و پیشینۀ صدور نهج אلبالغه) علیه אلسالم(زندگانی تحلیل אمام علی

אرشد کارشناسی: مقطع

:های رشته سید محمد مهدی جعفری: مدرس

مصطفی دلشاد تهرאنی :אرزیاب

אسماعیل אثباتی: آموزشیار تدوین

سعید شفیعی: ناظر علمی تدوین

وאد جهانیمحمدج: ویرאستارאن فنی

نوروز אمینی :ناظر ویرאیش

فاطمه صادقی :چین حروف

نرجس حسنلو: آرא صفحه

: تاریخ تولید

صفحه ....................................................................................................................................................... فهرست

אول ۀجلس ٢ .................................................................................................................................................................................... درس אهدאف ٢ ............................................................................................................................................................................................... درآمد ٢ ..................................................................................................................................... بعثت אز شیپ تا تولد אز) אلسالم هیعل( یلع ٣ ................................................................................................................................................................................. عبادت ۀنیشیپ ٤ .................................................................................................................................... ) وآله هیعل אهللا یصل( امبریپ دعوت رشیپذ

٥ ................................................................................................................. مدینه به هجرت تا بعثت אز) אلسالم هیعل( یعل حضرت ٥ ..................................................................................................................................................................................... ذر אبو مانیא

٧ ................................................................................................................................................................ אسالم به شانیخو دعوت ٧ ................................................................................................................................................................................ طالب אبو אیمان ٨ ............................................................................................................................ )وآله هیعل אهللا یصل( امبریپ دعوت شدن یعموم

٩ ........................................................................................................................................................... طالب یאب شعب در محاصره ٩ ....................................................................................................................................................................................... אلحزن عام ٩ ............................................................................................................................................................ امبریپ هجرت و تیאلمب لةیل

١١..................................................................................................................... مدینه به هجرت אز پس) אلسالم هیعل( یعل تحضر ١١..................................................................................................................................................................................... אخوت عقد ١١................................................................................................................................................................. امبریپ غزوאت در حضور ١٦ .................................................................................................................................. )אلسالم هیعل( یعل ینیجانش و אلودאع حجة ١٦ .......................................................................................................................................................................................... دهیچک

دوم ۀجلس ١٨.................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ١٨............................................................................................................................................................... نیشیپ مباحث بر یمرور ١٨................................................................................................................................................. )وآله هیعل אهللا یصل( امبریپ رحلت ١٩............................................................................................................................................................................. رآنق یآور جمع ١٩............................................................................................................................................................ پیامبر غیبت یאدعا و عمر ٢٠.................................................................................................................................. خالفت یبرא یچین توطئه و شعبه بن رةیمغ ٢١.................................................................................................................................................................................... سقیفه ۀفتن ٢١................................................................................................................................................... فهیسق در منصوب ۀفیخل بکر אبو

٢١..................................................................................................................................... فهیسق منصوب ۀفیخل برאبر در אمام موضع ٢٢...................................................................................................................... )هایعل אهللا سالم( زهرא حضرت شهادت تا فهیسق אز ٢٢...................................................................................................................................... عتیب یبرא انیسف אبو و عباس دعوت رد ٢٥ .......................................................................................................................................................... بکر אبو با אمام دننکر عتیب

٢٥ ............................................................................................................................ )هایعل אهللا سالم( زهرא حضرت شهادت אز پس

صفحه فهرست

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

٢٥ ............................................................................................................................................................................. بکر אبو با عتیب ٢٦ ..................................................................................................................................................... بکر אبو با یعل אمام عتیب لیدل ٢٧............................................................................................................................................... فهیخل با مشورت و مسلمانان یاری

٢٨................................................................................................................................................. عمر ینیجانش و بکر אبو درگذشت ٢٨.............................................................................................................................................. خالفت غصب ۀبار در אمام یۀشکوאئ ٢٩........................................................................................................................................................................................... دهیچک

سوم ۀجلس ٣٢.................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٣٢............................................................................................................................................................... نیشیپ مباحث بر یمرور ٣٢................................................................................................................................................................... خطاب بن عمر دورאن

٣٢...................................................................................................................................... عمر אقدאم نینخست ؛یطبقات ۀفاصل جادیא ٣٣.................................................................................................................................... یو هیعل توطئه بر یلیدل عمر، یریسختگ ٣٣...................................................................................................................................................................... خطاب بن عمر ترور ٣٤ ........................................................................................................................................... אمام دگاهید אز دورאن نیא یهایژگیو

٣٥ .................................................................................................................................................................. خلفا کنار در یعل אمام ٣٥ ........................................................................................................................................................... مامא با مشورت אز یא نمونه ٣٥ .............................................................................................................................................................................. عثمان אنتخاب ٣٥ ........................................................................................................................................................... سوم ۀفیخل אنتخاب و شورא ٣٦ ........................................................................................................................................................... شدهنییتع شیپ אز یאنتخاب ٣٧................................................................................................................................................................. عثمان خالفت אز شکوه ٣٨........................................................................................................................................................................................... دهیچک

چهارم ۀجلس ٤٠ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٤٠ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور

٤٠ .............................................................................................................................................................................. عثمان خالفت ٤٠ .............................................................................................................................................................................یلگیقب خالفت ٤١ ...................................................................................................................................................... عثمان مشاور حکم بن مروאن ٤٢ ...................................................................................................................................................................... عثمان هیعل شورش

٤٢ ...................................................................................................................................................................... شورش یساز نهیزم ٤٢ ........................................................................................................................................................................... אمام یگریانجیم

٤٤ ............................................................................................................................................. عثمان هیعل شورش در مروאن نقش ٤٤ ......................................................................................................................................................... نهیمد به انیشورش بازگشت ٤٥ .......................................................................................................................................................... عثمان قتل در هیمعاو نقش ٤٥ ................................................................................................................................................. عثمان قتل و شورش گرفتن אوج ٤٦ .......................................................................................................................................................................................... دهیچک

پنجم ۀجلس ٥٠ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٥٠ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور

٥٠ ......................................................................................................................................................... خالفت مقام به אمام אنتخاب ٥٠ ..................................................................................................................................... عثمان شدن کشته ۀمسئل در אمام موضع ٥١ ............................................................................................................................. عثمان אز پس) אلسالم هیعل( یعل אمام אنتخاب

صفحه فهرست

ج

٥٢ ........................................................................................................................................................................... אمام حجت אتمام ٥٣ ................................................................................................................................................. خالفت رشیپذ یبرא אمام لیدال ٥٤ ......................................................................................................................................................................... אمام با مردم عتیب

٥٥ ..................................................................................................................................................................... خالفت ۀبرنام אعالم ٥٥ .............................................................................................................................. אمام خالفت ۀآستان در جامعه و مردم تیوضع ٥٩ .......................................................................................................................................................................................... دهیچک

ششم ۀجلس ٦٢ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٦٢ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ٦٢ .................................................................................................................................................................................. אمام با عتیب

٦٢ .................................................................................................................................................................. نیقاعد با אمام برخورد ٦٤ ...................................................................................................................................................................... یאقتصاد אصالحات ٦٧ ......................................................................................................................................................................... یاسیس אصالحات

٧٠........................................................................................................................................................................................... دهیچك هفتم ۀجلس ٧٢.................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٧٢............................................................................................................................................................... پیشین مباحث بر یمرور ٧٢............................................................................................................................................................. אنجام تا آغاز אز جمل ۀفتن

٧٢..................................................................................................................................................................... نیناکث ۀجبه تشكیل ٧٢................................................................................................................................................................................ ناكثین تعقیب ٧٤ ................................................................................................................................................................ نبرد אز شیپ یروشنگر ٧٥ ................................................................................................................................................................... جمل אصحاب یمعرف ٧٧............................................................................................................................................................................. بصره در ناكثین ٧٨................................................................................................................................. جنگ אز یجلوگیر یبرא مؤمنان אمیر تالش ٧٩.................................................................................................................................................................................... جنگ پایان ٨١............................................................................................................................................................................ شهیعا با برخورد ٨١......................................................................................................................................................... كوفه به خالفت مركز אنتقال ٨٢........................................................................................................................................................................................... دهیچک

هشتم ۀجلس ٨٤ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٨٤ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ٨٤ .................................................................................................................................................................................. هیمعاو عزل ٨٨........................................................................................................................................................................................... دهیچک

نهم ۀجلس ٩٢.................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٩٢............................................................................................................................................................... پیشین مباحث بر یمرور ٩٢.......................................................................................................................................................................... صفین جنگ آغاز ٩٢................................................................................................................................ جنگ אز یریجلوگ یبرא تالش و یآشت کیپ

٩٣.................................................................................................................................................................... هیمعاو با حجت אتمام ٩٥ .................................................................................................................................................................... دאرאن هیطال فرستادن ٩٦ ..................................................................................................................................................... شام یسو به אمام سپاه حرکت

صفحه فهرست

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

٩٦ .............................................................................................................................. )אلسالم هیعل( אمام سپاه אز אنبار مردم אستقبال ٩٧................................................................................................................................................................. نیصف به سپاه دو ورود ٩٧............................................................................................................................................................................ آب سر بر جدאل ٩٨................................................................................................................................................................ حرאم یماهها در نیصف ٩٩........................................................................................................................................................................................... دهیچک

دهم ۀجلس ١٠٢ ............................................................................................................................................................................... درس אهدאف ١٠٢ ............................................................................................................................................................ نیشیپ مباحث بر یمرور ١٠٢ ............................................................................................................................................................................... صفین جنگ ١٠٢ ....................................................................................................................................................... جنگ در یאخالق یها آموزه ١٠٣ .................................................................................................................................. معاویه باطل یها درخوאست به אمام پاسخ ١٠٦ .................................................................................................................................. جنگ یبرא یآمادگ و حرאم یهاماه نپایا ١٠٨ .............................................................................................................................................................................. یعموم ۀحمل ١٠٩ .................................................................................................................................................................................. ریאلهر لةیل

١١٠ .................................................................................................................................................................. عاص بن عمرو ۀحیل ١١١ ........................................................................................................................................................................................ دهیچک

ازدهمی ۀجلس ٢ .................................................................................................................................................................................... درس אهدאف ٢ ................................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور

٢ ......................................................................................................................................................................... حكم و دאور אنتخاب ٢ ........................................................................................................................................................................... خوאرج یگیر شكل ٣ .................................................................................................................................................... خوאرج با عباس אبن یگو و گفت ٤ ...................................................................................................................................................مسلمانان به صفین جنگ گزאرش ٦ ..................................................................................................................................................................................... خوאرج شعار ٨ ....................................................................................................................................................... خوאرج شعار ۀبار در אمام دگاهید ٩ ................................................................................................................................................................................. تیحکم ۀجینت ١٠........................................................................................................................................................................................... دهیچک

دوאزدهم ۀجلس ١٤ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ١٤ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ١٤ ...................................................................................................................................................................................... مصر فتح

١٤ ....................................................................................................................................................................سعد بن قیس والیت ١٥ ............................................................................................................................................................. بكر یאب بن محمد والیت ١٧.................................................................................................................................................................................... مالک אعزאم ١٨............................................................................................................................................................................... مالک ۀعهدنام ١٩................................................................................................................................................................................ مالک شهادت ٢٠........................................................................................................................................................ بكر یאب بن محمد אز یدلجوی ٢١....................................................................................................... אمام حکومت אز مصر شدن جدא و بکر یאب بن محمد شهادت ٢٣........................................................................................................................................................................................... دهیچک

زدهمیس ۀجلس ٢٥ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف

صفحه فهرست

ه

٢٥ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ٢٥ ............................................................................................................................................................................. كوفه در خوאرج ٢٦ ................................................................................................................................................................ خوאرج سپاه یگیر شكل ٢٧.............................................................................................................................................................................. خوאرج با جنگ ٢٨......................................................................................................................................................................منجم با אمام برخورد ٢٩............................................................................................................................................................... نهروאن سپاه با یرویاروی ٣٠..................................................................................................................................................................................... جنگ آغاز ٣١............................................................................................................................................... ناكثین و قاسطین با مارقین تفاوت ٣٢........................................................................................................................................................................................... دهیچک

چهاردهم ۀجلس ٣٦ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٣٦ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ٣٦ ....................................................................................................................................................... سپاه شیآرא یبرא אمام تالش ٣٧............................................................................................................................................................ حج کاروאن غارت و کشتار ٣٨.............................................................................................................................................................. انیسپاه یسست نکوهش ٣٩............................................................................................................................................................. هیمعاو مزدورאن یغارتگر ٤٠ ............................................................................................................................................................................... هیجهاد ۀخطب ٤٣ .......................................................................................................................................................................................... دهیچک

پانزدهم ۀجلس ٤٦ ................................................................................................................................................................................. درس אهدאف ٤٦ .............................................................................................................................................................. نیشیپ مباحث بر یمرور ٤٦ ................................................................................................................................................................................... شوم مانیپ

٤٧ ...................................................................................................................................... )אلسالم هیعل( یعل یزندگان شب نیآخر ٤٧ .................................................................................................................................................... )אلسالم هیعل( یعل یهاتیوص ٤٩ ............................................................................................................................................................................. همگان با ودאع ٥٠ .................................................................................................................... )אلسالم همایعل( نیحس אمام و حسن אمام به تیوص ٥٤ .......................................................................................................................................................................................... دهیچک

جلسۀ אول

در زمان پیامبر ) علیه אلسالم(אمام علی אسالم

درس אهدאف

:اآشنایی ب

در زمان پیامبر אسالم؛ )אلسالم علیه(تاریخ و مرאحل زندگی אمام علی .نقش و جایگاه אیشان در رویدאدهای تاریخی

درآمد

همچنین . باید محیط پیرאمون אیشان بررسی شود )אلسالم علیه(در بررسی و تحلیل زندگانی אمام علی .شناخته شود )אلسالم علیه(אلمؤمنین یشات אمیرباید فضای صدور فرما אلبالغه نهجبرאی فهم پیشینۀ صدور

.شویم آشنا می) وآله علیه אهللا صلی( رسول خدא در زمانאلمؤمنین در אین جلسه با مرאحل زندگانی אمیر

אز تولد تا پیش אز بعثت )אلسالم علیه(علی شان فاطمه بنت אسد و مادر אی. بن هاشم אستאلمطلب عبدبن طالب אبو، אمام علی، فرزند אلمؤمنین אمیر

.رو אیشان هم אز جانب مادر و هم אز جانب پدر هاشمی هستند אز אین. אسد فرزند هاشم אست

حضرت )אلسالم علیه(در دورאن كودكی علی .متولد شد ١در سال دهم پیش אز بعثتطالب אبیعلی بن رאیپیغمبر אکرم ب. یش دشوאر گردیدאی که אدאرۀ خانوאده برא ، به گونهطالب به فقر و تهیدستی دچار شد אبو

تا نزد خوאستعموهای خود، حمزه و عباس، אز ؛و همسر אو دیده بود طالب אبوهایی که אز جبرאن نیکیאو طالب رא .پذیرفتنیز پیشنهاد אیشان رא طالب אبو. بر عهده گیرندفرزندאن אو رא سرپرستی طالب بروند و אبو

אلمطلب، حمزه و پیامبر אکرم به ترتیب سرپرستی عقیل، جعفر و علی رא بر بدنزد خود نگه دאشت و عباس بن عکنم که خدא אو رא برאی من אنتخاب من کسی رא אنتخاب می«: و فرمود پیامبر دست علی رא گرفت. عهده گرفتند .پیامبر شد خانۀ چنین بود كه علی وאرد אین ».کرده אست

٢.نقلی شش سال دאشت نا بهحدود چهار یا ب زمانعلی در אین

:אند در خطبۀ قاصعه אین دورאن رא چنین توصیف کرده )אلسالم علیه(אمام علی

بالقرאبة אلقریبة وאلمنزلة )وآله علیه אهللا صلی(وقد علمتم موضعي من رسول אلله ی صدره ویكنفني في فرאشه ویمسني د یضمني إلأنا ولوضعني في حجره و .אلخصیصةلا جد لي كذبة في قول وما وء ثم یلقمنیه و شيكان یمضغ אلو یشمني عرفهجسده و

من لدن أن كان فطیما أعظم )وآله علیه אهللا صلی(به אهللاولقد قرن . خطلة في فعللقد كنت و نهارهخلاق אلعالم لیله ومحاسن أك به طریق אلمكارم وملك من ملائكته یسل

.دאند ت رسول אکرم مربوط میروאیتی دیگر تولد حضرت رא به سال سیزدهم پیش אز بعث .١

سالگی بوده و ۳۶یا ۳۴رא ده سال پیش אز بعثت بدאنیم، پیغمبر אکرم در آن زمان در سن ) אلسالم علیه(אگر تولد حضرت علی .٢ .אند سالگی بوده ۳۲یا ۳۰אگر آن رא سیزده سال پیش אز بعثت بدאنیم، در سن

۳ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

یأمرني بالاقتدאء من أخلاقه علما و مأتبعه אتباع אلفصیل أثر أمه یرفع لي في كل یو ٣. ... به

خویشاوندی رسول خدא، که درود خدא بر אو و خاندאنش باد، به نزدو شما جایگاه مرא ۀدر کنار אید، در حالی که کودک بودم مرא منزلت بسیار ویژه به خوبی دאنستهبه نزدیک و

خوאبانید و تنش می سبانید و در بستر خود در کنار خویشچ אش می ، به سینهنهاد میخود وید سپس ج رא می بویانید و گاه چیزی سایید و بوی خوش خود رא به من می رא به من می

ناشایستی در نه هرگز دروغی در گفتاری אز من دید و نه. نهاد آن رא در دهان من میخود رא با אو، که تۀ ترین فرش بزرگدא و אز هنگام אز شیر بازگرفتن آن بزرگوאر، خ. رفتاری

روز، به رאه شبانه وی رא تا درود خدא بر אو و خاندאنش باد، همنشین کرده بودאز شیر شتر برد و من همچون بچه های نیکوی جهان می های باאرزش و خوی بزرگوאری

رچمی אز روز پهر .مکرد رود، אز آن بزرگوאر پیروی می بازگرفته که به دنبال مادرش میאز کردن به پیرویمرא کرد و خود رא برאی من برאفرאشته می) نیکو و وאالی( های خوی .دאد فرمان می آن

بر بر آن خدאوند متعال אفزونپیغمبر אکرم پیش אز بعثت، خود دאرאی אخالق אنسانی بزرگ و وאالیی بود و .دאد و آماده کرد پرورش به אین ترتیب چنین کسی علی رא برאی آینده. کرد אو نظارت می

عبادت پیشینۀ

برد و عبادت حضرت علی برאی پیامبر غذא می بود،كه پیغمبر در غار حرא به عبادت مشغول هایی در زمانکه خود چنان ؛آورد شاید مانند پیغمبر نماز به جا می کرد و رא אز نزدیک مشاهده میمناجات אیشان و

:فرماید می אلمؤمنین אمیر

) وآله علیه אهللا صلی(إني أول من أناب وسمع وأجاب لم یسبقني إلا رسول אهللا אللهم ٤.بالصالة

که که من نخستین کسی هستم که روی به سوی تو آورد و همین) دאنی تو می( ،خدאیا وبر אو هیچ کس جز پیامبر خدא، که درود خدא .پذیرفت ،شنید) فرאخوאن پیامبرت رא(

.بر من پیشی نجسته אست ٥خاندאنش باد، به نماز خوאندن

،אین بر بنا ٦.»אز دیگرאن به نماز אیستادم پیشمن هفت سال «: فرماید می آن حضرت در بیان دیگریپیغمبر אکرم به رسالت مبعوث شود، که آن אز چهار یا شش سالگی، پیش אز ،کودکی های سالعلی در همان

אثر אلبالغه نهج אز پرتویدر אین جزوه אز نظر شماره و ترجمه אز کتاب אلبالغه نهج؛ تمامی عبارאت ۱۹۲، كالم אلبالغه نهج .٣

.مهدی جعفری אست دكتر سید محمد

.۱۳۱همان، كالم .٤

خوאند، نه نمازی که پس אلبته باید توجه دאشت که منظور حضرت אز نماز، همان نمازی אست که پیغمبر אکرم پیش אز بعثت می .٥ .مانان به شکلی خاص وאجب شدبرאی مسل رسالتشאز

.אلمؤمنین ، ذیل شرح حال אمیر۲، بالذری، ج אألشرאف أنساب .٦

۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

تکرאر ،خوאند که پیغمبر אکرم می رא دعاهایی و کرد حد رא سجده و در برאبر אو رکوع میمانند پیغمبر خدאی وאبه جای دאد، אنجام میرא که پیغمبر אی های ویژه پردאخت و عبادت و همچنین مانند אو به تفکر می کرد می .آورد می

) وآله علیه אهللا صلی( پذیرش دعوت پیامبر

چنین معرفی بود،که دورאنی پر אز فساد و گمرאهی ،ر پیش אز بعثت رאروزگا )אلسالم علیه( אمام علی :کند می

من زאم من אلفتن، وאنتشاروאعت אلأمم،من אلرسل، وطول هجعة من أرسله علی حین فترةאصفرאر من ورقها، فة אلنور، ظاهرة אلغرور، علی حینאلحروب، وאلدنیا کاس אلأمور، وتلظ من

قد درست منار אلهدی، وظهرت أعالم אلردی، فهی وإیاس من ثمرها، وאغورאر من مائها،אلفتنة، وطعامها אلجیفة، وشعارها אلخوف، ا، ثمرهاهلها، عابسة فی وجه طالبهأمتجهمة ل ٧.אلسیف ودثارها

درאز אز به خوאب شده אز پیامبرאن فرستاد و در دورאنی رא در روزگاری تهی) پیامبر(אو ) خدא(های جنگو و کارهای پرאکنده های آشفته رفتن אمتان و آهنگی אستوאر אز آزمون فرو

برאفروخته و אین جهان در حال کاستی پذیرفتن روشنایی و چیره گردیدن نیرنگ و و ناאمید شدن אز میوه و بارش و در زمین هایش فریبایی و هنگام به زردی گرאییدن برگ

ساز برאفرאشته، نابود های گمرאهی های رאهنمایی فرسوده و پرچم نشانه. رفتن آبش فروان به خود رא ترشروی و خوאستارאن خویش رא در هم کشیده آن אوضاع وאبستگ پسبرش آشوب و نابسامانی و خورאکش مردאری گندیده و زیرپوش آن ترس و بار و. אبروی

.شمشیر بیم و روپوش آن

رא با خدیجه در میان ماجرאپیغمبر אکرم در غار حرא به رسالت مبعوث شد، به خانه آمد و که آن پس אز ؛بودطالب אبیکسی که پس אز خدیجه אیمان آورد، علی بن نخستین. אیمان آورد فاصلهبال گذאشت و אو

من نخستین کسی هستم که پیغمبر אکرم ،به خدא قسم ٨؛»ل من صدقهوאهللا ألنا أو« :فرماید که خود می چنان .رא تصدیق کرد

ی دیگرحضرت در جایآن . دهد که אیشان نخستین کسی אست که אیمان آورد אین حدیث نشان می :فرماید می

في لم یجمع بیت وאحد یومئذسنة بحرאء فأرאه ولا یرאه غیري و ولقد كان یجاور في كلאلرسالة نور אلوحي و یرأنا ثالثهما أوخدیجة و )وآله علیه אهللا یصل(אلإسلام غیر رسول אلله

٩.أشم ریح אلنبوةو

.۸۹، كالم אلبالغه نهج .٧

.۳۷همان، كالم . ٨

).خطبۀ قاصعه( ۱۹۱همان، كالم .٩

۵ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

دیدم و می و من אو رא گزید می אی بر در غار حرאء گوشه) روزهایی چند رא(و در هر سال رسول جز ،در آن هنگام یک خانه هم کسی رא در אسالم. دید אو رא نمی ،جز من ،دیگری

و دبو در درون خود گردآوری نکرده ،و خدیجه ،باد خدא، که درود خدא بر אو و خاندאنشرא دیدم و بوی پیامبری رسانی رא می روشنایی وحی و پیام ؛بودم سومین آنان من

.شنیدم می

پیغمبر و . جز خانۀ پیغمبر ،אی نبود که نور وحی و نبوت در آن وאرد شده باشد در آن روزگار هیچ خانه .خوאند نماز میبا אیشان سومین نفری بود که )אلسالم علیه(علی אیستادند و خدیجه به نماز می

بر אلبته . و در کنار پیغمبر بود هאسالم آورد אز همان آغاز אلمؤمنین אمیردهد که אین عبارאت نشان میباید با نخست من که علی رא به אسالم دعوت کرد، علی گفت ،که پیغمبر هنگامی אساس برخی אز روאیات

علی »طالب مشورت کردی؟ با אبو«: پیغمبر אز אو پرسید. برگشت ؛ אما אز نیمۀ رאهرفت אو. ت کنمطالب مشور אبوخوאهم به طالب مشورت کرد تا حاال که من می با אبو ،خوאست مرא بیافریند مگر زمانی که خدא می«: گفت

אین روאیت سند محکمی گفتنی אست که ١٠»با אو مشورت کنم؟ ،خدאی یگانه אیمان بیاورم و אسالم رא بپذیرم .ندאرد

تا هجرت به مدینهאز بعثت )אلسالم علیه(حضرت علی

ذر אیمان אبو

جندب بن جناده که در قبیلۀ . אست ذر غفاری آن روزگار چگونگی אیمان آوردن אبوאز جمله حوאدث پرستید و در ها رא نمی بت אو ؛ورزید ها کفر می کرد، אز آغاز زندگی به بت غفار در صحرאی ربذه زندگی می بنی

درکرد و به گفتۀ אفرאد قبیله، کردند، شرکت نمی برپا می ها مرאسم عبادت خاصی که אفرאد قبیله برאی بت .ها شخصی الאبالی بود بتعبادت

جا کرد، آگاه شد؛ אز آن ذر אز ظهور پیامبری که در مکه مردم رא به خدאی یگانه دعوت می هنگامی که אبوببیند و تصمیم گرفت به مکه برود و ماجرא رא אز نزدیکبه طور فطری به خدאی یگانه گرאیش دאشت، خودکه

باره در אین تاکه عازم مکه بود، خوאست ،توאنست به مکه برود، אز برאدرش אما چون خود نمی .אیمان بیاورد .تحقیق کند و نتیجه رא به אو گزאرش دهد

یکی אز אفرאد ما که گفتند אوبه سرאن قریشرسید، دروאزۀ مکه نگامی که אو بهه .ذر به مکه رفت برאدر אبوخود رא در گوش تو אین پنبه. گوید های ما بد و بیرאه می کند و به بت אدعای پیغمبری می אست و دیوאنه شده

.אو هم پذیرفت. رא نشنوی אو کن تا صدאی فرو

ذر برאی رسیدن אبو عالقۀ آتش بدین ترتیب. ذر توضیح دאد אو پس אز بازگشت אز مکه ماجرא رא برאی אبو رא دید که سرאن قریش ،وאرد مکه شد هنگامی که. خود رאهی مکه شد و אوبه אین محبوب شدیدتر شد

،جویش بود و کسی رא که در جست ، אماאلحرאم رفت אعتنایی نکرد و به سوی مسجدها آن به אو. אند אیستاده .جا ماند تا سه روز در آنאز אین رو نیافت؛

.۱אلمقصود، ترجمۀ مرحوم طالقانی، ج אلفتاح عبد ، عبدطالب אبی بن علی אمام .١٠

۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

»غریب هستی؟ آیا در אین شهر ،عمو جان«: روز سوم علی אو رא دید و گفت

.بله ـ

»אی؟ جا آمده برאی چه אین« ـ

אم تا ببینم برאی تحقیق آمده من. جا ظهور کرده אست پیامبری در אین אم אین אست که من شنیده ـ حقیقت که درست אست یا نه؟

.پیغمبر برویم خدمتبیا تا با هم به אی، درست آمده ـ

تو پشت و روم من جلوتر می که علی به אو گفت. کرد אی مخفی زندگی می پیغمبر در آن روزها در خانهد، تو اشאگر کسی در کوچه نب. زنم یم، من با رمزی که دאرم، در میبرسخانه هنگامی که به نزدیک. سر من بیا

.دست دهددیگر ی، تو رאه خود رא بگیر و برو تا فرصتباشدکسی در کوچه هم به دنبال من وאرد شو، ولی אگر

،نبود د و چون کسی در کوچهشدر باز . رא کوبیددر ،علی طبق رمزی که دאشت .رفتند تا در خانه آن دو :ذر پرسید אبو ،که به خدمت پیغمبر رسیدند همین. ذر هم به دنبال علی وאرد شد אبو

»کنی؟ مردم رא به خدאی یگانه دعوت میتو پیغمبری و آیا «

.»آری«: پیغمبر فرمود

»من چه کنم تا به دین تو درآیم؟«: گفتذر אبو

.»ا אهللالإ هلإا أشهد أن ل«بگو : پیغمبر فرمود

.»ا אهللالإ هلإا أشهد أن ل«: ذر گفت אبو

رא بر زبان » ) وآله علیه אهللا صلی( אهللاأشهد أن محمدא رسول « ذر خوאست تا جملۀ گاه پیامبر אز אبو آن .آورد

.شهادت دאد) وآله علیه אهللا صلی( رسالت محمد بهذر هم אبو

.»یهست ن مسلمانکنوتو א«: پیغمبر فرمود

تو به میان قبیلۀ .تا دعوت رא آشکار کنمאست خدאوند هنوز به من دستور ندאده «: پیغمبر فرمودگاه آن .ذر هم پذیرفت אبو. »به مکه بیا و با ما باش ،رא آشکار کردم ممن دعوتخود برگرد و هنگامی که

אز אین . کنند אند و پیغمبر رא مسخره می در אطرאف کعبه نشسته رא دید که در مسیر بازگشت سرאن قریش אودא محم أن دهشأا אهللا ولإ هلإا أن ل دهأش«: عصایی رא که در دست دאشت، بلند کرد و گفت و نارאحت شدرو نجات دאد و אز مکه آنان ذر خود رא אز دست אبو. سرאن قریش אو رא کتک زدند. ») وآله علیه אهللا صلی( ول אهللاسر

.رفت

که אیمان אست یچهارمین نفر یک نقل، אوبر אساس :ذر دو نقل وجود دאرد بارۀ زمان אیمان آوردن אبو درو پنج بکر אبو אز نقلی دیگر אو پسبر پایۀ אما . ه אستאیمان آورد ١١ید بن حارثهپس אز ز ، אویعنی آورده אست؛

هنگامی که خدیجه با . ومین فردی که پس אز خدیجه و علی אیمان آورد، زید بن حارثه، غالم خدیجه، بودکنند که س نقل می .١١

پس אز . پیغمبر אزدوאج کرد، زید رא به پیغمبر بخشید، پیغمبر نیز אو رא آزאد کرد و به عنوאن پسرخوאنده پیش خود نگه دאشتאم و خوאست אو رא با خود ببرد؛ אما אو به پدر گفت که من אسالم آورده د، که پدر زید بن حارثه به مکه آمد و אو رא پیدא کر آن

۷ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

بود که אسالم ، אو دهمین نفرییعنی ؛אیمان آوردن نزد پیامبر آورده بود، אیمان آورد برאیبکر אبو که ١٢نفری .آورد

.نخستین אست ذر در אیمان آوردن אز אفرאد هر یک אز دو دیدگاه رא که بپذیریم، אبو رویبه هر

ان به אسالمدعوت خویش

وأنذر عشیرتك ﴿آیۀ با نزول . ندکرא آشکارא خود دعوتتا پیامبر در سال سوم بعثت مأمور شد رא به אسالم دعوت ها آن خویشان نزدیک خود رא هشدאر ده و که خدאوند به پیغمبر دستور فرمود ١٣﴾אلأقربین .کن

رא با خویشان ماجرאغذא چون خوאست صرف אز پس. اخت و אیشان رא دعوت کردپیغمبر غذאیی فرאهم سאین روند دو یا سه بار אتفاق אفتاد تا باالخره پیغمبر אین دعوت رא با . مطرح کند، همه خانه رא ترک کردند خود

هد بود و خوאجانشین، وزیر و حبیب من ؛رא بپذیردمکسی که دعوت نخستینو فرمود در میان گذאشتآنان .مؤمنان خوאهد شد من ولی همانند

אیمان تر پیش אوکه אین با. در אین میان علی نخستین کسی بود که برخاست و دعوت پیغمبر رא אجابت کردرא به אسالم دعوت کند، علی باز هم خود ولی چون پیغمبر در آن جلسه مأمور شده بود که خویشان ،آورده بود

سرאن قریش . و برאی تشویق دیگرאن برخاست و به پیغمبر אیمان آورد نخستین خودان برאی تأکید و تأیید אیمگفتند که אز אین پس ند وکرد طالب אبوطالب رא مسخره کردند و رو به پیغمبر و אبو عناد و لجاجت، אز روی

ها، ن دشمنیאی با وجودאما . جلسه رא ترک کردند سپس .سرور و بزرگ تو خوאهد بود) علی(فرزند کوچک تو دאد و در تمام אین אدאمه میخود پیغمبر אکرم همچنان به صورت مخفی در خانه و گاهی هم آشکارא به دعوت

.وقایع علی در کنار אیشان بود

طالب אبوאیمان

دیدند جوאنی آمد و بدون אعتنا به که بودند، نشستهمسجد אلحرאم و سایر سرאن قریش در طالب אبوروزی دیری ). نخستینאلبته بر אساس روش نمازهای (ع به طوאف به دور خانۀ کعبه کرد و مشغول نماز شد ها شرو بت

.به אو ملحق شدندنپایید که زن و نوجوאنی هم

ند و ستو אین نوجوאن که هאین زن ،אین جوאنکه پرسید طالب אبوجا نشسته بود אز אی که در آن غریبه دهند؟ אین چه کاری אست که אنجام می. ظیم نکردندها تع به بتآنان کنند؟ چه کار می

آن زن، . אست אنگیخته برخدא אو رא به پیغمبری . אین جوאن، برאدرزאدۀ من محمد אست که گفت طالب אبودهد אین روאیت تاریخی نشان می. کنند אست که אز אو پیروی می ،همسر אو خدیجه و آن نوجوאن، پسر من علی

بتوאند که אین و برאی قریش بود، אما به אسالم אیمان آورده بود شیخ قبیلۀ در آن روزکه אین با وجود طالب אبوکه

جا ماند؛ بدین ترتیب אو در همان. جا رא ترک کنم کنم و به هیچ روی حاضر نیستم که אین مانند فرزند در אین خانه زندگی می

.۶۲אبرאهیم آیتی، دאنشگاه تهرאن، ص ، دکتر محمدאسالم پیامبر تاریخ: ک .ر

.אلرحمن بن عوف، طلحه، زبیر و سعد بن אبی وقاص عثمان بن عفان، عبد. ١٢

.۲۱۴/ אلشعرאء .١٣

۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

دאد طرف نشان می به ظاهر خود رא بی אو. کرد مانع تعرض سرאن قریش به پیامبر شود، אیمان خود رא آشکار نمی ١٤.کند دوررא אز پیغمبر אکرم سرאن قریشتا بتوאند شر

) وآله علیه אهللا صلی( مبرعمومی شدن دعوت پیا

رא آشکار خود دعوت، پیغمبر مأمور شدکه אین ر אدאمه دאشت تابאذیت و آزאر دشمنان پیام ،ها سختگیری ١٥»!وא صباحا«: قبیس رفت و فریاد زد روزی به باالی کوه אبو به همین دلیل. کند

شما خبر دهم که در پشت אین کوه אگر من به«: فرمود پیامبر. شدندمردم دور پیامبر جمع هنگامی که »کنید؟ باور می آیا«. هجوم خوאهد آورد به زودی وאرد شهر خوאهد شد و به شما אست و لشکری کمین کرده

.»אیم، چرא باور نکنیم تا به حال אز تو دروغی نشنیده«: گفتندهمه

کرده و بر شما هجوم پس بدאنید که شیطان و سپاهش در پشت کوه وجود شما، کمین «: پیغمبر فرمود .»رستگار شویدتا »ال אهللاإله إال « :یدیبگو، شر אین دشمن رא אز سر خود دفع کنیدکه אین برאی. אند آورده

خبر «: جا رسید باز هم سرאن عنود قریش אز روی لجاجت و کفرپیشگی گفتند به אینکه سخن پیامبر علی و بار هم אین ولی . رא ترک کردندجا آن گفتند، میگاه در حالی که سخنان ناروא آن »!همین بود؟ وت مهم

.אو باقی ماندند در کنار در آن روز گرد پیغمبر جمع شدند و دیگرمسلمانان بسیار אندکی

تدوین در אین زمینه شماری ها و مقاالت بی وجود دאرد و کتاب میان مورخان زیادی در های بحثطالب אبو אیمانبارۀ در .١٤

مورخان و ۀهم تقریبا. אشاره کردشیخ مفید אثر البط بیأ یمانإها باید به کتاب ترین آن قدیمی شده אست که אز جملهطالب به شیعیان، אبو باوربه . طالب مسلمان بوده אست אبو אهل سنت، بر אین باورند که אی אز بزرگان عده وشیعه مفسرאنزیرא در غیر . کند אیمانش رא پنهان که دید میאما مصلحت ؛و آیین אسالم אیمان آورده بود )وآله علیه אهللا صلی( محمدحضرت

، حکم و ۀ قریشعنوאن سرپرست قبیل توאنست به شد و دیگر نمی همچون دیگر مسلمانان مکه طرد میאو نیز אین صورت، های فرאوאن کمک .کند مشرکان و قریشیان گردد و אز نفوذ خود در حمایت אز رسول خدא و کمک به دین אو אستفاده دאورشدن فرزندش، طالب با مسلمان که אبو گذאرد؛ אز جمله אین نمی אی باقی در تاریخ جای هیچ شبهه طالب به پیامبر و یارאنش אبو

مطمئن نکرد، حتی אو رא به همرאهی با پیامبر فرمان دאد و رسول خدא رא نیز به حمایت خود ، مخالفت)אلسالم علیه(علی طالب אبو .دمیان برאدرאنش ستو دررא אولیل אو سرود و طالب شعری در تج گروید، אبو به אسالمهنگامی هم که حمزه . ساخت אو کرد و وقتی سرאن قریش אز در تحریک کفار و مشرکان برאی آزאر رسول خدא نقش بر آب می رאلهب אبو های نقشهکرد و م میها رא آرא با لحنی مالیم آن، אش رא אز ترویج אسالم باز دאرد یا دست אز حمایت אو بکشد خوאستند برאدرزאده میبه هر .رאند کرد و آنان رא אز نزد خود می ها برخورد می اهی نیز با شدت با آنگ. تگف دباره با אو سخن خوאه در אینکه گفت میبارۀ در وشن، هنوز برخیل رچرא با אین همه دالی حال سوאل אین אست کهطالب به دین אسالم قطعی אست؛ אیمان אبو روی

باره هدف کسانی که در אین. یاسی دאردאی س طالب ریشه אنکار אیمان אبودر پاسخ باید گفت که نند؟ ک אین موضوع تردید میتر شیب آگاهی אست؛ برאی، بوده )אلسالم هیعل(علی ،ر مؤمنانیאم ویژهطالب، به אبو زدن به فرزندאن کنند طعنه شبهه אیجاد می

، )אلسالم علیه( طالب אبی אیمان؛ ۵ج شیخ مفید، ،אسالمی بزرگ رفאلمعا رةئدא ،)אلسالم علیه( طالب אبی אیمان :ک.ر .یید پورطباطباید مجیس ،مانیא تجلی طالب אبو ؛)رحمه אهللا(عالمه אمینی

ها برسانند باید אی مهم رא به אطالع آن خوאستند مردم رא جمع کنند و حادثه در زمان جاهلیت رسم بر אین بود که אگر صبح می. ١٥ .»وא مساءא«: زدند و אگر عصر بود، فریاد می» وא صباحا«: زدند رفتند و فریاد می لندی میبه مکان ب

۹ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

طالب محاصره در شعب אبی

אز سوی دیگر . با وجود مشکالتی که در مباحث گذشته אشاره شد، پیامبر همچنان به دعوت خود אدאمه دאدهمچنین شوند و אفرאدی که وאرد مکه می که دیدند میها آن چرא که ،فت قریش هم سخت باال گرفتمخال .کم در حال אیمان آوردن به پیامبر هستند مکه کم مردم

پیمانی بستند که نه تنها پیامبر و با هم روאز אین .אین مشكل برآمدند یبرא یجوی صدد چاره مشركان در هم به ظاهر مسلمان حتی אگر ،کند هاشم رא که אز پیامبر طرفدאری می אز אفرאد بنیبلکه هر کس ،ها مسلمانبه آنان دیگرאن و رسیدن غذא و آذوقه و وسایل زندگی رفت و آمددر محیطی محصور کنند و אز ؛نباشد

.אز عقیده و دین خود دست بردאرند آنان جلوگیری کنند تا شاید

خدیجه لهب که אز دشمنان سرسخت پیامبر אکرم بود، حتی م، جز אبوهاش אین تصمیم، همۀ بنیبر אساس .محصور شدندطالب אبیبه نام شعب کهولت بودند، در درۀ تنگی های سالکه در طالب אبوو

در همیشهمسلمانان جا که אز آن ،در شعب... هایی مانند گرسنگی، تشنگی و با وجود مشکالت و سختیدیده پوالد آبهمانند אندوختند و ی بسیاریها تجربه و آموختند ی زیادی אز אوها خدمت پیامبر بودند، درس

)אلسالم علیه(ی علحضرت . بهتر آماده کردندخود رא برאی مقاومتی طوالنی و زندگی אنسانی جا که تا آنشدند אو همچونیامبر بود و در کنار پ אنجامید،طول به ،אز سال هفتم تا دهم بعثتدر אین دورאن که ظاهرא سه سال،

.فرسایی رא تحمل کرد ها و نامالیمات طاقت سختی

عام אلحزن

אند، אی رא که قریش نوشته نامه پیمان که موریانه خبر دאد طالب אبوپیامبر אکرم به ،در سال دهم بعثتدند که جز کلمۀ دی و نامه رفتند ن به سرאغ پیمانامشرك. خورده و جز نام خدא چیزی אز آن باقی نمانده אست

دست אز محاصرۀ مسلمانان بردאشتند و אز אین رو . تمام آن کاغذ رא موریانه خورده אست ١٦»سمک אللهماب« .مسلمانان אز شعب بیرون آمدند

و ها دیجه که هر دو به سبب محرومیتو خ طالب אبوאندكی پس אز אتمام محاصره در شعب، دو ماه خدیجه אز دنیا پس אزو طالب אبونخست . رحلت کردند، پیر و فرسوده شده بودند ،های شعب گرسنگیאین سال در تاریخ به تیبان نیرومند خود رא אز دست دאد و אز אین رو پیامبر אکرم در אین مدت کوتاه دو پش. رفت .دشאلحزن مشهور عام

אلمبیت و هجرت پیامبر لیلة

شد، روز بر تعدאد مسلمانان אضافه میه دאد و روز ب می که پیامبر אکرم پیوسته به دعوت خود אدאمهجا آن אزאز אین گرفتند پیامبر رא به قتل برسانند؛و باالخره تصمیم ندقریش אز אستقامت پیامبر و مسلمانان به تنگ آمد

ا بאز هر قبیله یک نفر شمشیر به دست به خانۀ پیامبر هجوم برد و אو رא که تصمیم گرفتند ١٧אلندوه رو در دאرهمه در زیرא ؛ند کسی رא قصاص کنندتوאن هاشم و مسلمانان نمی ت بنیدر אین صور .قطعه قطعه کنندشمشیر

.كردند אستفاده می» بسمك אللهم«خوאستند نام خدא رא ببرند، אز عبارت قریش وقتی می .١٦

.های شورאی سرאن قریش بود محلی برאی برگزאری جلسه. ١٧

۱۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אین خبر به پیامبر אکرم رسید و אیشان که . شود هستند و به אین ترتیب خون پیامبر پایمال میאین خون شریک سرאن قریش رא که אین אما برאی. کند هجرت تابه فرمان پروردگار אجازه یافت ،آمادۀ هجرت بودپیش אز

ند و من به فرمان دאرسرאن قریش قصد کشتن مرא که سردرگم کند، علی رא در بستر خود خوאباند و به אو فرمودאز بیرون نگاه مشرکان هنگامی کهتا در بستر من بخوאبی تو باید .پروردگار باید אز مکه به یثرب هجرت کنم

.و تو رא با من אشتباه بگیرند אست در אین بستر خوאبیده که شخصیکنند، ببینند می

.אلمبیت مشهور אست אین شب در تاریخ به لیلة. علی با جان و دل پذیرفت و در بستر پیامبر خوאبید

به به אو، با هم بكر پس אز پیوستن אبو و کنندگان خانه بیرون آمد پیامبر به فرمان خدא אز میان محاصره پیامبر برאی .بود مکه در شمالغار ثور در جنوب مکه و یثرب . جا به یثرب بروند تا אز آن ندتغار ثور رف سویحرکت یثرب سویאز بیرאهه به تاجنوب مکه رفت سویسرאن قریش رא در کار خود گمرאه سازد، به که אین .دکن

ر رא به سرאن بمخبر خروج پیا ینزدیک صبح شخص. شب אز نیمه گذشت. خوאبید پیامبر علی در بستر. رא در بستر پیامبر یافتند )אلسالم علیه(به درون خانه رفتند و علی خشمگین و عصبانیها آن .قریش رساند

دیگر گفتند که ما با پسر برخی ؛ אمابکشند ،علی رא که باعث گمرאهی آنان شده بودتا برخی אز آنان خوאستند رویبه هر .و دستگیر کنیماید هرچه زودتر אو رא تعقیب ب. کاری ندאریم، دشمن ما محمد אست طالب אبو

. رא پیدא کنند אیشانولی نتوאنستند ،تعقیب پیامبر אز خانه بیرون رفتندمشرکان برאی

و به صاحبانش برگردאند بود،پیامبر نزدمأموریت دאشت אماناتی رא که )אلسالم علیه(علی حضرت אز پسکارها رא אنجام دאد و אیشان تمام. به پیامبر بپیوندد ١٨فوאطم رאهسپس همبپردאزد و رאی پیامبر ها بدهی

علی אز مکه بیرون که وقتی سرאن قریش متوجه شدند . یثرب حرکت کرد سویسه روز یا یک هفته אز مکه به )אلسالم علیه(علی حضرت . در بین رאه به אو رسیدند و אو رא تعقیب کردند ،رفته و زنان رא هم با خود برده אست

.ناچار بازگشتندبه ها آن کرد که آن چنان دفاعאیستاد و ها آن برאبردر ،نوجوאن بودکه אین با

:گوید می) وآله علیه אهللا صلی( پیوستنش به پیامبربارۀ در אلمؤمنین אمیر

١٩.ی אنتهیت إلی אلعرجفأطأ ذکره، حت) وآله علیه אهللا صلی(فجعلت أتبع مأخذ رسول אهللا

هادم و ن پس به دنبال کردن آغاز رאه پیامبر خدא، که درود خدא بر אو و خاندאنش باد، آغاز .بردم رאه خود رא به عرج پایانکه אین یادکرد خبرش رא پوشیده پیگیری کردم، تا

سوאر بر دو شتر شدند و אز بیرאهه رאهی بیرون آمدند،بکر אبو אز غار ثور به אتفاقکه אین אز پسپیامبر אکرم ،אی אز مسلمانانی که زودتر رفته بودند אی نزدیک یثرب بود، به همرאه عده که دهکده ،یثرب شدند و در قبا

در قبا حدود یک هفته אیشان. قبا بنا نهادندمسجد نام ه مسجد رא ب نخستینپیامبر در אین محل، . אقامت کردند .پیامبر و مسلمانان رאهی یثرب شدندعلی به قبا رسید، هنگامی که. به آنان بپیوندد تا علی ندمنتظر بود

و فاطمه دختر زبیر بن ) אلسالم علیه(دختر پیامبر، فاطمه بنت אسد، مادر علی ) علیها אهللا سالم(منظور حضرت فاطمه .١٨

.אلمطلب אست عبد

.۲۳۶همان، كالم .١٩

۱۱ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אالول سال سیزدهم یا چهاردهم بعثت و تاریخ به قولی روز دوאزدهم ربیع ٢٠تاریخ ورود پیامبر به یثرببا هجرت ،عنیی ؛אی در تاریخ אنسانیت אست سرآغاز دوره پیامبر هجرت. אستאین هجرت مبدأ تاریخ مسلمانان

.د که به وسیلۀ پیامبر و با ظهور دین אسالم تأسیس شدشپیامبر אز مکه به مدینه مدنیت جدیدی آغاز

پس אز هجرت به مدینه )אلسالم علیه(حضرت علی

عقد אخوت

هیچ یک با دیگری ٢١بودند و های مختلف مهاجر و אنصار که در مدینه گرد آمده با توجه به فرهنگمدنیت جدید رא بر پایۀ אستوאری بنا کند، میان هر یک אز مهاجرאن و که אین پیامبر אکرم برאی هماهنگ نبود،

ها در אیمان אین אفرאد אساس אیمان با یکدیگر برאدر کرد تا آن فرهنگ رא برها آن ،یعنی ؛אنصار عقد אخوت بستتک پیامبر אکرم دست تککه آن پس אز. ذوب شود و همگی در یک مسیر به سوی خدא و حقیقت حرکت کنند

که دست علی رא گرفت و گفت خود، رא با یکدیگر برאدر کرد؛ها آن در دست یکدیگر نهاد ون رא אאنصار و مهاجربرאدری سرאنجامی دאشت که ، אما אینאز مهاجرאن بودند هر چند پیامبر و علی هر دو. אست אین هم برאدر من .א با چنین אقدאمی به دیگرאن بفهماندخوאست אین سرאنجام ر پیامبر אکرم می

٢٢حضور در غزوאت پیامبر

های خود در موאرد مختلفی به حضور خود در نبردهای صدر אسالم אشاره و אز رشادت) אلسالم علیه(علی رون ربیعة نوאجم ق کسرتصغر بکالکل אلعرب وأنا وضعت في אل« :كه فرموده אست چنان. کرده אست ادی ۀهای سرزد ن אفکندم و شاخیزم و آنان رא بر مسرאن و مهترאن عرب رא پست کرد) در کودکی(من ٢٣؛»مضروتولت یأما وאلله إن کنت لفي ساقتها حت« :ندفرمای میدر كالمی دیگر אیشان .شکستم عه و مضر رאیرب

ن یا در אین کاروאن سعادتی که حرکت کرد، یدر א( ،آری به خدא سوگند ٢٤؛»ت ولا جبنتبحذאفیرها ما عجز باره کیهای کفر و نفاق دستهکه آن آن بودم تا ۀمن در ساق) دאده شد سامان رאی شکست کفرب لشکری که .و نه هرאسناک گشتم هولناک نه ناتوאن شدم ۀن مبارزیدر אمن . مت رفتندیتا نفر آخر به هز ند وشکست خورد

:אند یاد كردهنیز سخت چنین یخود در نبردها یحضرت אز ثبات قدم و אستوאرآن

.ندنامید »مدینة אلرسول«یا » ة אلنبیمدین«نام شهر یثرب به یمن ورود پیامبر تغییر كرد و אز آن روز یثرب رא .٢٠

هایی که אز پیش در یثرب بودند אز قبایل אوس و خاص خود پرورش یافته بودند، آن هایی که אز مکه آمده بودند با فرهنگ آن. ٢١אسرאئیل رא با خود אسرאئیل بودند که فرهنگ بنی אی هم אز بنی عده. خزرج بودند که وאرث تمدن سرزمین سبأ، یمن، بودند

.دאشتند

دکتر ،אسالم پیامبر تاریخ: ک .غزوאت پیامبر ردر ) אلسالم علیه(حضور אمام علی بارۀ در تر جهت אطالعات بیش. ٢٢ .אبرאهیم آیتی، دאنشگاه تهرאن محمد

.۱۹۲، كالم אلبالغه نهج .٢٣

.۳۳همان، كالم .٢٤

۱۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

في قیادها ما ضعفت ولا אستوسقتتولت بحذאفیرها و یوאیم אلله لقد کنت من ساقتها حت ٢٥.لا وهنتجبنت ولا خنت و

باره یککه אین رאنندگان آن سپاه بودم تا گمان من אز به پیش به خدא سوگند که بی ۀشدند به رشت برفتند و در جایگاهی که بدאن سوی کشیده می ند وپشت کرد همگی

دאر نه אحساس ناتوאنی کردم، نه ترس به خود رאه دאدم، و در אین گیر. نظم فرאهم شدند .سستی نشان دאدم אز خود نه خیانت کردم و نه

:پردאزیم تک غزوאت پیامبر می אمام در تک نقشبه بررسی אکنون

جنگ بدر

در مدینه آسایش و رفاه אیشان پیامبر به مدینه هجرت کرده بودند، ولی אین بدאن معنا نبود که אگرچه جا دین خود رא در در آن دאدند که پیامبر و مسلمانان بردאر نبودند و אجازه نمی چرא که قریش دست شتند؛کامل دאباالخره در هفدهم یا که אین رساندند تا به آنان אذیت و آزאر می پیوسته رول عرب منتشر کنند؛ אز אین یمیان قبا

.نوزدهم ماه رمضان سال دوم هجرت جنگ بدر پیش آمد

مادۀ جنگمسلمانان به قصد جنگ אز مدینه بیرون نرفته بودند و אز אین رو سالح جنگی ندאشتند و آگشت אز شام بود، ازکه אز مکه به شام رفته بود و در حال ب ،خوאستند אموאل کاروאن قریش رא بلکه می ؛نبودند

אی جبرאن کنند و אفتاده بود تا אندאزهها آن مصادره کنند و بدین وسیله אموאلی رא که אز مهاجرאن در مکه به دستאفرאد . توאنست کاروאن رא سالم به مکه برساند ،ساالر بود ان که کاروאنسفی אما אبو. روحیۀ مسلمانان رא باال ببرند

در نتیجه جنگ بر پیامبر تحمیل .ندکن کن مسلمانان رא ریشه خوאستند ،قریش که به یاری אبوسفیان آمده بودند نظر אتفاق گ אیستادگی و جندر ها آن ۀهمکه ند ریافتאنصار، د به ویژهאز مشورت با مهاجرאن و پسپیامبر . شدهفتاد نفر אز قریش ا پیروزی مسلمانان به پایان رسید،در אین نبرد که ب .در نتیجه جنگ صورت گرفت. نددאر

אز ) אسالم علیه(علی حضرت کشته شدند و )אلسالم علیه(به دست علی ها آن کشته شدند که بیست نفر אز .آمد نخستین جنگ منظم، سرאفرאز و پیروز بیرون

جنگ אحد

پیامبر . بسیار بزرگ אز مکه به سوی مدینه آمدند ییک سال بعد قریش برאی تالفی شکست بدر، با نیروی אز پیامبر خوאستند که بهאفرאد، مغرور אز پیروزی جنگ بدر، تر بیشولی ؛در مدینه سنگر بگیردتصمیم دאشت

به ۀ مسلمانانאی، پیروزی אولی عدهאین جنگ بر אثر نافرمانی در. مشرکان بجنگند برאبرو در بروندصحرא ولی . قریش هم که فرאر مسلمانان رא دید، برگشت و به جنگ אدאمه دאد. شکست تبدیل شد و همه فرאر کردند

אز אو دفاع کرد تا ،آمد אین علی بود که در کنار پیامبر ماند و خود رא سپر بالی پیامبر کرد و هر جا که دشمن علیאمام کردند و پیامبر و مسلمانان سالم ماندند و باز هم قهرمانی و אستقامت قریش باالخره فرאرکه אین

.دشنمایان جنگ در אین )אلسالم علیه(

.۱۰۴همان، خطبۀ .٢٥

۱۳ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

٢٦جنگ خندق

در جنگ خندق، مسلمانان بر אثر تجربۀ جنگ אحد، در شهر ماندند و به پیشنهاد سلمان فارسی در قسمتی وقتی که عمرو بن عبدود و یکی دیگر אز دشمنان אز . ندندخندقی ک ،بودپذیر אز مدینه که برאی دشمن نفوذ

.شدها آن باعث شكستعمرو بن عبدود آمدند، نبرد قهرمانانۀ علی با سوو به אین گذشتندخندق

.»خیر ـ أو أفضل ـ من عبادة אلثقلین لضربة علی« :در אهمیت אین نبرد همین بس كه پیامبر فرمود

لح حدیبیهص

مصطلق، ماه رمضان و شوאل سال پس אز غزوۀ بنی) وآله علیه אهللا صلی( رسول خدא ،אسحاق به روאیت אبنآهنگ مکه کرد و چون بیم آن بدون قصد جنگ و به قصد عمرهقعده אل ششم رא در مدینه بود و در ماه ذی

نشینان אطرאف خوאست تا صحاب و بادیهאאز جلوگیری کنند،به مکه شبجنگند یا אز ورود אودאشت که قریش با .אو سر باز زدندهمرאهی אز نشینان همرאهی کنند، אما بسیاری אز بادیه אو رא

قریش . فرود آمد »حدیبیه«در محلی به نام و با همرאهان به سوی مکه رفت) وآله علیه אهللا صلی( پیامبردر همین سال پس אز رفت . אز ورود پیامبر به مکه جلوگیری کردندشدند، که אز آمدن پیامبر و مسلمانان باخبر

.و آمد چند سفیر אز سوی قریش و پیامبر صلح حدیبیه אتفاق אفتاد

بسم «: بنویس: فرمودخوאند و رא فرא )אلسالم علیه(طالب אبیعلی بن ،)وآله علیه אهللا صلی( رسول خدא .»ن אلرحیمאهللا אلرحم

.»باسمک אللهم: شناسم، بنویس אین رא نمیمن «: گفت كه نمایندۀ قریش بود، سهیل بن عمرو

.، پس علی همچنان نوشت»باسمک אللهم: بنویس«: فرمودرسول خدא

.»هذא ما صالح علیه محمد رسول אهللا سهیل بن عمرو: بنویس«: فرمودگاه رسول خدא آن

نام خود و پدرت رא .کردم ی با تو جنگ نمییپیامبر خدא تو دאدم که אگر گوאهی می«: سهیل بن عمرو گفت .»بنویس

کردند אهللا با سهیل بن عمرو بر آن صلح אین چیزی אست که محمد بن عبد: بنویس«: فرمودرسول خدא ».ده سال در אمان باشند و دست אز یکدیگر بدאرندو مردم در אین قف باشدتوده سال جنگ در میان مردم م که

.مسلمانان و مشرکان بر آن گوאه شدندنامه بود و مردאنی אز نویسندۀ صلح )אلسالم علیه(علی

بنویسد، » رسول אهللا«علی رא مشکل بود که نام رسول خدא رא جز با عنوאن ،אسحاق אز אبن بحاربه روאیت .»رو خوאهی شد و ناچار به آن تن خوאهی دאد هب رو یهم با چنین مشکلتو «: پس رسول خدא به אو گفت

)אلسالم علیه(جنگ خیبر و سرفرאزی علی

אز چند روز جنگیدن که پیروزی پس ،های یهودیان رא محاصره کرده بود در جنگ خیبر هم که پیامبر قلعهخیبر دאرאی .فتح کردرא قلعۀ خیبر )אلسالم علیه(علی باز پیامبر پرچم رא به دست علی سپرد و، به دست نیامد

.شده אست ، دکتر محمدאبرאهیم آیتی برگرفتهאسالم پیامبر تاریخאین قسمت تا مطلب حدیث منزلت אز کتاب . ٢٦

۱۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

٢٧های خیبر کار فتح یکی אز قلعه. دشیکی אز یارאن پیامبر فتح به وسیلۀهای متفاوتی بود که هر یک قلعهدو نفر אز قبایل مختلف رא هر بار) وآله علیه אهللا صلی( رسول خدאچنانچه در تاریخ نقل شده אست، دشوאر شد و :فرمودرسول خدא پس . فتح قلعه صورت نگرفت אما ؛فرستادند

ه، ویحبه אهللا ألعطین هذه אلرאیة غدא رجال یفتح אهللا علی یدیه، یحب אهللا ورسول ٢٨.ورسوله

.رא به مردی خوאهم دאد که خدא به دست وی فتح رא به אنجام رساند אین پرچمفردא .دאرند دאرد و خدא و رسولش هم אو رא دوست می א و رسولش رא دوست میمردی که خد

אین «: بامدאد فردא علی رא خوאست، و درد چشم אو رא با آب دهان خود معالجه کرد و به אو گفتپیامبر .»رא بگیر و پیش رو تا خدא تو رא پیروز گردאند پرچم

نزدیک قلعه رفت و با آنان نبرد کرد و چون سپرش در )אلسالم علیه(علی ،بورאفعאאسحاق אز به روאیت אبنو تا موقعی که فتح به خود کردאفتاد، دری אز قلعه رא بردאشت و سپر دستشیهودی אز جنگجوییאثر ضربت .אندאختبر زمین آن رא ،אز کار جنگ فارغ شدکه آن بود و پس אز אوهمچنان در دست آن در אنجام رسید،

در فتح مكه و طائف )אلسالم هعلی(شكنی علی بت

صورتیپیامبر به و قریش تسلیم شدند ودر رمضان سال هشتم هجری فتح مکه صورت گرفت ها رא و همۀ بت قدم گذאرد پیامبرعلی אین אفتخار رא به دست آورد که بر دوش .وאرد مکه شد آمیز مسالمت

.دسرنگون کن

. طائف، سپاهی حرکت دאدند تا علیه مسلمانان بجنگند אز ه ویژهאی אز مشرکان، ب אز فتح مکه عده پسبه ،אی دیگر که אز مکه همرאهشان شده بودند شد، با سپاهی که אز مدینه و عده אز אین خبر آگاه پیامبروقتی

نشینی عقبسپاه אسالم . אی به نام حنین بر پیامبر و مسلمانان شبیخون زدند در تنگه مشرکان. جنگشان رفتندوאرد شهر که אین فرאر کردند تاها آن .אما پیامبر توאنست دوباره سپاه رא مرتب و دشمن رא تعقیب کند کردند،

یادر مکه אی عدهنگرאن بود که جا که אز آنپیامبر شهر رא محاصره کرد، אما . ها رא بستند طائف شدند و دروאزهتح طائف رא به علی سپرد و خود به همان جایی ف אز אین رو ؛کنند یا به قصد جنگ برخیزندتوطئه جاهای دیگر

در آن زمان در .رא فتح کندآن های طائف رא بگشاید و علی توאنست دروאزه .، بازگشتکه سپاه فرאر کرده بوددر مکه که سفیان که شیخ قبیلۀ ثقیف بود، مانند אبو ،مغیرة بن شعبه. کرد شهر طائف قبیلۀ ثقیف زندگی می

.، ویرאن کرددر אطرאف طائف بود رא که یهای بتکده ه، אسالم آورد و علیرده بودمنافقانه אسالم آو

جنگ تبوک و حدیث منزلت

رא )אلسالم علیه(در אین جنگ علی אیشان. پیامبر به غزوۀ تبوک رفت ،رجب سال نهم هجرتماه در )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر یکی אز אحادیثی که شیعۀ אمامیه در موضوع خالفت بالفصل. جانشین خود قرאر دאد

אز مقام نبوت صادر شده אست غزوهאند، حدیث منزلت אست که در همین به آن تمسک جسته و אستدالل کرده

، چاپ ۳۱۳، ص ۱، ج אالسماع אمتاع؛ ه ۱۳۷۹، چاپ بیروت، ۵۶، ص ۲، ج یعقوبی تاریخ: ک.قلعۀ ناعم؛ رقلعۀ قموص یا .٢٧

.م ۱۹۴۱قاهره،

.، چاپ دאر אحیاء אلترאث אلعربی به אین صورت روאیت شده אست۱۷۱، ص ۵، ج بخاری صحیحدر .٢٨

۱۵ اولجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رسول خدא هنگامی که. אند و محدثان و مورخان אسالمی تمام فرق بر نقل آن אجماع و אتفاق کردهن به بدگویی اشد، منافقتبوک و رهسپار خود کرد مدینه جانشین رא در )אلسالم علیه(علی ،)آلهو علیه אهللا صلی(

אو رא در شده אست و אز אین رو אعتنا خاطر و به אو بی فتند که رسول خدא אز علی אفسردهعلی پردאختند و گאز سلحۀ אبا نگرאنی خاطر אیشان .رسید אلمؤمنین אمیرאین سخنان به گوش . مدینه گذאشت و با خود بیرون نبرد

אی «: ویش رא بردאشت و אز مدینه به دنبال رسول خدא رهسپار شد و در جرف به رسول خدא پیوست و گفتخאعتنایی مرא در مدینه بی رویאی و אز دهشخاطر شما אز من گرאن کهאند منافقان گمان کرده ،پیامبر خدאآنچه پشت אز تو رא به منظور حرאست نم. אند دروغ گفته«: فرمود) وآله علیه אهللا صلی( رسول خدא» .אی گذאشته .»گذאرم، در مدینه گذאشتم سر می

به جای خویش بازگرد که مدینه رא جز من یا تو ،برאدرم«: אو فرمود ، پیامبر بهمفید شیخ روאیت بر אساس .»کسی شایسته نیست و تویی جانشین من در خاندאن من و محل هجرت و عشیرۀ من

:ندא دאستان ی گفت که همگان بر نقل آن همאی رא به عل گاه جمله آن

٢٩؛موسی إال أنه ال نبی بعدی هارون من أن تکون منی بمنزلة أما ترضی یا علی

مگر خشنود نیستی که نسبت به من همان مقام و منزلت رא دאشته باشی که هارون نسبت به ،אی علی ز من پیامبری نیست؟پس אکه آن جز موسی دאشت،

مأموریت به یمن و شکایت سربازאن

، علی אز یکی אز אین سفرها در بازگشت .دکربه یمن אعزאم رא )אلسالم علیه( علیپیامبر אکرم، دو بار بتوאند هرچه زودتر با پیامبر دیدאر کند، یکی אز یارאن خود رא جانشین خود در سپاه که אین برאی )אلسالم علیه(

به غنیمت گرفته )אلسالم علیه( های یمنی رא که علی آن شخص پارچه .د باشتاب به سوی مکه رفتکرد و خوچون به دیدن آنان آمد و )אلسالم علیه( که سپاه به مکه رسید، علی همین. بر تن سربازאن پوشانید ،بود »אی؟ دאده که אنجام چه کاری אستאین ! وאی بر تو«: فرمود های یمنی رא در بر آنان دید، حله

».پوشانیدم تا به زیبایی بر مردم وאرد شوند بر تن سپاهیانها رא אین«: گفتאو

، همه رא برسی) آلهو علیه و אهللا صلی(نزد رسول خدא که آن پیش אز! وאی بر تو«: گفت )אلسالم علیه( علی .»אز تن אیشان در بیاور

)אلسالم علیه( אز אین אقدאم علی ،رسیدند) آلهو علیه و אهللا صلی(خدمت رسول خدא به هنگامی کهآنان .شکایت کردند

: در میان ما به سخنرאنی برخاست و فرمود) وآله علیه אهللا صلی( پس پیامبر«: گوید سعید خدری می אبو »."زیرא به خدא قسم אو در رאه خدא سختگیرتر אز آن אست که بتوאن شکایت کرد ؛مردم، אز علی شکایت نکنید"

، مسلم صحیح؛ ۱۴و ۱۳علمیه بیروت ـ لبنان، ص ، دאر אلکتب אل)ه ۳۰۳م (، אحمد بن شعیب نسائی אلصحابه فضائل: ک.ر .٢٩

، محمد بن عیسی ترمذی، )ه ۲۷۹م ( ترمذی سنن؛ ۱۲۰، ص ۸אلفکر، بیروت، ج ، دאر)ه ۲۶۱م (مسلم بن حجاج نیشابوری .۳۰۲ـ ۳۰۴، ص ۵ج ه ۱۴۰۳אلفکر، بیروت، چاپ دوم، אلرحمن محمد عثمان، دאر تحقیق عبد

۱۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

)אلسالم علیه(دאع و جانشینی علی אلو حجة

در بازگشت،در مسیر אیشان . عازم حج شدند) وآله علیه אهللا صلی( پیامبر אکرم تدر سال دهم هجرنفر אز صحابۀ ۱۱۰حدود . به مردم معرفی کرد لی رא به عنوאن جانشین و وصی خودع ،خم אی به نام غدیر نقطه

:که پیامبر به مردم فرمود אند دאستان همאین عبارت درאند و אیت کردهرא رو ماجرאپیامبر و بزرگان تابعین אین هر کس که من «: پیامبر فرمودند» .تو موالی ما هستی ،آری«: گفتند» آیا من موالی شما نیستم؟ ،مردم«

».موالی אو אستعلی ،موالی אو هستم

به درگاه و پیامبر خطبۀ مفصلی خوאندبه دنبال آن .رא پذیرفتند و با علی بیعت کردند حرف אین ۀ مردمهم :خدא عرض کرد

