استادیار . 1

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۲۸[

برداري کامل از طبیعت را در نظر و شرایط الزم براي تحقق رشد تولید و بهرهتقسیم کرد: ابزارهاي به دو دسته توان نات و وسائل را میگرفته است. این امکا

هبـ ـ قانونی، و عناصر فکري و فرهنگی. عناصر اخالقی در فرهنگ اسالمی نیزتـأثیرات مثبـت و مسـتقیمی در مسـیر ـ اندیشان و ناآگاهانخالف دیدگاه کج

آنها که تحلیل و تبیین درستی ازآن هکنند، مشروط بپیشرفت اقتصادي ایفا میعمل بپوشد. ایـن نوشـتار ضـمن ۀصورت گیرد و از سوي عموم مردم نیز جام

اي از عناصـر ثیر فرهنگ بر پیشرفت اقتصادي، بـه تحلیـل پـاره أتشریح موارد ت پردازد.شده می اخالقی یاد

.هاي اخالقی: پیشرفت اقتصادي، فرهنگ، ارزشواژگان کلیدي

طرح بحثثیراتی متقابـل دارنـد کـه أناگون بـر یکـدیگر تـ هاي گوفرهنگ و اقتصاد از جنبه

هاي دینی نیازمند مجالی گسترده است. ویژه از دیدگاه آموزهه واکاوي ابعاد آن بشود، تأثیر فرهنگ و عناصر فرهنگی آنچه در این نوشتار اختصارگونه بررسی می

جا، فرهنگ اسـالمی بر رشد و پیشرفت اقتصادي است. مقصود از فرهنگ در اینبه عنوان پیشوند اقتصاد » پیشرفت« ةهاي دینی است. واژعناصر اخالقی و ارزش و

همه جانبه اقتصادي با نگاه دینی است و با توجه به مفهوم و بار ۀنیز به معنی توسع» پیشـرفت « ةدر ادبیـات متعـارف، از واژ » توسعه«و » رشد«هاي معنایی خاص واژه استفاده شده است.

اخیر، که ۀکشورهایی همچون ژاپن و مالزي در چند ده اقتصادي موفق ۀتجربگـر تحت تأثیر مستقیم عناصر فرهنگی به وقـوع پیوسـته اسـت، بـه روشـنی نشـان

باشد. این در حـالی اسـت کـه اهمیت و جایگاه فرهنگ در پیشرفت اقتصادي میهاي فرهنگ اسالمی سرشار از عناصري است که در صورت نهادینه شـدن آموزه اقتصادي روشنی خواهد بود. ةه، نویدبخش آینددر جامع

اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت : « 93شعار سال این نوشتار به مناسبتثر بر پیشـرفت اقتصـادي را ارائـه و تحلیـل ؤ، بخشی از عناصر فرهنگی م»جهادي

کند.می

ی بهگاهن

ديقتصات اشرفر پیگ برهنیر فتأث

]۱۲۹[

مج

دینی بر رشد و پیشرفت اقتصادي هاي تأثیر آموزههـاي اصـیل ادیـان آسـمانی از ویـژه آمـوزه ري از ادیان بـه هاي بسیاآموزه ۀمطالعتـأثیر مثبـت ةدهنـد هاي تاریخی جوامع از سـوي دیگـر، نشـان سو، و بررسی یک هاي یادشده بر رشد و پیشرفت اقتصادي است؛ براي نمونه، پروفسـور بـرو، آموزه

(Barro) ورد تأثیر ما در م ۀمطالع«گوید: هاروارد، می دانشگاه ۀاقتصاددان برجستعقاید و کارکردهاي مـذهبی روي رفتارهـا و متغیرهـاي اقتصـادي، پاسـخ بسـیار

کشور و در طـول 60هاي داري داده است. این بررسی که با استفاده از دادهمعنیاي که طبـق سکوالریزاسیون را رد کرده است. فرضیه ۀسال انجام شده، فرضی 20

دین و توسعه یافتگی (رشد سـواد و رنگ شدن عقاید و کارکردهايآن، بین کم مـذکور عکـس ایـن نتیجـه را ثابـت ۀثروت) پیوند مثبتی وجـود دارد. امـا مطالعـ

یــافتگی و رشــد گرایشــات و دهــد کــه بــین عناصــر توســعهکنــد و نشــان مــیمــیــی رابطــ ــی وجــود دارد ۀکارکردهــاي دین ــرو و همکــارش مــک ». مثبت ــريب کل

(Macclery) ط مثبــت دو متغیــر یادشــده در دو دیــن کننــد کــه ارتبــااضــافه مــیدارتـر بـوده اسـت. جالـب کاتولیک (مسیحی) و اسالم نسبت به دیگر ادیان معنـا

دهد عقاید و رفتارهاي دینی نه تنها بر توسعه و برو نشان می ۀتوجه است که مطالع(نمـازي و »رشد اقتصادي نیز تأثیر مثبت داردپیشرفت عمومی اقتصاد که حتی بر

.)133ص دادگر،گذشـته تحـت تـأثیر آئـین شـینتو، ۀکنندة ژاپن در شش ده هاي خیرهپیشرفت

نک: فریدون ( دیگري از تأثیرگذاري اندیشه و آئین بر رشد اقتصادي است ۀنمون، بـین توسـعه و مـذهب ارتبـاط (Weber)که ماکس وبـر )، چنان47ص تفضلی،

هـاي ظهور پروتستان و ایـده کشورهاي غربی را با ۀداند و توسع عمیقی برقرار میدر مورد دین اسالم نیز، رودنسـون .)97ص (متوسلی، داندۀ آن مرتبط مینوآوران

(Rodinson) اسالم تمـام خصوصـیات «گوید: داري میدر کتاب اسالم و سرمایهپروتستان را که موجب پیشرفت شد، داراست؛ جدي گرفتن کار، ارزش تجارت،

(تفضـلی، »انـد کار نبستهگاه اسالم واقعی را بهنان هیچو... ولی مسلما مدون قانون .)50ـ49ص

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۳۰[

اگر بپـذیریم کـه وقـوع توسـعه، در سـطح اول، بـه ایجـاد تغییـرات بنیـانی در هاي اسالمی بر تحقق توسـعه، شود، تأثیر مستقیم و مثبت آموزهها منوط میارزش

هاي یادشده تن آموزهاین اثرگذاري، هم به لحاظ م ۀگردد. مطالعبیشتر نمایان میگیري تمدن اسالمی، شدنی است. ایـن دو را بـه و به لحاظ بررسی تاریخی شکل

.کنیم اختصار بررسی میتأثیر مثبت دینداري بـر رشـد و پیشـرفت اقتصـادي، بـه طـور عمـده بـه نقـش

ها بر عناصـري همچـون ارزش کـار، ارزش هاي دینی و تأکید آنگیزشی آموزهاننظــم و انضــباط، پــاداش الهــی در برابــر رفتارهــاي مثبــت کــاري،علــم، وجــدان

هـا در و نیـز نقـش آن )87ــ 60صـص اقتصادي، (براي تفصیل بحث نک: ایروانی،کـه گـردد میسـو بـاز دي در کنار وضع قـوانین هـم هاي اقتصاسازي فعالیتسالم ساز رشد و پیشرفت است.زمینه

که در طول تاریخ به نـام با این حال، برخی از مطالب تحریف شده و انحرافی ماندگی جوامـع و نیـز سـلب اعتمـاد از دین عرضه گردیده است، از عوامل عقب

اعتبار نمودن آن به شمار آمده است، هماننـد آنچـه در مسـیحیت قـرون دین و بیاز یتلقی مسیحیت قـرون وسـط ةروي داد. به همین جهت و با تعمیم نحو یوسط

ۀلب در غرب ایـن اسـت کـه بـه طـور کلـی همـ غا ۀزندگی به دیگر ادیان، نظری ۀگري دینی و پروتستانیزم، زمیند! و این گونه بود که اصالحان مذاهب مانع توسعه

.)4ـ3صص نک: قدیري اصلی،جدد و رشد اقتصادي را فراهم آورد (شکوفایی م هـاي اصـیل دینـی (نـک: متوسـلی، که برداشـت انحرافـی از برخـی آمـوزه چنان اند مانع تحقق توسعه باشد. تو ) نیز می97ص

علل رشد سریع و سپس افول اقتصادي مسلمانانهـاي سده ۀچرا جهان اسالم در فاصل«هاي مهم در این باره آن است که از پرسش

اگرچـه ».اول تا ششم هجري، به سرعت رشد کرد و پس از آن به افول گراییـد؟ را عامـل افـول معرفـی م برخی نیروهاي سکوالر و ضد اسالم تمایـل دارنـد اسـال

(براي نمونه، افرادي همچون ارنست رنان علت توسعه نیافتگی جهان اسالم نمایند

ی بهگاهن


]۱۳۱[

مج

هاي علمی و صنعتی و سـتیز آن بـا دانـش و فرهنـگ را مخالفت اسالم با پیشرفتهـاي اسـالمی هاي تاریخی و نیز آموزهواقعیت ))128ص نک: فروغی،(دانند! میمسلمانان به سبب اجرایی ساختن نسبی ۀیشرفت اولیگر آن است که رشد و پنشان

هاي دینی بوده دستورات اسالمی، و افول و انحطاط آنان به سبب دوري از آموزهبائـک ، (Hodgson) هاجسـون ، (Hitti)نظران همچون هیتی است. برخی صاحب

