دانشگاه تهران پردیس فارابی دانشکده حقوق

علوي ةجمهوري اسالمی ایران و سیرنحوة تعامل با مخالفین در

استاد راهنما: دکتر محمدجواد ارسطا

نگارش: نرگس مهتدي

دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته حقوق عمومینامه براي پایان 1393 بهمن

علیهم السالم به آستان کریمانۀ چهارده نور معصوممی گردد این اثر ناچیز تقدیم

تو مگو ما را بدان شه بار نیست

مان کارها دشوار نیستـبا کری

عمل خویش همواره سپاس از استاد ارجمندم جناب آقاي دکتر ارسطا که با علم و

راهنماي راهم بود. و دانایی دینداريسپاس از پدرم، اسطورة تا همیشه

هاي خیرش آرزوهاي نیکش و تفأل ؛مادرم همسرم، نوري که بر سایۀ وجودم تابید

و عمۀ عزیزم که یار و مشوق من در نگارش این اثر بود.

چکیده

ساالري و قانونمنــد شــدن فرآینــد تغییــر قــدرت از هاي ملّی و تحقق مردمبا حاکم شدن حکومت

قانونی و ،آمیز و تغییر آنطریق انتخابات و حق رأي، مخالفت سیاسی با نظم مستقر و تالش مسالمت

مشروع شناخته شد و خشونت و مخالفت قهرآمیز در مقابل حکومت، مخالفــت بــا حاکمیــت ملّــی و

کیفــري همــراه بــود. در حقــوق ایــران، بــا پیــروزي دموکراسی تلقّی شد و ارتکابش جرم و با واکنش

ساالري دینی مورد اقبال اکثریت مردم قــرار گرفــت کــه بــه معنــاي حــق ، مردم1357انقالب اسالمی

حاکمیت مردم در چارچوب حکومت دینی و الزامات خاص آن است. بدین ترتیب، هرگونه تغییــر و

بینی شده در قانون اساسی محدود اســت. یشر حکومت و ساختار قدرت، به ساز و کارهاي پدتحول

آنچه مهم است، این است که هم موافقان و هم مخالفان یک نظام، اعالم موافقت و مخالفتشان باید در

آمیز صورت گیرد. قانون اساسی جمهوري اسالمی ایران و ســیرة چارچوب قانون و ابزارهاي مسالمت

الفان دولت از حقوقی برخوردارند؛ مثل حــق تشــکیل دهندة آن است که مخسیاسی امام علی(ع) نشان

احزاب، حق داشتن مطبوعات و حق آزادي بیان و شرکت فعاالنه در ادارة امور عمومی. سلب هرکدام

گونه که متمسک شدن مخالفان از این حقوق از جانب نظام، عملی برخالف قانون اساسی است؛ همان

رخالف قانون اساسی است.آمیز نیز عملی بنظام به ابزارهاي خشونت

حق هســتند و آمیز ذيطور مسالمتمخالفان دولت در انجام مخالفت خود در چارچوب قانون و به

اگر در این بین متهم به جرمی شوند، رسیدگی به اتهام آنها نیز با حقوق دیگري همراه است؛ مثل حق

و پس از اثبــات جــرم نیــز چــون رسیدگی به جرم آنها در یک دادگاه علنی و با حضور هیأت منصفه

هایی دارند.شوند ماهیتاً با مجرمان عادي تفاوتمجرم سیاسی محسوب می

، بغــی، ایــران اساسی جمهــوري اســالمی قانونجمهوري اسالمی، نظام کلیدواژه: مخالفت سیاسی،

سیرة علوي

أ

فھرست مطالب

1 .......................... ................................................................................................................................مقدمه 2 ............................................................................................................... موضوع نییتب و مسئله انیب

2 .............................................................................................................................................. پرسشها 3 ............................. ................................................................................................ قیتحق يهاهیفرض