.خذل من خذلهٱنصر من نصره وٱعاد من عادאه وهم وאل من وאاله وאلل

که علی رא دوست دאشته باشد و دشمن بدאر کسی رא که با رא دوست بدאر کسی ،خدאیایار و یاور و خوאر زد و بییاری کن کسی رא که به یاری علی برخی .علی دشمنی کند

.بگذאر کسی رא که אز یاری علی دست بردאرد

.پس אز آن به سمت مدینه حرکت کردند

چکیده

محضر در سال دهم یا سیزدهم پیش אز بعثت متولد شدند و کودکی خود رא در )אلسالم علیه(حضرت علی .به אیشان אیمان آوردند و پیش אز سایر مردאن سپری نمودند) آلهو علیه אهللا یصل(پیامبر

. رא پذیرفتدعوت پیامبر )אلسالم علیه(علی تنها ،نیز) آلهو علیه אهللا یصل(در میهمانی خویشاوندאن پیامبر و با به خطر אندאختن کردאیفا نقش مهمی به مدینه ) آلهو علیه אهللا یصل(هجرت پیامبر אیشان در ماجرאی

.دنمورא تضمین ) آلهو علیه אهللا یصل(جان خود سفر پیامبر

به ،تر شد ن بسیار پررنگاناهای مسلم های پس אز هجرت و در غزوאت و جنگ نقش حضرت در سال .های طرאز אول אسالم مطرح شد همگان به عنوאن یکی אز چهره نزدאی که گونه

ع אز سوی خدא و אلودא و در حجة) آلهو علیه אهللا یصل(های حیات پیامبر در آخرین سال )אلسالم علیه(علی با אیشان بر אمارت مؤمنان بیعت مردممنصوب شد و ) آلهو علیه אهللا یصل(رسولش به جانشینی پیامبر

.کردند

جلسۀ دوم

فتنۀ سقیفه و خالفت אبوبكر

אهدאف درس

:آشنایی با

ماجرאی سقیفه و غصب فدک؛ مسئلۀ خالفت؛بارۀ در گیری حضرت زهرא موضع

.بكر با אبو )אلسالم علیه(دلیل بیعت حضرت علی

مروری بر مباحث پیشین

אز بازگشت אز آخرین حج در سال دهم هجرت، که به سپیامبر אکرم پشد که جلسۀ پیشین گفتهدر پیام و ندگرد آورد نام غدیر خم جمعیتی رא که با אو به مکه آمده بودند،ه אلودאع مشهور אست، در محلی ب ةجح

موالبه عنوאن אلمؤمنین אمیرهمه با پس אز אبالغ אین پیام. جانشینی حضرت علی رא به مردم אعالم کردند .ندبیعت کرد

های אمام در برאبر אین گیری در אین جلسه به رخدאدهای پس אز رحلت پیامبر و همچنین אقدאمات و موضع .پردאزیم رخدאدها می

)وآله علیه אهللا صلی( رحلت پیامبربه پیامبرهمرאه به عنوאن موال، وصی و جانشین پیامبر، אهل مدینه אلمؤمنین אمیرعرفی אز مرאسم م پس

صفر سال یازدهم هجرت ۲۸در روאیتیو به ندאکرم بیمار شد پیامبرپس אز گذشت چند روز . ندمدینه بازگشت .رحلت کردند

رא پیامبر، علی باید مرאسم شست و شو و کفن و دفن )وآله علیه אهللا صلی( אکرم پیامبروصیت بر پایۀ :ندفرمای باره چنین می در אین )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر .دאد אنجام می

لت نفسه فی أولقد س. لعلی صدری وإن رأسه )وآله علیه אهللا صلی(ولقد قبض رسول אهللا وאلمالئکة أعوאنی،) وآله علیه אهللا صلی( ولقد ولیت غسله. وجهی ها علیکفی، فأمررت

ومال یعرج، وما فارقت سمعی هینمة منهم، یصلون مال یهبط،: لأفنیةفضجت אلدאر وא ٣٠حیا ومیتا؟ فمن ذא أحق به منی. علیه حتی وאریناه فی ضریحهمن بود و ۀسر אو بر سین گرفته شد که) وآله علیه אهللا صلی( در حالی جان پیامبر خدא

گاه که شستشوی آن آن. خود مالیدم ۀپس آن رא بر چهر .من روאن شد جانش در دستفرشتگان یار من بودند، پس سرא و ،گرفتم عهده رب رא) وآله علیه אهللا صلی( بزرگوאر

آمدند و گروهی فرאز אی فرود می دسته .ناله برآمدند گوشه و کنار و سرسرאها به فریاد وאز گوش من ،فرستادند که بر אو درود می ،אز فرشتگان مانندی رفتند و آوאهای آهسته می

.۱۹۷، كالم אلبالغه نهج .٣٠

۱۹ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

پس چه کسی بدאن بزرگوאر، .آرאمگاهش پوشانیدیم جدא نشد، تا هنگامی که אو رא در אست؟ هنگام زندگی و مرگ، אز من سزאوאرتر

چند نفر אز אصحاب نیز که .بودعایشه محل رحلتشان در حجرۀ در) وآله علیه אهللا صلی( אکرم پیامبرپیکر بودند، אجازه گرفتند و در آن پیامبرخوאستار کسب אفتخار کمک کردن به علی در شست و شو و کفن کردن

و کفن شود پیامبر غسل دאدهدر مسجد گرد آمدند و منتظر بودند که گروهی ،در אین میان. حجره باقی ماندند .אرند و אو رא دفن کنندزبر אو نماز گ و کنندن بار با אو ودאع ، برאی آخریدفن شد و وقتی آمادۀ

قرآن آوری جمع

و کتابت حفظ قرآن پیامبر אکرم بود وאز آغاز نزول وحی در خدمت که بود אز کاتبان وحی אلمؤمنین אمیرکه به . زل شدبه مأموریتی رفته بود، آیاتی نا אلمؤمنین אمیربنا بر نقلی، هنگامی که . بر عهده دאشتآن رא رא ها آن ها نازل شده אست در غیبت تو אین آیه« :فرمود به אو אکرم پیامبر بازگشت אیشان אز مأموریت، هنگام ٣١.»بنویس

אی رא که در پشت خوאست که پس אز رحلت پیامبر بسته )אلسالم علیه(علی אزدر حال بیماری پیامبر . دهد و در میان دو جلد قرאر ها אست تدوین کند میان آن بستهخوאبگاه پیامبر אست، بردאرد و قرآن رא که در

، אمام صادق و אمام رضا אلمؤمنین אمیربه گفتۀ .به אین کار مبادرت ورزید رحلت پیامبرپس אز אلمؤمنین אمیر ی ندאرد جزهیچ تفاوت ،با قرآنی که אکنون در دست دאریم گرد آورد אلمؤمنین אمیرقرآنی که )אلسالم علیهم(

ه و یا خود فرمودאکرم به אو پیامبرکه אلمؤمنین אمیرهای و تأویل رد که تفسیرهای خاصאمکان دאکه אیندر حاشیۀ آن نوشته باشد وگرنه אز نظر جامعیت، ترتیب و کامل بودن هیچ تفاوتی با قرآن بودند، אستنباط کرده .کنونی ندאرد

אدعای غیبت پیامبر عمر و

شنبه عمر بن خطاب אعالم کرد روز سه. ودنددر روز دوشنبه رحلت فرم) وآله علیه אهللا صلی( אکرم پیامبرچهل بازگشت אو که موسی بن عمرאن به کوه طور رفت و گونه و همان אست نمرده بلکه غیبت کردهپیامبر که

نباید אست وکسی نباید بگوید که אو مرده אز אین رو. אست هم برאی مدتی غیبت کرده پیامبرروز طول کشید، .کردبر אو شیون و زאری

پیامبر و به دیگرאن گفتند که با אو به مخالفت برخاستندאلمطلب عبدمانند عباس بن گروهیکه بکر אبوکه אین ولی عمر بن خطاب همچنان بر سخن خود تأکید دאشت، تا مرده אست،) آلهو علیه אهللا صلی(

سخن عمر وאرد حجرۀ عایشه با شنیدنوی . به مسجد آمدشد و برد، وאرد شهر در خارج אز مدینه به سر میپیامبر אی رא که روی پارچهبکر אبو مشغول زאری بودند، پیامبربر سر جنازۀ پیامبرزنان . شد

و گشت رא بوسید و به مسجد باز) وآله علیه אهللا صلی( پیامبرکشیده بودند کنار زد، صورت ) آلهو علیه אهللا صلی(

.ها رא هم خود منظم کرد ها و سوره جانب وقتی پیغمبر אکرم در روزهای آخر همۀ قرآن رא جمع کرد ترتیب آیه به عقیدۀ אین .٣١

۲۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

پیامبرو خبر مرگ فرمودهخدאوند אین مطلب رא در قرآن .אست مرده پیامبرساکت شو که : گفت خطاب به عمر :فرماید میو ٣٢﴾تونم میهت وإنیإنک م﴿: فرماید میجا که آن .رא אز پیش دאده אست

لبتم على أعقابكم و قتل אنقوما محمد إلا رسول قد خلت من قبله אلرسل أفإن مات أ﴿ ٣٣﴾سیجزي אلله אلشاكرینلله شیئا ومن ینقلب على عقبیه فلن یضر אو

آیا אگر. گذشتند، نیست] و ندآمد[پیامبرאنى ] هم[ه پیش אز אو אى ك و محمد، جز فرستادهخود بازگردد، ۀگردید؟ و هر كس אز عقید یم خود بر ۀقیدאو بمیرد یا كشته شود، אز ع .دهد یرساند، و به زودى خدאوند سپاسگزאرאن رא پادאش م یهرگز هیچ زیانى به خدא نم

».قرآن אست אین آیۀ آری،«: گفتبکر אبو »אین سخن در قرآن אست؟ آیا«: پس אز אین سخن عمر پرسید .گاه ساکت شد آن. »ن برخورد نکرده بودما با آفرאموش کرده و ی من آن رא« :عمر گفت

عایشه حجرۀسفیان در و אبوאلمطلب عبدعباس بن مانند ،سه نفر دیگریا با دو )אلسالم علیه( علی جرאح عبیدۀ ، عمر و אبوبکر شدند و دیگرאن אز جمله אبو) وآله علیه אهللا صلی( بدن پیامبر یمشغول شست و شو

.در مسجد نشسته بودند

خالفت یبرא چینی توطئهمغیرة بن شعبه و

، אز خانه به سوی رحلت کرده אست) وآله علیه אهللا صلی( אکرم که پیامبره وقتی شنید عبمغیرة بن شگرد ،یعنی אوس و خزرج ،אنصار دید که دو قبیلۀ ٣٤ساعده بنی ۀنام سقیفه در بین رאه در محلی ب .مسجد رفتپیامبر جانشین که אوس مدعی אست ۀقبیل .با یکدیگر אختالف دאرند امبرپیאند و بر سر جانشینی هم آمده

. مدعی אست که باید אز میان قبیلۀ خزرج باشدو قبیلۀ خزرج هم אز میان אیشان باشدباید ) آلهو علیه אهللا صلی(אسالم و ، فرصت رא برאی ضربه زدن به دینبودگر عرب زیرک و توطئه ،مغیرة بن شعبه که אز אفرאد هوشمند

رא دید که در کنار عبیدۀ جرאح بکر، عمر و אبو אبو، به مسجد آمد و אین بر بنا. کن کردن آن مناسب دید ریشهبر شما دهد، می ، که دهانش بوی شیریکودکمنتظرید آیا شما که نزد آنان رفت و گفت پس. אند هم نشسته

فرאغت پیدא بکند و پیامبر کفن و دفنشینید تا אو אز کار ن آیا شما می )بود אلمؤمنین אمیرمنظور אو (حکومت کند؟ ٣٥»پس چه کنیم؟« :بر شما حکومت کند؟ אیشان گفتند کهسپس با אو بیعت کنید

علی ) وآله علیه אهللا صلی( پیامبرאز پس د تاکه همه منتظر بودن دهندۀ آن אست گو نشان و گفتאین ، אز رאه فرهنگ نخوردمغیرة بن شعبه که دید تیرش به هدف . وی شود و زمام אمر رא به دست بگیردجانشین

ساعده بر بنی אید و אنصار در سقیفۀ جا نشسته شما سرאن قریش در אین که گرאیی وאرد شد و گفت قبیله و قبیله ه سرعت برخاستند و روאنۀ سقیفۀب سخنאین سه نفر با شنیدن ؟مشغول دعوא هستند پیامبرسر جانشینی

.شدند ساعده بنی

.۳۰/ زمر .٣٢

.۱۴۴/ عمرאن آل .٣٣

.شدند جا جمع می ساعده بود که گاهی برאی مشورت کردن و دیگر مسائل در آن سقیفه، سایبانی متعلق به بنی. ٣٤

.۱۳۷۶نشر آفاق، تهرאن، אلمقصود، ترجمۀ دکتر سید حسن אفتخارزאده، אلفتاح عبد ، عبدخالفت خاستگاه .٣٥

۲۱ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

فتنۀ سقیفه

بکر خلیفۀ منصوب در سقیفه אبو

وقتی . خوאست سخنی نگوید تا אو با آرאمش كار رא پیش ببرد عمر که تندخو بود، بكر אز مسیر سقیفه אبودر خوאهیم یک نفر رא می: אید؟ אنصار گفتند جا جمع شده برאی چه אین: پرسیدبکر אبو ساعده شدند، سقیفۀ بنیوאرد

به چه مناسبت شما چنین אدعایی دאرید؟ : گفتبکر אبو .خودمان برאی جانشینی پیامبر אنتخاب کنیمאز میان مگر «: گفتبکر אبو .ما وصیت کرده אستبارۀ در پیامبرچرא که ؛دאنیم אین אمر می خود رא شایستۀ ما: گفتندیک یک نفر אز ما אنصار و أمیر؛ر ومنکم میأمنا «: گفتند» "من قریش؟ ةمאألئ" :گفته אست پیامبرאید که نشنیده

کند و گفت که אمکان نتوאنست خوددאری سفارش אبوبکر،عمر با وجود ».شودنفر هم אز شما مهاجرאن אمیر ٣٦.روند نمی شماאطاعت عرب زیر بار ندאرد אز شما کسی אمیر شود؛ زیرא

پیامبرشما به عنوאن جانشینی « :گفتبکر אبو در نهایت خشن میان دو طرف رد و بدل شد و سخنانی یا« :و عمر هم گفت ».عمریا بکر אبو یا! نه«: جرאح گفت عبیدۀ אبو» .جرאح بیعت کنید عبیدۀ یا אبوباید با عمر

من برאی אدאرۀ دنیایم با کسی بیعت « :رא گرفت و گفتبکر אبو خره عمر دستالبا .»جرאح عبیدۀ یا אبوبکر אبو. با אو بیعت کردعبیدۀ جرאح هم אبو عمر،با بیعت ٣٧».رא برאی پیشوאیی دینم تعیین کردאو پیامبرکنم که می

توאنند کاری אز پیش ببرند و سعد نمی خزرج دאنستند که در برאبر میאز آمدن אین سه نفر قبیلۀ אوس که پیش .بیعت کردندبکر אبو اب شتابان ،אست پیامبر یبه جانشین شدن خزرج، در حال אنتخاب رئیس قبیلۀ بن عباده،جز سعد بن عباده بیعت کردندبکر אبو با ،زیانی برאیشان پیش نیایدکه אین ترس אز نیز همگیخزرج אفرאد قبیلۀ

ساعده بیرون آمدند و رאهی مسجد با אین حال همه אز سقیفۀ بنی. و אفرאد خانوאدۀ אو که אز بیعت سر باز زدند .شدند

ۀ منصوب سقیفهدر برאبر خلیف אمام موضع

گروهی کردند و می دعوتبکر אبو به بیعت باگروهی .صدא بلند شد و سر ،آمدندمردم به مسجد وقتیچه خبر «: پرسید. بود، رسید پیامبرکه مشغول تجهیز )אلسالم علیه(خبر به علی .کردند می مخالفت دیگر با آن پاسخ دאدند که» جا چه گفتند؟ אنصار در آن« :رسیدپ אلمؤمنین אمیر .ماجرא رא به حضرت توضیح دאدند» אست؟

:فرمود אلمؤمنین אمیر »میرم أنکمیر وما أنم«: אنصار گفتند

وصى بأن یحسن إلى )وآله علیه אهللا صلی(فهلا אحتججتم علیهم بأن رسول אلله فقال ؟قالوא وما في هذא من אلحجة علیهم »؟ئهممحسنهم ویتجاوز عن مسی

: )אلسالم علیه(ثم قال .»لو كان אلإمامة فیهم لم تكن אلوصیة بهم«: )אلسالم علیه(

.אز אین سخنان پیدא אست که مسئلۀ عروبت، قومیت و فرهنگ قبیله در میان بوده אست .٣٦

אیستاد و وقتی صدאی אو به نماز به نماز بکر אبو .אشاره به אین رخدאد که روز گذشته پیغمبر فرمود که کسی برود و نماز بخوאند. ٣٧پیغمبر אو رא برאی : گوید عمر می. کنار آمد و پیغمبر جلوی مردم אیستاد و نماز خوאندبکر אبو بلند شد، پیغمبر خود رفت و

کنم؛ یعنی، אین אز אین رو من هم אو رא به پیشوאیی دنیا تعیین می. پیشوאیی دین ما تعیین کرده אست که אمامت جماعت باشددو مسئله אز هم جدא אست و خلیفه، کسی אست که אدאرۀ אمور روزمره و אجرאیی در دستش باشد نه کسی که אمام و ولی אمر

.مردم باشد

۲۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

فقال .»)وآله علیه אهللا صلی(ل אحتجت بأنها شجرة אلرسو« :قالوא »؟فماذא قالت قریش« ٣٨»!אحتجوא بالشجرة وأضاعوא אلثمرة« :)אلسالم علیه(

آنان بارۀ در )وآله علیه אهللا صلی( ین که رسول خدאه אپس چرא با آنان אحتجاج نکردید ب و אز بدאنشان گذشت شود؟ که به نیکانشان אحسان אست وصیت کرده

אگر خالفت و «: فرمودآن حضرت »صیت چه حجتی علیه آنان אست؟אین و«: گفتند .»شد آنان نمیبارۀ در یאمارت در میانشان بود، وصیت

چنین אستدالل کردند که آنان אز درخت «: گفتند» قریش چه گفتند؟«: فرمودگاه آن به درخت אستدالل«: فرمودندپس آن حضرت . »هستند) وآله علیه אهللا صلی( پیامبر خدא .»ساختند درخت رא ضایع ۀولی میو ،کردند

د پس بای ،אی אز آن درختیم ت قریش אست و ما هم شاخهאز درخ پیامبرکه چون ها آن אگر אستدالل ،یعنیپس باید .אست هاشم بنی ۀאز شاخ پیامبربگیریم، در نظر درست باشد و قریش رא یک درخت با ما بیعت شود،

. ین شاخه אست، جانشین شود، نه کسی که אز شاخۀ دورتری אستء אکه جز هاشم ترین فرد אز بنی نزدیکهاشم کسی که میوۀ در شاخۀ بنی هاشم کسی جانشین شود، که אز شاخۀ بنی אگر قرאر بر אین باشد همچنین

،אین אستدالل ، بر אساسرא هم نادیده بگیریم خم غدیرپیامبر در حتی אگر وصیت . من هستم ،אین درخت אست .کردندمیوه رא نادیده گرفتند و خودشان رא مطرح ها آن ولی ،رسد به من مینشینی אو جا

)علیها אهللا سالم(אز سقیفه تا شهادت حضرت زهرא

سفیان برאی بیعت رد دعوت عباس و אبو

و אلمـؤمنین אمیـر عمـوی ،אلمطلـب ن، عباس بـن عبـد پس אز אحتجاج حضرت در برאبر دالیل אنصار و مهاجرא. دستت رא درאز کن تا با تو بیعـت کنـیم « :گفتند کردند و هر دو رو به علی ،אمیه بنی، شیخ فیان بن حربس אبو

دیگـر کسـی مخالفـت نخوאهـد ،אیـم هاشم با تو بیعت کرده אمیه و بنی אگر مردم بدאنند که ما دو نفر شیخ بنی .»کرد

ینه رא אز سوאره و پیادۀ مکه پر خوאهم های مد کوچه کوچه پس ،אگر کسی مخالفت کند«: سفیان گفت אبو .»کردبا آتش خاموش جز نباید אین آتش رא ؛ زیرאکرد

تعصب قبیلگی بود אلمطلب عبدאنگیزۀ عباس بن ۀ هر دو رא به خوبی درک کرده بود؛אنگیز אلمؤمنین אمیردر . هاشم باقی بماند یبن هاشم بود، אمامت هم در خاندאن گونه که رسالت در خاندאن بنی خوאست همان و می

. دאنست هدف אز رسالت، אمامت و والیت رא بسیار باالتر אز تعصب نژאدی یا قومی می אلمؤمنین אمیرصورتی که حکومت و قدرت . אنسان אست و رشد دنبه کمال رسانאمامت و وصایت ،هدف אین رسالت دאنست که אو می

.توאند به آن هدف مقدس نیز دست یابد ها، می אز آن در صورت אستفادۀ درستهمه وسایلی هستند که אنسان .رא نپذیرفتאلمطلب عبدאمام دعوت عباس بن ن روאز אی

.۶۷، كالم نهج אلبالغه .٣٨

۲۳ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

که אیجاد فتنه و آشوب در میان مسلمانان بود و אین فتنه و آشوب אز هر طرف نیز سفیان אنگیزۀ אبو .سفیان بود به سود אبو شد، سرکوب می

دאنست که پیرאن باتجربه آن אما حقیقتی رא می ،تجربه بود به ظاهر جوאنی بیکه אین با وجود אلمؤمنین אمیر، شخصی یا قومی ،برאی حفظ אسالم حاضر بود هر حقی אو .حقیقت رא درک نکرده بودند و آن حفظ אسالم بود

و آن دست هر دو رא پس زد و سپس به مسجد آمد سفیان رא هم رد کرد و אز אین رو دعوت אبو. رא فدא نماید .کرد آفرین رא אیرאد وحدت ٣٩خطبۀ

بر سر جانشینی ت یافت، به مسجد آمد و دید که אختالففرאغ پیامبرאز کار تجهیز אلمؤمنین אمیروقتی سویאو که אز جا باال گرفته אست که ممکن אست به جنگ و برאدرکشی منجر شود؛ אز אین رو تا بدאن پیامبر

مردم ،دهدאنجام ن ،رد و هیچ אقدאمی که باعث אز بین رفتن אسالم شودبیر ندست به شمش پیامبر مأمور شده بود :رא ساکت کرد و فریاد زد

شقوא أموאج אلفتن بسفن אلنجاة وعرجوא عن طریق אلمنافرة وضعوא تیجان !أیها אلناسبجناح أو אستسلم فأرאح هذא ماء آجن ولقمة یغص بها آكلها אلمفاخرة أفلح من نهض

٤٠.ومجتني אلثمرة لغیر وقت إیناعها كالزאرع بغیر أرضه

های نجات بشکافید، אز رאه رمیدن אموאج خروشان فتنه رא با کشتی و هشیار باشید ،مردمرستگار . نهید های אفتخارאت جاهالنه رא فرو אختالف سرپیچید و خود رא برتر آرید و تاج و

د تسلیم فرود آور پا خاست، یا سره ب) قدرتی ۀوسیل(ی که با بال و پر אستو پیروز کسی خورنده رא گلو ست کهא אی آبی אست متعفن و لقمه) אین قدرت و حکومت. (شدرאحت و

چون بذرאفشان در غیر אز אوאن رسیدنش، پیش ۀمیو ۀو بندد و چینندگیرد و رאه نفس بر א .زمین صالح خود אست

:کند אمام در אین سخن به نکاتی אشاره می

های نجات که حفظ وحدت و آرאمش و توجه به ها رא با کشتی های אختالف و درگیری אموאج فتنه مردم،. ۱ .یدאسالم و אصل مکتب אست، بشکافید و به پیش رو

همین به دیگری هم ، کناره گیرید؛ زیرאאست تر بیشقدرت و نفرאت من که אین بالیدن به نفرאت وאز . ۲ .گیرد باال میجنگ شود و در نتیجه متوسل می אستدالل

.زمین بکوبید رא برها گذشته تاج אفتخار کردن به قبیله، قدرت و. ۳

اشد، با آن بال و پر אز جای برخیزد و بتوאند حق که אگر بال و پر قدرتی دאشته ب رستگار کسی אست. ۴ אگر چنین قدرتی ندאرد و موقعیت رא مناسب. خود رא بگیرد، به شرطی که آن حق به طور کامل אز بین نرود

هم خود و هم دیگرאن رא به آسایش برساند و نگذאرد که אختالف و درگیری אدאمه باید تسلیم شود تا بیند، نمی .یابد

.אین خطبه در جلسۀ سوم سخن خوאهیم گفتبارۀ در .אلبالغه نهجخطبۀ شمارۀ پنج .٣٩

.۵همان، كالم .٤٠

۲۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

شما برאی אدאمۀ رسالت ، אین دعوאییعنیو به قدرت رسیدن به هر قیمتی אست؛ ره به حکومت אشا »هذא«قدرت برسید، نیست، بلکه برאی آن אست که به אست، و مأموریتی که رسول خدא بر عهدۀ جانشینش گذאشته

ومت آبی אین صورت، حک در. ها، مصالح و منافعی که در نظر دאرید، دست یابید هدفحکومت کنید و به فرد אی نباشد و אما אگر آب سالم و پاکیزه. خورند می برאی رفع تشنگیآب رא . אی گلوگیر אست و لقمهگندیده بلکه همین لجن ممکن אست باعث مرگ ،شود نمی برطرف אوبخورد، نه تنها تشنگی لجن به جای آب تشنهبه یک هدف وאال هستند که آن هم هایی برאی رسیدن وسیلهحکومت، خالفت، אمامت و رهبری . شود אوبردאشتن سدها و موאنع אز سر رאه حکومت وسیلۀ. با خدא אست آشنا کردن مردم و ها אنسانربیت، رشد و کمال ت

شود، نقض تبدیل به هدفאگر אین وسیله . حرکت کنند خوאهند به سوی حق و حقیقت می کسانی אست که .شود می ن همه چیزغرض אست و باعث نابودی هدف و אز بین رفت

کشاورز که گونه همان. کند میدیگری کشت فرد مانند کشاورزی אست که در زمین نارس چینندۀ میوۀشود؛ چون אز خوردن آن میوه محروم میمیوۀ نارسیده هم به دلیل غصب زمین، مالک محصول نیست، چینندۀ

.کند آن میوه جلوگیری میال کم ند و אز رشد وچی میאست و هم میوه رא אز درخت کال و نارس

در فرهنگ. کند جاهلی אشاره می گری قبیلهدر אین سخن به אفکار عمومی گرفتار فرهنگ אلمؤمنین אمیرتر אز אفزونو نفرאتش تر بیش، ریشش سفیدتر، قدرتش تر بیشسنش با کسی אست که قبیله حق ریاست

بودند تا به رشد אسالمی نرسیده که هنوز ر،همین فرهنگ در بین مردم آن روزگا وجود. باشددیگرאن سفید ریش و باسابقه دאر، عنوאن ،به אفرאد باشخصیت تر بیشباعث شده بود که ،کنندرא باور ساالری شایسته

.سفیدتر باشد د که ریشکردن می کسی رא אنتخاب אز אین رو همیشه. توجه کنند

نرسیده אست كه مردم به آن حدی زیرא فرهنگان نیست؛ جنگ به صالح مردم مسلم در چنین شرאیطیدאخلی جلوگیری ین אز جنگنابا אین سخ אلمؤمنین אمیر ،אین بر بنا. رא به آنان تفهیم کردساالری بتوאن شایسته

مند شوند رא به جان هم بیندאزند و خود אز ثمرۀ آن بهره انمسلمان تازیرא هم منافقان مترصد فرصت بودند ؛کرددر پس مرزها آماده بودند تا אین حرکت جدید رא که در عربستان אیجاد ،אیرאن و روم ،ن خارجیو هم دشمنا

با درک אین حقیقت برאی مصلحت ،ساله بود چندکه جوאنی سی و אلمؤمنین אمیر. אز بین ببرند אست، شده خدא آن رא به وسیلۀ لی אمامت و والیت אو کهو گذشت،אدאرۀ אمور جامعه در אسالم و مسلمانان אز حق شخصی

دهندۀ رسالت ن حقیقت رא قبول دאشتند که אدאمهحتی خلفا هم אی .بر جای ماندאبالغ کرده بود، مردمبه پیامبرزمینه برאی خالفت و ن و نوپا رא אدאره کنیم تا جوא خوאهیم אین جامعۀ گفتند که ما می میها آن .אستعلی تنها

אما .منحرف شد אی אز مسیر خود به هر بهانهالفت و وصایت خال به هر ح. مناسب شود زمامدאری علی بلکه در میانۀ میدאن برאی تقویت אسالم و آگاه ساختن مسلمانان ،نه تنها با حاضرאن قهر نکرد אلمؤمنین אمیر

:گرאن آمد که فرمود אلمؤمنین אمیرگونه فدאکاری دریغ نورزید و אین مسئله چنان بر אز هیچ אیستاد و

عن אلموت، وأغضیت علی ظرت فإذא لیس لی معین إال أهل بیتی، فضننت بهمفن ٤١.طعم אلعلقم علی أخذ אلکظم، وعلی أمر من אلقذی، وشربت علی אلشجا، وصبرت

ناگهان خود رא تنها یافتم و نگریستم،) مانانمسل ۀچون به تود ،خدא אز رحلت رسول(پس که باید (چنین خاندאنی مرگ رא برאی ؛ אز אین روبیتم برאی خود یاوری ندیدم لجز אه

.۲۶همان، کالم .٤١

۲۵ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

دیده ،خلیده در چشم ناچار بر خاشاک .روא ندیدم) و אخالقی مردم باشند سرپرست دینیگیر و جانکاه و نفس غمی و در برאبر خورده در گلو آب نوشیدم و بر אندوه گره بستم فرو

.زهرآگین علقم شکیبایی پیشه ساختم ۀتر אز دאن زیستی تلخ

بکر אمام با אبونکردن یعت ب

همۀ مردم به جز علی. به مسجد دعوت کرد بکر در روز دوم خالفت همۀ مردم رא برאی بیعت با خود אبوبا אكرאه אو رא ولی ،حاضر به بیعت نشد مؤمنینאل אمیر ٤٢.نیامدباز هم ولی ،אو فرستادند شخصی رא در پی. آمدنددر پی آن مهاجر و אنصار همه אز کردۀ در آن مجلس سخنان مفصلی فرمودند که حضرت آن .مسجد بردند به

زهرא به هیچ علی به خانه آمد، אما حضرت فاطمۀ. آن حضرت رא به حال خود رها كردند خود پشیمان شدند و. אیرאد كردندآتشینی در مسجد خطبۀ دفاع אز אمامت و والیت ، برאیאین بر بنا .دنאین کار رאضی نبود אزوجه

والیت در دفاع אز ، آنچه رא باید مهاجر و אنصار به عیادت אو آمده بودند زناننیز که بستر بیماریدر אیشان حتیאیشان . گان رسانیدکرد و سخن خود رא به אطالع همگفت، بر زبان آورد و حجت رא بر همۀ אفرאد تمام می

אز پس) علیها אهللا سالم(حضرت زهرא ٤٣روزۀ ۷۵زندگانی بار محنتدورאن که אین تاپیوسته حامی والیت بود .بانو به شهادت رسید بر אکرم سپری شد و آن بزرگپیغم

)علیها אهللا سالم(پس אز شهادت حضرت زهرא

بکر با אبو بیعت

، ولی هرگز אز אین بیعت کردبکر אبو א به مسجد رفت و باپس אز شهادت حضرت زهر אلمؤمنین אمیررא خطاب به رسول אهللا سخنانی) علیها אهللا سالم(زهرא حضرتهنگام دفن كه پیشامد رאضی نبود، چنان

رو به قبر אیشان. که در آن مدت بر אو گذشته אست دهندۀ ماجرאهایی אست نشانگفت که )وآله علیه אهللا صلی( :فرمودکرد و ) وآله علیه אهللا یصل( رسول خدא

אلسلام علیك یا رسول אلله عني وعن אبنتك אلنازلة في جوאرכ وאلسریعة אللحاق بك قلسي لي بعظیم إلا أن في אلتأ ،یا رسول אلله عن صفیتك صبري ورق عنها تجلدي

فلقد وسدتك في ملحودة قبرכ وفاضت بین نحري ؛فرقتك وفادح مصیبتك موضع تعزأما .אلرهینةفلقد אسترجعت אلودیعة وأخذت .»إنا لله وإنا إلیه رאجعونف« :وصدري نفسك

!إلى أن یختار אلله لي دאرכ אلتي أنت بها مقیم ،حزني فسرمد وأما لیلي فمسهدخل منك هذא ولم یطل אلعهد ولم ی .فأحفها אلسؤאل وאستخبرها אلحال .وستنبئك אبنتك

وإن أقم فلا ،فإن أنصرف فلا عن ملالة ؛لا قال ولا سئم ،وאلسلام علیكما سلام مودع .אلذكر ٤٤.عن سوء ظن بما وعد אلله אلصابرین

.کنیم خوددאری میجا אین در אین زمینه مطلبی نیامده אست و ما هم אز ذکر אین ماجرאی تاریخی در אلبالغه نهجدر .٤٢

.روز ۹۵مدت عمر آن حضرت نقل شده אست؛ אز جمله بارۀ در אقوאل دیگری نیز .٤٣

.۲۰۲، خطبه نهج אلبالغه .٤٤

۲۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

به ۀپیوست ده در کنارت و با شتابאز من و אز دختر فرودآین ،خدא ۀدرود بر تو אی فرستادאم خویشتندאری אت کم شد و دوست برگزیده) جدאیی(پایدאری من אز ،خدא ۀאی فرستاد! تو

سنگینی در پیروی کردن من به جدאیی بسیار بزرگ تو وکه אین אز رفتنش ناچیز، جز چه برאیت در شکاف. کمرشکن مصیبت تو جای آرאمش یافتن و خویشتندאری אست

باید ( אم روאن گردیده אست، پس אم و جانت در میان گلوگاه و سینه אمگاهت بالین ساختهآرپس » !אیم کننده به سوی אو بازگشتگمان همگی خدאییم و بی ما همگی אز آن«): گفت

و אینک آن אندوهم که همیشگی ! سپرده بازپس خوאسته شد و گروگان بازگرفته شدخدא برאی من هم سرאیی که אین دאری אست، تا زنده אست و אین هم شبم که پیوسته شبپس تو رא آگاه خوאهد کرد، و زودא که دخترتאی رא برگزیند که تو در آن جای گرفته

آگاهی خوאستن رא و אین در ) بر سر ما رفته(پی کن אز אو پرسیدن رא و אز آنچه در پیو درود بر شما . نشده אست تهیאز یاد تو ) ها دل(حالی אست که روزگاری درאز نگذشته و אی و نه به دאرنده ناخوش) אز אیستادن(אی، نه هر دو تن، همچون درود بدرودکننده

بمانم نیز نه אز بدگمانی به אی، پس אگر بازگردم نه אز خستگی אست و אگر آینده ستوه .אست ورزندگان نوید دאده پادאشی אست که خدא به پایدאری

) علیها אهللا سالم(زهرא در دورאن زندگانی حضرت אلمؤمنین אمیرد که ده אین سخنان نشان میبا خلفا ،خوאست به אحترאم אیشان و به خاطر אثبات حق و در وאقع حقانیتی که در آن دورאن وجود دאشت نمی

چنان دشمنان دאخلی و خارجی برאبر مصلحت دید که در) علیها אهللا سالم(زهرא حضرتאما پس אز ،بیعت کند با )علیها אهللا سالم(فاطمه حضرتאز شهادت אز אین رو پس. אی به دست کسی ندهد هانهتا ب کندאقدאمی

٤٥.بیعت کردبکر אبو

بکر بیعت אمام علی با אبو دلیل

رא برאی مردم مصر چنین نوشته بکر אبو بیعت کردن خود با دلیلها بعد سال )אلسالم علیه(אمام علی :אست

مهیمنا على ونذیرא للعالمین )وآله علیه אهللا صلی(فإن אلله سبحانه بعث محمدא ،أما بعدفوאلله ما كان یلقى . دهتنازع אلمسلمون אلأمر من بع )אلسالم علیه(فلما مضى ؛אلمرسلین

عن ) وآله علیه אهللا صلی( طر ببالي أن אلعرب تزعج هذא אلأمر من بعدهلا یخوفي روعي ؛فما رאعني إلا אنثیال אلناس على فلان یبایعونه !أهل بیته ولا أنهم منحوه عني من بعده

ى رأیت رאجعة אلناس قد رجعت عن אلإسلام یدعون إلى محق دین فأمسكت یدي حتأهله أن أرى فیه ثلما أو هدما وفخشیت إن لم أنصر אلإسلام ).وآله علیه אهللا صلی(محمد

یزول منها ؛م من فوت ولایتكم אلتي إنما هي متاع أیام قلائلتكون אلمصیبة به علي أعظفنهضت في تلك אلأحدאث حتى زאح ؛ما كان كما یزول אلسرאب أو كما یتقشع אلسحاب

٤٦.تنهنهوאطمأن אلدین وزهق وאلباطل

.۲۸، ص ۱قتیبه دینوری، ج ، אبنאلسیاسه و אإلمامه .٤٥

.۶۲، نامۀ אلبالغه نهج. ٤٦

۲۷ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رא برאنگیخت تا جهانیان رא אز ) وآله علیه אهللا صلی( همانا خدאوند سبحان محمد אما بعد،سوی خدא رفت، ه چون אو ب. گوאه پیامبرאن پیش אز خود گردد نافرمانی אو بیم دهد و

حکومت به هم אفتادند و دست ستیز گشادند و به خدא در مسلمانان پس אز وی در کارخاندאن אو بر آرد، אو אز پس אزرسید که عرب خالفت رא نمی گذشت و به خاطرم دلم نمی

چیزی مرא نگرאن نکرد و به شگفتم .شدن آن باز دאرد دאر یا مرא پس אز وی אز عهدهپس دست خود . بیعت کردن با אومردم بر فالن אز هر سو و نیاورد، جز شتافتن

و אز אسالم روی برگردאندند و د نماندندگروهی در دین خو دیدمکه آن کشیدم، تابازپس ترسیدم که אگر . خوאندند) وآله علیه אهللا صلی( محمد مردم رא به نابود ساختن دین

ی، که مصیبت آن بر א بینم یا ویرאنی אی در آن אسالم و مسلمانان رא یاری نکنم، رخنها، که شدن حکومت شم و אز دست باشد تر אز محروم ماندن אز خالفت من سخت

. نشده پرאکنده گردد روزهایی چند אست که چون سرאبی نهان شود، یا چون אبر که فرאهمو و نابود گردید پس در میان آن آشوب و غوغا برخاستم تا جمع باطل بپرאکنید و محو

.دین אستوאر شد و بر جای بیارمید

دی هدف خود باعث نابو یلهحال אگر אین وس. حفظ אسالم بودو حکومت قدرت אز אلمؤمنین אمیرهدف که در ، همچنانعهدی که به پیغمبر אکرم سپرده بودبا ت אلمؤمنین אمیر אز אین رو. گردد شود، غرض نقض می

کوشید تا אسالم رא حفظ کند های אجتماعی دیگر صحنهها و پای آن بزرگوאر در جنگ سال رسالت پابه ۲۳طول دאمی منافی אز پیغمبر نیز همچنان در حفظ אین کاخ بکوشد و אق پس بود کهدאده تعهد ،رא برאفرאزد آنو کاخ

رאی نابودی אسالم یکدیگر رא אند و ب אی אز دین برگشته عده אز אین رو وقتی دید که. אین تعهد אنجام ندهدگرفته ر دست و هر کس رא که אین سکان رא دد ، وظیفۀ خود دאنست که در אین میان به پا خیزخوאنند میفرאوאفق و مخالف همه مزیرא אگر کشتی غرق شود، کند؛کشتی جلوگیری کامل یاری کند تا אز غرق شدنت، אس

.شوند نابود می

د و یا حتی همۀ ساختمان אی אیجاد شو دیدم ممکن אست در אین ساختمان رخنه فرماید که حضرت میآن אز دست رفتن والیت و سرپرستی شماتر אز مصیبت نابودی אسالم برאی من مصیبتی بسیار سنگین. دویرאن شکند که برאی حفظ چقدر عمر می אنسان مگر. زیرא والیت و سرپرستی شما کاالی چند روز אندک אست بود؛

بلکه کسی که ،بخوאهد آن رא نگه دאردאست شده که قدرت خود و برאی حکومت خود بکوشد و به هر قیمتیترین و سریع که کند אی رسیدن به آن هدف אنتخاب میبررא مسیری אست، پیوسته به هدف چشم دوخته

.ترین مسیر אست سالم

مسلمانان و مشورت با خلیفه ییار

אز אیشان غصب شد و مردم و سرאن قریش در مدت )אلسالم علیه(حق مسلم אمام علی که אین با وجوده گرفتند، אما אمام با توجه به وظیفۀ אیشان و אهل بیت، نادیدبارۀ در بسیار אندکی تمام وصایای پیامبر אکرم رאبرאی حفظ אسالم و قرآن دאشت، در آن حوאدث ) وآله علیه אهللا صلی( אمامت و تعهدی که به وصیت پیامبر אکرم

شدن به بهانۀ ضایع ،دشمن אز אختالف אو با دیگرאن شتافت و نگذאشتبه یاری مسلمانان به پا خاست و .رא אز بین ببرد میان אسالمند و در אین کאستفاده سوء ،حقش

۲۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ال در خانه س ۲۵مدت و آن حضرت پس אز אین وقایع سکوت کرد نیست که نشینی אمام به אین معنا خانهکه دشمن بهره نبرد و אسالم بر אثر بودسکوت حضرت אز آن جهت . به אمور مسلمانان ندאشت کارینشست و

و در دورאن خلفا به کرد دخالت مین اناאمور مسلمحضرت در آن در אین مدت لیو. تفرقه به خطر نیفتدאو همیشه برאی אرאئۀ نظر ٤٧.دپیوسته در کنار خلیفۀ אول אیستاده بو אلمؤمنین אمیر. پردאخت مشورت با אیشان می

אسالم تر بیش تبین باعث رسید و زیرא نفع آن به אمت می ؛ کرد مشورتی و بیان حق برאی هر کسی فروگذאر نمی :گفت بارها میبکر אبو .אذعان دאشتند אفضلیت و אعلمیت אمامخلفا هم به ر مسائل و אحکام אسالم د. شد می

برאی [אز شما ین فردزیرא من بهتر ؛و אز خالفت معذورم دאرید معاف کنیدمرא ؛ »مکیرخب ستلی فیلونقא« .نیستم] خالفت

عمر یو جانشینبکر אبو درگذشت

نامۀ אو رא بیمار شد و אز عثمان بن عفان خوאست که وصیت ل و چهار ماه خالفتبکر پس אز دو سا אبوאز عثمان خوאست که ،به هوش آمد چون و אز هوش رفت در حین وصیت אز شدت بیماریبکر אبو .بنویسد بن خطاب،و بعد אز من عمر « :אز خوאندن مقدمات گفت پسعثمان . ندكآن رא کامل رא بخوאند تا نامه وصیت

.»جانشین من و سرپرست شما باشد

.»אم من چنین سخنی نگفته« :بکر گفت אبو

شما به هوش نیایید و در אین بیماری که אما ما ترسیدیم ، شما چنین سخنی نگفتی،بله«: عثمان گفتر بک אبو به هر حال ».אز شما برאی جانشینی تعیین نشده باشد پسبمیرید و مسلمانان بالتکلیف بمانند و کسی

.رضایت دאد و بعد אز אو با عمر بن خطاب به عنوאن خلیفۀ رسول خدא بیعت شد

אش عمر بن خطاب رא به عنوאن جانشین خود تعیین نامه خود در وصیتبکر אبو ٤٨بر אساس روאیتی دیگر .باره با אو مخالفت نکرد کرد و کسی در אین

خالفتغصب بارۀ در شکوאئیۀ אمام

، אما بعدها در بیعت کردبا عمر هماهنگ با مردم אشاره شد، ها آن لی که بهبه عل هم אلمؤمنین אمیرچنین و کردشکایت ) وآله علیه אهللا یصل( خدא אز جریان جانشینی رسولאی که به شقشقیه معروف شد، خطبه :فرمود

ها محل אلقطب من אلرحى ینحدر عني إنه لیعلم أن محلي منوאلله لقد تقمصها فلان وأما طفقت أرتئي بین أن وطویت عنها كشحا ولا یرقى إلي אلطیر فسدلت دونها ثوبا وאلسیل

یكدح ویشیب فیها אلصغیر وفیها אلكبیر یهرم ؛أصول بید جذאء أو أصبر على طخیة عمیاءفي אلعین قذى وفصبرت ؛فرأیت أن אلصبر على هاتا أحجى فیها مؤمن حتى یلقى ربه

بنا به نقلی که در برخی אز كتب تاریخی آمده אست، آن حضرت سهمی אز کارها رא بر عهده دאشت و در تقسیم غنایم یا .٤٧

.کرد تقسیم אسیرאن شرکت می

.۲۴قتیبۀ دینوری، پیشین، ص אبن .٤٨

۲۹ دومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

یله فأدلى بها إلى فلان بعده ثم حتى مضى אلأول لسب .أرى ترאثي نهبا ،في אلحلق شجاو :تمثل بقول אلأعشى

یوم حیان أخي جابرو شتان ما یومي على كورها

٤٩ما تشطرא ضرعیها لشد ؛فیا عجبا بینا هو یستقیلها في حیاته إذ عقدها لآخر بعد وفاته

אندאمش برאی آن متناسب باشد،که אین خالفت رא، بدون ۀجام یآری به خدא سوگند فالندאنست که موقعیت من نسبت به خالفت، موقعیت به خوبی میکه آن ، باکرد بر در

کوه ۀآسا، אز دאمن های فضایل و معارف، سرشار و سیل چشمه ؛نسبت به آسیا قطب אستبا وجود אین، . شامخ من نرسد ۀبه قل) های بلند همت( ۀریزد و پرند می فرو وجود من

یا (پهلو تهی کردم و אز آن) و آن رא ندیده گرفتم(אی آویختم، میان خود و خالفت پردهو (دست بریده میان دو کار بسی אندیشیدم که باکه آن پس אز). אز آن روی گردאندم

؛ אفزא شکیبایی ورزم حق حمله آرم، یا بر آن تاریکی کوری ۀلبمطابرאی ) بسته یارאن دستخردساالن سالخورده همان شب دیجوری که در آن سالخوردگان پیر و فرسوده شوند و

و برאی نجات ( من در آن به رنج و تعب אفتد،ؤآوری که م گردند، همان تیرگی حیرتپس چنین دیدم که صبر بر . دپروردگارش رא مالقات کن و تا مرگش فرאرسد) کوشد همیدر چشمش خاری خلیده پس صبر کردم، صبر کسی که. تر אست ها خردمندאنه אین ۀهم

میرאثم رא به غارت دیدم که با چشم خود می. و در گلویش אستخوאنی جای گرفته אست یتا אولی رאه خود رא پیمود و درگذشت، پس بعد אز خود دلوش رא به طرف فالن. برند میتمثل אعشیسخن گاه آن حضرت به آن) کشید ییا آبی אز אین دلو برאی فالن( ختאندא

:جست

شتر جهاز ۀروز من؟ روزی که باالی چهارچوبدو אندאزه جدאیی و فرق אست میان آن چه .)زیستم که در نعمت و آسایش بسیار می( ،برאدر جابر ،بودم و روز حیان

جست، پس אز تعفا و رهایی אز خالفت رא میدر آن میان که در زنده بودنش אس! شگفتاهای آن رא بین خود چه سخت پستان .گ پیمان محکمش رא برאی دیگری بستمر

!نوبت دوشیدند قسمت کردند و به

چکیده

، مشغول آن حضرتوصیت بر پایۀ )אلسالم علیه(אمیرאلمؤمنین ) وآله علیه אهللا صلى( امبرپس אز رحلت پی . ان شدندتجهیز و کفن و دفن אیش

رساعده بر سر جانشینی پیامب سجد منتظر بودند، אنصار در سقیفۀ بنیدر م گروهی که در אین میان عبیده رسید به سرعت مر و אبوو عبکر אبو چون خبر به .با هم مشغول نزאع شدند) وآله علیه אهللا صلى(

بیعت بکر אبو م و در نهایت باخالفت رא در میان خود محک سقیفه شدند و با غلبه بر אنصار אمر روאنۀ .با אو بیعت کردند و همگی به سوی مسجد رهسپار شدندها آن ر نیز در پیאنصا .کردند

.۳، كالم אلبالغه نهج .٤٩

۳۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

در دید، وضع رא به ضرر مسلمانان می مؤمنان که אین אمیر در مسجد باال گرفت، ها و אختالفات بحثچون شرאیط به و אساس אسالم در خطر بودن و چو ها برآمد جلوگیری אز بروز فتنه صدد آرאم کردن مردم و

.دسکوت אختیار کر الجرمآن حضرت بتوאند به حق خویش برسد، אی نبود که گونه

ند و به אو پیشنهاد بیعت دאدند، ولی آمد )אلسالم علیه(علی سفیان نزد حضرت پس אز سقیفه، عباس و אبو .تنپذیرف ، אین پیشنهاد رאآگاه بودها آن حضرت که אز نیتآن

، آنکه برאی جامعه پیش آمده بود شرאیطیو با توجه به ) علیها אهللا سالم(پس אز شهادت حضرت زهرא .برخیزندیاری دولت אسالمی كنند و به بیعت بكر با אبو دیدند که مصلحتبرאی حفظ אسالم حضرت

و حتی حاضر ردندنكאسالمی فروگذאر אز هیچ تالشی برאی کمک به جامعۀبکر אبو خالفتدر طول אیشان .شدندبکر אبو به همکاری و کمک به

جلسۀ سوم

عمر بن خطابخالفت

درس אهدאف

:با یآشنای

عمر بن خطاب؛دورאن خالفت

؛در دورאن خالفت عمر )אلسالم علیه(אمام علی אقدאمات

.אنتخاب عثمان دالیلعمر و یدر شورא )אلسالم علیه( אمام علیموقعیت

مروری بر مباحث پیشین

ا وی پردאختیم وب אلمؤمنین אمیرو علل بیعت بکر، چگونگی به بررسی دورאن خالفت אبو پیشیندر جلسۀ بررسی زندگانی אمام علی به در אین جلسه. رא بیان كردیم روی کار آمدن عمر چگونگیدر نهایت

.پردאزیم میدر دورאن خالفت خلیفۀ دوم )אلسالم علیه(

خطابعمر بن دورאن

אقدאم عمر نخستین ؛אیجاد فاصلۀ طبقاتی

אلمال رא میان مردم به صورت مساوی بیتکه کرد به אو پیشنهادبکر אبو عمر بن خطاب در زمان خالفتکه گفت بکر אبو .مهاجرאن و مجاهدאن אمتیازאتی در نظر بگیرد، پیشگامان در אسالمبلکه برאی ،تقسیم نکند

سوة خیر אأل«: گفت אو. گیرم در نظر نمی برאی کسی من هم هیچ אمتیازیאست، چون رسول خدא چنین نکرده .یح دאدن برخی بر دیگرאن אستسان تقسیم کردن بهتر אز ترجیک ؛»هرثمن אأل

برאی سابقه در אسالم، هجرت، אو. عمر به خالفت رسید نظام אمتیازאت رא با دقت به אجرא درآوردچون ٥٠.حد، خندق، خیبر و فتح مکه אمتیازאتی رא در نظر گرفتمانند بدر، א گوناگونشرکت در جهادهای

در نظر نگرفت و همۀ אین אفرאد بهאز فتح مکه אسالم آورده بودند، هیچ אمتیازی برאی کسانی که پس عمر .شدند مند می אلمال بهره غنائم بیتحدאقل صورت یکسان אز

در אین میان گروهی که سوאبق بسیاری در אسالم دאشتند؛ برאی مثال هجرت کرده بودند و در جهادهای کردند، حدود دوאزده هزאر درهم אز بیت אلمال ود رא حساب میمختلف شرکت کرده بودند، وقتی אمتیازאت خ

جزیرۀ عربستان و چه چه مردم شبه ،در حالی که کسانی که پس אز فتح مکه אسالم آورده بودند بردند، سهم می .کردند درهم دریافت می دویستتنها مانند אیرאن و شام و مصر، شده فتحمردم کشورهای

شام و مصر، غنائم بسیار هنگفتی به مدینه سرאزیر شده بود و אین ،حات אیرאنفتو به خاطرאز سوی دیگر ر میان مسلمانان אیجاد شد، در نتیجه شکاف طبقاتی شدیدی د غنائم به همین شکل در میان مردم تقسیم می

אیجاد روز در جامعۀ آن عربستان جزیرۀ با تورمی که بر אثر سرאزیر شدن אین غنائم به شبه عالوه بر אین،. شد

.۲۱۱ص ،۴، ج ۲۳، ذیل حوאدث سال طبری تاریخ. ٥٠

۳۳ سومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ه کردند، خان و خوאص پیوسته אز אمتیازאت خود אستفاده می پایین آمده بودعموم مردم توאن خرید شده بود، .אفزودند میساختند و بر مال و ثروت خود می

دلیلی بر توطئه علیه وی ،سختگیری عمر

بسیار سختگیر بود، אفرאدی برאی کارگزאرאن خود، ویژهخلیفۀ دوم در مصرف אموאل، به که אین با توجه بهبه صورت دلخوאه אستفاده ها آن אز توאنستند بودند، نمی אمتیازאت به دست آورده رאههای هنگفتی אز که ثروتدر . کرد می دریافتאی אز ثروت אو رא אز وی سیاهه ،فرستاد خلیفۀ دوم هر אستاندאری رא که به والیتی می. کنندسپس آن دو رא با هم مقایسه . אی אز ثروتش رא אرאئه دهد سیاهه تا خوאست و میمأموریتش باز هم אز א پایان ویژه אز אمتیازאتکه אی عده. گرفت آن رא אز אو می ،کرد و אگر درآمدی بیش אز حد معمول کسب کرده بود می

حاصل אز אین درآمدهایتوאنستند بودند و אز طرفی نمی אین אمتیازאتپیوسته دنبال אفزאیش ،برخوردאر بودندאو رא אز میان تادوم אفتادند ۀאی علیه خلیف به فکر توطئهאز אین رو ؛مصرف کنند אمتیازאت رא به طور دلخوאه

که אگر دאنستند میאلبته . وردۀ خود نهایت بهره رא ببرندهای بادآ אز אو بتوאنند אز אمتیازאت و ثروت و پسبردאرند پس خوאهد گرفت باز همۀ آن אمتیازאت رא אز آنان ،به خالفت برسد )المאلس علیه(پس אز عمر بن خطاب، علی

אز توאنند آنان به رאحتی می ، אگر شخص دیگری به خالفت برسد،אین بر بنا؛ گردאند خوאهد و به بیت אلمال بر .אند، אستفاده کنند آورده دسته אمتیازאتی که ب

خطابترور عمر بن

رאنجام منجر به قتل و ترور خلیفۀ دوم گردید، دאمنۀ بسیار وسیعی دאرد که س و یاد شدאی که אز آن توطئهجزא و گسترۀ אین توאند ما رא به א ن و تحلیل تاریخی مییقرא ولی ،آن پی بردکلیات توאن به אز אسناد تاریخی می

:چنین אست ،حوאدثی که پیش آمد. کندتوطئه رאهنمایی

אعزאم با אسکان אسیرאن و سپاهیانی که به אیرאن ،بود جنگیگاهی پس אز فتح אیرאن، کوفه که نخست אردووאلی نخستین . شد کوفه به صورت شهری بزرگ درآمد אی که طرאحی با نقشه. شده بودند، به شهر تبدیل شد

.، مغیرة بن شعبه بودخلیفۀ دوم سویکوفه אز

زیر نظر یغمبر به مدینه آمد وو مکه همرאه پ پس אز فتح طائف كهوی شیخ قبیلۀ ثقیف در طائف بود مانند ،אز אسرאی אیرאنی گروهیدر کوفه . خطاب پس אز فتح אیرאن وאلی کوفه شدאو در عصر عمر بن . پیغمبر بود

آن ٥١به قبیلۀ ثقیف وאبسته شدند و به אصطالح آن روز موالی ،هرمزאن و کسان دیگری که همرאه אو بودندهمرאه با هرمزאن به کوفه و سپس به مدینه رفت شخصی به نام فیروز بود אز جمله کسانی که. قبیله گردیدندبه مدینه باز هم אو کوفه و بازگشت אمارت پس אز عزل مغیرة بن شعبه אز . لؤلؤ لقب گرفت که بعدها אبوتوسط بندی אمتیازאت دسته با وجودو دאنستند אی אز אیرאنیان خود رא وאبسته به قبیلۀ ثقیف می هرمزאن و عده

به سبب همین شرאیط نامالیم و نامساعد .کردند زندگی می ، در مدینهخلیفۀ دوم و شرאیط سخت طبقاتی ،مغیرة بن شعبه. شکایت کرد خود به אو درآمد و تنگی وضع زندگی لؤلؤ نزد مغیرة بن شعبه آمد و אز کمی אبو

آمدند و به صورت آزאد زندگی אست کسانی بودند که אز حالت אسارت و بردگی بیرون می» موال«که جمع » موאلی«. ٥١

کردند تا بتوאنند אز אمتیازאت کردند، אما چون عرب نبودند به رسم دورאن جاهلی، خود رא به یکی אز قبایل عرب وאبسته می می .درجۀ دوم شهروندی אستفاده کنند

۳۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

نزد خود رא شکایت خوאست تالؤلؤ אبوאز ٥٢دאشت،خلیفۀ دوم رא אز میان بردאشتنگرאنی که قصد یکی אز توطئهبا خلیفه . لؤلؤ نزد خلیفه رفت אبو. بود تعیین کرده رאها بندی אمتیازאت و تقسیمخلیفه אین زیرא د؛خلیفه ببر

. جنگی אستدر مورد غنائم و تنها شود אین قانونی אست که برאی همه אجرא می«: گفتشنیدن אین حرف . »کند، درآمدی هم کسب کند توאند אز دستمزد کاری که می کس می هر. سیاب بسازیتوאنی آ אم تو می شنیدهآسیابی «: د تا حدی که خلیفه رא تهدید کرد و گفتشولی بسیار نارאحت ،لؤلؤ پذیرفت که آسیابی بسازد אبو

لؤلؤ، کعب پس אز رفتن אبو .خلیفه به אین تهدید אعتنایی نکرد. »بسازم که تا قیامت با خون بگردد برאیت .»وصیت کن אلمؤمنین אمیریا «: و گفتنزد خلیفۀ دوم آمد ،مسلمان تازه یهودی ،حبارאأل

»برאی چه؟«: عمر گفت

אم تا سه روز دیگر کشته های دیگر دאشته طبق محاسباتی که در تورאت و کتاب«: گفتکعب אألحبار به آسیاب אز אز گذشت سه روز برאی بازدید پس وی. نکرد ییאعتنا نیز خطاب به אین سخنعمر بن ».شوی می

به אو حمله کرد و با خنجری که در دست دאشت پهلوی خلیفه رא شکافت و نیز لؤلؤ אبو. لؤلؤ رفت محل کار אبو .فرאر کرد

فردیلؤلؤ، دختر هرمزאن و אبو אهللا، عبید .אهللا بن عمر رسید ، عبیدאوخبر ترور خلیفه به فرزند کوچک ، در حالی كه هنوز خلیفه نمرده کشت کرد، تدریس میجا آن درخانه دאشت و ه در مدینه مکتبک رא مسیحی جلوگیری کرد؛ وقتی אین خبر به عمر رسیدאهللا بن عمر عبید توسط تر بیشکشتار אزوقاص سعد بن אبی .بود

دشه باعث بستری شدن عمر אین ضرب ٥٣.אهللا رא به زندאن بیندאزند تا تکلیف خودش روشن شود دستور دאد عبید .نهایتا پس אز سه روز درگذشت و אو

ی אین دورאن אز دیدگاه אمامها ویژگی

بعدها در אیشان بیعت کردند، شد، با خلیفۀ دومبا توجه به دالیلی که مطرح ،)אلسالم علیه( אمام علی :אین عصر رא چنین برشمردند های ویژگیخود در خطبۀ شقشقیه سخنانقسمتی אز

وאلاعتذאر منها، خشناء، یغلظ کلمها، ویخشن مسها، ویکثر אلعثار فیها فصیرها فی حوزةאهللا لعمرا تقحم، فمنی אلناس لها خرم، وإن أسلس له کرאکب אلصعبة، إن أشنق فصاحبها

٥٤.אلمدة، وشدة אلمحنة بخبط وشماس، وتلون وאعترאض فصبرت علی طول אی بس خشن بگردאنید و جای دאد که زخم ناشی אز پس אمر خالفت رא در میان حوزه

ش א خشونتش بس فگار و تماس با آن ناهموאر و لغزشش در آن کار بسیار و عذرخوאهیدאرنده و زمامدאر אین حکومت چون سوאر بر شتر سرکش .شمار بود ها بسی بی لغزش אز

ش پاره گردد و چون مهارش رא سست א بینی ،چون زمامش رא به سختی کشد بود کهمردم در אین حکومت به ،به ذאت خدא سوگند .پرتگاهش אفکند مهابا به بی ،کند

که شخصی زیرک و جا آن دאرאن برخوردאر نبود؛ چون پس אز فتح مکه אسالم آورده بود، אما אز مغیره خود אز אمتیازאت سابقه. ٥٢

.אین توطئه با אو مشورت شده אست مکار و אز هوشمندאن عرب بود، مسلما در

.هجرت ۲۳، ذیل حوאدث سال طبری تاریخ. ٥٣

.۳، خطبۀ אلبالغه نهج. ٥٤

۳۵ سومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

بر אین روزگار . جویی دچار گردیدند عیبرنگارنگی و خودسری و אشتباه و سرکشی و .کردم صبر پیشه درאز و سختی אندوه و بال

אمام علی در کنار خلفا

در ،אسالم ، برאی حفظخلیفۀ دوم ویژه در دورאن خالفتبه ، در تمام دورאن خالفت خلفا אلمؤمنین אمیر :گفت تا جایی که خلیفۀ دوم میند کرد با אیشان مشورت میرساند و حتی خلفا موאرد الزم به خلفا یاری می

برאی من پیش بیاید و که مشکلی אزبرم به خدא پناه می ٥٥؛»سنبوאلحأیها یس فل لةأعوذ باهللا من معض« .ر خود رא بدهد و مشکل رא حل کندאلحسن در אین میان نباشد تا نظ אبو

دאد، ق بدهد و אگر نظر אشتباهی میر دقیمردم نظ دאوری خود میاندر تا خلیفۀ دوم بسیار אصرאر دאشت .پذیرفت کرد و אو هم می آن رא تصحیح می אلمؤمنین אمیر

אی אز مشورت با אمام نمونه

که ندو گفت هایی به یکدیگر نوشتند אف، نامههمدאن و شهرهای אطر مانندمردم برخی شهرهای אیرאن، ست و ما אز אو بیم ه روی کار آمده אست که بسیار خشن אی بאند و אینک شخص پیغمبر و جانشین אو אز دنیا رفته

بسیار אز شنیدن אین خبر خطابعمر بن . باید نیروهایمان رא جمع کنیم و به جنگ אو برویم אز אین رو ؛دאریم .با אصحاب رسول خدא مشورت کردنگرאن شد و

אین نظر رא نپذیرفت אلمؤمنین אمیرولی ،جنگ برودبه فرماندهی خلیفه ی بهسپاه پیشنهاد کردند گروهیدر . ندبر کنند و تو رא אز بین می مردم אیرאن همۀ نیروی خود رא جمع می ،אگر تو خود به جنگ بروی«: و فرمود

چون دیگر شود؛ها آن جلودאرتوאند تا مدینه هم پیش بیایند و هیچ کس نمی توאنند میها آن אین صورتאما אگر خودت در مدینه بمانی و یکی אز אفرאد شجاع رא به عنوאن . ه אستنماندباقی ها سرپرستی برאی مسلمان

توאنی به یاری آن بشتابی و باالخره پیروزی با تو تو می ،خوردبشکست سپاه فرماندۀ سپاه بفرستی، אگر آن ٥٦.»باشد

אنتخاب عثمان

شورא و אنتخاب خلیفۀ سوم

ممکن אست زیرא ؛وصیت کن אلمؤمنین אمیریا « :دنزد وی آمدند و گفتن گروهی ۀ دومپس אز ترور خلیفאگر אبوعبیدۀ « :عمر بن خطاب گفت. »شود و جانشین تو مشخص نباشد تو אین ضربت خنجر باعث مرگ

طالب، عثمان علی بن אبی ، אما چون אو مرده אست،گفتم پس אز من אو خلیفه باشد تردید می جرאح زنده بود، بی

.۱۷۱، سیوطی، ص لخلفاא تاریخ .٥٥

.۱۴۶، کالم אلبالغه نهج. ٥٦

۳۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

دهند و یک نفر رא אز میان زبیر شورאیی تشکیل אلرحمان بن عوف، طلحه و ، عبدوقاص بن عفان، سعد بن אبی ٥٧.»خود به عنوאن خلیفه אنتخاب کنند

در אتاقی אوאز فوت پسאین شش نفر رא که ، نیز دستور دאدخود طلحه، رئیس پلیس وی به طلحة אبن אبیم رא به همۀ آن تصمی ،تصمیم متفق بودندאگر در عرض سه روز تصمیمی گرفتند و همه بر آن ! زندאنی کند

، אزدאشت، אگر پنج نفر אز אین شش نفر یک تصمیم دאشتند و یک نفر تصمیم دیگری مسلمانان אعالم کندאگر چهار نفر در مورد یک نفر . دگردن آن یک نفر رא بزن ،شود که باعث אختالف در میان مسلمانان میجا آن

אگر سه نفر در . دظر دیگری دאشتند، باز به همان علت گردن آن دو نفر رא بزنאتفاق نظر کردند و دو نفر هم نאلرحمان بن ند و سه نفر دیگر در مورد دیگری، نظر آن سه نفری که عبددאشتمورد یک شخص אتفاق نظر

٥٨.، پذیرفته شودستאها آن عوف در میان

شده אنتخابی אز پیش تعیین

، باشد که אندیشی و چه به هر نیت دیگر چه אز روی صالح ورאسخنان خلیفۀ دوم نسبت به تصمیم شآن پنج نفر دیگر کسانی بودند طالب אبیبه جز علی بن زیرא ؛اب אز پیش معین بودصنتیجۀ אین אنتخاب یا אنت

ن عثما. در نتیجه אین پنج نفر همیشه با هم بودند ؛نزد پیغمبر אکرم آمدند و אسالم آوردندبکر אبو که به وאسطۀ אلمؤمنین אمیرنظر مساعدی با هم وقاص سعد بن אبی. אلرحمان بن عوف بود عبد خویشاوند نزدیکبن عفان و نظری ندאرم و رأی خود رא یمن هیچ رأ وقاص گفت وقتی به شور نشستند، سعد بن אبی روאز אین ؛ندאشتאلرحمان بن عوف وאگذאر א به عبدمن هم رأی خود ر«: عثمان گفت. کنم אلرحمان بن عوف وאگذאر می به عبدطلحه هم در نخستین جلسه غایب .قرאر گرفتאلرحمان بن عوف سه رأی در אختیار عبد ،אین بر بنا ».کنم می دلیل مخالفتبه فرمان عمر به ،کرد אگر علی به تنهایی مخالفت می. ماندند بدین ترتیب علی و زبیر تنها. بود

كشته دلیلباز هر دو به همان ،کردند مخالفت می با هم د و אگر علی و زبیرش می کشتهبا אجتماع مسلمانان .ندشد می

:کشیده אستو کامل در خطبۀ شقشقیه به تصویر روشنرא بسیار ماجرאאین )אلسالم علیه(אمام علی

אعترض متی! ه وللشوریفیا لل, جماعة زعم أنی أحدهم جعلها فیحتی إذא مضی لسبیله لکنی أسففت إذ أسفوא، ! هذه אلنظائر אلریب فی مع אلأول منهم، حتی صرت أقرن إلی

٥٩.وهن نمنهم لضغنه، ومال אلآخر لصهره، مع ه فصغا رجل وطرت إذ طاروא،

شخص دوم نیز رאه خود رא پیمود و درگذشت و کار خالفت رא در میان جمعیکه آن تا برم אز آن خدאیا به تو پناه می .گذאشت که به گمان خودش من هم یکی אز آنان بودم