(Baeck) و لوئیس (Lewis)جوامع ۀاند که اسالم نقشی مثبت در توسعنشان دادهاي مان ایفا کرده است. اسالم تنها پاسخ براي این سؤال است که چـرا جامعـه مسل

هـا و بدوي که از صفر شروع کرده بود، توانست با ایـن سـرعت در برابـر سـختی هـاي بـدوي در آن زمـان نـزاع ۀمشکالت رشد کند. خصوصیت اصلی این جامع

فرسا و زمینی قتخونین و خانمان برانداز، کمبود منابع، آب و هوایی سخت و طاهـاي مـادي را کـه همسـایگان اي از سـرمایه نامناسب بود. این جامعه هیچ سرمایهوري بیــزانس داشــتند، نداشــت. در چنــین طــقدرتمنــدش یعنــی ساســانیان و امپرا

ۀ بدوي شد، بـه شرایطی، اسالم تنها عاملی بود که منجر به تغییر کیفیت این جامعئق آمد و به قـدرتی بـزرگ تبـدیل گشـت. بـه هاي خود فااي که بر کاستیگونهمندي قرآن به نفع محرومان در کنار تضمین عدالت، قانون، (Cahen)ۀ کاهن گفت

دولتی ۀهمبستگی اجتماعی، بهزیستی همگانی، اصالحات اخالقی و نهادي و ارائو نظام حقوقی مقتدر، موجب فراهم آمدن استلزامات نهادي جهت توسعه امدکارعـواملی کـه ۀهمـ «گویـد: یمـ (Schatzmiller)ین جهت اسـکاتزمیلر بد د.گردی

» هـا در اسـالم وجـود داشـت اروپا را قادر به موفقیت ساخت، خیلی پـیش از ایـن کـه پیشـتر اشـاره نیز، چنان (Rodinso) رودنسون .)270ـ268صص ك: چپرا،(ر.

ت، کند که موجـب پیشـرفت اسـ شد، اسالم را واجد تمام خصوصیاتی معرفی میاخیـر بـه درسـتی ۀاند. این جملکار نبستهگاه اسالم واقعی را بهولی مسلمانان هیچ

هـاي اخیـر ماندگی جوامـع اسـالمی در سـده گر عامل اصلی انحطاط و عقببیانهاي اسالمی در این جوامـع را در است. برخی محققان نمود بارز دوري از آموزه

: فسـاد اخالقـی و سیاسـی، فقـدان اسـت جملـه آن انـد. از ضمن عواملی برشمردههـاي عقالنـی و علمـی، پویایی پـس از پیونـد تحجـر و تعصـب، کـاهش فعالیـت

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۳۲[

هاي مستمر، عـدم افروزيهاي درونی به همراه تهاجمات و جنگشورش و تفرقهکـاري و سسـتی و کـم ۀتوازن مالی، رکود کشاورزي، صنعت و تجارت در نتیج

.)354ـ264صص، (نک: همان عواملی دیگر ۀویل دورانت نیز سبب انحطاط تمدن اسـالمی را بـه دو عامـل بیرونـی (حملـ

هـیچ یـک از «کنـد: مغول) و درونی (رفاه زدگی افراطـی مسـلمانان) تقسـیم مـی هاي تاریخ چون تمدن اسالم دچار چنـین ویرانـی ناگهـانی نشـده اسـت... . تمدن

رت بود از اقتصـادي وقتی موج خونین مغول بازپس رفت، آنچه برجاي ماند، عباهـایی سـوخته، هـا و کتابخانـه هایی ویران یـا کـور، مدرسـه به شدت آشفته، قنات

هایی فقیر و ضعیف... و نفوسی که به نیم تقلیل یافته و روحیه باخته بودنـد. دولتخارجی، لذت طلبی اپیکوري، خستگی جسمی و روحی، بزدلی ۀاما پیش از حمل

ها شهر آباد... را بـه فقـر و بیمـاري و عقـب یی و... دهگرالیاقتی جنگی، فرقهو بی نیز نک: مطهري، و 433ـ431صص، 4ج (دورانت،» ماندگی کنونی دچار ساخت

.)18صجهت، رنسانسی که جهان اسالم نیازمند آن اسـت، نـوعی بازگشـت بـه بدین

هـاي اصـیل اسـالمی و نوسـازي در پرتـو آن اسـت و نـه خود و فرهنگ و آموزهگیري و هرج و مرج معرفتـی گرایی، آساني از اصالحات که با خود لذتاگونه

و فرهنگی را به دنبال آورد. قرآن کریم آشکارا، تعیین سرنوشت هـر ملتـی را بـه غیر ما بقإن اهللا«دست خود آنان دانسته است: ـروا مـا بأ ال یغی تـی یم حـهم ونفس «

دهد تـا آنـان حـال خـود را خدا حال قومی را تغییر نمیدر حقیقت، « )؛11رعد/( .»تغییر دهند

ي اسالمی به دنیا، هاآیا نگاه آموزه«اکنون این پرسش درخور توجه است که و فقر، و نهادینه شـدن آن در فرهنـگ عمـومی مسـلمانان، خـود ثروت و سرمایه

یشـتر ایـن نکتـه ب در ادامه به تحلیل ».ماندگی نبوده است؟ساز رکود و عقبزمینه پردازیم.می

ی بهگاهن


]۱۳۳[

مج

، فقر و ثروتدنیا بارةدیدگاه اسالم دراقتصادي و به طور کلی ثروت و ۀدربارة دیدگاه اسالم در خصوص رشد و توسع

اسالم بـه فقـر و ارزشی چگونگی نگاه هایکی از آنفقر چند پرسش مطرح است. قـر داراي ارزش گـذاري اسـالم ف آیـا در نظـام ارزش «معنا کـه بدین؛ تکاثر است

لمفصـ له، در خور بحثی أهرچند این مس ».؟اي ضد ارزش و ثروت، پدیدهاست، .پردازیم می کوتاهی به آن است، بهبلکـه معضـلی ، نشده دانستهمند تنها فقر عنصري ارزش دینی نه هاي آموزه در

کـن اسالمی ریشه ۀاز جامع دکه بای است اي ناگوار تلقی گردیده بزرگ و پدیده :کنیم یاد میصورت گذرا به را در زیراین مدعا ۀدد. ادلگر

اقتصـادي، ۀ شـماري در عرصـ مدهاي نامطلوب بیادر متون دینی براي فقر، پیتواند سقوط و نـابودي فـرد اجتماعی، فرهنگی و اخالقی مطرح شده است که می

، 3، ج307ص، 2ج کلینـی، داشـته باشـد (بـراي نمونـه نـک: و جامعه را به دنبـال هــاي شــیوه ۀ، بــا ارائــياز ایــن رو ).47ص، 69ج مجلســی،؛ 95ص، 5، ج556ص

واجـب و مسـتحب، در هـاي هـاي اسـالمی و انفـاق مالیـات بـا گوناگون به ویـژه شده است. تالش کنی آن از جامعه ریشه

نـک: راي روایت (ب همچون زنا برخی گناهان کیفر و عقوبتفقر، روایاتیدر نبـود مد رفتـاري او پی) 133ص، 5جهمان، (نک: و خیانت. )541ص، 5کلینی، ج

شده است. دانسته )86ص، 5جهمان، (نک: وجدان کاري، تنبلی و ناتوانی، 4همـان، ج دینـی ( انجـام برخـی اعمـال اسالم براي زدودن فقر از جامعـه در

3/نـک: هـود (و استغفار )551ص، 2ج همان،( دعا ،)290و 19صص، 6ج؛ 2صفقر به خدا پناه از شر :ی معصومانحت رش شده است.سفا )12ـ10/؛ نوح52و توان فقر را عنصري ، چگونه میاز این روي .)167ص، 5نک: کلینی، ج( اند برده مند دانست؟ارزش

انـد، یا از دنیاجویی انتقـاد کـرده را ستوده فقر، به ظاهر ،روایاتیبا وجود این، روایات با روایـات پیشـین ن آنها ناسازگاري ظاهري ای که بررسی داللی و سندي

که: چرا، سازد را برطرف می

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۳۴[

نک: راغب اصـفهانی، ( گاه فقر ممدوح، معناي دیگري غیر از فقر مادي داردـر فخـري « :9کـه در حـدیث منسـوب بـه پیـامبر چنـان )، 642ــ 641صص » الفق ؛ نیـز نـک: کلینـی، 32ـ30صص، 69ج مجلسی،( است» فقر الی اهللا«اند: مراد گفته

که به آن خواهیم پرداخت، ایـن وجـه در صورت صحت روایت، ). 222ص، 8جت نهاده و فقر را از او نم 9خداوند بر پیامبر چهرسد؛ به نظر میمناسب معنایی،

تـو را فقیـر یافـت و و« )؛8/ضـحی ( )فأغنی عائال كوجد و(است: دور ساختهسـرزنش و حسـرت را نتیجـۀ نـاداري و تهیدسـتی از سـوي دیگـر، ».نیاز نمود بی

ي بـراي افتخارتواند می، چگونه فقر مادي ). بنابراین29شمرده است (نک: اسراء/ )؟196ـ191صص نک: شاکر،( حضرت باشد

ن نکـات ــ بـراي تبیـی ندبرسـان فقر مـادي را اگر هم مفهوم گونه روایات ـ این اي با فرهنـگ تکـاثري مبارزه، شده و در واقعیادهاي جاهلی تربیتی و نفی ارزش