3 ..................................................................................................................................... قیتحق روش 4 .................................................................................................................................... قیتحق اهداف

4 ............................. ................................................................................................ قیتحق یسازمانده 6 .................................................................... رانیا یاسالم يجمهور نظام در مخالفان با تعامل: اول بخش

7 ..................................................................... آن يبندطبقه و یاسیس مخالف مفهوم فیتعر: اول فصل 10 ....................... ................................................................ يبرانداز و مخالفت ابراز مختلف يمدلها

10 ............................. ................................................................................................ ینظام مداخله. 1 10 ................................................................................................... خشونت و زور به توسل. 1-1 11 ............................................................................................................................... انقالب. 2-1 16 ..................................................................................................................................کودتا. 3-1

19 .............................................................................................................................. آرام يبرانداز. 2 20 .............................................................................................................................. استحاله. 1-2

ب

24 .................................................................................................................... یمدن ینافرمان. 2-2 28 ................................................................................................................ يشهروند حقوق: دوم فصل 31 ......................................................................................................... اسالم در يشهروند مفهوم. 1 34 ................................................................................................................... الناس حق و اهللا حق. 2 36 ..................................................................................................... جامعه در افراد یاساس حقوق. 3

36 ...................... ................................................................................................ نفس حرمت. 1-3 36 ........................................................................................................................ مال حرمت. 2-3 37 ...................... ................................................................................................ آبرو حرمت. 3-3

39 .......................................................................................................... رانیا در يشهروند حقوق. 4 39 ...................................................................................................... :یاسالم انقالب از قبل. 1-4 40 ..............................................................................................:رانیا یاسالم انقالب از بعد. 2-4

41 ............................................................................................... رانیا حقوق در يشهروند مفهوم. 5 41 ............................................................................... بشر حقوق و يشهروند حقوق نیب کیتفک. 6 43 ............................................................................................................... يشهروند حقوق انواع. 7

43 ...................... ................................................................................................ یمدن حقوق. 1-7 44 .................................................................................................................... یاسیس حقوق. 2-7 47 ............................................................................................... یاجتماع ـ ياقتصاد حقوق. 3-7 48 .................................................................................................................. یفرهنگ حقوق. 4-7 49 .................................................................................................................... ییقضا حقوق. 5-7

51 ....................... ................................ رانیا یاسالم يجمهور یاساس قانون در يشهروند حقوق. 8 59 ....ا.ا.ج یاسالم يشورا مجلس مصوب مشروع يهایآزاد به احترام قانون در يشهروند حقوق. 9 62 ............................. ................................ ا.ا.ج یاساس قانون در مخالفت ابراز يسازوکارها: سوم فصل 62 .................................................................................................................................... مطبوعات. 1

62 ............................................................................................... اتینشر و مطبوعات يآزاد. 1-1

ج

63 ............................................................................................................ انیب يآزاد و اسالم. 2-1 64 ..................................................................................................... مطبوعات يآزاد حدود. 3-1

68 ........................................................................................................................................ احزاب. 2 68 .............................................................................................................................. حزب فیتعر

70 ....................... ................................................................................................ احزاب يهاژهیو کار 70 .................................................................................. یرساناطالع و یآموزش يکارکردها. 1-3 71 ............................................................................................................. دولت عملکرد نقد. 2-3 71 ................................................................................................ مردم یاسیس دانش شیافزا. 3-3 72 ................................................................................................................ یانتخابات کارکرد. 4-3 72 ........................................................................................... یاسیس يهاخشونت از زیپره. 5-3

73 ................................................................................................................................. یبغ: چهارم فصل 73 .................................................................................................................................. یبغ مفهوم. 1 74 ........................................................................................................ یبغ جرم يماد رکن ياجزا. 2

74 .................................................................................. )خروج( یاسالم حکومت هیعل امیق. 1-2 76 .......................................................................................................... شبهه ای لیتأو وجود. 2-2 78 ................................................................................................ التیتشک و سازمان وجود. 3-2 80 .......................................................................................................... انیباغ بودن مسلمان. 4-2