شد که حال کارم به شکی عارض میها آن من با مرد نخستین אزبارۀ در کی! شورאهماهنگ ها آن ولی در پروאز با خیاالت! ند چنین مردمی قرین شومکه با مان رسدجا آن. زمین فرود آمدند، من هم فرود آمدم، چون به پروאز برخاستند، برخاستم چون به ؛شدم

.۲۲۸، ص ۴، ج ۲۳، ذیل حوאدث سال طبری تاریخ. ٥٧

.۲۲۹همان، ص .٥٨

.۳، خطبۀ אلبالغه نهج. ٥٩

۳۷ سومجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ی دאدن سرأدیرین אز ر ۀبه جهت کنی) وقاص אست مرאد سعد(شورא پس مردی אز אهلبن אلرحمن مقصود عبد(یل شد خویشاوندی به سوی دیگری ما باز زد و دیگری برאی

!).به که نگفتنش(شد آنچه شد و ) عوف אست

من هم رأی خود رא در : علی گفت .خوאست تا نظر خود رא אعالم كننددو نفر אز אینאلرحمان بن عوف عبد. دאی جز אین ندی زبیر هم چاره. دهم نگذאری حق پایمال شود گذאرم، אما تو رא به خدא قسم می אختیار تو می

אلرحمان بن عوف پس אز عبد. دشאلرحمان بن عوف متمرکز شورא אز همان آغاز در شخص عبد ،אین بر بنامن پس אز تفکر ،مردم« :و جریان رא به مردم گزאرش دאد و אعالم کرد با אفرאد مختلف، به مسجد رفت مشورت

. خلیفه شود و یا عثمان بن عفانطالب אبیزیاد و مشورت با אفرאد مختلف به אین نتیجه رسیدم که یا علی بن : کرد و گفتطالب אبیرو به علی بن گاه آن» .شوند میخلیفه ،هر کدאم آن رא پذیرفتندکه אما شرطی دאرم

و عمر، عمل بکر אبو یعنی کتاب خدא و سنت رسول אهللا و سیرۀ شیخین، אساسبر ،بگو אگر من خلیفه شدم« .»کنم می

زیر بار عمل به یول ،کتاب خدא و سنت رسول אهللا رא پذیرفت אساسمل بر شرط عطالب אبیعلی بن شروط همۀ بن عوف دست عثمان رא گرفت و אین شرط رא بیان کرد، عثمان אلرحمان عبد. سیرۀ شیخین نرفت

אلرحمان بن عوف رא عثمان نیز حرف عبد و نمودحرف خود رא تکرאر و دوباره به علی رو کرد אو . رא پذیرفتمردم شما شاهد بودید که «: رو به مردم کرد و گفت אلرحمان عبد سپس. אین کار سه بار تکرאر شد .کرאر کردت

من به عنوאن خلیفه با אو ،خدא و خلق אنجام دאدم و چون عثمان شرط مرא پذیرفت برאبرمن مسئولیت خود رא در به طرفدאری אز عثمان فریاد گروهیعلی و به طرفدאری אز گروهی. אز هر سو بلند شد فریاد ٦٠.»کنم بیعت می

:برخاست و همه رא ساکت کرد و אین سخنان رא فرمودندطالب אبیعلی بن . زدند

سلمت أمور אلمسلمین، ولم یکن ما لقد علمتم أنی أحق بها من غیری، ووאهللا لأسلمنتنافستموه من زخرفه خاصة، אلتماسا لأجر ذلک وفضله، وزهدא فیما علی فیها جور إال

٦١.وزبرجه

ترین و سزאوאرترین فرد برאی خالفت من هستم نه אید که شایسته گمان نیک دאنسته بی رستی جریان یابد و تادیگری و سوگند به خدא تا هنگامی که אمور مسلمانان به رאه د

با אین . هستممردم، من همچنان تسلیم ۀهم ویژه، ستم رود نه بره گاه که بر من، ب آنش هستم و علت آن برکناری و دور نگاه א برتری تسلیم شدن خوאستار پادאش آن و

که شما برאی رسیدن אستحکومت ۀکنند های خیره ها و زرق و برق دאشتن خود אز زینت .دאرید چشمی و رقابت همو ا یکدیگر چشم ها ب بدאن

.لیم אمر شد و با عثمان بیعت کردخوאبانید و تسبار دیگر آشوب و فتنه رא فرو אلمؤمنین אمیربه אین ترتیب

شکوه אز خالفت عثمان

:ندא کردهرא چنین توصیف ،خلیفۀ سوم ،های خود عثمان אمام علی در یکی אز سخنرאنی

.۲۳۳، ص ۴، ج ۲۳، ذیل حوאدث سال طبری تاریخ. ٦٠

.۷۴، كالم אلبالغه نهج. ٦١

۳۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ومعتلفه، وقام معه بنو أبیه یخضمون مال ث אلقوم، نافجا حضنیه بین نثیلهإلی أن قام ثالعلیه عمله، وکبت به אلإبل نبتة אلربیع، إلی أن אنتکث علیه فتله، وأجهز אهللا خضم ٦٢.بطنته خاست، پاه אز آن میان ب) عثمان(رسید که سومی قوم جا آن بندی به ر شورא و دستهکا گاه و کارش رفت و آمد میان سرگین ،حالی که دو پهلویش אز پرخوری باال آمده در پسرאن پدرش نیز با אو برخاسته، مال خدא رא با دهان پر و با حرص تمام .خور بود علفشد אش وאتابیده بافتهکه آن اه بهاری رא آزمندאنه بخورند، تاکه شترאن گی خوردند، چنان می

.پرستی אو رא به رو درآورد ش خاتمه دאد و شکمא و عملش به زندگی

چکیده

مشکالت ،مشاوری برאی אو بودند در دورאن خالفت عمر بن خطاب، )אلسالم علیه(حضرت אمیرאلمؤمنین .به عمر کمک کردندبسیاری رא حل نمودند و در אمر قضاوت بسیار

אین אعضای .کرد مشخصنفره برאی تعیین خلیفه مورد حمله قرאر گرفت، شورאیی ششکه אین پس אز عمر .شد شورא אنتخاب نمیאز آن ، فرد دیگریجز عثمانبه אی אنتخاب شدند که شورא به گونه

شعار )אلسالم علیه(در حمایت אز حضرت علی گروهیبه نفع عثمان و گروهیپس אز אنتخاب عثمان .های آن رא خاموش کردند آشوب به پا کردند، ولی حضرت پیش אز فرאگیری آشوب، شعلهدאدند و

.۳همان، كالم . ٦٢

جلسۀ چهارم

خالفت عثمان

אهدאف درس

:با ییآشنا

؛خالفت عثمان یها یژگیو

.انیبا شورش )אلسالم علیه( یه عثمان و برخورد حضرت علیشورش عل

مروری بر مباحث پیشین

بازۀ رא در אین )אلسالم علیه(در جلسۀ گذشته حوאدث دورאن خالفت عمر رא مرور و نقش حضرت علی سپس به شورאی عمر و چگونگی אنتخاب عثمان אشاره و دالیل אنتخاب نشدن حضرت . زمانی بررسی كردیم

در אین جلسه زندگانی و نقش آن حضرت رא در زمان خالفت عثمان . رא بررسی كردیم )אلسالم علیه(علی .بررسی خوאهیم کرد

خالفت عثمان

خالفت قبیلگی

درنگ پس אز رسیدن به خالفت آن شروط رא صاحب كرد، ولی بیبا پذیرش شرאیطی خالفت رא تعثمان عمر بن خطاب رא همۀ وאلیان غیرאمویאمیه بود، در نخستین אقدאم אو كه خود אز طایفۀ بنی. نادیده گرفت

بسیاری אز کارهای عثمان رنگ قبیلگی دאشت و אفرאد .گماردها آن به جایرא אمیه אز بنیکسانی کرد و برکنارگیری אمیه هم كه دلبستگی زیادی به אسالم ندאشتند، אین دورאن رא فرصت خوبی برאی پی اری אز بنیبسی

٦٣.אهدאف خود یافتند

سفیان، پیر قبیلۀ אبوجا آن در. بودند، به خانۀ خود رفتجا آن همرאه אفرאدی که درهنگامی که عثمان به خالفت رسید، به . ٦٣

: گفت» .خوאهی بگو هرچه می! نه«: گفتند» هست؟جا אین אی در آیا فرد غریبه«: אمیه، که چشمانش کور شده بود، پرسید بنیپس آن رא برאی . ، אکنون به دست ما אفتاده אستهاشم آن رא به بهانۀ نبوت אز ما گرفت אمیه، سلطنتی که بنی אی بنی«

.»دאرد باز گوی چوگان رא نگاه می گونه که چوگان فرزندאنتان نگاه دאرید همان

آیا אین . که در دنیا کور کرده אست خدא در قیامت هم چشمانت رא کور کند، چنان«: حاضر بود، فرمودجا آن אلمؤمنین، که در אمیر »سلطنت بود یا نبوت؟

سپس אز دخترش خوאست تا دست אو رא بگیرد و אز . »نیستجا אین אی در خدא ذلیل کند کسی رא که گفت غربیه«: سفیان گفت אبو . אلبته عثمان هم אز אین سخن אو عصبانی شد و به אبوسفیان پرخاش کرد. مجلس بیرون ببرد

جنگیدیم، אکنون عماره، آنچه که بر سر آن با یکدیگر می وאی אب«: سفیان بر سر قبر حمزه رفت و لگدی به قبر אو زد و گفت אبوאلمقصود، ترجمۀ سید אلفتاح عبد ، عبد)אلسالم علیه( طالب אبی بن علی אمام: ک.؛ ر»به رאحتی به دست ما אفتاده אست

.۳۰و ۲۹، ص ۳تا، ج مهدی جعفری، تهرאن، شرکت سهامی אنتشار، بی محمد

۴۱ چهارمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

)אلسالم علیه(نگرאنی אمام علی

من هیچ طمعی در حکومت و قدرت «: فرماید می نوشته אست،که به مردم مصر אی در نامه אلمؤمنین אمیردر אدאمه אیشان .»אست که حکومت و خالفت در مسیر درست خود حرکت کندمن אین ۀتنها دغدغ. دאرمن

:دنفرمای می

تخذوא مال אلله دولا وعباده خولا یأمر هذه אلأمة سفهاؤها وفجارها ف یلیآسى أن یولكنن ٦٤.زباین حن حربا وאلفاسقیوאلصالح

ن אمت حكمرאنى رא به دست آرند و مال خدא رא یخردאن و تبهكارאن א ید كه بیغم آیدر אما با در پیكار باشند و شایستگانو با بردگی گیرنددست گردאنند و بندگان אو رא به به دست

.دאر و دسته تشکیل دهندفاسقان

مروאن بن حکم مشاور عثمان

به خوאستند حکومت و مردم رא میها آن .محقق شد بیان کرده بودند، אمامآنچه بر مردم אمیه بنیبا تسلط حقمردم . خوאستند، برאیشان אنجام دهند هرچه شان باشند وאی بردگان خود کنند تا در خدمتهر قیمتی

آن خود אزدست در میان خودشان بگردאنند و به دسترא ها آن אموאل ۀندאشته باشند و همگونه אعترאضی هیچ .کنند

مروאن . در دستگاه خالفت به کار مشغول شد אوپسر عموی عثمان، به عنوאن مشاور ،مروאن بن حکم ٦٥.אو پس אز مدتی دאماد عثمان شد. سفیان رא عملی سازد خوאست همان هدف אبو می אیمان بود و بی یشخص

אنحرאفات عثمان

ان، سابقه در אسالم، هجرت و جهادهای گوناگون معین دوم برאی אیم ۀبر אمتیازאتی که خلیف אفزون ،عثمان אز אعترאضتا حق سکوت دאد به بزرگان و אفرאد معترضکه אین نخست :אنجام دאددیگر نیز دو کار ،کرده بود

هایی رא ا و آبادیه زمین بر אین אساس אو. مقاطعه دאدن یا אقطاع رא روאج دאدکه אین دیگر. جلوگیری کندها آن ۀزرאعت کنند و אز نتیججا آن در گذאشت تا و در دوردست بود، در אختیار אفرאد بانفوذ میبیرون אز مدینه در که

نتوאنند אز هم אز مدینه دور شوند و کاری به کار عثمان ندאشته باشند و تاکنند ها אستفاده ن، آبادیمحصوالت آאندوزی عثمان نتوאنند به مال ودوزی باشند אن هم خود سرگرم کارهای کشاورزی و ثروتאو אنتقاد کنند و .אعترאض کنند

.۶۲، نامۀ אلبالغه نهج. ٦٤

شد، אفریقیه، شهری در مرکز אفریقا در میان لیبی و سودאن אمروزی فتح شد و غنائم نگامی که مرאسم عروسی برگزאر میه. ٦٥دאنست، همه رא عثمان که אین אموאل رא אز آن خود می. فرماندۀ سپاه، خمس غنائم رא برאی خلیفه فرستاد. فرאوאنی به دست آمد

و عمر روش سختگیرאنۀ بکر אبو אصحاب رسول خدא و کسانی که در زمان. وאن، بخشیدروشنی به دאماد خود، مر به رسم چشمאما عثمان به جای . ها رא در برخورد با אموאل عمومی دیده بودند، אز אین کار عثمان نارאحت شدند و فریاد אعترאض سر دאدند آن .که به روش رسول خدא و شیخین بازگردد، به همۀ אیشان حق سکوت دאد אین

۴۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

شورش علیه عثمان

سازی شورش زمینه

אعترאض صدאی کردند کهستم ها چنان به مردم ها و حتی بیابان عثمان در شهرها، آبادیאموی کارگزאرאنتوجهی אوאما .مان بردندعثمردم شکایات خود رא نزد ها به مدینه رسید و אعترאضصدאی کم کم. مردم بلند شد

طور همین .دאد אنجام می ،خوאست دید، هرچه می معاویه که دست خود رא باز می در شام. نکردبه شکایت مردم سرح که، پیامبر אو رא منافق نامیده بود، אز جانب عثمان به حکومت مصر گمارده شده بود و به مردم אبی אبن

.کرد می ستمبیش אز אندאزه

دسته مردم دستهکه אین کردند تا اهای دیگر نیز به مردم ستم میعثمان در کوفه، بصره، یمن و ج وאلیاننزد مروאن . مدینه سرאزیر شدندسوی به ،شده بودها آن بهبرطرف کردن ستمی که برאی شکایت به عثمان و

طالب אبیه تحریک علی بن بکه אین אفرאد دאد و گفت אی دیگر جلوه شکایت אین אفرאد رא به گونهعثمان در نتیجه عثمان هم به حرف . خوאهد تو رא אز میان بردאرد تا خود به خالفت برسد زیرא אو می ؛کنند אعترאض می

.توجه نکردمردم

گری אماممیانجی

ها رא مردم در مدینه אز علی خوאستند تا میان אیشان و عثمان میانجیگری کند و אز عثمان بخوאهد که ستمپذیرفت و قول میعلی رא سخنعثمان . אی نگرفت ولی نتیجه تذکر دאد،علی بارها به عثمان . کندف برطر

אز تصمیم کرد که عثمان ولی پس אز رفتن علی، مروאن چنان عثمان رא بر ضد علی تحریک می ،دאد جبرאن مینزد )אلسالم علیه(لی پس אز مدت زیادی که مردم به אعترאض خود אدאمه دאدند، روزی ع .گشت خود بازمی

:فرمودعثمان رفت و

ما أقول لك ما أعرف ینهم ووאلله ما أدرینك وبیب یوقد אستسفرون یإن אلناس ورאئء فنخبرכ یا سبقناכ إلى شئا تجهله ولا أدلك على أمر لا تعرفه إنك لتعلم ما نعلم میش

نا وسمعت كما سمعنا وصحبت رسول אلله یت كما رأیء فنبلغكه وقد رأ یعنه ولا خلونا بشخطاب بأولى بعمل אلحق אل אبن قحافة ولا یكما صحبنا وما אبن أب )وآله هیعل אهللا صلى(

جة رحم منهما وقد نلت یوش ) وآله هیعل אهللا صلى(رسول אلله یمنك وأنت أقرب إلى أبعمى ولا تعلم من نفسك فإنك وאلله ما تبصر من ینالا فالله אلله فیمن صهره ما لم

ن لقائمة فاعلم أن أفضل عباد אلله عند אلله إمام یجهل وإن אلطرق لوאضحة وإن أعلام אلدرة لها أعلام ین אلسنن لنوهدى فأقام سنة معلومة وأمات بدعة مجهولة وإ یهد عادل

ات سنة وإن אلبدع لظاهرة لها أعلام وإن شر אلناس عند אلله إمام جائر ضل وضل به فأمؤتى ی« :قولی )وآله هیعل אهللا صلى(سمعت رسول אلله یا بدعة متروكة وإنیمأخوذة وأح

ها كما یدور فینار جهنم ف یلقى فیر ولا عاذر فیس معه نصیامة بالإمام אلجائر ولیوم אلقیتكون إمام هذه אلأمة אلمقتول فإنه أنشدכ אلله ألا یوإن» ی قعرهارتبط فیتدور אلرحى ثم

:قالیكان

۴۳ چهارمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ها یلبس أمورها علیامة ویوم אلقیها אلقتل وאلقتال إلى یفتح علیهذه אلأمة إمام یقتل فی«ها یمرجون فیها موجا ویموجون فیحق من אلباطل بصرون אلیها فلا یبث אلفتن فیو

.ی אلعمرث شاء بعد جلال אلسن وتقضیسوقك حیقة یفلا تكونن لمروאن س. »مرجا

یهم من حتى أخرج إل یؤجلونین أ یكلم אلناس ف« :אلله عنه یفقال له عثمان رض .»مظالمهم

٦٦.»أمرכ إلیهه وما غاب فأجله وصول ینة فلا أجل فیما كان بالمد«: )אلسالم هیعل( فقال

به .مرسانی کن میان تو و אیشان پیامتا אند مردم پشت سر من هستند و אز من خوאسته شناسم که تو آن رא ندאنی و تو رא به کاری دאنم به تو چه بگویم؟ چیزی رא نمی خدא نمیو دאنی تو هم می ،دאنیم گمان آنچه رא می بی. توאنم ره نمود که آن رא نشناخته باشی نمی

پنهانی و به چیزیبارۀ در با ما .אیم تا تو رא אز آن آگاه کنیم به چیزی بر تو پیشی نجستهمانند ما אی و تنهایی سخن نگفته אست که آن رא به تو برسانیم و تو همچون ما دیده

نه فرزندو . אی بوده همنشین) وآله هیعل אهللا صلى(אی و بسان ما با رسول خدא شنیدهبه تر بود و نه فرزند خطاب، در حالی که تو قحافه در رفتار کردن به حق אز تو شایسته وאب

تری و با دאمادی אو نزدیک) وآله هیعل אهللا یصل(אز آن دو به پیامبر خدא پیوند خویشاوندی .אند אی که آن دو دست نیافته دست یافته به چیزی

אی گونه زیرא، سوگند به خدא، نه אز! خودتبارۀ در )پروא گیر(אی رא پس خدאی رא خدها روشن رאه حالی که گردאنند، در אی نادאنی دאنایت می کوری بینایت کنند و نه אز گونه

.های دین برپا אست ها و رאه نشان گمان پرچم אست و بی یافته بندگان خدא برتر در پیشگاه خدא پیشوאی دאدگری אست که رאهۀ پس بدאن אز هم

بدنهاد ۀدرآورد نوشده رא برپای دאرد و نتیجه نهادی شناخته باشد و رאه نماید، در هایی ها بسی روشن אست، نشانه ها و رאه و روش همان نهادگ رא بمیرאند و بی אی ناشناختهمردم ۀ و אز هم. ها های بدنهاد نیز آشکار אست و دאرאی نشانه درآورده گمان نو دאرد و بی

אند، پس شده אو گمرאهۀ شده و به وسیل در پیشگاه خدא بدتر پیشوאیی אست ستمگر، گمرאهو رא زنده گردאنید אی وאگذאشته ۀدرآورد رאنید و نورא می) אز پیامبر خدא(ی فرאگرفته א هنهاد

ز پیشوאی ستمگر رא در رو«: که فرمودشنیدم ) وآله هیعل אهللا صلى(من אز پیامبر خدא خوאهی، پس אو رא در دوزخ بیفکنند و آورند، نه یاوری با אو אست و نه پوزش رستاخیز می

».بندند ژرفای دوزخ אو رא میگاه در چرخد که سنگ آسیا بچرخد، آن در آن چنان می زیرא ؛אین אمت باشی ۀشد دهم که مبادא پیشوאی کشته و من تو رא به خدא سوگند می

کشت و کشتار تا روز شود که در پیشوאیی در میان אین אمت کشته می«: گفتند می ها در میان ماند و آشوب شود و کارهایشان بر آنان پوشیده می به رویش باز می رستاخیزبینند، در آن آشوب سخت باال و که حق رא אز باطل به روشنی نمی بپرאکند، چنان אیشان ».هدف و کورکورאنه درهم آمیزند شوند و بی پایین

.۱۶۴، کالم אلبالغه نهج. ٦٦

۴۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

و باشی که پس אز دאشتن بسیاری سال رאمیپس نباید برאی مروאن همچون چارپای .تو رא بکشاند ،به هر جا خوאست ،گذشت زندگی

به من مهلت دهند و سررسیدی بنهند تابا مردم سخن بگوی «: تپس عثمان به אو گف ».بیرون آیم ،ستمهایی که بر آنان رفته אست ۀعهد تا אز

آنچه در مدینه אست به سررسیدی نیاز ندאرد و آنچه در«: فرمود )אلسالم علیه(پس אمام »رسیدن فرمان تو بدאن جا باشد سررسید آن تا ،نیستجا אین

شورش علیه عثماننقش مروאن در

אبن אو فرمان برکناری . אو قول دאد که به گفتۀ אو جامۀ عمل بپوشاندعثمان سخنان אمام رא پذیرفت و به ولی مروאن بن حکم پس אز رفتن علی، عثمان رא وسوسه کرد و . رא نگاشت و به دست مردم مصر دאدرح س אبی

تا אوخوאهد تو در אین آشوب و فتنه کشته شوی میאین تحریکات زیر سر علی אست و אو ۀبه אو گفت که هم .خود به خالفت برسد

که مردم مرא بدین مضمون رح نوشت س به אبن אبی אز طرف אو دیگری ، نامۀبدون אطالع عثمان ،مروאندر رא بزن و خود ها آن گردن برسند،به مصر هرگاه אیشان .تو رא به آنان دאدم برکناریحکم تامجبور کردند

و آن رא به پیکی دאد زیر אین نامه زد ،که در دست אو بودهم مهر عثمان رא مروאن .والیت محکم بمان نصبمتو مشکوک به طوری حرکت کن که مردم مصرאی به گونهرאه میاندر تا به مصر برساند و به אو گفت که

אو به .کرد حرکت אیشانبه موאزאت و که אز ماجرא آگاه نبود، خود رא به مردم مصر رساند رسان هم نامه. شوندخود رא به گاهی و دאشت میگاهی خود رא پنهان کرد تا توجه مردم مصر رא به خود جلب کند؛ אی رفتار می گونه

مردم مصر نامۀ .و تفتیش کردند دستگیرאو رא مشکوک شدند ومردم مصر به אو باالخره . دאد مینشان مردم پیش علی هدوبار و در نتیجه به مدینه بازگشتند. شدند آگاهאز محتوאی آن یافتند و نزد אو عثمان رא

. رفتند و ماجرא رא به אیشان گفتند )אلسالم علیه(

خبر אز ماجرא بیکه سوگند یاد کردعثمان אی؟ אمام نزد عثمان رفت و אز אو پرسید که چرא چنین کرده ٦٧.אست

بازگشت شورشیان به مدینه

جا آن مدینه هم درمردم אز گروهیبصره و ،مردم کوفه به مدینه بازگشتند،ر مردم مص هنگامی کهعثمان جلوگیری خانۀ حتی אز رسانیدن آب به شورشیان و شدعثمان تنگ ۀخان ۀمحاصر در نتیجه حلقۀ .بودندرساندن آب אزند و ددر مقابل علی هم אیستامردم خره الولی باچند بار به خانۀ عثمان آب رساند، علی. کردند

، حسین، قنبر، محمد بن )אلسالم علیه(אمام که אوضاع رא چنین دید، حسن . به خانۀ عثمان جلوگیری کردندبه هیچ אز אیشان خوאست تا عثمان گماشت وخانۀ אهللا بن زبیر و چند نفر دیگر אز جوאنان رא جلوی طلحه، عبد

گفت؛ زیرא אین کار رא مروאن אنجام دאده بود تا مردم مصر אز میانۀ رאه بازگردند و عثمان رא بکشند و אز אین عثمان درست می. ٦٧

.رهگذر نقشۀ مروאن و معاویه אجرא شود

۴۵ چهارمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

در بیرون »ماء ینبع«به نام یبه محلسپس خود .شندمردم وאرد خانه شوند و عثمان رא بک ،دنوجه אجازه نده .مدینه رفت

به معاویه پیغام فرستاد که אکنون وقت یاری رسیده אست و باید به یاری من در אین אوضاع عثمان ٦٨.بیایی

تا دستور دאد که در دو منزلی مدینه אردو بزند و ولی به فرمانده سپاه ،معاویه سپاهی אز مردم شام آرאستکسی که معاویه به אو گفت که مبادא نزد خود چنین بیندیشی که . دشونوאرد مدینه אو فرمان ان رسیدن زم .אست تر بیشآگاهی من אز אوضاع مدینه هموאره אز تو . تر אز من אز אوضاع آگاهی دאرد کمب אست یغا

نقش معاویه در قتل عثمان

محاصره رא ۀحلق تا אیشانمدینه برسد مردم گوشخبر حرکت سپاه אز شام به אین بود کهمعاویه هدف . و عثمان رא بکشندتر دست به کار شوند رسیدن سپاه شام و אیجاد درگیری هرچه سریعتر کنند و אز ترس تنگ

אندیشید که אگر میان دو گروه جنگ درگیرد و אز هر دو طرف אفرאدی کشته شوند، مردم אو رא معاویه با خود می؛ אز אین رو به فرماندۀ سپاه خود دستور دאد که در نزدیکی مدینه مستقر شود و وאرد مدینه مقصر خوאهند دאنستعثمان نجات پیدא بودممکن گفته، در صورت رخ ندאدن درگیری אفزون بر دلیل پیش. نشود تا جنگی درنگیرد

به صورت چه ،عثمان אگردאنستند که میمروאن، معاویه و تنی چند אز אطرאفیان عثمان .و کشته نشود کندאمید رسیدن به خالفت رא شود و هیچ کس دیگری میپس אز אو، علی خلیفه ،طبیعی بمیرد و چه کشته شود

که عثمان به دست شورشیان کشته شود تا خون אو رא به گردن علی بر آن بودند ها آن دلیلبه همین . ندאردعثمان رא دستاویز خود قرאر دهند و אز אجرאی خونخوאهی ،دیعلی به خالفت رس تا هنگامی کهبیندאزند .جلوگیری کنند )אلسالم علیه(های علی برنامه

شورش و قتل عثمان گرفتن אوج

قصد و محاصره رא تنگ کردند ۀحلق ،مدینه به شورشیان رسید سویحرکت سپاه شام به هنگامی کهبا אین همه . به خانه جلوگیری کردندها آن دאز وروکه علی گماشته بود، אما مأمورאنی ،ندتشدאخانه ورود به

אز صورت אمام حسن بخشیسر قنبر شکست و אی که به گونه ؛رא آتش زدندخانه درو حمله کردند شورشیان ترتیبی که بود אز ورود به هر )אلسالم علیه(مأمورאن علی .در آتش سوخت )אلسالم علیهما( یا אمام حسین

گونه دیدند אز پشت خانه وאرد منزل شورشیان که אوضاع رא אین. وگیری کردندشورشیان به خانۀ عثمان جلبودند تا پیش אز ورود شورشیان، مروאن و دیگر אعضای خانه، جز همسر عثمان، خانه رא خالی کرده. شدند

می که هنگا. بودها آن عثمان هیچ مدאفعی در برאبر شورشیان ندאشته باشد که אلبته אین هم بخشی אز توطئۀشورشیان خوאستند شمشیر رא بر عثمان فرود آورند، همسر عثمان دست خود رא برאی دفاع אز אو جلو برد که

.אنگشتانش قطع شد و بدین ترتیب عثمان کشته شد

کرد پس אز رفتن دیگرאن، معاویه، مشورت می در یکی אز جلساتی که در آن عثمان با همۀ אستاندאرאن و فرماندאرאن، אز جمله. ٦٨

» در אین صورت تو چه کار خوאهی کرد؟. کشند بینم که אین مردم مرא می پسر عمو، می«: عثمان در خلوت به معاویه گفتیه که مردم بخوאهند عل پیش אز אین. گذאرم خون تو پایمال شود من نمی. تو والیت خونت رא به عهدۀ من بسپار«: معاویه گفت

.»تو אقدאمی کنند، به من خبر ده تا سپاهی אز شام بفرستم تا شر شورشیان رא برطرف کند

۴۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

بازخوאست ن رא אرسید، بسیار متأثر شد و مأمور )אلسالم علیه( خبر کشته شدن عثمان به علی هنگامی کهאین جوאنان تقصیری که گفتند ،رא علیه عثمان تحریک کرده بودند مردمبیش אز همه که ،طلحه و زبیر. کرد .ندאو رא کشت به عثمان هجوم بردند وشورشیان אز پشت خانه ، אماتا آخرین نفس دفاع کردندها آن .ندאرند

که علی چیزی بر خالف و بدین ترتیب אین آشوبعثمان نماز خوאند و אو رא دفن کرد ۀعلی بر جناز .پایان رسیدبه ،خوאست می

زیرא خشونت تشخیص میان حق و ؛کرد میمحکوم ،آمیز بود خشونت یعلی روش شورشیان رא که روش אیشان عالوه بر אین،. شد که حق با کدאم گروه אست کرد و معلوم نمی ناممکن میدر فتنه و آشوب رא باطل

د אد د و אجازه نمیدא میو تنها به حرف مروאن گوش ردک میت لجاج زیرא אو ؛کرد میمحکوم نیز روش عثمان رא .برسدبه پایان آمیز المتبا روشی مسماجرא مردم به حق خود برسند و تا

אما ،بودگرفتن حقشان برאیه رאه אندאختند نخست زیرא شورشی که مردم ب ؛کور بود یقتل ،عثمان کشتنرא به کشتن عثمان ها آن رא تحریک کردند و کردند، مردم می دنبالدر אیجاد فتنه منافع خود رאکسانی که حتی .نقش دאشتند ماجرאمستقیم در אین אی אز کسانی بودند که به گونهطلحه، زبیر، مروאن و معاویه . وאدאشتندאش אو که به قصد زیارت خانۀ خدא אز خانه. هم אز کسانی بود که مردم رא به قتل عثمان تحریک کردعایشه

رون آمده بود، در حلقۀ مردم درآمد و אیشان אز אو خوאهش کردند که عثمان رא نصیحت کند تا دست אز بی .بدهدها آن لجاجت بردאرد و حق مردم رא به

هنوز نپوسیده אست و من ۀپیرאهن پیغمبر در خان ،مردم« :عایشه سرش رא אز کجاوه بیرون آورد و گفتگاه پردۀ کجاوه رא آن .»بکشید אین پیر کفتار رא ؛»لثعאلن وאلتقא« .یدکه عثمان سنت پیغمبر رא پوسانאست

٦٩.אندאخت و رאهی مکه شد

خوאست هر دو میאو .کشیده شودجا אین خوאست شورش به نمی ،کرد אز حق و אسالم دفاع میکه علی אما ،کاری کردند که تیرگی فتنه و آشوب گرאن אما متأسفانه توطئه .آمیز مسئله رא حل کنند طرف به روشی مسالمت

باطل رא אزحق ،و אگر هم کسی مانند علی نشدآمیخت که تشخیص آن ممکن در همحق و باطل رא چنان .حل مسئله رא چنان برאیش مشکل کردند که نتوאند آن رא حل کند ،دאد میتشخیص

چکیده

رא فرאموش کرد و در אولین אقدאم تمام رسول خدא و شیخین ۀسیر ،عثمان پس אز نشستن بر مسند خالفت .אندوزی در پیش گرفت אنتخاب کرد و رאه ثروت אمیه بنیرא אز خود وאلیان

وאلیان אو هم .کرد توجهی می بیها آن کرد و یا به حق سکوت رאضی میدאدن رא یا با خود مخالفان عثمان به مدینه وאلیانمردم برאی شکایت אز دست که אین کردند تا بر مردم ستم می ها یتبا خیال رאحت در وال

.آمدندאثربخشی אز چینی کردند و مروאن با توطئه زبیر و عایشه مردم رא علیه عثمان تحریک می در مدینه طلحه،

.کرد جلوگیری میאمام های گری میانجی

عالوه بر אین، نعثل صفت کفتار نیز هست؛ אز אین رو אین جمله . نعثل نام فردی یهودی در مدینه بود که ریش درאزی دאشت. ٦٩

.»אین پیر کفتار رא بکشید«: به אین معنا אست

۴۷ چهارمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

تحریک تر بیشرא شورشیان خبر حرکت سپاه شام شد وشورش مردم باال گرفت و خانه عثمان محاصره אز کشته شدن אو در نگهبانی אز عثمان هم نتوאنست )אلسالم علیه(אقدאمات אمام علی אی که به گونهکرد

.و אو سرאنجام به دست شورشیان کشته شد جلوگیری کند

جلسۀ پنجم

خالفت אمام

אهدאف درس

:با یآشنای

چگونگی بیعت مردم با אمام؛ دالیل אمام علی برאی پذیرش خالفت؛

.خالفت אمام ۀآستان جامعه درو وضعیت مردم

مروری بر مباحث پیشین

های شورشی אز هر سو به طرف مدینه ها گسترش یافت و گروه دאمنۀ אعترאضدر پی אقدאمات عثمان های توطئه. جویانه אمام جلوگیری کردند های آشتی אطرאفیان عثمان אز به ثمر رسیدن تالش. سرאزیر شدند

معاویه و مروאن در كنار تحریكات طلحه، زبیر و عایشه سبب شد تا شورشیان خشمگین شدند و حلقۀ محاصره در אین جلسه رویدאدهای پس אز کشته شدن عثمان رא پی . تر كردند و سرאنجام عثمان رא کشتند א تنگر .گیریم می

خالفتمقام אنتخاب אمام به

عثمان مسئلۀ کشته شدنموضع אمام در

:אند ، در אین گفتار شیوא به روشنی بیان کردهعثمانموضع خود رא در مسئلۀ کشته شدن אمام

غیر أن من نصره ال یستطیع أن . به لکنت قاتال أو نهیت عنه لکنت ناصرא لو أمرت. نصره من هو خیر منی :خذله من أنا خیر منه، ومن خذله ال یستطیع أن یقول: یقول

ولله حکم فی אلمستأثر . رة وجزعتم فأسأتم אلجزعאستأثر فأساء אألث. وأنا جامع لکم أمره ٧٠.وאلجازع

به یقین ،کرده بودم אم و אگر אز کشتن אو نهی شک قاتل אو بوده بی ،אگر به کشتن عثمان אمر کرده بودممن אز کسی که بگوید توאند نمی אست، ، به یقین کسی که אو رא یاری کرده]م אستآنچه مسل[. אم یاورش بوده

کسی که אو رא یاری و پشتیبانی که توאند بگوید نمی ،ترم و کسی که אو رא یاری نکردهب ،که אو رא یاری نکرد .אز من بهتر אستאست، کرده

عثمان خودخوאهی و : گویم من پیشامد عثمان رא با تعریف جامعی برאی شما میدر אین تابی کردید و بی د، شما همکر و در אین شیوه بد عمل پیش گرفت گزینیخود

برنتابنده، دאوری و گزینخودبارۀ در خدאی رא ر پیش گرفتید ودبرنتافتن بد روشی .אستאی دאدگرאنه

.۳۰کالم ، אلبالغه نهج. ٧٠

۵۱ پنجمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

گزینی روش بدی در پیش خودگزینی دאشت و در אین خود. خوאست همه چیز رא برאی خودش میعثمان خودگزین بارۀ در خدא. در אین کارتان بد روشی پیش گرفتیدبرآشفتید و ،ی کردیدیشما هم ناشکیبا. ه بودگرفت

در אین سخن کوری و אلمؤمنین אمیر. دهد هر دو حکم میبارۀ در که دאرد، حق و دقیق حکمی ناشکیباو و سوء نیت و سو طلب رא אز یک بدخوאهان فرصت های برאنگیختنتیرگی شورش و آشوب مردم و تحریک و

خونخوאهی معاویه و دیگر خویشان به ظاهر طرفدאر عثمان و مدعیان ،های مروאن طلبی ها و آشوب هئتوطبندی خود رא به حفظ אسالم و وحدت و یکپارچگی دهد و پای دیگر آشکارא نشان می سویرא אز عثمان

.کند مسلمانان بیان می

:کند میهایش چنین بیان هدف خود رא אز تالش ی دیگردر جای אلمؤمنین אمیر

ء من یسلطان، وال אلتماس ش یکان منا منافسة ف یکن אلذیهم إنک تعلم أنه لم אللأمن یبالدک، ف ینک، ونظهر אلإصالح فیفضول אلحطام، ولکن لنرد אلمعالم من د

أول من أناب، وسمع یאللهم إن. بادک، وتقام אلمعطلة من حدودکאلمظلومون من ع ٧١.ه وآله بالصالةیعل یإال رسول אهللا صل یسبقنیوأجاب، لم

بر نه رقابت و چشم همچشمی ،زده אست دאنی که آنچه אز ما سر گمان تو می بی ،خدאیاאین جهان تر بیشهای سرچیرگی و قدرتی بوده אست و نه درخوאست אندکی אز بهره

ی [ها نشانه برאی به جای خود بازگردאنیدن) های ما تالشۀ هم(بلکه אرزش، بیאصالح و به سامان درآوردن در ست و پدیدאر گردאنیدنא دین تو ]برکنارشدۀאت אیمنی به دست آرند و رسیده ان ستمباشد، تا در پرتو آن بندگ های تو می سرزمین

.تو برپای دאشته شود ۀقانون و حدود فروگذאشت

که من نخستین کسی هستم که روی به سوی تو آورد و همین که) دאنی تو می( ،خدאیا هیچ کس جز پیامبر خدא، که درود خدא .به پذیرش پاسخ دאد ،شنید) فرאخوאن پیامبرت رא(

.ه نماز خوאندن بر من پیشی نجسته אستبر אو و خاندאنش باد، ب

پس אز عثمان )אلسالم علیه( אنتخاب אمام علی

نمایندگان مصر، بصره، کوفه، یمن و . عثمان حکومت مدینه به دست شورشیان אفتاد کشته شدنپس אز אدند و موقت تشکیل د یدولت ،به مدینه آمده بودند می های אسال ز گوشه و کنار شهرها و سرزمینکسانی که א

אز صحنۀ אجتماع كنار وقاص بیאبن سعد و در אین میان بزرگانی مانند طلحه، زبیر. زمام אمر رא به دست گرفتندرא به خالفت ها آن یکی אزو بروندها آن به سویمردم تا منتظر بودند رسد که אیشان به نظر می. كشیدند

در אین אوضاع آشفته زمام אمر رא به دست بگیرند؛ زیرא جرئت ندאشتندها آن برگزینند، אما حقیقت אین אست کهאز باطل بسیار سخت بود که تشخیص حقشده אوضاع چنان آشفته ،بینی کرده بود که אمام پیش گونه همان

رא ،אز نمایندگان مصر ،غافقیمردم شخصی به نام . کنترل کندتوאنست אین אوضاع رא بود و هیچ کس نمیرא به عنوאن خلیفه تا شخصیهمه در تالش بودند ند وخوאند אو نماز می و پشت سر ندبود سرپرست خود کرده

.۱۳۱همان، کالم . ٧١

۵۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ۀعلی به میان آمد، جمعیت به سوی خانم که نا همین .אفتادندطالب אبیبه یاد علی بن که אین کنند تا אنتخاب .علی سرאزیر شد

אتمام حجت אمام

چنین ها آن آن حضرت به. د تا خالفت رא بپذیردمردم گرد خانۀ آن حضرت جمع شدند و אز אیشان خوאستن :فرمود

ال تقوم له אلقلوب، وال تثبت ؛وألوאن فإنا مستقبلون أمرא له وجوه ؛دعونی وאلتمسوא غیریوאعلموא أنی إن أجبتکم رکبت . تنکرت قد فاق قد أغامت، وאلمحجةعلیه אلعقول، وإن אآلولعلی ؛فأنا کأحدکم أصغ إلی قول אلقائل وعتب אلعاتب، وإن ترکتمونی بکم ما أعلم، ولم

٧٢.أمیرא أنا لکم وزیرא، خیر لکم منیولیتموه أمرکم، و أسمعکم وأطوعکم لمنکاری آورندگان به زیرא ما روی ؛אز من دست بدאرید و به دאمان دیگری جز من بیاویزید

ماند و خردها بر ها برאیش برپای نمی ست، دلא ها ها و رنگ هستیم که آن رא روی ها رא تیره گردאنیده و رאه روشن رאنها ک گمان אبر آشوب پاید و بی אش אستوאر نمی پایه

.ناشناس شده אست چنان که خود دאنم به رאه و بدאنید که אگر من درخوאست شما رא پذیرفتم، شما رא آن

ندهم و אگر مرא به خود برم و به گفتار گوینده و سرزنش سرزنشگر گوش فرא میکسی که فرمان خود رא پس من همانند یکی אز אفرאد شما هستم و شاید برאی ، وאگذאرید، من وزیرتان باشم אین بر بنا. شما شنوאتر و فرمانبردאرتر باشمۀ אز هم، سپارید بدو می

.فرمانروא و אمیرتانکه آن بهتر אز بسی برאیتان

کند، אگر אز کاری باز دهد، دلیل آن رא بیان می همیشه در سخنان خود אگر فرمانی می אلمؤمنین אمیر دهد و אگر قصد تشریح אوضاع אجتماعی رא دאرد، مسئله رא برאی دیگرאن روشن ن رא توضیح میدאرد، دالیل آ می

.کند بیان می

اعی ما در حال روی آوردن به אوض :كنند حضرت در אین كالم نیز אوضاع אجتماع رא چنین تحلیل میر کدאم دنبال منافع و های مختلف ه אفرאد و گروه. گوناگونی دאردها و رنگهای אجتماعی هستیم که چهره

אمیه توطئه و بنی .معاویه در شام אدعایی دאرد. אوضاع بسیار آشفته شده אست. های خود هستند خوאستهرא عوאمل عثمان در شهرهای مختلف אز دست مردم فرאر کرده و کانونی אز ضد אنقالب . هایی در سر دאرند نقشه

.אند در جاهای گوناگون تشکیل دאده

ورزد؛ یعنی، אگر شما אز روی ها در برאبر آن پایدאری می אیستد و نه عقل ر روی אین אمر میها ب نه دلאید، بدאنید که אین אحساسات و عوאطف و محبت بسیار زودگذر אست؛ زیرא אحساسات و محبت به سوی من آمده

بر אین خوאستۀ قلبی خود پایتوאنید شود و نمی رو شوید، دلتان سرد می به های من رو که هنگامی که با برنامهببینند من هیچ سر سازشی با هنگامی که אند، من آمده در پیکه אز رאه عقل و אستدالل هم کسانی .فشارید .روند کنار می, ندאرمدر حق ترین گذشتی ندאرم و کوچککسی

.۹۲همان، کالم . ٧٢

۵۳ پنجمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

که باید در بین ،های روشن حجت خدאیی אی אز آشوب فرא گرفته אست و نشانه אجتماع رא אبرهای تیره ۀهم .، אز بین رفته و ناشناس شده אستمردم آشکار باشد تا مردم אز آن طریق به سوی حق بروند

بدאنید که אگر من به شما پاسخ مثبت بدهم و زمامدאری شما رא بپذیرم، شما رא به :فرماید אمام در אدאمه می ،یعنی ؛دهم گری گوش فرא نمی یچ سرزنشش هو سرزن دאنم و به گفتۀ هیچ گوینده برم که خود می رאهی می

مبادא . سرلوحۀ كارم خوאهم دאشترא قوאنین אلهی و سنت رسول خدא و کنم אفرאد عمل نمی مطابق میلمن אگر دست אز سر من بردאرید ٧٣.ما رא نکرد و یا فالن روش و سنت رא کناری گذאشت ۀعلی مالحظکه گویید ب

خودتان ولی אمر אو رא کسی که شما فرمان وאهم بود و شاید در برאبر من هم فردی مانند هر کدאم אز شما خحفظ برאیمن ،دوتعیین ش برאی مقام خالفتزیرא אگر کسی ؛אز همۀ شما شنوאتر و فرمانبردאرتر باشمکنید، می

و کنم میآن رא אجرא بگذאرد،من ۀאی بر عهد کنم و حتی אگر وظیفه وאرد نمی אو אی در کار خدشه نظام אسالمیبهتر אز آن אست که אمیر ،من برאی شما وزیر باشم. کنم אز אو پیروی می ،تا جایی که با حق هماهنگ אست

.دنک مشورت می אومسائل با بارۀ در אمیر و دאردوزیر سمت مشاوره . باشم

پذیرش خالفت دالیل אمام برאی

یرش خالفت ندאرد و تمایل دאرد که אی به پذ حضرت با مردم אتمام حجت كرد و אعالم كرد که عالقهאز سویی אعالم كرد که אگر زمام خالفت رא به دست گیرد، به شیوۀ خود . همچون گذشته مشاور خلفا باشد

אی جز پذیرش خالفت אی رقم خورد كه حضرت چاره אما شرאیط به گونه. كند، نه سیرۀ شیخین عمل می :אستبیان کرده خالفت رא چنین دلیل پذیرشه شقشقی ۀخطبدر پایان אلمؤمنین אمیر. ندאشتند

אلحاضر، وقیام אلحجة بوجود אلناصر، وما أما وאلذی فلق אلحبة، وبرأ אلنسمة، لوال حضورلألقیت حبلها علی ب مظلوم،אلعلماء أال یقاروא علی کظة ظالم، وال سغ أخذ אهللا علی

٧٤.عنز أولها، ولألفیتم دنیاکم هذه أزهد عندی من عفطة غاربها، ولسقیت آخرها بکأس

אز [شکافت و به قدرتش جان ] خاک سرۀ در میان تود[آری به حق آن کس که دאنه رא بتافت، אگر حضور حاضرאن و برپا شدن حجت با אعالم وجود ]ن به جهانجنی باطن

پیمانی سخت نگرفته بود که ]ربانی آگاه[چنانچه خدאوند بر دאنشمندאن و ,ناصرאن نبودمل مهار أت رسیده هیچ آرאم و قرאر نگیرند، بی ستمگر و گرسنگی ستم در برאبر پرخوری. کردم آخرش رא هم سیرאب می ،همان جام نخستאندאختم و با گردنش می حکومت رא بر

تر אز آبی אست که بزی در אرج אید که אین دنیای شما نزد من بی دریافته گمان خوب و بی .پرאند بینی می عطسه אز هنگام

:شمارد می آن حضرت در אین سخن دالیل پذیرش خالفت رא چنین بر

بر אلمؤمنین אمیرخالفت که دهد نشان میمطلب ن אی حمایت؛אعالم یاری و حضور مردم برאی بیعت و .۱ .אست مردم אستوאر بوده یآرא

عالوه بر کتاب خدא و سنت رسول אهللا به روش شیخین که אلرحمن بن عوف در شورאی عمر به حضرت پیشنهاد كرد عبد. ٧٣

.حضرت زیر بار عمل به روش شیخین نرفتندآن ولی ،هم عمل كند

.۳همان، کالم . ٧٤

۵۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

و قرאر אی آرאم که در برאبر گرسنگی مظلوم و پرخوری ظالم لحظه אز عالمان و دאنشمندאنپیمان خدא .۲ عدאلت אجتماعی، سیاسی و אقتصادی. که אوضاع אقتصادی بسیار نابسامان אست دید ؛ آن حضرت مینگیرند

ند و א همعنوی، سیاسی و אجتماعی رא به خودشان אختصاص دאد ،مادی ,همۀ אمتیازאت گروهیرخت بربسته و .بهره هستند אز همه چیز بی گروهی دیگر

بیعت مردم با אمام

آمده خالفت رא پذیرفتند، مردم אز هر سو با אعالم شرאیط پیش )אلسالم علیه(هنگامی که حضرت علی آن حضرت رو . ن جمع شدند، در حالی كه روز به پایان رسیده بود و نزدیک غروب آفتاب بودبرאی بیعت با אیشا

:به مردم كرد و فرمود

אگر ناگزیر باید چنین شود، پس باید در مسجد بیعت کنید؛ زیرא بیعت من مخفیانه نیست ٧٥.و جز با رضایت مسلمانان، آن هم در مأل عام و جماعت مردم، نخوאهد بود

کار برאبریا در אند تصمیم گرفتهאحساسات אز روی אگر کسانی آن بود کهאین کار אز אلمؤمنین رאمیهدف ؛ بدین ترتیب هم فکر کنندهنگام به کار خود אند، شب به دنبال مردم به رאه אفتادهقرאر گرفته و شده אنجام

אین کار אز پشیمانی آنان . کردند ر میبه طور سنجیده رفتا. کردند در کار خود تأمل می مخالفان و هم موאفقان،אین אیشان .نیستندرאضی بیعت در دل אز אین אی دאنست که عده می אلمؤمنین אمیر. کرد در آینده جلوگیری می

:سیم کرده אستترگونه אینموقعیت رא

אلهیم علی علی تدאک אلإبلومددتموها فقبضتها، ثم تدאککتم وبسطتم یدی فکففتها،وسقط אلردאء، ووطیء אلضعیف، وبلغ من سرور حیاضها یوم وردها، حتی אنقطعت אلنعل،

بیر، وتحامل نحوها אلعلیل، אلک ببیعتهم إیای أن אبتهج بها אلصغیر، وهدج إلیها אلناس ٧٦.وحسرت إلیها אلکعاب

گاه پس آن رא بازدאشتم و دستم رא کشیدید و آن رא بستم، آن ،و شما دستم رא گشودیدبر ،آمدن به آبشخور روز در ،هم کوبیدن شترאن تشنه بر آبگیرهایشان همچون شانه بر

אفزאر אم کوبیدید، که بند پای شانه بر شانه ]ا من چنانبرאی بیعت کردن ب[تاخته من ها אفتاد و ناتوאن به پای سپرده شد و شادی مردم با بیعت بریده شد و باالپوش אز شانه

کردنشان با من به جایی رسید که خردسال بدאن شادאن و سالمند لرزאن به سویش روאن ترאن نورس سربرهنه به سوی آن کشان و دخ بیمار با رنج بسیار خود رא بدאن سوی و

.گردیدند دوאن

مهدی تا، ترجمۀ سید محمد אلفتاح عبدאلمقصود، شركت سهامی אنتشار، بی عبد ،)אلسالم علیه( طالب אبی بن علی אالمام. ٧٥

.۳۳۸، ص ۲جعفری، ج

.۲۲۹، کالم אلبالغه نهج. ٧٦

۵۵ پنجمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אعالم برنامۀ خالفت

شرאیط فرمانروאیی

حاضر شدند و در مسجدهمه روز بعد دم سپیدهپس אز אصرאرهای مردم و جلب رضایت אولیۀ אمام، خره باال .با אو بیعت کنندتا خوאستند אجازه אلمؤمنین אمیرאز

پذیرند، با אو بیعت تأکید کردند که مردم אگر אین برنامه رא میو حضرت برنامۀ אنقالبی خود رא بیانآن .کنند

אلعبر عما بین یدیه من אلمثالت، إن من صرحت له. ذمتی بما أقول رهینة وأنا به زعیم ٧٧.تقحم אلشبهات حجزته אلتقوی عن

کسی که. گویم در گرو אست و به درستی گفتارم متعهد و کفیلم من بدאنچه میپیمان پیشامدهای حاضر در ۀها، אز دریچ های روشنگر عبرت سرאنجام وخیم آینده رא با آموزش

אقدאم אو رא אز ]چون سدی محکم و معیاری جدאکننده[برאبر خود مشاهده کند، אلبته تقوی .دאرد بازمیها آن درناک و אفتادن هبه کارهای شبه

هایی درس رא تجزیه و تحلیل کند،ها آن بگیرد،قرאر تحت تأثیر حوאدثکه אین אگر אنسان به جایجلوگیری ناک شبهه های رאهدر אنسان ۀאفتادن کورکورאن فرو אزتقوא و شود رא به تقوא رهنمون می אود که آموز می .אست رאی رسیدن به پروאپیشگیعبرت گرفتن אز حوאدث عاملی ب ،یعنی کند؛ می

شرאیط و אوضاع کنونی و آگاهی אزبر אساس آگاهی؛ پروאپیشگی عبارت אست אز آگاهی و عمل شایستهتقوא در فرهنگ ،אین بر بنا .אی که شخص بر عهده دאرد وظیفه אست و آنچه که در گذشته אتفاق אفتاده

آن حضرت بر بلکه اطر بیم אز آلوده شدن نیست،ز هر کاری به خدست شستن אبه معنای ، אلمؤمنین אمیر .کند تأکید میتقوאی عملی

آن عمل کند، فریب شعارهای به ظاهر אساسאگر אنسان چنین درسی بیاموزد و بر روאز אین به درس گرفتن אز حوאدث مردم رא אلمؤمنین אمیر دلیلبه همین . خورد نمیرא فریبانه عوאمدوستانه و אنسان

.شان باشدرאه د که مشعلی فروزאن فرאنبه تقوאیی دست یاب کرد تا در پی آندعوت گذشته

وضعیت مردم و جامعه در آستانۀ خالفت אمام

وضعیت جامعه

: کنند می گونه ترسیم آن زمان رא אینאوضاع אجتماعی در אدאمۀ خطبۀ مذکور אلمؤمنین אمیر

وאلذی بعثه . نبیه صلی אهللا علیه وسلم ئتها یوم بعث אهللاأال وإن بلیتکم قد عادت کهیאلقدر، حتی یعود أسفلکم أعالکم، لتبلبلن بلبلة، ولتغربلن غربلة، ولتساطن سوط بالحق

٧٨.کانوא سبقوא ولیسبقن سابقون کانوא قصروא، ولیقصرن سباقون کم،وأعالکم أسفل

אلمؤمنین بعد ما بویع אمیر«: نویسد دאند و می ؛ سید رضی אین خطبه رא به زمان پس אز بیعت مربوط می۱۶، كالم אلبالغه نهج. ٧٧

אلمؤمنین پیش אز بیعت אین رسد אمیر אما به نظر می. خالفت بیعت شدبارۀ در אلمؤمنین پس אز آنکه با אمیر؛ کمی »ةبالخالف .جانبه در אین خطبه آمده אست אی همه אند؛ زیرא شرאیط فرمانروאیی אمام به گونه خطبه رא אیرאد کرده

۵۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

هشیار باشید که بلیه و آزمایش کنونی شما به وضع و سامان همان روزی برگشته אست به خدאیی که אو رא بر . ]تا آن אوضاع رא دگرگون کند[אنگیخت خدא پیامبرش رא بر کههر آینه سخت زیر و زبر و به شدت غربال خوאهید شد ،אقتضای حق برאنگیخت س وאساهمچون موאد موجود در دیگ جوشان با کفگیر درهم خوאهید گردید، تا آنان گمان و بیخود بازگردند و آنان ]حق وאالی[به موضع ،אند پست قرאر گرفتهۀ در طبق] به ناحق[که به جای پست خود ،אند باال مستقر شده ۀدر طبق ]هאمتیازאتی کسب کرد به ناحق[که

طلبی و کوتاهی در عدאلتی و فرصت بر אثر بی[باید پیشتازאن אیمانی که جای گزینند وאفتاده گیرندگانی که پیش پیشی گیرند و به ناحق سبقت حتما ،אند مانده عقب ]حقشان

.مناسب خود در عقب باز پس روند بودند، به جای

:توאن بردאشت کرد چند نکته میر אین كالم حضرت با تأمل د

אلعرب ةمردم پیش אز بعثت در جزیر. کرده אستאز بعثت تشبیه پیشآمده رא به دورאن אمام روزگار پیش .۱فخر های ننگین خود همه دنبال אمتیازخوאهی بودند و به گذشتهند و های אنسانی رא زیر پا گذאشته بود אرزش و کشتند אستعدאدهای אنسانی رא می ،کردند رא زنده به گور می ها אنسان ،حاکم بودبر جامعه یضتبع فروختند و می

:فرماید میكریم قرآن چنانچه. شده بود ناپدیدرאه شیطان رא در پیش گرفته بودند و رאه אنسانیت به طور کلی

تم بنعمته إخوאنا ن قلوبكم فأصبحیلف بكم إذ كنتم أعدאء فأیوאذكروא نعمت אلله عل﴿اته لعلكم ین אلله لكم آیبیكنتم على شفا حفرة من אلنار فأنقذكم منها كذلك و

٧٩.﴾تهتدونهاى ان دلید، پس میبود ]گریكدی[گاه كه دشمنان آن: دیاد كنیخدא رא بر خود و نعمت

د كه شما رא ید و بر كنار پرتگاه آتش بودیشما אلفت אندאخت تا به لطف אو برאدرאن هم شدكند، باشد كه شما یهاى خود رא برאى شما روشن م خدאوند نشانه گونه نیא. دیאز آن رهان

.دیابیرאه

آمده با زمان جه به شباهت אوضاع پیششاید هدف אمام אز אین تشبیه بیان אین نکته بوده אست كه با توאست؛ یعنی، یک ) وآله علیه אهللا صلی( پیغمبر אکرمۀ بازگشت به همان برنام، تنها رאه رهایی و عالج کارپیامبر،

.جانبه אنقالب אجتماعی همه

های دאنهگونه که همان. شوید الغرب فرمایند که شما بایستی به شدت زیر و رو و آن حضرت می .۲کسانی که شایستگی ، ریزد پایین میאز غربال به אرزش بی و کاه و خاشاک ماند در غربال باقی می گندم رزشאبا

.، در אین غربال باقی بمانندکنار بروند و کسانی که شایستگی دאرندباید אی رא ندאرند، به دست گرفتن وظیفه

אگر . دهند تحولی گسترده خبر می آن حضرت با تشبیه وضعیت جامعه به دیگی جوشان، אز אنقالب و .۳سوزد و بخش دیگر آن نپخته باقی موאد موجود در دیگ به هم نخورند، قسمتی אز غذא אز شدت حرאرت می

وضعیت مردم در جامعۀ طبقاتی هم چنین אست؛ گروهی بیش אز حد אز אمكانات و موאهب برخوردאر . ماند میمندی همگان باید אین نظام هر אز چند אز אین رو برאی بهره. مانند بهره می بیها آن شوند و برخی كامال אز می

.همان. ٧٨

.۱۰۳/ آل عمرאن. ٧٩

۵۷ پنجمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

هایی که به ناحق در زیر آنکنند که آن حضرت در پایان نتیجۀ אین روند رא چنین بیان می. گاهی تغییر كندبه ناحق هایی که و آن برخوאهند گشتאند، به طرف باال پایین אجتماع مانده ۀאند و در طبق دست و پا قرאر گرفته

אند، در جای خود قرאر אند و در باالی هرم אجتماع قرאر گرفته خود رא به همه چیز رسانده ،زور و قدرت و با .خوאهند گرفت

وضعیت مردم

:مایدفر می دهد و مینشان ها آن شرאیط درونی مردم رא به ،אی نکتهبا بیان אلمؤمنین אمیر

أال وإن אلخطایا . אلمقام وهذא אلیوم ذبت کذبة، ولقد نبئت بهذאوאهللا ما کتمت وشمة، وال کوإن אلتقوی ا أل. علیها أهلها، وخلعت لجمها، فتقحمت بهم فی אلنار خیل شمس حمل

٨٠.أزمتها، فأوردتهم אلجنة لها، وأعطوאمطایا ذلل، حمل علیها أه

هیچ حقیقتی رא پنهان کردم و نه ،دلسرسوزنی که در بدن خ ۀنه به אندאز ،به خدא سوگند به روشنی، بدین موقعیت ،.]אز خود من نیست ،آنچه گفتم[ .گونه دروغی به زبان آوردم

.אم و بدین روز אز پیش خبر دאده شدهها، אسبان سرکش و چموشی هستند که אهلش بر آن حمل شده دאرید، خطاکاری هش

پروאپیشگیآگاه باشید . برند می رא در آتش فروها آن مهابا بی ،دست رفته لگامش אززمامشان به دست آنان دאده ،حمل شدهها آن هستند که אهلشان بر شترאن رאم و آرאمی

.رسانند ان میبهشتش با آسودگی به سرمنزلو شده

و نه آنچه رא که باید آشکار ندא حق رא کتمان کردهنه در سرאسر زندگی هرگز کنند که אمام سوگند یاد میאیشان در אدאمه . ندא جویی و منافع شخصی دروغی گفته و نه به دنبال مصلحت ندא ، پنهان دאشتهندسازאین . אند אز אین شرאیط آگاه ساختهمرא ،یعنی؛ אم هآگاه شد ،چنین شرאیطی که شما دאرید همن ب فرمایند که می

:توאند باشد آگاهی به دو گونه می

ور رא در ساخت و جزئیات אم خبر میرא אز حوאدث آینده با אلمؤمنین אمیررم که אز طریق پیغمبر אک نخستآنان ۀآیند אین شناخت אمامبر پایۀ .شناسی و شناختی که אز جامعه دאرد مردمאز طریق دوم . دאد אختیار אو قرאر میبه هر روی هر دو منبع אین آگاهی حقیقت مطلق . کرده אست بینی می دאنسته و آیندۀ آنان رא پیش رא אز پیش می

.אست

پروאپیشگان و خطاپیشگان

کنندگان و خطاکارאن رא، که نتیجۀ کارشان نابودی و آتش אست، به אسبی چموش و אمام حال אشتباهکند که هرگز حاضر نیست אختیار خود رא به دست سوאر بدهد؛ زیرא کسی که خطاکار و سرکش تشبیه می

به سرאنجام رفتار خود بیندیشد، مانند אسبکه אین گناهکار אست، אختیار رفتار خود رא هم در دست ندאرد و بدونپرتاب پایین אجتماع به سطحאز خود رא ،رود کجا می به دאند لگدزنی که خود هم نمی و چموش، سرکش

.چیز دیگری نیست عاقبت کار خطا جز آتش و نابودی ،یعنی کند؛ می

.همان. ٨٠

۵۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

با خطاکاری، چموشی، تافرماید بیان می و ناهموאر אمام با کلماتی بسیار درشتهای אین אفرאد رא ویژگیرم و پروאپیشگان رא بسیار ن אیشان شیوۀ حرکت אز سوی دیگر، .متناسب باشدسرکشی و سرאنجام بسیار بد

به آرאمی حرکت تند وهس سوאر نی که بر شترهای رאم و رهروتابلویی بسیار زیبا אز کسا ؛کند هموאر تصویر میبه سوی مقصدی که אز آغاز אنتخاب و با آگاهی و אرאده אستدر دست سوאرאنشان אین شترאن زمام. کنند می .، رهسپارندאند کرده

برאی رسیدن به قدرت אز هیچ جنایتی ها آن .نبال قدرت هستندگرفتار خطاکاری و به دگروهی در جامعه אین אفرאد . אهمیتی ندאردها آن در برאبر سخن حق گوش شنوאیی ندאرند، حقوق دیگرאن نزدکنند و فروگزאر نمی

جامعه رא در مسیر درست به پروאپیشگی، در حالی كه .رאنند خود و جامعه رא به سوی درۀ هالكت به پیش می .دهد حرکت می ،آورد و به سوی هدفی که سعادت بشر در آن אست در می حرکت

حق و باطل یختگیآم

: دهد سخن خود رא چنین אدאمه می אلمؤمنین אمیر

.آن ۀست شایستא אهلیرא هر یک ی وאست و باطل یحق ٨١؛حق وباطل، ولکل أهل

زیرא آنچه که در دست مردم بیان کرده אست؛ حق و باطل رא به صورت نکرهحضرت در אین بیان شریف و در طرف مقابل بودهحقی همیشهאجتماعات بشری و در جهان. אست نه حق مطلق و نه باطل مطلق ،אست

אی گاه به گونه هیچزیرא حق و باطل ؛אند هر یک אز آن هم طرفدאرאنی دאشته. وجود دאشته אستنیز آن باطلی אگر . کند تجسم پیدא می ها אنسانشود و با عمل گر می جلوه ها אنساناطل در رفتار حق یا ب. نبوده אست پیرאسته

حق هم אگر طرفدאر ندאشته باشد، در . آید به وجود نمیو کند نمیپیدא بروز و ظهور ،باطل طرفدאر ندאشته باشد .کند جامعه بروز و ظهور پیدא نمی

طرفدאرאن حق و باطل

:كند אشاره میبسیار عمیق אی هنکتربسته به אی س به گونهאمام אدאمهدر

٨٢.فلربما ولعل، ولقلما أدبر شیء فأقبل فلئن أمر אلباطل لقدیما فعل، ولئن قل אلحق

،حق کم אست ]یارאن[چنین بوده אست و אگر אز قدیم ،پس אگر باطل فرمانروא شدپشت کرده رفته محتمل אست، کم אست چیزی کهشاید هم ناسا ممکن و پیروزی ب .رو بیاورد و بیایددوباره אست و

شخصی خود دنبال منافع هموאره به אفرאد تر بیشكه جا آن אز. حكومت باطل אمری نوپدید نیست .۱ی دאرد و بر جامعه تر بیشאر ل طرفدباط אین بر بناآید، باطل به دست می رאهאز نیز هموאره و אین منافع هستند

.אست حاکم شده

.همان. ٨١

.همان. ٨٢

۵۹ پنجمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אز حق بخوאهند که مسئولیت و به سوی حق بروند ،مردم حق رא بشناسند ،طرفدאر پیدא کندحق אگر .۲ تر بیشباطل در که אین نباید אز، אین بر بنا. شایسته אست که حق אکثریت پیدא بکند ,آنان رא به دست بگیرد

.אمید شدنا شود، میفرمانروא אوقات

دهد كه مبادא پس אز برپا شدن حكومت حق אز آن غافل حضرت در جمالت پایانی به مردم هشدאر می .۳پیوسته در صدد אست که دوباره אز אماאست، و حق کنار زده شده با مردم ستچه باطل به شوند؛ زیرא אگر

بلکه در حال عمل کردن ،تنها طرفدאر حقنه و دنپیوسته هوشیار و بیدאر باشپس مردم باید . بازگرددهایی رאهبدهند، دیگر بازگشت و آن رא אز دست ندאنندزیرא אگر قدر حق رא אی حق رא تنها نگذאرند؛ ند و لحظهبه حق باش

.آن به سوی مردم سخت ممکن خوאهد بود

چکیده

ها تالش سرپرستی אمور رא در دست گرفت و ،غافقی אز سرאن شورشی مصر ،عثمان کشته شدنپس אز .برאی אنتخاب خلیفه آغاز شد

אکنون אوضاع نابسامان אست که تمایلی به پذیرش خالفت ندאشتند و فرمودند )אلسالم علیه(علی حضرت ، شخص دیگری אمیر مانند گذشتهکه ندپیشنهاد کرد אیشان .توאنید با برنامۀ من کنار بیایید و شما هم نمی .تۀ خود پای فشردندخوאس ولی مردم بر ،باشد و אو وزیر

کنند و بهאحساس وظیفه به پذیرش خالفت سبب شد که حجت بر אمام تمام شود و אیشان אصرאر مردم .ندپذیربناچار خالفت رא

אیشان خطبه خوאندند و ،در مسجد حاضر شدند )אلسالم علیه(مردم برאی بیعت با אمام علی هنگامی که .رא تبیین کردندآمده شرאیط پیش

ن با تشبیه شرאیط آن روزگار به دورאن پیش אز بعثت، شرאیط حکومت خویش رא تبیین کردند و אز אیشا .تحولی عظیم در אوضاع אجتماع خبر دאدند

جلسۀ ششم

אصالحات אقتصادی و سیاسی

אهدאف درس

:با یآشنای

؛عت با אمامیب چگونگی

؛نیبرخورد אمام با قاعد

.و سیاسی אمام یאقتصاد یها برنامه

مروری بر مباحث پیشین

אعالم کرد مردم جانبۀ خود رא به بی همه، برنامۀ אنقالبا אیشان مردم پیش אز بیعت אلمؤمنین אمیرگفتیم که چند אصل کلی و قانون طبیعی رא برאی مردم تشریح و אشاره کرد که אگر به آن אصول و قوאنین و در אین میان

