II. Abdülhamid

II. Abdülhamid (Osmanlı Türkçesi: ثانی الحميد عبد`Abdü’l-Hamīd-i sânî- d. 21 Eylül [1] 1842 – ö. 10 Şu-bat 1918), Osmanlı İmparatorluğuist'nun 34. padişahı ve113. İslam halifesidir. Bunalımlı bir dönemde tahta çıkanAbdülhamid, Batı'ya karşı dengeci, Doğu'ya karşı İslamcıpolitikalar izlemiş, ülke içinde mutlakiyeti güçlendirmiş-tir.

1 Gençliği

Sultan Abdülmecid'in oğludur. Henüz 10 yaşındayken an-nesi Tirimüjgan Sultan ölünce, bakımını Abdülmecid'indiğer çocuksuz eşi Piristû Kadın Efendi üstlendi. Piris-tû Kadın Efendi, Abdülhamid'i kendi çocuğu gibi bü-yüttü. Babasının ölümünden sonra yerine geçen amcasıAbdülaziz diğer şehzadelerle birlikte Abdülhamid'in eği-timiyle de yakından ilgilendi. 1867 yılında çıktığı Avrupagezisine Abdülhamid'i de beraberinde götürdü.

2 Siyasi olaylar

Büyük imtiyaz madalyası.

2.1 Tahta çıkışı ve Birinci Meşrutiyet

Amcası Abdülaziz'in 1876'da tahttan indirilmesi ve şüp-heli koşullarda ölümü, ağabeyi V. Murat'ın tahta geçiril-dikten üç ay sonra ruhsal çöküntü geçirdiği iddiasıyla [2]

tahttan indirilerek Çırağan Sarayı'na hapsedilmesi olay-larına tanık oldu. 31 Ağustos 1876'da padişah ilan edildive 7 Eylül günü Eyüp'te kılıç kuşandı.[3] Ağabeyinin ye-rine tahta geçirildikten sonra, her iki saltanat değişimininmimarı olan Mithat Paşa'yı sadrazam yaptı.Abdülhamid tahta çıktığında Osmanlı İmparatorluğu bü-yük bir bunalım içindeydi. 1871'de Âli Paşa'nın ölümün-

Küçük imtiyaz madalyası.

Meclis-i Mebusan'ın açılışı, 1876

den sonra saray ile Bâb-ı Âli arasındaki çekişme alev-lenmiş, 1875'te devlet borçlarını ödeyemez hale düşe-rek Muharrem Kararnamesi ile moratoryum ilan etmiş,Rusya'nın başını çektiği Panslavizm akımının etkisiyleBalkanlar'da ulusal ayaklanmalar baş göstermişti. Yurtiçinde meşrutiyet yanlısı görüşler güçleniyor, hatta padi-şahlığın tasfiyesiyle cumhuriyet ilânı fikri tartışmaya açı-lıyordu.Abdülhamid, tahta geçmeden Mithat Paşa'ya verdiği ta-ahhüt uyarınca 23 Aralık 1876'da, ilk Osmanlı anaya-sası olan Kanun-ı Esasî'yi ilan etti.[4] Meclis-i Mebu-san ve Ayan Meclisi üyelerinden oluşan ilk meclis 19Mart 1877'de açıldı. Böylece I. Meşrutiyet dönemi baş-ladı. Padişah ile meclisin ülkeyi birlikte yönetmesi ilke-

1

2 2 SİYASİ OLAYLAR

sine dayanan anayasayla yargı bağımsızlığı ve temel hak-lar güvence altına alınmasına rağmen egemenliğin esaskaynağı yine padişahtı.[5] Abdülhamid, Kanun-ı Esasî'nin113. maddesiyle kendisine tanınan “idari sürgün yetki-si"ni kullanarak, daha meclis toplanmadanMithat Paşa'yısürgüne yolladı.