81 .......................................................................................................... ا.ا.ج یاساس قانون در یبغ. 3 87 ............................ ................................................................ يعلو رةیس در مخالفان با تعامل: دوم بخش

89 ..................................................................................................... يعلو رةیس در استیس: اول فصل 89 ...................... ................................................................................................ حکومت ضرورت. 1 90 ............................................................................................................ حکومت و نید رابطۀ. 2-1 92 ........................................................................................................... حکومت از نید هدف. 3-1 93 .......................................................................................................... حکومت هدف عدالت،. 4-1

د

94 .............................................................................................................. ستگانیشا تیحاکم. 5-1 98 ........................................................................... )ع(یعل امام رهیس در استیس و اخالق رابطه. 2 104 ........................................................................................................................... مخالف تحمل. 3 108 ................................................................................................................مخالف با تعامل: دوم فصل

108 ................................................................................................................. مخالفان با تعامل اصول. 1 109 .............................................................................................. ییپاسخگو و نظارت اصل .2-1 111 ................................................................................................................... انسانها يآزاد. 2-1 111 ..................................................................................................................... انتقاد يآزاد. 3-1 113 ......................................................................... یاجتماع حقوق در انسانها يتساو اصل. 4-1

113 ............................ ................................................................................................حاکم فیوظا. 2 113 ................................................................................................................. :عدالت ياجرا. 1-2 115 ................................................................................................................ :تیامن يبرقرار. 2-2 115 ................................................................................................................ :نید به خدمت. 3-2 115 .................................................................................................. :یهمدل و وحدت حفظ. 4-2 116 ..................................................................................................:مردم یعموم رفاه نیتأم. 5-2

117 ................................................................................................................ مخالفان حقوق: سوم فصل 117 ........................................................................................................................... یاسیس حقوق. 1

117 ........................................................................................................ سرنوشت نییتع حق .1-1 117 ...............................................................................................................................يآزاد. 2-1 118 .......................................................................................................... کارگزاران حتینص. 3-1 119 ..................................................................................................... یعموم افکار به توجه. 4-1 119 ....................... ................................................................................................ یآگاه حق. 5-1 119 ...................... ................................................................................................ اسرار حفظ. 6-1 120 ....................................................................................................................مردم با وندیپ. 7-1

ه

121 ...................................................................................................... یانحصارطلب از زیپره. 8-1 121 ................................................................ آنان بودن پاسخگو و مسؤوالن از پرسش حق. 9-1

121 ..................................................................... )ناحق از حق نشیگز حق( يمحورقانون. 10-1 122 ........................................................................................................................ یاجتماع حقوق. 2

122 .............................................................................................................. یاجتماع عدالت. 1-2 123 ............................................................................................................... يساالر ستهیشا. 2-2 123 ................................................................................................................ یاجتماع تیامن. 3-2 124 ........................................................................... جنگ در حضور يبرا مردم اجبار عدم. 4-2 125 .......................... ................................................................ یاجتماع اصالحات و توسعه. 5-2

125 ......................... ................................................................................................ یفرهنگ حقوق. 3 125 ........................................................................................................... پرورش و آموزش. 1-3 125 ....................................................................................................... یمتعال يالگوها ارائه. 2-3 126 .................................................................................................... یرخواهیخ و حتینص. 3-3 126 ....................................................................................................... یاله يارزشها يایاح. 4-3

127 ........................................................................................................................ ياقتصاد حقوق. 4 127 .............................................................................................................. ياقتصاد عدالت. 1-4 127 ................................................................................................................ ياقتصاد تیامن. 2-4 128 ............................................................................................................ ياقتصاد تیریمد. 3-4