אکنون در .אند، אز دست خوאهند دאد دست آوردهه ستمگرאن خوאهند شد و آنچه رא که ب دوباره گرفتار ند،نکن توجه .پردאزیم های אمام می به بیان سایر برنامه پیشینאدאمۀ مباحث جلسۀ

بیعت با אمام

ها برאی بیعت אصول و برنامه مردم با پذیرش همۀ آن ٨٣های خود رא אعالم کرد، אمام برنامهکه אین پس אز :چنین به تصویر کشیده אست אین مردم رא صحنۀ بیعت אمام .به سوی אمام هجوم بردند

فتها، ومددتموها فقبضتها، ثم تدאککتم علي تدאک אلإبل אلهیم علي دي فکفیوبسطتم حیاضها یوم وردها، حتي אنقطعت אلنعل، وسقط אلردאء، ووطيء אلضعیف، وبلغ من سرور

اي أن אبتهج بها אلصغیر، وهدج إلیها אلکبیر، وتحامل نحوها אلعلیل، אلناس ببیعتهم إی ٨٤.وحسرت إلیها אلکعاب

دست خود رא به سوی من درאز کردید و من . دستم رא برאی بیعت کردن گشودید و آن رא پس کشیدمام چنان به سوی من هجوم آوردید که شتر تشنه هنگام آب خوردن به سرאنج. دست خود رא بستم و نپذیرفتمها אفتاد و ناتوאن زیر پاها به طوری که کفش אز پاها کنده شد، عبا אز دوش. آورد سوی جایگاه آب هجوم می

بیعت خود با من به جایی رسید که خردسال אز خرمی و شادمانی پرکشید، سالمند شادی مردم אز. لگد شدبرאی [خود رא به آن سوی کشانید، بیمار تالش کرد با رنج و ناخوشی خود رא برساند و دخترאن نوجوאن لنگان

.پرده אز روی برگرفتند] دیدن آن منظره و آمدن به سوی مسجد

برخورد אمام با قاعدین

و אنرهمۀ مردم אز مهاج گاه آن. عت دאدیدست ب به אمام אو یدر پ طلحه بیعت کرد و زبیر پیش אز همهكه برאی ،های دور مانند مصر، کوفه، بصره و یمن ها و سرزمین نه گرفته تا مردم شهرستانیساكن مد אنصار

אی که در تاریخ به قاعدین در אین میان عده. אعترאض به مدینه آمده بودند، همگی با אمام بیعت کردند

.۱۶، كالم אلبالغه هجن: ک.ر. ٨٣

.۲۲۹، كالم אلبالغه نهج. ٨٤

۶۳ ششمجلسه / شينه صدور نهج البالغهو پي) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

به ان قریش ساكن مدینه بودند و چون باאز بزرگ قاعدین گروهی. د با אمام بیعت کنندحاضر نشدن ،مشهورند .دیدند، אز بیعت با אمام خوددאری کردند ر میمنافع خود رא در خط אلمؤمنین אمیر رسیدن خالفت

آنان رא به مسجد آوردند و אز نارאحت شدند ودوستدאرאن אمام، אز بیعت نکردن אین گروه אز نخبگان برخی، ولی کسی که کند אو אقدאمتوאند علیه می نکند،یرא אگر کسی با אمام بیعت ز تا با אمام بیعت کنند؛ آنان خوאستند

علیه אمام قیام و بشکندبیعت خود رא توאند هیچ אقدאمی علیه אو אنجام دهد و אگر کند، دیگر نمی با אمام بیعت مین ین بن ثابت אز אوقاص، سعید بن عاص و حسا אهللا بن عمر، سعد بن אبی عبد. رود به شمار میخارجی ،دکن

.جمله بودند

یאقدאم تضمین کند אین אفرאد اورند كهیب یضامن یابا אمام بیعت کنند یا ن خوאستندیان אمام אز قاعدیאطرאفیم كه شناس ی رא نمیكس نیز کنیم و در میان شما ما بیعت نمی که آنان گفتند. یه אمام אنجام نخوאهند دאدعل

که مرא به بیعت شما نیازی بروید هایتان به خانه«: ضامن אیشان شد و فرمود خودאمام .بتوאند ضامن ما شود .»نیست

אی دאنست که אین אفرאد אهل قیام علیه אو نیستند و تنها هدفشان אین אست که אگر در آینده حادثه אمام می .طرف باقی ماندیم و بی بگویند که ما با אمام بیعت نکردیمها آن پیش آید و دشمنان אمام بر אو غلبه کنند، به

:فرماید کند و می نکته אشاره می אی به مردم کوفه برאی دعوت אیشان به جنگ جمل אین אمام در نامه

. אند که به زور با من بیعت کردهو אدعا دאرند אند אکنون طلحه و زبیر علیه من قیام کردهت نکرده אست و کسانی بدאنید که نه تنها אیشان، بلکه هیچ کس دیگر به زور با من بیع

אین אفرאد . رא به بیعت وאدאر نکردها آن خوאستند بیعت کنند، بیعت نکردند و کسی که نمی ٨٥.به دلخوאه خود و دאوطلبانه با من بیعت کردند

אمام و אبعاد آن ٨٦برنامۀ אنقالبی

אی در همۀ تغییر ریشهت در جهאمام . جانبۀ خود رא آغاز كرد ۀ بیعت، برنامۀ אنقالبی همهאز همان لحظאمام رא אگر همۀ אین אبعاد همرאه و زی ، אجتماعی و حتی فرهنگی مردم گام بردאشت؛אوضاع אقتصادی، سیاسی

.۱همان، نامۀ . ٨٥

:معانی گوناگونی برאی אنقالب بیان شده אست. ٨٦

. نامند آید، آن رא کودتا می هنگامی که قدرتی نظامی یا غیرنظامی علیه دولتی אقدאم و آن رא ساقط کند و خود به روی کار : ـ کودتا .شود אنقالب گفته میאمروزه در زبان عربی به آن

ثوره نیز به . کرد گاو نر در گذشته زمین رא برאی شخم زدن زیر و رو می. ثوره אز وאژۀ ثور به معنای گاو نر گرفته شده אست: ـ ثورهאلبته در زبان فارسی אصطالح אنقالب برאی بیان אین معنا به کار گرفته شده . معنای زیر و رو کردن אوضاع אجتماعی אست

.אست

אگر אنقالب مبانی אیدئولوژیک ندאشته باشد، یعنی אگر بر אساس אصول אعتقادی بنا نشده باشد، جز یک شورش کور و حرکت حرکتی אنقالب אست و بر پایۀ אصول אعتقادی و برאی رسیدن به هدفی . ناآگاهانه، چیز دیگری نیست و نتیجه هم نخوאهد دאد

.אنجام گرفته باشد

۶۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

با אبعاد مختلف آشناییبرאی . دیرس به نتیجه نمی بعدی تکد، حرکت ش نمی ٨٧هماهنگ با یکدیگر אصالح .گیری کنیم پی یک یکرא ها آن אنقالب אمام الزم אست

אصالحات אقتصادی

ساس سابقه در אسالم، هجرت و بیت אلمال אمتیازאتی بر א یفۀ دوم برאی تقسیم غنائمكه خلتر گفتیم شیپ گاهها آن شد که درآمد אفرאد به قدری زیاد میبرخی אمتیازאت كه یא گونه در אین شیوه. در نظر گرفته بود جهاد

ش אز دویست درهم یسانی که هیچ אمتیازی ندאشتند، بک ، در حالی کهرسید به دوאزده هزאر درهم میخلیفۀ اد فاصلۀ طبقاتی در میان مردم شد و همین אمر کشته شدنجیאین אختالف فرאوאن باعث א. گرفتند ینم

، در אز אمتیازאت خود אستفاده کنندبه دلخوאه خوאستند می אفرאدی که אمتیاز دאشتند،زیرא .رא در پی دאشتدوم نه تنها אین אمتیازאت رא نیز عثمان. کرد خود אز אین کار جلوگیری میزیستی یفۀ دوم با روحیۀ سادهخل حالی که

توאنست همانند אو نمیزیرא دאد؛ معترضان نیز، حق سکوت و به کرد تر بیشرא ها آن بلکه ،به رسمیت شناختאفرאد دیگر به هایی که معاویه، مروאن و با سیاست אین بر بنا. کندرא با مشت آهنین ساکت معترضانخلیفۀ دوم رفته نارضایتی مردم رא برאنگیخت و سبب شد که אین אمور رفته. کرد کردند، אفرאد رא ساکت می می אو دیکتهאین شورش به کشته بشورند و دאشتند، هایی که אو و אطرאفیانش بر مردم روא می عثمان و تبعیضعلیه مردمبکر אبو ندאشت و همچون پیغمبر אکرم و ینه تنها به אین אمتیازאت אعتقاد אلمؤمنین אمیر. عثمان אنجامید شدن

دیده خود به چشم ها رא نیز بود، بلکه تجربیات عملی אین دورهمعتقد به مساوאت در تقسیم غنائم در میان مردم .بود

:مشهور אست كه فرمود אلمؤمنین אمیربیت אلمال אین جملۀ بارۀ تقسیم در

فإن فی אلعدل سعة ومن ضاق ؛ لو وجدته قد تزوج به אلنساء، وملک به אلإماء، لرددتهوאهللا ٨٨.علیه אلعدل، فالجور علیه أضیق

ل به به خدא سوگند אگر برخوردم به مالی که به کابین زنان دאده شده، کنیزها با آن ماچه در عدאلت ؛گردאنم بازمی) אلمال و صاحبانش به بیت(درنگ آن رא ملکیت درآمده، بی

تر بیشگشایشی אست، کسی که عدאلت אو رא به مضیقه و فشار گذאرد، بیدאدگری אلبته .دچار فشارش خوאهد کرد

حضرت آن .وאهدخ ی رא میتر بیششود، حتما منافع تنگدستی میאز عدאلت و مساوאت دچار که کسیهیچ نعمت فرאوאنی رא در جایی ندیدم که بر ٨٩؛»ق مضیعها حبفی جانإلا و ةوفورة معمأیت نما ر« :فرماید می

.در کنار آن حقی ضایع شده אستکه אین مگر ،روی هم אنباشته شده باشد

אمکانات אز حدאقل אفرאد تر بیشباشند و حقوق و مزאیای فرאوאنی برخوردאر אندک אز گروهیאگر در جامعه جا אنباشته شده و به دست در یک אفرאد جامعه حقوق אکثریت دهندۀ آن אست که ، نشانباشند بهره زندگی بی

جانبه با حرکتی منطقی و های אروپایی نیست، بلکه به معنای אنقالب همه ه معنای رفرم مصطلح در زبانبجا אین אصالح در. ٨٧

.آمیز در همۀ אبعاد زندگی אجتماعی אست مسالمت

.۱۵، کالم نهج אلبالغه. ٨٨

.۴۰، ص ه ۱۳۹۲אلدین، بیروت، دאر אلزهرאء، چاپ دوم، مهدی شمس ، محمدאلبالغه نهج فی درאسات .٨٩

۶۵ ششمجلسه / شينه صدور نهج البالغهو پي) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

و نابودیشورش مردم אندאزد و سبب آنان رא به تنگنا می تر بیش ،بیدאدگری אز אین رو. گروهی אندک אفتاده אست .شود میها آن

بیت אلمال تقسیم

به عثمان به تنگ آمد و خزאنه رא بیجایهای بخشش ، ولی אزدאر عثمان بود رאفع مدتی خزאنه אبن אبی، אو رא که شخصی باتقوא و אز אصحاب رسول خدא بود אلمؤمنین אمیر. אستعفا دאد عثمان سپرد و אز شغل خود

.کرد دאر خود خزאنه

یکی אز م كرد و در جوאب אعترאضیمسلمانان تقس ۀهم ر میانאی مساوی د گونهم رא به ئغنا یحضرت عل :فرمود ،مت گرفته بودیغن אندאزۀ غالم آزאدكردۀ خود كه به אصحاب

ها آیا معتقدی که אیمان، تقوא، هجرت، جهاد و אمثال אین ؟ستא אعترאض تو به چه معناאیمان تو چه אندאزه که אین من معیار و میزאنی برאی. آورد؟ خیر، چنین نیست אمتیاز میچه אندאزه خلوص ،אی با چه نیتی در جهاد شرکت کرده ،تقوאی تو چقدر אست ،אستدر روز . پیشگاه خدא אست אین معیار و میزאن در. ندאرم ،אی چرא هجرت کرده و אی دאشته

به هر کس به אندאزۀ عمل و نیتش پادאش جا آن کند و در ها رא محاسبه می قیامت نیتسابقه، مؤمن و منافق، دאر و بی برאی من سابقه. من مسئول عموم مردم هستم .دهد می

تقسیم آنچه رא که باید در میان مردم. سیاه و سفید، عرب و عجم هیچ تفاوتی ندאرد .کنم کنم، یکسان تقسیم می

خوאری نفی ویژه

ه كردندیوאهان به אمام توصبرخی خیرخ. د كردیناאم ،ژه بودندیאمام همۀ کسانی رא که خوאستار אمتیازی وحكومت رא یها یهو پا شد ی میترאش موجب دشمن به باور אیشان אین عملא یم دست بردאرد؛ زیرن تصمیאز א که

یتر بیشد به برخی که خوאستار مال دنیا هستند، سهم یبا ، برאی حفظ بنیان حکومتאین بر بنا. کرد میمتزلزل אمام در . ی حكومت محکم شودها هیمدאرא كرد تا پا ،خوאهند یم تر بیش یقدرتا یژه یکه אمتیازی و دאد و با آنان

:ن אفرאد فرمودندیא پاسخ

وאهللا ال أطور به ما سمر سمیر، وما ! أتأمرونی أن أطلب אلنصر بالجور فیمن ولیت علیه ٩٠.لو کان אلمال لی لسویت بینهم، فکیف وإنما אلمال مال אهللا! ماأم نجم فی אلسماء نج

کسی بجویم که بارۀ در دهید که پیروزی و یاری رא با ستم کردن آیا به من فرمان میکه شبانه گاه آنسوگند به خدא به چنین چیزی نزدیک نشوم تا ! אم؟ سرپرست אو شده

دیگری ۀ אی در آسمان به دنبال ستار و تا هنگامی که ستاره یکدیگر آیند روزאن אز پیگمان به یکسان در میان אیشان پخش אگر دאرאیی אز آن خود من بود نیز بی .برآید .ستא دאرאیی אز آن خدאکه אین کردم، چگونه چنین نکنم با می

توאن ین رو نمیאز א یان بردن باطل אست؛امۀ حق یا אز مאی برאی אق حکومت وسیله אلمؤمنین אمیرאز نظر .رא אستوאر كرد یمال و باطلیرא پا یحفظ حكومت حق یبرא

.۱۲۶همان، کالم . ٩٠

۶۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

جلوگیری אز حیف و میل بیت אلمال

:فرمایند میهای نادرست و بخششبذل بارۀ در אرزشدر سخنی با )אلسالم علیه(אمام

ویضعه فی ر وإسرאف، وهو یرفع صاحبه فی אلدنیاغیر حقه تبذی أال وإن إعطاء אلمال فی ٩١.אهللا אلآخرة، ویکرمه فی אلناس ویهینه عند

بدאنید و هش دאرید که دאدن و بخشیدن دאرאیی در جایی که سزאوאر و شایسته !هانباشد، چنین کاری کاری می نیست، همان بریز و بپاش و بیش אز אندאزه و گزאف

و کندو در جهان دیگر به زمین زند و پست אش رא در אین جهان بلند گردאند هدهند אنجام .و نزد خدא خوאر و کوچک گردאند چشم مردم گرאمی سازد در

:توאن بردאشت کرد אز אین سخن نکاتی چند می

؛ زیرא مال باشد אندאزه یۀ حق و به مصرف مال، هر چند در אختیار شخصی معین باشد، باید بر پا .۱، کاری אندאزه و אسرאف یست، بیش אز بذل و بخشش ناشا ،אین بر بنا. گذرאن زندگی אنسانی אست אی برאی وسیله

.بر ضد نظام אرزشی אست

אست و چون کاری خالف حق אما ،دهد بخشنده رא نزد گیرندگان بزرگ جلوه می جا هر چندبخشش بی .۲حاکم אست و אمتیازאت بر قیقد یحساب و کتاب در آن که ،در روز قیامت ت אنجام شده אست،به قصدی نادرس

خوאهند با אین بذل و بخشش گونه אفرאد می אین. کند فردی رא پست میچنین شود، پایۀ پروאپیشگی تقسیم میحق دیگرאن رא אیشاندאند که آگاه אست و میها آن به جایگاهی אرزشمند برسند، אما خدאوند אز نیت درونی

.شود رهنمون می ی پستبه جایگاه انشخالف هدف رא بر אز אین رو אیشان אند؛ ی خاص دאدهگرفته و به אفرאد

سپاسگزאری همان. سازد بهره می کنند، אز تشکر بی خدאوند کسانی رא که אین چنین بذل و بخشش می .۳ هنگامی که .هر چند به زبان هم تشکر نکند ،אست دهنده و אستفادۀ درست و بجا אز نعمت شناختن نعمت

در حقیقت سپاسگزאری کرده مصرف کند، قدر بشناسد و در رאه درست אگر آن رא ،رسد می نعمتی به دست آدمیبخشنده رא به نتیجۀ אست که ی باطلبخشش ناحق و ناشایست به کسانی که سزאوאر آن نیستند، عمل .אست

אز אین رو آن رא . אند ها، آن אموאل رא به ناحق به دست آورده کنندگان אین بخشش زیرא دریافت رساند؛ مطلوب نمیکه جا آن دאرند و אز تر بیشهای אز سوی دیگر אین אفرאد همیشه אنتظار بخشش. کنند در رאه درست مصرف نمیبخشش رא نیز یاد אین خدא . شوند توאند אنتظارאت آنان رא برآورده سازد، با אو دشمن می فرد بخشنده همیشه نمی

شود؛ پس برکت می گیرندگان بیאین مال ناحق و ناشایست برאی אز طرفی. برد بیرون می آن אز دل گیرندگانکنند و به شخصی دیگر دل دאده אست אز دل بیرون میها آن به زودی محبت شخصی رא که אین אموאل رא به

.بندند می

ی אعتبار جایگاهی אجتماعی یا سیاسی وאی به دست آوردن אین بخشش ناشایست، بر که جا آن אز .۴ی گردد سیاس یאشتباهدستی شود یا مرتکب دچار تنگ فرد بخشنده در زندگیאگر روزی دنیوی و ناحق אست،

.شتابند شوند و به یاری אو نمی دستی אو خوشحال می و به یاری אیشان نیازمند شود، אین אفرאد אز تنگخود نیز بلکه با برخی دوستان ،نها با کسانی که به אمتیازאت فرאوאن گذشته عادت کرده بودندنه ت אلمؤمنین אمیر

.۱۲۶، خطبه אلبالغه نهج. ٩١

۶۷ ششمجلسه / شينه صدور نهج البالغهو پي) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אی אز با برאدرش عقیل نمونه אلمؤمنین אمیردאستان . بودند، مشکل دאشتند تر بیش در אنتظار دریافت سهمی که .دست אستאین

אهللا بن زمعه خوאهی عبد زیاده

אو אز אمام .عه אستאهللا بن زم شخصی به نام عبد )אلسالم علیه( אلمؤمنین یرאمیکی אز پیروאن و دوستدאرאن אمام در پاسخ אو . ی אز بیت אلمال برאی אو در نظر بگیردتر بیشوאر بودنش سهم درخوאست کرد تا به خاطر عیال

:فرمود

ین، وجلب أسیافهم، فإن شرکتهم للمسلم إن هذא אلمال لیس لی وال لک، وإنما هو فیء ٩٢.أفوאههم کان لک مثل حظهم، وإال فجناة أیدیهم ال تکون لغیر فی حربهم

همۀ آن אی אز بازگشته غنیمتتو، تنها من אست و نه אز آن نه אز آن مالگمان אین بی شمشیرهای آنان، پس אگر تو در جنگشان با אیشان ۀآمد و فرאهم مسلمانان אست های دست آنان برאی آنان دאری وگرنه چیدهאی همانند بهره ،אی همرאهی کرده

.یستهایی جز دهان خودشان ن دهان

حق مردم بر אساس رأی و نظر شخصی خود عمل کنند و بارۀ در خود אجازه ندאند که گاه به هیچאیشان .خاطر אطرאفیان خود در אموאل مردم دخل و تصرف کنندیا به

אصالحات سیاسی

جا אین אی رא آغاز کردند که در عالوه بر אصالحات אقتصادی، אمام در حوزۀ سیاست نیز אصالحات گسترده :کنیم אشاره میها آن به برخی אز

عثمان عزل کارگزאرאن

عزل کرده ز אستاندאرאن، فرماندאرאن و مأمورאن مالیات،، אعم אعثمان همۀ کارگزאرאن غیرאموی خلیفۀ دوم رאو تنها در کارهایی مانند قضاوت، تفسیر و آموزش אمیه به کار گماشته بود אز بنی אفرאدی رאها آن به جای و

.אمیه توאنایی אنجام آن رא ندאشتند، אفرאد دیگری رא به کار گمارده بود قرآن، که بنی

عزل کارگزאرאن عثمان و به کار گماردن אفرאد سیاستدر زمینۀ אلمؤمنین میرאنخستین אقدאم אصالحی .در پیش گرفتند و تنها אفرאدی رא که شایستگی دאشتند، به کار گرفتندساالری رא شایستهאیدۀ אیشان . صالح بود

پرهیز אز نیرنگ

ست خود رא دوست و خوא در حالی که می ،در همان روزهای نخستین بیعت با אمام، مغیرة بن شعبه که شنهاد كردیبه אمام پ אو .آمد و با אیشان بیعت کرد )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر خیرخوאه אمام جلوه دهد، نزد

در مقامشان بودند،، که در محل فرمانروאیی خود قدرتمند شده رא معاویه و چند نفر دیگر אز کارگزאرאن عثمان ٩٣.אین پیشنهاد رא رد كرد )אلسالم هعلی( אلمؤمنین אمیر یت كند، אماتثب

.۲۲۳همان، خطبۀ . ٩٢

، بلغه أن معاویة قد توقف عن إظهار )אلسالم علیه(طالب لما بویع أمیر אلمؤمنین علي بن أبي: אألمالي للطوسي عن سحیم. ٩٣) אلسالم علیه(אلمغیرة إلى أمیر אلمؤمنین ، فجاء »إن أقرني على אلشام وأعمالي אلتي والنیها عثمان بایعته«: אلبیعة له، وقال

۶۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رفت و پس אز بیعت )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرنزد ٩٤،ابت אز عثمان حج گزאرده بودیعباس كه به ن אبنمغیرة بن شعبه برאی چه کاری نزد پرسید که )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرگزאرش سفر حج אز با אیشان و אرאئۀه یمعاو تا خوאست אز من نزد من آمد و אو دو شب پیش :پاسخ دאد )אلسالم علیه( منینאلمؤ אمیر .אیشان آمده بود

دوباره نزد من אمشب. من نپذیرفتم وذ و قدرتمند عثمان رא در سمتشان باقی بگذאرم אمانفباكارگزאرאن یو برخ אین کار رא عزل کنی אو رא یبگذאر و هرگاه خوאست یه رא باقیمعاو ، אماکن خوאهی برکنار هرکه رא می: گفت آمد و

אین کار به منزلۀ نیرنگ در زیرא ؛دאرم برאی یک لحظه هم אو رא نگاه نمیکه گفتم אومن به .بگذאر بر عهدۀ منبتوאنم بیعت אو و مردم شام رא بگیرم، אو که אین حکومت אست؛ زیرא من قصد دאرم معاویه رא عزل کنم، אما برאی

کنم و אین محکم و حکومت من אستوאر شد، אو رא عزل می بیعترم و زمانی که گذא رא در سمت خود باقی میدو شب پیش مغیرة « :گفتعباس אبن .»گونه نیرنگ و فریبی نیست در کار من هیچنیرنگ אست، در حالی که

ا مغیرة ب آیا تو نیز ،عباس אبنאی «: فرمودند )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر. »ولی אمشب خدمت کرد ،خیانت کرد .»آری«: گفت» بن شعبه موאفق هستی؟

مغیرة باאما ٩٥،و شاگرد אمام در تفسیر قرآن بود )دאنشمند بزرگ אمت(» حبر אألمه«که אین با عباس אبنאو . عباس حقیقتا خیرخوאه אمام بود ولی אبن ،کرد مغیرة بن شعبه تظاهر به خیرخوאهی می. موאفق بودبن شعبه

دאنست که شناخت و می معاویه رא می אو زیرא خالفت کند؛ تر بیشتوאند وسیله می אین که אمام به بر אین باور بود אز אمام خوאست تاאز אین رو . אفرאزد אو تشنۀ قدرت אست و אگر عزل شود، پرچم دشمنی و مخالفت با אمام رא برمی

.جرא درآوردهای حق خود رא به א بتوאند برنامه אی مدت کوتاهی دفع شر کند تابر

رאه باطل و نیرنگ و فریب وאرد شود،بخوאهد אز حتی אگر یک لحظه אندیشد که אین می אما אمام به نیز که )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیردر אین صورت آیندگان خوאهند گفت که حتی . شود אش مخدوش می برنامهبرאی حفظ حکومت . به حق و عدאلت ستوده بودאو رא بود و پیغمبر אکرم אفرאد ترین ترین و عادل طلب حقیقت، حق אست دאنی ، برאی حفظ قدرتی که میאین بر بنا. دאنست، به نیرنگ متوسل شد ی، که آن رא حق مאلهی خود

گوید نمیهیچ کس دאند و و برنامۀ خود رא حق می حکومت هر کسیچون אستفاده کنی و نیرنگتوאنی אز می

یا أمیر אلمؤمنین، إن معاویة من قد عرفت، وقد واله אلشام من قد كان قبلك، فوله أنت كیما تتسق عرى אألمور، ثم «: فقال له

:قال. ال: قال »أتضمن لي عمري یا مغیرة فیما بین تولیته إلى خلعه؟«): אلسالم علیه(فقال أمیر אلمؤمنین . »אعزله إن بدא لكلكن أبعث ﴾وما كنت متخذ אلمضلین عضدא﴿ ال یسألني אهللا عز وجل عن تولیته على رجلین من אلمسلمین لیلة سودאء أبدא«

؛»إلیه وאدعوه إلى ما في یدي من אلحق، فإن أجاب فرجل من אلمسلمین له ما لهم وعلیه ما علیهم، وإن أبى حاكمته إلى אهللاسید ی، با همكاری شهر یری محمدمحمد ،وאلتاریخ وאلسنة אلكتاب في )אلسالم علیه( طالب أبي بن علي אإلمام موسوعة .۱۱۷ـ ۱۲۰ ص، ۴ج ، ه ۱۴۲۵، چاپ دوم، دאر אلحدیث تحقیقاتمركز ، نژאد ییسید محمود طباطبا و ییكاظم طباطبا محمد

باس رא فرא خوאند و אز אو خوאست تا به جای عثمان به زیارت ع عثمان در روزهایی که در محاصرۀ شورشیان گرفتار بود، אبن. ٩٤ .אند، אز شورش مدینه باخبر شوند و به مدینه بیایند که אز جاهای دیگر به مکه آمده خانۀ خدא برود و نگذאرد مردمی

عباس زمانی که אبن. دبه خالفت رسیده بو) אلسالم علیه(عباس به مدینه بازگشت، عثمان کشته شده بود و علی هنگامی که אبن .آمد אلمؤمنین بیرون می به قصد بیعت به خانۀ אمام رفت، مغیرة بن شعبه رא دید که אز خانۀ אمیر

نوجوאنی بیش نبود، به دلیل تیزهوشی و دאنش فرאوאن مورد ) آلهو علیه אهللا صلی(که در زمان پیغمبر אکرم عباس با אین אبن. ٩٥بود و ) אلسالم علیه(אلمؤمنین پس אز رحلت אیشان نیز پیوسته در کنار אمیر. قرאر گرفت) آلهو علیه אهللا صلی(توجه پیغمبر אکرم

.برد های قرآن و تفسیر אیشان بهره می אز درس

۶۹ ششمجلسه / شينه صدور نهج البالغهو پي) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

توאنند برאی حفظ ، همگان میאین بر بنا. کنند توجیه می ، کارهای خود رאهمهبلکه که کار من باطل אست، .قدرت خود به אبزאرهای نامشروع مانند فریب متوسل شوند

حق برאی همیشه אز بین ،شد سر مویی אز حق منحرف می به אندאزۀ )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرگر אحاضر به אنجام אین عمل به אجرא درآورد، آن رא بشناساند و حق رא خوאست که می אلمؤمنین אمیر אما .رفت می

:عباس رא هم چنین یافت، خود رא در رאه حق تنهای تنها دید و فرمود אبنگاه که نشد و آن

. و تو אز مؤمنین هستم אلمؤمنین אمیرאکنون من . אی کرده تو با من بیعت ،عباس אبنאی .کنی אطاعتباید من باید فرمان بدهم و تو

.عباس نیز به فرمان אمام گردن نهاد و تسلیم אمر אو شد אبن

تی طلحه و زبیرنارضای

معلوم بیعت کردند، אما به زودی )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرطلحه و زبیر אز نخستین کسانی بودند که با אز אیشان ت كوفه و بصره رאیآمدند و وال )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرنزد طمع دאرند؛ زیرא در خالفت کهشد

.ین كار خوددאری كردحضرت אز א درخوאست كردند، אما آن

سیاری אز غزوאت در خدمت رسول خدאدر ب طلحه و زبیر אز سابقان در אسالم و مهاجرאن بودند وאز دست دست خود رא یکی אز غزوאتکه طلحه در جا آن تا بودندو پیوسته یار و یاور אو ) وآله علیه אهللا صلی(

مان خلیفۀ دوم و سوم אمتیازאتی که در ز אین دو به وאسطۀ. شد نیز حوאری رسول خدא نامیده می دאده بود و زبیربرאی خود پروردگانی دست و در کوفه و بصره هدر کوفه و بصره مستغالتی بنا کرد ،دبه دست آورده بودنجهان אسالم بروند و هر دو رא אز پیکرۀ جهان مهم خوאستند به آن دو شهر یمها آن .אستخدאم کرده بودند

در کوفه و بصره אدعای نیزها آن م אستقالل برאفرאشته بود،گونه که معاویه در شام پرچ همان جدא کنند وאسالم ٩٦.خالفت کنند

.دאفرאد دیگری رא برאی والیت بصره و کوفه فرستا پیشنهاد אین دو تن رא نپذیرفت و )אلسالم علیه(אمام אما

آمدند و گفتند که ما قصد حج عمره دאریم؛ )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرنزد پس אز مدتی طلحه و زبیر قصدی ها آن دאنست میکه אین با )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر. אیم به مکه برویم در אیام حج تمتع نتوאنستهزیرא

کنند با אین همه אز אیشان خوאست تا دوباره با אو بیعتאز مدینه جلوگیری نکرد، ها آن دیگر دאرند، ولی אز خروجو به مکه دست بیعت دאدند אلمؤمنین אمیرآن دو برאی بار دوم با . و تعهد بسپارند که علیه אمام אقدאمی نکنند

.رفتند

عایشه و تغییر موضع علیه אمام

هنگامی که. تا رאهی مکه شود خانه بیرون آمد אز هنگامی که عثمان در محاصره بود، عایشه سوאر بر شترعایشه سر אز کجاوه . ز سر آنان کوتاه کندشر عثمان رא א ، مردم به אو پناه بردند تاگذشت אز کنار خانۀ عثمان می

های زیادی در אین سال که ما هستیم، در بصره خانه«: نویسد هجری می ۳۳۲ذیل حوאدث سال אلذهب مروجمسعودی در . ٩٦

ها رא ها رא طلحه در زمان خلیفۀ سوم برאی خود ساخته بود و پیوسته آن אین خانه. طلحیین مشهور אستאل אست که به دאر ».دאد گسترش می

۷۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

که عثمان سنت رسول خدא אست هنوز پیرאهن رسول خدא در خانۀ من نپوسیده ،مردمאی «: بیرون آورد و گفت ٩٧ .»ر رא بکشیدکفتا אین پیر. رא پوسانیده אست

رو به آسمان ،دیعثمان رא شن یر بازگشت אز زیارت خانۀ خدא هنگامی که خبر کشته شدنشه در مسیعا: خشمگین شد و گفت به אو رسید، )אلسالم علیه(אما هنگامی که خبر خالفت علی »هللا אلحمد«: کرد و گفت

که به مکه به شتربان خود دستور دאد گاه نآ. »אین کار به אنجام نخوאهد رسید ،אگر آسمان به زمین بیاید« .ددگرباز

عایشه در حجر אسماعیل אز شتر . گرد אو جمع شدند بر ،אلمؤمنین به مکه رא شنیدند אم مردم که بازگشتسنت پیغمبر رא منحرف ، عثمان کارهای ناشایستی کرد؛مردمאی «: پیاده شد و روی دیوאر حجر אیستاد و گفت

אعترאض ولی چندی پیش مردم در مدینه ف شد و باعث نارضایتی مردم گردید،منحر کرد، אز سیرۀ شیخیننارאضی رא אی مردم باز هم عده با אین همه. ، توبه کردعثمان אز همۀ خطاهایی که کرده بودکه אین کردند تا

אز אم تا مدهآجا אین بهمن عثمان مظلومانه کشته شده אست و. تحریک کردند و باعث کشته شدن عثمان شدند .»یاری کنیدمرא در گرفتن אنتقام خون مظلوم شما بخوאهم

و گشتهخونخوאهی عثمان به مکه بازبه قصد نیزر به مكه آمدند و عایشه یطلحه و زب یطین شرאیدر چن .بمانندجا آن هم تشویق شدند که درها آن پایگاهی تأسیس کرده بود؛ אز אین رو

چكیده

وقاص بن عمر و سعد بن אبی אهللا عبدאی چون عده. بیعت کردند )אلسالم علیه(لی همۀ مردم با حضرت ع .نیازی ندאردها آن شد و فرمود که به بیعتها آن אمام خود ضامن. نیز که حاضر به بیعت نشدند

و بر אیشان אمتیازאتی رא که خلیفۀ دوم برאی אفرאد در نظر گرفته بود . אنقالب אمام، حرکتی چند بعدی بود אی مساوی میان کرد، אز بین برد و بیت אلمال رא به گونه رא אز بیت אلمال تعیین میها آن אساس آن سهم

.همگان تقسیم کرد

کرد אموאلی رא که به ناحق אز بیت אلمال بیرون آن حضرت در زمینۀ אقتصادی بسیار دقیق بود و تالش می .رفته אست، بازگردאند

،אمیه بودند و همگی אز بنی אنتخاب شده تعصب قومی אرאن عثمان رא که بر אساسكارگز )אلسالم علیه(علی אیشان در زمینۀ سیاسی حاضر به نیرنگ زدن به دشمنانشان نشدند و برאی تدאوم و تثبیت . کردند برکنار

. حکومتشان رאضی نشدند حتی برאی یک روز معاویه رא در شام אبقا نمایند

های آرزونیز که ها آن دند ومبنی بر والیت کوفه و بصره مخالفت کرزبیر حضرت با تقاضای طلحه وآن .به نام حج אز مدینه به سوی مکه رهسپار شدند دیدند، بر باد رفته میخود رא

.۱۱۶، ص ۲مهدی جعفری، ج ، عبدאلفتاح عبدאلمقصود، ترجمۀ سید محمدطالب אبی بن علی אمام. ٩٧

جلسۀ هفتم

فتنۀ جمل אز آغاز تا אنجام

אهدאف درس

:آشنایی با

جمل؛ شروع جنگ یچگونگچرאیی و

جمل؛ جنگ پیامدهاینتایج و

.برخورد אمام با عایشهچگونگی

پیشینمروری بر مباحث

تمام אمتیازאتی رא كه خلفای پیشین ،به خالفت رسید אلمؤمنین میرאکه هنگامی در جلسات پیشین گفتیم، پیشینهای که در دورهشد نارضایتی אفرאدی سببین عامل א .برخی خوאص در نظر گرفته بودند، لغو كردبرאی

به אمام در پی نارضایتی אز برخوردطلحه و زبیر אز جملۀ אین אفرאد بودند که . بودندبرخوردאر ی بسیارאمتیازאت אز .شدندد و به عایشه ملحق رفتنمکه

.رא بررسی خوאهیم کردچگونگی شروع و אنجام فتنۀ جمل در אین جلسه

جمل אز آغاز تا אنجام فتنۀ

ناکثینتشكیل جبهۀ

عثمان ارאضیان و کارگزאرאننسه رأس مثلث فتنه، تکمیلعایشه در مکه و و زبیر אتحاد طلحه، پس אزدر אنقالبیضد ترتیب کانونی بدینآمدند و گرد مکه در אندک אندک ،شده بودندبر کنار خود مشاغلهم که אز

جا آن بروند و درکه به بصره تصمیم گرفتندپس אز رאیزنیهای فرאوאن با یکدیگر אین گروه . دشتشکیل مکه ری אز کسانی که در אین طلحه و زبیر و بسیا کهجا آن אز .بجنگند )אلسالم علیه( علی با سپاهی گرد آورند تا

و با אین شورش بیعت خود رא شکستند، به אیشان ناکثین یا شرکت دאشتند با علی بیعت کرده بودند شورش . گویند شکنان می پیمان شکنان و بیعت

كه عایشه در אین جا آن אز .خریدند ،عایشه ،אلمؤمنین برאی אم ی رאهوאربصره، شترمسیر در شورشیان .אند دאری بر אین شتر سوאر بود، אین جنگ رא جمل نامیده یههمچون طال جنگ

تعقیب ناكثین

אی אز همرאه عدهالح به آگاه شد، بدون سبصره سمتאین گروه به هنگامی که אز حرکت אلمؤمنین אمیربه شورشیان د وور אز» قار ذی«در محلی به نام بصره در نزدیکیکه אین کرد تادنبال یارאن خود، אیشان رא

.אمام در همان محل אردو زد و אز کوفه و جاهای دیگر نیروی جنگی درخوאست کرد. بصره با خبر شد

که در حال بازگشت به کوفه و بصره بودند، حاجیانی אی אز عده »قار ذی«در אلمؤمنین אمیر אقامتمان زدر .دکنאنی رخنبخوאهد که برאی آنان س אلمؤمنین אمیرאز ا تعباس درخوאست کردند אز אبن

۷۳ هفتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رسیدم، אلمؤمنین אمیرهنگامی که برאی رسانیدن پیام مردم به خدمت «: دیگو میبن عباس אهللا عبد یمتیق" :گفتم "אست؟ ردقین کفش چمت אیق: "، فرموددیچون مرא د .نه زدن کفش خود بودیپאیشان سرگرم

".ندאرد

به خدא سوگند ٩٨؛"باطال عأدف قا أوح یمن أقم، إال أکتمرن إم یأحب إل یوאهللا له" :فرمود אلمؤمنین אمیر .»אز میان بردאرمرא یا باطلیرא برپا دאرم یحقکه آن مگر ،تر אز حکومت بر شما אست ن کفش نزد من محبوبیא

אی برאی אز میان بردאشتن باطل و حاکم کردن حق والیت و سرپرستی אمور مردم رא وسیله אمامدאدن אز אبزאر ناپاک و ناشایست و هرگز مقدس אین چنین هرگز برאی رسیدن به هدفی אز אین رو .دאنست می

.شد می شخالف مقصد و منظور بر در אین صورت حرکتشزیرא کرد؛ אستفاده نمیبه دیگرאن אمتیازאت نابجا

د و برאی مردم چنین بیرون آم אز چادر אلمؤمنین אمیر درخوאست مردم رא به אطالع אمام رساند،عباس אبن :سخنرאنی کرد

قرأ کتابا، وال یس أحد من אلعرب ی، ولوآله علیه אهللا صلیإن אهللا سبحانه بعث محمدא م، استقامت قناتهبوأهم محلتهم، وبلغهم منجاتهم، ف ینبوة، فساق אلناس حت یدعی

.وאطمأنت صفاتهم

که ، در حالیختیرא به رسالت برאنگ) وآله علیه אهللا صلی( محمد گاه آنخدאوند سبحان ش رאند تا یپس مردم رא به پ .بود یرא مدع یخوאند و نه نبوت یم یאز عرب کتاب ینه אحد) پرچمشان(شان زهیجاتشان رساند، پس نگاه سعادتشان منزل دאد و به سرمنزل نیبه جا

.دیمستقر گرد) کاخ عظمت و سعادتشان(ۀ یرאست شد و سنگ پا

دאنش و یا هر ، فهم عمومی،אز نظر سطح درک ،شددر آن برאنگیخته عربستان که پیغمبر אکرم جامعۀنه سابقۀ پیامبری دאشتند جزیرۀ عربستان حجاز و شبهمردم . بود تر مانده عقبها سرزمینאز دیگر یحرفه و هنر

جز عدۀ אندکی אز یهودیان که در אطرאف ،شان روאج دאشتאی نایمپیامبرאن دیگر در کتابهای و نه کتابی אز و گذאشتند آن رא در אختیار دیگرאن نمیدאشتند و میرא پنهان خود هم کتابها آن که کردند یثرب زندگی میرو فرهنگ و تمدن عربها در سطح بسیار پایینی قرאر دאشت، אما با אز אین . کردند ترویج نمی دین یهود رא

پیامبر، אیشان . رهنمون شدندین مردم אز پرتگاهی تیره به جایگاه شایستۀ برאنگیخته شدن پیامبر אسالم گویی אمان دست آوردند و کار نابساه نیرویی بعربها در نتیجه .اندسرشایستۀ یک אنسان رو به تکامل جایگاه به رא

.به پایدאری تبدیل شدآنان به سامان رسید و ناپایدאری بنیادیشان

خود رא کند و نقش پیغمبر אکرم رא بیان می پیش و پس אز بعثت در אین سخن אوضاع عرب אلمؤمنین אمیر. شود یادآور می مردمبستان و باال بردن جایگاه سطح אنسانی در به سر و سامان رساندن אوضاع آن روز عر

) صلی אهللا و علیه و آله(گیری در برאبر دشمنان אسالم و رسول خدא خود رא در موضع ان در دنبالۀ سخن، پیشینۀאیش :کند چنین ترسیم می

إن مسیری وال جبنت، و رها، ما عجزت،یتولت بحذאف یساقتها حت یأما وאهللا إن کنت لف .، فلأنقبن אلباطل حتی یخرج אلحق من جنبههاهذא لمثل

.۳۳، كالم אلبالغه نهج. ٩٨

۷۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

که من در پیشاپیش سپاه אسالم، אعرאب رא אز پرتگاه باطلشان به به خدא سوگند !هاندر آن نبردها هرگز نه . همگی پشت کردند و پا به فرאر گذאشتندکه אین رאندم تا پیش می

אسی به خود رאه دאدم و אکنون نیز در אین نبرد אحساس ناتوאنی کردم، نه بیم و هرشکافم، تا حق אز هیچ ترس و تردیدی شکم باطل رא אز هم می گونه هستم؛ بی همان

.پهلوی آن بیرون بیاید

کنند كه موضع אمام در אین گفتار אرزشمند با אشاره به پیشینۀ درخشان خود در دفاع אز אسالم אعالم میאند، حتی אگر אسالم دگرگون نشده אست و אیشان همچنان در برאبر باطل אیستادهאیشان در دفاع אز حق و

دشوאربسیار ، دپندאشتن رא مقدس میها آن مردمبا کسانی که یدنجنگ. بزرگان אصحاب، باطل رא حمایت کنند پیامبر کهگونه همانکه فرماید میرو אز אین بود؛شخصیت، بلکه حق نه אلمؤمنین אمیرمعیار אما ؛بود

אیشان نیز هموאره پیشاپیش سپاه אسالم و در کنار ن جنگید و کابا مشر، بعثت آغازدر ) وآله علیه אهللا صلی(باز هم ،אند دعی مسلمانی در برאبر حق אیستادهمشکنان אین پیمانکه جا آن نیز אزאکنون אند، رسول خدא بوده

.ندجنگ ان میאیشبا ودאرند نگه میشان אی رא در برאبرخود همان موضع

ب گرفته بودند به جان ،حق אی و قیافه خود رא در پوششی אز حق، پنهان کرده باطلאصحاب جمل אندیشۀ پرده بردאرد و ها آن کوشید تا אز نیت شوم در אین رאستا אمام می. كردند می معرفی خود رא طرفدאر خون مظلوم و

.بود، آشكار سازدبرאی فرمانروאیی دست آوردن אمتیازאتی ه بهدف אیشان رא كه

אز نبرد پیشروشنگری

حق رא سخنان روشنگرאنۀ خود تا باکرد می تالشقار بود پیوسته که در ذی هاییدر روز אلمؤمنین אمیرآن אز . ندشتاببه یاریش بتا مردم کوفه نوشت و אز آنان خوאست بهאی نامهآن حضرت . برאی مردم آشكار كند

و برאی كردند تقسیم و بیت אلمال رא غارت و آن رא در میان طرفدאرאن خویشبصره رא تصرف ،انشکن پیمان سو .آماده شدند אلمؤمنین אمیر ایجنگ

:فرماید می زمینه در אین אلمؤمنین אمیر

الک، وإن إال ه هلک عنهیا بکتاب ناطق وأمر قائم، ال یبعث رسوال هاد یإن אهللا تعال ٩٩.إال ما حفظ אهللا منهاهن אلمهلکات אلمبتدعات אلمشبهات

که یجز کس. پابرجا ینییا و آیگو یخت رאهنما به کتابیبرאنگ یא گمان خدא فرستاده یب نو ۀشیر یب ید همان روشهایترد یشود و ب یאست אز رهنمود אو نابود نم یسزאوאر نابود

אنسان رא אز خدא که אین باشند، مگر یم یאست که عوאمل نابود ها سنتهمانند با ۀدرآمد .نگاه دאردها آن شر

قانون آفرینش و ،پایه در دین بی کارهای نو و کند؛ در אین سخن به אصلی אساسی אشاره می אلمؤمنین אمیرאی که آمیزد به گونه رא در هم میکه حق و باطل اکن بههو אمور ش) وآله علیه אهللا صلی( سنت پیغمبر אکرم

با אخالص به وאهدאنسان بخکه אین مگر ؛אستترین عوאمل نابودی پذیر نیست، אز مهم تشخیص حق אمکان :فرماید אیشان در אدאمه می. درאאیمن نگه دאو رא אز شر عوאمل نابودکننده نیزسوی خدא حرکت کند و خدאوند

.۱۶۹همان، كالم . ٩٩

۷۵ هفتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

وאهللا . ر ملومة وال مستکره بهایسلطان אهللا عصمة لأمرکم، فأعطوه طاعتکم غ یوإن ف یאلأمر إلأرز ی یکم أبدא حتینقله إلینقلن אهللا عنکم سلطان אلإسالم، ثم ال یلتفعلن أو ل

.رکمیغ

کار یאست برא ینگاهدאشت) ماندن(خدא ییفرمانروא) ر پرچمیز(ست که در ین یو شک یندیر و با ناخوشایپذ که سرزنش د آنچنانیارش نهیخود رא در אخت یشما، پس فرمانبردאر

אسالم رא אز شما گرفته ییا خدא فرمانروאید، ین کنید چنیبا ا حتمایبه خدא سوگند .نباشدهرگز آن رא به شما گاه آنگر دهد، ید یبرد و به دست کسان یگرید یان به جاگم یب

.پناه برد یگرید ۀانیبه آش ییکار فرمانروאکه אین گردאند، تا یبازنم

ها آن کس به روشن قرآنی و آموزشهای آشکار پیامبر بزرگ אسالم رא که هر یمعیارها אلمؤمنین אمیرهای خوאست ،عوאمل نابودکنندهאز دیدگاه אیشان . کند شود، معرفی می ن میند אز گمرאهی و نابودی אیمچنگ زقوאنین حاکم بر ی אلهی وها سنتدر אی ریشهگیرد و אی אست که אز هوאها و غرضهای אفرאد سرچشمه می تازه

.جهان آفرینش ندאرد

برאی کسانی آن یصکه تشخ بسیار شبیه حق אست چنانو یباطل یشبهه אمر ١٠٠אلمؤمنین אمیردیدگاه אز אی אز فهباطل خود رא در لفاهموאره אهل باطل زیرא. ستبسیار مشکل א ،که معیاری مانند تقوא در אختیار ندאرند

درستی یا نادرستی مالک پرست که تنها ظاهر و سابقۀ אفرאد رא شخصیت دאرאفی که א گونهبه پوشانند، حق میپیروزی به هنگام آگاه شدن אز مگر کسانی که پس אز ،تشخیص دهند توאنند حق رא אز باطل نمی ،دهند قرאر می

پذیر و توبه ،خدאی حکیم ریم نگهبانیباز گردند و به سوی حق گرאیند و خود رא در ح رאه خودچنین عوאملی به ، یاسیگوناگون س אستوאری در آشوبهایאیمان و تنها رאه پایدאری در عقیده، אیشان در אدאمه. مهربان قرאر دهند

אز فرو رא ی که אنسانویرنیهمان . نددא میقرאر گرفتن، אهللا ۀزیر پرچم برאفرאشت درאقتصادی و אجتماعی رא ها، אختالفات אجتماعی، بحرאنهای سیاسی، نابسامانیهای پرستی ها، شخصیت אفتادن در پرتگاه خودپرستی

نیرو אیمان آورد، باید پیوسته ین ه אאختیار ب با آگاهی و هر کس. دאرد نگه میروزیهای بشری אقتصادی و تیرهبه کار بندد تا نعمت אنسانیت و رאه رشد و همبستگی رא אز دست ندهد وگرنه رא ها آن های خدא رא بپذیرد وفرمان

.رود אز چنگش بیرون میهمۀ אین نعمتها در صورت ناسپاسی و نافرمانی

معرفی אصحاب جمل

:فرماید אصحاب جمل میبارۀ در آموزندهقانون ه و در دنبالۀ אین سخن حکیمانאمام

فإنهم إن ی جماعتکمصبر ما لم أخف عل، وسأیسخطة إمارت یإن هؤالء قد تمالؤوא علیا حسدא لمن بوא هذه אلدنن، وإنما طلیאنقطع نظام אلمسلم یالة هذא אلرأیف یتمموא عل .أدبارها یه، فأرאدوא رد אلأمور علیאهللا عل أفاءها

به هم یو همکار یگانگیمن دست ییאز فرمانروא یتوز نهیخشم و ک اگمان آنان ب یبگر کار خود رא بر رא אیز ؛دیخوאهم ورز אم، پایدאری یدهترسنشما یپارچگ کیאند و تا بر دאدهمسلمانان אز هم بگسلد و تنها ۀ وحدت ن نگرش سست به אنجام رسانند، رشتیא ۀیپا

. ۳۸م ، کالאلبالغه نهج. ١٠٠

۷۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

دאشته و یאند که به آن کس که خدא آن رא אرزאن ن جهان رא خوאستهیبدאن جهت אروزهای دن کارها به یبازگردאنخوאستار جه ینت در .אند دهیحسد ورزאست، ده یبرگردאن

.אند گذشته شده

دهندۀ אین אست كه عامل אصلی אین אقدאمات دنیاطلبی و حسادت به کسی אست که نشان» إنما«ژۀ وאאین گروه بازگردאندن אمور به حالت پیشین אست؛ دورאنی که אفزون بر אین، خوאستۀ .نعمتی رא در אختیار دאرد

خود یشخص المال خدא رא م ،تندساخ میخود ۀبردکردند، مردم رא احق فرمانروאیی میبه نگرفتند، אمتیاز می .کردند میאز همه چیز محروم مردم رא تر بیشبردند و ر אز آن بهره میپندאشتند و با אسرאف و تبذی می

:فرمایند ه میگروبه אین خطاب אلمؤمنین אمیر

یام بحقه، وאلنعشق، وאلوآله علیه אهللا صلیرة رسوله ینا אلعمل بکتاب אهللا وسیولکم عل .لسنته

یزندگ ۀویکتاب خدא אست و ش یرفتار کردن برאبر با رهنمودها شما بر گردن ماو حق .دאشتن به روش رفتار אو یبه گزאردن حق אو و برپاאقدאم امبرش و یپ

وی خودرأیی و خودسری אز ررא אی هیچ کار تازهو من هیچ بدعتی אز خود نیاوردهفرمایند که אیشان می .بوده אست) وآله علیه אهللا صلی( به شیوۀ رسول خدא وبق فرمان خدאی متعال اطمאم آنچه کرده .אم אنجام ندאده

زخوאص رא رאضی نگه دאرد تا אخود حکومت محکم ساختن برאی ،حاضر نبود رویبه هیچ אلمؤمنین אمیر :نویسد אشتر می رو به مالکאز אین .אیشان برخوردאر شودحمایت

ة، یאلرع یאلعدل، وأجمعها لرض یאلحق، وأعمها ف یک أوسطها فیکن أحب אلأمور إلیول ١٠١.مةאلعا یغتفر مع رضیאلخاصة، وإن سخط אلخاصة یجحف برضیفإن سخط אلعامة

ها آن ۀحق אز همجهت که در تر برאی تو کاری باشد دאشتنی אز همۀ کارها دوستباید تر و برאی فرאهم کردن دربرگیرندهها آن تر و رساتر و در جهت دאدگری אز همۀ مستقیم

تر باشد؛ زیرא خشم تودۀ مردم אثر و אرزش خشنودی خشنودی مردم אز همۀ کارها جامعبرد، لیکن خشم ویژگان و نزدیکان با وجود فرאهم یک رא אز میان میאفرאد ویژه و نزد

.پوشی אست بودن خشنودی همگان قابل چشم

وأکره אلوאلی مؤونة فی אلرخاء، وأقل معونة له فی אلبالء، ولیس أحد من אلرعیة، أثقل علیאلإعطاء، وأبطأ عذرא عند אلمنع، وأضعف صبرא سأل بالإلحاف، وأقل شکرא عندللإنصاف، وأ

.ملمات אلدهر من أهل אلخاصة عند

تر بر دوش فرماندאر در روزگار آسایش، و و אز میان شهروندאن هیچ كس، سنگین هزینهتر به هنگام دאدگری و تر به אو در گرفتاری آزمایش، و אز همه ناخوشاینده كننده یاری كم

تر אز هر كس در تر در خوאهش، و كم سپاس فشارنده تر و پای برאبری در دهش، و پر چانهتر אز همگان تر عذر در روزگار خوددאری אز دهش، و ناتوאن هنگام بخشش، و دیرپذیرنده

.باشد אز خاصان نمی) بدكنش(در هنگام سختیهای روزگار به شكیبایی و پایدאری

.۵۳همان، نامۀ . ١٠١

۷۷ هفتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אلأمة، فلیکن صغوک لهم، وجماع אلمسلمین، وאلعدة للأعدאء، אلعامة من وإنما عمود אلدین، .ومیلک معهم

تودۀ مسلمین و ساز و سپاه برאی دאرندۀ دین و אنبوه گمان تنها ستون نگاه و بیهای אمت هستند؛ پس باید توجه و نگرش تو همان توده) آیین(با دشمنان ) جنگیدن(

.برאی آنان و گرאیش و خوאست تو با אیشان باشد

که אین کار همرאه باجا آن אز ،אطرאفیان نزدیک و אمتیازخوאهان رא رאضی نگه دאری ویژه، بخوאهی אفرאد אگرمانند سیل אندک رא آن گروه رضایت عمومی خشم אینشوند و می گینم خشممرد ،م אستمردحق تن تباه ساخ

به ها آن ی و رאضی نگه دאشتنمردم رא رאضی نگه دאرאما אگر عموم .دبر نوردد و אز بین می و طوفان درهم میدאشت؛ زیرא رضایت عموم نخوאهد خشم אیشان אثری ،دو خشم خاصان و אفرאد אمتیازطلب باش تیقیمت نارאضی

.مردم تو رא در کارت پشتیبانی خوאهد کرد

ناكثین در بصره

برאی جنگ با ،وאلی بصره ،عثمان بن حنیفאلمال، شكنجه و אخرאج بیت با تصرف بصره، غارتناكثین ف در تردید אی نیز بین دو ص אی אز אهالی بصره نیز به یاری אصحاب جمل برخاستند و عده عده .אمام آماده شدند

بود؛ در یک سو زبیر، حوאری رسول אلمؤمنین و در دیگر سو سپاه אمیرאلمؤمنین بودند؛ زیرא در یک سو سپاه אم .قرאر دאشتند خدא به همرאه طلحه و در سوی دیگر گروهی دیگر אز صحابه

و אز אین رو سر کردند كه شخصیتهای بزرگی چون طلحه، زبیر و عایشه طرفدאر باطل باشند آنها باور نمی אلمؤمنین אمیرنزد نمایندگی خود فردی رא به در تشخیص حق אز باطل ناتوאن شدند،در گم بودند و چون

ط،به حارث بن حو אلمؤمنین אمیر. رא روشن کنند با אو در میان بگذאرند و تکلیف خودאین مطلب رא فرستادند تاپایین پایت تو ،حارثאی ١٠٢؛»نظرت تحتک ولم تنظر فوقک فحرتا حارث، إنک ی« :فرمود אین گروه،نمایندۀ

.אی אی، در نتیجه سرگردאن شده אما به باالی سرت ننگریسته אی، دیده رא

تعیین کرده معیاری אست که قرآن آن رא باطل אز تشخیص حق معیار. אستز حق همیشه باالتر אز هر چیאی، در حالی که باید به نسبت حق سرگردאن شده صیشخدر ت ،یא هبه אفرאد نگریست که توجا آن و אزאست

ها و حق توجه کرد؛ هر کسی زیر پرچم حق باشد، حق אست و هرکه زیر پرچم باطل باشد، میان شخصیت .باطل אست

١٠٣.عرف من أتاهإنک لم تعرف אلحق فتعرف من أتاه ولم تعرف אلباطل فت

אی تا کسانی رא که رא بشناسی و باطل رא نیز نشناختهتا אهل حق یא تو حق رא نشناخته .در رאه باطل هستند، بشناسی

بسنجی و ببینی که چه کسی بر معیار توאنی אفرאد رא با آن می گاه ، آنאگر حق معیاری در دست تو باشد .אست حق و چه کسی بر باطل

.۲۶۲، ح אلبالغه نهج. ١٠٢

.همان. ١٠٣

۷۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

: فرمود אلمؤمنین אمیرگاه آن. אعترאف کرد )אلسالم علیه(אز אین אستدالل אستوאر به حقانیت علی حارث پس ».پس بیعت کن«

و گردم و مطلب رא با آنان در میان بگذאرم بازباید .هستمאز مردم بصره אی من نمایندۀ عده«: گفتحارث ».بیعت کنمبا شما سپس

و تو آن محل رא بفرستند برאی یافتن محلی که آب و گیاه دאرد، و رא אگر گروهی ت«: فرمود אلمؤمنین אمیر »گردی؟ אز آن آب بنوشی و مرکب تو אز آن گیاه بخورد، پیش آن گروه باز میکه آن بیابی، آیا پیش אز

».خیر«: حارث گفت

.»کنبیعت پس «: فرمود אمام

که فوری دست بیعت به אو دאدم و به با אین حجت چنان مرא قانع کرد אلمؤمنین אمیر«: گوید میحارث אند و شورشیان אفرאدی هستند که دنبال אمتیازאتی بودهگفتم که حق با علی אست و مردمگشتم و به ازبصره ب

به אین . »خوאستار جنگ نیستאند در حالی که علی دאده نشده אست، آمادۀ نبرد شدهها آن چون هیچ אمتیازی به .پیوستند אلمؤمنین אمیراه ترتیب אین گروه نیز به سپ

אز جنگ یجلوگیر یتالش אمیر مؤمنان برא

مردم کوفه نخست به سبب אثر. אز אیشان درخوאست یاری کرد به مردم کوفهאی در نامه אلمؤمنین אمیر با عزل אبوموسی אز والیت كوفه و. پاسخ ندאدند אلمؤمنین אمیر، به ندאی پذیرفتن אز אبوموسی אشعری، وאلی آنجا

אز אین عده با همرאهی אطرאفیان אمام كه .شتافتند אلمؤمنین אمیرمردم کوفه به یاری ورود مالک אشتر به کوفه .ندافتتشبصره سویبه ،همرאه بودند אلمؤمنین אمیر امدینه ب

אی بر شتر نشسته بود و مردم رא به جنگ عایشه در کجاوه. کردند میسپاه خود رא آماده نیزشکنان پیمان جمع و آمادۀگرد אو آگاهی אز حقیقت אمر،بدون دیدند، میجنگ آمادۀ אرאلمؤمنین אممردم که . کرد میتشویق جنگ برאی دو تن אز یارאن رسول خدא، برאی قانع کردن مردم ناآگاه ،ی حضور طلحه و زبیرسویאز .دندشجنگ

در هر אز אین رو. به אین دאم گرفتار شوند م ناآگاهخوאست مرد نمی אلمؤمنین אمیرאما . کافی بود אلمؤمنین אمیربا .کرد אتمام حجت میها آن فرصتی با אیشان سخن گفت و با

زبیر . تا با אو به گفتگو بنشیندزبیر خوאست אز ، سرאنجامپس אز تالش فرאوאن אلمؤمنین אمیردر אین رאستا چرא پس ی؟ مگر در مدینه با من بیعت نکردی؟ א چرא به جنگ من آمده ،زبیرאی «: فرمودאمام .آمدنزد אمام

»پیمان شکستی؟

با تو ،אگر قاتالن عثمان رא به ما تحویل دهی .אم آمده ،یعنی عثمان خونخوאهی،من برאی «: زبیر گفت .»کاری ندאریم

،אز אین گذشته. کردید عثمان تحریک می مردم رא بر ضد ،بیش אز همه ،تو و طلحه«: فرمود אلمؤمنین אمیرپسر بزرگ . که قاتل عثمان رא به دست אو بسپارم توאند אز من بخوאهد و نه هیچ کس دیگر نمی طلحه نه تو،

خوאهد چنین کند باید نخست با من گر میא. توאند אنتقام خون پدرش رא بگیرد و میא .ستא دم אو عثمان ولیبه دאوری باره در אینگاه من آن. دبیان کنאز قاتالن عثمان نزد من گاه شکایت خود رא آن. بیعت کند

.»نشینم می

۷۹ هفتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אز فالن محله پایین و شما که روزی در مدینه هوא گرم بود ، آیا به یاد دאری زبیرאی « :در אدאمه فرمودאمام رسول خدא نزدیک آمد و . من در کوچه אیستاده بودم. تو تکیه دאده بود ۀرسول خدא به شاندر حالی که آمدید می

منتظر אست تا . متکبر אستچقدر طالب אبوپسر که تو گفتی . من لبخندی زدم و جوאب دאدم. م کردبه من سالعلی بر ضدبینم که در جنگی می !شو ساکت ،زبیرאی «: رسول خدא به تو فرمود. رسول خدא به אو سالم کند

»در حالی که تو بر باطلی؟ ،אی قیام کرده

.»بله یادم آمد«: زبیر گفت

»پس چرא אین کار رא کردی؟«: دאمام فرمو

.»فرאموش کرده بودم و یادم نبود«: گفتزبیر

»کنی؟ چه کار میאکنون «: پرسید אلمؤمنین אمیر

.»در אین سپاه بمانمدیگر نمی خوאهم « :گفتزبیر

אز شمشیر که آیا گفتندאطرאفیان אو به אو . אز فرزندش و دیگرאن خدאحافظی کرد و رفتو گشت اززبیر بאز سپاه جدא زبیر » .مانم אین سپاه نمیر من د. قضاوت کنید خوאهید می هرگونهشما «: گفت؟ زبیر ی ترسیدیعلکنار رא خود کنونکرد و א رא برپافتنه «: ن رאه زبیر رא دید و گفتمیادر ،جرא آگاه نبودماولی شخصی که אز ،شد .شتکאز אین رو در بیان رאه زبیر رא غافلگیر کرد و » .دکش می

אلمؤمنین אمیرجنگ با یאبرمروאن بن حکم و تمام طرفدאرאن عثمان باقی ماندند و ،אما طلحه، عایشهبرد و بאین قرآن رא نزد آن گروه حاضر אست کسی چه ه کقرآنی در دست گرفت و אعالم کرد אمام. آماده شدند

بر حق مطابق אین قرآن کارشان که کنند گمان میאگر .وאهد که قرآن بین ما و آنان حکم باشدبخאز آنان ولی ،قرآن رא گرفت و نزد آن گروه رفتو جوאنی دאوطلب شد . بجنگند وگرنه دست אز جنگ بردאرند ،אست .با شمشیر قطعه قطعه کردندאو رא ،قرآن در دستش بودکه אین آن جوאن אقدאمی کند باکه אین אز پیش

شکنان هنگامی که شرאیط پیمان. کنند و آغازگر جنگ نباشند خود خوאست تا صبریارאن אز אلمؤمنین אمیرباز هم یارאن خود رא به صبر فرא אلمؤمنین אمیر. تیرאندאزی کردند אلمؤمنین אمیر هاسپبه سوی گونه دیدند، رא אین

چند ها آن بر אثر تیرאندאزیکه אین سرאنجام پس אز. خوאند و فرمود که אجازه دهند تا دشمن آغازگر جنگ باشد .حضرت فرمان جنگ دאدآن ند،شد یدنفر אز אصحاب אمام شه

پایان جنگ

محمد ،אلمؤمنین אمیرپس אز جنگ . پیروز شد אلمؤمنین אمیرطول نکشید و تر بیشروز جمل یکجنگ ایین رא با אحترאم אز روی شتر پعایشه منین אلمؤ ۀ אمکجاو چند نفر دیگر رא فرستاد تابکر، عمار یاسر و بن אبی

. رא دفن کردها آن بر کشتگان هر دو طرف نماز خوאند وאمام . אحترאمی شود به אو بیکه بیاورند و אجازه ندهند :فرموددر وصف یارאن جمل אلمؤمنین אمیر. سپس وאرد بصره شد

۸۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ما لبست : یرتیلبص یله ورجله، وإن معیطان قد جمع حزبه وאستجلب خیأال وإن אلش رون عنه، والصدیال ! م אهللا لأفرطن لهم حوضا أنا ماتحهیأو. ی، وال لبس علینفس یعل ١٠٤.هیعودون إلی

ج کرده אست، و یאش رא بس اده و سوאرهیطان حزب خود رא گرد آورده، پید که شیهش دאرنه هرگز خود رא به . وسته به همرאه دאرمینان، پینش خود رא، در برאبر אیب من گمان یب

آنان אز یرא برא یبه خدא سوگند حوض. אند אندאخته یکار אم و نه مرא به אشتباه אشتباه אندאختهکه وאردشدگانش אز یستاده آب آن رא بکشم، حوضیא حوضآب پر کنم که خود بر سر

.رجوع بدאن رא به خود رאه ندهندۀ شیگرאن אندیدند و یایرون نیآن ب

هیچ تردیدی در אختیارم بی من، بینش ژرف .بود یشیطان رفتار آنان که در برאبر ما אیستادند، دستوری .نه و با توجه به آینده אستکامال آگاهاهرگونه אقدאم من بینم و کار رא میسرאنجام من و ست א

طلبی و אمتیازجویی به אین کار قدرت، بر אثر هوאی نفس ه אین گروهאین کالم موال بدאن معنا אست کر مسیر حق بتا در کارها אست شده سبب من صیرتبאما ،پرچمدאرشان شیطان אستو رאهنما אند و هتאخدپر

وאنند مرא در مقابل ت می کنند که אکنون نیز شورشیان گمان می. مشانظر دאشته برא در خود و پیوسته هدفباشم ند که من حیرאن بمانم هدجلوه אی و אوضاع رא به گونه ه دאرنددیمن پوش אزحقیقت رא و شده قرאر دهند کار אنجام

نتوאنند אز آن بیرون رویدهم که به هیچ رא در مقابل کاری قرאر میها آن אما من. بایسته ناتوאن شومאقدאم زو א .یا وאرد مسیری دیگر شوندبیایند

:فرمودها آنبارۀ در پس אز شکست אین گروه אلمؤمنین אمیر

یل حتینوقع، وال نس ین אلفشل، ولسنا نرعد حتین אلأمریوقد أرعدوא وأبرقوא، ومع هذ ١٠٥.نمطر

ن رعد و برق سرאنجام کارشان یان کردند و با وجود אینما یزدند و برق یآنان رعدبه رאه یلیم و سییم تا بر سر دشمن فرود آیزن ینم یما رعد .ی بودو زبونشکست

.میکه ببار گاه آنم تا یאندאز ینم

אین ولی ،ناآگاهان אست ۀباطل در אندیش تثبیتبرאی אی ی هموאره وسیلهغاتجنجال تبلیهیاهوی بسیار و אی، אز هر وسیلهباطل پیروאنאما یستند،و تبلیغات دروغین ن ن جنجالاهאهل حق، خوא. ستثر نیؤمپیوسته نیز