2.2 Balkanlarda karışıklıklar ve uluslara-rası ortam

II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti'nin en bunalımlı gün-lerini yaşadığı bir dönemde 31 Ağustos 1876 tarihin-de tahta çıktı. Abdülaziz döneminde (1861-1876) 1875yılında başlamış olan Hersek İsyanı ve Bulgar İsyanla-rı sürerken, V. Murad döneminde Sırbistan ve Karadağile savaşlar da Balkan topraklarını savaş alanına çevir-mişti. Bu ayaklanmaları kışkırtan ve destekleyen Rus-ya Şark meselesini halletmek üzere fırsat kollamaktaidi. Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında Rusya araların-da Osmanlı Devleti'nin de bulunduğu Batı ittifakına ye-nilmiş ve yalıtılmıştı. Rusya, dikkatini 1860'larda itiba-ren Kafkasya'daki son direnişi kırmaya (1863-1864) veOrta Asya'daki Türk hanlıklarının topraklarının ele geçi-rilmesine (1866-1876) vermiş, aynı dönemde ise BirleşikKrallık ve Fransa'nın dikkati 1871'de Almanya'nın birleş-mesi ve İtalya'nın birleşmesiyle Avrupa kıtasında oluşanyeni dengelere yönelmişti. Birleşik Krallık'ta Kırım Sava-şı'nda Osmanlı Devleti'ni destekleyen Palmerston (1855-1865) döneminin aksine Gladstone (1868-1874, 1880-1885 ve 1892-1894) Osmanlı karşıtı bir siyasi tutum içi-ne girmiş, muhalefetteyken de özellikle Bulgar İsyanla-rı'nın bastırılması sırasında Osmanlı Devleti'nin katliam-lar yaptığı iddialarını gündeme taşımış [6]; bu da Macardevrimcilerinin Osmanlı Devleti'ne sığınmaları (1848) veKırım Savaşı (1853-1856) sırasındaki müttefiklik saye-sinde Türklere yönelik olumlu bakış açısını tersine çevir-meye başlamıştı. Yine Abdülaziz’in son yıllarında Sadra-zam Mahmud Nedim Paşa’nın dış borçların ödenmesiy-le ilgili moratoryum kararı (Tenzil-i faiz kararı)[7], Avru-pa’da büyük tepkilere yol açmış ve bu yüzden Balkanlar-daki ayaklanmaların bastırılması için yeni bir malî yar-dım alınması olanaksızlaştığı gibi, Avrupa kamuoyu daiyice Osmanlı Devleti aleyhine dönmüştü.

2.3 Sırbistan ve Karadağ ile savaş (1876-1878) ve Tersane Konferansı

Sırbistan 1815 yılında özerklik kazanmış, bu özerklikRuslarla imzalanan Akkerman Antlaşması (1826) veEdirne Antlaşması ile teyit edilmiş, 1835 yılında Sırbis-tan'ın ilk anayasası kabul edilmiş, 1867 yılında ise Batılıülkelerin baskısıyla Türk birliklerinin Sırbistan'daki tümkalelerden çekilmesi üzerine Sırbistan görünüşte özerk,ancak fiilen bağımsız bir yapıya kavuşmuştu. Karadağise İşkodra'ya bağlı bir sancak olmakla birlikte, Osmanlıegemenliği için askeri harekat yapılmasına gerek görül-