پنـدارد تفـاخر و مباهـات مـی ۀرا معیـار ارزش و مایـ ثروتاست که دانسته شدهنـک: کنـد ( ریشـخند مـی نبـودن دلیـل ثروتمنـد را به )، پیامبران20/نک: حدید(

نـک: شـمارد ( خوار میآنان را رو فقی و پیروان محروم) 53ـ51/؛ زخرف27/هودنه تأییـد فقـر، کـه گونه روایات اینبنابراین، پیام ). 442ـ438صص، 4ج، حکیمی

نفی ارزش دانستن مال و ثروت است.مادي بـه اختیـار و انتخـاب تجمالتزیستی و پرهیز اولیاي الهی از زهد، ساده

سـان تـا بـدین سـت حقیقـت دنیا بـه آنان ژرفاز شناخت ناشی و بوده استآنان اسـوه باشـند. چنـین محـروم هاي تودهرا انجام دهند و براي رهبري معنوي جامعه

باشـد و نظـام تکـاثري ۀهـاي ظالمانـ ناشـی از سیاسـت زهدي، فقـري نیسـت کـه بدیهی است فقـر اختیـاري بـراي نیـل بـه متزلزل سازد. مردم راهاي اعتقادي بنیان

اه خدا، فضیلت است.اهدافی واال همچون علم و مجاهدت در ر »فقیـران صـابر « و سـتایش تمجیـد گربیانبسیاري از روایات یاد شده در واقع

: »...طوبی للمساکین بالصـبر « :فرمـود 9: پیامبربراي نمونه .و ناداري نه فقر استنیز نک: و 263ص، 2نک: کلینی، ج(خوشا به حال تهیدستان به خاطر صبر[شان]

گونه است که محدث فرزانه، کلینی، بابی را با این ).39 ـ35صص، 69مجلسی، ج

ی بهگاهن


]۱۳۵[

مج

کـه شـمرد گشوده است و فضیلت را از آن کسانی » فضل فقراء المسلمین«عنوان ، 2نـک: کلینـی، ج (دارنـد در عین فقـر، باورهـاي اسـالمی خـویش را پـاس مـی

فقیران، همچون عفت نفس و هاي معنوي در آیات قرآن نیز، از فضیلت ).260صنـک: (فقـر خـود ل مشکالت مهاجرت در راه خدا تمجید شـده اسـت نـه از متح ).8/حشر ؛273/بقره

روایـت ، تردیـد برانگیـز اسـت؛ مـثال انـد فقر را ستودهی روایات که سند برخخري«مشهور آن را مجلسـی ۀمـ و عال نیامـده هاي معتبـر روایـی در کتاب» الفقر ف

و برخی از )30ص، 69ج، است ( نک: مجلسی بدون سند (مرسل) گزارش کرده ).87ص، 2نک: عجلونی، ج( اند آن را رد نمودهآشکارا پژوهان، حدیث

به فـرض تعـارض حـدیث یادشـده بـا روایـات نکـوهش فقـر و ي، از این روگونـه ایـن داللـی که جمع این گو؛ دوم است ۀغنا، ترجیح با روایات دست ستایش باشد. کامال ممکن میشد، بیان آن وجوه از برخی که چنان روایات

در برابر روایاتی وجود دارد که به صـراحت بـر مطلوبیـت تـالش بـراي رفـاه اسـتغناي «فرمـود: 9مادي و تولید ثروت داللت دارنـد. از جملـه: رسـول خـدا

7) امـام بـاقر 71ص، 5(کلینـی؛ ج » کردن اسـت مادي، یاور خوبی در تقوا پیشه). امـام 72، 5(همـان، ج » جویی دنیا یاور خوبی است به یقین براي آخرت«فرمود: رد تـا بـا «فرمود: 7صادق کسی که دوست ندارد از ثروت حالل مالی گـرد آو

اش را ادا نمایـد و از آن بـه خویشـاوندانش آن آبرویش را محفـوظ دارد، بـدهی 7). شخصـی بـه امـام صـادق 166ص، 3، ج(صدوق» بدهد، خیري در او نیست

7گفت: به خدا سوگند ما طالب دنیـاییم و دوسـت داریـم بـه آن برسـیم. امـام ام در رفـاه خـواهم خـود و خـانواده خواهی با آن چه کنی؟ گفت: مـی فرمود: می

هـا کـه فرمـود: ایـن 7باشیم، صلۀ رحم، احسان و حج عمره به جاي آورم. امام). در 72ص، 5(کلینــی، ج» بلکــه آخــرت طلبــی اســتگفتــی، دنیــاطلبی نیســت، کسـی کـه دنیـا را بـراي آخـرت یـا «آمده است: 7حدیثی دیگر از امام صادق

).156ص، 3(صدوق، ج» آخرت را براي دنیا رها سازد، از ما نیستها نکوهش شده، دوست داشـتن دنیاسـت نـه تـالش آنچه در بخشی از آموزه

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۳۶[

داشتن دنیا نیز در صـورتی آید که دوستبرمیبراي رسیدن به آن. از آیات قرآن نامطلوب است که در مقایسه با مسـائل معنـوي، فزونـی یابـد و آدمـی را شـیفته و

سـورة توبـه، بـه کسـانی کـه ثـروت، 24وابسته خود گرداند؛ براي نمونه در آیـۀ تـر از خـدا و رسـول و جهـاد در راه او اسـت، تجارت و مسکن نزد آنان محبوب

ــۀ ســخت هشــدار ــز در آی ــدید ( داده شــده اســت. نی ــر لش خی ــب ال حل ــه )و إن، از این که آدمی به شدت مـال را »مال است ۀو راستی او سخت شیفت«)؛ 8(عادیات/ـا للـه (دارد، انتقاد شده و در آیۀ دوست می بح نوا أشدالذین آم ؛ 165(بقـره/ )و(

تـر مؤمنـان ، محبـت فـزون »خدا محبت بیشتري دارند اند، به کسانی که ایمان آورده«نسبت به خدا توصیف شده است. از سـوي دیگـر، قـرآن کـریم، ارزش واالي ایثـار

داند که آدمی از آنچه دوست دارد، صرف نظر نماید: مالی و انفاق را درصورتی میهرگـز بـه نیکوکـاري «)؛ 92/(آل عمـران )لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبـون (

».نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید نیــک روشــن اســت کــه عالقــۀ شــدید و افراطــی بــه مــال و ثــروت، او را بــه

سـازد و بـه هاي ناسالم و نامشروع اقتصادي براي رسـیدن بـه آن وادار مـی فعالیتبـراي معنویـت و افکنـد و جـایی هایی همچون بخل و ناسپاسی مـی ورطۀ رذیلت

تعبیـر » خیـر «گذارد. اما اصل مال و ثروت کـه قـرآن از آن بـه ها باقی نمیارزشمندي به آن به طور طبیعی )، نکوهیده نیست و عالقه180فرموده است (نک: بقره/شـده نیـز نـه طبیعـت یـا کـه مقصـود از دنیـاي نکـوهش مذمت نشده است، چنـان

بار است. هاي سیري ناپذیر و زیانامکانات مادي، که به طور غالب، هوسهـاي ن طلبـی یکـی از هـدف قابل توجه دیگر آن است که ثروت و افزو ۀنکت

اي؛ بـدین معنـا کـه ثـروت مقصـود نه هدف غایی، بلکه هدف وسـیله مهم است، فضایل انسانی را پـرورش اي است که با آن باید وسیله غایی مسلمان نیست، بلکه

گفتـه، رشـد ثـروت کمـک به تعبیـر روایـات پـیش داد. در این صورت است که خوبی براي تأمین آخرت خواهد بود. ولی اگـر تولیـد و افـزایش ثـروت، هـدف

هاي بشري باشد، سرمنشأ تمام خطاهایی اسـت کـه موجـب نهایی و اصلی فعالیتمانی بایـد در راه کسـب گردد. از دیدگاه اسالم هـر مسـل دوري انسان از خدا می

ی بهگاهن


]۱۳۷[

مج

اي کـه ) ولـی نـه بـه گونـه 19و 16صـص ، 12حر عاملی، ج ثروت بکوشد (نک:اي مغلوب و محکوم آن شود، بلکه باید خود برآن مسلط گردد و با چنـین سـلطه

تري را تعقیب نماید. هاي بزرگشخصیت خود را رشد دهد و هدفاي کـه موجـب دوري تولید ثروت و افـزایش سـرمایه ةبر این اساس، هر شیود و گرایش صحیح روحی او را منحرف کنـد و بـه رسـالت انسان از خداوند گردست، خلل رساند و دنیاپرسـتی را ااش عهده هعدالت جهانی ب ۀبزرگی که در اقام

اش را بـا خـدا محکـم سـازد و رفـاه رابطهرویج نماید، محکوم است. ولی آنچه تهاي هعمومی را تأمین و شرایط تکامل و رشد را براي نوع بشر مهیا گرداند و زمین

نهایی است و اجراي عدالت، برادري و فضیلت را به وجود آورد، در مسیر هدف (نــک: صــدر، کنــدبــه آن تشــویق مــی اســالم مســلمانان را بــراي رســیدن

.)638ـ637صص

ابزارها و عوامل رشد تولید در فرهنگ اسالمیامـل بـرداري ک اسالم تمامی امکانات و شرایط الزم براي تحقق رشد تولید و بهره

تـوان ا بـه دو دسـته مـی از طبیعت را در نظر گرفته است. این امکانات و وسـائل ر تقسیم کرد:

ابزار قانونیرشد و تولید را ۀدر اسالم، مقررات هماهنگ و متعددي وضع شده است که زمین

مستقیمی با فرهنگ داشته تأثیر عناصر ۀاي از این موارد، رابطسازد. پارهفراهم می از جمله: دهد.پیشرفت اقتصادي را نشان می فرهنگی بر

انـد، هایی مانند قمار، رشوه و سحر را کـه از نظـر تولیـدي عقـیم اسالم فعالیت. 1، 22ج ؛ نجفـی، 91ص، 4؛ ج29ص، 2ج تحریم کرده اسـت (نـک: انصـاري،

هـایی بـراي کسـب دهد از چنین شـیوه ) و اجازه نمی110 و 94، 75، 25صصنون کلی قرآن دراین باره، تحـریم اکـل مـال بـه باطـل درآمد استفاده شود. قا

اموال خود را بین خود « )؛29/نساء( )موالکم بینکم بالباطلال تأکلوا أ(است:

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۳۸[

ها براي کسب درآمـد آثـار روشن است که این گونه شیوه .»به باطل مخورید لوبی بر حرکت تولیدي جامعه دارد.نامط

گــذاري درســرمایه ۀســرانه، زمینــهــاي زائــد و ســبکهزینــههــا و منــع فعالیــت. 2آورد. در اسالم از کارهایی کـه شخصـیت و هاي تولیدي را فراهم میفعالیت

و بـه .)237ــ 232، 12تحرك واقعی انسان را زائل نماید (نک: حر عـاملی، ج دارد و دیگـــر ســـخن، آدمـــی را از میـــدان تولیـــد و کـــار مفیـــد دور نگـــه

لـف نمایـد، منـع شـده اسـت. ایـن گونـه دسـتورات نیـز بـه هایش را تفرصت کند.تقویت نیروي انسانی کمک می مدیریت زمان و

هاي غیر ضروري در تجارت و معامالت که به زیان تولیدکننـده و گريواسطه. 3، 2ج ،ابـن ادریـس ؛ 168، 5کلینـی، ج ( کننده است، تحریم شده اسـت مصرف

.)237صرا وضع هاي نیازمندان)لزوم تأمین هزینه( »ین اجتماعیتأم«اسالم اصول قانونی . 4

است. این موضوع در قلمرو بخـش خصوصـی اهمیـت بسـیار دارد؛ زیـرا کردهــت در ــدم موفقی ــی در صــورت ع ــن رهگــذر، حت ــان از ای ــه انس ــادي ک اعتم

ت أکند، انگیـزة روحـی مهمـی اسـت کـه جـر هاي اقتصادي کسب میفعالیت دهد.اختراع را در شخص پرورش می ر واقدام به کار و عنصر ابتکا

(همچـون زکـات، خمـس و صـدقه) شـامل » تأمین اجتماعی«از دیدگاه اسالم . 5 کسانی که قدرت کـار و فعالیـت اقتصـادي را دارنـد، ولـی از آن شـانه خـالی

رنج جامعه را ندارند مندي از دستشود و افراد بیکاره اجازة بهرهکنند، نمیمی گــري و). بــا سیاســت نفــی تکــدي305 ـــ159صــص، 6(نــک: حــر عــاملی، ج

و از نیروهـاي شود هاي آن، از فرار و اتالف نیروي انسانی جلوگیري میزمینه تولیدي، حداکثر استفاده خواهد شد.

) تا 27ـ26؛ اسراء/31/(نک: اعرافاسالم اسراف و تبذیر را تحریم نموده است . 6در و غیـر ضـروري بـه کـار افتـد، هاي تجملـی ها در راهکه سرمایه جاي آنبه

جریان تولید مفید قرار گیرد.تأکیـد از امکانـات ة درسـت اسـتفاد در راستاي ممنوعیت هدر دادن منـابع، بـه . 7

ی بهگاهن


]۱۳۹[

مج

تولید محدود اسـت و نیازهـا و ۀمنابع طبیعی و مواد اولیفراوان شده است؛ چه ، مـدت تـاه کـم در کو بشر نامحدود. بسیاري از منابع طبیعی دسـت هاي خواسته

ــد. از ســوي دیگــر ــان ، تجدیدناپذیرن ــیاري از معضــل بیکــاري، گریب ــر بس گینـک: ( کشورهاي جهان گردیده و به صورت مشـکلی جهـانی درآمـده اسـت

گیـري از حـداقل امکانـات جامعـه در تردید بهـره بی). 46ـ45صص باغیان، قره مشکالت باشد.تواند گامی مؤثر در راه مقابله با این زایی می تولید و اشتغال

بـر و ه ارائـه شـده اسـت بـار ایـن ري درکارهـاي مـؤث راه دینی هاي در آموزه .گیري از حداقل امکانات تولیدي و منابع طبیعی تأکید شـده اسـت ضرورت بهره

،عاملی حر» (هللاتقر فأبعده اثم اف و ترابا امن وجد ماء«فرمایند: می 7مؤمنانامیر آب و خاکی بیابد ولـی از رحمت خدا به دور باد هر آن کس که ؛)24ص، 12ج

.فقیر بماندنمـاد امکانـات تولیـد اسـت کـه بـر و آب و خاك مصداق بارز منابع طبیعـی

تأکید شده است. فقرزداییگیري از حداقل آن براي ایجاد اشتغال و بهره بـه دلیـل فعالیـت اقتصـادي نباید بـه دینی هاي آموزهاز سوي دیگر، بر اساس

هـاي تولیـدي مشاغل و فعالیت شود. بیشترتوجهی درآمد کم آن در آغاز کار بییه اقتصادي، نیازمنـد پشـتکار، تا رسیدن به مرحلۀ سوددهی و برخورداري از توج

ن و بري است. دلسردي در کار، مانع سـامان یـافت گذاري و هزینه ل، و سرمایهتحمي رسـیدن اها بر، بر استفاده از فرصتيبه نتیجه رسیدن آن خواهد بود. از این رو

مـن : «فرماینـد مـی 7امام صـادق براي نمونه؛ شود به پیشرفت مطلوب تأکید می، 5ج کلینـی، (» کثیـر مـن الـرزق إلی اجـتالب هداعی کطلب قلیل الرزق کان ذل

رآمد فـراوان را یابی به دهرکه در پی درآمد اندك برآید، سبب دست ؛)311ص فراهم ساخته است.

از امکانـات تولیـدي و ة درسـت بـر اسـتفاد اسـت تأکیـدي ها گونه آموزه اینریزي بر اساس آن نقـش مـؤثري در جامعه که توجه به آن و برنامهدر نیروي کار هاي شغلی خواهد داشت.و ایجاد فرصت تولیدي ۀکاهش هزین و یدرشد تول

کننـدگان گنجبا تحریم کنز، قرآن کریمگذاردن مال نهی شده است. از راکد. 8

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴۰[

ب و و(مال را سخت تهدید کرده اسـت: ـزون الـذهکنین یـ الـذ ض یالف ال و ، یوم یحمـی علیهـا فـی نـار جهـنم هللافقونها فی سبیل این فبشرهم بعذاب ألیم

و مهاها جبي بهفتکو و مهنوبألن ج ا کنزتمذا مه مهورا کنظهفذوقوا م کمفس تمکننـد و آن را کسانی که زر و سیم را گنجینـه مـی و« )؛35ـ34/توبه( )تکنزون

روزي که آن ؛ کنند، ایشان را از عذابی دردناك خبر ده در راه خدا هزینه نمی[گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند و پیشانی و پهلو و پشـت آنـان را بـا آن

] این است آنچه براي خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را: داغ کنند [و گویند .»اندوختید بچشید میمفهـوم «گویـد: مـی از ایـن آیـات در تحلیلی جامع و دقیق ;طباطبایی ۀعالم مفهـوم نگهداري، ذخیره و منـع جریـان مـال در معـامالت اسـت... و گربیان کنز

فروپاشـی هر چیزي است که بر پایی دیـن خـدا و جلـوگیري از نماینده سبیل اهللان بـه آ اسـالمی ۀح واجـب دیـن و امـور جامعـ آن همچون جهاد، مصـال هاي بنیان

بـه ،»فسـکم کنزتم ألن«بستگی دارد... پس هرکس مال را به خود اختصاص دهد و سپرده شده] خیانت کرده است... و اگر ثروته اخدا و پیامبرش [در امانتی که ب

دهـد هاي تولیدي و تجاري قرار گذاري ایهـ در چرخۀ سرم هرچند زیاد خود را ـ ن، این آیه اختصـاص بـه نابرایگونه منعی ندارد... ب ند، هیچکبه دیگران خدمت و

نکوهش نپرداختن زکات ندارد، بلکه جلوگیري از گردش اموال در تـأمین همـۀ 260ـ258صص، 9نک: طباطبایی، ج( »شود... دینی را شامل می ۀضروریات جامع

.)274ـ269صصو بـر لـزوم ثـروت راکـد گـذاردن اقتصادي هاي در روایات نیز با اشاره به زیان

. امــام شــود هــاي اقتصــادي ســودآور تأکیــد مــی گــذاري آن در فعالیــت ســرمایهراکد بـر تر از مالمرد پس از [مرگ] خود، چیزي سخت«فرمایند: می 7صادق

نهد. [راوي] گوید: گفتم: آن را چه کند؟ فرمود: در [خریـد] مزرعـه و جاي نمی .)91ص، 5ج نیـز نـک: کلینـی، ؛ 170ص، 3ج ،صدوق» (بوستان و خانه قرار دهد