. بردند گوناگون برאی ترویج אندیشۀ باطل خود در میان مردم بهره می یها تهمت و بهانه حتی دروغهای بزرگ،به پیروאن حق אز سوی دیگر . محکوم به نابودی אستباطل אرאده و مشیت خدאوندی با אین همه بر אساس

.و رساتر אستאز تبلیغات گویاتر ،حق زبان و ندאردنیازی هی ت هیاهو، تبلیغات و شعار میان

من هیچ دوست ندאشتم که «: طلحه حاضر شد و فرمودجنازۀ نبرد بر سر پایان پس אز אلمؤمنین אمیرخود و جان رאهی بود که خود אنتخاب کردندאین .چنین אفتاده باشندאین جا אین دیگرאن در و) طلحه(אبومحمد

ه شهریبصر. وאرد بصره شد אمام کشتگان رא دفن کرد و پس אز آن» .دאدند אز دستبر سر אین کار رא به ناحق אیستاده אلمؤمنین אمیرآوאز شده و در برאبر مردم بصره با شورشیان همکه אین با وجود .بود شده زده و غارت جنگ

.۱۰همان، كالم . ١٠٤

.۹همان، كالم . ١٠٥

۸۱ هفتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(زندگی تحليلی امام علی

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

یکی אز אفزون بر אین،. صدد אنتقام برنیامد بودند، אما אمام بال و پر مهربانی خود رא بر سر مردم گسترאنید و دردیار ع آناوضאو ماند بصرهیک ماه در گمارد و خود نیزجا آن به والیترא ،عباس یعنی אبن ،بهترین אفرאد خود

.به سامان کردرא

برخورد با عایشه

که عایشه با یامهنگ. پذیرفتنیز عایشه .אز عایشه خوאست تا به مدینه بازگرددپس אز پایان جنگ אمام و عایشه چیزی אیشانبا مردم سخن گفت و אعالم کرد که میان אلمؤمنین אمیرکرد، مردم بصره خدאحافظی می

و عایشه رא مانند رא فرزند رسول خدא אمام خود .دهد روی می وא زن پدر و ناپسری میانאختالفی که نیست، جزعایشه د کن رفتاری ناشاست میناپسری خود اب نامادری گاه نه کهوگ همانکه زن پدر خود معرفی کرد و فرمود

بود، همسر پیغمبر با אین همه אمام אو رא بخشید و אحترאم אو رא که. گونه رفتار کرده אست نیز در אین جنگ همانتأیید کرد و عایشه نیز سخن אمام رא . نگاه دאشت و مردم رא نیز به پاسدאشت حرمت אیشان دعوت کردهمچنان

.عازم مدینه شدویژه مندۀهمرאه چهل نفر رزه ب

هنگامی که به مدینه رسیدند، فرماندۀ رزمندگانی که אو رא همرאهی کرده بودند، نزد عایشه رفت و אز אو دهد که אیشان به بصره باز گردند؟ پرسید که آیا אز رفتار אیشان در אین مدت رאضی بوده אست و آیا אجازه می

چهل )אلسالم علیه(علی که אین אز رضایت کرد، אما אز אو خوאست که شکایت אو رא אزعایشه אز אیشان אبرگاه آن. فرماندۀ آن گروه همه رא نزد عایشه فرא خوאند. مرد رא با אو همرאه کرده אست، به آگاهی אیشان برساند

.همگی کاله خود אز سر بردאشتند و معلوم شد که אیشان همگی زن هستند

خالفت به كوفهאنتقال مركز

زیرא در אین هنگام كه .وאرد کوفه شد ،هجری ۳۶در دوאزدهم رجب سال ،אز یک ماه پس אلمؤمنین אمیر .شده بودتبدیل مرکزی برאی אمتیازخوאهان به مدینه

پس אز . به אیرאن تأسیس شد و אردوگاهی برאی אسکان سپاهیان بوددوم ۀدر زمان لشکرکشی خلیفکوفه دررא نیز و یمن ستانعرب ۀجزیر مردمی אز אیرאن، مصر، شام، شبه و منتقل کردندجا آن بهرא رאفتح אیرאن، אس

که هر کدאم אز אین گروهها فرهنگی ویژه دאشتند، אز אین رو کوفه אز همان آغازجا آن אز. אسکان دאدندجا آن .فرهنگی بودאلمللی و چند ی بینشهر

אسالم و پیغمبر ن منافقی بود که در سال فتح مکه بر ضدهما אو. دنخستین وאلی کوفه مغیرة بن شعبه بوو به به ناچار אسالم آورد ،طالب علی بن אبی دستطائف به پس אز فتح אما ؛אقدאم کرد و در طائف سنگر گرفت

אز ،آموخته بودکوفه مردم هخود بکه در دورאن زمامدאری مطالبیدאنست و אو אز אسالم چیزی نمی. دممدینه آتا رفت به کوفه אلمؤمنین אمیرאز אین رو . گرفت אو سرچشمه مینماییهای قدرتאز بلکه ،אسالم و قرآن نبود

رאئۀآموزش و א ،אز روشنگری אی ، لحظهدر کوفه بودآموزش دهد و در تمام مدتی که אسالم حقیقی رא به مردم .رهنمودهای الزم به مردم نیاسود

۸۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

چکیده

كانون مخالفان אمام در عثمان ۀشد برکنار کارگزאرאن به عایشه پیوستند و با אجتماع حه و زبیر در مکهطل .مكه شكل گرفت

سرאن . قرאر دאدند رא در آن شهر پایگاه خود ،و با تصرف آن نددکربه سوی بصره حرکت אصحاب جمل .ر آرאستند و در مقابل حضرت به پا خاستندناکثین پس אز غارت بصره لشک

مالک رא با אمام نیز. אز فرستادن نیرو خوددאری کردولی אبوموسی אشعری ،کوفه نیرو درخوאست کردאز אمام ری אز کوفه فرאهم و در مقابل سپاه جمل به کوفه فرستاد و مالک توאنست لشکאبوموسی بر کناریحکم .آرאیی کند صف

رویگردאن ا زبیر رא אز جنگ אز جنگ تنه بیدאر کردن مخالفان و پیشگیریبرאی אمام تالشهای حضرت كمتر و در رא گرفت خودشان אی که دאمن شعله ؛جنگ رא روشن کرد ۀشعل شکنان پیمانولی لجاجت ،درک

.یک روز شکست خوردندאز رא عباس پس אز آن אبن. אمیر مؤمنان بر کشتگان دو گروه نماز گزאرد و عایشه رא با אحترאم به مدینه فرستاد

.کوفه رهسپار شد ویشت و خود به سبه والیت بصره گما

جلسۀ هشتم

برخورد با معاویه

אهدאف درس

:آشنایی با

ونگی برخورد אمام با معاویه؛چگ

.جوییهای معاویه و پاسخ אمام بهانه

مروری بر مباحث پیشین

شکنان درگیر شد و به ناچار با אصحاب جمل و پیمان )אلسالم علیه(در جلسات پیشین گفتیم که אمام علی אحترאم به مدینه عایشه رא با )אلسالم علیه(حضرت علی . سپاه بصره در کمتر אز یک روز شکست سختی خورد

عباس رא به والیت بصره سپس אبن. بازگردאند و خود وאرد بصره شد و אوضاع آن شهر رא سر و سامان دאد .گماشت و خود رهسپار کوفه شد

.در אین جلسه به چگونگی برخورد אمام با معاویه و آغاز جنگ صفین خوאهیم پردאخت

عزل معاویه

مقابلدر نزدیکی میدאنی ، بهאی به نام رح محلهکوفه در س אز ورود بهپ )אلسالم علیه(علی אلمؤمنین אمیربود، تنها مشکلی که هنوز حل نشده .אنتخاب کرد و به سرپرستی אمور مردم پردאخت خود برאی אی هخان، مسجد

آغازین در همان روزهای ه بودکه به پیشنهاد مردم خالفت رא پذیرفت ،)אلسالم علیه( אمام .مسئلۀ معاویه بودبه همۀ آنان نامه نوشت و نظر خود رא به آن حضرت .عثمان رא برکنار کردناشایست همۀ کارگزאرאن خالفت،

نزد אو بیایند و پیش אز ساب دאرאیی و درآمد محل خدمت خود،حبا تاآگاهی آنان رسانید و אز آنان خوאست אلمؤمنین אمیریکی אز کسانی که .ت بگیرندبیع אلمؤمنین אمیر ین خود برאی خالفتאز مردم سرزمنیز آمدن

به والیت و ،که مرکز شام بود ،در دمشق هجری ۱۵معاویه אز سال .برאی آنان نامه نوشت، معاویه بود .فرماندאری مشغول بود

:چنین آمده אست ،برאی معاویه نوشت )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرאی که در نخستین نامه

یأما بعد، فقد علمت إعذאر: انیسف یة بن أبیمعاو یإل אلمؤمنین אمیر یعل אهللا عبدمن ل، وאلکالمیث طویکان ما البد منه وال دفع له، وאلحد یعنکم، حت یکم، وإعرאضیف وفد من أصحابک، یف یع من قبلک، وأقبل إلیأقبل ما أقبل، فبار، وقد أدبر ما أدبر، ویکث

١٠٦.وאلسالم

بارۀ در که من یدאن یאما بعد، م: انیه پسر אبوسفی، به معاومؤمنان ریאم یخدא، عل ۀאز بندد بود و باز دאشتن آن یاتا شد آنچه ب. گردאن و به دوریرو ،شما معذورم و אز آنچه رخ دאد

یآنچه گذشت، گذشت و آنچه رو. اریدאستان درאز אست و سخن بس. نمود یممکن نمارאن یאز یر و با گروهیعت گیب ،برند یپس، אز آنان که نزد تو به سر م. آمد به ناچار ،نمود

.ایخود نزد من ب

.آورده אست אلجمل؛ وאقدی אین نامه رא در کتاب ۷۵، نامۀ אلبالغه نهج. ١٠٦

۸۵ هشتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אیشان אز . هرسازی و فریب نیستمتن אین نامه گویای אین مطلب אست که אمام به هیچ روی در صدد ظاهمان آغاز بنا رא بر رאستی گذאشت و حقیقتی رא که در درون خود بود، برאی معاویه نگاشت؛ زیرא معاویه، אمام

.سپارد دאنست که אیشان به אفرאدی مانند אو هیچ مسئولیتی نمی شناخت و می رא می) علیه אلسالم (علی

جوییهای معاویه بهانه

آلود عثمان و אنگشتان بریدۀ زن معاویه نه تنها به نامۀ אمام پاسخ ندאد، بلکه پیرאهن خون مدتی گذشت ودر پی אین אقدאم، معاویه به . אی برپا کرد אو رא بر منبر دمشق آویزאن کرد و به خونخوאهی عثمان فتنه

یا در ریختن خون אو یא هشرکت ندאشت کشتن عثمانپیغام فرستاد که אگر در )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر. رمنزد من بفرست تا אز آنان אنتقام بگی رאها آن دستگیر کن وکشندگان عثمان رא אی، هکسی رא تحریک نکرد

.مذאکره خوאهم کرد با تو و بیعت خالفتبارۀ در در אین صورت

א پسر عثمان ولی جا אست؛ زیر در پاسخ אو אعالم کرد که אدعای معاویه بی )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرאست، بیعت אلمؤمنین אمیردאند، باید نخست با אمام که خون אو אست و هر کس که خود رא ولی خون عثمان می

گاه شکایت خود رא نزد אیشان بیاورد تا אمام آن رא بررسی کند و نظر دهد و אگر معاویه در چگونگی کند، آن، אدعای معاویه تنها یک بهانه אست تا אز بیعت سر אین بر بنا. ستمورد א بیعت مردم نیز تردید دאرد، تردیدش بی

:אمام در پاسخ معاویه نوشت. باز زند

کن یه، فلم یعوهم علیما با یعوא أبا بکر وعمر وعثمان علین بایאلقوم אلذ یعنیإنه بان وאلأنصار، فإن אجتمعوא یللمهاجر یرد، وإنما אلشوریللغائب أن ختار، والیللشاهد أن

بدعة ، فإن خرج عن أمرهم خارج بطعن أویرجل وسموه إماما کان ذلک لله رض یعل. ین، وواله אهللا ما تولیل אلمؤمنیر سبیאتباعه غ یقاتلوه عل یإن أبماخرج منه، ف یردوه إلأبرأ אلناس من دم عثمان، یة، لئن نظرت بعقلک دون هوאک لتجدنیا معاوی، یولعمر

١٠٧.وאلسالم! فتجن ما بدא لک ،یعزلة عنه، إال أن تتجن یکنت ف یولتعلمن أن

پس . رفتندیعت مرא پذیعت کردند، هم بدאنسان بیعمر و عثمان ب ،که با אبوبکر یمردم ۀنتوאند کرد ،ب אستیو آن که غا یردفه گیرא خل یگرینتوאند د ،که حاضر אست یکس

فرאهم یپس אگر گرد مرد ؛אز آن مهاجرאن אست و אنصارشورא . ردیحاضرאن رא نپذب یکار آنان رא ع یאگر کس. دندیخدא رא خر یدند، خشنودیدند و אو رא אمام خود نامیگرد

شده بازگردאنند، و אگر سر باز زد، که אز آن برون یאو رא به جمع ،د آردیپد یا بدعتیگذאرد و جز به رאه مسلمانان رفته و خدא در گردن رفتهیگر رא پذید یکار رאنند که رאهیپ یبا و

و یخرد بنگر ۀدیبه جانم سوگند، אگر به د ،هیمعاو. אو درآرد آن رא که بر خود الزم دאردو یزאرتر بودمگر مردمان אز خون عثمان بیکه من אز د ینی، بیآرهوא رא אز سر به در بر

ت یرא که برא یزیو چ یگردאنمرא متهم که آن نمودم، جز یریگ که אز آن گوشه یدאن یم .وאلسالم .یبپوشان ،آشکار אست

:به نکاتی چند אشاره کرده אستدر אین نامه אلمؤمنین אمیر

.۶همان، نامۀ . ١٠٧

۸۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

مفاد پیمان و آنچه دو .شود و مردم بسته می אمور مردم ست که میان سرپرستא پیمانیبیعت :ـ بیعت۱ظایفی אست که بر عهدۀ مردم و سرپرست אیشان سرپیچی نکنند، وطرف پیمان باید رعایت کنند و אز אنجام آن

باشد، بیرون نرفته) وآله علیه אهللا صلی( אز فرمان خدא و سنت رسول خدא مردم که سرپرست زمانیتا .אست ١٠٨.روند شکن به شمار می ، در غیر אین صورت پیمانفرمان برند ، אز אوאند پیمانی که بسته باید بر אساسمردم

אز دنیایی خود אمورکه مردم در אنتظارאتی אصول אعتقادی و شرאیط خالفت و بهن نامه אیبخشی אز אمام در .کند אشاره می ،אدאره و سرپرستی אمور مردم ,خالفت ۀیعنی مسئل ،خلیفه دאرند

شماאین אست که אگر به אدعای کرده אست،که אمام به معاویه گوشزد دیگرینکتۀ :ـ مشروعیت بیعت۲به همان شیوه بیعت با من نیز ،پیشین با بیعت مردم مشروعیت و رسمیت پیدא کرده אست ۀسه خلیفخالفت ی خاصبه شکلپس אز رحلت رسول خدא، نخست دو نفر אز صحابه و سپس אفرאدی دیگر در سقیفه . شده אست

نیزعمر بابیعت .با אو بیعت کردندبه مسجد آمد و مردم بکر אبو فردאی آن روز. بیعت کردندبکر אبو بابا אو بیعت نیزمردم אز خود تعیین کرد و پسعمر بن خطاب رא به خالفت ،در وאقع אبوبکر ؛بود گونه همیندر مسجد حاضر شد و ،אوبا عبدאلرحمن بن عوف پس אز بیعت ،بود אعضای شورאعثمان هم که یکی אز .کردندن معنا که همۀ مردم مدینه و ه אیب بود؛ مردمی مالکا )אلسالم علیه(אما بیعت با علی .با אو بیعت کردندمردم

گوشه مردمی که אزو حتی به مدینه آمده بودند مصر و تمام کسانی که به نمایندگی אز مردم بصره، کوفه، یمنزیرא . بیعت کردند )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیربا با אختیار خود ،عربستان به مدینه آمده بودند هایو کنار بیابان

شاهد אین مدعا . میل و אرאدۀ خود با אو بیعت کنند ابهمگان رא مخیر کرد که )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر کهوقاص، سعید بن عاص، محمد بن مسلمه، زید بن بن عمر، سعد بن אبی אهللا عبدאفرאدی مانند بیعت نکردن

آنان رא به אمام هم بیعت نکردند و )مאلسال علیه( אلمؤمنین אمیربا یکهیچ بن ثابت אست که ثابت و حسان .بیعت مجبور نکرد

به אو پیامبر بزرگوאر אسالم و به دستور پروردگار برحق خود که با نص سخنאمامت אز در אین نامه אمامکند مطرح می ،که دشمن پذیرفته אست אی هشیوهمان خالفت رא به بلکه مسئلۀ ،گوید سخن نمیرسیده אست، .کندאو تمام تا حجت رא بر

سرאسر در گرفتن آرא یا بیعت مردم که با توجه به شرאیط و אمکانات آن روزگار :ـ حق אنتخاب با حاضرאن۳که پس אز پذیرفتن دאده אسترא به مهاجرאن و אنصار حاضر در مدینه אحق شور ، אمامپذیر نبود کشور אمکان

אمام یا خلیفه به وظایف خود که אین مگر ،دند رא ندאرشرאیط אمام و بیعت کردن با אو حق سرپیچی אز بیعت خوو مردم هم نباید شود אز سمت خود برکنار میعمل نکند و אز אحکام قرآن و سنت بیرون رود که در אین صورت

توאند بیعت نمی ،بیعت نکرده אستخود حضور ندאشته و مرאسم بیعتکسی که در אز אین رو .אز אو پیروی کنند. دאد زیرא شرאیط آن روزگار אجازۀ چنین אنتخابی رא نمی ؛ذیرد و خود رא برאی بیعت با دیگری آزאد بدאندمردم رא نپ

אند، به خالفت که دیگرאن אنتخاب نکردهخوאست شخصی رא אگر کسی میروزگار، با در نظر گرفتن אوضاع آن هرج و مرج و تباهی همۀ کشور رא ،بیعت نکندאند، بیعت کرده پایتخت با אوبا کسی که مردم برگزیند و

.ماند گرفت و هیچ قانونی پایدאر نمی فرאمی

.ان کرده אست، وظایف فرمانروא و مردم رא به تفصیل بیאلبالغه نهج ۲۱۵אلمؤمنین در خطبۀ אمیر. ١٠٨

۸۷ هشتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ند و مردم نیز با אو بیعت ورأی ش هم شخصیאمامت رאگر شورאی مهاجر و אنصار ب :ـ شرאیط אنتخاب آزאد۴فرאهم نیزخشنودی خدא ،تعیین شده אست جامعه ۀسرپرستی برאی אجرאی אحکام אلهی و אدאرکه جا آن אز کنند، .کند پیدא میشرعی و قانونی ۀجنبאین אنتخاب شود و می

خود אشاره به شرאیط خاص روزگار در אین نامه )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرאلبته باید توجه دאشت که به نام אی هعدرهنمودی برאی همیشۀ تاریخ دאده باشد، که در سرאسر تاریخ هموאره باید که אین کرده אست، نه

بر אین پایه אگر کسی بخوאهد با .تشکیل دهند و אمام رא تعیین کنند אشور ،خاص گروهیאنصار یا یاجر مها ،ندאرد אی هکه در قرآن و سنت پیشین ،نو אی هکننده و مغرضانه و آوردن شیو جویی و אنتقاد ویرאن بدگویی و عیب

باید با دلیل و گفتگو אو رא به ،یرون رودאند ب که مردم پیموده אی هאز فرمان همگان سرپیچی کند و אز جادאگر نپذیرفت و پرچم مخالفت برאفرאشت و تصمیم گرفت در אین صورت .همگانی قانع کردبازگشتن به مسیر

کیفر تبهکاریها و نیزخدא .دאن بازگرددد تا به رאه مؤمنان و باورمنباید با אو جنگی ،نظام رא تهدید کندکه .رא در אین جهان و آن جهان بر گردن אو بار خوאهد کرد ن آتش جنگا و برאفروختنافرمانیه

زیرא אو دאنسته אست؛אساس بی رא אتهامیدر کشتن عثمان مشارکتאتهام در אدאمه، )אلسالم علیه(אمام عالوه بر .کرد میآمیز تشویق رא به گفتگو و روش مسالمتها آن با روش نادرست شورشیان مخالفت وهموאره مردم عثمان، ولی بدخوאهان ،دست אز لجاجت بردאرد و خوאستۀ مردم رא بپذیرد تاگفتگو کرد نیز با عثمان אین،

شورشیان אی فرאهم کردند که زمینهنیز אز طرفی مروאن و معاویه . کردند تحریک علیه عثمان برאفروخته رאصلح برقرאر شود و مردم وعثمان میان אگر دאنستند که میها آن زیرאتحریک شوند و عثمان رא بکشند؛ تر بیش

رא برکنار کند و همۀ אمتیازאت ناحقی رא کارگزאرאن אموی خود باید تمام ،بپردאزد عثمان بخوאهد حقوق مردم رאحاضر نبودند که عثمان با مردم آشتی کند رویبه هیچ אز אین رو، .گیردباز پس אز آنان دאده אست،ها آن بهکه

سپس .کنند که عثمان رא بکشند خوאستند مردم رא چنان تحریک بلکه می ،گردאندازرא به آنان ب ها آن و حقوق پسکه یقین دאشتند ،)אلسالم علیه(طالب אبیبیندאزند تا علی بن طالب אبیبه گردن علی بن مسئولیت قتل رא

.کند زندهآورد و سنت پیغمبر رא کور אمر خدא رא به אجرא در ۀنتوאند در אین فتن ،رسد אز عثمان به خالفت می

معاویهۀ پاسخ אمام به بهان

کشته شدن باعثאز پیشامدهایی که چنیننخست و هم ۀبه خالفت رسیدن سه خلیف چگونگیمعاویه אز به هیچ پاسخی אز אین رو .ها بود توطئهسازندگان و گردאنندگان آن ،زیرא خود אز طرאحان ؛آگاه بود ،عثمان شد

אی تصمیم خود رא به بیعت پیکی گسیل کرد و در نامه ،زمانی درאزگذشت ندאد و پس אز אلمؤمنین אمیرنامۀ אیستادگی در برאبر معاویه و אی جز چاره )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر .آشکار ساختردن و آمادگی برאی نبرد نک

انان؛ و نه به نفع عموم مسلم رفین جنگ אستطکه جنگ نه به نفع ندאز آغاز هشدאر دאدאیشان . نبرد با אو ندیدرא بیش سیاسی، אجتماعی، אقتصادی و אخالقی مردم گوناگونی در پی دאرد و אوضاع جنگ دאخلی بحرאنهای زیرא

دیگر به معاویه אی هباز هم نامبیعت نکردن معاویه و אعالم جنگ אو، אمام با وجود .کند میدچار تباهی אز پیش :آمده אستنامه ینאدر پایان .نوشت

یسعنیهذא אلأمر، فلم أره ینظرت ف یک، فإنیوأما ما سألت من دفع قتلة عثمان إلل یعن قل ک وشقاقک لتعرفنهمیلئن لم تنزع عن غ یرک، ولعمریغ یک وال إلیدفعهم إل

۸۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

سوءک یبر وال بحر، وال جبل وال سهل، إال أنه طلب یکلفونک طلبهم فیطلبونک، ال ی ١٠٩.انه، وאلسالم لأهلهیسرک لقیوجدאنه، وزور ال

دم بر سپردن یستم و دین کار نگریدر אکشندگان عثمان، من نאما خوאست تو در سپرد آنان به تو یا جز تو توאنا نیستم و به جانم سوگند، אگر אز گمرאهی دست باز ندאری و دور

شان رא و رنج جستن ی توאندکه آنان در پ ینیب یبه زود ،یاریرא به سر ن یخوאه ییجدאند یאست تو رא ناخوشا ینکن آن خوאستینهند، ل یا و کوه و صحرא بر تو نمیابان و دریدر ب .ندא نادلپسند، و سالم بر آنان که در خور سالم یدאریو د

ها و جنگهای آنان برضد אسالم و אمام در آغاز אین نامه دشمنیهای قریش با پیامبر گرאمی و دیگر توطئهرא پیش خود ها אفرאد خاندאنه رسول خدא چگونه در گرماگرم جنگک کند بیان میگزאرش و رא مسلمانان

.کرد سپر بالی یارאن خود و دیگر مسلمانان میאندאخت و آنان رא می

کند که نباید خود رא در به دست گرفتن با אین گزאرش به معاویه یادآوری می )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر خاندאنش אز آغازسنگ بدאند؛ زیرא معاویه و مسئولیت אدאرۀ אمور مؤمنان با אمام، که אز خاندאن پیامبر אست، هم

خدא אما .ها و سودجوییهای خویش بپوشانندرא زیر אبرهای אنبوه خودخوאهیآن تا خورشید אسالم کوشیدند طلوعگذشته به و אفرאد خانوאده و دیگر مسلمانان فدאکار و אز جان) وآله علیه אهللا صلی( دین خود رא به دست پیامبر

.لیم شدندپیروزی رسانید و سرאن قریش به ناچار تس

کند که شرط پذیرش حق و بیعت میאشاره معاویه ۀجویان به درخوאست بهانه نیز نامهאین در پایان אمام در حالی که ،دאنسته אست گرفتنکشندگان عثمان و سپردن آنان به وی برאی אنتقام دستگیریکردن با אمام رא

אز .کشندگان مستقیم אو چه کسانی هستندعثمان در یک شورش کور کشته شد و بر هیچ کس روشن نبود که אز سرאن همگی ،گرאن هئمروאن، معاویه و دیگر توطאعم אز ،سوی دیگر قاتالن حقیقی و غیرمستقیم خلیفه

هم אز دست אو آسوده با کشتن אو خوאستند می بودند و قریش بودند که אز زندگانی و رفتار عثمان به تنگ آمده .د که حق نتوאند به صاحبانش برسدشوند و هم آشوبی אیجاد کنن

باز هم ،شوندو دستگیر אگر کشندگان عثمان شناخته شود که حتی همچنین به معاویه یادآور میאمام אین پسرאن عثمان هستند که ولی خون אو بلکه معاویه یا هر کس دیگر درست نیست، به دست ها آن سپردن

بیاورند و אز אو دאد אلمؤمنین אمیرشکایت خود رא نزد گاه نند و آنبیعت کبا אمام باید هستند و آنان نیز نخستאز معاویه رא به پیگرد אمام سرאنجام .شرع و حق אقدאم خوאهد کرددر אین صورت אمام برאبر موאزین .بخوאهند

بر در برאمعاویه یافت و אگر خوאهند و دست אر در هر شرאیطی بکند که میتهدید پرست ی حقرزمندگانسوی .وאرد خوאهد شدאز رאه خشونت و جنگ אمام نیز ناچار ،حق به نرمش و منطق روی نیاورد

چکیده

به نام شام אز مردم تا אی به معاویه نگاشت و אز אو خوאست نامه אیشانپس אز بیعت مردم با אمام، .همرאه یارאنش نزد אو بیایدبیعت بگیرد و سپس אلمؤمنین אمیر

.۹همان، نامۀ . ١٠٩

۸۹ هشتمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خود رא ولی خون عثمان جویی بهانه نخوאهد کرد، باאمام مسئولیتی به אو وאگذאر دאنست معاویه که می خالفت بارۀ در معرفی کرد و گفت که تا زمانی که אمام، کشندگان عثمان رא به אو تحویل ندهد، با אیشان

.و بیعت مذאکره نخوאهد کردین و אشاره به مشروعیت فای پیشیادآوری چگونگی אنتخاب خل با نوشت وبه معاویه نامۀ دیگری אمام

ولی معاویه در ،جویی بردאرد دست אز بهانهتا אز معاویه خوאست ،با אنتخاب و بیعت مردم حکومت خود .אی دیگر نیت خود رא در بیعت نکردن و جنگ با אمام آشکار کرد نامه

جلسۀ نهم

آغاز جنگ صفین

אهدאف درس

:آشنایی با

های אمام برאی پرهیز אز جنگ؛ آخرین تالش

چگونگی آرאیش سپاه אمام و حرکت אیشان به سوی شام؛

.های آنان ر صفین و نخستین درگیریچگونگی مالقات سپاهیان د

بر مباحث پیشین یمرور

אی، معاویه رא אز فرمانروאیی شام برکنار کرد و אز אو خوאست تا بیعت در جلسۀ گذشته گفتیم که אمام در نامهمعاویه مدتی پاسخ نامۀ אمام رא به تأخیر אندאخت و . شامیان رא برאی אو بستاند و به سوی کوفه رهسپار شود

אی אز نگاری میان دو طرف אدאمه یافت و در نهایت معاویه در نامه نامه. جویی אز بیعت سر باز زد אنجام با بهانهسرهای אمام برאی جلوگیری אز در אین جلسه به آخرین تالش. نیت شوم خود برאی جنگ با אمام پرده بردאشت

.پردאزیم ین میجنگ و حوאدث مربوط به אعزאم و אستقرאر سپاه کوفه و شام در صف

آغاز جنگ صفین

پیک آشتی و تالش برאی جلوگیری אز جنگ

بجلی אز אستاندאرאن عثمان بود که אمام پس אز به دست گرفتن خالفت، אو رא هم مانند אهللا عبدجریر بن که אز هنگامی ،به کوفهپس אز رسیدن جریر . همۀ کارگزאرאن پیشین، אز کار برکنار کرد و به کوفه فرאخوאند

و نزد معاویه برودتا אجازه دهد جریر به عنوאن پیک אمام אز אمام خوאست ه شد،اآگجویی معاویه سرکشی و بهانهمالک אشتر که אز . אز سرکشی و نافرمانی بازدאردرא وو אرא אز نزدیک بشنود و حق رא به گوش אو برساند سخن אو

אگر אو رא بدین که ین پیشنهاد نگریست و به אمام گفته אگمانی بپیشینۀ دوستی جریر با معاویه آگاه بود، با بدرא بهتر جریر אمام که روحیۀ אما. جریر هم به معاویه خوאهد پیوست و دشوאری دوچندאن خوאهد شد د،کار بفرست

ا ندאشت، אمهیچ אمیدی به بازگشت معاویه به رאه حق که אین موאفقت نکرد و بامالک پیشنهاد شناخت، با میبا رفتن جریر در آینده אبرאز کنند، אندیشان که ممکن بود ساده ،هرگونه אنتقادی رאهت و بستن برאی אتمام حج

.مبادא معاویه אو رא فریب دهد و به سوی خود کشاندتا موאفقت کرد و رאهکاری روشن به دست אو دאد

אمام پیغام پاسخی روشن بهآنکه معاویه بی .جرא رא با معاویه در میان گذאشتماجریر به دمشق رفت و یارאن אمام . چینی پردאخت ن کارها به سود خود به زمینهکردو برאی دگرگون بدهد، جریر رא نزد خود نگاه دאشت

دאنست که אمام به خوبی می. درنگ با سپاهی آماده به جنگ معاویه برود بی تاو خوאستند אکه چنین دیدند، אز אست که باید نبرد تنها אبزאری برאی رسیدن به هدفאمام معتقد بود خوאهد دאشت، אماאی جز אین ن ام چارهسرאنج

نه بود، ها آن بالندگیو ها אنسانپرورش هدف אیشان . پس אز ناאمیدی אز کارאیی دیگر אبزאرها אز آن بهره جست دאنست ن درمان مییآخر جنگ رא ؛ אز אین روخوش کردن به אبزאرها و نیروها و دلها آن فرمانروאیی کردن بر

۹۳ نهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ان یشאه برאی جنگ بخود در برאبر پافشاری یارאن אمام .؛ אنجامین دאرو دאغ کردن אست»يאلک وאءאلد رآخ«که :رمودف

إن إن אستعدאدي لحرب أهل אلشام وجریر عندهم، إغالق للشام، وصرف لأهله عن خیر مع أرאدوه، ولکن قد وقت لجریر وقتا ال یقیم بعده إال مخدوعا أو عاصیا، وאلرأي عندي

١١٠.אلأناة، فأرودوא، وال أکره لکم אلإعدאد

شام، در هنگامی گمان فرאهم کردن ساز و برگ و آماده شدنم برאی جنگ با مردم بی و بازگردאندن مردمش אز هرگونه ن אست، بستن در آشتی بر روی شامکه جریر نزد آنا

אم که אگر خوאستار آن باشند، لیکن برאی جریر زمانی هنگام کرده אی אست، گزیده بهکار ماند و نگرش نمیجا آن אی در אی یا אز فرمان سرکشیده باخته אز آن پس جز مانند نیرنگ

ا هم به نرمی و سنجش روی אندیشیدن در کار همرאه با درنگ کردن אست؛ پس شم من .دאرم و در همین حال آماده شدن رא برאی شما ناخوش نمی بیاورید

خشونت و دאغ کردن زخم که ،کوشید אز جنگ ، پیوسته میبود ها אنسانپرورش خوאهانکه אلمؤمنین אمیر بالندگیبه سوی حق و در نتیجه אیشان א برאی آگاه شدن אفرאد، بازگشتربپرهیزد و زمینه ،ین درمان אستآخر

ست، א ها معاویه، همانند دیگر فرمانروאیانی که هدفشان سوאر شدن بر گردن. و به خدא رسیدن فرאهم کند. ندک گمرאه و אز حقیقت دوردאدن با فریب و آنان رא مردم شام رא در ناآگاهی و نادאنی نگاه دאردتا کوشید می

سازی و فرאهم ساختن زمینۀ خالف شیوۀ چنین فرمانروאیانی، چون هدفی دیگر دאشت، پیوسته در آگاه אمام، برو دشمن رفت که هدف אز دست نرود پیش میجا آن در אین رאستا אمام تا. کوشید بازگشت به سوی حق می

ان به سود معاویه سپری زمکه אین روی برאی אز אین .توאند אز אین شیوه به زیان مردم و به سود خود بهره بردن אین بر بنا ؛אم אم و رهنمودهای بایسته رא به אو دאده ی تعیین کردهمشخصبرאی جریر زمان که ید فرما نشود، می

نادאنسته زمان رא در אختیار אو و یا فریب معاویه رא خورده ، در אین صورتאگر بخوאهد אز آن زمان سود نجوید .אست سرپیچی کردهکه در آن صورت אز فرمان אست چنین کرده ی کاملآگاهبا که אین یاگذאشته אست،

نهد، دאند که دشمن به هیچ روی به حق گردن نمی אگرچه برنامۀ אمام پرهیز אز جنگ אست، אما چون می نند که אین کارکه شتابزده یا نسنجیده دست به کاری بزنند، آمادۀ جنگ شوند و بدא آن گوید که بی به یارאن می

د و پذیربو حق رא رددناخوشایند نیست؛ زیرא אگر معاویه به خوی אنسانی بازگאمام درست و سنجیدۀ آنان برאیمعاویه به رאه و אگر فترگرא در رאه آبادאنی و سازندگی به کار نظامی توאن ساز و برگ د، میجنگی پیش نیای

.توאنند به هدف خود دست یابند بهتر می بیندאزد و آنانبه پیش کار رא توאند میآمادگی یارאن אمام نیاید،

אتمام حجت با معاویه

که معاویه با אمروز و فردא کردن، آهنگ دریافتماندن جریر در دمشق به درאزא کشید، אمام هنگامی که :אی برאی جریر نوشت نامه אز אین رو در ؛فریفتن جریر و بهره بردن אز زمان رא دאرد

وقد أشار علیه أصحابه باالستعدאد لحرب أهل אلشام ) אلسالم علیه(ومن کالم له « :نویسد سید رضی در آغاز אین خطبه می. ١١٠

نف هذא ولقد ضربت أ«: ؛ سید رضی پایان كالم אمام رא چنین آورده אست»... بعد إرساله جریر بن عبدאهللا אلبجلي إلي معاویةإنه قد کان علي אلأمة وאل . )صلي אلله علیه(مد אلأمر وعینه، وقلبت ظهره وبطنه، فلم أر لي فیه إال אلقتال أو אلکفر بما جاء مح

.۴۳، كالم אلبالغه نهج ؛»ال، فقالوא، ثم نقموא فغیروאأحدث أحدאثا، وأوجد אلناس مقا

۹۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

بعد، فإذא أتاک کتابي فاحمل معاویة علي אلفصل، وخذه بالأمر אلجزم، ثم خیره بین أماته، عحرب مجلیة، أو سلم مخزیة، فإن אختار אلحرب فانبذ إلیه، وإن אختار אلسلم فخذ بی

١١١ .وאلسالم

معاویه رא به یکسره کردن کار وאدאر کن و ،אم به تو رسید پس אز مقدمه، هنگامی که نامهیا دربدرسازندهو رא در میان گزینش جنگی אگاه به کار قطعی و آهنگ אستوאر بگیر؛ آن

دאز و همان رא به پیش אو بین ،پس אگر جنگ رא پذیرفت .یک آشتی خوאرکننده آزאد بگذאر .بیعتش رא بگیر و بدرود ،אگر آشتی رא برگزید

هیچ بیدهد تا אز معاویه بخوאهد که سخن آخر خود رא باز گوید و فرمان میجریر بهدر אین نامه אمام معاویه אگر پس . عوאقب کار خود رא بر عهده بگیردولیت ئאی رאه خود رא آزאدאنه و آگاهانه برگزیند و مس بهانه

پایانی جز و אین سپاه برאی אوکه سپاهی گرאن به سویش روאنه خوאهد شد ، به אو هشدאر دهددنیجنگ رא برگزبا خوددאری نخستین خود، که جا آن אز، دپذیربو אگر آشتی رא رقم نخوאهد زدشکست و آوאره شدن

ه آشتی گردن بخوאهد، بخود که آن و אکنون به אجبار و بی ههایی برאی جهان אسالم فرאهم ساخت دشوאریحال . دאشت دهאخوאی ن برאی مسلمانان نتیجه אفتخارجز خوאری برאی אو و אرج و אین کار אو نیز ، אست گذאشته

تن و ادنبدאند که ما אز جنگ هرאسی ندאریم و پیک فرستאگر אو جنگ رא برگزیند، تو نیز אعالم جنگ کن تا אو بر حجت آشکار شود و ،حقیقت برאی مردم ناآگاه אست که دאدن ما، نه אز روی ترس، بلکه برאی آنگو به گفت

گشایشی برאی نتوאند رאهکه אین برאی و אگر آشتی رא برگزید، به گفتار אو بسنده نکن אما. همگان تمام شود .بیعت گیر و پیمان فرمانبردאری رא با אو אستوאر گردאنאز אو رسیدن به خوאست خود بیابد،

پس .وאنست אو رא אز کژرאهه بازگردאندپیش، رאه خود رא گزیده بود، هیچ تالشی نت معاویه אزکه جا آن אز :به آگاهی دیگرאن رسانید گونه تصمیم خود رא אینאمام

ني إال قتالهم أویسعوقد قلبت هذא אلأمر بطنه وظهره حتي منعني אلنوم، فما وجدتني ، فکانت معالجة אلقتال أهون علي من )وسلم علیه אهللا صلي(بما جاء به محمد אلجحود

١١٢.معالجة אلعقاب، وموتات אلدنیا أهون علي من موتات אلآخرة

که خوאب رא אز من بازدאشته چنان در آن نگریسته پشت و روی אین کار رא زیر و رو کردهمگر پیکار با آنان یا نپذیرفتن و نادیده ،אی برאیم نمانده אست אست، دریافتم که چارهدر نتیجه دیدم که دچار شدن به .آورده אست) وآله علیه אهللا صلی( אنگاشتن آنچه محمد

های אین جهان و مرگ کیفر تر אست אز گرفتار شدن به انرنج پیکار برאی من بسی آس .های جهان دیگر تر אست אز مرگ بسی بر من آسان

אمام با که אین و آن شده אستجهان אسالم کند که گریبانگیر تلخ אشاره می یאمام در אین سخن به وאقعیتباید یا : אی جز گزینش یکی אز אین دو رאه ندאرد که چارهماجرא به אین نتیجه رسیده אست سویۀ همه بررسی ژرف

هر دو برאی رא نادیده بگیرد و אین رسالت پیامبر گرאمی אسالمکه אین بجنگد، یا معاویه و دאر و دستۀ אوبا ی رویارویی برאدرאن با یکدیگر و کشته به معناجنگ با مردم مسلمان شام אست؛ چرא که بار مسلمانان مصیبت

.۸همان، نامۀ .١١١

.۵۴همان، אز خطبۀ .١١٢

۹۵ نهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ها در אندیشی ها و کج بدאندیشی ،ها ها و کینه دن دشمنیو بازمان طرفشدن و אز بین رفتن نیروهای باאرزش دو ی قرآن ها نادیده گرفتن آموزه ه معنایو پذیرش درخوאست معاویه و دאدن شام به אو نیز ب אستمیان مسلمانان

رنگ شدن و زدوده شدن آثار و و به رسمیت شناختن فرهنگ جاهلی و موאفقت با کم و رهنمودهای پیامبرپذیرد می ،تر אست تر و אثرش کم میان אین دو مصیبت، آن رא که آسانאمام אز .در جامعه אست مهای אسال نشانه

به אندאزۀ نباید های آیین אرزشها و پایه ،کند که در برאبر אصول אعالم می جهانیان و بدین وسیله با بانگ بلند به تر بیشروز رستاخیز تا پایان جهان و زیرא سازش و گذشت در אصول، زאویۀ אنحرאف رא ؛مویی سازش کرد سرکه در آن ،سازد جانورخویی و سقوط و پستی دچار می جهان אنسان رא به رنج، کژی،و نه تنها در אین کند می

אی پذیرفته هیچ عذر و بهانهکند؛ زیرא در برאبر میزאن عدل אلهی אنسان رא به کیفری دردناک دچار میجهان نیز .نیست

دאرאن فرستادن طالیه

فرمان حرکت سپاه به ناخشنودی بسیار دلی خونین و چون هیچ אمیدی به پرهیز אز جنگ نماند، אمام با .سوی شام رא صادر کرد

سرאن .אر אز یکدیگر پیشی گرفتندאفز ن אسب و جنگساختدر فرאهم و مردم کوفه آمادۀ رفتن به شام شدندمیدאن جنگ، سر אز پا پذیرش حق دربه אووאدאر کردن کوفه برאی گسیل کردن אفرאد به جنگ سرکش شام و

آیین جنگ در آن روزها، مطابق پیش אز هر کاری، خت وאمام به آرאیش سپاه پردאبدین ترتیب . ندشناخت نمیوظیفۀ אین سپاه برگزیدن جایی شایسته برאی رویارو شدن با .ردک روאنهسپاه پیشتاز خود رא به سوی دشمن

گرفت و میدست بهگزید، هنگام جنگ אبتکار عمل رא میترین آوردگاه رא بر که شایسته هر کس. بود دشمننده و شناسۀ אز אین گذشته، سپاه پیشتاز، در طول رאه تا رسیدن به مقصد، نمای. شد می دست باال אز آن אو

بهترین باید אلمؤمنین یرאمفرماندאر با مردم در آینده بود و رفتار چگونگی آن و گویای شخصیت سپاه و فرماندۀبه فرماندهی سپاه رא » معقل بن قیس ریاحی«אز אین رو אمام . گزید برمیאین دسته رא برאی فرماندهی فرد

:پیشتاز برگزید و به אو چنین سفارش کرد

إال من قاتلک، وسر بد لک من لقائه، وال منتهي لک دونه، وال تقاتلن تق אهللا אلذي الאبالناس، ورفه في אلسیر، وال تسر أول אللیل، فإن אهللا جعله سکنا، وقدره אلبردین، غور

ن ینبطح אلسحر، أو حین مقاما ال ظعنا، فأرح فیه بدنک، وروح ظهرک، فإذא وقفت حین ینفجر אلفجر، فسر علي برکة אهللا، فإذא لقیت אلعدو فقف من أصحابک وسطا، وال تدن م

من یهاب אلبأس، حتي دتباععنهم تباعدאلقوم دنو من یرید أن ینشب אلحرب، وال ١١٣.إلیهم قتالهم، قبل دعائهم وאلإعذאر یعلیأتیک أمري، وال یحملنکم شنآنهم

. אی جز دیدאر با אو و پایانی مگر رسیدن به پیشگاهش ندאری خدאیی رא پروא گیر که چارهدر خنکای بامدאد و . جز با آن کس که با تو بجنگد ،مبادא هرگز با کسی بجنگی

رא فرود آر و در رفتن آسودگی رא ] سپاه[هنگام رאه بسپار و در گرمای نیمروز مردم پسینو گاه א آن هنگام رא برאی آسودن گذאشتهدر آغاز شب رאه مسپار؛ زیرא خد. آوربه نظر

شب تنت رא אز پویایی آسوده سرگونه کوچ کردنی؛ پس هرگونه ماندنی ساخته و نه هیچ

.۱۲همان، نامۀ .١١٣

۹۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

هنگامی که سحر ،پس چون به آسایش אیستادی. و شتر بارکشت رא هم آسوده بگذאر دאرپس هنگامی که با . بر جهان گسترید یا سپیده در کرאن دمید، به برکت خدא رאه بسپار

אز یارאنت در جایی میانه بایست و بدאن گروه همانند کسی که ،رو شدی دشمن روبهאز ،نزدیک مشو و همچون کسی که אز کارزאر بیم دאرد نیز ،خوאهد جنگ رא برאفروزد می

آنان دور مشو تا فرمان من به تو برسد و کینۀ آنان نباید هرگز شما رא به پیکار با آنان אی رא به رویشان فرא خوאنید و در هر بهانه) بردنشان فرمان(به که آن وאدאر کند پیش אز

.ببندید

دهد که جنگ و لشکرکشی و شکست دאدن و אز میان بردن دشمن، در אین فرمان نشان می אلمؤمنین یرאمگرאید های دیگر به سوی حق نمی در برאبر دشمنی که אز رאهکه به ناچار אی אست وسیلهتنها بلکه ؛هدف نیست

کند و تحمیل می ها אنساند، بر فشارد و جنگ رא برאی رسیدن به مقصد پلید و ناپاک خو و بر باطل خود پای میאندیشه و نسنجیده، אز روی چشمدאشت به سودی یا ترس אز زیانی، به دنبال אو بی ،بسته کسانی هم چشم

و אز شان رא آگاه ساختپس باید אی .؛ باید אز آن بهره جستگردند אرאده و ناآگاه אو می شوند و אبزאر بی کشیده مینخست آیین رאهپیمایی جنگی و بردن سپاه به אز אین روی אمام . یرون آوردب ،تتیرگی نادאنی به روشنایی شناخ

رو شدن با سپاه به شود که هنگام رو یادآور میאو آموزد، سپس به میبه فرماندۀ پیشتاز خود سوی آوردگاه رא هایشان אفزאر دشمن هدف، مکتب، باورها و אصول אعتقادאت خود رא فرאموش نکند، אز سپاه دشمن و جنگ

ک در یאو و دشمن هر و به جنگ آمده אست אز یاد خدא و روز رستاخیز غافل نشود و بدאند که برאی چه، نهرאسد .چه جایگاهی אز אین جهان و در چه موقعیت אعتقادی، جغرאفیایی و تاریخی قرאر دאرند

אز אو ؛ אز אین روسپرده باشدאرאده و سر پیشتاز אو، فرمانبری بی خوאهد که فرماندۀ ز سوی دیگر، אمام نمیאאگر و گو کند و زبانی نرم و منطقی گویا و محکم با آنان گفت، روشن یخوאهد که نخست با دلیل و برهان می

،ی که بایسته אستراکبه خود رאه ندهد و به یو تردید نهرאسدאی جز جنگ نماند، אز جنگیدن هیچ رאه چاره .کند אقدאم

امحرکت سپاه אمام به سوی ش

در میان رאه پیوسته אیشان . رهسپار شدشام یگرאن به سو یאمام خود با سپاه אز رفتن سپاه پیشتاز، پسشدۀ تیسفون و אیوאن مدאئن، پایتخت ویرאنهای ویرאنهאز کنار هنگامی که . دאد یآموزش مخود به یارאن شان با مردم، یارאن خود رא به نگریستن شاهان گذشته و شیوۀ رفتار ینیرومند ی، با یادآورندگذشت میساسانیان

.خوאند می رאفمانده אز آنان، یو אندیشیدن در تاریخ گذشتگان و آثار برجا

)אلسالم علیه(אستقبال مردم אنبار אز سپاه אمام

مهر آوردندکه אسالم یאیرאنیان אز هنگام. رسید» אنبار« ی، در میانۀ رאه شام، به شهر کهن و אیرאنپاه אمامسهنگامی که مردم אنبار אز حضور אمام در حومۀ . ی دאدندرא در دل جا) وآله علیه אهللا یصل(اندאن پیامبر خ

که جا آن אز. ه אستقبال אو رفتند و خود رא برאی پیشوאزی شایان אز אیشان، آماده کردندآگاه شدند، بشهرشان ی مانده بود و تا آن هنگام فرصتی نیافته אندیشۀ مردم אین دیار باقدر یفرهنگ شاهنشاه یها نشین هنوز ته

אندیشۀ یאسالم رא به درون جان و ژرفا یو فرهنگ אنسان یکسره אز سر برون کنندها رא بودند تا אین אندیشه

۹۷ نهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אلمؤمنین אمیر אزشدند، یرو م به که با شاهان و بزرگان خود رو ،همان شیوۀ گذشته به אین بر بنا ،خود درآورند . دאستقبال کردن

دو در پیش رو و با دیدن אمام אز אسب پیاده شدند وشدند، ینامیده م» دهگان«سرאن و بزرگان شهر که .کردندبه دویدن شروع אو طرف

!»؟دهید یאست که אنجام م یאین چه کار« :پرسید یאمام با شگفت

».گونه رفتار کنیم نیبزرگدאشت سرورאن و فرمانروאیان خود א یست که برאאین א رسم ما«: گفتندآنان

:فرمودها آن אمام به

أنفسکم في دنیاکم وتشقون به في یعلکم وإنکم لتشقون وאهللا ما ینتفع بهذא أمرאؤ ١١٤!אلأمان من אلنار آخرتکم، وما أخسر אلمشقة ورאءها אلعقاب، وأربح אلدعة معها

گمان شما در אین یبرند و ب ینم یبه خدא سوگند فرمانروאیان شما با אین کار سودکنید و با آن در جهان دیگرتان نیز یدچار م یجهانتان با אین کار خود رא به رنج و سخت

یر در پکه کیف אست رنجی باختگی شگفتا چه سرمایهشوید و یگرفتار م یبه بد سرאنجام !אز آتش به همرאه آن آید یکه رهای یآن باشد و چه پربهره آسودگ

کرאمت باباאرزش و ییها אنسانیشان آموخت که آنان هم مانند همۀ مردم، با אین گفتار אرزشمند به אאمام ب موکدویدن در پی زیرא تشریفات و ؛در رאه دیگرאن אز دست بدهند خود رא یکه نباید گوهر אنسانهستند

با یدر گوهر אنسانخود אست که یکسان یو پست یخوאر سببرهبرאن و بزرگان، بزرگدאشت آنان نیست، بلکه رא آماده خود آتش دوزخ ید و برאننک می یرא نافرمان یآنان برאبرند و با تحمل אین رنج آگاهانه و ناشایست، خدא

.کنند می

ورود دو سپاه به صفین

در طول مسیر سپاهیان و نیز مردمی که در مسیر אو قرאر دאشتند، آموزش و رفت یאمام همچنان به پیش مبه سپاهیان خود طرف، دوست و دشمن یبا مردم ب رویاروییجنگ رא در یآیین אنساندאد و به آنان می د،دאنست که אگر دشمن زودتر אز אو، جای مناسبی رא برאی آوردگاه بیابد و در آن مستقر شو אمام می. آموخت می

درخور אز یرא با شمار یو אشعث بن قیس کند یمالک אشتر نخعאز אین رو ؛ گیرد یאبتکار عمل رא به دست مکل سپاه پیشتاز در مقصد که فرماندۀ فرمان دאد ،هشد فرستاد و به همۀ فرماندهان אز پیش گسیل پیشسپاه

.مند אستجنگجو و نیرو یآگاه و عارف ،باאیمان یزیرא אو مرد ؛مالک אشتر אست

جدאل بر سر آب

آوردگاه برگزیدند و در یدر کنار فرאت برאرא مناسب یجای مالک و אشعث به شام رسیدند،هنگامی که د و אبتکار عمل رא به در برאبر سپاه אمام فرود آمناچار به سپاه معاویه هم אز دمشق رسید و . همان جا فرود آمدند

گذאردن אبتکار عمل به سپاه אمام با حیله و אوجبرאن ی، برאن به صفینپس אز رسیدمعاویه . کرد ان وאگذאرشאی

.۳۷حکمت همان، .١١٤

۹۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

ورشیان عثمان رא شکه אین یو אعالم کرد که به تالف گرفت، مهار آب رא אز دست سپاهیان پیشتاز عرאق نیرنگ .محروم هستندאز آب אند، با لب تشنه کشته

روز بیست و پنجم شوאل درنویسان אمام تاریخ به گزאرش. دانبه سرزمین صفین رسخود رא درنگ یאمام بو تا سه ماه جنگیدن رسید یم حرאم فرא یشدن ماه شوאل، ماهها یبا سپر. ه صفین رسیدهجرت ب ۳۶سال

אی که بتوאند در אین مدت با گفتگو به گونه אمید دאشتخرسند بود و ین موقعیت אאمام אز . ناممکن بودمانده אز شوאل با قیباאمام در فرصت . معاویه رא به پذیرش صلح مجبور کند آمیز شامیان رא آگاه و مسالمت

:سپاه خوאست تا آب رא باز پس گیرندپیشتاز ۀدو فرماندאز سخنان زیر

اء ترووא مذلة، وتأخیر محلة، أو رووא אلسیوف من אلدم یم אلقتال، فأقروא علقد אستطعموکأال وإن معاویة قاد . من אلماء، فالموت في حیاتکم مقهورین، وאلحیاة في موتکم قاهرین ١١٥.אلمنیة لمة من אلغوאة وعمس علیهم אلخبر، حتي جعلوא نحورهم أغرאض

و پس אفتادن جایگاه تن در ی אند مزۀ کارزאر رא به شما بچشانند؛ پس یا به خوאر خوאستهیا شمشیرها رא אز خون سیرאب کنید تا خودتان אز آب سیرאب شوید؛ چه مردن در دهید، .אگر پیروز باشید ،ستא در مرگ شما یخورده باشید و زندگ ست אگر شکستא شما یزندگ

رא بر یو آگاه رא به دنبال خود کشانیدهאز گمرאهان یא هان بدאنید که معاویه دسته .אند خود رא آماج مرگ ساخته یها گلوگاه) یאز ناآگاه(تا אینکه אیشان پوشانیده،

حرکت رودخانۀ فرאت ینیروهای خود به سوبه همرאه به دنبال אین فرمان، مالک אشتر و אشعث بن قیس یسخت نگرאن شد که مبادא علبا אز دست دאدن فرאت معاویه .تندمعاویه پس گرف یو آب رא אز نیروهاکردند

אستفاده کنند و هنگامی آب אز همانند در پیش گیرد و نگذאرد که سپاه شام یکنش ی،تالف یאرب) אلسالم علیه(بند پایبه אصول یعل که خویش در میان گذאشت، عمرو عاص گفت نورאامشرא با همکارאن و که אین مطلب

.آب یآمده אست نه برא یچیز دیگر یאو برא. دאرد یعلیه ما روא نم ی،א نچه رא تو علیه آنان روא دאشتهאست و آ

رא אز آب محروم کنند، خوאستند که سپاه شام یم) אلسالم علیه(אلمؤمنین אز یارאن אمیر یאز אین سو نیز برخ : پیغام دאد ه אیشان چنینبאما אمام

بگذאرید، یید و به ستاد سپاه برگردید و میان آنان و آب رא خالبه אندאزۀ نیازتان آب بردאر ١١٦.آنان پیروز گردאنیده אست یو ستمگر یزیرא خدא شما رא به علت تجاوزکار

صفین در ماههای حرאم

دند که با بوאمیدوאر هر دو. تن دست بردאشتند به تن یها حرאم فرא رسید و هر دو سپاه אز جنگ یها ماه .گردد قرאرربدو دشمن، صلح در میانشان مذאکرאت میان

אزدرخوאست نمایندگان אمام אز معاویه آن بود که . در آمد و شد بودند دو طرف نمایندگان در אین مدتکور ی אطرאفیان و نزدیکانش، در شورشیها یبه خوאست مردم و אنحصارطلب یتوجه یعثمان بر אثر بکه جا آن

حال . بیعت کردند یبا عل یپس אز کشته شدن عثمان یکپارچه و با پافشار نیزو خشمگینانه کشته شد و مردم

.۵۱همان خطبۀ .١١٥

.۱۲همان، نامۀ .١١٦

۹۹ نهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کند باید אز لجاجت با علی بیعت نمیهمانند دیگر مسلمانان אست و برאفرאشته یتنها معاویه پرچم نافرمان که .دست بردאرد و به رאه مسلمانان درآید

یان و کشندگان אو در میان سپاه אست دهگفتند که عثمان مظلوم کشته ش یمنیز معاویه و نمایندگانش با אین . گاه با علی صلح کند ویه تحویل دهد تا אو آنان رא مجازאت کند و آناعآنان رא به م ، علی بایدهستندعلی

אی بیش نیست؛ زیرא هدف آنان گرفتن אنتقام خون عثمان یا دאنستند که אین سخن بهانه همه، همگان میعثمان بر אثر رفتار نادرست خود و אطرאفیانش، تحریکات عایشه، طلحه، زبیر، عمرو رسیدن به حق نبود؛ زیرא

.אمیه کشته شد های مروאن و معاویه و دیگر خویشان نزدیکش אز بنی بن عاص و مغیرة بن شعبه و حیله

رאد אز אف یشمار ،گذشت یحرאم م یها و هر روز که אز ماه درک یאین حقایق آگاه ممردم شام رא אز אمام برאی آمدهبه دست אمام אز אین فرصت .پیوستند یبودند، به سپاه אمام م یقتحق یجو و ناآگاه شام که در جست

دאر و دستۀ شیطان سود خود رא در אماکرد، یم یبردאر سوز بهره خانمان میهنی مسلمانان אز جنگ دور کردنحاضر به یبه هیچ رو אز אین رو دیدند و یم ممرد یها ن אندیشهساختآشفته کردن אوضاع و تیره ،زیان همگان

.پذیرش حق نبودند

چکیده

های خود رא برאی آخرین تالش ،بجلی به سوی شام אهللا عبدبا فرستادن جریر بن )אلسالم علیه(אمام علی .ها در معاویه کارگر نیفتاد ولی אین تالش ،جلوگیری אز جنگ به کار بست

و خود با آرאیش سپاه کوفه رهسپار کردپاه پیشتاز خود رא به سوی شام س ،چون אمام אز آشتی ناאمید شد کوتاهیאی אز آموزش به سپاهیان و مردمان شهرهای مسیر حرکت در حالی که لحظه ،رאهی شام شد

.کرد نمی

که جا آن אز .در برאبر سپاه کوفه אردو زدجا ناچار هماننیز به سپاه شام .سپاه پیشتاز אمام در صفین אردو زد سپاه معاویه دیرتر به صفین رسیده و אبتکار عمل رא به سپاه אمام وאگذאر کرده بود، با حیله و نیرنگ فرאت

.رא تصرف کرد و سپاه אمام رא אز آب محروم ساخت

אز آغاز تا پیش هجری به صفین رسید و אز سپاهیانش خوאست ۳۶אمام در وאپسین روزهای ماه شوאل سال .پس گیرندب رא אز شامیان باز های حرאم آ ماه

.گردیددو سپاه ۀکنند های مذאکره آمد و شد گروه ای حرאم جنگ متوقف شد و صفین عرصۀه در ماه

جلسۀ دهم

جنگ صفین

אهدאف درس

:آشنایی با

حوאدث جنگ صفین و لیلة אلهریر؛

بس و فریب یارאن אمام؛ حیلۀ عمروعاص برאی אیجاد آتش

.های אمام در صفین ها و مناجات سفارش

مروری بر مباحث پیشین

با אمام אعالم جنگ کارگر نیفتاد و معاویه رسما های אمام برאی آشتی در جلسۀ پیشین گفتیم که تالشکرد؛ אز אین رو אمام سپاه پیشتاز خود رא به سوی شام گسیل دאشت و خود به همرאه سپاه کوفه در پی آن عازم

سپاه شام نیز که دیرتر אز . قرאوالن سپاه אمام در کنارۀ فرאت و در محلی به نام صفین אردو زدند پیش. شام شدقرאوالن سپاه אمام توאنست دید، با یورش به پیش تر می مام به صفین رسیده بود و خود رא אز کوفیان عقبیارאن א

.آب رא אز کوفیان بگیرد و آنان رא אز آب محروم کند

אز אستفادۀ شامیان אز آب ها آن אمام به سپاهیان دستور دאد تا آب رא אز شامیان بازپس گیرند، ولی بر خالفهای حرאم دو گروه אز جنگ دست بردאشتند و رفت و آمد نمایندگان برאی با فرא رسیدن ماه. دجلوگیری نکر

.مذאکره אدאمه یافت

بس میان دو سپاه های حرאم و آغاز جنگ عمومی تا אیجاد آتش در אین جلسه به אوضاع صفین پس אز ماه .پردאزیم می

جنگ صفین

ی אخالقی در جنگها آموزه

بس برقرאر شده بود، های حرאم آتش طرف אز جنگ دست بردאشته بودند و به אحترאم ماهیی كه دو روزها دردشنام אبزאر אفرאد نادאن و ناتوאن و که جا آن אز. دهند یارאنش به مردم شام دشنام مىبرخی که دریافت אمامحاالت در میان و ها یאین خو ستخوא אمام نمى و אستبه دشمن فردو کینۀ قلبى یدهندۀ خشم درون نشان

:نیز سرאیت کند، فرمودو به دیگرאن به وجود آیدیارאن אو

إني أکره لکم أن تکونوא سبابین، ولکنکم لو وصفتم أعمالهم، وذکرتم حالهم، کان אللهم אحقن دماءنا ودماءهم، : مکان سبکم إیاهمأصوب في אلقول، وأبلغ في אلعذر، وقلتم

من جهله، ویرعوي حق وأصلح ذאت بیننا وبینهم، وאهدهم من ضاللتهم، حتي یعرف אل ١١٧.عن אلغي وאلعدوאن من لهج به

.۲۰۶، كالم אلبالغه نهج .١١٧

۱۰۳ دهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

، و گو باشید، لیکن אگر کارهایشان رא وصف کنید ش ندאرم که دشنامگمان خو بیگاه به جای آن .تر و در عذرخوאهی رساتر باشد حالتشان رא به یاد آورید، در گفتار درست

های آنان جلوگیری های ما و خون خدאیا אز ریختن خون«: دشنام دאدن بدیشان بگوییدشان رאهنمایی کن تا هر کس سان، و אز گمرאهیکن، و میان ما و אیشان رא به אصالح بر

، ورزد آن رא بشناسد و هر کس بر گمرאهی و ستم آشکار پافشاری می ،شناسد حق رא نمی .»دست بردאردها آن אز

که یارאنش دאد شد و אجازه نمی نمیغافل خود אز هدف نبرد نیزدر گرماگرم )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرتا با אستفاده אز ستخوא دشمن پیوسته می. خویی و خشم ناشی אز جنگ شوند دشمن توزی و دستخوش کینه

آغاز منطق و אعتدאل ،با אز دست دאدن אندیشهאو جنگ رא د تا אنهماورد خود رא برאنگیزאبزאرهایی گوناگون خشم אو هم אز אین رאه به کاری غیرאنسانی دست زند تا باورهای خود غافل شود و در نتیجهمکتب و ،و אز هدف کندאز אین روی אمام که אز אین برنامۀ . دکنتوجیه رאها آن خود به دست آورد و ددمنشانۀאی برאی کارهای بهانه

.آموخت هدف نهایی אسالم و قرآن رא به یارאن خود می، بوددشمن آگاه

باطل معاویه های خوאستپاسخ אمام به در

:نوشتپایۀ معاویه چنین های بی گویی باطل و گزאفه های ستخوאدر همان روزها، אمام در پاسخ به در

إن : وأما قولک. وأما طلبک إلي אلشام، فإني لم أکن لأعطیک אلیوم ما منعتک أمسمن فإلي אلجنة،حق لا ومن أکله אلאلحرب قد أکلت אلعرب إال حشاشات أنفس بقیت، أ

אلشک مني یعل یجال، فلست بأمضوأما אستوאؤنا في אلحرب وאلر. أکله אلباطل فإلي אلنار ١١٨.أهل אلعرאق علي אلآخرةאلیقین، ولیس أهل אلشام بأحرص علي אلدنیا من یعل

گمان من به هیچ وجه چیزی رא אمروز به و אما درخوאست شام کردن تو אز من؛ پس بیאت که جنگ عرب رא خورده جز و אین گفته. אم بخشم که دیروز به تو نبخشیده تو نمی

حق کشته و در رאه(خورد ده אست؛ هان بدאن که هر کس رא حقهای جانی نمان مانده تهپس مسیر ،به سوی بهشت אست، و هر کس رא باطل خورد) سرאنجام אو رفتن(پس ،)شد

نه چنان אست (یکسان بودن ما در جنگ و مردאن جنگی אما و. אو به سوی آتش אستتر אز من بر یقین خودم نیستی، و آزمندی خودت قاطع شک؛ زیرא تو بر )אی که گفته

.אز آزمندی مردم عرאق به جهان دیگر نیست تر بیشمردم شام بر אین جهان

:אمام در אین سخن چند نکته رא روشن کرده אست

مسئولیت אگر אمام در آغاز . تناسب ندאردزدن کار دین و حکومت אلهی و مردمی، با سودאگری و چانه .۱شایسته چنین کار مهمی رא برאی אوبود که رویאستاندאری و فرمانروאیی شام رא به معاویه ندאد، بدאن خویشאو برאی دیگرאن نیز ثابت بارۀ در אفروزی کرده אست، درستی אندیشۀ אمام که معاویه جنگאکنون .دאنست نمی

.شده אست

.۱۷همان، بخشی אز نامۀ .١١٨

۱۰۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کرد زیرא אمام אز جنگ پرهیز می نبود؛אی بیش جنگ بهانه بر אثرخورده شدن مردم بارۀ در معاویه ارگفت .۲با نپذیرفتن حق و نپیمودن رאه مردم، جنگ رא بر مردم پیروאنشمعاویه و אما .دאز نتایج آن به خوبی آگاه بوو

ود،کشته ش אگر در رאه حق جنگد، عالوه بر אین، هر کس که می. آلود ماهی بگیرند تحمیل کردند تا אز آب گل .فرجامش آتش אست شود،رود، و אگر در رאه باطل خورאک جنگ به بهشت می

و مردאن جنگی عرאق برאبر אلمؤمنین אمیرخویش به אمام، خود و مردאن جنگی شام رא با معاویه در نامۀ .۳دلی و تردید به سوی مقصد باطل خود به که تو با شک و دو فرماید אو میאمام در پاسخ . یکسان دאنسته بودو

ن به قدرت، مقام ویروهای شام به طمع رسیدصفت و ن אی و عمرو بن عاص و دیگر אفرאد شیطان رאه אفتادهبا نیزهمرאهانم אم و پا خاستهه ، با یقین ب خودحق هدف رאهمن در אند، در حالی که با تو همرאه شدهغنیمت

توאن אین دو אز אین روی هرگز نمی אند؛ آمدهبهشت بدین سرزمین چشمدאشتو به خود آگاهی به حقانیت .در یک ردیف قرאر دאدبا هم فرمانده و روحیه و آهنگشان و آن دو نیرو رא

:فرماید אمام در אدאمه می

عبد مناف، فکذلک نحن، ولکن لیس أمیة کهاشم، وال حرب کعبد إنا بنو: وأما قولکق، وال אلصریح کاللصیق، وال کالطلی سفیان کأبي طالب، وال אلمهاجر אلمطلب، وال أبو

في نار یف خلف یتبع سلفا هوولبئس אلخل. کالمبطل، وال אلمؤمن کالمدغلحق אلم ١١٩.جهنم

باشیم، لیکن نه אت که ما هر دو אز فرزندאن عبدمناف هستیم، آری چنین می و אین گفتهאلمطلب، و نه אست، و نه حرب مانند عبد] نیام من[مانند هاشم ] یای تون[אمیه ی پیامبر گرאمی به هنگام فتح [مهاجر همچون آزאدشده ، و نهطالب אبوسفیان مانند אبو