meyen çorak bölgede vladika adlı yöneticiler kısmi birözerklik yaşamakta olup, 1852 yılında Rusların da des-teğiyle Karadağ Prensliği adıyla bu özerkliğini resmiye-te kavuşturmayı başarmışlardı. 1858 ve 1862 yıllarında-ki Osmanlı-Karadağ savaşlarının sonucunda imzalananbelgelerde Karadağ'ın sınırları da belirlenmişti. Sırbistanile savaş başlangıçta Osmanlı ordularının başarısıyla so-nuçlandı. Sırpların Niş, Pirot ve Sofyahedeflerine yöne-lik olarak başlattıkları taarruzları durduran Türk birlikle-ri karşı taarruza geçti ve 1 Eylül 1876 tarihinde AleksinaçMuharebesi'nde Sırpları kesin bir yenilgiye uğrattı. Ekimayında Sırpların savunmasının tamamen çökmesi ve Os-manlı ordusuna Belgrad yolunun açılması üzerine Rus-ya 48 saat içinde silahlı çatışmaların durdurulması husu-sunda Osmanlı Devleti'ne ültimatom verdi. Rus baskısı-na boyun eğmek zorunda kalan Osmanlı Devleti ateşkesyaptı. 15 Ocak 1877 tarihi itibarıyla Sırbistan ile savaşınilk evresi kesin olarak sona erdi. Karadağ ile 18 Haziran1876 tarihinde başlamış olan savaşta ise Osmanlı ordu-su başarısız oldu. 18 Temmuz'da Niksiç Muharebesi'ndeyenilgiye uğrayan Osmanlı ordusu geri çekilmek zorundakaldı.Balkanlarda ortaya çıkan buhranı çözüme kavuşturmakamacıyla ve Osmanlı Devleti'nin Balkanlardaki eyaletle-rinin yönetim koşullarını düzenlemek üzere Avrupa ülke-lerinin baskısı sonucu İstanbul'daki Haliç Tersanelerinde23 Aralık 1876 tarihinde Tersane Konferansı toplandı.Aynı gün Meşrutiyet ilan edildiyse de bunun Batılı ülke-lerin kararı üzerinde bir etkisi olmadı. Nitekim bu konfe-ransta, Sırbistan ve Karadağ için bağımsızlık, Bulgaristanve Bosna-Hersek içinse özerklik kararı alındı. OsmanlıDevleti 18 Ocak 1877 tarihinde bu kararları reddedinceRusya 24 Nisan 1877 tarihinde savaş açtı.Ruslarla savaşın çıkması üzerine hem Sırbistan hem deKaradağ ile muharebeler de yeniden başladı. Osmanlıla-rın neredeyse tüm birliklerini Ruslarla savaşa teksif et-tikleri bir dönemde Sırbistan ve Karadağ'daki az sayıda-ki birlikle savunmada kaldılar ve yenilgilere uğradılar.Sırplar 1878 yılında Niş, Pirot ve Vranje'yi ele geçirir-ken Karadağlılar da Nikşiç, Podgorica, Bar ve Ülgün'üişgal ederek Adriyatik Denizi'ne çıktılar. Osmanlı Dev-leti 1878 yılında imzalanan Ayastefanos Antlaşması veBerlin Antlaşması ile Karadağ ve Sırbistan'ın bağımsız-lıklarını tanıdığı gibi, kaybettiği toprakların bu iki ülkeyeait olduğunu kabul etti.Savaş neticesinde imzalanan Berlin Antlaşmasına göreKaradağ bağımsız olmuştur. 1879'dan itibaren Karadağ-la diplomatik ilişkilerin de başladığı bu dönemde ilişki-lerde önemli bir mesafe katedilmiştir. Balkan Savaşlarınakadar küçük sınır çatışmaları haricinde Osmanlı Karadağilişkilerinde savaşsız bir dönem geçirilmiştir.[8]

2.4 1877-78 Türk-Rus Savaşı (93 Harbi)

2.5 Bosna Hersek ve Yenipazar'ın Avusturya tarafından işgali (1878) 3

Ayastefanos Antlaşmasının imzalandığı konak

Rusya'nın Balkanlar'da ıslahat için verdiği tekliflerin12 Nisan 1877'de İbrahim Ethem Paşa hükumeti ta-rafından reddedilmesi üzerine 93 Harbi olarak bilinenOsmanlı-Rus Savaşı patlak verdi. Abdülhamid'in karşıolmasına rağmen[9] Mithat Paşa, Damat Mahmud Pa-şa ve Redif Paşa gibi devlet adamlarının ısrarlarıyla gi-rilen savaşta Rus orduları Balkan ve Kafkas cephele-rinde Osmanlı kuvvetlerini bir dizi yenilgiye uğratarakdoğuda Erzurum'u, batıda ise Bulgaristan'ın tamamı ileTrakya'nın İstanbul surlarına kadarki kısmını işgal etti-ler. Meclis-i Mebusan'da hükümetin savaş politikalarınayöneltilen ağır eleştiriler üzerine Abdülhamid, meclisi 18Şubat 1878'de tatil etti. Takip eden 30 yıl boyunca mecli-si bir daha toplantıya çağırmadı ve bu süre zarfında meş-rutiyet anayasası olan Kanun-ı Esasî'yi kağıt üzerinde deolsa muhafaza ederek, aldığı kararları yine bu anayasayagöre yürürlüğe koydu.