گذاري براي مثال است و مراد، سرمایه» مزرعه و باغ و خانه«روشن است که ذکر

ی بهگاهن


]۱۴۱[

مج

باشد. ر امور تولیدي و سودآور مید

زار فکري و فرهنگی اب. 2فکري، اسالم انسان را به کار و تولید تشـویق نمـوده و بـراي آن ارزش ۀدر عرص

سان که کرامت بشري و مقام انسان را نزد خدا به فراوانی در نظر گرفته است، آنعناصر ارزشـی چنـدي را در تحقـق رشـد اقتصـادي مـؤثر داند. نیز آن مرتبط می

پردازیم. ر به بررسی این دو مورد میشمرده است. اکنون به اختصا

در اسالمو پیشرفت اقتصادي تولید ، ارزش کارالف ـ امـري سـخت و سـخیف بـه ،تاریخ، کـار ۀگذشت نژادهاي بشري براي بسیاري از

کار نفرین و لعنت ، هاي عبري، رم و یونان باستاندر فرهنگ. رفته است شمار می ها برده، متحمل آن شده است و ویژة بهشتعصیان آدم در سبببه بوده که الهی

تحت تأثیر ) یمیانه (قرون وسط هاي دوران سده. در طول استهاي پست و انسانشـد، ایـن گناه نخسـتین محسـوب مـی سببدین مسیح، هرچند کار، تنبیه خدا به

بـراي کسـب ثـروت و را که کار ی مثبتی ؛ تلقمنفی با تلقی مثبتی همراه بود تلقیوران، داین . به هر حال تا اواخر شمرد میبه دیگران، مثبت و اخالقی دنمتکی نبو

هنوز کار ارزش ذاتی نداشت.بـه شـمار فعالیتی ضروري براي جلوگیري از فقر تنهایهودیان نیز کار از نگاه

زرتشت کار هاي اثرگرفته از آموزهدر ایران باستان و نماید که چنین می. رفت می است.ه یافتارزش مثبتی ، الهـی بـه شـمار رفـت و همگـان ة، کار مظهـر اراد کلیساي پروتستانبا ظهور

کـار ارزش ذاتـی ، هـا سان پس از قرن به آن ترغیب شدند. بدین، حتی ثروتمنداناي براي تعیین جایگاه فرد در سلسله مراتب اجتماعی به شـمار یافت و حتی وسیله

نک: ( داري شد ی اقتصاد سرمایهیرفت و این اندیشه مبناي پیدایش دوران شکوفا، بررســی میــزان اخــالق کــار و عوامــل فــردي و اجتمــاعی مــؤثر بــر آن معیــدفر،

.)23ـ12صص، فرهنگ کار ؛ همو،76ـ75صص و 20ـ19صص

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴۲[

هــم ارزش ذاتــی و معنــوي دارد و نــوعی ،کــار و تولیــد در معــارف اســالمیفـراوان بـا قـرآن کـریم در آیـات رود، و هـم ارزش مـادي. عبادت به شـمار مـی

ها آفریـده و آن را که خداوند منابع و امکانات جهان را براي انسان یادآوري اینرا به آبادکردن دمی، با تأکید بر تصرف در عوامل تولید، آساخته استایشان رام

هـاي گونـه زمین و برطرف سـاختن نیازهـاي معیشـتی خـود تشـویق فرمـوده و بـه به کسـب آدمی راآیات برخی از ایناست. ت آن را نمایان ساختهمختلف، اهمی

النهار جعلنا اللیل و و(براي نمونه: کند؛ ، تشویق میهاي تولیديفعالیت باروزي نا آیوحن فمتیه آیل وـ اللی لنا آیعـر هجصبـار مـ ه النه ض غـوا ف )مـن ربکـم اللتبت

و شب و روز را دو نشانه [توحید و عظمت خود] قرار دادیـم، پـس « )؛12/اسراء(ن] فضلی بخش گردانیدیم تا [در آ شنیروز را رو ۀشب را محو کرده، و نشان ۀنشان

».از پروردگارتان بجوییدصـدر و ذیـل و سـیاق ۀآیات، به قرینـ گونه در این» ابتغاء فضل«مصداق بارز

هاي تولیدي است. از سوي دیگر، تصـرف انسـان در آسـمان و همان فعالیتآن، هـاي الزم، بـدون تولیـد ابزار به طور غالب، هاي آن، مندي از نعمت زمین، و بهره

نیست. بنابراین تشویق به تولید، ترغیب به شدنیهاي نوین ورياوسایل مدرن و فن . خواهد بودسازي زمینه و ابزار تولید نیز فراهم

هـو (بـر دوش انسـان نهـاده اسـت: را آباد ساختن زمـین برخی آیات دیگر، اوسـت کـه شـما را از زمـین « ؛)61/هـود ( )استعمرکم فیهـا رض وألا نشأکم منأ

، در لغـت، بـه »عمار و اسـتعمار زمـین ا«». آفرید و آبادي آن را به شما واگذاشت ؛586ص نک: راغـب اصـفهانی، ( عمران و آبادي است برايمعناي واگذاري آن

ــز ــی، نی ــک: طوس ــایی،؛ طباط16ص، 6ج ن ــیرازي و 298ص، 10ج ب ــارم ش ؛ مکهاي آماده بـراي بنابراین، زمین به صورت آباد و با نعمت .)150ص، 9ج دیگران،بلکـه ایـن انسـان اسـت کـه بایـد بـا کـار و تـالش و آفریـده نشـده اسـت، انسانهـایش را برطـرف گیري از امکانات تولید، زمـین را آبـاد نمایـد و نیازمنـدي بهره

، البالغـه نهـج » (فاهبطه بعد التوبه لیعمر ارضه بنسـله «فرمـود: 7علی امامسازد.

ی بهگاهن


]۱۴۳[

مج

خداوند آدم را پس از توبه به زمین فرود آورد تا زمـین را بـا نسـل او ؛)91 ۀخطب، روشن داشته استگاه اسالم را دربارة کار و تولید دیدکه نیز روایاتیآباد کند.

ردیـف جهـاد در راه خـدا کار دراست؛ اي برخوردار از تنوع و گستردگی ویژه است. به شمار رفتههمان) (و از باالترین عبادات ،)78ص، 5ج کلینی،نک: (

هاي تولیـدي و درآمـد آن از بـارزترین مصـادیق ایـن روشن است که فعالیتتنهـا بـا توان نتیجه گرفت کـه کـار نـه از روایات دیگر حتی میباشد. روایات می

، امامـان ياز ایـن رو راي ارزش اسـت. هدف کسب سود و درآمد، کـه خـود دا نیازي مادي یا با وجود خدمتکاران و کـارگران خـود گاه در عین بی :معصوم

امیــر: کـه در حــدیث آمـده اسـت چنـان ، ورزیدنــد بـه کـار و تــالش اشـتغال مـی رفت کـه نیـازي بـه گاه در آفتاب گرم نیمروز در پی انجام کاري می 7مؤمنان

دفش این بـود کـه خداونـد او را در حـالی ببینـد کـه درآمد آن نداشت، و تنها ه .)163ص، 3ج ،صدوق( اندازد را در طلب حالل به زحمت می ویشخ

اي هاي خـود بـه انـدازه فرمود: همانا من در برخی زمین می 7نیز امام صادقکـه افـرادي شـود، بـا ایـن جـاري مـی ]از سر و صورت من[کنم که عرق کار می

کنم] مرا کفایت کنند، [ولی خود کار می و ]یرنده عهده گهستند که [آن کار را بنیز ؛77ص، 5ج کلینی،( تا خداوند متعال بداند که من در جستجوي روزي حاللم

.)57ـ56صص، 47ج ،؛ مجلسی163ص، 3ج ؛ صدوق،76و 74صصنک: همان،

هاي اخالقی و تأثیر آن بر پیشرفت اقتصاديب ـ ارزشـ اندیشـان و ناآگاهـان خالف دیدگاه کج هبـ میعناصر اخالقی در فرهنگ اسال

کننـد، مشـروط بـر تأثیرات مثبت و مستقیمی در مسیر پیشرفت اقتصادي ایفـا مـی ۀا صورت گیرد و از سوي عموم مردم نیز جامنهکه تحلیل و تبیین درستی از آآن

پردازیم.عمل بپوشد. براي نمونه، به تحلیل چند مورد می

و شکرگزاري شکر .داي دار جایگاه ویـژه » و شکرگزاري شکر«ی ارزشی رشد اقتصادي، نر میان مباد

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴۴[

و شـکرگزاري در متون دینی هرگونه فزونی نعمـت و اسـتمرار آن، رهـین شـکر لئن کفرتم إذ تأذن ربکم لئن شکرتم ألزیدنکم و و(فرماید: . قرآن کریم میاست

یدذابی لشدگاه که پروردگارتان اعـالم کـرد کـه اگـر و آن« ؛)7/ابراهیم( )إن عسپاسگزاري کنید، قطعـا [نعمـت] شـما را افـزون خـواهم کـرد، و اگـر ناسپاسـی

».یید، قطعا عذاب من سخت خواهد بودنما لیفتح علی عبد باب الشکر و یغلـق عنـه هللاما کان ا: «فرمایـد می 7امام علیدر شـکر و که خداوند گونه نیست این ؛)427، حکمت البالغهنهج( »يباب الزیاد