، و نه دאرندۀ )ترسو و تبهکار(پیشینه و تبار بسان وאبستۀ ، و نه روشن]مکه אز روی تفضل؛ و بدא آن و نه باאیمان رאستین همچون دوروی دغلکارحق همانند در باطل گرفتار،

.جانشین که אز پیشینی پیروی کند که در آتش دوزخ سرنگون شده אست

:پردאخته אستپایۀ معاویه های بیאدعابارۀ در در אین بخش به אفشاگری אلمؤمنین אمیر

فرماید که میدی چنگ زده אست، معاویه که به برאنگیختن عوאطف خویشاون אمام در پاسخ به אین گفتار .۱خدمت به رאستایدر ما پدرאن آشکارکند، پیشینۀ אنسانی و کارهای آنچه پیوند خویشاوندی ما رא אز هم جدא می

برאی مردم و کیش و آیین אست؛ ما رفتار کنونی هر یک אز ،با אسالم و سرאنجام ما אنسانیت و شیوۀ برخورد ناچار به و در אین کشمکش رא برنتابیدبود که خدمات אنسانی نیای ما هاشم نیای تو אمیه سودאگری سودپرست

به ستیز و ،که خدمتگزאر رאستینی برאی قریش بود ،אلمطلب فرزند אو حرب نیز در برאبر عبد .دربه شام کوچ ک ،طالب אبوبود در حالی که پدر من، אز دشمنان سرسخت پیامبر אسالم نیز سفیان پدرت אبو .برخاستبدرفتاری

.نیز אز آن بزرگوאر پشتیبانی کرد آغاز رسالتو پس אز بر عهده دאشتسرپرستی پیامبر رא אز سن هشت سالگی

به برאبر و همسان قلمدאد کرده بود، אلمؤمنین אمیرخود رא با پایۀ معاویه که אین سخن بی در برאبرאمام .۲کسی چون من که در رאه که یدفرما کند و می ره میאشاخود و معاویه یرونیو رفتار ب یهای درون ویژگی

و سرאنجام אی با آن جنگیدهو هتو که در برאبر אسالم אیستاد باپیشرفت و پیروزی אسالم مهاجرت کرده אست،

.۱۷همان، بخشی אز نامۀ . ١١٩

۱۰۵ دهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خوאری و אز روی ناچاری تسلیم باباالی سر خود برشمشیرهای مسلمانان با دیدندر سال هشتم هجرت با کسی که אز آغاز. ، برאبر نیستآزאدشده نامیدتو رא و نیز אز تو درگذشتو پیامبر یرא پذیرفتو אسالم یشد

،با کسی که بدאن شیوهه אسالم و حقیقت روی آورده אست، אی با جان و دل ب هیچ آلودگی و آمیزه روشنی و بیرא به אسالم چسبانیده به هر پلیدی و دورویی خود در حال آلودگیو אز روی ناچاری و بوده در شبهه و تردید

آن کس که به وאسطۀ אرאدۀ خدא، گفتار پیامبر، گوאهی مسلمانان و شایستگی . کردنی نیست ، مقایسهאستکسی که نماد باطل אست و یارאن نزدیکش، بابوده אست، حق رאست و همیشه با حق و بخویشتن، بر حق

رאه و هدفش نیز باطل ،تالش ،دאنند و אدعا اطل میمردم آگاه אو رא بر رאه بهمچنین مانند عمرو بن عاص و روز بر אیمان آورده و با هجرت و جهاد و אز خودگذشتگی و فدאکاری روزبه آن کس که. ، برאبر نیستאست

کجا אز آن خود ساخته אستتا جایی که وصف مؤمن حقیقی و ولی مؤمنان رא אست، אیمانش אفزوده شده پلید و جهانخوאری و های خوאستکه برאی رسیدن به ،بازی فتار دوروی نیرنگر با دغلکار فریب توאند می

אمام در پایان به אین حقیقت . همسنگ باشد ،ه و پوشش نیات خود کرده אستطلبی خود אسالم رא روی قدرتدאرد که خود کند که با אین همه رאه باز אست و هر فردی، با تمام پیشینۀ پلید خود، אین אمکان رא مهم אشاره می

جانشین کسی رא אز آن پیشینه جدא کند و در رאه حقیقت گام نهد و گذشتۀ تباه خود رא جبرאن کند، אما بدترینزندگی و אنجام وظیفه کند و خود رא دشمن باورها و رفتارهای تازهאی אندیشه باאی دیگر אست که در دوره

خود در آتش یرفتارهال אز همان گذشتگانی که در نتیجۀ مدر ع אمادهد، جلوهگذشتگان و پیشینیان پلید خود :نویسد همین نامه می אدאمۀدر אمام . אند، پیروی کند خوאری سرنگون شده

عرب ولما أدخل אهللا אل. یلبها אلذلوفي أیدینا بعد فضل אلنبوة אلتي أذللنا بها אلعزیز، ونعشنا رغبة אما :في دینه أفوאجا، وأسلمت له هذه אلأمة طوعا وکرها، کنتم ممن دخل في אلدین

فال . حین فاز أهل אلسبق بسبقهم، وذهب אلمهاجرون אلأولون بفضلهم یوإما رهبة، عل ١٢٠.نفسک سبیال، وאلسالم یتجعلن للشیطان فیک نصیبا، وال عل

ست، همان پیامبری א אکنون ما رא ، برتری پیامبری نیز هم)گذشته אز برتریهای یادشده(و א و همین که خدא تازیان ر. که אرجمند رא بدאن خوאر کردیم و خوאر رא بدאن باال بردیم

گروهان گروه در دین خویش درآورد و אین אمت به خوشی و ناخوشی برאیش سر فرود کشته (و یا אز ترس ) به خوאسته( چشمدאشتآورد، شما אز کسانی بودید که یا אز روی

در دین درآمدند؛ و אین کار شما به هنگامی بود که پیشروאن אیمان با پیشی ) شدنمهاجرאن نخستین با برتری خویش به پیش گرفتنشان به رستگاری دست یافتند و

אی برאی شیطان در هستی خودت نهی و بهره) با پافشاری بر باطل(رفتند؛ پس مبادא .و بدرود ،رאهی برאی چیره شدنش بر خویشتن به אو دهی

اویه ت در درون معکه אز فرهنگ جاهلی ،در پایان אین نامه، در برאبر אمتیازאت خونی و نژאدی אلمؤمنین אمیرپیامبری و אسالم رא אز رאه آمده کشد، אمتیازאت אنسانی به دست رא به رخ میها آن نشین شده אست و אو אکنون ته

אمتیاز و برتری باאرزش، אمتیازאتی אست که تنها دهد که می یادپرستان به همۀ حق با אین کار کند و مطرح می: نویسد אمام خطاب به معاویه می. دאرد وאمیپویایی و جنبش کند و אنسان رא در رאه کمال به میبشر رא אنسان

؛ همان پیامبری که بشریتאختیار ما قرאر دאردبرتری و אمتیاز بزرگ پیامبری نیز در شده عالوه بر موאرد گفته

.۱۷همان، بخشی אز نامۀ .١٢٠

۱۰۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

א بر رها ساخت و אو ر ،روزگار جاهلیت رא אز لبۀ پرتگاه فروبرنده در آتش خوאری و بدنامی تر אز چارپای پستستیز، خود رא بزرگ و چکاد אرجمند و وאالی אنسانیت فرאبرد و کسانی رא که با کارهای ضد تکاملی و אنسان

و شما אز ، به خوאری و پستی کشانیدآوردند های حقیقی سر فرود نمی و در برאبر אرزش پندאشتند אرجمند میکه به پندאر خود با ،و برאی نگهدאری אین אمتیازאتپندאشتید خود رא אز אشرאف و بزرگان می کههمین گروه بودید אحد و خندق ،های بدر אیستادگی کردید و در جنگ در حد توאن ،دאدید אز دست می رאها آن پذیرفتن אسالم

نژאدאن تازی و یارאن همبازی شما، با رهنمود رویاروی مسلمانان قرאر گرفتید، تا آن هنگام که دیدید همۀ همאند و مسلمانان نخستین و ی یا ناخوشی، به אسالم אیمان آورده یا در برאبر آن تسلیم شدهخدאیی، به خوش

אی ندאشتید و هیچ چاره دیگر شما که در آن زمان بود که. אند های باورنکردنی دست یافته مهاجرאن به پیروزیجدא شدن אز کام و جان، به توאن אیستادگی رא אز دست دאده بودید، یا برאی رسیدن به نام و نان، یا אز ترس

ی مانند پنهان کردید تا هرگاه فرصتخود ها رא در دورن خویی و کینه دشمن ،אسالم گردن نهادید و ناباوریאز אین تر بیشکه کند رא خیرخوאهانه نصیحت میمعاویه سرאنجام אمام .رא به کار بندیدها آن د،مبه دست آ אمروز

نکند و رאه نفوذ ،ای شیطانهایی مانند نفس خودخوאه و عمرو بن عاص دنیاپرستها و نیرنگه خود رא پیرو نقشه .رא بر آنان ببندد

های حرאم و آمادگی برאی جنگ پایان ماه

אین جنگ که سرאنجام ،אلمؤمنین אمیرزیرא ؛آشتی به نتیجه نرسید אتحرאم سپری شدند و مذאکر های ماهت که فاجعۀ آن برאی جهان אسالم همیشگی אست، به حقیقت دאنس دید و به نیکی می رא به روشنی می

کرد بینی می جنگ رא به زیان خود پیش سو אز یکمعاویه که אمامسلمانان رא אز אین جنگ برهاند، تاکوشید میحرאم برאی به های ماهنخوאهد رسید، אز فرصت אی آشتی به نتیجهتن دאدن به دאنست که با می אز سوی دیگرو

) אلسالم علیه( علی خود و خسته و ناאمید ساختن سپاهیان אمام جنگ و آماده ساختن سپاهیان نאندאخت تأخیرאفرאد אمام پیوسته برאی آغاز کهجا آن אی به سر رسید، אز هیچ نتیجه بی حرאم های ماهو چون جست سود می

אزهجری ۳۷ب نخست ماه صفر سال در ش )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر، آوردند میزیر فشار به אیشان جنگ گاه به فرماندهان دم بیدאر ماند؛ אیشان אمام آن شب رא تا سپیده. برאی جنگ آماده شوند خوאست تاאفرאد خود

ساختند و سربازאن خود رא برאی نبرد آماده אبزאر جنگی رא فرאهم میگاه و ددندא رهنمودهایی برאی جنگ میخود אمام در یکی אز دعاهای خود . ددنאیستا مناجات و رאز و نیاز با پروردگار می ،عبادت ،شبو گاه به نماز کردند می

:کند در آن شب אین چنین با خدאی خویش مناجات می

تیאللهم إلیک أفضت אلقلوب، ومدت אلأعناق، وشخصت אلأبصار، ونقلت אلأقدאم، وأنضאللهم إنا نشکوא إلیک . אلأضغان אللهم قد صرح مکنون אلشنآن، وجاشت مرאجل. אلأبدאن

وأنت خیر ربنا אفتح بیننا وبین قومنا بالحق﴿أهوאئنا غیبة نبینا، وکثرة عدونا، وتشتت ١٢١.﴾אلفاتحین

ها به ها به سوی تو کشیده شده، و چشم ها به سوی تو نزدیک شده، و گردن دل ،خدאیا ،خدאیا. ها در رאه تو نزאر ها به سوی تو بردאشته شده و تن سوی تو دوخته شده، و گام

، به خدאیا .אند های کینه به جوش آمده אند و دیگ های پوشیده آشکار گردیده دشمنی

.ها بخش نامه ۱۵همان، دعای .١٢١

۱۰۷ دهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

نبودن پیامبرمان رא، و بسیاری دشمنمان رא، و پرאکندگی ،خوאهیمپیشگاهت دאدمیان ما و مردم ما به حق رאهی بگشای که تو بهترین ،خدאیا«. هایمان رא خوאسته

.»رאهگشایی

غاز دعا אوضاع אو رא در کار خود موفق کند، بلکه در آ تاخوאهد در אین دعا، نه تنها אز خدא می אلمؤمنین אمیرجنگند و خود و دشمن آورد تا بدאنند که چرא می زبان می رא بر و אحوאل אجتماعی و آهنگ و אرאدۀ خود و دیگرאن

و و رفتن به سوی آن رאهی برאی شناخت حق تاخوאهد אز خدא می אمام در אدאمۀ دعا .در چه شرאیطی هستندحق رא تابسیار تالش کرد אلمؤمنین אمیرد، بگشاید؛ زیرא که آمادۀ جنگ هستن گروه،عمل به حق در برאبر دو

؛ چرא جو با شناخت حق آن رא نادیده گرفت وאدאرد، אما دشمن ستیزهبشناساند و אو رא به پیروی אز حق به دشمن .های אو بود عمل به حق به زیان خوאسته که

:نالد ی دیگری به درگاه خدא چنین میدر دعا אلمؤمنین אمیر

ا إن أظهرتنا علي عدونا فجنبنا אلبغي وسددنا للحق، وإن أظهرتهم علینا فارزقن ... مאلله ١٢٢.אلشهادة وאعصمنا من אلفتنة

نار دאرאز ستم و تجاوزخوאهی برک پس ما رא ،אگر ما رא بر دشمنمان پیروز گردאنیدی ،خدאیا ،ی ما رא אستوאر دאر، و אگر دشمن رא بر ما پیروز ساختیها گامو برאی پیمودن رאه حق

.مان فرما پس شهادت رא روزی ما کن و אز آشوب آزمایش نگاهدאری

אی جز جنگیدن و چاره هبرאی برکنار ماندن אز جنگ و برאدرکشی، بر دشمن مؤثر نیفتاد ها ش تالאکنون که نیست و هدف ما های گروهی های شخصی و بهره که جنگ ما برאی رسیدن به خوאستهجا آن زنمانده אست، א

با حق آشنا و همۀ کوشش ما بر אین אست که همگان אست باطل ییدفاع אز حق و جلوگیری אز فرمانروא تنهالطف زی نیز بر دشمن پیروز گردאنیدی، پس אز پیرو رא در אین جنگپس אگر ما ،و به حق رفتار کنند شوند

خورده و پیروز برکنار و گام ما رא همچنان در رאه شکستحق אز ما دریغ مکن و ما رא אز تجاوز به هدאیت خود رא خود کند و אز جادۀ مستقیم حق مبادא غرور و پیروزی ما رא مست و אز خود بی تا حق אستوאر دאر رאهخودت بر

منافع و رאستایدر ،کاری خالف حق، و به نام حق دوستان و دشمنان بهبارۀ در تا منحرف گردאندکه شدهای خودمان دست بزنیم؛ و אگر خوאست و حکمت و قانون حاکم بر אجتماعات بشری تو אین خوאسته

پرورאنیم، مخلص و پایدאر بدאر تا אندیشۀ حقی که در سر می ودشمن بر ما پیروز شود، باز هم ما رא بر رאه خورده و گرفتار یا آزאدمان אز و کشته شده باشند و شهید به شمار روند و زندگان شکستهایمان در رאه ت کشته

پس אز אین دعا به אلمؤمنین אمیر .نیفتندفتنه و آزمایش و گرفتاری دشمن در אمان بمانند و אز رאه تو به بیرאهه :فرماید دאشتند، مییارאن خود که آهنگ جنگ

یبدوکم حجة یحجة، وترککم إیاهم حت یدوکم، فإنکم بحمد אهللا علیب یال تقاتلوهم حتلکم علیهم، فإذא کانت אلهزیمة بإذن אهللا فال تقتلوא مدبرא، وال تصیبوא معورא، وال یأخر

١٢٣... ، وإن شتمن أعرאضکم، وسببن أمرאءکمیال تهیجوא אلنساء بأذ یح،جر یتجهزوא عل

.۱۷۱همان، بخشی אز كالم . ١٢٢

.ها אز بخش نامه ۱۴همان، وصیت . ١٢٣

۱۰۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

با آنان کارزאر نکنید تا آنان به جنگ با شما بیاغازند؛ زیرא، سپاس و ستایش خدאی رא، آغاز شما بر حجت و دلیلی אستوאرید و رها کردنتان אیشان رא تا آنان به کارزאر با شما

هنگامی که پس .رود بر زیان آنان به شمار می ،دیگری به سود شماحجت کنند، کرده رא بکشید، شد و گریختند، نه پشت) بهرۀ آنان(خدא شکست فرمانبه ) جنگیدید و(

אی رא به پایان ببرید، و نه زنان رא دیده אفتاده رא آسیبی برسانید، و نه کار زخم و نه אز پایبه بدی یاد کنند و به אنگیزید، אگرچه آبروهایتان رא زאر رسانیدنی برگونه آ با هر

. ...تان دشنام دهند فرماندهان

دאند که به دنبال کسی که حجت و رهنمودی برאی رفتن به سوی حق در دست دאرد و به روشنی میאنجام الف حق بر خگوید و نه کاری شود و نه زور می هدف حقی در تکاپو אست، هرگز نه خشمگین می

אنجام حق و به وسیلۀ حق ۀبر پایباید جنگیدن در رאه حق با دشمنی که آگاهانه به دنبال باطل אست، . دهد میدشمن رא تاکوشند می אما هموאرهسازند، حق אز אین رو طرفدאرאن حق، אگرچه حاضرند جان خود رא فدאی ؛دشو

دست אگر دشمن אز باطل خود آغازگر جنگ نیستند و گاه אز אین رو هیچ ؛به سوی باطل رאهنمایی نکنندخوאهد بود و نشان خوאهد علیه باطل حق دومی در אختیار طرفدאرאن حجت د، دلیل و نآغاز ک برندאرند و جنگ رא

.ورزند وسیلۀ نادرستی دریغ نمی گیری אز هر بهرهرאه باطل خود אز طرفدאرאن باطل در دאد که

به مدتبه یارאن خود אجازۀ جنگیدن دאد؛ אز آغاز ماه صفر هابا אین رهنمود )مאلسال علیه( אلمؤمنین אمیر دو طرفאز هر ن کار تا غروب هر روز אدאمه دאشت وو אی حاکم بودجنگ تن به تن و אنفرאدی تنهاچند روز،

عمومی رא אمام به فرسایشی بودن אین روش پی برد، فرمان حملۀ هنگامی که. شدند کسانی کشته یا پیروز میخود یאفزאرها جنگ کردند و ها אسترאحت می جنگیدند و شب با آغاز حملۀ عمومی سپاهیان روزها می. صادر کرد

.نمودند رא ترمیم می

عمومی ۀحمل

گاه آن روز هیچ یک אز دو پسین אی شدید شد که به אندאزهروز سیزدهم ماه صفر حملۀ عمومی در سرאنجام نیزروز بعد .تا سپاهیانش شبانه نبرد رא אدאمه دهندאمام فرمان دאد . بردאرند رد دستنبجنگ نتوאنستند אز طرف

های شامیان رא که چون تاختند و صف سپاهیان אمام در אردوی معاویه به پیش می در آن روز. جنگ אدאمه یافت. ریدندد ، אز هم میکردند دفاع میقرאر گرفته بودند و אز آن باروهایی تودرتو پیرאمون خرگاه فرماندهی

خود رא به خرگاه فرماندهی معاویه تا کوشید شکافت و می ها رא می صف ،مالک אشتر ،אمام ترین فرماندۀ شجاعאی به نقطۀ دیگر های صفوف دو سپاه رא با دقت زیر نظر دאشت، پیوسته אز نقطه אمام که همۀ بخش .برساند :خطاب به سربازאن خود فرموددر شب دوم جنگ شانאی. کرد صادر میهای الزم رא رفت و فرمان می

یאلنوאجذ، فإنه أنب یאستشعروא אلخشیة، وتجلببوא אلسکینة، وعضوא عل: معاشر אلمسلمینوאلحظوא אلخزر، . قبل سلها أغمادها وأکملوא אللأمة، وقلقلوא אلسیوف في. אلهامللسیوف عن

بن عم وאطعنوא אلشزر، ونافحوא بالظبا، وصلوא אلسیوف بالخطا، وאعلموא أنکم بعین אهللا، ومع א ١٢٤.رسول אهللا

.ها در بخش خطبه ۶۵همان، אز كالم .١٢٤

۱۰۹ دهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خونسردی رא پوشش روی هرאس هشیارאنه رא پوشش زیر و آرאمش و ،گروه مسلمانانزیرא אین کار شمشیرها رא אز کاسۀ سر دورتر ؛ها رא بر هم بفشارید دندאن .خود گردאنید

زره رא بر تن کامل بپوشید و شمشیرها رא پیش אز بیرون کشیدن در نیام . کند میز های تی אز گوشۀ چشم با مرאقبت بنگرید، نیزه رא به چپ و رאست بزنید و با دم. بجنبانیدبه (شمشیرها رא ) ی چابک خویش( ها گامدفع کنید و با ) حملۀ طرف خود رא(شمشیر رسول خدא برسانید و بدאنید که شما در زیر چشم بینای خدא و همرאه با پسرعم) دشمن

.هستید) وآله علیه אهللا صلی(

:فرمودو به دنبال آن

إنه عار في אلأعقاب، ونار یوم אلحساب، وطیبوא عن فعاودوא אلکر، وאستحیوא من אلفر، فאلموت مشیا سجحا، وعلیکم بهذא אلسوאد אلأعظم، وאلروאق یأنفسکم نفسا، وאمشوא إل

ن في کسره، قد قدم للوثبة یدא، وأخر للنکوص کامאلمطنب، فاضربوא ثبجه، فإن אلشیطان وأنتم אلأعلون وאهللا معکم ولن ﴿ینجلي لکم عمود אلحق یحت! فصمدא صمدא ؛رجال

١٢٥.﴾یترکم أعمالکم

ننگی אست برאی رم دאرید؛ زیرא گریختن و אز گریختن ش درپی کنید پس تاختن رא پیهایتان خود رא انبازیאز ج و. گریخته و آتشی אست در روز شمار אفروختهبازماندگان

کنم بدین و به شما سفارش می. و به سبکی به سوی مرگ گام بردאرید سرخوش دאریدرא نشان אفکندۀ تودرتوی؛ پس قلب و میان آن تر אنبوه، و بدین خرگاه طناب سپاه بزرگאی אز آن کمین کرده، دستی برאی زیرא אین شیطان אست که در گوشه ؛کنید و بزنید

جهیدن و تاختن پیش نهاده و پایی برאی پشت کردن و گریختن وאپس گذאشته אست؛ در «. برאیتان روشن شود و برآید) در אفق پیروزی(حق تا ستون !پس مقاومت مقاومت

».ست، و אز پادאش کارهایتان نخوאهد کاستא دא با شماحالی که شما برتر هستید و خ

لیلة אلهریر

و مهار آن رא شتسپاه אز هر دو سو، אحاطه دא ۱۵۰۰۰۰אمام که بر سرאسر میدאن پهناور جنگ صفین، با ؛ زیرא معاویه אز ترس کرد، سربازאن خود رא به نقطۀ אصلی میدאن رאهنمایی بود گرفته یشدر دست توאنای خو

مرگان و چندین صف אز نگهبانان ویژه و پیش بود و در چادر فرماندهی پنهان کرده ود، خویشتن رאخ جانخود رא אز آسیب بود تاو تمام همت و אندیشۀ معاویه بر آن نددیجنگ אش گرد خرگاه אو می جنگاورאن کارآزموده

، سپاهیان و بودقعیت پی برده و אمام که بدین وא بودو دیگر در אندیشۀ پیروزی در جنگ نא .مرگ برهاندشب . دشمن کار رא یکسره کنند خود بر فرماندۀ با تمرکز تاخت و تاز گیخت تاאن رא برفرماندهان باאیمان خود

دیدگان و فریاد و ها و زوزۀ زخم ها و شیهۀ אسب دوم جنگ جز بانگ رزمندگان و چکاچاک شمشیرها و نیزهبه معنای »هریر« .אند نامیده لیلة אلهریررא شب אینאز אین روی ؛رسید شیون گریختگان چیزی به گوش نمی

.بانگ زوزۀ سگ و گرگ אست

.همان .١٢٥

۱۱۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

. فتر به سوی خرگاه معاویه پیش می شکافت و می، صفها رא بودمالک אشتر که אز بهترین فرماندهان אمام ام غمرو بن عاص پیو برאی ع کردمالک به سوی خود هرאسان آهنگ گریختن حملۀمعاویه با دریافت گزאرش

ها عمرو بن عاص که אز مدت .אز آن مهلکه نجات یابندشاید طرح کند تاאی و نقشه دتدبیری بیندیش تافرستاد در جنگ رویاروی و مردאنه حتمی אست، در אندیشۀ طرح نقشه و توطئه شکست آنان پیش دریافته بود که

و برאی سپاه عرאق پیشنهادی دאرم که چنانچه آن رא אم شیدهتدبیری אندی که به معاویه پیغام دאد אو. برآمده بود .بپذیرند، به زیانشان خوאهد بود و אگر هم آن رא نپذیرند، باز هم به زیان אیشان אست

عاصبن حیلۀ عمرو

با فرمان . بیاورد ،هر کس قرآنی با خود دאرد ددهخوאست تا به سپاه شام دستور معاویه عمرو بن عاص אزد و نرא به نیزه ببند ها قرآن ۀهمدستور دאد تا عاص بن عمرو .آوری شد جمعدیک به پانصد جلد قرآن معاویه نز

. صرف نظر کنندد که به خاطر قرآن אز جنگ نو אز آنان بخوאه رא سوگند دهندعرאق ها رא بلند کنند و سپاه نیزهفریاد و مبادلۀ شمشیر و نیزه و تیر، زאری به جای گردآمدند ومقابل سپاه عرאق درسپاهیان شام چنین کردند و

.تا جنگ رא پایان دهندאز آنان خوאستند به رאه אندאختند و

طلب אمام بود، که אز سردאرאن خودخوאه و فرصت ،پیش، با אشعث بن قیس ها ماهאز سوی دیگر، معاویه אز م تحمیل کند و در برאبر آن אستاندאری شکست رא بر سپاه אما تاאز אو خوאسته بود تماس گرفته وپنهانی به طور

کرد، فعالیت میستون پنجم در سپاه عرאق مانندאشعث که پیوسته دنبال قدرت بود و . خرאسان رא به دست آوردزبان آورد و همۀ אفرאد زیردست خود رصلح برخاست و همان شعار رא بאز آن شب در برאبر شامیان به طرفدאری

.ند و به دאوری قرآن شعار دهندردאردست بאز جنگ تارא وאدאر کرد

אی برאی رهایی خودشان אز مرگ توطئهجز אمام و فرماندهان آگاه به سربازאن هشدאر دאدند که אین شعار شتافتند وناگهان چندین هزאر نفر אز אفرאد مسلح به سوی אمام . به قرآنها אعتنا نکنید و بجنگید و شما ستنی

خوאهند مانند عثمان نیز رא אووگرنه دبرאی دאوری قرآن بپذیررא دعوت آنان אو خوאستند تا אزگرد אو رא گرفتند و .کشت

کهجا آن در چهرۀ آنان دید، אز خوردگی و توطئه و هم نشان خستگی و ناאمیدی رא آثار فریب که همאمام فرد تا زمانی تحمیل کنند، آن رא بر کسی حق دאنست که אگر خوאست آزאدی گزینش رא אز مردم بگیرد و می نمی، آن رא به منزل نخوאهد رسانید، ناچار تسلیم خوאستۀ آنان אست نکرده درکآگاه نشده و آن رא خوب حق به کهتوجه אیمان سطحی به אسالم و به خاطردאنست که אین אفرאد تحت تأثیر تبلیغات دشمن و אو به خوبی می. شد

אند، و به هیچ روی אی رسیده جهانی به چنین نتیجه های אین دگی و خوאستهو عشق به زن به אلفاظ و ظاهر قرآنאز אین رو به אیشان ؛آشنا کرد ،و آنچه مصلحت حقیقی آنان אستحق توאن آنان رא با و با هیچ منطقی نمی

:فرمود

אلحرب، وقد، وאهللا کتکمنه یما أحب، حت یأیها אلناس، إنه لم یزل أمري معکم عل .وهي لعدوکم أنهک أخذت منکم وترکت،

۱۱۱ دهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

! وکنت أمس ناهیا، فأصبحت אلیوم منهیا! لقد کنت أمس أمیرא، فأصبحت אلیوم مأمورא ١٢٦.ما تکرهون یولیس لي أن أحملکم عل وقد أحببتم אلبقاء،

جنگ شما که אین دאشتم تا אی بود که دوست می مردم، فرمان من با شما پیوسته بر پایهچیزها و (אز شما گرفت و ) چیزها و کسانی رא(و سوگند به خدא، کارزאر . رא ناتوאن کرد .به ناتوאنی אندאخت تر بیشما رא ش ،دشمنکه آن به جا گذאشت و حال) کسانی رא

و אمروز فرمانبردאر شدم، و دیروز بازدאرنده بودم و אمروز گمان دیروز فرمانروא بودم بیאید، و مرא نیامده که بر آنچه ناخوش شما دوستدאر زنده ماندن شده. شده گردیدم بازدאشته .وאدאرتان کنم ،دאرید

گرאن نیز آنان کنندگان و توطئه وسوسه های وسوسهو دچار کردرא به ناتوאنی و خستگی جنگ אفرאد سپاهאمام . درخوאست آنان رא برאی دאوری قرآن بپذیرد تابردאرند و אز אمام بخوאهند دست رא برאنگیخت تا אز جنگ

و אی بیش نیست به آنان توضیح دאد که אین درخوאست توطئه و سازی و אفشاگری پردאخت نخست به آگاهאعتنا نکنید چنگ زده אست، پس به آنبدین حیله و نیرنگ دیده אستشکست خود رא حتمی دشمن אکنون که

قرאر نگیرید؛ زیرאتحت تأثیر . אستها وسیلۀ فریب אین قرآن. پیروزی نزدیک אست و نبرد رא دنبال کنید؛ زیرאبا אین . کنند بدאن وفا نمی ،پیمانی ببندندهم معاویه و عمرو بن عاص אهل روی آوردن به قرآن نیستند و אگر

אز אثر אندאخت و سپاهیان אو همچنان بر متارکۀ رא אلمؤمنین אمیرخستگی و تبلیغات منافقان هشدאرهای همه،ساالری دی و مردمکه در همۀ مسائل אعتقادی و אجرאیی به آزא ،אلمؤمنین אمیرאز אین روی ؛پای فشردند جنگ

دאنست، بیش אز אین یافتن به آگاهی و رشد و کمال אنسانی رא آزאدی می و تنها زمینۀ دست باوری ژرف دאشتکه אست و ماندگاری در אین جهان رא خوאستارید، مرא نیامده که زندگیجا آن אز: فرمودאصرאر رא جایز ندאنست و

به خوبی ینאلمؤمن אمیر .אی אنسانی که אکنون آن رא خوش ندאرید، وאدאر کنم شما رא به رאه درست و آیندهمردم خود باید با همۀ . خوאهد رفت کفאز به زودی دאنست که אندیشه و باور تحمیلی دیری نخوאهد پایید و می

אز .بپذیرند و جزء وجود خود کنند و همیشه نگاه دאرندآن رא رא دریابند و حق ،وجود و به یاری خرد و אندیشه .شامیان نفس رאحتی کشیدند و در آستانۀ شکست. بس دאد شفرمان آت ،جنگیدند אین روی به یارאن خود که می

چکیده

אمام . های אمام אدאمه دאشت های حرאم جنگ در صفین متوقف بود، ولی אندرزها و آموز در طول ماه .های بیجای معاویه هم پاسخی درخور دאد گویی بازدאشت و به درخوאست אصحابش رא אز دشنام

به אصحابشان אجازه ندאدند تا آغازگر جنگ )אلسالم علیه(حضرت علی جنگ در ماه صفر شروع شد، ولی .باشند

معروف شد؛ زیرא در آن » لیلة אلهریر«دومین شب حملۀ عمومی که در آن جنگ تا صبح אدאمه دאشت، به ها مانند صدאی زوزۀ سگان و گرگان در هم پیچیده ها و آه و ناله شب صدאی چکاچک شمشیرها و نیزه

.بود

.۲۰۸همان، کالم .١٢٦

۱۱۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

های قدرت معاویه به لرزه אفتاد، دست به دאمان شد و پایه نگامی که جنگ به پایان خود نزدیک ه بس رא بر ها אز سادگی برخی کوفیان אستفاده و آتش عمروعاص با بر سر نیزه کردن قرآن. عمروعاص شد

.لشکر אمام تحمیل کرد

جلسۀ یازدهم

بازی حكمیت و جریان خوאرج

אهدאف درس

:آشنایی با

؛حکمیت و نتیجۀ آن ماجرאی

.گیری خوאرج و دالیل آنان شکلچگونگی

نمروری بر مباحث پیشی

با نیرنگ عمرو بن رقم بزند،رفت نابودی معاویه و شامیان رא که می صفین، تر بیان شد که جنگ پیشبس های אمام و אطرאفیانش در سپاه کوفه کارگر نیفتاد و به ناچار אمام آتش تالش بس אنجامید و عاص به آتش .پردאزیم بس می در אین جلسه به حوאدث پس אز پذیرش آتش. رא پذیرفت

نتخاب دאور و حكمא

وאی بنویسند نامه ی برگزینند و پیمانאندאور دو گروهبس در جبهۀ جنگ، قرאر شد که آتش برقرאریپس אز .نتیجۀ دאوری رא بپذیرند نیز های قرآن حکمیت کنند و هر دو گروه آن دو دאور بر پایۀ آموزه

رא به ه دאوری برگزیده אست، مالک אشتر عمرو بن عاص رא ب ،معاویههنگامی که دریافت אلمؤمنین אمیرتوאن אو رא به طرف نیست و نمی گروه منافقان به رهبری אشعث بن قیس فریاد زدند که مالک بی. دאوری برگزید !جنگیده و یا طرفدאر معاویه نبوده אست گویی عمرو نمی. אو طرفدאر جنگ אست ؛ زیرאدאوری پذیرفت

های ها و توطئه אز عهدۀ خنثی کردن نقشه توאند ر من و کسی که مینماینده و دאوאعالم کرد که אمام طرف نیست و אز قریش نیز بیعباس אبن که باز همان گروه گفتند אما .بن عباس אست אهللا عبدآید، عمرو بر

.موسی אشعری אست אست و دو تن אز قریش نباید با هم به دאوری بنشینند؛ دאور برگزیدۀ ما אبو

و אعالم شده پی برد ریزی به دאمنۀ دسیسه و توطئۀ אز پیش برنامه با شنیدن אین پیشنهاد ینאلمؤمن אمیرطرف باشد و توאند بی نمی نیز، אو شده אستو برکنار هدر جنگ جمل با ما مخالفت کردهم موسی אبوکرد که ه אز جنگ نیز بر אین אندیش و خست אما توطئه بسیار گسترده بود و گروهی ساده .پذیرفته نیستאو دאوری

خوאست אندیشۀ خود رא بر مردم تحمیل کند، تسلیم خوאست در نتیجه אمام که هرگز نمی .خوאسته پای فشردند .آنان شد

אلمؤمنین אمیرموسی אشعری אز سوی عمرو بن عاص אز سوی معاویه و אبو .بس نوشته شد پیمان آتش، »أذرح«در شهرکی به نام موظف شدند تا پایان ماه رمضان دو دאور .شدند به دאوری برگزیده )אلسالم علیه(

کنند و کسی رא که بر حق خالفت دאوری بارۀ در قرآن אساسوאقع در میان دمشق و کوفه، گرد آیند و بر .אست، به خالفت אنتخاب نمایند

خوאرج گیری شكل

قیس آن رא بر یارאن علی سپس אشعث بن .کردندאمضا رאبس و حکمیت پیمان آتشمعاویه و همدستانش خود نیز سفارش کرد تا آن رא אمضاکرد و به یارאن معترض אمام پیمان رא אمضا. د تا آن رא אمضا کنندعرضه کر

بس و حکمیت بودند، با تنی چند אز همان کسانی که با پافشاری خوאستار آتش نامه پس אز אمضای پیمان .کنند

۳ يازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) معليه السال(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אمر אلهی بارۀ در گفتند که علی با پذیرفتن حکمیت אفرאد بشر ند وه جدא شدאز سپا» ا هللاال حکم إل«فریاد با אلمؤمنین אمیر. جنگیم یا باید توبه کند و پیمان رא بشکند یا ما با אو می אین بر بنا؛ خالفت کافر شده אستگروه אین جا که ز آنאما אبه قصد آگاه ساختن آنان אز حقیقت אمر با אیشان سخن گفت، دیدن אنحرאف אین אفرאد

بودند، گذאشتهمخالفت بنایشدگان، خورده، به تحریک تنی چند אز منافقان و خریده אندیش و فریب ساده .و حاضر نشدند سخن אمام رא بشنوند کردندنمای خود پایدאری همچنان بر گفتار نادرست و شعار باطل حق

در محلی به نام حاضرین،در میان رאه، . صادر کرد رאאمام پس אز אمضای پیمان، فرمان بازگشت به کوفه آمیز خطاب به אمام حسن نوشت که سرאسر אرشاد و تربیت אست و چکیدۀ تجربۀ אی حکمت نامه وصیتאمام

.رא دربردאردهای پیامبرאن و حکیمان و مصلحان پیش אز آن نسلهای گذشتۀ بشر و دستاورد آموزش

با خوאرجعباس אبنگوی و گفت

گرد » حرورאء«نامیده شدند، در روستایی به نام » خوאرج«که بعدها אما אفرאدیاه אمام به کوفه بازگشت، سپ. کنیم زیر یک آسمان زندگی نمی אست،کافر شده با پذیرش حکمیت، ما با علی که אعالم کردند کهآمدند و

ها آن گو کند و و فرستاد تا با آنان گفتها آن عباس رא نزد ، אبنאیشان تر بیشאنحرאف جلوگیری אزאمام برאی :فرمودعباس به אبن אمام .به شهر بازگردאند رא

تقول ویقولون، ولکن حاججهم تخاصمهم بالقرآن، فإن אلقرآن حمال ذو وجوه، ال ١٢٧.عنها محیصا بالسنة، فإنهم لن یجدوא

אز (های چندی زیرא قرآن بار بسیاری بر پشت و چهره ؛گو مکن و به قرآن با אیشان گفتهمان آیه چیز بارۀ در گویی و آنان هم אی چیزی می آیهبارۀ در رא دאرد، تو) حقیقت

زیرא אز ؛با آنان حجت بیاور) شیوۀ عمل پیامبر(گویند، لیکن به وسیلۀ سنت و دیگری می .ند یافتآن رאه گریزی نخوאه

جوید و אز آیات قرآن بهره می گو و عباس شیفتۀ قرآن אست و در گفت دאنست که אبن می אلمؤمنین אمیرאی هستند که در هر جانب آن حقیقتی، برאی شرאیط و نیک آگاه بود که آیات قرآن אصول کلی و چندجانبه

تر بیشאش که با خوאست אو אز آن جنبه زند، אی چنگ می به آیه که هر کس. אی نهفته אست زمان و مکان ویژهمغزی چون אندیشان خشک ساده زنند کسانی که به قرآن چنگ می אگرحال . جوید سود می ،هماهنگی دאرد

. آورند تنها حقیقت موجود در آیه به شمار می אند، که خود بردאشت کردهخوאرج باشند، همان جنبه אز حقیقت رא رא ، در هر شرאیط و موقعیتی، رفتاری بودآگاه قرآنکه אز همۀ حقایق ) وآله لیهع אهللا صلی( ولی پیامبر گرאمیو هیچ کس باشدگرفته، هماهنگ زمان و مکان אنجام می آن که با وאقعیت و آنچه که باید در برگزیده אست

ویژه سود یجایگاه، به نادرست אز رאهکارهای قرآن در )وآله علیه אهللا صلی( توאند אدعا کند که پیامبر אکرم نمی .אی جز پذیرش شیوۀ عمل پیامبر گرאمی אسالم ندאرد مسلمانی باشد، چاره مدعیאگر کسی حال. جسته אست

جدאیی آنان אز دیگر مسلمانان رא دلیلخوאرج رא گرد آورد و אو . روאنه شد» حرورאء«عباس به روستای אبنאست؛ که אمری אلهی אست، کافر شده ،در خالفت ها انאنسعلی با پذیرش حکمیت که گفتندها آن .جویا شد

אختالف میان زن بارۀ در مگر قرآن«: عباس گفت אبن. جنگیم یا باید אز کار خود توبه کند یا با אو می אین بر بنا

.۷۷، نامۀ אلبالغه نهج. ١٢٧

۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

تو אمر خدא رא با אختالف آیا برخاست که » ١٢٨حروریه«ناگهان فریاد »و شوهر به حکمیت فرمان ندאده אست؟ ؟کنی مقایسه مین و شوهر میان ز

به رאه אفتاد و » حرورאء«به سوی אونگرאن بود، به دنبال عباس گوی אبن و אز شیوۀ گفت که אلمؤمنین אمیرگو و قرآن با آنان گفت بامگر به تو نگفتم که «: عباس گفت به אبنאمام . رسید جا به آن در همین هنگام

گو אیستاد و با نمونه آوردن رفتار پیامبر بزرگ אسالم و با خوאرج به گفت אو رא کنار زد و خودگاه אمام آن »نکن؟ .بازگردאندو بستن پیمان صلح با مشرکان مکه، همه رא خشنود کرد و به کوفه » حدیبیه«در

ناناگزאرش جنگ صفین به مسلم

אز آغاز رویارویی دو صفین رא پیکار ماجرאیאی خاطر אمام אز אین کار آسوده شد، در نامهکه אین پس אزאز چند و چون ماجرא آگاه نبودند، ، برאی مردم شهرهای زیر فرمان خود که ماجرאی حکمیتسپاه با یکدیگر تا

هدف אمام אین بود که مردم در شهرهای دور אز مرکز خالفت و میدאن جنگ، . گزאرش دאد مختصر אی به گونهنشوند و به وאسطۀ אنگیزאن بازאن و فتنه نیرنگ ،سازאن شایعهات ها رא אز زبان אمام بشنوند و אسیر شایع وאقعیت

ندאنستن حقیقت به مسئوالن بدبین نشوند و אعتماد خود رא به آنان אز دست ندهند؛ زیرא در אین صورت پیوند به مردم אلمؤمنین אمیرگزאرش . گزینند گسلد و مردم رאه مخالفت و ناسازگاری رא برمی مردم و مسئوالن می

:یگر شهرها چنین אستد

אلشام، وאلظاهر أن ربنا وאحد، ونبینا وאحد، وکان بدء أمرنا أنا אلتقینا وאلقوم من أهلق برسوله، وال باهللا وאلتصدی ودعوتنا فی אلإسالم وאحدة، ال نستزیدهم فی אلإیمان

١٢٩.إال ما אختلفنا فیه من دم عثمان، ونحن منه برאء אلأمر وאحد،: یستزیدوننا

ست کهא آغاز کار ما چنان بود که با آن گروه אز مردم شام رویارو شدیم و چنین پیدאفرאخوאنی ما در אسالم یکی אست و در پروردگارمان یکی אست و پیامبرمان یکی אست و نه ما چیزی אفزون بر آنچه دאرند אز ،אش אیمان دאشتن به خدא و رאست دאنستن فرستاده

نه אیشان چیزی אفزون بر آن אز ما؛ کار یکی אست جز אختالفی که ،خوאهیم آنان می !مگناهی باره بی خون عثمان با یکدیگر دאریم، در حالی که ما در آنبارۀ در

که تا آن روز אین אست کند سازی می چنین زمینه אیندر آغاز نامه )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرکه אین دلیل، مسئلۀ توحید و شرک یا אیمان و کفر بود و جنگ صفین، پس אز جنگ جمل، دومین אنگیزۀ جنگ در אسالم

بسی گرאن بود که دو ،برאی אمام به ویژه ،و אین موضوع برאی همۀ مسلمانان بودرویارویی مسلمانان با یکدیگر گو و منطق و و گروه אز אهل قبله که باورهای مشترکی با یکدیگر دאرند، نتوאنند אختالف میان خود رא با گفت

هم شمشیر روی هکنند، ب بر حقی که خود אدعا می گروهپافشاری هر دو به خاطرאستدالل אز میان بردאرند و سازنده، رسوא گوی آگاه و چون آن کس که باطل אست، در جریان گفت. ن یکدیگر شوندبکشند و خوאستار کشت

.ماند هیچ دلیلی، باقی می بی ها ها و خشم در جنگ، کینه אماشوند، شود و مردم אز گرد אو پرאکنده می می

.گفتند حروریه نیز میخوאرج رא به אعتبار مکانی که در آن گرد آمده بودند، . ١٢٨

.۵۸، نامۀ אلبالغه نهج. ١٢٩

۵ يازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) معليه السال(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

وتسکین אلعامة، حتی یشتد אلأمرאلنائرة، تعالوא ندאو ما ال یدرک אلیوم بإطفاء: فقلنافأبوא حتی ! ندאویه بالمکابرة بل: فقالوא. ویستجمع، فنقوی علی وضع אلحق موאضعه

١٣٠.ووقدت نیرאنها وحمشت جنحت אلحرب ورکدت،

نتوאن به دست آورد، אمروز با فرو) پس אز درگیری(د چیزی رא که بیایی :پس گفتمکار که אین نشانیدن آتش دشمنی و پیکار و آرאمش بخشیدن به همگان چاره سازیم، تا

. های خود نیرومند گردیم אستوאر شود و אز هر سو فرאهم آید و بر گذאشتن حق در جایگاه و خوددאری ورزیدند تا! ن رא چاره سازیمنه بلکه با ستیزیدن با یکدیگر آ: پس گفتند

.شد زن شرאرهجنگ روی آورد و پابرجا ماند و آتش آن برאفروخت و که אین

گوی و های بسیار زیبا و گویا، אز گفت ها و کنایه אمام در אین بخش، با אیجازی در حد אعجاز و אستعارهکه به ظاهر در ،برאدرאن مسلمان خود ما به دهد که و به مردم گزאرش می گوید جویی سخن می ماهۀ آشتی سه

ها باورهای خویش אختالفی ندאریم، پیشنهاد کردیم که پیش אز برאفروخته شدن آتش جنگ و پدید آمدن کینهسازی کنیم و سپس با حالتی آرאم و فرصت אز دست برود، چارهکه آن و به جای ماندن آثار شوم آن و پیش אز

آنان که آشتی و آرאمش رא به زیان خود و حق رא متعلق به אماجای خود نهیم، منطقی حق رא بیابیم و درجویی و لجبازی و نادیده گرفتن حق آشکار پای فشردند پیشنهاد رא نپذیرفتند و به ستیزهאین دیدند، دیگری می

.پیش آمد ،آنچه شایسته نبودآتش جنگ شرאره زد و که אین تا

دعوناهم ووضعت مخالبها فینا وفیهم، أجابوא عند ذلک إلی אلذی یاهم،فلما ضرستنا وإعلیهم אلحجة، إلی ما طلبوא، حتی אستبانت إلیه، فأجبناهم إلی ما دعوא، وسارعناهم

أنقذه אهللا من אلهلکة، ومن فمن تم علی ذلک منهم فهو אلذی. ذرةمنهم אلمع طعتوאنق ١٣١.אلذی رאن אهللا علی قلبه، وصارت دאئرة אلسوء علی رأسه لج وتمادی فهو אلرאکس

های خود رא در ما و آنان فرو رو برد و چنگالکه پیکار دندאن در ما و آنان ف پس همینخوאنده بودیمشان؛ لذא به گام به آن چیزی پاسخ دאدند که ما بدאن فرאگذאشت، در آن هنبر حجتکه אین شتافتیم، تا ،پاسخشان دאدیم و به سوی آنچه خوאستند ،آنچه فرאخوאندند

ز آنان بر آن پیمان پایدאری پس هر یک א. آنان آشکار شد و رشتۀ بهانه אز دستشان بریدهمان کسی אست که خدא אو رא אز نابودی رهایی بخشید و کسی که به ستیزه ،ورزید

وی همان نگونساری אست که خدא پوشش بر قلب ،خویی پای فشرد אیستاد و بر دشمن .אو کشیده و پیشامدهای بد بر فرאز سرش گردیده

بسیار زیبا، به مردم شهرها چنین پیام یهای نامه، با אستعاره אین در پایان )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرهای کند و جز אندאم هایش رא در تن جنگجو فرو می ها و چنگال אی אست که نیش دهد که جنگ جانور درنده میبود آنان به دאوری قرآن هنگامی کند که رضایت אمام به אین نکته نیز אشاره می. گذאرد چیزی باقی نمی پاره پاره

دאدندتن پیکار فروبرد و آنان هنگامی بدین کار گروه حاضر درکه جنگ، چنگ و دندאن خود رא در تن هر دو دאنستم که و می نیستنیرنگی بیش دאنستم אین کار میکه אین با من نیز. که شکست خود رא حتمی دیدند

.۵۸، نامۀ אلبالغه نهج. ١٣٠

.همان. ١٣١

۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خسته و אز پیروزی ناאمید شده بودند و ست، אما چون אفرאد سپاه عرאق אز جنگא پذیرش אین نیرنگ به زیان ماهای سازی آنان و روشن کردن جنبه تحت تأثیر تبلیغات دشمن و تحریکات منافقان قرאر دאشتند، پس אز آگاه

. گوناگون موضوع، برאی אتمام حجت و وאگذאر کردن دریافت مردم به زمان آینده، درخوאستشان رא پذیرفتمهر کس پیمانی رא که بسته و دאوری قرآن رא که .بر پذیرش ما چه خوאهند کرددر برאکه آنان אکنون باید دید

،بخشد و هر کس بر باطل خدא אو رא אز نابودی رهایی می ،ماندببند به سر رساند و بدאن پای אست، پذیرفته، د، چون در جهت وאژگون به حرکت درآمده אستنطلبی و دنیاپرستی خود پافشاری ک قدرت ،خوאهی ریاست

چنین .אفکند میهای پلیدی رא بر دلش پرده شود و خدאوند میوجودش به وאژگونگی و אنحرאف و کجی تبدیل .گیرد میدر معرض همۀ پیشامدهای نابودسازنده قرאر فردی

شعار خوאرج

نوشتن אین گزאرش به مردم شهرها، به کارهای جاری پردאخت و مقدمات دאوری رא پس אز אلمؤمنین אمیربه سرپرستی ،چهارصد نفر אز مردم شام و چهارصد نفر אز مردم زیر فرمان אمام که بودبر אین قرאر . م کردفرאه .باشندאین دאوری نتیجۀאهللا بن عباس، به أذرح بروند و بر کار دאورאن نظارت کنند و منتظر عبد

» ال حکم إال هللا«نی که شعار دیدند، در میان کسا سود خود رא در زیان مردم می هموאره אنگیزאن که فتنه .پارچۀ مسلمانان وאدאر کردند אز جمع یک به جدאیی به تحریک و فتنه پردאختند و دوباره آنان رא ،سر دאده بودند .برخاستند אلمؤمنین אمیرאندیش نیز دوباره با سر دאدن همان شعار به مخالفت با אین گروه ساده

:אمام در پاسخ אین شعار آنان فرمود

ال إمرة، فإنه البد :ولکن هؤالء یقولون نعم إنه ال حکم إال هللا،! لمة حق یرאد بها باطلکغ אهللا فیها فیها אلکافر، ویبل یعمل فی إمرته אلمؤمن ویستمتع ؛أمیر بر أو فاجر للناس من

للضعیف من אلقوی، ویقاتل به אلعدو، وتأمن به אلسبل، ویؤخذ به אلأجل، ویجمع به אلفیء، .فاجر حتی یستریح بر، ویسترאح من

: وقال. أنتظر فیکم حکم אهللا: م قالهیمحکت عملما س )אلسالم علیه(وفی روאیة أخری أنه إلی أن تنقطع אلتقی، وأما אلإمرة אلفاجرة فیتمتع فیها אلشقی، أما אلإمرة אلبرة فیعمل فیها

١٣٢.مدته، وتدرکه منیته

هیچ حق ،آری شکی نیست که دאوری! خوאهند ی אز آن میسخن حقی אست که باطلکه אین فرمانروאیی حق کسی جز خدא نیست، با: گویند کس جز خدא نیست، لیکن آنان می

אگر ! [خوאه نیکوکار باشد و خوאه تبهکار ،אی جز دאشتن فرمانروאیی ندאرند مردم چارهکند و کافر در آن هنگام تالش میدر فرمانروאیی אو مؤمن کار و ] فرمانروא تبهکار باشد

رساند و غنیمت و مالیات شود، و خدא سررسید رא در آن روزگار می مندی می خوאستار بهرهها به وسیلۀ אو אمن کنند و رאه شود و با دشمن جنگ می به وسیلۀ אو گردآوری می

اساید و אز تبهکار شود تا نیکوکار بی ناتوאن به وسیلۀ אو אز نیرومند گرفته می حق .گردد می .دبیاساین

.۴۰، کالم אلبالغه نهج .١٣٢

۷ يازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) معليه السال(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

حکم : در روאیت دیگر אست که אمام، که درود باد بر אو، وقتی شعار تحکیم رא شنید گفتאما زمامدאری نیکوکارאن، پس مردم پروאدאر در آن : شما منتظرم و گفتبارۀ در خدא رא

مند بهره کوشند، و אما زمامدאری تبهکار، پس در آن، مردم بد فرجام روزگار به عمل می .شوند تا زمانش به سر آید و مرگش אو رא دریابد می

در فرهنگ قرآنی و در صدر אسالم، به معنای دאوری و » حکومت«و » حکم«که وאژۀ نماندناگفته های بدیهی אست که پایۀ دאوری در אسالم، قرآن و آموزه .قضاوت میان کسانی אست که با هم אختالف دאرند

:بر אین نکته تأکید کرده אستسه بار ر قرآن کریمدآن אست و خدאوند

و هر کس بر پایۀ آنچه خدא فروفرسـتاده دאوری ١٣٣؛﴾ومن لم یحکم بما أنزل אهللا فأولئک هم אلکافرون﴿همان אفرאد سـتمگر «: فرماید همین سوره می ۴۷و ۴۵ اتدر آی همچنین. همان אفرאد کافر هستند ،نکرده אست .»همان אفرאد تبهکار هستند«، »هستند

پس تنها فرستاده אست، هایی باشد که خدא فرو حکم قاضی باید بر پایۀ آموزه ، قضاوت وאین بر بنا .فرمانروאیی و אدאرۀ سیاسی و نه אمارتحکومت قضایی אز آن خدא אست،

باطلی رא אز آن شعار چیز אمادهند، ی میکه אینان شعار حق فرماید می )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرکه فرمانروאیی و مدیریت אجتماع بر אین باورندبلکه دאوری نیست، ،منظور אینان אز حکم و حکمیت .خوאهند می

در حالی که مردم برאی אدאرۀ אمور کشور ناچار אز دאشتن فرمانروא یا مدیر و ست، א تنها و تنها אز آن خدאن طرز تفکر به אجرא زیرא אگر آ .کردאر باشد و خوאه تبهکار یکوکار و درستسرپرستی هستند، خوאه אین فرمانروא ن

شود نظمی و هرج و مرج می دאند و در نتیجه אجتماع دچار بی אز سوی خدא می یאمر خود رא ولی درآید، هر کسپس . دیاب و אجتماع سر و سامان نمی رسد نمی سامانبه جمعی ستهو هیچ یک אز نیازهای مردم و کارهای د

وא אگر אین فرمانر حال .شودאو אنجام دستمردم باید سرپرست و مدیری دאشته باشند تا کارهای همگانی به אی به گونه های אخالقی و אنسانی، خدאیی و אرزش جهانی و عقیدتی و شخص نیکوکاری باشد، کارهای אین

، دאر فرمانروאیی شود عهدهف אز رאه حق אگر شخصی فاجر و تبهکار و منحر אما شود، אنجام میهماهنگ و همرאه ؛ زیرא در و گریزی אز آن نیست אستمردم یک אجتماع سودمند باز هم بودنش برאی گردאنیدن کارهای بایستۀ

کنند و وظایف אجتماعی رא به نسبت آگاهی و چنین حالتی אفرאد مؤمن آزאدאنه به وظایف فردی خود عمل میشناسند و آن رא رא می سانند و کسانی هم که کافرند، یعنی حقر نجام میبه א ،ولیتی که دאرندئאحساس مسو سرאنجام خدא قانون جویند ه به سود خود بهره میآمد אنگارند، אز محیط موجود و شرאیط به دست نادیده می

ری که رساند و سرنوشت پایانی אین אجتماع متناسب با رفتا خود می אنجامحاکم بر אجتماعات אنسانی رא به سربرאی אدאرۀ نیز فرمانروאیی شخص تبهکار با فرאتر אز אین،. خورد رقم می ،گیرند والن در پیش میئمردم و مس

ها رאهאمنیت شود، آید، با دشمن جنگ می شود و אمور אقتصادی به گردش درمی אمور אجتماع، مالیات گرفته می شود؛ گرفته میفرد ناتوאن אز شخص نیرومند و حق شود ازرگانی و دیگر نیازها تأمین میبرאی رفت و آمد و ب

بدین .گردد تر بیشکند که مردم رאضی شوند و پایدאری نظام زیرא دستگاه قضایی אین نظام به روشی رفتار میمیرد می تبهکار فرد شود و های אجتماعی آسوده می ها و رنج نیکوکار אز گرفتاری אی، فرد ترتیب در چنین جامعه

.کشند ایند و نفس رאحتی میآس گردد و مردم אز شر אو می می یا برکنار

.۴۴/ مائده. ١٣٣

۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

شعار خوאرجبارۀ در دیدگاه אمام

در برאبر شعارها و אظهار عقیدۀ آزאدאنه و אبرאز وجود אجتماعی خوאرج و )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرترین مخالف سختپردאخت و با آن گروه که سر همچنین برאی آگاه شدن مردم، به روشنگری و آموزش می

אما آنان که هیچ منطقی ندאشتند، با . کرد برخورد نمیقهرآمیز و زورگویانه به گونۀسیاسی و عقیدتی אمام بودند، رא، کافر אلمؤمنین אمیرفکر نبود، אز جمله با آنان هم رא که کس فشردند و هر تعصب بر باور سبک خود پای می

:فرمودאز אین روی אمام به آنان . دאنستند אو می ۀاری با אو رא توبشرط بازگشت به همکتنها دאنستند و می

صلی אهللا (وجهادی مع رسول אهللا أبعد إیمانی باهللا, أصابکم حاصب، وال بقی منکم آثرشر مآب، فأوبوא! ﴾ا أنا من אلمهتدینضللت إذא وم﴿لقد ! بالکفر أشهد علی نفسی )علیه

شامال، وسیفا قاطعا، وأثرة یتخذها ابعدی ذل وאرجعوא علی أثر אلأعقاب، أما إنکم ستلقون ١٣٤.אلظالمون فیکم سنة

آیا پس אز אیمان آوردنم به ! אز شما به جا نگذאرد یאثرطوفان شنی بر سرتان ببارد و هیچ در «! بر خودم به کفر گوאهی دهم؟) وآله علیه אهللا صلی( خدא و جهاد همرאه با رسول خدא

پس به بدترین سرאنجام بازگردید و به » یافتگان نیستم אم و אز رאه آن صورت گمرאه شدهگمان شما پس אز من به هان هش دאرید که بی. پس پشت گذشتگان وאپس گرאیید

رو خوאهید شد و دچار چنان تبعیض و به فرאگیری و با شمشیر برאیی رو زودی با خوאری .گزینند می چون سنتی آن رא بر نابرאبری خوאهید گشت که ستمگرאن در میان شما

ن چیزی، אز אثبات چنی. هایی دאرد کفر یعنی شناخت حق و نادیده אنگاشتن آن که خود پیامدها و دنبالهکه هم אلمؤمنین אمیر. کس رא به کفر متهم کرد توאن هر אجتماعی بسیار دشوאر אست و به آسانی نمی دیدگاه

אو و نه هیچ بارۀ در دאنست که אین אتهام نه میزאن سنجش حق و معیار شناخت אیمان بود، بهتر אز همگان میآنان جانبۀ یکאندیشی و دאوری و ساده نگری مسلمان دیگر، درست نیست و گستاخی خوאرج אز سطحی

دید אمام می. אی به دست نیاورد نتیجه אما ،سازی آنان پردאخت אمام بارها به روشنگری و آگاه. گیرد سرچشمه میאگر مذهب و . کالمی تبدیل شده אست یعقیدتی و مذهب یאندیشی رشد کرده و به جریان ساده אکنون آنکه

گو و بحث و و گذאری شود و אبزאر کار خود رא گفت و منطق و برهان ژرف پایهدرست پایۀ تفکر آیینی بریعنی کسانی ،و هم دیگرאن شود دאر می بالد و ریشه میאستدالل قرאر دهد، هم خود در تاریخ فرهنگ و אندیشه

אما برخورد کنند،ن با آ درو هستند و چگونه بای به که با چه جریانی رو توאنند بفهمند میאندیشند، که چنین نمیאتهام و برچسب کفر زدن و حذف و کشتن ها آن پیشرفت ژرفا که אبزאر کار و وسیلۀ بیو آلود تعصب های جریان

.رسند نمیبالندگی و گسترش ندאرند و به مرحلۀتاریخ تمدن باشد، جایگاهی در

ها مغز و با شناختی که אز برنامه کهای אین گروه خش و سایر ویژگی ، رفتاربا توجه به روحیه אلمؤمنین אمیرچنین ترسیم אین، آیندۀ آنان رא دאشتאمیه و دیگر تشنگان قدرت و شیفتگان حکومت های بنی و چشمدאشت

:کرد

وאپسگرא و ،ناپیدא و پرگذشت אسالم به تنگنای کور بازگشت אز سعۀ صدر و دیدگاه کرאن . نظرאنۀ جاهلیت که بدترین بازگشتگاه אست تنگ

.۵۸، کالم אلبالغه نهج. ١٣٤

۹ يازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) معليه السال(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کند؛ زیرא سرنوشت گریزناپذیر آنان رفتن سبک بلیغ قرآن، אین حالت رא با فعل אمر بیان می با אلهام אزمام אو دאرید، پس بدאن سوی خوאهید رفت نمی حال که אز אین אندیشه دست بر: فرماید گویی می ؛بدאن سوی אست

بلکه برאی پاسدאری .نخوאهند کردرفتار گونه آگاه باشید و هش دאرید که پس אز من تشنگان قدرت، با شما אینאز قدرت خویش، جز با زبان شمشیر و منطق سلطه و شیوۀ زورگویی، با هیچ وسیلۀ دیگری با شما سخن

.نخوאهند گفت

نتیجۀ حکمیت

.گوها رא شروع کردند و حاضر شدند و گفتجایگاه دאوری درنامۀ حکمیت، دو دאور پیمان یپس אز אمضاگروه ناظرאن و אفرאد دیگری که در آن شهر گرد آمده بودند، چشم به . אعالم نظر دאورאن فرאرسید سرאنجام روز

: موسی אشعری گفت هیئت ناظرאن عرאق بود، به אبو که رئیسعباس، אبن. هر دو نفر پیش آمدند. بودندرאه . نبر فرאز شو و نظر خود رא بگوتو بر م گاه آنبگذאر عمرو پیش אز تو به منبر برود و نظر خود رא אعالم کند،

نخست بر אو .قرאر عمل نخوאهد کردبر خالف אیم و هیچ یک אز ما با هم قرאری گذאشته ما: موسی گفت אبوאیم که وجود علی و معاویه باعث אختالف میان مسلمانان ما دو نفر بدین نتیجه رسیده: گفت و منبر فرאز شد

، پس אز مشورت، که بخوאهندکس رא کنیم تا مسلمانان هر برکنار می ما هر دو رא אز خالفت و אمارت .אستאو رא אز خالفت ،آورم گونه که אنگشترم رא אز אنگشتم بیرون می همان ،אنتخاب کنند و من که نمایندۀ علی هستم

.אنگشتر رא אز אنگشتش بیرون آورد و אز منبر فرود آمدگاه آن. کنم برکنار می

علی رא אز خالفت ،مردم، دیدید که אبوموسیאی : ص بر منبر فرאز شد و گفتپس אز وی عمرو بن عا ؛دאنم من معاویه رא به جای علی خلیفه می .گونه که אنگشترش رא אز אنگشتش بیرون آورد همان ،برکنار کرد

گشت کرد و אز به אن ،אنگشتر خود رא که بیرون آورده بودگاه آن. کنم گونه که אین אنگشتر رא در אنگشتم می همان .منبر فرود آمد

تنی چند אز عرאقیان نیز به אبوموسی . موسی به عمرو بن عاص تاخت و به אو دشنام دאد که مرא فریفتی אبوو אین چنین منبر رفت رعباس رא نپذیرفت و پیش אز عمرو ب تاختند و אو رא سرزنش کردند که چرא سخن אبن

.خوردفریب

بر ،موسی زیرא אبو ؛بدین سادگی אز عمرو فریب خورده باشدنیز که אبوموسی رسد به نظر نمی با אین همهنتیجۀ توطئۀ אز پیش توאند میآرאیی نبود، بلکه אین صحنهلوحی ص سادهشخ ش،شهرت خالفאز . دאی برאی فریب دאدن مردم باش اشیانهسازی ن صحنه اشد و آن دشنام و به هم تاختن نیزאی ب شده ریزی برنامه . نامه نبود دאوری دאورאن هم بر طبق قرآن و پیمانۀ گذشته روش مشاوره و شیو אین

אی אز وهی אز خوאرج و دستهپس אز شنیدن نتیجۀ حکمیت، در پاسخ به گر )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیر :رمودکه به نتیجه אعترאض دאشتند، ف منافقان

علیهما أن یجعجعا عند אلقرآن، وال رجلین، فأخذنا فأجمع رأی ملئکم علی أن אختاروאאلحق وهما یبصرאنه، وکان ألسنتهما معه وقلوبهما تبعه، فتاها عنه، وترکا یجاوزאه، وتکون

وאلعمل وقد سبق אستثناؤنا علیهما فی אلحکم بالعدل. أیهمار אلجور هوאهما، وאلإعوجاج

۱۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

أیدینا لأنفسنا، حین خالفا سبیل אلحق، وأتیا بالحق سوء رأیهما وجور حکمهما، وאلثقة فی ١٣٥.وس אلحکمیعرف من معک بما ال

پس ما بر عهدۀ .برگزینند) به دאوری(ی سرאنتان یکپارچه بر آن شد که دو مرد رא أپس رن با آن باشد و هایشا آنان گذאشتیم که در کنار قرآن بایستند و אز آن فرאتر نروند و زبان

پس آن دو אز قرآن به بیرאهه رفتند و در همان حال که حق رא .هایشان پیرو آن دلو . روی شیوۀ אیشان אست روی خوאستشان و کج آن رא فرو گذאشتند و بیرאهه ،دیدند می

شرط ما با آنان در دאوری کردن به دאد و رفتار کردن به حق אز بد رأی دאدن آنان و به و چون אز رאه حق بیرون رفتند و دאوری . ستم دאوری کردنشان پیشی گرفته אست

אی אستوאر در אختیار کردند، ما هم برאی خود وثیقه ،ناسدش אی که کسی آن رא نمی وאژگونه ).دאوری آنان رא نپذیریمکه آن برאی(دאریم

אین شما بودید که در هنگامۀ جنگ و در : گوید در אین سخن به مخالفان می )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرآن خوردید و بارۀ در وریآن لحظات که پیروزی نزدیک بود، فریب درخوאست دشمن رא برאی آشتی و دא

که ،شده رא بس پذیرفتید و دو مرد شناخته های خودفروخته رא برאی آتش های دورویانۀ سرאن و شخصیت گفتهناچار بدאن جا که אین دو رא مردم אنتخاب کرده بودند، ما אز آن. هیچ یک مورد رضایت ما نبودند، برگزیدید

ها و دستورهای موزه پایۀ آ و אز آنان پیمان گرفتیم که بر تکلیف کردیم نامه بر آنان در پیمان אماتسلیم شدیم، بینی که پیش چنان ،אما .دلشان خالصانه אز قرآن پیروی کندو زبان و پیش نیفتند و אز آن قرآن عمل کنند

ا که ما ج روی آوردند و אز آن های אنحرאفی و ناحق به گرאیش ند وאز فرمان قرآن سرپیچی کردها آن شد، میشرط پذیرش نتیجۀ دאوری آنان رא پیروی آن دو אز قرآن و دאوری کردن بر پایۀ آن قرאر دאده بودیم، אکنون که

بازگشت و حق پذیریم یدאنیم و آن رא نم نمیبند پایאند، ما خود رא بدאن دهصادر کرحکمی بیدאدگرאنه و باطل .دאنیم به جنگ رא برאی خود محفوظ می

אکنون برאی بازگشت به میدאن .هایتان درگذرد جویی ها و بهانه رحمت کند و אز سر کوتاهی خدא شما رא .، بار دیگر به پایان برسانیمآماده شوید تا پیروزی ناتمام رאجنگ با ستمگرאن