Berlin Antlaşması sonucu Osmanlı sınırları

93 Harbi, 3 Mart 1878'de İstanbul surları dışındakiAyastefanos'ta karargah kuran Rus kuvvetlerinin dikteettiği Ayastefanos Antlaşması ile sona erdi. Anlaşmayagöre; Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı, sınırları Tuna'danEge'ye, Trakya'dan Arnavutluk'a uzanacak bağımsız birBulgaristan Prensliği kurulacak, Bosna-Hersek'e iç iş-lerinde bağımsızlık verilecek, Sırbistan, Karadağ ve

Romanya tam bağımsızlık kazanacak ve sınırları geniş-letilecek, Kars, Ardahan, Batum ve Doğubeyazıt Rus-ya'ya verilecek, Teselya Yunanistan'a bırakılacak, Giritve Ermenistan'da ıslahat yapılacak, Osmanlı İmparator-luğu Rusya'ya 30 bin ruble savaş tazminatı ödeyecekti.Oldukça ağır şartlar içeren bu antlaşmaya, Rusya'nın aşı-rı derecede güçlenmesinden kaygı duyan diğer Avrupadevletleri karşı çıktılar. 13 Temmuz 1878'de Ayastefa-nos Antlaşması'nın yerine geçen Berlin Antlaşması imza-landı. Yeni antlaşmayla Rusya'nın toprak kazanımları ge-ri alındıysa da, Romanya ve Karadağ'a bağımsızlık veri-lirken, Bulgaristan'da Almanya ve Avusturya-Macaristanhimayesinde özerk bir prenslik oluşturuldu.

2.5 Bosna Hersek ve Yenipazar'ın Avus-turya tarafından işgali (1878)

Avrupalı devletlerin katılımıyla 13 Temmuz 1878'deBerlin'de bir toplantı düzenlenmiş, toplantıya katılanAvusturya-Macaristan delegesi Kont Andrassy OsmanlıDevleti'nin egemenliği altındaki Bosna-Hersek'te asayişisağlayamadığını ve bu durumun kendilerini rahatsız et-tiğini söylemiş, bunun üzerine Birleşik Krallık delegesiLord Salisbury Bosna-Hersek'in Avusturya tarafından iş-galini önermiştir. Tekli Rusya delegesi tarafından da ka-bul görünce Osmanlı delegesi Alexandır Karatodori Paşateklife şiddetle karşı çıkmış ancak Prens Bismarck kong-renin yapılmasının amacının Osmanlı'nın menfaatlerinisavunmak değil, Avrupa'nın menfaatlerini korumak oldu-ğunu söylemiştir. Aynı toplantının ardından Avusturya-Macaristan'in Bosna işgaline izin verilmiş, Yenipazar Os-manlı'ya bırakılmıştır. Bu kararın ardından Osmanlı bi-rebir Avusturya—Macaristan ile müzakerelere girse deAvusturya-Macaristan'nı işgal kararından geri çevireme-miş, 29 Temmuz'da başlayan işgal yoğun Boşnak direnişisonrası ancak 28 Ekim 1878'de tamamlanmıştır.

2.6 Kıbrıs’ın Birleşik Krallık tarafındanişgali (1878)

19. yüzyıl Osmanlı'nın yıkılmasına ve dağılmasına yö-nelik içeriden ve dışarıdan yapılan yıkıcı faaliyetler ilegeçmiştir. Yine bu yıkıcı faaliyetlerin en önemlilerindenbiri de 93 Harbi olmuş, 1877-1878 Rus Harbi de de-nilen bu savaş sonucunda Rus askerlerinin İstanbul ileYeşilköy'e kadar gelmeleri, topraklarında menfaati olanBirleşik Krallık'ı harekete geçirmiş, Akdeniz'de ekono-mik menfaatleri olan Birleşik Krallık, Hindistan'a gidenen kısa yol olan Süveyş Kanalı'nı ve Doğu Akdeniz'i kont-rol etmek için Kıbrıs'ı ele geçirmek gerektiğine inanıyor-du. Çünkü Birleşik Krallık için Kıbrıs, Atlantik Okya-nusundan Hint Okyanusuna kadar uzanan bu deniz yo-lu üzerinde, Cebelitarık ve Malta'dan sonra Akdeniz'dekiüçüncü bir iskele ve üs durumundaydı. Hindistan yolunuekonomik, siyasî ve askerî denetim altına almak açısın-dan Kıbrıs, Birleşik Krallık için önemli bir kaleydi.