زونی [نعمت] را بر وي ببندد.نده بگشاید و در فرا بر ب سپاسه اول، شکر قلبی یعنی تصور نعمت و توج ۀشکر داراي سه مرحله است: مرحل

شکر عملی یعنی ، سوم ۀمرحل؛ شکر زبانی یعنی ستایش منعم، دوم ۀمرحل؛ به منعمتعبیر قـرآن در .)461ص راغب اصفهانی،( گویی در برابر نعمتقدردانی و پاسخ

ود! شـکر [الهـی] واي خاندان دا« ؛)13/سبأ( )عملوا آل داوود شکراا(: رة سبأسوعمـل ۀدهد که در کاربرد قـرآن شـکر بیشـتر از مقولـ نشان می »جاي آوریده را ب

.اندکند راستین ، از دیدگاه قرآن شکرگزارانياست. از این روها در راهی بـه کـار رود کـه بـراي ن حقیقت شکر آن است که نعمتسا بدین

شکر دانستن نعمت از خـدا ۀروایات کمترین مرتب بر پایۀو است آن آفریده شده ؛ مجلسـی، 95ص، 2ج نـک: کلینـی، ( سـت ا و مصرف نکردن آن در نافرمـانی او

.)52ص، 68جدي و اقتصـادي ن شکر و پیشـرفت مـا میاآید که به روشنی برمی از متون دینی

وجود دارد. با توجه به مفهوم حقیقی شکر فهم این ارتباط چنـدان استوارپیوندي از تمـام امکانـات، ة درستیعنی استفاد، در اقتصاد چه شکر عملی؛ دشوار نیست

رشد و سعادت مـادي و معنـوي جامعـه و پرهیـز از برايها ها و توانمنديفرصت مستقیم بر پیشرفت اقتصادي دارد. يتأثیر خود که هدر دادن منابع و عوامل تولید

بشر میـان شـکر و فزونـی بیرون از دریافت، وجود ارتباطی غیبی و با این حالسـو، مراحـل کـه از یـک ؛ چراشود اثبات میدینی هاي نعمت به روشنی از آموزه

ی بهگاهن


]۱۴۵[

مج

) 21ص، 12، جالمیزان نک: طباطبایی،( گردد شکر، به ایمان و تقوا بازمی ۀگان سه اي روایات تصریح دارند که حتی شکر قلبی نیز پیش از آن از سوي دیگر، پاره و

کـه چنـان ، عمل گردد در فزونی نعمت نقش دارد به آنو شود زبان جاري برکه فشـکرها بقلبـه إال ی علـی عبـد نعمـ هللامـا أنعـم ا «فرماینـد: می 7امیر مؤمنان

، بحـاراالنوار مجلسـی، » (استوجب المزید فیها قبل أن یظهر شـکرها علـی لسـانه اي ارزانی نداشت که سپاس آن را در دل بر بندهرا خداوند نعمتی ؛)53ص، 68جنعمـت شایستگی فزونـی در آن ی آنکه پیش از شکر زبان آورد، جز آن يجاه ب

.یافترا

زهد و قناعتدر نگاهی سطحی عناصري مانند زهد و قناعت از عوامل رکود اقتصادي به شمار

رشـد مقـدمات و هـا بایسـتگی سـود مـادي از افزایشبه گرایشکه چرا؛ رود میاز سـود و ثـروت و رویگردانـی اقتصادي است، در حالی کـه زهـد و قناعـت بـه

. برخـی از نویسـندگان بـه اشـتباه، کنـد مـی امکانـات دعـوت ترینکمرضایت به عناصري همچون قناعت، زهد، شاکر بودن بر رزق مقسوم، نکوهش دنیا و پرهیـز

.)97ص(نـک: متوسـلی، اندسازگار با توسعه قلمداد کردهاز آرزوهاي دراز را ناو عمیقی دارند کـه تحلیـل صـحیح نیک روشن است که این عناصر، مفاهیم واال

.سازدهاي این چنینی را مرتفع میداشتها سوء برآناسـالمی زهـد و عناصـر مـرتبط بـا آن در شـمار هـاي آموزهدر با وجود این،

از نگاه . اثبات این مهم نیازمند آن است کهآید به شمار میعوامل رشد اقتصادي که هاي نادرست گیري و از نتیجه گرددمفاهیم صحیح این عناصر شناسایی اسالم

، جلوگیري شود.هاي نادرست داردرداشتریشه در ب

مفهوم و کارکرد زهدچیزهـاي کـم و بـه در هر چیز است و از آنجا که » قلت«در اصل به معناي » زهد«

، 3ج نک: ابن فـارس، ( نیز آمده است» رغبتی بی«شود، به معناي ناچیز رغبتی نمی

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴۶[

بـراي هـاي گونـاگونی در علم اخالق تعریف .)384ص ؛ راغب اصفهانی،30صشناختی دارد، چنین است: این تعاریف که نگاهی واژهترین دقیق. ده استش زهد

. به چیزهایی است که مانع تکامل آدمی اسـت تمایل نداشتنزهد ناچیز دانستن و .)258ص نک: عبداهللا شبر،(

:دارد دو بعدآید که زهد برمی چنین دینی هاي از آموزهبه طور کلی عناي دل نبستن و شیفته نبودن بـه مظـاهر مـادي اسـت. امـام بعد روحی که به م. 1

: اسـت فرمایند: تمام زهد در دو جمله از قرآن با اشاره به این نکته می 7علی)و ا فاتکملی ما عوال تأسکیل ال تفرح ا آتـاکمتـا بـراي « ؛)23/حدیـد ( )وا بم

آنچه از دست شما رفته، تأسف نخورید و به آنچه به شـما داده شـده، شـادمان .)431، حکمت البالغهنهج (نیز: »نباشید

مطهري،نک: (است »برداشت کم براي بازدهی زیاد«بعد عملی زهد که همان . 2ــیري در نهــج البالغــه هــد عملــی مربــوط بــه زاز ایــن روي، .)247ص، س

.شود تولید را شامل نمی ۀجویی در مصرف است و هرگز عرص صرفهسو تمام توان خویش را در کار و زاهد حقیقی کسی است که از یک بنابراین

ه ي بـه راحتـی از آنچـه بـ دل نبستن به امور ماد ا، و از دیگرسو ببه کار بنددتولید .جامعه صرف نظر کندبه سود نیازمندان و مصالح است دست آورده وانهــادنگــردد کــه تفســیر زهــد بــه دوري از دنیــا و مــی آشــکارســان بــدینعنصر سـازنده و متعـالی این گر ازهاي اقتصادي برداشتی انحرافی و ویرانفعالیتتـالش ی اسـت بـراي زیرا زهد حقیقی عامل ؛)82ـ79صص نک: قرضاوي،( است پـذیري ولیتؤمسـ ۀات و تقویت روحیها و امکانکارگیري تمام فرصت به و بیشتر

و تـأثیر مسـتقیمی بـر تقویـت وجـدان کـاري، کنـد که شیفتگی به دنیا را نفی میبرداري مطلوب از منابع تولید و در نتیجه پیشرفت مادي فرد و جامعه دارد. از بهره

ـ ( »من زهـد لن یفتقر«فرمایند: می 7یاین روست که امام عل ؛)366ص دي،آم .کس که زهد ورزد هرگز به فقر گرفتار نشود آن

ی بهگاهن


]۱۴۷[

مج

مفهوم و کارکرد قناعتو مفهوم رضـایت است و» روي آوردن به چیزي«در لغت به معناي » قناعت«واژة

ایـن واژه در اصطالح . )33ص، 5ج ابن فارس،( شود می برداشتاز آن خشنوديدانسـته » دك در کاالهاي مورد نیـاز به ان بسنده کردن«صفت فعل و به معناي گاه

و بـه مفهـوم اسـت و گـاه صـفت نفـس ،)685ص راغـب اصـفهانی، ( شده است، 2ج نراقـی، ( »اکتفـا بـه انـدازة نیـاز و ضـرورت از مـال وصفت پایدار نفسـانی «

.)101ص، قناعت هرگز به معناي رها کردن کار و تولیـد و راضـی شـدن بـه با این همه

سـاز رشـد دگی اقتصـادي نیسـت، بلکـه خـود زمینـه مانـ مشکالت و عامـل عقـب و از کنـد اي کـه مصـارف اضـافی خـود را حـذف زیـرا جامعـه ؛ اقتصادي اسـت

آیـد گـري بـه وجـود مـی اشـرافی ۀتجمالتی که بر اساس نیازهاي کاذب و روحیهـاي الزم در توسـعه گـذاري انداز بیشتري براي سرمایه پس تواند ، میدوري کنددر واقـع پیـدایش و اي کـه مـاکس وبـر بـر آن تأکیـد داشـت نکتـه ؛ داشته باشـد ــرمایه ــد پروتستانی س ــول زه ــرب معل ــعه در غ ــداري و توس ــودس ــر، ( م ب ــک: وب ن

.)150ـ147صصاز ناشیبروز مفاسد اقتصادي ۀتأمین بهداشت روانی جامعه زمینبا از دیگرسو

ا و هـ سـازي فعالیـت موجـب سـالم یابد و میچشمی کاهش حسد، آزمندي و هم گردد. اقتصادي میافزایش امنیت

ۀدینی با اشاره به این مطلب دو گونـه تـأثیر بـراي قناعـت در زمینـ هاي آموزه :اند رشد اقتصادي بیان نموده