چکیده

אمام نیز مالک رא برאی . دکرאنتخاب رא برאی دאوری عمرو بن عاص ، معاویه،بس پس אز برقرאری آتش ردم אعترאض کردند ولی باز هم م ،عباس رא پیشنهاد دאد אمام אبن. نپذیرفتندאو رא ولی مردم ،ری برگزیددאو .אمام تحمیل کردندאو رא بر و موسی رא برאی دאوری برگزیدند و אبو

تند و گفسر دאدند » ا هللاحکم אل ال«אی אز میان سپاه אمام برآشفتند و فریاد نامه عده پس אز אمضای پیمان אز سپاه אمام کناره אین گروه با אین شعار .و باید توبه کندאست אمام با پذیرش حکمیت کافر شده که

.گرفتند

.۱۷۷، کالم אلبالغه نهج. ١٣٥

۱۱ يازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) معليه السال(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

و سخن گفت عباس رא برאی مناظره و گفتگو با خوאرج فرستاد و خود نیز در پی אو رفت و با آنان אبن ،אمام خود نوشت و ماجرאی صفین و حکمیت رא برאی فرمان زیرאی به شهرهای نامه گاه آن. آنان رא رאضی کرد .بازگو کردمردم אین شهرها

رא אز خالفت خلع )אلسالم علیه(אبوموسی بر منبر رفت و حضرت علی دو دאور، نخست هنگام אعالم نظر אین ولی مردم ،رفت و معاویه رא به خالفت گماشت بر فرאز منبر عاص در پی אوعمرو بن گاه آن. کرد

.نپذیرفتند و با هیاهو و مشاجره پرאکنده شدنددאوری رא

جلسۀ دوאزدهم

אستاندאری مصر

אهدאف درس

:نایی باآش

؛های معاویه برאی تصرف آن وאلیان مصر و تالش

؛אستاندאری مصر و شهادت אوماجرאی گماردن مالک به

.مصر אز قلمرو حکمرאنی אمام ییکوتاهی یارאن אمام و جدא

ث پیشینمروری بر مباح

ن ایمرא سوز ی خانمانزد و آتش جنگ که معاویه אز پذیرش حکم אمام سر باز گفتیمدر جلسات پیش عرض نابودی دید، دست به دאمان که אین آتش دאمنگیرش شد و خود رא در مگاه آن برאفروخت و اننامسلم

به حکم خدא، توאنست جویی و پناه بردن به قرآن و گردن نهادن آشتی ۀنیز با حیل وعمر. عاص شدعمرو بن هب یافت، میبه سود אمام پایان ورت אدאمه در صجنگ رא که رא بفریبد و نتیجۀ )אلسالم علیه(علی لشکریان אمام

.آینده و حکم دو نفر حکم وאگذאر کند

جا ختم نشد و אو تالش کرد تا آتش فتنه رא در گوشۀ دیگری אز های معاویه به همین ها و توطئه تالش هب ،ده بودش و همرאهאکه با وعدۀ אستاندאری مصر با ،عاص رאز אین رو عمرو بن א .سرزمین אسالمی روشن کند

مربوط به والیت مصر در אین جلسه به تحوالت سیاسی. تحریک کردچنگ آوردن مصر تالش برאی به .پردאزیم می

فتح مصر

و אشتخود فرهنگی چند هزאر ساله د و زد ها زیر سلطۀ رومیان دست و پا می قرنکه سرزمین فرאعنه های خالفت عمر بن خطاب، در سال ه بود،پذیرفتאز فرهنگ رومی و مسیحی אثر نیز نزدیک به هشتصد سال

. و به دست مسلمانان אفتاد عمرو بن عاص، אز چنگ رومیان رهایی یافتی ندهامرفبه سپاه אسالم با یورشو در فرماندאر مصر بود عمرو بن عاص אز هنگام گشودن مصر تا چند سال پس אز به خالفت رسیدن عثمان،

عثمان جا که אز آن. ه بودقرאر دאد پایتخت خود ،بخشی אز قاهره אست مروزهکه א ها شهر فسطاط رא، آن سالسرح رא به و אبن אبی کردکرد، عمرو بن عاص رא هم برکنار میאمیه گزینش אز بنی کارگزאرאن خود رא تر بیش بودت بدאن سرزمین بازگشدر فکر ه وאرعمرو بن عاص همزمان به بعد ن آאز . گماردو به فرماندאری مصر אجای

هایی که علیه عثمان در توطئهمستقیم و غیرمستقیم، אی گونهو در سرאسر روزگار خالفت عثمان، به .رسید אلمؤمنین אمیرد و خالفت به عثمان کشته شکه אین دست دאشت تاشد، ریزی می طرح

قیس بن سعدوالیت

فرماندאر مصر رא نیز برکنار کرد و کرد، میא برکنار همۀ فرماندאرאن و کارگزאرאن عثمان رکه אلمؤمنین אمیر درعمرو بن عاص با אمام بیعت نکرد و در אین میان . قیس بن سعد بن عباده رא به مصر فرستادبه جای אو

و همۀ ساکن شد ،אشتخانه و زمینی د جا آن عرאق و حجاز، که در ،شام אز فلسطین، میان مصر،אی نقطه

۱۵ دوازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خود های אجتماعی و سیاسی، سود آیندۀ قیق جریانهدف אو אین بود که با אرزیابی د. گرفت ها رא زیر نظر جریان .آوردرא به چنگ ممکن والیت مصر شکلرא بیابد و به هر

درماند، عمرو )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیررאبر در ب دجویانهسو یمعاویه، אز گزینش سیاستکه אین پس אزبا معاویه رא در همکاری فرصت رא مغتنم شمرد وعمرو بن عاص . ری فرאخوאندبن عاص رא به یاری و همکا

بدین ترتیب عمرو بن عاص در کنار אین شرط رא پذیرفت و نیز معاویه .گرو حکومت همیشگی بر مصر قرאر دאد :آگاه شد، فرمود אهنگامی که אز אین سودאمام . معاویه قرאر گرفت

١٣٦.ترک אلدین رضیخة یة حتی شرط له أن یؤتیه أتیة، ویرضخ له علیمعاو عإنه لم یبای

و در ندگمان אو با معاویه پیمان نبسته אست مگر بدאن شرط که بخششی به وی ک بی .برאبر فروهشتن دین، پادאشی אندک به אو دهد

بكر یאبمحمد بن والیت

ن مردم میاو در א .هایی علیه אو چید دאنست، توطئه ن سعد رא دشمن سرسخت خود میمعاویه که قیس بپس אز آگاهی אز אین توطئه قیس رא אمام . کرده אستאرتباط برقرאر ا معاویه بپنهانی قیس چنین وאنمود کرد که

بود אمامیافتۀ ورشکه ناپسری و پر ،بکر رא محمد بن אبیهجری ۳۶نزد خود فرא خوאند و در آغاز رمضان سال .دאشت، به فرماندאری مصر فرستاد میدوست خود אو رא مانند فرزند אمام و

شدت در مصر به دلیل و אאی نکرده بود تا آن روز کار אجرאیی گستردهو بود بکر، جوאن محمد بن אبی ؛کرد میا خشونت رفتار دאشت، با هوאدאرאن عثمان ب אلمؤمنین אمیرو אیمانی که به حقانیت אش به אمام عالقهتر شدند رفتار אو گستاخ אینبا אمام مخالفان .رא ویرאن کند אلمؤمنین אمیرتصمیم گرفت کانون مخالفان که چنان

بکر بن אبیو با تحریکات معاویه و دیگر کسانی که به مصر چشم دوخته بودند، آشکارא به مخالفت با محمد .برخاستند

אی بدین محمد رא به فرماندאری مصر گماشت، عهدنامه ،אلمؤمنین אمیرکه هنگامی ناگفته نماند که :مضمون برאی אو نوشت

وجهک، وآس بینهم فی אللحظة فاخفض لهم جناحک، وألن لهم جانبک، وאبسط لهم. علیهم فک لهم، وال ییأس אلضعفاء من عدلکאلعظماء فی حی وאلنظرة، حتی ال یطمع

אلصغیرة من أعمالکم وאلکبیرة، وאلظاهرة فإن אهللا تعالی یسائلکم معشر عباده عن ١٣٧.عف فهو أکرمفإن یعذب فأنتم أظلم، وإن ی وאلمستورة،

! عجبا البن אلنابغة« :تعمرو بن عاص אست و در אبتدאی آن چنین آمده אسبارۀ در که ۸۳، بخشی אز خطبۀ אلبالغه نهج. ١٣٦

أما ـ وشر אلقول אلکذب ـ إنه. باطال، ونطق آثما لقد قال! أعافس وأمارس: دعابة، وأنی אمرؤ تلعابة یزعم الهل אلشام أن فیאلحرب فأی زאجر وآمر فإذא کان عند .فیلحف، ویخون אلعهد، ویقطع אلإل یخلف، ویسأل فیبخل، ویسأللیقول فیکذب، ویعد ف

أما وאهللا إنی لیمنعنی من אللعب ذکر . ح אلقرم سبتهفإذא کان ذلک کان أکبر مکیدته أن یمن ما لم تأخذ אلسیوف مآخذها،! هو .»لیمنعه من قول אلحق نسیان אلآخرة אلموت، وإنه

.۲۷، نامۀ אلبالغه نهج. ١٣٧

۱۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

روی خویی پیشه کن و گشاده بال فروتنی خود رא بر אیشان فرود آور و برאی آنان نرمرو در میان آنان یکسان عمل کن تا به باش و در نگریستن אز گوشۀ چشم و אز رو

אت بر خودشان אت به سود خود چشم ندوزند و ناتوאنان אز دאدگری بزرگان در بیدאدگریکارهای خرد و بارۀ در د نشوند؛ زیرא خدאی وאالجایگاه אز شما ـ گروه بندگانش ـناאمی

אز آن جهت ،کند؛ پس אگر عذאب کند کالن و آشکار و پنهان پرسش و بازخوאست می .אو برאی چنین کاری بزرگوאرتر אست ،אست که شما ستمگرید و אگر درگذرد

دهد تا ئولیت אدאرۀ אمور مردم رא بر عهده دאرند آموزش میبه کسانی که مسدر אین منشور، אلمؤمنین אمیربا رفتاری אنسانی با مردم برخورد کنند؛ زیرא وظیفۀ مسئوالن خدمت به مردم אست نه فرمانروאیی و حکومت بر

برאبری و نیکوکاری رفتار کند که ،که با مردم چنان با دאدگری کند بکر سفارش می אمام به محمد بن אبی. آنانאی عمل کند که אفرאد فرماندאر نباید به گونه. آمیز گذشتگان رא فرאموش کنند کردאرهای بیدאدگرאنه و تبعیض

های گرאیشو אز خود بپرورאنندگرאیش به باطل رא در سر אندیشۀثروتمند و متنفذ و صاحبان אمتیازאت بزرگ، אند، אز بهره بوده انی که همیشه אز حق خود بیناتوאنان و کسبردאری کنند و باطل فرماندאر به سود خود بهره

پروردگار رא به یاد دאشته باشد و بدאند که همۀ فرماندאر باید هموאره. ندشوאو ناאمید طرفانۀ بیدאدگری و رفتار .شود و پادאش و کیفر دאده می ند محاسبهאوخدکارها و کردאرهایش در پیشگاه

:نویسد ن عهدنامه میאییز، در بخشی אز آم های حکمت آموزشאرאئۀ پس אز אمام

مصر، فأنت أبی بکر ـ أنی قد ولیتک أعظم أجنادی فی نفسی أهل بنمحمد وאعلم ـ یا ال ساعة من دینک، ولو لم یکن لک إ محقوق أن تخالف علی نفسک، وأن تنافح عن

ولیس من אهللا אهللا برضی أحد من خلقه، فإن فی אهللا خلفا من غیره، אلدهر، وال تسخط ١٣٨.خلف فی غیره

خودم که مردم ترین אستانم نزد بکر ـ که من تو رא بر بزرگ و بدאن ـ אی محمد بن אبیو אگر که تو با خودت به مخالفت بایستی پس سزאوאر אست .אم اندאر کردهفرم ،مصر باشندאی אز روزگار در אختیار ندאشته باشی، אز دین خود به دفاع برخیزی؛ و خدא رא با جز لحظه

توאنی خدא رא باره می زیرא در אین ؛خشنودی هیچ کس אز آفریدگانش به خشم میاور .چ کس جانشین خدא نیستجانشین دیگری بیابی، در حالی که هی

אستانی فرماندאر کرده אست کهکند که אو رא بر یادآوری میمحمد در אین بخش אز نامه، به אلمؤمنین אمیرو حق אو אلمؤمنین אمیرאز جاهای دیگر به تر بیشنیز جا آن مردم تر אست و های دیگر بزرگ ز همۀ אستانא

همکاری جلبحق אین مردم و بازستاندن אست که فرماندאر، برאی אز אین رو سزאوאر ؛دنאیمان و دلبستگی دאرکه همان برنامۀ د به مبارزه برخیزد و אز دین خودی شخصی خوها گرאیشیاری دین، با אیربآنان .אست، دفاع کند و در אین رאه خشنودی خدא رא به دست آرد אلمؤمنین אمیرجویانه و مردمی حقیقت

אز درون مصرאمام در بکر به مصر، معاویه و عمرو بن عاص אز یک سو و دشمنان بن אبیمحمد با אعزאم به درپی محمد پی. به جنگی رویارو و آشکار با אو برخاستندسرאنجام که אین سوی دیگر به توطئه نشستند تا

אین جریان . کردی درخوאست تر بیشنیروی אز אیشان برאی مقابله با دشمنان אمام پیغام فرستاد و אلمؤمنین אمیر

.همان .١٣٨

۱۷ دوازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אمام نتوאنست אز אین روی ؛با روزهای پس אز جنگ صفین و سستی کوفیان در یاری אمام مصادف شده بود .دترسفمحمد ب به یاریسپاهی رא

אعزאم مالک

ی محمد ها اریی مصر و گرفتها אریپس אز بازگشت אز جنگ صفین، אز دشو )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرאز هیچ تالشی برאی سرکوب مخالفان و نابودی کانون که آن ، بامحمدد و نیک دریافت که بکر آگاه ش بن אبی

باید אز گونه که آنتوאند تجربگی در אدאرۀ אمور نمی جوאنی و کم دلیلبه אما، אست ردهکفساد در مصر دریغ نهم אز نظر نظامی هماورد برگزید؛ زیرא אومصر یمالک אشتر رא به فرماندאرאین رو زא؛ عهدۀ אین مهم برآید

ین بد. آمد های معاویه و عمرو بن عاص برمی دشمنان بود و هم אز نظر سیاسی אز عهدۀ خنثی کردن توطئهمالک אشتر ، هجری ۳۸بکر در صفر سال بن אبیمحمد پیش אز شهادت هجری ۳۷در رجب سال ترتیب אمام

.رא به فرماندאری مصر گسیل کرد

نگاشت تا مالک هر دو نامه رא با مالک אشتر برאی אی مردم مصر و عهدنامه אی به نامهدر אین هنگام אمام :نویسد به مردم مصر می אمام در نامۀ خود. بردخود به مصر

هب غضبوא لله حین عصی فی أرضه، وذ אلمؤمنین، إلی אلقوم אلذین من عبد אهللا علی أمیرفال معروف یسترאح إلیه، אلجور سرאدقه علی אلبر وאلفاجر، وאلمقیم وאلظاعن، بحقه، فضرب

ینام أیام ال ،وجل אهللا عز بعد، فقد بعثت إلیکم عبدא من عباد أما. وال منکر یتناهی عنهאلروع، أشد علی אلفجار من حریق אلنار، وهو مالک אلخوف، وال ینکل عن אلأعدאء ساعات

یف من سیوف אلحق، فإنه س אلحارث أخو مذحج، فاسمعوא له أطیعوא أمره فیما طابق بنأمرکم أن فإن أمرکم أن تنفروא فانفروא، وإن: نابی אلضریبة אهللا، ال کلیل אلظبة، وال

ی، وقد آثرتکم بهوال یؤخر وال یقدم إال عن أمر تقیموא فأقیموא، فإنه ال یقدم وال یحجم، ١٣٩.علی نفسی لنصیحته لکم، وشدة شکیمته علی عدوکم

علی אمیر مؤمنان، به مردمی که برאی خدא خشم گرفتند هنگامی که در ،אز بندۀ خدאא بر אش ر ستم چنان سرאپردهکه آن نافرمانی شد و حق אو رא بردند تا) خدאی رא(زمینش

شد که با آن אی یافت می نیکوکار و تبهکار و باشنده و کوچنده بزد که نه کار پسندیده .دאشتند بتوאن بیاسایند و نه کسی رא אز هرگونه کار ناپسندی بازمی

אم که نه در روزهای بیم אی אز بندگان خدא رא به سوی شما فرستاده چنان بنده אما بعد، آنبر تبهکارאن . تابد می نگامۀ سهمگین کارزאر אز دشمن روی برخوאبد و نه در ه می) جنگ(

فرمان אو .אز طایفۀ مذحج אست ،پسر حارث ،و אو مالک .گیرتر אست אز سوزش آتشسخت بشنوید و فرمان ببرید؛ زیرא אو شمشیری אز شمشیرهای خدא ،رא אگر با حق برאبر بود

אگر به شما دستور بسیج شدن .ن برودنه تیزی آن کند شود و نه برندگی آن אز میا אست؛زیرא אو جز به فرمان من نه بر ؛برجای بمانید ،بسیج شوید و אگر فرمان ماندن دאد ،دאد

אندאزد و نه به نه کاری رא به عقب می .دאرد کند و نه دست אز آن برمی کاری אقدאم می

.۳۸، אز نامۀ אلبالغه نهج. ١٣٩

۱۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

برאی شما و شدت و با فرستادنش شما رא بر خود برگزیدم به جهت خیرخوאهی אو . پیش .אش بر دشمنتان سختگیری

کمالعهدنامۀ

:چنین אست ،شتگامالک אشتر ن رאیب )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرکه هم אی سرآغاز عهدنامه

אلحارث ، مالک بنأمیر אلمؤمنین هذא ما أمر به عبد אهللا علی. بسم אهللا אلرحمن אلرحیمخرאجها، وجهاد عدوها، وאستصالح أهلها، جبایة: אلأشتر فی عهده إلیه حین واله مصر

.بالدها وعمارة

אمیر مؤمنان، ،אین אست پیمانی که بندۀ خدא علی .به نام אهللا آن بخشایشگر بس مهربانعهد خود به وی، هنگامی که אو رא به فرماندאری مصر مالک אشتر پسر حارث رא درو جهاد کردن با دشمنش و به گردآوری خرאج آن برאی .برگماشت، به وی فرمان دאد .جا و آباد کردن سرزمین آن سامان درآوردن کار مردم آن

من فرאئضه وسننه، אلتی ال : تابهأمر به فی ک أمره بتقوی אهللا، وإیثار طاعته، وאتباع ماوإضاعتها، وأن ینصر אهللا سبحانه بیده أحد إال باتباعها، وال یشقی إال مع جحودها یسعد .وإعزאز من أعزه ر من نصره،ولسانه، فإنه، جل אسمه، قد تکفل بنص وقلبه

دهد پروאی خدא رא دאشتن و فرمانبردאری אز אو رא بر فرمان همگان به אو فرمان میها و אز وאجب: آنچه در کتابش به وی فرمان دאده אستאز برگزیدن و پیروی کردن

و جز با رسد یفرجامی نم به نیکها آن کس جز با پیروی אز های אو، که هیچ سنتو به وی فرمان دאد که . شود به بدفرجامی دچار نمیها آن نشناختن و پایمال کردن

خدאی پاک אز هر کاستی رא با دل و دست و زبانش یاری کند؛ زیرא אو، که نامش کو خدא رא یاری کسی رא که به یاری אو برخاسته و אرجمند ساختن آن شکوهمند باد،

.کرده אست אرجمند دאشته، پایندאنی

اس أمارة بالسوء، إلویزعها عند אلجمحات، فإن אلنف وأمره أن یکسر نفسه من אلشهوאت، .ما رحم אهللا

ها آن ها بازدאرد و به هنگام سرکشی فرماید که نفس خود رא אز پیروی خوאهش و אو رא میخدא که אین به بدی אست مگر دهنده گمان نفس بسیار فرمان א بیزگردאند؛ زیررא به خود با

.به مهربانی آن رא نگذאرد

بالد قد جرت علیها دول قبلک، من عدل وجور، ثم אعلم یا مالک، أنی قد وجهتک إلیأمور אلوالة قبلک، مورک فی مثل ما کنت تنظر فیه منאلناس ینظرون من أ وأن

.ویقولون فیک ما کنت تقول فیهم

אم که پیش אز تو دאدها و بیدאدها من تو رא به سرزمینی روאنه کرده ،گاه بدאن אی مالک آننگرند که دم در کارهایت چنان میو بدאن که مر های گوناگون بر آن رفته אست אز دست

אت چیزی گویند که تو باره و در نگریستی ماندאرאن پیش אز خودت میتو در کارهای فر .گفتی آنان میبارۀ در

۱۹ دوازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

فلیکن أحب אلذخائر . ألسن عباده إنما یستدل علی אلصالحین بما یجری אهللا لهم علیفإن אلشح אلصالح، فاملک هوאک، وشح بنفسک عما ال یحل لک، إلیک ذخیرة אلعمل

.بالنفس אلإنصاف منها فیما أحببت وکرهت

ان بر توאن رאه یافت که خدא برאی آن هایی می گمان بر شناخت شایستگان با گفته و بیها در نزد تو ترین אندوخته دאشتنی پس باید دوست .گردאند های بندگانش روאنه می زبان

بارۀ در و برאی نفست אت رא به دست گیر אندوختۀ کار شایسته باشد؛ پس مهار خوאستهزفتی پیشه کن؛ زیرא زفتی پیشه کردن برאی نفس دאدن دאد ،چیزی که برאیت روא نیست

.ه دوست دאرد یا خوش ندאردآن در چیزی אست ک

وאللطف بهم، وال تکونن علیهم سبعا ضاریا وأشعر قلبک אلرحمة للرعیة، وאلمحبة لهم،فی אلخلق، یفرط منهم لک إما أخ لک فی אلدین، وإما نظیر: أکلهم، فإنهم صنفان تغتنم

من عفوک یؤتی علی أیدیهم فی אلعمد وאلخطاء، فأعطهم אلعلل، אلزلل، وتعرض لهمم، ووאلی אلأمر عفوه وصفحه، فإنک فوقه وصفحک مثل אلذی تحب أن یعطیک אهللا من

١٤٠!فوقک، وאهللا فوق من والک علیک

و لطف نسبت بدیشان بپوشان الی مهربانی با مردم و دوستی به آنان و دلت رא در البهو مبادא بر مردم جانور و ددی درنده باشی که خوردنشان رא غنیمت شماری؛ زیرא مردم אز

تو در آفرینش؛ هستند، یا همانند یا برאی تو برאدری دینی: نددو دسته و گونه بیرون نیستگردد و در کارهای آگاهانه یا ها بدאنان دچار می زند و آسیب ها אز آنان سر می لغزش

شوند؛ אز אین روی אز بخشودن مؤאخذه می ،אند ناآگاهانۀ سهوی خوب و بد که אنجام دאدهدوست دאری خدא אز بخشودن و گذشت گونه که و گذشت خود به آنان ببخشای همان

خود به تو ببخشاید؛ زیرא تو بر سر آنان هستی و وאگذאرندۀ فرمان بر عهدۀ تو بر سر تو ١٤١.کس که کار رא به تو سپرده אست אست و خدא بر سر آن

شهادت مالک

ا عمرو که אز مالک אشتر سخت هرאسناک بود، بאو . مالک אشتر به سوی مصر به معاویه رسیدخبر حرکت مانند آن אست که ،به مصر برسد مالکهر دو بدین نتیجه رسیدند که אگر پای و بن عاص به رאیزنی نشست

سپاهی توאن برאبری با אو رא و هیچ אستناپذیر زیرא אو شکست ؛جا قدم گذאشته אست خود بدאن אلمؤمنین אمیری معاویه ظرف .رو شوند به توطئه و نیرنگ با אو رو אز درباز بر آن شدند تا و سودאگر نیرنگ، אز אین روی دندאرد

فرستاد و به אو پیغام دאد که ،که شهری بر سر رאه مصر بود ،برאی کارگزאر אمام در قلزمعسل آلوده به زهر رא رسد و به خالفت می یهاومعشود و سرאنجام با مرگ مالک ناتوאن میאمام عسل رא به مالک بخورאند، آنאگر

.۵۳شمارۀ ها، אز عهد نامه ، بخشאلبالغه نهج. ١٤٠

بلکه رهنمودی فرאزمانی و فرאمکانی، برאی همۀ جا که אین عهدنامه، نه تنها در آن زمان و مکان، منشور کشوردאری אز آن. ١٤١که متن آن جا אست، جا دאرد که به تفصیل و با شرح کامل گزאرش شود، אما אز آن ها אنسانها و ها و مکان عصرها و نسل

.نامه بسنده شده אست ها نیست، تنها به مقدمۀ אین پیمان آن در אین درسطوالنی אست و مجال ذکر

۲۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رא تا پایان شهر درآمدهای آن و همۀ دهد معاویه به خالفت برسد، فرماندאری آن منطقه رא به אو می چنانچه .بخشد میش به وی א زندگی

و کرد شده هم فرمان معاویه رא אجرא شد و آن مزدور خریدאریفرماندאر قلزم مالک در رאه مصر مهمان خبر مرگ مالک به هنگامی که . بهره ساخت رف به حق بیسردאری عاوجود رא אز אلمؤمنین אمیرجهان אسالم و

خدאی رא سپاهیانی در عسل ؛»إن هللا جنود في אلعسل«: غرور گفتو د، با شادمانی و سرمستی رسیمعاویه و گرفتیم و مالک אشتر که در אعلی دو بازو دאشت؛ عمار یاسر که אو رא در جنگ صفین אز «: سپس گفت. אست .»رא بریدیم جا آن אین

:رسید، فرمود אلمؤمنین אمیرمالک به هنگامی که خبر شهادت

حجرא لکان صلدא، ال یرتقیه وאهللا لو کان جبال لکان فندא، ولو کان! مالک وما مالک ١٤٢.אلطائر אلحافر، وال یوفی علیه

،همتا ندאشت و אگر سنگی بود ،سوگند به خدא אگر کوهی بود! آه، مالک و چه مالکیرفت، و نه پرنده بر فرאزش نه سم ستور بر چکاد آن فرא می. سخت بود و ناشکستنی

.توאنست کرد پروאز می

بكر אبیمحمد بن دلجویی אز

سپاهی به یاری جا که هیچ بکر אز والیت مصر به אو رسید، אز آن هنگامی که خبر برکناری محمد بن אبیאو رא برکنار کرده و مالک אشتر رא به جای אو و پندאشت که אمام אز رفتار אو ناخشنود شده אو فرستاده نشده بود،

جلب رضایت محمد و دلجویی אمام برאی . אز אین روی سخت نارאحت شد و אحساس دلسردی کرد. گمارده אستبه شهادت رسیده ،پیش אز رسیدن به مصر ،مالکین نامه نوشتن אچون هنگام و نوشتאی برאی אو نامه وאאز

:بود، خبر آن رא هم به وی אبالغ کرد

إلی عملک، وإنی لم أفعل ذلک אستبطاء أما بعد، فقد بلغنی موجدتک من تسریح אلأشترسلطانک، لولیتک فی אلجد، ولو نزعت ما تحت یدک منوال אزدیادא لک لک فی אلجهد،

١٤٣.إلیک والیة ما هو أیسر علیک مؤونة، وأعجب

خشم و دلتنگی تو ) بزرگوאر ستایش و سپاس به درگاه پروردگار و درود بر پیامبر(پس אز ت به אطالع من رسیده אست و من אین کار رא بدאن جهت אز فرستادن אشتر به محل کار

ی אز تو تر بیشאم یا در کوشیدن چیز אم که تو رא در تالش کردن کند یافته نکردهאز تو گرفتم، حتما تو رא به ،ستא ی رא که زیر دست تومسئولیتو אگر قدرت و . אم خوאسته

تر باشد و אز ن بدאن بر تو آسانگمارم که אدאره و سر و سامان دאد فرماندאری جایی می .مورد پسند تو باشد تر بیشجهت فرمانروאیی

به کار خود باید تو الک אشتر به شهادت رسیده אست؛ אز אین رودهد که م אطالع میمحمد אمام به گاه آن :یو در برאبر دشمن با بینش אیستادگی کن یאدאمه ده

.۴۴۳، حکمت אلبالغه نهج. ١٤٢

.۳۴، אز نامۀ אلبالغه نهج .١٤٣

۲۱ دوازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کان رجال لنا ناصحا، وعلی عدونا شدیدא ناقما، أمر مصر إن אلرجل אلذی کنت ولیتهرאضون، أولاه אهللا رضوאنه، فلقد אستکمل أیامه، والقی حمامه، ونحن عنه! אهللا فرحمه

ک، وאمض علی بصیرتک، وشمر لحرب من حاربک،لعدو فأصحر. وضاعف אلثوאب لهأهمک، ویعنک علی ما ینزل بک، אلإستعانة باهللا یکفک ما وאدع إلی سبیل ربک، وأکثر

.إن شاء אهللا

شخصی بود برאی ما ،ودمگمان آن مردی که به فرماندאری مصر برگماشته ب بیروزگارش رא به ! ادخیرخوאه، و بر دشمن ما سختگیری کیفردهنده؛ پس خدא אو رא ببخش

خدא خشنودی خود .و با مرگش رویارو شده، در حالی که ما אز אو خشنودیم אنجام رسانیدهینش پس تو برאی دشمنت بیرون رو و بر ب. رא بهرۀ אو کناد و پادאش אو رא چند برאبر دهاد

دאمن به کمر زن و به رאه ،خود به رאه بیفت و برאی جنگ کسی که با تو بجنگد ،و بسیار אز خدא یاری بجوی تا تو رא در آنچه به خود مشغول دאشته خوאنپروردگارت فرא

.אهللا شاء אن ،ت دهدא یاری ،آید بسنده کند و بر آنچه بر سرت فرود می

אز حکومت אمام مصرو جدא شدن بکر محمد بن אبیشهادت

که آن אی آرאستند و پیش אز ، سپاه تازهאز شهادت مالک אشتر در میانۀ رאهپس مخالفان אمام در مصر، ١٤٤.نابرאبر به شهادت رسانیدند یبکر رא در جنگ و گریز بن אبیمحمد ،نیروی عرאق برسد

אز سپاه אین هنوز . فرستاده بودمحمد به یاری و با تالش بسیار نیروی کمی فرאهم کرده אلمؤمنین אمیرفرستاد تا به کوفه سپاه به دنبال رא یאز אین روی کس ؛به אمام رسیدمحمد کوفه دور نشده بود که خبر شهادت

.بازگردد

یکی پس אز دیگری رא אفرאد دلیر و باאیمان אو وאفزאید د که دشمن پیوسته بر نیروهای خود میدی یאمام مאی ضعیف و ناאمید و ها زیر فرمان אو با روحیه مردم کوفه و دیگر سرزمین با אین همه دאرد می سر رאه برאز

אمام در گزאرشی به . کنند אی برאی نرفتن به جنگ ساز می خیزند و هر روز بهانۀ تازه نمی برאو خسته، به یاری :کند אوضاع آن روزها رא چنین ترسیم می ش در بصره،فرماندאر ،بن عباس אهللا عبد

ـ رحمه אهللا ـ قد אستشهد، فعند אهللا بن أبی بکرمحمد أما بعد، فإن مصر قد אفتتحت، وکنت حثثت אلناس وقد. ناصحا، وعامال کادحا، وسیفا قاطعا، ورکنا دאفعا نحتسبه، ولدא

אلآتی אلوقعة، ودعوتهم سرא وجهرא، وعودא وبدءא، فمنهم حاقه، وأمرتهم بغیاثه قبلعلی لأسأل אهللا تعالی أن یجعل لی منهم . خاذال کارها، ومنهم אلمعتل کاذبا، ومنهم אلقاعد

وتوطینی نفسی علی فوאهللا لوال طمعی عند لقائی عدوی فی אلشهادة، فرجا عاجال، ١٤٥.هؤالء یوما وאحدא، وال ألتقی بهم أبدא ألقی مع اאلمنیة، الحببت أل

سره به دست عمرو بن عاص אفتاد و تا אی فجیع کشته شد و مصر یک هجری به شیوه ۳۸بكر در صفر سال محمد بن אبی .١٤٤

.آن حکومت رאند رقیب بر بی) هجری ۴۳(سال مرگش

.۳۵، אز نامۀ אلبالغه نهج. ١٤٥

۲۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

، بدאن که مصر گشوده شده אست و )امبر אوسپاس و ستایش خدא و درود بر پی(پس אز پس خوאستار .رحمت کناد ـ به شهادت رسیده אست بکر ـ که خدא אو رא پسر אبیمحمد

شمار هستم که אو فرزندی بود خیرخوאه و دریافت پادאش شهادت אو אز خدא در روز .کارگزאری بود کوشا، و شمشیری بود برنده و ستونی بازدאرنده

אنگیخته بودم و بدאنان فرمان دאدم که پیش אز رخدאد رא بر پیوستن به אو برو من مردم به فریادرسی אو روند و پنهانی و آشکارא و بارها و אز آغاز آنان رא فرאخوאندم؛ پس برخی אز

و آورندگانی به دروغ آنان آیندگانی بودند با ناخوشایندی و برخی دیگر אز آنان بهانه .نشستگانی فروگذאر در خانه אی אز آنان هم دسته

خوאهم که به زودی گشایشی אز دست אیشان برאیم فرאهم کند؛ אز خدאی وאالجایگاه میدאشت به شهادتم هنگام رویارو شدنم با دشمن نبود و אگر زیرא سوگند به خدא אگر چشم

دאشتم که برאی یک روز هم گمان دوست بی آماده کردن خودم رא بر مرگ وجود ندאشت، .رو نشوم و هرگز با آنان دیدאر نکنم با آنان روبه

توجهی آنان به موقعیت אجتماعی و رنج و درد و تأسف אز אوضاع زمانه و کوتاهی אندیشۀ مردم و بی، هر چند هدفش אمام. نمایان אست אلمؤمنین אمیرسخنان درهای אمام، ش אز دستورها و آموزאیشان نافرمانی

زیرא شایسته אست که های خود مجبور کند؛ ها و آموزش رمانمردم رא به אنجام ف تخوאس حق بود، אما نمیخودجوش و طبیعی وظایف אنسانی خود אی به گونهها آن فرهنگ عمومی و אندیشۀ אجتماعی مردم رشد کند تا

که ؛ چنانאست نیز چنین) وآله علیه אهللا صلی( گونه که شیوۀ آموزشی قرآن و پیامبر אکرم همان .رא אنجام دهند :فرماید خدא به پیامبرش می

فقاتل في سبیل אلله ال تكلف إلا نفسك و حرض אلمؤمنین عسى אلله أن یكف بأس ﴿ ١٤٦﴾אلذین كفروא و אلله أشد بأسا و أشد تنكیال

.کنی و مؤمنان رא تشویق کن کسی جز خودت رא مکلف نمی .پس در رאه خدא کارزאر کنگیری کفایت کند و خدא در سخت ،چه بسا خدא دشوאری کسانی رא که کفر ورزیدند

.گیرتر آموز سخت نیرومندتر אست و در کیفر عبرت

אلمؤمنین אمیرאز אین روی . کرد مجبور نمی جنگها مردم رא به شرکت در یک אز جنگ پیامبر در هیچ در رאه خدא و عاقبت دאوطلبانه جهاد אیستاد و سرאنجام سازی و روشنگری می گاه همیشه به آنیز )אلسالم علیه(

آگاهانه تصمیم بگیرند و تاگذאشت و سپس آنان رא آزאد می گفت بازمیتوجهی به جهاد رא برאی مردم بد بیبه جنگ رאها آن אماکرد، אمام آنان رא سرزنش می ،خاستند نمی مردم کوفه دאوطلبانه به یاری بر تر بیشچون

در رאه جهاد در رאه خدא یک عبادت אست و کسی که دشمن رא زیرא אمام بر אین باور بود که ساخت؛ مجبور نمیאز אین رو در جهاد رود؛ شهید به شمار می ،کند و کسی که کشته شود پادאش مجاهد رא دریافت می ،بکشدخدא

.به پروردگار باشد و بسنزدیکی خالص و برאی دفرאباید نیت א

.۸۴/ نساء. ١٤٦

۲۳ دوازدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

چکیده

. صر در زمان خالفت عمر فتح شد و אستاندאری آن به عمرو بن عاص، که سردאر فاتح مصر بود، رسیدم سرح رא به جای عمرو به مصر فرستاد، ولی عمرو پیوسته سودאی حکومت بر مصر رא در عثمان، אبن אبی

.پرورאند سر میوالیت بر مصر رא شرط همکاری با معاویه قرאر دאد و پیوسته در تالش بود تا مصر رא אز عمرو بن عاص

.رאنی کند دאیرۀ حکومت אمام خارج و خود بر آن حکمאمام، قیس بن سعد بن عباده رא به والیت مصر گماشت، ولی معاویه با نیرنگ چنین وאنمود کرد که قیس

بکر رא به جای אز אین رو אمام אو رא אز مصر فرאخوאند و محمد بن אبی. دאی مخفیانه با אو אرتباط دאر به گونه .אو گمارد

های خود אدאمه بکر به والیت مصر منافقان و هوאدאرאن عثمان در مصر به فعالیت با אنتصاب محمد بن אبی .مصر کردخاطرش אز ناحیۀ مصر آسوده شود، مالک אشتر رא روאنۀ که אین دאدند و אمیر مؤمنان برאی

بکر دلجویی אی אز محمد بن אبی مالک در میانۀ رאه مصر با توطئۀ عمرو مسموم و شهید شد و אمام در نامه .کرد و אو رא دوباره به אستاندאری مصر گماشت

.بکر، مصر به دست عمرو אفتاد و אز دאیرۀ حکومت אمام خارج شد با شهادت محمد بن אبی

جلسۀ سیزدهم

ای نهروאنغوغ

אهدאف درس :آشنایی با

؛با مردمها آن چگونگی رویاروییخوאرج و

؛خوאرجهای אمام برאی هدאیت تالش

.جنگ نهروאن و عاقبت خوאرجحوאدث

مروری بر مباحث پیشین

. عاص و ماجرאی حکمیت پایان یافتعمرو بن ری گ تر بیان شد، جنگ صفین با حیله یشکه پ چنانبه رأی قرآن دو دאوردیدند ، هنگامی کهتر אمام رא به پذیرش حکمیت وאدאر کرده بودند لوحانی که پیش ساده

دאنستند و کافر رא قرאردאد و هر دو طرف باطل رא אصل پذیرش حکمیت دو، نآبه جای طرد نظر ،عمل نکردندرא تکفیر آنان אمیر مؤمنان بدین ترتیب . کافر شده אستدאور کند، در دین خدא ، אنسانی رאهر کسگفتند که

رویارویی אمام با آنان و چگونگیخوאرج سرאنجام در אین جلسه به . باید توبه کندکردند و گفتند که אمام .پردאزیم می

در كوفه خوאرج

عرאق انبه کوفه بازگشتند، همۀ مسلمان אلمؤمنین אمیرروشنگرאنۀ اننشینان، با سخن אءرحروکه אین پس אزباعث مصر و برخی دیگر אز رخدאدهادر אین میان مسئلۀ . ماندندها، چشم به رאه نتیجۀ دאوری و دیگر سرزمین

ال حکم «دل و سطحی رא به همان אندیشۀ نادرست و אنحرאفی و شعار אنگیزאن بار دیگر אفرאد ساده که فتنه شدآشفته های مردم رא و אندیشه دאدند אین شعار رא سر می ها אنجمندر مسجد و پیوسته אین گروه . برאنگیزند »إلا هللاو پیوسته در برאبر آن به روشنگری و شد نمیه مهوאאز אین شعار دچار אلمؤمنین אمیربا אین همه . کردند می

ها آن بلکه به ،دאد میپردאخت و در برאبر آن گروه وאکنش منفی نشان ن های אلهی و אنسانی می آموزش حکمت : فرمود می

که אین نخست: مند هستید برید، אز سه حق بهره در میان ما به سر میتا زمانی که شما و مذאکرۀ گو و گفتو [مسجد برאی אنجام عبادאت توאند شما رא אز آمدن به کسی نمی

ر مانند دیگرאن، به طو ،سهم شما אز بیت אلمالکه آن ؛ دومباز دאرد] سیاسی و عقیدتیما بر روی شما شمشیر ، با ما نجنگیدزمانی که تا که آن و سوم شود کامل پردאخت می

١٤٧.کشیم نمی

אجازه و گذشت بود ناپذیر و بی گیر، سازش سیار سختکه در مسائل אقتصادی ب )אلسالم علیه(אمام علی دאد و زمینۀ باز و که אندک حقی אز مردم پایمال شود، در مسائل عقیدتی و سیاسی آزאدی کامل می دאد نمی

گاه با دلیل و سخن منطقی و حجت آن. کرد تا אندیشۀ خود رא آزאدאنه بیان کند روشنی برאی مخالف فرאهم میکرد که هرگز نباید אندیشه رא با زور پاسخ سفارش میخود نیز تحمل به یارאن کم. אیستاد می ومحکم به پاسخ א

.۳۳۶۲، ص ۳۷، چاپ لیدن هلند، ذیل حوאدث سالطبری تاریخ. ١٤٧

۲۶

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

حجت فرمود ما که به لطف خدא אیشان می .سقوط کردورطۀ تنبیه و بدگویی دאد یا بر אثر خشم و عصبانیت، به .رو شویم هب نرم و אستداللی با مخالفان رو یشایسته אست با زبانی درخور دאریم، و منطق

کم در رאستای حل شود یا دستگو و אستدالل و با گفت مسئلهאین کرد تا می אمام با چنین باوری، تالشدیدند و که سود خود رא در زیان אمت مسلمان می ،אنگیزאن فتنهحرکت کند؛ אما ها شکوفا شدن אندیشه

.رویارویی مسلحانه و قهرآمیز کشانیدنددאنستند، کار رא به گو رא به سود مردم و زیان خویش می و گفت

دسته یا به صورت فردی، آشکار و جویانۀ אمام به جایی نرسید و جریان خوאرج، دسته های آشتی تالشپرאکنده شدند و هر کس رא که در میان شهرها و روستاها ،نهان، به بیرون کوفه خزیدند و پس אز شکل یافتن

هماهنگ هر فرد رא با باور نادرست خودאگر پاسخ ختند وאدرپدرونی אو هایباورو یافتند، به تفتیش عقایدرא ها آن شنیدند، خود אز אفرאد میکردند و אگر سخنی ناسازگار با خوאست و אندیشۀ سبک אو رא رها مییافتند، می ،ندیشهرسید و بر نگرאنی آن حضرت برאی א درپی به אمام می پی رفتارهایی אین چنین گزאرش. کشتند می

پیغام فرستاد که אز אین کارها دست بردאرید אمام به אیشان אز אین روی . شد همبستگی و אمنیت مردم אفزوده میقرآن و بر خالف شد، بینی می که پیش زیرא نتیجۀ دאوری، چنان ؛و بیایید تا با هم به جنگ معاویه برویم

خود پافشاری کردند و אز نادرستوسته بر نگرش אما آنان پی. تسאها خوאست و نگرش אفرאد و گروه ساسبرא .آنان رא به جنگ معاویه گسیل دאرد گاه آننخست אز کفر خود توبه کند، تاאمام خوאستند

خوאرج گیری سپاه شكل

تصمیم گرفتند با אفرאد אز کوفه بیرون رفتند و سپاهی تشکیل دאدند و نزدیک به دوאزده هزאر نفر אز אینאی אز אز آنان ناאمید نشده بود، برאی سخن گفتن با آنان بیرون رفت و چون به دسته نوزام که هאم. אمام بجنگند :رمودف אیشانبه ،آنان رسید

تضللون عامة أمة محمد فإن أبیتم إال أن تزعموא أنی أخطأت وضللت، فلم سیوفکم علی! وتأخذونهم بخطئی، وتکفرونهم بذنوبی اللی،بض, )وآله علیه אهللا صلی(

١٤٨.أذنب بمن لم یذنب عوאتقکم تضعونها موאضع אلبرءة وאلسقم، وتخلطون من

دم و گمرאه شدم، چرא پذیرید که אدعا کنید من אشتباه کر جز אین رא نمی یپس אگر چیزو به אشتباه من دאنید رא به گمرאهی من گمرאه می) وآله علیه אهللا صلی( همۀ אمت محمد

! آورید؟ گیرید و به گناهان من همه رא کافر به شمار می آنان رא به کیفر میکس رא و هر گذאرید اهای تندرستی و بیماری میرא در جها آن ،شمشیرهایتان بر شانه

.آمیزید در هم می ،کرده אست با کسی که گناه نکرده אستکه گناه

درستی بارۀ در رאگوید که אگر حاضر نیستید هیچ دلیل و منطقی در אین سخن، به آنان می אلمؤمنین אمیرپافشاری ی من و گمرאهی אدعای سخیف خود در خطاکار بر همچنانپذیرش حکمیت بپذیرید و کار من در

پس چرא همۀ .אم خطاکار و گمرאه شدهمن به تنهایی در אین صورت ی شما درست باشد، אدعا حتی אگرکنید، میهمۀ کسانی که بارۀ در رאنید و مردم رא، به گناه طرفدאری אز حق و دست برندאشتن אز حق، به یک چوب می

.۱۲۷، خطبۀ אلبالغه نهج. ١٤٨

۲۷ سيزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

و شمشیر و چه بد، با زبان زور کنید و چرא با همگان، چه خوب صادر می ، یک حکمאندیشند چون شما نمی شوید و منطقی جز شمشیر ندאرید؟ رو می به رو

شما خوب فرمودند کهند و ردآمیز، به سنت پیامبر گرאمی אستناد ک אین سخن سرزنشאمام در אدאمۀ نماز אش بود، بر مردهیک مسلمان جا که آن زناکار אز آنسپس کرد؛ ، زناکار رא سنگسار میدאنید که پیامبر میאش به کشت و میرאثش رא به خانوאده نیز به کیفر کارش میقاتل رא .دאد אش می رא به خانوאدهثش میرאخوאند و میها آن אز غنیمت بهرא زد و سپس سهم آنان همسر رא تازیانه می برید و زناکار بی دست دزد رא می .دאد میرא به אین אفرאد پیامبر که אین با که کنید مشاهده می. با زنان مسلمان אزدوאج کنند تادאد پردאخت و אجازه می می

دאشت و آنان رא אز بهرۀ אسالمشان بازنمیکرد، با אین همه אجرא میها آنبارۀ در خدא رא د و حکمرسان کیفر میشما אز همۀ مردم بدترید و אز کسانی هستید که در حالی که . کرد نمی پاکنامشان رא אز میان نام مسلمانان

١٤٩:אندאخته אست ی گم و گوربیابان و دور یپرتگاه آنان رא به ،شیطان

אلناس فإن אلشاذ من! ید אهللا مع אلجماعة، وإیاکم وאلفرقة وאلزموא אلسوאد אلأعظم فإن ١٥٠.للشیطان، کما أن אلشاذة من אلغنم للذئب

خدא بر سر مردم به ) مهربانی و بخشایش(زرگ مردم همرאه شوید؛ زیرא دست با אکثریت بزیرא אنسان ؛دهم هم پیوسته و یکپارچه אست و شما رא אز پرאکندگی سخت پرهیز می

.که گوسفند אز گله جدאאفتاده بهرۀ گرگ אست چنان ؛تکرو شکار شیطان אست

אفکن بود، سخن گفت و فرمود که با شرאیط از و אختالفس آنان که تفرقهنادرستی شعار بارۀ در گاه אمام آنپایۀ قرآن برجا که אز آنאرزش אست و باطل و بی نیزحکمیت .ه شودאی باید کشت شعاردهندهکنونی چنین

.ندאریم شامیانما هیچ تعهدی در برאبر ،دאوری نشده אست

جنگ با خوאرج

تا אز مردم خوאست و به کوفه بازگشت، به ناچار، אلمؤمنین אمیرنکرد و ثر אخرد آن گروه کمسخنان אمام در بر خانه و خانوאدۀ گروه خوאرج ما אز بسیاری אز کوفیان گفتند که אما . برאی بازگشت به شام ساز جنگ ببینند

با אین وصف אگر . ترسیم که پس אز رفتن ما به سوی شام آنان بر زنان و کودکان ما بتازند خود بیمناکیم و میها آن و אز شرخوאرج رویم به جنگ یدابنخست دل نیستیم؛ אز אین رو آسوده سرمان אز پشتکنیم، نگ شامآه

.گاه آهنگ شام کنیم یابیم، آنرهایی

دאرتر אز دو ریشه ،אی ان زخم تازهآنخودی بودند و جنگ با خوאرج אمام אز אین کار سخت ناخشنود بود؛ زیرא אفرאد אی دאشتند و אفزون بر אین، خوאرج אندیشه. آورد نزאر مسلمانان پدید می دאر و جنگ پیشین، در تن زخم

باطل حق و یاهرچه با אندیشه در حقیقت. دلی بودند که در رאه رسیدن به حق در ورطۀ باطل אفتاده بودند ادهس

ورثه أهله، وقتل אلقاتل وورث میرאثه لیه ثمثم صلی ع, رجم אلزאنی אلمحصن )وآله علیه אهللا صلی(وقد علمتم أن رسول אهللا .١٤٩

فأخذهم رسول אهللا ؛אلفیء ونکحا אلمسلمات אلسارق وجلد אلزאنی غیر אلمحصن ثم قسم علیهما من أهله، وقطعثم . أهله سهمهم من אلإسالم، ولم یخرج أسماءهم من بین بذنوبهم، وأقام حق אهللا فیهم، ولم یمنعهم )وآله هعلی אهللا صلی(

.۱۲۷کالم אز، همان نهج אلبالغه؛ مرאمیه أنتم شرאر אلناس، ومن رمی به אلشیطان

.همان. ١٥٠

۲۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

د، ظاهربینان ینشن אش می ه אی אز مظلومیت بر چهر هاله یابد، میگسترش تر بیش، آن אندیشه شود جنگ تر بیشهیچ کاری در شود که تبدیل میشایان אحترאم یمقدس و آیینمذهبی کند و سرאنجام به جذب می تر بیشرא

ان ناتوאن کرد یا אز میان بردאشت؛ حجت و بره אز אین رو אندیشه رא باید با אندیشه،. توאن אنجام دאد برאبر آن نمی :یدفرما آنان میبارۀ در אلمؤمنین אمیر که چنان

١٥١.فأخطأه، کمن طلب אلباطل فأدرکه ال تقاتلوא אلخوאرج بعدی، فلیس من طلب אلحق

پس אز من با خوאرج پیکار نکنید؛ زیرא کسی که حق رא خوאست و در یافتن آن به خطا .دست یافت אفتاد، مانند کسی نیست که به دنبال باطل رفت و بدאن

پندאرند אند و می هאفتادباطل ورطۀ در אین رאه به אماאند، منظور אمام آن אست که خوאرج به دنبال حق بودهآگاه نرم آنان رא אی شیوهگو و و گفت אز אین رو شایسته אست که با אستدالل،. همان حق אستباطل אیشان که ،آنان نیستند که אز آغاز آگاهانه به دنبال باطل پیروאناص و عمرو بن ع אینان همانند کسانی چون معاویه،. کردبدیهی אست . ند و به هر بهایی بدאن دست یافتنده رאه אفتاددست یافتن به قدرت و حکومت אست، بهمان که شناسند و در نادאنی و تیرگی زیرא אینان حق رא می توאن سخن گفت؛ ، نمیجز با زبان سالحאفرאدی، ن چنیبا که .دبرهان به رאه روشن حق رאهنمایی کر ستند که بتوאن آنان رא با دلیل ونی

، به ناچار به سوی با شامیان در برאبر خود ندیدאمام که هیچ رאهی برאی بردن کوفیان به جنگ با אین همه .خوאرج به رאه אفتاد

منجمبرخورد אمام با

حرکت אساس خود ساعت سعد و نحس رא بر شناسی که به پندאر که سپاه به رאه אفتاد، ستاره همینزیرא من אین ؛ترسم به پیروزی نرسی می د،بروی אکنون אگر«: گفت ، رאه بر אمام گرفت وتشناخ ستارگان می

:رمودאمام در پاسخ אو ف. »نمدא به جایگاه ستارگان نحس میهنگام رא با توجه

عنه אلسوء؟ وتخوف من אلساعة ن سار فیها صرفأتزعم أنک تهدی إلی אلساعة אلتی م אلضر؟ فمن صدقک بهذא فقد کذب אلقرآن، وאستغنی عن אلتی من سار فیها حاق به

وتبتغی فی قولک للعامل بأمرک أن אلإستعانة باهللا فی نیل אلمحبوب ودفع אلمکروه،نال فیها אلنفع، ربه، لأنک ـ بزعمک ـ أنت هدیته إلی אلساعة אلتی یولیک אلحمد دون

١٥٢.وأمن אلضر

بدی אز אو ،آن به رאه אفتدکس در نمایی که هر کنی که تو به ساعتی رאه می آیا אدعا میگیرد؟ بر زیان אو رא در ،کس در آن به رאه אفتد ترسانی که هر بازگردد؟ و אز ساعتی می

قرآن رא دروغ دאنسته אست و אز یاری خوאستن ،کس تو رא بدین אدعا رאست بدאند پس هرز نیا بیخود رא ،אز خدא در رسیدن به چیزی که دوست دאرد و دور کردن آنچه خوش ندאرد

خوאهی که تو رא سزאوאر ستایش و و در گفتارت אز אجرאکنندۀ فرمانت می دאنسته אست

.۶۱، قول אلبالغه نهج. ١٥١

.۷۹همان، אز کالم . ١٥٢

۲۹ سيزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

زیرא تو ـ به پندאر خودت ـ هستی که אو رא به ساعتی ؛نه پروردگارش رא ،سپاس بدאند !אی که در آن ساعت به سود دست یافته אست و אز زیان رها شده אست رאهنمایی کرده

که سعد و نحس و تأثیر ستارگان بر کارها و رفتار روزאنۀ دهندۀ آن אست نشان ینאلمؤمن אمیرאین سخن چین و ،אیرאن، روم ،های مصر و فرهنگ ها های دورאن جاهلیت در تمدن پایه و אز جاوאرمانده سخنی بی ها אنسان

ها به روشنایی دאنش אسالم که در دورאن رشد אندیشه و خرد אنسان پدید آمد، مردم رא אز אین خرאفه. هند אستو سرאسر جهان آفرینش ها אنسانبشری و رفتار همۀ دאر بر جوאمع قانونی هدفکه یاد دאدها آن بهدرآورد و و شناخت آن قانون و هماهنگ گیرد یت پروردگار جهان سرچشمه میست که آن قانون אز אرאده و مشא فرمانروא

و نشناختن یا نادیده אنجامد می ها אنسانفرجامی ال و نیککم کت אجتماع אنسانی با آن، به رشد،ساختن حر .دאنجام می همعاجقوط، نابودی و بدفرجامی فرد یا گرفتن آن، به س

:خود کرد و فرمودאمام رو به سپاهیان گاه آن

و إلی אلکهانة، ر، فإنها تدعبه فی بر أو بح أیها אلناس، إیاکم وتعلم אلنجوم، إال ما یهتدیسیروא علی אسم ! فی אلنار وאلکافر! کالکاهن، وאلکاهن کالساحر، وאلساحر کالکافر موאلمنج ١٥٣.אهللا

دریایی رאه آن אندאزه که با آن در بیابانی یا دאرم، مگر شناسی بازمی مردم، شما رא אز ستارهگو خوאند و אخترشناس مانند غیب گویی کاهنانه فرאمی یابند؛ زیرא אخترشناسی به غیب

به رאه بیفتید بر .و کافر در آتش و جادوگر چون کافر אستگو مانند جادوگر אست و غیب .پایۀ نام خدא

אی برאی و زمینهشود که آن بخش אز אخترشناسی، که معنای خرאفی دאرد یادآور می אلمؤمنین אمیرکرאن אست علم نشان و دریای بی אما آن بخش که برאی رאه یافتن در بیابان بی. گویی אست، نکوهیده אست پیش

دאنستند و کردند، خود رא به رאز جهان آفرینش در زمین و آسمان دאنا می گویی می آید؛ کاهنانی پیش به شمار می در حقیقت אین شیوه به کفر، یعنی. אعتنا بودند مشیت پروردگار بیبه قوאنین حاکم بر جهان آفرینش، אرאده و

در אمام .ندאردسوختن و نابود شدن سرشت אنسانی جز אنجامد و سرאنجامی می ،نادیده گرفتن حقایق روشنخش کنندۀ خرאفات و نیروب نام خدא نفی. به خدא به رאه بیفتند دهد که بر پایۀ توکل رمان میفخود پایان به سپاه

.دאنند پارچه אز אرאده و فرمان אو می אی אست که سرאسر جهان رא یک یافتهی خردمند و رشدها אنسان

شناس چنین سخنی گفته که אمام پس אز پیروزی بر خوאرج به همان جایی که ستارهآمده אست در تاریخאز پیروید و آنان رא به ها رא به مردم یادآوری کر ییگو بار دیگر نادرست بودن אین پیشبازگشت و بود،

.رهنمودهای قرآن و پیامبر فرאخوאند

رویارویی با سپاه نهروאن

که אو אطالع دאدندگزאرشگرאن به . جا گرد آمده بودند، به رאه אفتاد אمام به سوی نهروאن که خوאرج در آنشناخت و رאد رא به خوبی میאمام که روحیۀ آن אف .אند ن سوی رودخانه رفتهه آآن گروه אز پل نهروאن گذشته و ب

:فرمود ،شنیده بودאسالم آیندۀ آنان رא אز پیامبر گرאمی

.۷۹، אز کالم אلبالغه نهج. ١٥٣

۳۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

١٥٤.وال یهلک منکم عشرة مصارعهم دون אلنطفة، وאهللا ال یفلت منهم عشرة،

ان אز کشته به خدא سوگند که ده تن אز آن. جایگاه به زمین אفتادنشان אین سوی آب אست .شود رهد و ده تن אز شما کشته نمی شدن نمی

در אین سوی رود سپاه خود رא که خوאرج אمام به رودخانۀ نهروאن رسید، مشاهده کردسپاه ی کهامهنگکه ممکن چنین אندیشیدندپیش خود אماگزאرشگرאن گفتند که آنان نخست אز رودخانه گذشته بودند، . אند آرאسته

.ندو در אین سوی رودخانه جای گرفت אز אین رو بازگشتندنبال آنان نرود، אست אمام به د

هشت هزאر نفر אز . אیشان روشن کرد گو אیستاد و حقایق رא بر و אمام، به شیوۀ همیشگی، با آنان به گفتآنان به تر بیش .אنجام دهند ،خوאهند میکه هر کاری تاאمام آنان رא آزאد گذאشت .آنان به رאه حق بازگشتند

خویی خود بر سر عناد و دشمننیز هزאر نفر چهار. های خود رفتند و אندکی هم به سپاه אمام پیوستند خانه :رمودאمام به آنان ف .אیستادند

ینة من وبأهضام هذא אلغائط، علی غیر ب فأنا نذیر لکم أن تصبحوא صرعی بأثناء هذא אلنهر،אلمقدאر، وقد کنت نهیتکم سلطان مبین معکم، قد طوحت بکم אلدאر، وאحتبلکم ربکم، وال

وأنتم معاشر علی إباء אلمنابذین، حتی صرفت رأیی إلی هوאکم، عن هذه אلحکومة فأبیتم ١٥٥.ال أبا لکم ـ بجرא، وال أردت لکم ضرא أخفاء אلهام، سفهاء אلأحالم، ولم آت ـ

در هیچ دلیل آشکاری که אز پروردگارتان אی هستم که بی پس من شما رא هشدאردهنده אهتان، کشته در میان אین رودخانههمرت روشنگری به دست دאشته باشید و نه هیچ حج

های دورتان אفکند و سرنوشت های אین گودی אفتاده باشید؛ خانه به پرتگاه و در پستیپس شما مانند مخالفان و .شما رא אز אین دאوری بازدאشته بودم! به دאم بال گرفتار سازد

گردאنیدم و شما دشمنان سر باز زدید، چندאن که نگرش خود رא به سوی خوאست شما بازאم پدرאن ـ نه بالیی بر سرتان آورده خرد؛ در حالی که ـ بی سر و کم گروهی هستید سبک

.אم و نه بدی و به تنگنا אندאختنی برאیتان خوאسته

آغاز جنگ

خوאرج که چنین . ه אیشان فرمود که آغاز کنندۀ جنگ نباشندאمام به سوی سپاه خود رفت و بسپس ا تیر بسرאنجام یکی אز یارאن אمام . یارאن خود رא אز پاسخ دאدن بازدאشت ،دند، و باز هم אمامرکتیرאندאزی ،دیدند

. باره بر آنان بتازید یک پس. אکنون حجت بر ما تمام شدخود فرمود که گاه אمام به یارאن آن .آنان אز پا درآمدپاسی אز روز نگذشته بود که אز خوאرج خوאرج هم با دאدن مژدۀ بهشت به یکدیگر بر سپاه אمام تاختند و هنوز

به کشتگانشان رא ،خوאهند אگر می ،کشتگان دشمنکسان אجازه دאد که אلمؤمنین אمیر. جز چند تن باقی نماندאما . همۀ آن گروه کشته شدند یارאن אمام به אو گفتند که. جا به خاک سپارند شهر ببرند و یا در همان

:رمودف אلمؤمنین אمیر

کنایة عن אلماء وإن کان کثیرא جما، وقد أشرنا إلی ذلک یعنی بالنطفة ماء אلنهر، وهی أفصح«: قال אلشریف ؛۵۹همان، قول . ١٥٤

.»أشبهه فیما تقدم عند مضی ما

.۳۶همان، خطبۀ .١٥٥

۳۱ سيزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

אلنساء، کلما نجم منهم قرن قطع، وאهللا، إنهم نطف فی أصالب אلرجال، وقرאرאت اکل ١٥٦.لصوصا سالبین حتی یکون آخرهم

های هایی هستند در پشت مردאن و زهدאن گمان نطفه سوگند به خدא، بی .نه چنین نیستپسین کسانشان دزدאنی که אین تا ، بریده شوداخی אز آنان سر برآردکه ش همین .زنان

.شوند ربایندۀ دאرאیی دیگرאن

ماند، ها و عصرهای آینده می نسل دربلکه رود، نش אز میان نمیپیروאאی با کشته شدن هیچ אندیشه ،آرییی گوناگون تقسیم ها ستهها و د رود و به شاخه دست در درאزنای روزگار پیش می به ، دستیابد گسترش می

در سر نیز אندیشۀ باطل .ماند میباقی هر چند אندک، ،و سرאنجام אندیشۀ حق در وجود אفرאدی پاک شود میبرאی אست که گاه رود و آن هایشان، چون کف روی آب، אز میان می ها و ناپاکی نش، با همۀ آلودگیطرفدאرא

.نددزد رא میهای سبک دیگرאن یا אندیشه ندپردאز میאثبات وجود خود، به دزدی و رאهزنی

پایه و هیاهوی بسیار خوאرج، با אندوه بسیار אز آنچه پیش آمده אست، אمام پس אز پایان جنگ و غوغای بی :رمودفها آن و بهبه میان کشتگانشان رفت

אلشیطان : ؟ فقالאلمؤمنین أمیرم یا هرغ من: فقیل له. بؤسا لکم، لقد ضرکم من غرکمאلمعاصی، ووعدتهم אلأمارة بالسوء، غرتهم بالأمانی، وفسحت لهم فی אلمضل، و אلأنفس

١٥٧.אلإظهار، فاقتحمت بهم אلنار

چه کسی آنان رא : گفتند( !رא فریفته אست کس که شما אفکنده آن بدא بر شما، به زیانتانهای به بدی کننده و نفس شیطان گمرאه :)؟ پس گفتאلمؤمنین אمیرفریفته، ها رאه رא برאیشان گشودند و پشتیبانی دهنده، آنان رא با آرزوها فریفتند و با نافرمانی فرمان

.ه سر در آتش אفکندندو پیروزی رא بدאنان نوید دאدند و سرאنجام آنان رא کورکورאنه ب

لفظ بسنده تنها به پوسته و های ژرف אز آموزش و دننآری کسانی که شیوۀ درست אندیشیدن رא رها کدر سرאشیبی گمرאهی אفتند، در هر گام آرزوهایی هنگامی که אفتند و به دور میو رאه حق کنند، אز دیدن مغز

در پایان رאه و در بن پرتگاه جز אما ؛אفزאیند و بر شتاب خود میبینند در برאبر خود میرא زیباتر و رאهی هموאرتر رאه بازگشت رא به سوی خود بسته אست و אز کار گذشته رא گاه که کار بینند و آن آتش و نابودی چیزی نمی

هنگام پشیمانیکه در آن ۀ آنان، دشمن آشکارشان شیطان אستאنگیزند یابند که رאهنما و بر می بینند، در می .ندאرد دیگر هیچ سودی

تفاوت مارقین با قاسطین و ناكثین

که جنگ جمل رא علیه אمام به رאه אندאختند، و ،شکنان جریان خوאرج، با دو جریان دیگر ناکثین یا پیمانبه אما ،زیرא אینان به دنبال حق بودند .א برپا ساختند، تفاوت بسیار دאشتکه پیکار صفین ر ،قاسطین یا ستمگرאن

، با رو بود به های بسیار رو אمام در برאبر آنان با دشوאریאز אین رو .به گمرאهی אفتادند ل شیوۀ نادرستشاندلیژرف و گستردۀ אو، باعث شد که אمام ت فاریو د بندی אو به حق نگر אمام و پای بینش ژرف و آیندهאین همه

.۶۰، قول אلبالغه نهج .١٥٦

).بخش سوم، کلمات قصار( ۳۲۳همان، حکمت . ١٥٧

۳۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

د و همان هنگام آیندۀ آنان به نبرد برخیز حجت، هیچ دودلی و تزلزلی با אین אفرאد، پس אز روشنگری و אتمام بیتوאنستند نمی دریافت کرده بودند، ست و زمینیکسانی که پ. کند نیاببه روشنی ببیند و به دیگرאن رא نیز

دאوری ها، با نگری אنجام رسیدن آیندهאز אین روی پیش אز به ؛برتابند ،دید ژرفای حقایقی رא که אمام می :رمودباره ف אمام در אین. א دروغگو אنگاشتندزده אمام ر شتاب

نطقت حین تعتعوא ومضیت بنور אهللا فقمت بالأمر حین فشلوא، وتطلعت حین تقبعوא، ووאستبددت برهانها، ا،أخفضهم صوتا، وأعالهم فوتا، فطرت بعنانه حین وقفوא، وکنت

لم یکن لأحد فی مهمز، وال لقائل فی. تزیله אلعوאصف کالجبل ال تحرکه אلقوאصف، والحتی آخذ אلحق منه، عندی ضعیف مغمز، אلذلیل عندی عزیز حتی آخذ אلحق له، وאلقوی

.وسلمنا لله أمره رضینا عن אهللا قضاءه،

؟ وאهللا لأنا أول من صدقه فال أکون)وسلم علیه אهللا صلی(أترאنی أکذب علی رسول אهللا ١٥٨.أول من کذب علیه

هنگامی که به سستی نشستند، به کار برخاستم و هنگامی که سر در الک خود پس به و به گفتار زبان گشودم ،گاه که در سخن درماندند گردن برאفرאشتم و آن ،فرو بردند

بانگ سخنم אز همۀ آنان فروتر . روشنی خدא به رאه אفتادم گاه که بازאیستادند، در پرتو آنپس مهار אسبش رא گرفته به پروאز درآمدم و جام برنده رא جستنم فرאتر؛ بود و گوی پیشیهم شکننده چون کوهی אیستادم که تندرهای در) در برאبر پیشامدها. (ویژۀ خود گردאندم

من رאه بارۀ در نه هیچ کس رא. آن رא نجنبانند و بادهای توفنده אز جایش نلرزאنندخوאر در نزد من אرجمند אست تا . بانیز אی رא جای زخم و نه گوینده گیری بوده אست خردهگاه که حق אو رא بگیرم و نیرومند در نزد من ناتوאن تا هنگامی که حق رא אز אو آن

!אیم אز خدא فرمان אو رא با خشنودی پذیرאییم و دستورش رא گردن نهاده. بازستانم

به خدא من دروغ ببندم؟ ) وآله علیه אهللا صلی( نگرید که من بر پیامبر خدא چنین مینخستین کسی بودم که אو رא رאست دאنست؛ پس نخستین کسی نیستم که بر אو دروغ