128 ........................................................................................................................... ییقضا حقوق. 5 128 ............................ ................................................................ یاله حدود و نیقوان ياجرا. 1-5 129 ................................................................................................................. ییقضا عدالت. 2-5 131 .................................................................................................... يدعاو طرح در يآزاد. 3-5 131 .......................................................................................................... شکنجه و آزار ینف. 4-5 131 ................................................................................................ ییقضا يخسارتها جبران. 5-5

و

132 .................................................................................. مخالفان با) ع(یعل حضرت تعامل یمبان. 6 133 ............................................................................................... يرأ حق و انتخاب يآزاد. 1-6 137 ....................... ................................................................................................ انیب يآزاد. 2-6 141 ............................................................................. یاسیس يگروهها و اجتماعات يآزاد. 3-6

143 ..................................................... خود یاسیس مخالفان مورد در) ع(یعل امام دگاهید: چهارم فصل 143 ........................................................................................................................................نیناکث. 1 146 ..................................................................................................................................... نیقاسط. 2 149 ....................................................................................................................................... نیمارق. 3

153 .............يعلو رةیس و رانیا یاسالم يجمهور در نیمخالف با تعامل نحوه ياسهیمقا یبررس :خاتمه 154 .......................... ................................................................ منتقد مخالفان برابر در يریگموضع. 1 156 ...................... ................................................................ معارض مخالفان برابر در يریگموضع. 2

156 ..................................................................................................مناظره به دعوت گفتمان. 1-2رانیا یاسالم يجمهور و يعلو حکومت در جرم وقوع از شیپ مخالف بازداشت عدم. 2-2 ................................................................................................................................................. 157

160 ......................................................................................................................................... يریگجهینت 162 ..................................................................................................................................... منابع فهرست

1

مقدمھشوند و به همین دلیل در باب رو نمیهاي خود با مانعی روبهها در بیان دیدگاهان نظامقمعموالً مواف

آزادي بیان صحبت از آزادي موافقان مفهومی ندارد. بنابراین، مقصود از آزادي بیان، آزادي مخالفان در

بیان عقاید خویش است.

مخالفت، گاهی جنبۀ سیاسی دارد، گاهی بعد عقیدتی دارد و در مواردي نیــز بــه صــورت انتقــاد از

یابد.زمامداران و مسئوالن نمود می

هاي متعددي در جامعه وجود دارند کــه از حیــث مواضــع سیاســی ماننــد ها، احزاب و گروهطیف

آورد و بــه دســت مــیکنند زمانی که گروه یا حزبی حمایت اکثریت افراد جامعه را بهیکدیگر فکر نمی

یــروز را هاي اقلیت که بعضی از مواضع و عملکردهاي حــزب پرسد، باید دید آیا اگر گروهقدرت می

هــاي توانند مواضع سیاسی خود را به راحتی بیان کنند و به ابراز مخالفت با سیاستپسندیدند، مینمی

دولت بپردازند.

اي را از نظر حکومت اسالمی، طرح و نشر افکار و نظرات مخالف در جامعه کــه انگیــزة خصــمانه

دیشۀ درست جوشش و خروش پیــدا کنند مفید است؛ زیرا با مطرح شدن نظرات مخالف، اندنبال نمی

شود. بنابراین، نظــام اســالمی مایــل ها قوي مییابد و ذهنکند، مسائل گوناگون رشد و پرورش میمی

هاي مختلف منتشر شوند.است که نظرات مخالف به شرط رعایت قانون در حوزه

2

گونه تعرضــی از هیچ شده در قانون، بدونبینیافراد جامعه باید امیدوار باشند که در چارچوب پیش

جانب حاکمیت، قادر به ابراز نظر، انتقاد و اعتراض خــود خواهنــد بــود. در چنــین حــالتی، اگــر فــرد

بخواهد ابراز مخالفت خویش را در غیر چارچوب قوانین اعمال کند، بدیهی است کــه حکومــت هــم