4 2 SİYASİ OLAYLAR

2.7 Birleşik Krallık Kıbrıs Yüksek Komi-serliği Bayrağı

Birleşik Krallık'ın Asya'daki en önemli rakibi olanRusya İmparatorluğu'nun, 93 Harbi neticesinde imzala-nan Ayastefanos Antlaşması ile Osmanlı üzerinde eldeettiği haklar, iki büyük güç arasındaki dengeyi bozacaknitelikteydi. Birleşik Krallık bölgede rakibi Rusya'nınAyastefanos Antlaşması ile elde ettiği etkinliği azaltmaküzere siyasî ve askerî girişimlerde bulunmaya başlamıştır.Bu girişimlerin sonucunda Ayastefanos Antlaşmasının ta-dili maksadıyla uluslararası bir kongrenin; Berlin Kongre-sinin toplanmasına karar verilmiş, Yeşilköy'e kadar ilerle-miş olan Rus kuvvetleri, Birleşik Krallık Hükûmeti çıkar-ları açısından tehdit olmuştur. Rusların Anadolu içlerinedoğudan da saldırması ihtimalini gündeme getiren Birle-şik Krallık; Kars, Ardahan ve Batum’u işgal eden Rusla-rın, Anadolu'daki gayrimüslimleri ve Suriye-Irak bölge-sindeki ahaliyi Osmanlı Devletine karşı kışkırtabileceği-ni iddia etmiş. Böyle bir durumun Osmanlı Devleti'ninsonu olacağını Birleşik Krallık Hükûmeti Osmanlı Dev-letine tebliğle bildirmiştir. Bu durum karşısında çözümünTürk-İngiliz ittifakı olduğunu iddia eden İngilizler, bu-nun karşılığında Osmanlı Hükûmetinden iki talepte bu-lunmuş. Buna karşılık İngilizler Osmanlı'dan iki taleptebulunmuş, ilk talebi Asya'da bulunan Hıristiyan ve sairtebaanın hâlini ıslah için Osmanlının teminat vermesini,bir ikinci talep ise Birleşik Krallık'ın Rusları işgal ettik-leri yerlerden çıkarmak ve Osmanlı topraklarını tecavüz-den korumak taahhüdünü yerine getirebilmesi amacıylaBirleşik Krallık'a, Suriye veya Anadolu sahillerine yakınbir yerin verilmesidir.

2.8 1878'de Kıbrıs’a İngiliz bayrağının çe-kilmesi

Kıbrıs’ın Osmanlı Devletine ait olacağını, vermekte oldu-ğu vergiyi Osmanlı Hazinesine ödemeye devam edeceği,sadece askerî ve stratejik mülahazalarla Birleşik Krallık-tarafından kullanılacağı o dönem Birleşik Krallık'ın Os-manlı Hükûmetine verdiği tebliğde belirtmiştir. Ruslarınişgal ettikleri yerlerden çekildikleri vakit Birleşik Kral-lık'ın da Kıbrıs'tan çekileceği taahhüt edilmiştir. Tebli-ği Padişah II. Abdülhamid'e ileten İngiliz elçisi döneminHariciye Nazırı'nın itirazı üzerine, “Eğer Osmanlı Hü-kûmeti bu antlaşmayı kabul etmezse kongrede (BerlinKongresi) barış şartlarını değiştirmeye İngiliz murahhıs-ları çalışmayacak ve İngiliz Devleti donanması kuvvetiylecebren Kıbrıs’ı işgal edecektir” diyerek açık bir tehdittebulunmuş, bu durum üzerine Padişah II. Abdülhamit,“Hukuku şahaneme asla halel gelmemek şartı ile muahe-denameyi tasdik ederim” notunu metne yazarak, muahe-deyi tasdik etmiştir. Bu durum tahlil edilirken, Rus kuv-vetlerinin Yeşilköy'e kadar geldikleri ve ani bir baskınlaİstanbul'un tamamını ele geçirebilme ihtimalleri göz ar-dı edilemeyeceği düşünülmüştür. Ancak durum OsmanlıDevleti'nin I.Dünya Savaşı'na girmesiyle değişti. Savaşın