.بندد

ها ها و شخصیت در برאبر گروهخود رא حق گیری به رفتار و موضع ،نگری آینده ،אین سخن، بینش אمام درو همچنان شتهرאسی ندא هیچرسیده אز ستمگر، ستم بند بود و در برאبر گرفتن حق אو به حق پای. کند بیان می

.بر אین جایگاه אستوאر אیستاده بود

چکیده

مردم پردאختند و بر شعار میان در ازگشتند و پیوسته به تبلیغخوאرج به کوفه ب ،پس אز ماجرאی حکمیت .با لشکری دوאزده هزאر نفری אز کوفه خارج شدندکه אین خود אصرאر ورزیدند تا

قتل و غارت ،رفتارهای ناشایست خوאرج در تفتیش عقاید ، به سببامیان بودאمام که در تدאرک جنگ با ش .سره کند کار خوאرج رא یک ،پیش אز رفتن به جنگ شامیان ،مجبور شدخود مردمان و به אصرאر سپاهیان

.۳۷، אز کالم אلبالغه نهج. ١٥٨

۳۳ سيزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

، ولی چهار هزאر نفر شدند رویگردאن های אمام אز جنگ توصیه شت هزאر نفر אز سپاه خوאرج به سببه .کشته شدند ، جز تعدאد אندکی،آنان ۀنده به جنگ با لشکر אمام برخاستند و در نهایت همما باقی

אز هم پاشید، ولی אندیشۀ ناصوאب آنان تا مدتها در جامعۀدر نهروאن شدن آنان لشکر خوאرج با کشته به دزدی و ود، بینی کرده ب پیش )אلسالم علیه(گونه که אمام علی سرאنجام، همانآنان .باقی ماندאسالمی

.غارتگری روی آوردند

جلسۀ چهاردهم

غارאت

אهدאف درس

:آشنایی با

؛نهروאن جنگ اه کوفه پس אزوضعیت سپ

؛אمام نفوذ زیرهای معاویه در سرزمین مزدورאنغارتگری

.سپاه دوبارۀهای אمام برאی آرאیش تالش

مروری بر مباحث پیشین

های אما برאی قانع کردن خوאرج سودی نبخشید و אمام مجبور شد به جنگ که گذشت تالش چنانشدن کار خوאرج، אمام به سپاهیان دستور دאد تا به سمت شام سره پس אز یک. ناخوאستۀ دیگری تن دردهد .تمام با معاویه رא به אنجام رسانند حرکت کنند و جنگ نیمه

های אیشان برאی پس אز جنگ نهروאن و تالش )אلسالم علیه(در אین جلسه به زندگانی حضرت علی .پردאزیم مقابله با گروههای غارتگر شامی می

אیش سپاهتالش אمام برאی آر

نگرאنی کوفیان אز خطر آنان، برطرف شدنخفتن غوغا و هیاهوی خوאرج در نهروאن و پس אز فرو درکه آن به بهانۀسپاهیان אما. درنگ رאهی شام شوند به سپاه بازگشته אز جنگ دستور دאد که بی אلمؤمنین אمیر

دخوאه ان تیمار میشهای کسته אست، אسبان ششهای ، شمشیرها و نیزهندא אین جنگ به رنج و خستگی دچار شده .خوאستندفرصت ی אز אمامچند روزند؛ و برאی جنگ دیگر باید توشه برگیر

خوאست آنان رא به אما چون نمی אی بیش نیست؛ אین سخنان بهانه، دאنست میکه אین با אلمؤمنین אمیر ؛دنان نروهایش ند و به خانهوگاه نخیله گرد آیبرאی אنجام אین نیازها در אرد رمود کهفها آن کاری مجبور کند، به

.دאرد می رא אز آمادگی جنگی بازها آن ،دیدאر زن و فرزندزیرא

تنها אمام که دید . های خود خزیدند تک אز אردوگاه به خانه دسته و تک אما אندک אندک، دسته ؛آنان پذیرفتند .ناچار به ترک אردوگاه شدخت سرزنش کرد و رא سאند، آنان جا مانده ی אز سپاهیان در آنאندکشمار

د، برאی نیرومند نگاه دאشتن روحیۀ شامیانبو ها آگاه جویی אین رفتارها و بهانهאز سوی دیگر، معاویه که אز به گوشه و کناررא رحم ی خونخوאر و بیאنشده، سردאر אی حساب و به سستی کشانیدن مردم عرאق، با برنامه

و ، بکشندکس رא در سر رאه خود دیدند ان دستور دאد که هریشאه ام گسیل کرد و بسرزمین زیر فرمان אم .شتاب به شام بازگردند خبر به کوفه رسد و سپاه پیگرد برسند، باکه آن هایشان رא بربایند و پیش אز دאرאیی

رد دشمن رخاستن و پیگمردم رא به ب هاאمام بار. شد و بر مردم عرאق تأثیر گذאشت אجرאאین سیاست یا با سرعت الزم به پیگرد آمدند و نمی אندאزۀ کافی به حرکت درجنبیدند یا به אز جای نمیآنان אما خوאند فرאمی

.ردک مینکوهش و سرزنش آنان رא ؛ אز אین روشتافتند رאهزنان نمی

۳۷ هاردهمچجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کشتار و غارت کاروאن حج

با که ام ضحاک بن قیس فرمان دאدبازی حکمیت، به یکی אز سردאرאن خود به نאجرאی پس אز معاویه، ضحاک چنین کرد و شماری אز . بتازد زنان بر کاروאن حجاجرאه مانند، به عرאق برود و انتنی چند אز شامی

:אین کار به אمام رسید، فرمودگزאرش هنگامی که .گشتاز گزאرאن رא کشت و به شام ب حج

کالمکم یوهی אلصم אلصالب، وفعلکم لمختلفة أهوאؤهمأیها אلناس، אلمجتمعة أبدאنهم، אحیدی : فإذא جاء אلقتال قلتمکیت وکیت، : تقولون فی אلمجالس !یطمع فیکم אلأعدאء

من قاساکم، أعالیل بأضالیل، و قلبما عزت دعوة من دعاکم، وال אسترאح ! حیادאلحق إال وال یدرک! ذی אلدین אلمطول، ال یمنع אلضیم אلذلیل سألتمونی אلتطویل دفاع

١٥٩!بالجد

سخنتان ! هایشان با هم ناسازگار و خوאسته فرאهم אست هایشان אی کسانی که تن! مردم! אندאزد می شما به طمعبارۀ در پاشد و رفتارتان دشمن رא های سخت رא אز هم می سنگ

کنار برویم و : گویید ،که کارزאر پیش آمد چنین و چنان، אما همین: گویید ها می در אنجمنאری نه فرאخوאن خوאنندۀ شما به אرجمندی رسد و نه دل کسی که با شما به دشو! گریزאن

ار به درאزא پایه و אز من خوאست هایی אست بی بهانه .به آسودگی دست یابد دچار شدهدهنده به خوאری، ننگ تن. کننده دست به אید، همچون بدهکار دست کشانیدن جنگ شده

!رא אز خود دور ندאرد و حق جز با تالش به دست نیاید

:زند نهیب میها آن درد به در دنبالۀ سخن אز سر אمام

ومن أی إمام بعدی تقاتلون؟ אلمغرور وאهللا من غررتموه، بعد دאرکم تمنعون، ومع أی دאرأصبحت وאهللا . بکم فقد رمی بأفوق ناصل بالسهم אلأخیب، ومن رمی ـوאلله ـفازبکم فاز

بالکم؟ ما دوאؤکم؟ ما ما. قولکم، وال أطمع فی نصرکم، وال أوعد אلعدو بکم صدقال أ ١٦٠!حق وطمعا فی غیر! وغفلة من غیر ورع! أقوال بغیر علم طبکم؟ אلقوم رجال أمثالکم،

،پس אز من ،دאرید؟ و با کدאم אمام می باز ،پس אز خانۀ خودتان ،אی چه خانه دشمن رא אز، کسی אست که شما فریبش خورده، به خدא سوگند کنید؟ فریب با دشمن کارزאر می

تر به پیروزی با تیر باختهو کسی که به وسیلۀ شما پیروز شود، به خدא سوگند אید دאدهپیکان تیر با تیر سرشکستۀ بی ،ما تیر بیندאزدکس به وسیلۀ ش و هر دست یافته אستو نه به دیگر نه گفتارتان رא رאست بدאنم אم که به خدא به روزی אفتاده. אندאخته אست

شود؟ شما رא چه می. تان چشم بدوزم و نه به وسیلۀ شما دشمن رא تهدید کنم پیروزی. ستند مانند خود شماکردنتان چگونه אست؟ آن مردم کسانی ه درمانتان چیست؟ درماندאشتی אست و چشم! هرگونه پارسایی هیچ دאنشی؟ و غفلتی אست بی آیا گفتاری אست بی

!در غیرحق؟

.۲۹، خطبۀ אلبالغه نهج. ١٥٩

.همان. ١٦٠

۳۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

نکوهش سستی سپاهیان

، آنان رא آمیز و حکمت که بارها با رهنمودهای نرم زبان آورد رאمام אین سخن تلخ و نومیدאنه رא هنگامی ببه جنگ نروند و دאغ ننگ رא تا אی نو ساز کردند هر روز بهانهها آن و دسودی نبخشی אما به جنگ تشویق کرد،

تا به مقصود خود אدאمه دאد אز אین روی دشمن به تاخت و تاز. אز پیشانی خود برندאرند ،های آخته با تیغخوאند و آنان دفاع سرزمین خود فرא تر شود و אمام پیوسته آنان رא به دفاع شرאفتمندאنه אز خود و مردم بی نزدیکدرنگ به میدאن صفین بازگردند و آن مردم بی تاאز مردم خوאست ،پس אز نبرد نهروאنאمام، . توجه کردند تر کم

:فرمودها آن אمام بهکه אین زیدند، تاباز هم سستی و کوتاهی ور

ن אلآخرة عوضا؟ وبالذل من אلعز אلدنیا م أرضیتم بالحیاة! لقد سئمت عتابکم! أف لکمאلموت فی غمرة، ومن دعوتکم إلی جهاد عدوکم دאرت أعینکم، کأنکم من خلفا؟ إذא

وبکم مألوسة، فأنتم الحوאری فتعمهون، فکأن قل אلذهول فی سکرة، یرتج علیکمبرکن یمال بکم، وال زوאفر عز یفتقر ما أنتم لی بثقة سجیس אللیالی، وما أنتم. تعقلون١٦١.إلیکم

ن آیا به جای زندگی بازپسی! ش کردمنאم אز بس شما رא سرز خسته شده! אف بر شما بادאید؟ هرگاه אید؟ و به جای אرجمندی خوאری رא پسندیده به زندگی אین جهان خشنود شده

که هچشمانتان چنان אز ترس در کاسه گردید ،شما رא به جهاد با دشمنتان فرאخوאندمگویم بر شما و رאه گفت. אید و אز بیهوشی در حال مردن گویی در گردאب مرگ אفتاده

هایتان به دیوאنگی دچار شده گردید و گویی دل نی دچار میو به سرگردאאست بسته شده دیگر هرگز نه برאی من کسانی قابل אطمینان هستید و نه ستونی . ورزید خرد نمی אست، .رومندی که به شما نیاز پیدא کردهای نی گاه אن بدאن پشت دאد و نه تکیهوکه بت

:فرمود یزو ن

אنتشرت من آخر، لبئس ـ لعمر אهللا تها، فکلما جمعت من جانبکإبل ضل رعاإلا أنتم ماال ینام ؛تمتعضون وال تکیدون، وتنتقص أطرאفکم فال تکادون! أنتم ـ سعر نار אلحرب

وأیم אهللا إنی لأظن بکم أن لو ! وאهللا אلمتخاذلون غلب عنکم وأنتم فی غفلة ساهون، ١٦٢.אنفرאج אلرأس אلوغی، وאستحر אلموت، قد אنفرجتم عن אبن أبی طالب حمس

که אز ، همینאند گم شدهها آن های شترאنی همانند نیستید که ساربان شما به چیزی جزگمان ـ به آیین خدא سوگند ـ بی. سویی گرد آورده شوند، אز سوی دیگر پرאکنده گردند

زنند و به نیرنگ به شما می! تش جنگ بدترین کسان هستیدکه شما برאی אفروختن آ .شوید تی אفتاده אست و شما خشمگین نمیپیرאمونتان به کاس .زنید نیرنگ دست نمی

رود و شما ت آوردن فرصت به خوאب نمین به شما برאی به دسچشم دشمن אز نگریستאند کسانی که به به خدא سوگند مغلوب. אید אی فرو رفته خودکننده بی بیهشی אز خوددر

کنم که به گمان من אگر پیکار گرم و به خدא سوگند یاد می! خیزند یاری یکدیگر برنمی

.۳۴، אز خطبۀ אلبالغه نهج. ١٦١

. ۳۴، אز خطبۀ אلبالغه نهج. ١٦٢

۳۹ هاردهمچجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

گونه که سر אز همان ؛جدא شده باشیدالب ط אبیشود و آتش مرگ برאفروزد، شما אز فرزند .تن جدא گردد

های وאالی אجتماعی رא نادیده گرفته و به ترس و خشم شدید אمام אز مردمی که شرאفت אنسانی و אرزشدر فرهنگ אسالم، جنگ هدف . ستא אدند، אز אین سخنان به روشنی پیبود جویی אفتاده طلبی و بهانه آسایشجویانه و אند و אز حرکت تعالی کسانی که در برאبر رאه رشد و کمال بشر אیستادهقابل م אست سدیبلکه نیست،

یک باאرאده و آگاه تربیت کند که هر ،خوאست مردمی آزאده אمام می. کنند جلوگیری می ها אنسانخدאگونه شدن یا به سوی خدא، אجتماع رא و پو و پیوسته با حرکت مشتاقانه دאشته باشندرא ها אنسانتوאن رهبری و تربیت دیگر

زندگی در سطح خود رא אی بازمانده و آن مردم אز دریافت چنین آموزهجا که אز آن. ندسانخود به تکامل بر باخوאستند אز אین سطح فرאتر روند، אمام אز دست אین جوی نگاه دאشته بودند و نمی بشرهای جانورخوی و آسایش

.زد آمد و بر سرشان فریاد می به درد می ، دلششد مردم، خشمگین می

معاویه مزدورאنغارتگری

ناپذیر، אی پویا و خستگی به شیوهدشمن ماند و אین رفتارها و حاالت، אز چشم دشمن پنهان نمییک روز . چید אی دیگر می و دسیسه یدآفر د و هر روز نقشی تازه میکر آمیز خود رא دنبال می های توطئه برنامهسر به شورش بود، אز خوאرج که روز دیگر خریت بن رאشد ناجی کرد، به پا میאی بصره فتنهحضرمی در אبنو به جنگ و گریز ختאنگی می های دریای فارس، אفرאدی رא به نافرمانی بر و در فارس و کناره شتدא می برو تنی تاخت بود، مین אمام که زیر فرما ،به عین אلتمر ،بار دیگر نعمان بن بشیر، אز عوאمل معاویه خت،پردא می

کرد و فریاد آن مردم رא نکوهش میאمام باز هم .دیکش گناه رא به خاک و خون می دفاع و بی چند אز אفرאد بید، معاویه یکی אز אفرאد خونخوאر خویش به نام بسر بن یبه جایی نرس هابانگ אین فریاد زمانی که ١٦٣.آورد می برکارگزאر אمام در אهللا بن عباس، عبدو کشتو אو مردم بسیاری رא گسیل دאشت طاة رא به حجاز و یمنرא بیא

های د و به جنایتیرא سر بر אهللا د، دو کودک عبیدید و چون بسر به مرکز یمن رسبرאبر بسر فرאر کر ، אزیمنسوאر، אز با چند هزאر سرאنجام یکی دیگر אز روباهان شام، ١٦٤.شتدیگری دست زد و با شتاب به شام بازگ

فرماندۀ. אنبار و مدאئن تاخت ،و به شهر هیت سربازאن אستفاده کردو مرخصی مضانفرصت تعطیلی ماه ر. ندیدهمگی به شهادت رس و نداست، و سی نفر אز سربازאن بازمانده به دفاع برخحسان بن حسانپادگان،

ودند و کسی هم برهایشان رא ند و دאرאییدیورش بردفاع های مردم بی به خانهو ندتجاوزگرאن به شهر وאرد شدیکی مسلمان و که پناه، زن بی به خانۀ دو میاندر אین د که یبه אمام گزאرش رس. دکنکه אز آنان دفاع نبود

در آمده אست، حمله شده و زیورهایشان به غارت رفته אست، در که در زینهار مسلمانان אی بود دیگری یهودیאمام با خشم و نارאحتی برאی مردم سخن . آمده אست نمی אز دستشان برجز گریه حالی که آن دو زن کاری

د و تا ز سخن אز شدت درد به خود سیلی میمیان حالی که در در אد،و אین فاجعه رא به آنان گزאرش د فتگאز و هیچ کس شدهنگام سرپرستی אو אنجام جنایت אینزیرא د؛هنگام شهادت لبخندی بر لبان אو دیده نش

.ندیارאنش به زدودن אین ننگ برنخاست

.۳۹همان، کالم . ١٦٣

.ش אمام در برאبر אین پیشامد אست؛ وאکن۲۵همان، کالم . ١٦٤

۴۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

خطبۀ جهادیه

: یدفرما می دجهابارۀ در نخست ،در אین سخنرאنیאمام

אهللا لخاصة أولیائه، وهو لباس אلتقوی، أما بعد، فإن אلجهاد باب من أبوאب אلجنة، فتحهאهللا ثوب אلذل، وشمله نة، وجنته אلوثیقة، فمن ترکه رغبة عنه ألبسهאلحصی ودرع אهللا

بتضییع وאلقماءة، وضرب علی قلبه بالأسهاب، وأدیل אلحق منه אلبالء، ودیث بالصغار ١٦٥.سف، ومنع אلنصفאلجهاد، وسیم אلخ

گمان جهاد دری אست אز بی ،)ستایش پروردگار و درود بر پیامبر و خاندאن(אز پسאش گشاید و آن پوشش پروאپیشگی و زره درهای بهشت، آن رא برאی دوستان ویژه

میلی آن رא وאگذאرد، خدא کس אز روی بی ست؛ پس هرא אستوאر خدאیی و سپر مطمئن אوو چنین کسی گرفتاری رא بر قامتش رאست گردאندری بر تن אو بپوشاند و ردאی جامۀ خوא

خردאنه بر قلبش زنند و با پایمال کردن به خردی و پستی دچار شود و دאغ پرگویی بیאز دאدگری و و به کمبود و سختی نشاندאر گردد جهاد حق رא אز אو گرفته به دیگرאن دهند

.بهره شود و אنصاف بی

:گوید شتۀ خود با آن مردم سخن میهای گذ אز تالشگاه آن

אغزوهم : ونهارא، وسرא وإعالنا، وقلت لکم أال وإنی قد دعوتکم إلی قتال هؤالء אلقوم لیالذلوא، فتوאکلتم وتخاذلتم حتی إلا همیغزوکم، فوאهللا ما غزی قوم قط فی عقر دאر قبل أن

אلأنبار، وقد وهذא أخو غامد قد وردت خیله. وملکت علیکم אلأوطان شنت علیکم אلغارאت،ولقد بلغنی أن אلرجل منهم . مسالحها خیلکم عن قتل حسان بن حسان אلبکری، وأزאل

حجلها وقلبها وقالئدها، یدخل علی אلمرأة אلمسلمة، وאلأخری אلمعاهدة، فینتزع کانرجال منهم حام، ثم אنصرفوא وאفرین، ما نالبالإسترجاع وאلإسترإلا ورعاثها، ما تمتنع منه ١٦٦.کلم، وال أریق لهم دم

و پنهانی و آشکارא شما رא به کارزאر با آن אشته باشید که من شبانه و روزאنهبه یاد د !هاننان بروید؛ به جنگ آ ،با شما بجنگندکه آن پیش אز: אم و به شما گفتم مردم فرאخوאنده

به که אین אند جز شان با آنان نجنگیده زیرא سوگند به خدא هیچ مردمی هرگز در میانۀ خانهو אز رא هر یک بر عهدۀ دیگری אندאختیدپس شما وظیفۀ خود . אند خوאری شکست אفتاده

هایتان رא سرتان تاختند و سرزمین אز هر سو برکه אین یاری به یکدیگر دست بردאشتید تاאش به אنبار אین شخصی אز قبیلۀ غامدی אست، که سپاه سوאره. اختندچنگتان بیرون س אز

هایشان درآمده، حسان بن حسان بکری رא کشته אست و سپاه سوאرۀ شما رא אز پادگانبه من گزאرش شده אست که אز آنان مردی بر زنی مسلمان و دیگری . אند بیرون رאنده

و رباید هایشان رא می ها و گوشوאرهگردنبند ،دستبندها ،لخلخا אست آمده پیمان درمی همאند אو رא אز אین کار بازدאرند، سپس جز با گریه و زאری و درخوאست مهربانی نتوאنسته

.۲۷همان، אز خطبۀ . ١٦٥

.۲۷، אز خطبۀ نهج אلبالغه. ١٦٦

۴۱ هاردهمچجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

نه خونی אز אیشان אند و نه به یکی אز آنان زخمی رسیده אست و هیچ کمبودی بازگشته بی .ریخته شده אست

خردאنه ریشۀ بحرאن رא درنیابند، هر یها و سخنان ب و با پرگویی نکنند مسئولیتمردمی אحساس אگرآری د، دشمن بیش אز پیش گستاخ ند و بار وظیفۀ خویش رא بر گردن دیگری بیندאزنبه دنبال سود خود برویک و تا ندگزی می بر ،خوאهد میکه چنانفزאید و جایگاه حمله و تجاوز رא א میאش بر خوی تجاوزکاریشود، می

، کوچک، پیروزی و نیرومندی ربودنی هر چندکند و با میتفاوت رسوخ های خانۀ אین مردم بی ژرفاها و گسترهآمیزتر تجاوز به تر و فاجعه ها دردناک אز همۀ אین. رساند میپذیری دشمنش رא به אثبات خود و خوאری و ذلت

برند آسوده در حریم אمن خویش به سر می لد ،قدرت مرکزیبه אطمینان ادفاعی אست که ب های مردم بی خانه .کنند باور نمیو هرگز چنین تجاوزی رא

:فرماید درد و تأسف شدید میאمام در دنبالۀ سخن با

فیا . عندی جدیرא مسلما مات من بعد هذא أسفا ما کان به ملوما، بل کان به فلو أن אمرأאلهم من אجتماع هؤالء אلقوم علی باطلهم، عجباـ وאهللا ـ یمیت אلقلب ویجلب! عجبا

علیکم وال تغیرون، یغار: فقبحا لکم وترحا، حین صرتم غرضا یرمی! حقکم وتفرقکم عن: قلتم فإذא أمرتکم بالسیر إلیهم فی أیام אلحر! وترضون ون، ویعصی אهللازتغوتغزون وال

هذه: وإذא أمرتکم بالسیر إلیهم فی אلشتاء قلتم هذه حمارة אلقیظ أمهلنا یسبخ عنا אلحر،فإذא کنتم من אلحر وאلقر ؛من אلحر وאلقر ارة אلقر، أمهلنا ینسلخ عنا אلبرد، کل هذא فرאرאصب

١٦٧!فأنتم وאهللا من אلسیف أفر تفرون

سرزنشی بر אو نه تنها هیچ ،پس אگر شخص مسلمان پس אز אین پیشامد אز تأسف بمیردبه خدא سوگند گرد ! شگفتا شگفت! ست که بمیردא نیست، بلکه به نظر من אو رא سزא

میرאند و אندوه تان دل رא میبر باطل خودشان و پرאکندگی شما אز گرد حق مآمدن آن مردאید که به سوی زشتی و אندوه شما رא باد، هنگامی که نشانی شده! کشاند رא به خود می

.جنگید جنگند و شما نمی با شما می .تازید تازند و شما نمی אندאزند، بر شما می یآن تیر مچون در روزهای گرم به شما فرمان رفتن به ! برند و خشنودید فرمان خدא رא نمیست، ما رא مهلت بده تا گرما سبک شود، و א אین شدت گرما: گفتید ،سویشان رא دאدم

ست، بگذאر א אینک سوز سرما :گفتید ،آنان رא دאدمچون در زمستان فرمان رفتن به سوی ست؛ پس هنگامی که א همۀ אین سخن، گریختن אز گرما و سرما. سرما به پایان رسد

! ترید گریزید، به خدא سوگند אز شمشیر گریزאن شما אز گرما و سرما می

ها و در برאبر ستم و کند، אز میدאن قدرت دور باشد مسئولیت میאگر شخصی که در אجتماع خود אحساس هایی اسیتאما אگر با همۀ حس ،کند ها کاری אز دستش برنیاید، تنها به درد کشیدن و تأسف بسنده می کشی حق

به دلیل و هم در אختیار אو باشدمسئولیت که در برאبر تجاوز ستمگرאن به حقوق אفرאد ناتوאن دאرد، قدرت و درد و تأسف אو به جلوگیری کند، یا אز تجاوز به حق دیگرאن بردאرد ر، نتوאند ستم رא אز میانندאشتن یار و یاو

אزهدفش که وא .کرد رא برאی چنین روزی آماده می אمام پیوسته خود. کند رسد که آرزوی مرگ می אی می אندאزه

.همان. ١٦٧

۴۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

که هنگام آن بود، ١٦٨تنها و تنها برپا ساختن حق و אز میان بردאشتن باطل ،میتکبه دست گرفتن قدرت و حا

هدف و אندیشه سطح نابرאبری و همگانی درک بودن نپایی دلیل به که دید می بود، אفتاده אو دست به حکومت

در پروא، بی و گستاخانه ،باطل و شود نمی אجرא هایش برنامه پیروאن، و فرمانبرאن هدف و אندیشه با پیشوא و فرمانده

.کند می خودنمایی אجتماع

در و روزگار و אجتماع آن در אمام روش و برنامه هدف، آیا که شود مطرح אلسؤ אین אست ممکن جا אین در

که دאشت وجود دیگری دلیل یا بود غیرאجرאیی و آرمانی دیگر، های نسل و عصرها ،روزگارها ،معوאج همۀ

برسد؟ خود مطلوب هدف به אمام و درآید אجرא به برنامه آن نگذאشت

هدف زیرא نبود؛ ییغیرאجرא אما بود، آسمانی و آرمانی چند هر אمام، هدف و برنامه روش که رسد می نظر به

،رא حکومت אز هدف אگر !ها بره بر کردن حکومت نه بود، خدא به ها آن کردن نزدیک و ها אنسان تربیت אمام هدف אگر ماא ؛ودش می تاریخ حاکم ترین ناموفق אمام بدאنیم، روشی و אبزאر هر با و بهانه هر به کردن فرمانروאیی

باال آن و شود می الزم هدفی چنین تحقق برאی نیز دیگر شرط یک صورت אین در ،دشاب تعالی و تربیت ،حکومت

.رسد نمی سرאنجام به هدفی هیچ د،نباش بسامان زمینه אگر زیرא .אست אجتماع فرهنگ و درک بردن

طلبان عمل کرد تا زمینه بسامان خوאهان و قدرت حال سؤאل אین אست که آیا باید به همان روش حکومتزیرא روش ؟ پاسخ منفی אست؛خیرکرد یا های آرمانی رא אجرא گاه برنامه آن مردم אفزون شود وشود و درک بلکه دهد، و بافرهنگ پرورش نمی متعالیکند و אفرאدی نمی بسامانطلب، نه تنها زمینه رא حاکمان قدرت

אز אین روی אمام . کند می تر بهره رא אز אندیشۀ مناسب و فرهنگ الزم بیو אفرאد پیوسته زمینه رא نامساعدترشرאیط و ن ابرنامۀ خود با روشی هماهنگ و درخور، برאی رسیدن به هدف شایسته، در هم خوאهان אجرאی

زیرא کسی که .یک روز فرصت ندאشته باشدبود؛ حتی אگر در אین میان بیش אز ن مردم אوضاع موجود و با هما و حتی دهد هیچ فرصتی رא אز دست نمیکوشد، می ی אنسانی نه برאی فرمانروאیی خودها ی حاکمیت אرزشبرא

.گذאرد بر אو אثر نمی کند و هیچ چیز ها سازش نمی به אندאزۀ سر سوزنی با ضدאرزش

:فرماید میאند، های غیرאنسانی شده آن جنایتאمام با خشم و نارאحتی به مردمی که باعث

ربات אلحجال، لوددت أنی لم أرکم ولم حلوم אلأطفال، وعقول! باه אلرجال وال رجالیا أشمالتم قلبی قیحا، لقد! قاتلکم אهللا. ـ وאهللا ـ جرت ندما، وأعقبت سدما أعرفکم معرفة

نغب אلتهمام أنفاسا، وأفسدتم علی رأیی بالعصیان نتم صدری غیظا، وجرعتمونیوشح. ولکن ال علم له بالحرب إن אبن أبی طالب رجل شجاع،: وאلخذالن، حتی قالت قریش

فیها وما لقد نهضت! أشد لها مرאسا، وأقدم فیها مقاما منی؟ أحد منهم وهل! هللا أبوهم !ولکن ال رأی لمن ال یطاع! ذא قد ذرفت علی אلستین بلغت אلعشرین، وها أنا

آرزو ! نشستگان خردهای در حجله دאرندگان رؤیاهای کودکان و! אی مردنماهای نامرد گند به خدא ـ به پشیمانی אنجامیدشناختی که ـ سو ؛دאشتم شما رא ندیده و نشناخته بودم

אم رא אز خشم دلم رא אز چرک تنفر و سینه! خدא نابودتان کناد! و אندوه به دنبال خود کشیدبا نافرمانی و به یاری د وאی های غم و אندوه در گلویم ریخته و هر دم جرعه אید پربار کرده

طالب אبیپسر : אید که قریش گفته אست هبرنخاستن چنان نظرم رא به تباهی کشانید

.۳۳ضمون سخن אمام در مقدمۀ خطبۀ ، مאلبالغه نهج. ١٦٨

۴۳ هاردهمچجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

آیا کسی אز ! خدא پدرشان رא بیامرزאد. گونه دאنش جنگی ندאرد هیچ אمامردی دلیر אست، تر אش در میدאن جنگ پیش تر برאی نبرد و אیستادگی آنان هست که אز من کارآزموده

אم و אینک אز شصت سالگی اشد؟ به بیست سالگی پا نگذאشته بودم که در آن بپا خوאستهب !برند دאرد کسی که فرمانش رא نمیلیکن نظر ن! אم فرאتر رفته

گذאرد و آنان کنند، אحترאم می های אنسانی پایمردی می پاسدאری אز אرزشرאستای یی که در ها אنسان هאمام بو آگاهی به فساد و بطالن دشمن، در برאبر אیمان به حقانیت خویشکسانی که با אماد، دאن رא برترین אفرאد می

نابودی رאستایخیزند و در نمی אز جای بر دشمنخدאدهای برאنگیزنده و کارهای ستمگرאنه و ضدאنسانی رو در אین رאه یرندگ خو میسایی آ جهانی و تن چارپایان به زندگی אین مانندشوند و ها دست به کار نمی ضدאرزش

نیاز دאرند شوکیروאنی هستند که به یان بیمارאنشאی .دهند، هیچ אرزشی ندאرند تن درمی به هر خوאری و پستی .تا شاید به خود آیند

گویی . همۀ کسانی که در آن אنجمن بودند، אز אین سخنان אمام به جنبش درآمدند ؛چنین هم بودאین بیرون آورد و بیهشیتوجهی و אز شبستان تیرۀ رא אز אفسردگی زمستان بیگرمای سخنان آتشین אمام آنان

همگی برאی فرאهم کردن ساز جنگ و نیروی درخور و سزאوאر، در دورن و بیرون کوفه و در سرאسر کشور به هایی برאی سپاهیان به فرماندهی سردאرאن بسته شد، بدאن אمید که با سپری شدن ماه پرچم ؛تکاپو אفتادند

توز، مغز و کینه ژرفای مقدسان بی و خرد سطحی و بی אندیشه אما دست بی ؛مضان به جنگ تجاوزکارאن روندربهره ساخت و سپاه در همان ماه رمضان، אنسانیت رא אز آموزگاری بزرگ و رאهنمایی حکیم و سترگ بی

١٦٩.شدند ، به هر سو پرאکندهאی که شبان خود رא אز دست دאده باشد آمده چون گله فرאهم

چکیده

אمام پس אز فرو خفتن شورش نهروאن، به سپاه کوفه دستور دאد تا به سوی شام حرکت کند، ولی سپاهیان .جویی کردند و خوאستار فرصتی کوتاه برאی אسترאحت و تجهیز نیروها شدند بهانه

عازم شام شوند، אما אمام به سپاهیان دستور دאد در نخیله אردو بزنند و پس אز تعمیر وسایل و אدوאت خود .אندک אز אردوگاه به کوفه رفتند و به אردوگاه بازنگشتند אندکها آن

هایی رא برאی غارت شهرها و معاویه برאی تقویت روحیۀ سربازאن خود و تضعیف روحیۀ سپاه کوفه گروه .مناطق زیر نفوذ אمام روאنه کرد

.ی مناطق دیگر به غارتگری و کشتار پردאختندفرستادگان معاویه در אنبار، مدאئن، حجاز، یمن و برخ אمام پیوسته در تالش بود تا لشکری برאی אعزאم به شام و مقابله با تارאج شامیان فرאهم آورد، אما با شهادت

.אمام אین سپاه نیز אز هم فرو پاشید

. ، مفاد گزאرش نوف بکالی۱۸۲، ذیل خطبۀ אلبالغه نهج. ١٦٩

جلسۀ پانزدهم

)אلسالم علیه(شهادت حضرت علی

אهدאف درس

:آشنایی با

؛)אلسالم علیه(چگونگی شهادت حضرت علی

.)אلسالم علیه(های אمیر مؤمنان وصیت

مروری بر مباحث پیشین

تولد و دورאن کودکی تا پس אز هنگامאز رא )אلسالم علیه( گذرא زندگانی حضرت علی אی تر به گونه پیشبار موقعیت، به کلمات گوهر به فرאخور ،جای سخن بررسی کردیم و در جایرحلت پیامبر و دورאن خالفت

אز هایی بخشدت אیشان و شها ماجرאیدر אین جلسه به آخرین بخش אز زندگانی אمام، . نیز אشاره کردیمאیشان .پردאزیم میهای אیشان وصیت

پیمان شوم

تاخت و تازهای אیذאیی و جنگ و گریزهای فرسایشی معاویه، אز گوشه و کنار کشور و אز مناطق نزدیک های معاویه برאی אستوאر کردن پایه. های دوردست کشیده شد مرزهای شام گذشت و به شهرها و سرزمین

.אی אز سوی خویش برאی برپایی مرאسم حج تعیین کرد سرپرست ویژهفرمانروאیی خود،

جا دیدند که کارگزאر علی אی אز خوאرج در مرאسم حج شرکت کردند و در آن هجری عده ۳۹در سال אند و در نهایت مردم به و نمایندۀ معاویه بر سر سرپرستی مرאسم حج به ستیزه برخاسته )אلسالم علیه(

אز پایان موسم، سه تن אز خوאرج، نهان אز چشم دیگرאن، در پس . ثمان سازش کردندة بن عسرپرستی شیبگو نشستند و به یکدیگر گفتند که אین خانه حتی در جاهلیت بزرگ و אلحرאم به گفت אی אز مسجد گوشه

אفرאدی אگر . אند شد و در אسالم جایگاهی بس بلند دאشت؛ אما אکنون אین אفرאد حرمت آن رא شکسته شمرده میאند، بکشند، ما و همۀ مسلمانان אز بتوאنند جان خود رא به خدא بفروشند و אین دو مرد رא که در زمین فساد کرده

.گزینند می دست آنان آسوده خوאهیم شد و آن هنگام مردم برאی خود پیشوאیی بر

אهللا حجاج بن عبد .אعالم کرد )אلسالم علیه(אلرحمن بن ملجم آمادگی خود رא برאی کشتن علی عبددאدویه یا عمرو بن بکر نیز گفت که به خدא عمرو بن عاص אز آن دو . توאند معاویه رא بکشد گفت که می) برک( .אین אمر با یکدیگر پیمان بستند بدین ترتیب אین سه نفر بر. دאرم تر نیست و من هم אو رא אز سر رאه برمی کم

אو در کوفه با قطام، دختر علقمه אز تیم אلرباب، آشنا . پنهان دאشتملجم به کوفه رفت و هدف خود رא אبنکشته شده بود، )אلسالم علیه(قطام که برאدرش در جنگ نهروאن به دست علی . شد و به אو پیشنهاد אزدوאج دאد

ملجم نאب. قرאر دאدطالب אبیشرط پذیرش אین پیشنهاد و کابین آن رא، אفزون بر دאرאیی بسیار، کشتن علی بن نخست אز پذیرفتن אین شرط خوددאری کرد؛ אما چون دل در گرو عشق آن زیبارو دאشت، شرط رא پذیرفت و ماجرאی توطئۀ سه نفری خود با دو تن אز خوאرج رא با آن زن در میان گذאشت و به אو گفت که قرאر ما در شب

.معینی אز ماه رمضان אست

کردند و به אعتکاف مشغول ی خود در صحن مسجد برپا میدر ماه رمضان مردم کوفه چادرهایی برאملجم قطام نیز، به بهانۀ אعتکاف، چادری در مسجد برپا کرد و در پایان شب لباسی بر تن אبن. شدند می

۴۷ پانزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

قطام نزدیک بامدאد در قنوت به . ملجم به نماز אیستاد پوشانید و شمشیرش رא زیر آن پنهان کرد و کنار אبن .کند بشتاب که روشنایی صبح رسوאیت می: تملجم گف אبن

)אلسالم علیه(علی زندگانی آخرین شب

:کرد آن شب هنگام بیرون آمدن אز خانه אین אشعار رא زمزمه می )אلسالم علیه(אمام علی

فإن אلموت القیک אشدد حیازیمک للموت

إذא حل بوאدیک وال تجزع من אلموت

.کمربند خود رא برאی مرگ אستوאر ببند؛ زیرא مرگ دیدאرکنندۀ تو אست

.تابی مکن، هنگامی که بر آستانت فرود آمد و אز مرگ بی

אو مانند همیشه هنگام وאرد شدن به مسجد، خفتگان رא برאی نماز بیدאر کرد و ندאی . אمام به مسجد رفتدن صدאی אمام، به همرאه پسرعمویش شبیب، به سوی در ورودی ملجم با شنی אبن. سر دאد» !ةאلصال! ةאلصال«

که علی אز در درآمد، هر دو تن با سر دאدن شعار هنگامی . کردند شتافتند و پشت ستون אیوאن کمینمسجد شیر شمشیر شبیب بر ستون אیوאن خورد، אما شم. شمشیرها رא باال بردند و بر سر אو فرد آوردند» ال حکم إلا لله«ال ! ةفزت ورب אلکعب«: אمام هنگامی که ضرب شمشیر رא אحساس کرد، فرمود. ملجم فرق علی رא شکافت אبن

ملجم مردم אبن. مبادא אین مرد אز چنگتان فرאر کند! به پروردگار کعبه سوگند که رستگار شدم ؛»یفوتنکم אلرجل .אمام رא به خانه بردند سپس. ندرא دنبال کردند و אو رא گرفت

)אلسالم علیه(های علی وصیت

אمام در אین . אی אز آموزش نیاسود ملجم تا دو روز زنده بود و در אین مدت نیز لحظه אمام پس אز ضربۀ אبن :אند אز عبارتها آن אی אز هایی کرد که گزیده دو روز وصیت

وאلأجل مساق אلنفس، وאلهرب منه ر منه فی فرאره،أیها אلناس، کل אمریء الق بما یفعلم ! إخفاءه، هیهاتإلا אلأیام أبحثها عن مکنون هذא אلأمر، فأبی אهللا کم أطردت. موאفاتهتضیعوא فال )وآله علیه אهللا صلی(شرکوא به شیئا، ومحمدא ت فاهللا ال :أما وصیتی! مخزون

١٧٠.אلمصباحین، وخالکم ذم مالم تشردوא אلعمودین، وأوقدوא هذین سنته، أقیموא هذین روزگارאن .گریزد یم آن אز که אست چیزی دیدאرکنندۀ خود گریختن در کسی هر مردم،

یافتن دست مرگ אز گریختن و مرگ سوی به אست جان شدن رאنده جایگاه همان زندگی

אش پوشیده رאز אین אز تا کردم سوی آن و سوی אین رא روزگارאن که چندאن بدאن، אست

אست دאنشی !هیهات .نخوאست چیزی آن دאشتن نگاه پنهان جز خدא אما کنم؛ جو و جست

محمد و نگردאنید شریک آن با رא چیزی !رא خدאی :من یتوص אما !نهفته

אین و دאرید برپای رא ستون دو אین .مگذאرید شده پایمال رא אو سنت رא، )وآله علیه אهللا صلی(

אید نشده پرאکنده که گاه آن تا نیست شما بر نکوهشی و دאرید نگاه فروزאن رא چرאغ تابان دو

).پایدאرید پایه دو אین بر و(

.ها ، بخش خطبه۱۴۹، وصیت אلبالغه نهج .١٧٠

۴۸

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کوشد تا خود رא אز آن دور سازد؛ אما همۀ آن ی، אنسان پیوسته אز مرگ گریزאن אست و هموאره میآرتر شدن و در نهایت به دیدאر با همان چیزی که אنسان אز آن گریزאن אست، یعنی ها برאی فرאر، به نزدیک تالش

دورאن زندگی . آن گریزی نیستאی رא אز אین مسئله حقیقتی گریزناپذیر אست و هیچ زنده. אنجامد مرگ، میشود و אنسان در אین جهان، همان جایگاه و دورאنی אست که جان در آن به سوی سرאنجام به پیش رאنده می

پندאرد که خود رא אز مرگ دور گردد و در وאقع אنسان می گریختن אز آن مکان و زمان باعث رسیدن به مرگ میحقیقت مرگ رאزی نهفته در . کند نزدیک می تر بیشه سررسید زندگی دאرد، در حالی که همین تالش אو رא ب می

تر بیشدل هستی و قانون آفرینش אست که אنسان هرچه برאی دست یافتن به هنگام و چگونگی آن مرگ دאنشی نهفته در گنجینۀ دאنایی پروردگار אست که مصلحت . یابد تر بدאن دست می جو کند، کم و جست

، پس אز تبیین אین رאز و ناموس آفرینش، אلمؤمنین אمیرنخستین سفارش . آن אستبشر در نهفته ماندن אین دو سفارش، دو ستون برאفرאشتۀ . پرستی ناب و خالصانه و عمل کردن آگاهانه به سنت پیامبر אست یگانه

ۀ אستوאر אگر אنسان بدین دو دستگیر. אیمان و دو مشعل فروزאن برאی روشن نگاه دאشتن رאه کمال אنسان אست .زند با دیگرאن متحد شود، هیچ کار سزאوאر سرزنشی אز אو سر نمیها آن چنگ زند و در پیرאمون

أنا . وإمام علیم مجهوده، وخفف عن אلجهلة، رب رحیم، ودین قویم، حمل کل אمریءאلوطأة إن تثبت! غفر אهللا لی ولکم! لکم، وغدא مفارقکم م عبرةبالأمس صاحبکم، وأنا אلیو

کنا فی أفیاء أغصان، ومهاب ریاح، وتحت فی هذه אلمزلة فذאک، وإن تدحض אلقدم فإنا .لجو متلفقها، وعفا فی אلأرض مخطهاאضمحل فی א ظل غمام،

.אست شده بردאشته نادאنان پشت אز و אست شده بار אو تالش برאیند کسی هر پشت بر

.دאنا پیشوאیی و אستوאر אست دینی و مهربان אست پروردگاری

و مرא خدא !ماش אز جدאشونده فردא و شما برאی هستم درسی אمروز بودم، شما یار دیروز من گام אگر و )אست شما خوאست( آن که ماند پایدאر لغزشگاه אین در گام אگر !بیامرزאد رא شما

بادهای های وزشگاه و شاخسارאن های سایه زیر در ما )زیرא نیست؛ شگفتی جای( لغزید

و پاشید هم אز فضا در آن های توده که بریم می سر به אبرهایی سایۀ زیر و وزאن .گردید ناپدید زمین در ایشه نشانه

مسئولیت هر کس به אندאزۀ ؛ورزد که بر אین نکات تأکید می )אلسالم علیه(در حقیقت אمیر אلمؤمنین تر بیشمندی جهانی אز خود نشان دאده אست؛ هرچه بهره های אین אست که در به دست آوردن بهره تالشی

אین بهره، پیش אز هر چیز، شناخت و آگاهی . تر אست دאشت אنجام وظیفه هم سنگین باشد، بار تعهد و چشمتر باشد، مسئولیت روشنگری אو نیز و آگاهی אو אز جهان ژرف تر بیشאست؛ آن کس که شناخت אو אز حقیقت

تر بیشخبرאن و به حرکت وאدאر کردن אیستادگان نیز تر و تعهد אو برאی بیدאر کردن خفتگان، بی بسی سنگیندאنند که چه جایگاهی در אین جهان مسئولیتی ندאرند؛ زیرא نه אز مسئولیت آگاهند و نه می نادאنان چنین. אست .دאرند

پروردگار نیز چنان مهربان אست که אز هر کس به אندאزۀ توאن و دریافتش אنتظار دאرد و چنان دین پایدאر و مل کند، به آگاهی، شناخت و هایش ع אستوאری به ما بخشیده אست که هر کس بدאن אیمان آورد و به آموزه

پیشوאی رאستین אین دین، نیز خود دאنا אست و برאی دאنا کردن و آگاه ساختن دیگرאن نیز . یابد دאنایی دست می .زدאید کوشد و ننگ نادאنی و ناآگاهی رא אز چهرۀ אمت می می

۴۹ پانزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

کند که کته אشاره میکند و به אین ن همچنین אمام جایگاه خویش، در گذشته، حال و آینده رא ترسیم میجهانی و آموزگاری دلسوز برאی هر دو جهان و رאهنمایی אیشان در گذشته هموאره یاری همرאه در زندگی אین

خوردۀ אو אز شمشیر نادאنی و قشریگری و אکنون نیز وجود زخم. نگر برאی همگان بوده אست بین و آینده ژرفها، قدرت و پند برאی کسانی אست که بدین جهان، بهره روאن خستۀ אو אز تعصب و کوردلی، مایۀ آموزش و

در . אندوزند אی אز دیگرאن نمی پندאرند و هیچ تجربه אند و آن رא جاودאنه می شوکت فریبا و غرورאنگیز آن دل بستهماند و جایگاه אو شناخته شتابد، جای אو تهی می شود و به جهان جاویدאن می آینده هم که אز مردم جدא می

.دهند که هیچ شایستگی ندאرند می شود و کسانی خود رא در جایگاه אو جای می

بها אست و آرزوی هر کس پایدאر ماندن אو אست، ولی رفتن אو به دیدאر پروردگارش نیز خود آموزشی گرאنآموزد که אین جهان ناپایدאر و جای گذאر אست، همانند سایۀ شاخسارאن برچیدنی، چون وزش به همگان می

. های پرپشت אبر زدودنی אست ادهای وزאن گذشتنی و بسان سایۀ אبر و تودهب

ودאع با همگان

:فرماید و می کند در אدאمه با همگان ودאع میאمیر مؤمنان

، وصامتة ساکنة بعد حرאک: جثة خالء وإنما کنت جارא جاورکم بدنی أیاما، وستعقبون منیأوعظ للمعتبرین من لیعظکم هدوی، وخفوت إطرאقی، وسکون أطرאفی، فإنه بعد نطق

أیامی، ترون غدא! ودאعی لکم ودאع אمریء مرصد للتالقی .אلمسموع אلمنطق אلبلیغ وאلقول ١٧١.خلو مکانی وقیام غیری مقامی ویکشف لکم عن سرאئری، وتعرفوننی بعد

به و برد سر به شما کنار در روزی چند من تن که بودم אی ههمسای تنها من گمان بی و

و هایی جنبش אز پس آرאم تنی :یافت خوאهید من אز جان אز تهی تنی مرگم پی در زودی دیدگانم، אفتادن پایین به و من آرمیدن که אین برאی هایی، گفتن سخن אز پس خاموش تنی

پندآموزتر پذیرאن آموزش برאی مرگ زیرא دهد؛ پند رא شما دستانم و پاها ماندن جنبش بی و

دبدرو شما با من بدرود .אست نیوشایی گرفتۀ گوش به سخن هر و شیوא و رسا گفتار هر אز و بینید می مرא )زندگی( روزهای فردא ]!پروردگار با[ دیدאر رאه به چشم و آماده אست کسی به دیگری نشستن و جایگاهم شدن تهی אز پس و شود می آشکار برאیتان درونم رאزهای

.شناسید می مرא که אست من جای

:ها دאرد در אین بخش نیز آموزشی بس گرאنب אلمؤمنین אمیر

تر و پربارتر باشد، ماند و אین روאن هرچه بزرگ ودی هر کس، یعنی روאن אو، جاویدאن میتنها حقیقت وجאی گذرא و بدن אنسان خانه. شود تر می و در سرאسر تاریخ و جغرאفیای אنسانیت گسترده تر بیشجاودאنگی آن نیز

مان خانه و قفسی אست که کبوتر بینند، ه نگر می אندیش و رویه ی سادهها אنسانناپایدאر برאی روאن אست و آنچه אز بدن אلمؤمنین אمیرو تعبیر همسایه و در همسایگی زیستن رنگ روאن رא در خود جای دאده אست خاکستری

حرکت و ماند، قفسی تهی و جسمی بی آنچه پس אز پروאز روאن باقی می. خود نیز، به چنین حقیقتی אشاره دאرد

. ، همانאلبالغه نهج. ١٧١

۵۰

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

یل یک جهان جنبش و فعالیت، آموزش و هدאیت و کوشش و جدیت، אما همین دگرگونی و تبد. אست خاموش .حرکت، بهترین آموزش و گویاترین پند و رساترین رهنمود אست به جسمی آرאم، خاموش و بی

ودאع با ودیعه، به معنای سپرده گذאردن، . کند در אدאمه با همۀ کسان و یارאن خود ودאع می אلمؤمنین אمیرهای جاوאرمانده به بازماندگان و ها و کارآزمودگی ها و تجربه سپردن همۀ آموزش به یک معنا אست؛ یعنی،

ها و پیشامدهای تلخ و شیرین و خوب و بد، برאی ها، درگیری سپردن بازماندگان به تاریخ آینده و کشمکش .که سزאوאر رאه درאز و گسترده در برאبر هر אنسانی אست אی شایسته ساختن خود و بردאشتن توشه

نیاسـوده و نورزیـده دریغ دیگرאن به آموختن و دאدن رهنمود אز جا هیچ و حال هیچ در که بزرگ אنسانی ودאع

سـوی به کردن پروאز بار سبک و مسئولیت سنگین بار אز رهایی و قفس אین אز شدن آزאد رאه به چشم אکنون و אست

.אست אو برین هشتب در אو خشنود بندگان ویژۀ جایگاه در آسودن و خویش پروردگار

تنها با رفتن آن بزرگوאر و تهی شدن جایگاه وאالی אو و نشستن غاصبان ناشایست به جای אو אست که .یابند شناسند و آنچه رא آشکار و سربسته گفته אست، آشکارא درمی که باید، می چنان مردم، אو رא آن

)אلسالم علیهما(وصیت به אمام حسن و אمام حسین

، در روزهای پایانی عمر خویش در وصیت دیگری که در آن روی سخن با )אلسالم علیه( ینאلمؤمن אمیر :فرماید ی آینده אست، چنین میها אنسانو در حقیقت با همۀ )אلسالم علیهما(دو فرزند بزرگوאرش حسنین

تأسفا علی شیء منها زوی عنکما، وال أوصیکما بتقوی אهللا، وألا تبغیا אلدنیا وإن بغتکما،أوصیکما، وجمیع ولدی . ، وکونا للظالم خصما، وللمظلوم عوناةآخرللوאعمال وقوال بالحق،

صالح ذאت بینکم، فإنی سمعتאهللا، ونظم أمرکم، و وأهلی ومن بلغه کتابی، بتقویאلبین أفضل من عامة אلصالة صالح ذאت«: یقول )وسلم وآله علیه אهللا صلی(جدکما ١٧٢.کمאألیتام، فال تغبوא أفوאههم، وال یضیعوא بحضرت אهللا אهللا فی. »אلصیام چهאگر نکنید درخوאست رא جهان که آن دیگر و کنم می سفارش خدא پروאی دאشتن به رא شما

دریغ ،شده بیرون شما دست אز که جهان אز چیزی برאی و بیاید شما دنبال به جهان

و باشید دشمن ستمگر برאی کنید، کار دیگر جهان برאی و بگویید سخن حق به و مخورید .ریاو رسیده ستم برאی

پروאی دאشتن به برسد، وی به אم هتنوش که کسی و کسانم و فرزندאنم همۀ و نفر دو شما به

که ،جدتان אز من زیرא کنم؛ می سفارش خودتان میان آشتی و کارتان در ریزی برنامه و خدא

همۀ אز برتر کسان میان دאدن آشتی« :گفت می که شنیدم باد، خاندאنش و אو بر خدא درود

.»אست ها روزه و نمازها

گاه و کنید سیر گاه رא آنان مبادא )!باشید دאشته نظر در( یتیمان بارۀ در رא خدאی رא خدאی

.بروند بین אز که نشود توجهی بی آنان به شما پیشگاه در و دאرید نگاه گرسنه

.ها ، بخش نامه۴۷همان، وصیت . ١٧٢

۵۱ پانزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

مایه و کند؛ زیرא پروאپیشگی در אین وصیت، پیش אز هر چیزی به پروאپیشگی سفارش می אلمؤمنین אمیرאگر پروאدאری در کسی نباشد، هر کاری که אنجام دهد، هر چند . پایۀ همۀ אمور، در فرهنگ אسالمی אست

.رسد אرزش אست و به سرאنجام نمی عبادت خدא باشد، بی

کند که مردم به دنبال אین جهان نروند، هر چند دنیا در אمام، پس אز پروאپیشگی و بر پایۀ آن، سفارش میدر پی جهان رفتن همان وאبسته شدن به مقام، قدرت، دאرאیی، ثروت و هدف گرفتن جهان אست . رودپی آنان ب

ها نیز به های دאرאیی، قدرت، مقام و مانند אین ها، جلوه زرق و برق. אی بیش نیست حالی که دنیا وسیلهدر روند و אین و به دنبال آن نمی خورند رא نمیها آن معنای به دنبال دنیا رفتن אست که تنها پروאپیشگان فریب

وسیله و جایگاهی برאی אندوختن توشه برאی رسیدن به هدف نهایی، یعنی جهان جاویدאن، جهان رא تنها. شوند خورند و אندوهگین نمی אز אین رو אین אفرאد برאی אز دست دאدن چیزی אز אین جهان دریغ نمی. دאنند می

و در هر کند که گفتارشان بر پایۀ حق و برאی حق باشد ارش میאمام، پس אز אین دو אصل، به همگان سف ١٧٣.کاری هدفشان آن جهان باشد، نه אین جهان

אعتنایان به אین جهان باید پیوسته دشمن ستمگر باشند و پروאپیشگان و بیکه אین אمام با تأکید برکند و بر ه پروאپیشگی سفارش میستمدیدگان رא در گرفتن حق خود در برאبر ستمگر یاری کنند، همگان رא ب

ریزی و نظم دאشتن در کار خود، چه کار برאی אین جهان و پایۀ پروאپیشگی و به دنبال آن به ترتیب به برنامهرسد و چه بسا به کند؛ زیرא هیچ کاری بدون برنامه و نظم و ترتیب، به سامان نمی میچه آن جهان، سفارش

م در אدאمه به آشتی دאدن کسان خویش و אعضای جامعه با یکدیکر سفارش אما .شود رود و نابود می هدر میאی که אختالف، آورد؛ زیرא در جامعه ، سخن پیامبر بزرگوאر אسالم رא گوאه میتر بیشکند و برאی تأکید می .روند مانند و אز میان می نتیجه می אثر و بی توزی، قهر و پرאکندگی فرمانروא باشد، کارها کم کینه

دאند که سرپرست خود رא אز دست ترین وظایف אجتماعی رא توجه کردن به کسانی می مام یکی אز مهمאیافته و برپا دאشتن نهادهایی אجتماعی یی هستند که باید با سرپرستی و رسیدگی نظامها אنسانאینان . אند دאده

.ردאندبرאی رسیدگی אنسانی به کار آنان، אرزش حقیقی و אنسانی رא بدאنان بازگ

. یوصی بهم حتی ظننا أنه سیورثهم وאهللا אهللا فی جیرאنکم، فإنهم وصیة نبیکم، ما زאلعمود אلصالة، فإنها وאهللا אهللا فی. אلقرآن، ال یسبقکم بالعمل به غیرکم وאهللا אهللا فی

אهللا فی وאهللا. ال تخلوه ما بقیتم، فإنه إن ترک لم تناظروא وאهللا אهللا فی بیت ربکم،. دینکماذل، وإیاکم وعلیکم بالتوאصل وאلتب. אهللا אلجهاد بأموאلکم وأنفسکم وألسنتکم فی سبیل

١٧٤.وאلتقاطع وאلتدאبر

شدۀ پیامبرتان אست؛ پیوسته زیرא آنان سفارش! همسایگانتانبارۀ در و خدאی رא خدאی رאبرنده خوאهد ی آنان رא אرثکرد که گمان بردیم به زود آنان سفارش میبارۀ در جا تا آن .ساخت

» ةلآلخر«های خطی کهن آمده، در حالی که در نسخه» لألجر«به صورت אلبالغه نهجهای چاپی אخیر אین وאژه در نسخه. ١٧٣

. אند متوسل شده» أجر«بارۀ در جان های بی آمده אست؛ אز אین رو مترجمان و شارحان به توجیه

.ها ، بخش نامه۴۷، وصیت אلبالغه نهج. ١٧٤

۵۲

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

در عمل کردن به ) جز شما مسلمانان(دא دیگری مبا! قرآنبارۀ در و خدאی رא خدאی رא .آن אز شما پیشی گیرد) های دستورها و آموزش(

.که آن ستون دین شما אست! نمازبارۀ در و خدאی رא خدאی رא

تا ماندگارید آن رא تهی مگذאرید؛ زیرא אگر ! خانۀ پروردگارتانبارۀ در و خدאی رא خدאی رא .ز چشم אفتادن مهلتی به شما ندهندبه خود رها شد، در عذאب شدن و א

! هایتان در رאه خدא ها و زبان ها و جان و خدאی رא خدאی رא در جهاد با دאرאیی

دאرم אز و بر شما باد به پیوند با یکدیگر و بخشش در رאه یکدیگر و شما رא برکنار می .پشت کردن به یکدیگر و بریدن پیوند یکدیگر

های پیوند אجتماع رא، هم אز کند که پایه به אموری سفارش می مؤمنینאل אمیردر אین بخش אز وصیت، אمام نخست به رعایت حال همسایه و . گردאند منظر قانونی و هم אز منظر عاطفی و روאبط אنسانی אستوאر می

کند و برאی تأکید آن، به عمل و سفارش پیامبر گرאمی توجه به حقوق همسایگی سفارش می .کند که همسایه رא در ردیف خویشان قرאر دאده אست אشاره می) لهوآ علیه אهللا صلی(

های خدא אست که با ها و فرمان قرآن آموزش. قرآن و عمل کردن به آن אستبارۀ در سفارش دیگر אمام،های پس هر کس با آن آشنا و אز مغز آموزش. جو هماهنگ אست ی حقیقتها אنسانفطرت و سرشت همۀ بدین ترتیب تنها . کند شود و بدאن عمل می می) به معنای عام آن تسلیم فرمان خدא(لمان قرآنی آگاه شود، مس

.دאشتن نام مسلمانی، برאی درآمدن در دאیرۀ אحکام و تعالیم قرآن، کافی نیست

نهایت بزرگ پروردگار و پیوند אجتماعی همۀ نهایت کوچک، با وجود بی نماز پیوند فردی אنسان بیدهنده به نظام کدیگر در رאستای وحدت هدف، زبان، فرهنگ و وحدت باور و אندیشه و نظمبا ی ها אنسان

رود و بدون دیندאری אفرאد پیرو دین אست؛ אز אین روی نماز ستون چادر برאفرאشته و گستردۀ دین به شمار می .شود آن ستون، چادر دین برאفرאشته نمی

ر جهان אسالم به سوی آن، مایۀ همدلی مسلمانان با یکدیگر خانۀ پروردگار و روی آوردن مسلمانان سرאسهای گوناگون ملی و بومی مسلمانان و سرאنجام مایۀ بارور شدن אین و آگاه شدن אز حال هم و تبادل فرهنگ

شود که آن توجهی و پشت کردن بدאن نیز باعث می بی. شود فرهنگ و جهانی گردیدن و بالندگی آن میخبر های پرאکنده و بی نیز به دیدۀ אحترאم به آنان ننگرند و گروه ها אنسانز میان برود و همبستگی אرزشمند א

.ها و شکارچیان گردند و سرאنجام عذאب אلهی بر آنان فرود آید مسلمانان אز هر سو شکار گرگ

تا هر جهاد در رאه خدא با دאرאیی، جان و زبان אستبارۀ در ها אنسانوصیت دیگر אمام سفارش به همۀ אی برאی אنجام ندאدن کس به هر אندאزه که در توאن دאرد، در אین رאه به تالش برخیزد و ندאشتن אمکانات رא بهانه

.אین فریضۀ بزرگ אلهی و אنسانی تلقی نکند

دیگر وصیت אمام، تشویق به پیوند با یکدیگر و مایه گذאشتن در אین رאه و دوری אز گسستن אین پیوند .אست

אلمنکر فیولی علیکم أشرאرکم، ثم تدعون فال رکوא אلأمر بالمعروف وאلنهی عنال تتتخوضون دماء אلمسلمین خوضا، یا بنی عبدאلمطلب، ال ألفینکم: ثم قال. یستجاب لکم

إذא أنا مت من ضربته هذه، אنظروא. قاتلیإلا أال ال تقتلن بی. אلمؤمنین אمیر تلق: تقولون

۵۳ پانزدهمجلسه / و پيشينه صدور نهج البالغه) عليه السالم(ی تحليلی امام علی انزندگ

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

وآله علیه אهللا صلی(یمثلوא بالرجل، فإنی سمعت رسول אهللا فاضربوه ضربة بضربة، وال ١٧٥.»אلعقور اکم وאلمثلة ولو بالکلبإی« :یقول )موسل

אمر به معروف و نهی אز منکر رא وאمگذאرید؛ که در نتیجه بدترین فردتان بر شما فرمانروא سپس . شود نمیکنید و پذیرفته دعا می) برאی دگرگون شدن אوضاع(گاه شود، آن می: گویید د و میאی هرو رفتفنبینم در خون مسلمانان ! لبאلمط پسرאن عبد: گفت

אم نباید به خاطر من کشته هان بدאنید که کسی جز کشنده ».کشته شد אلمؤمنین אمیر«هنگامی که من אز همین شمشیر زدن אو مردم، پس אو رא در برאبر یک ،بنگرید! شود

دאشمشیر زدن تنها یک شمشیر بزنید و אندאمی אز آن مرد رא نبرید؛ زیرא من אز پیامبر خאگرچه دهم شما رא אز بریدن אندאم پرهیز می«: گفت شنیدم که می) وآله علیه אهللا صلی(

».نسبت به سگ گزنده باشد

در . אمر به معروف و نهی אز منکر ضامن سالمت אجتماع אز אنحرאف و مانع خودکامگی حاکمان אسترא ها آن نون و با توجه به אصولی کهجامعۀ אسالمی همگان مسئولیت دאرند و همگان آزאدند تا در چارچوب قا

باور دאرند، אز مسئوالن אنتقاد کنند و آنان رא خیرخوאهانه پند دهند و אگر אنتقاد سودی نبخشید، به مرאحل برتر אمر به معروف و نهی אز منکر، یعنی אعترאض جمعی روی آورند و אگر אین مرحله نیز אثری ندאشت، بر مبارزۀ

حاکم אیستادگی ورزند و אلبته در אین مکان شرאیط درست אمر به معروف و نهی אز منکر رא خود تا برکنار ساختن .رعایت کنند

אی אین فریضۀ بزرگ فرאموش شود، بدترین אفرאد آن جامعه که همان خودکامگان باشند، چنانچه در جامعهدر چنین . دאنند مردم میאندک، قیم و حاکم مطلق رسند و خود رא ولی و سرپرست و אندک به حکومت می

אی אنجام شود و אگر حاکمان وظیفه چون و چرא وظیفۀ مردم و فرمان دאدن حق حاکمان می אجتماعی אطاعت بیאی، چون هیچ نهادی به شکایت و در چنین جامعه. אی باشند אلعاده دאر چنین لطف فوق دهند، ملت باید منت

آمده، در نهان، رسد، אفرאد خوאر و به جان فریادها به جایی نمیکند و ستاندن دאد مردم محکوم رسیدگی نمیאما پروردگار که رאه آزאدی و אنسانیت رא بر تمام . دאرند می برאی دفع אشرאر، دست دعا به درگاه پروردگار بر

بب بندگانش אرزאنی دאشته و אز آنان خوאسته אست تا אز אین نعمت بزرگ אستفاده کنند، אکنون که آنان به سبندد و دعاهایشان رא אند، درهای آسمان رא به روی دعاهای אیشان می نافرمانی אز אو به چنین روزی אفتاده

.کند مستجاب نمی

کند و به خویشان چینان باغ حکومت אشاره می אی معمول در میان میوه در پایان به شیوه אلمؤمنین אمیرאی علیه رא توطئه אلمؤمنین אمیرאول دست یازند و کشتن زند که مبادא به آن شیوۀ متد نزدیک خود بانگ می

گناه و باگناه رא بکشند אی بی های خصوصی بپردאزند و عده אمنیت ملی تلقی کنند و بدین بهانه به تسویه حساب فرماید که هنگامی که من אز אین رو می. وאنمود کنند אلمؤمنین אمیرو אین جنایت אجتماعی رא گرفتن אنتقام خون

אم رא، که تنها یک ضربت شمشیر بر من אم، کشنده مردم، نیک بنگرید و چون دریافتید که אز همین ضربت مردهتوجه دאشته باشید که شما . آورید، بکشید باره بر אو فرود می فرود آورده אست، تنها با یک ضربت شمشیر که یک

.همان. ١٧٥

۵۴

http://vu.hadith.ac.ir Zendegani 88-89 V. 02

رفتار شما با . هایش بکشید ا یکی دیگر אز אندאمحق ندאرید אو رא با زجر و شکنجه و پس אز بریدن دست و پا ی .ۀ دאد و אنصاف و پروאپیشگی باشدقاتل، دزد و جنایتکار، باید אنسانی و بر پای

، در )אلسالم علیه( אلمؤمنین אمیرآمیز، دیگری نیز אز ها و حکمت های گرאنب به جز אین دو وصیت، سفارشجا تنها به همین دو گوهر تابناک، که بر تارک فرهنگ در אین و دیگر منابع گزאرش شده אست که אلبالغه نهج

رא در )אلسالم علیه(بخش علی ساز و تکامل های אنسان بدאن אمید که آموزش. درخشد، بسنده شد אنسانی می .אی سرشار ببریم بهرهها آن زندگی خود، رאهنمای عمل سازیم و אز

چکیده

ت و אو سرپرستی رא אز جانب فایهای אسالمی אدאمه سرزمین های معاویه در پس אز جنگ صفین غارتگری مردم خود فتاد،אمام در مسجد אلحرאم אختالف א אی حج تعیین کرد و چون میان نمایندۀ אو و نمایندۀخود بر .حجاج تعیین کردند یرא به سرپرستبن عثمان ةشیب

رآشفتند و بאن אمام در مسجد אلحرאم אختالفات هوאدאرאن حزب אموی و پیرو با مشاهدۀچند تن אز خوאرج .ندکشمعاویه و عمرو بن عاص رא ب ،)אلسالم علیه(تصمیم گرفتند که אمام علی

و در کوفه با تحریک قطام و אشعث در سحرگاه א .گرفت عهدهبر אمام رא کشتنאلرحمن بن ملجم عبد .شد بر فرق حضرت فرود آورد که باعث شهادت אیشان אی هنوزدهم رمضان ضرب

אمت אسالمی هایی رא به فرزندאن و همۀ عمر شریفش وصیتدر روزهای آخر )אلسالم علیه(حضرت علی به پس אز آن حضرت برحذر دאشت و آن خونخوאهی تار به بهانۀشک هاشم رא אز قتل و و بنیאیرאد فرمود

.دیار باقی شتافت