دهد.نمیگریزي و ساختارشکنی داند و اجازة قانوندفاع از ارکان خویش را واجب می

دهــد. وظیفــۀ قــانون، قانونگذار براي حفظ پایداري و قوام حکومت، اجــازة هنجارشــکنی را نمــی

کند.برقراري تعادل میان حقّ و تکلیف است. قانون، نحوة تعامل حکومت با مخالفان را تعیین می

بیان مسئله و تبیین موضوع

نــد؛ بلکــه بنــا بــه مرتبــۀ مخالفــت، کگونــه برخــورد نمــیحکومت اسالمی با همۀ مخالفان به یک

برخوردها متفاوت خواهد بود. مثالً حکومت، انتقاد از زمامداران و نصیحت آنان را ـ کــه از مصــادیق

کنــد؛ چــون تضــارب یج آنها بسترسازي میوکند بلکه براي ایجاد و ترتنها منع نمیمخالفت است ـ نه

شود. هرگــاه شد و بالندگی فضاي سیاسی جامعه میآرا و اختالف نظر ـ که ثمرة انتقاد است ـ باعث ر

آمیز و اقدام عملی در جهت براندازي روي آورند، حکومــت نیــز بــه مخالفان به برخوردهاي خشونت

نامه در صدد بیان برخوردهاي حکومت با مخالفان و تحلیل آنها پردازد. این پایاندفاع از کیان خود می

گیــرد، ســیرة است. آنچه در این مباحث مورد اســتناد قــرار مــیدر حقوق اساسی ایران و سیرة علوي

نظري و عملی حضرت علی(ع) است و قانون اساسی جمهوري اسالمی ایران است.

هاپرسش

نــوع در جمهوري اسالمی ایران و سیرة علــوي چیســت؟سؤال اصلی: مراتب مخالفت با حکومت

تعامل حکومت با مخالفان چگونه است؟

3

) ابراز مخالفت با حاکمیت ممنوع است یا مجاز؟1سؤاالت فرعی:

هاي مدنی، سیاســی، اجتمــاعی و اقتصــادي بــراي آیا در حقوق موضوعۀ ایران، حقوق و آزادي) 2

مخالفان سیاسی در نظر گرفته شده است؟

هاي تحقیقفرضیه

از انتقاد شود و در حد نهایت خودمراتب مخالفت با حکومت از انتقاد و اعتراض لسانی شروع می

گیرد.فراتر رفته و براندازي نظام در دستور کار قرار می

توانند مخالفت خود را با حکومت نشان دهند. مخالفت، جــرم نیســت؛ حاکمیت میمنتقد مخالفان

ولی امکان دارد با افراط و عبور از حد مجاز، به جرم تبدیل شود. بنابراین، مخالفت تا زمانی که منجــر

در جهت براندازي نظام نشود ممنوع نیست؛ بلکه زمینۀ تضارب آرا و باعــث پویــایی و به اقدام عملی

شود. مخالفت اگر مصداق معارضۀ عملی و شورش علیه نظام شــود، بــا رشد فضاي سیاسی جامعه می

هاي سیاسی مبناي مخالفت آنهاست از مخالفان منتقد که دالیل و انگیزه مقابلۀ نظام مواجه خواهد شد.

و آزادیهاي مدنی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادي برخوردارند. حقوق

روش تحقیق

روش تحلیلــی آوري اطالعــات پرداختــه شــده و بــرداري بــه جمــعدر این تحقیق، از طریق فــیش

هــاي . با توجه بــه ویژگــیباشدبراساس مبانی پذیرفته شده در علم حقوق ایران و اصول فقه شیعه می

اي است. عمده منــابعی کــه در ایــن تحقیــق مــورد رد استفاده، منابع کتابخانهاین تحقیق، نوع منابع مو

ها و استفاده از اینترنــت نامهها، مقاالت، پایانالبالغه، قانون اساسی، کتاباستفاده واقع شده، قرآن، نهج

براي جستجوي مطالب است.