başlamasını müteakip 5 Kasım 1914 günü, Birleşik Kral-lık Bakanlar Kurulu hem Osmanlı Devletine resmen sa-vaş ilânı hem de Kıbrıs’ı ilhak kararı almıştır.Kabine toplantısında alınan kararda Osmanlı Devleti ileBirleşik Krallık arasında başlayan savaş nedeniyle 1878Berlin Antlaşması'nın geçerliliği kalmadığı belirtilmiş ve“Yukarıda belirtilen tarihten itibaren Kıbrıs adası ilhakedilecek ve Majestelerinin mülkünün bir parçası halinegelecektir. Bu kararnâme, 1914 Kabinesinin Kıbrıs’ı il-hak kararı adını taşıyacaktır.” denilmiştir. Bu karar tektaraflı idi, 1878 Berlin Antlaşması'na ve uluslararası hu-kuka aykırı, yasa dışı bir karardı. 1914 ilhakı ile belirenbu yeni durum karşısında İngiliz uyruğu (tebaası) olmakistemeyen bir kısım Türk, Kıbrıs’tan ayrılarak Türkiye'yegöç etmiştir. Böylece 1878'de başlayan nüfus dengesinde-ki bozulma 1914'te daha büyük göçlerle devam etmiştir.

Fransa'nın Tunus’u işgali sonucu Osmanlı sınırları

2.9 Tunus’un Fransa tarafından işgali(1881)

1878 yılında Kıbrıs'ı elde eden İngiltere, Fransa'nın Tu-nus’taki özel imtiyazlarını tanıdı. Fransa, bazı Tunusluaşiretlerin (Krumirlerin) Cezayir topraklarına yaptıklarıakınları ve bazı toprak taleplerini bahane ederek Osman-lı Devleti'ne bağlı olarak beyler tarafından idare edilenTunus 12 Mayıs 1881 tarihinde Fransa tarafından işgaledilmiş, akabinde 12 Mayıs 1881'de yapılan “Bardo Ant-laşması" ile Tunus Beyi, dış hükümranlığı, siyasi ve orduişlerini bir Fransız Genel Valisine bağımlı yapılmış, de-vam eden işgale karşı direnişe geçen Tunuslu azınlıkla-ra karşı silahlı baskı uygulanmış, Osmanlı İmparatorluğuprotesto ederek kabul etmediğini bildirdi. Resmi padişahfermanlarında Tunus Osmanlı eyaleti olarak zikredilme-ye devam etti. Fransız himaye rejimi Tunus’un bağımsız-lığını kazanmasına kadar devam etti (1956). Tunus’takiFransız idaresi 78 yıl sürdü.

2.18 Yunanistan ile savaş (1897) 5

2.10 Borçların ödenemez hale gelmesi veBorçlar İdaresi'nin (Düyun-u Umu-miye) kurulması (1881)

Abdülhamit 1881'de Düyun-u Umumiye'yi kurarak dev-letin 252 milyon olan borcunu 106 milyona indirmiştir.

2.11 Yunanistan'ın Teselya'yı ilhakı(1881)

Mısır'ın Birleşik Krallık tarafından işgali sonucu Osmanlı sınır-ları

2.12 Mısır'ın Birleşik Krallık tarafındanişgali (1882)

2.13 Somali'nin Birleşik Krallık tarafın-dan işgali (1884)

Daha öncelerde Osmanlı İmparatorlu Somalinin bi kıs-mına nezaret ediyordu ve buradaki müslüman halkın hak-larını koruyordu. Ancak Ruslarla 93 harbinden sonra Os-manlı İmparatorluğunun yenilmesi ve zayıflaması İngil-tere ve Fransa gibi büyük güçlerin Afrikada sömürgecilikisteklerini dahada artırdı ve böylelikle 1884 yılda İngil-tere Somalinin büyük ve stratejik kısmını işgal etdi.