نیازي، رضـایت از زنـدگی و آرامـش روحـی در تأثیر روانی یعنی احساس بی. 1کـه چنـان ست، ، آنجا که آدمی تالش خود را به انجام رسانیده اعین فقر مادي ه... ، و من اقتصر علی بلغهال کنز أغنی من القناع«فرماینـد: می 7امیر مؤمنان

، 8ج نیـز نـک: کلینـی، ؛363، حکمت البالغهنهج( »...هالکفاف فقد انتظم الراحکه به مقدار کفـاف تر از قناعت نیست، ... آن نیازکننده بیهیچ گنجی )؛ 19ص

ساخته است.بسنده کند، آسایش خود را فراهم

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۴۸[

امام . فقرزدایی به شمار رفته است براياي که قناعت عاملی گونه تأثیر مادي به. 2ـ » (هزال فقر همن لزم القناع«فرماینـد: می 7علی کـه بـا هـر )؛ 393ص دي،آم

اش از میان برود. فقر و تهیدستیقناعت همراه شد،

تأکید بر مصرف کاالهاي داخلیکیـد شـده اسـت کـه بـه طـور مسـتقیم بـر أهایی تمصرف نیز، بر ارزش ۀدر عرص

از الگـو ثیر مثبـت دارد کـه از آن جملـه، پرهیـز أزاي اقتصـادي تـ پیشرفت درون. امـام اسـت اکتفا بـه مصـرف کاالهـاي داخلـی و قراردادن بیگانگان در مصرف

ـ قـل نبیاء أنمن األ إلی نبیهللاأوحی ا...«فرمایند: می 7باقر ال یلبسـوا کلقوم :لباس وا بمشـاکل أعـدائی، فیکونـوا لوال یشـاک أعدائی أعدائی وال یطعموا طعام

خداوند به پیامبري از پیـامبرانش ؛)172ص، 6طوسی، ج( »أعدائی کما هم أعدائیلباس دشمنان مرا نپوشند و غذاي آنان را نخورند و :وحی فرمود که به قومت بگو

.»ت، بسان آنان دشمن من خواهند بودبه شکل آنان ظاهر نشوند، که در این صوردور کعبه مشغول طواف بـودم در «گوید: می 7ز اصحاب امام صادقیکی ا

گذاشتند] بر سرم بود. اي [: نوعی کاله دراز که یهودیان بر سر میحالی که برطله، 2(صـدوق، ج التلبسها حول الکعبۀ فانهـا مـن زي الیهـود فرمـود: 7پس امام

وش، ه نپآن را در اطراف کعب ؛)134ص، 5، جتهذیب األحکام؛ طوسی، 411ص .»چرا که از پوشش یهودیان است

هــاي از جنبــهالگوپــذیري از بیگانگــان در نــوع و مقــدار کاالهــاي مصــرفی، اقتصـادي، ایـن کـار بیشـتر ۀرسـاند؛ از جنبـ زیان مـی اسالمی ۀگوناگون به جامع

تـوجهی بـه تولیـدات و کاالهـاي موجب ترویج مصرف کاالهاي خـارجی و بـی تولیـد و اقتصـاد بـه از کشـور، ر خارج ساختن سـرمایه شود که افزون ب داخلی می

زند. میی نیز ضربه ملاجتماعی و فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنـگ بیگانـه و جنبۀاز

بـه ، رود ی دینی در جامعـه بـه شـمار مـی فرهنگی و حتهاي تهدیدي براي اصالت

ی بهگاهن


]۱۴۹[

مج

ر اخالق و رفتار را نیز که الگوپذیري در مصرف، ناخواسته الگوپذیري د ویژه آنال یشـبه « فرماینـد: مـی ، با اشاره به این نکته 9در پی خواهد داشت. رسول خدا

دیلمـی همـدانی، ( »الزي بالزي حتی یشبه الخلق بالخلق، ومن شبه بقوم فهو منهمــه یکــدیگر الگوهــاي[و هــا شــکل ؛)168و 162صــص ،5ج ــد مصــرفی] ب هماننو هـرکس خـود را شـبیه شـود؛ لق و خوها به هم نزدیک که خ ، جز آنگردد نمی

.»رود مید، از آنان به شمار سازگروهی

نتایج بحثثیر مستقیم فرهنگ و از أگر تبرخی از کشورها نشان ۀتحقیقات مختلف و تجرب. 1

ي ادیان بر پیشرفت اقتصادي است. تأثیر مثبت دینداري بر رشد هاجمله آموزههاي دینی و تأکیـد گیزشی آموزهو پیشرفت اقتصادي، به طور عمده به نقش ان

کــاري، نظــم و هــا بــر عناصــري همچــون ارزش کــار، ارزش علــم، وجــدانآنهـا در رهاي مثبـت اقتصـادي، و نیـز نقـش آن انضباط، پاداش الهی در برابر رفتا

گـردد کـه میسو بـاز دي در کنار وضع قوانین همهاي اقتصاسازي فعالیتمسال ساز رشد و پیشرفت است. زمینه

هـاي فرهنـگ اصـیل اسـالمی بـوده و سـبب علت ایجاد تمدن اسالمی، آموزه. 2مغـول) و درونـی (رفـاه ۀانحطاط تمدن اسالمی نیز به دو عامـل بیرونـی (حملـ

گردد.میفرهنگ ناب دینی) باز اززدگی افراطی مسلمانان و دوري در فرهنگ اسالمی، تمامی امکانات و شرایط الزم براي تحقـق رشـد تولیـد و . 3

برداري کامل از طبیعت در نظر گرفته شده است. این امکانات و وسائل را بهرهتوان تقسیم کرد: قوانین و مقـررات مـرتبط، و عناصـر فکـري و به دو دسته می

ر اخالقی مد نظر فرهنـگ اسـالمی نیـز مـواردي وجـود فرهنگی. در بین عناصدارد که تأثیر مثبت و مستقیمی بـر پیشـرفت اقتصـادي دارد، از جملـه: شـکر و

کیـد بـر أشکرگزاري، زهد و قناعـت، و اصـول حـاکم بـر مصـرف همچـون ت مصرف تولیدات داخلی.

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۵۰[

منابع و مآخذ .قرآن کریم .1، قـم، چـاپ اول ، و درر الکلم یالحکمغرر )،1366(آمدي، عبدالواحد بن محمد تمیمـی .2

.علمیه ةدفتر تبلیغات اسالمی حوزالسالم محمد هارون، ، تحقیق عبدمعجم مقاییس اللغه ق)،1404(فارس، احمد بن فارس ابن .3

قم، دفتر تبلیغات اسالمی. ، مشهد، دانشگاه علوم اخالق اقتصادي از دیدگاه قرآن و حدیث، )1384( ایروانی، جواد .4

.وياسالمی رض .، چاپ نهم، تهران، نشر نیتاریخ عقاید اقتصادي )،1388(تفضلی، فریدون .5احمـد ۀ، ترجمـ انـدازي اسـالمی) آینده علم اقتصاد (چشـم )،1384(چپرا، محمد عمـر .6

.7شعبانی، تهران، دانشگاه امام صادقشـیرازي، ، تحقیـق عبـدالرحیم ربـانی هوسائل الشیع ق)،1403(ی، محمد بن حسنحر عامل .7

.حیاء التراث العربیاارد ،بیروت .، تهران، مکتب نشر الثقافی االسالمیهةالحیا )،1368(حکیمی، محمد رضا و دیگران .8 .النشر االسالمی ۀ، چاپ دوم، قم، مؤسسالسرائر ق)،1411(حلی، ابن ادریس .9

احمد آرام، چاپ دوم، تهران، انقالب ۀ، ترجمتاریخ تمدن )،1368(دورانت، ویلیام جیمز .10 .اسالمی

.، نشر الکتابمفردات الفاظ القرآن ق)،1404(غب اصفهانی، حسین بن محمدرا .11 .، چاپ اول، تهران، رایزنفقر و غنا در قرآن و حدیث )،1378(شاکر، محمد .12 .العزیزي ی، قم، مکتباالخالق )،1374(عبداهللا دشبر، سی .13 .بوستان کتاب ۀسسؤ، قم، ماقتصادنا )،1382(صدر، محمد باقر .14 .، قم، نشر اسالمیالمیزان فی تفسیر القرآن )،1393(حسین حمدم طباطبایی، سید .15، تحقیـق احمـد قصـیر عامـل، التبیان فی تفسـیر القـرآن تـا)، (بیطوسی، محمد بن حسن .16

.بیروت، دار احیاء التراث العربی، تحقیـق سیدحسـن موسـوي خرسـان، تهذیب االحکـام )،1364(طوسی، محمد بن حسن .17

.تهران، دارالکتب االسالمیهچـاپ ، کشف الخفاء و مزیـل االلبـاس ق)،1408(جلونی جراحی، اسماعیل بن محمدع .18

.ی، بیروت، دار الکتب العلمیدوم ، تهران، زوار.سیر حکمت در اروپا )،1344(فروغی، محمدعلی .19 .، چاپ هشتم، تهران، دانشگاه تهراناقتصادي ۀسیر اندیش )،1368( قدیري اصلی، باقر .20، چـاپ اول ، القیم و االخالق فی االقتصاد االسـالمی دور ق)،1417( قرضاوي، یوسف .21

.هالرسال ۀبیروت، مؤسس ، چاپ اول، تهران، نشر نی.اقتصاد رشد و توسعه )،1370( باغیان، مرتضیقره .22

ی بهگاهن


]۱۵۱[

مج

اکبـر غفـاري، تهـران، دارالکتـب ، تحقیـق علـی الکافی )،1363( کلینی، محمد بن یعقوب .23 . هاالسالمی