2.14 Habeş Eyaletinin İtalya tarafındanişgali (1885)

2.15 Şarki Rumeli'nin Bulgaristan tara-fından ilhakı (1885)

2.16 Makedonya'da tedhiş hareketleri

2.17 Ermeni isyanları (1891-1895)

Berlin Antlaşması, Doğu Anadolu'daki Ermenilerin Rushimayesine yönelmelerine engel olmak amacıyla, Os-

II. Abdülhamid

manlı İmparatorluğu'ndan bu bölgedeki Ermenilerin du-rumunu düzeltmeye yönelik bir dizi reform yapmasını ta-lep etti. Abdülhamid yönetiminin bu reformları erteleme-si ve bölgedeki Kürt aşiretlerini muhtemel bir Ermeni is-yanına karşı silahlandırma yoluna gitmesi üzerine Erme-niler arasında devrimci ve milliyetçi örgütler güç kazandı.1887'de Maraş'a bağlı Zeytun'da, 1891'de ise Siirt'e ya-kın Sason'da Ermeni devrimci örgütlerince desteklenendireniş hareketleri başlatıldı. 1895'te bu olayların ülke ça-pında bir ihtilale dönüşmesi olasılığının doğması ve İstan-bul'da Ermeni örgütlerinin Kumkapı'da Batı kamuoyu-nu etkilemeye yönelik bir ayaklanma düzenlemesi üze-rine Kâmil Paşa hükümeti tarafından Anadolu'da Erme-ni topluluklarına yönelik sert bastırma tedbirleri alındı.IV. Ordu Komutanı Müşir Zeki Paşa, Ermeni isyanınıbastırmakla görevlendirildi. Doğuda Kürt aşiret reisleriHamidiye Alayları adı altında düzensiz milis birliklerindeörgütlendi. 1895 yazında tüm Anadolu taşrasında gerçek-leşen kanlı olaylar Batı kamuoyunda genellikle Hamidiyekatliamları olarak adlandırıldı ve liberal Avrupa basının-da Abdülhamid aleyhine şiddetli bir kampanya başlatıl-masına sebep oldu.

2.18 Yunanistan ile savaş (1897)

Ana Madde: Osmanlı-Yunan Savaşı (1897)

2.19 Girit'e özerklik verilmesi (1898)

2.20 Kuveyt'in özerklik kazanması (1899)

6 2 SİYASİ OLAYLAR

2.21 Yemen İsyanı (1905)

2.22 İkinci Meşrutiyet (1908)

Ana madde: İkinci Meşrutiyet

2.23 Bulgaristan'ın bağımsızlığını ilan et-mesi (1908)

2.24 Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhaketmesi (1908)

18 Ekim 1908 tarihli kapağında Le Petit Journal gazetesi BosnaBunalımı'na değinerek kapağında I. Ferdinand'ı Bulgar Prens-liği, Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph'i Bosna-Hersek'i ele geçirirken, II. Abdulhamid'i Bosna-Hersek'i ararkentasvir etmiştir.

1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafın-dan ilhak edilmesiyle patlak veren I. Dünya Savaşı'na ka-dar giden süreçte II. Meşrutiyet nedeniyle Osmanlı yöne-timi etkisiz kalmış, Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhakettiği gün, karışıklıktan yararlanan Bulgaristan tek taraflıolarak bağımsızlığını ilan etti. Osmanlı Devleti ise, huku-ken olmasa bile fillen bu oldu bittiği kabullenmek zorun-da kaldı.

2.25 Girit'in Yunanistan'a katılma kararı(1908)

2.26 Tedbirler

II. Abdülhamid devrinde Osmanlı Devleti'nin sınırları

II. Abdülhamid Meclis'i kapatarak yönetimi kendi elinealdıktan sonra Osmanlı tarihinde ilk defa geniş kapsamlıbir polis ve istihbarat örgütü kurdu. 1880 yılında Yıldızİstihbarat Teşkilatını (o dönemde bilinen adıyla Umur-uHafiye) kurdu[10]. Çok sayıda hafiyeden oluşan bu örgü-tün amacı Abdülhamid'in siyasi rakipleri hakkında bil-gi toplamak ve Abdülhamid'e karşı hazırlanan darbe ve-ya ayaklanma girişimlerini önlemekti. Hafiyeler sadecekendi başlarına bilgi toplamakla kalmıyor, halk arasın-da çok sayıda kişiye maaş bağlayarak geniş bir istihbaratağı oluşturuyorlardı. Jurnalci adı verilen bu kişiler Ab-dülhamid yönetimine karşı olabilecek faaliyetleri bildiri-yorlar, böylece her türlü hareketin önü önceden kesilmişoluyordu.[11]