-، مفاهیم، مبانی نظري، نهادگرایی و روشتصاديتوسعۀ اق )،1382( متوسلی، محمـود .24 .ها (سمت)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهشناسی

باقر بهبودي، بیـروت، داراحیـاء ، تحقیق محمدبحاراالنوار ق)،1403( باقر مجلسی، محمد .25 .التراث العربی

. تهران، صدرا، چاپ یازدهم، انسان و سرنوشت )،1371( مطهري، مرتضی .26 . ، چاپ نهم، تهران، صدراسیري در نهج البالغه )،1372.............. ( .27بررسی میزان اخالق کار و عوامل فردي و اجتماعی مؤثر بـر )،1377( معیدفر، سـعید .28

. ؤسسۀ کار و تأمین اجتماعی، چاپ اول، تهران، مآن . ۀ کار و تأمین اجتماعیؤسس، چاپ اول، تهران، مفرهنگ کار )،1380............. ( .29الکتـب ، چاپ یـازدهم، تهـران، دار تفسیر نمونه )،1373( و دیگران مکارم شیرازي، ناصر .30

.هاالسالمی، تحقیـق عبـاس ع االسـالم ئجواهر الکالم فی شرح شـرا )،1367( حسـن نجفی، محمد .31

.هدارالکتب االسالمیتهران، ، چاپ سومقوچانی، چـاپ چهـارم، محمد کالنتر، ، تصحیح سیدالسعاداتجامع تا)،(بی مهدي نراقی، محمد .32

.االعلمی للمطبوعات ۀبیروت، مؤسسارتباط اقتصاد متعارف با اقتصـاد ارتـدکس و )،1385( نمازي، حسین و دادگر، یداهللا .33

تهران، شرکت سهامی انتشار.، چاپ اول، اقتصاد اخالق مدارري، عبدالمعبود انصا ۀترجم ،داري اخالق پروتستان و روح سرمایه )،1371(وبر، ماکس .34

.چاپ اول، تهران، سمت

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

]۱۵۲[

development, if they are analyzed and determined correctly and the

public act according to them. Meanwhile, this paper states the cases

of cultural effects on the economic development it analyzes some

of the moral factors.

Keywords: economic development, culture, moral values

Abs

tract

s

[153] A look to the Effect of Culture on the Economic Development

Javad Irvani

he successful economic experience of some countries which

directly happened under the influence of the cultural elements

in the last recent decades clearly shows the importance and position

of the culture in the economic development.The Islamic culture

teachings are full of the elements which if they are institutionalized

it will containa bright and promising future in economy. The

positive effect of the religious persuasion on the economic growth

and development; generally the motivating role of the religious

teachings and its emphasis on the factors such as the importance of

work, the importance of science, conscience at work, order and

discipline, God's reward for the positive economic and also their

role in economic healthy activities beside setting the accompanied

rules which cause the economic growth and development.However,

some of the distorted and deviationalreligious writings which have been presented as religion during the human history are: factors of

society lag and deemed untrustworthy factorsin religions and

unreliability. From the other side, Islam has considered all

necessities and necessary circumstances for occurring production

growth and effective use of nature. These instruments and means

are divided in two types: legal instruments and mental and cultural

factors. Moral factors in Islamic culture (contrary to thecrooked

thinkers) have direct and positive effects on the economic

T

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

[154]

Priorities of Production from the Point of Islam

Ali Muhammad MirJalili Somaye Youssefi

slam seeks nobility and authority for Muslims in all fields includes economic area and production is preliminary step

toward this main goal. For this, Islam has considered a special role for production and invites Muslims and his followers to take activities in different areassuch as farming products,animal husbandry products, and industrial productsand also the commerce of the products in these sectors in order to be promoted and be distributed. It is necessary to be chosen perfect and accurate methods and strategies to achieve the production growth and self-sufficiency of Muslims and beingindependent from blasphemy countries. This research with analytic- descriptive method and with precious sayings of the noble prophet ((Peace and Blessings Be upon Him and His Household) and infallible Imams and with using the Quranic verses tries to define the priorities for production from the point of Islam to attain the economic growth and authority of Muslims. The aim of this note is to encourage producers to consider the priorities for production. Keywords: The Quran, Islamic traditions, Muslims, work, production, priorities

I

Abs

tract

s

[155]

interactions, individual differences, contents of the message and religious teachings

The Examination of Effectiveness of Iran's Scientific Growth and Economic –Scientific Dynamics

Muhammad Amin Khosravi Muhammad Reza Sharifani Ruhullah Rahimi

here are standards to study the scientific growth by countries.

Every year, the scientific growth by countries with respect to

the statistics and figures are studied and estimated by the national

and foreign professional organizations. This paper is going to study

the scientific growth in Iran in the last two decades with regard to

the international standard parameters which are provided by the

credible databases. Then, it analyzes the mutual relation of legal

and economic growth and the degree of its effectiveness on

scientific growth in this field. In the last two decades, Iran has an

outstanding (significant) growth in science which has made

progress and development in Iran from this perspective in the

world. But contrary to the other countries, this scientific growth has

an inconsiderable (little) effect onthe economic growth in Iran. One

of the important reasons is the absence of attention to the

humanities in this area and also the absence of constant and right

relationship between scientific sections and economic sections. It

can be lessened the incredible gap between these two areas by the

T

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

[156]

The Principles and Strategies of the Social Relations according to the Religious and Psychological Teachings

Ali Ahmad Panahi

he present research is going to determine the principles and

strategies of a productive social relation which are taken from

the Religious and Psychological teachings. The main question is

what the principles and strategies of the effective relations are from

the Religious and Psychological perspective. The research method

is descriptive- analytic. For this purpose, after familiarity with and

getting concepts and reasons which have been derived from the

religious and psychological texts, the paper analyzes them and then

implies to the principles and strategies which are based on the

religious and psychological texts. The results show that the most

outstanding principles and social interaction strategies which are

accorded with the Religious and Psychological teachings are:

familiarity with needs, knowing the community which is our goal,

acquaintance with norms, knowing the message and the method of

transmitting message, creating deliberate verbal and non-verbal

relations, using of paradigm learning, attention to the individual

differences and knowing capacity, considering the gender

differences, mastering the contents of the religious teachings in

summary, intelligence and familiarity with the techniques and rules

of creating relation and transmitting messages, using the individual

attractions ,……

Key words: strategy, principles, the evolution of morality, social

T

Abs

tract

s

[157]

security, the most important factors creating the cultural security

are: the enhancement of intelligence and knowledge, beliefs,

extending encouraging good and discouraging bad, tawalla(love of,

obedience to, alliance with or loyalty to Imams and their cause) and

tabarra(dissociation from, disobedience to, renunciation and

abandon of the imams 'adversaries) , creating a right model and

Alavi's culture, preserving the past true virtues, immunizing

through strengthening the family institute and expanding marriage

and self-esteem and establishing justice and preventing poverty

and unemployment in the society. The most important obstacles to

the cultural securityare:constituting theuncertainty and doubt in the

cultural system,cultural invasion, and eclecticism, the lack of

qualification of the heads of governments and their excessive

luxurious life and ambitions in the worldly life. Undoubtedly,

acting according to the Imam Ali's orders protects the society

against the cultural aggression which is one of the enemy's

weapons in order to overthrow the government from the view of

the supreme leader of Iran.

Keywords: security, culture, cultural aggression, cultural resistance

شژوهپ


یستب

مار، شم

ة دوم

پی (پیا


139

3

[158]

other factors are beyond this shadow; zikr(the remembrance of

Allah ) , supplication, prayer, fasting,haj which are the instances of

worshiping God and cause the individual and social peace;

repentance, relying on Allah, hope in Allah, patience and

familiarity with the Quran are the moral and spiritual instances of

beliefs; purity, innocent, friendship with the fair and comforting

which are social instances of belief and creating spiritual and

mental peace of individual and society.

Keywords: peace, comfort of soul, spiritual (mental) balance, life,

belief

Cultural Security in Islamic Society from the Perspective of

Nahj Al-Balagha

Majid Baba Lian Ali Reza Radbin

his note scientifically tries to investigate one of the national security dimensions with the subject of the cultural security

from the Nahj al- Balagha view. Thecultural security is really preserving the traditions, values, conventions and national identity. The aim of this paper is to study the backgrounds of creating the cultural security in thesociety and its pathology from the point of Imam Ali (peace be upon him) with respect to his sayings in Nahj Al-Balagha. With the thematic studying (examination) of Nahj Al-Balagha and with studying books and articles which are codified about the different dimensions of security specially the cultural

T

Abs

tract

s

[159]

Abstracts

Peace in Life with Respect to the Islamic Teachings; Factors and Backgrounds

HasanBuzhMehrani Ali JalaeianAkbarnia

eace is the spiritual (mental) balance and the absence of anxiety and anxiousness which are resulted from confronting

problems and difficultiestactfully. Peace in its different types (naturally, mentally and religious belief) is from well-being components, which emerges in two forms: spiritual (mental) peace and social security. Because all human common activities are to achieve peace this paper aims to present peace factors from the perspective of Islamic teachings and has reported some of them which are: religious belief which is the main peace factor that the

P

ﺕﻻﺎﻘﻣ ﺖﺳﺮﻬﻓ · .دﺮﯿﮔﯽﻣ مﺎﺠﻧا ﯽﻧﺎﺸﻧ ﻪﺑ...

Documents