• Abdülhamid'in dönemi bazı uzmanlarca OsmanlıDevleti'nin ömrünü 30-40 yıl daha uzatmış olduğuileri sürülmüştür:

• Düvel-i Muazzama'nın bu meclisin açılmasını de-mokrasi ve insan hakları için değil, kendi adamlarıolan milletvekilleri eliyle iç idareye daha rahat karı-şabilmek için istediği öne sürülmüştür.

• İcrayı baskı altında tutan bir meclis vardı.• Azınlık milletvekilleri, her bir grup arkasına bir Av-rupa Devletini alarak, üyesi olduğu bağımsız dev-letler kararı çıkarmak için uğraşmaktaydılar. Girit,Teselya ve Yanya'nın Yunanistan'a bırakılması ge-rektiğini ifade eden vekiller çıkmıştır.

2.28 31 Mart Ayaklanması ve Tahttan İndirilişi 7

II. Abdülhamid, 13 Şubat 1878'de Meclisi tatil etti. Du-rumdan rahatsız olan Büyük Britanya ve İrlanda Birle-şik Krallığı, V. Murat'ı Padişah, Mithat Paşa'yı sadrazambaşbakan yapmak için Genç Osmanlılardan Ali Suavi'yitahrik ederek tarihe Çırağan Baskını olarak geçen başa-rısız darbeyi yaşattı. 23 ihtilalcinin ölümü ile sonuçlananbu sonuçsuz darbe, II. Abdülhamid'in hafiye denilen gizliteşkilatını kurarak daha sıkı idareyi ele almasına mecburetti.

2.27 İkinci Meşrutiyet

II. Abdülhamid

Abdülhamid’in örfi yönetimine karşı muhalefet de gide-rek güçlendi. 1889'da İttihat ve Terakki Cemiyeti kurul-du. 1908'de İttihat ve Terakki yanlısı bazı subaylar Ma-nastır ve Selanik kentlerinde ayaklandılar. Bu baskılarınüzerine, Abdülhamid 24 Temmuz 1908'de anayasayı ye-niden yürürlüğe koymak zorunda kaldı ve II. Meşrutiyetilan edildi. Yapılan seçimlerle oluşturulan yeni meclis 17Aralık 1908'de açıldı. Ancak artan huzursuzluklar ve İt-tihat ve Terakki karşıtlarının baskıları sonucunda, 13 Ni-san 1909'da İstanbul’da ayaklanma çıktı. Rumi takvimle31 Mart günü patlak verdiği için bu ayaklanma 31 MartOlayı olarak bilinir. Selanik'te kurulan Hareket Ordusu23-24 Nisan gecesi İstanbul'a girerek ayaklanmayı bas-tırdı.

İkinci Meşrutiyet dönemi ağırlıklı olarak İttihat ve Terak-ki hükumetlerinin yönetiminde geçti. Devlet yönetimin-de İttihat önderleri Enver Paşa, Talat Paşa ve Cemal Paşaetkili oldular. Bu dönemdeOsmanlı Devleti, Trablusgarp,I. ve II. Balkan Savaşları ve I. Dünya savaşlarına girdi.I. Dünya Savaşı'nın hemen ardından VI. Mehmet, İtilafDevletleri’nin baskısıyla 21 Aralık 1918'de parlamento-yu kapattı.

2.28 31 Mart Ayaklanması ve Tahttan İn-dirilişi

12 Nisan'ı 13 Nisan'a bağlayan gece, Taksim Kışla-sı'ndaki Avcı Taburu'na bağlı askerler subaylarına kar-şı ayaklanarak kendilerine önderlik eden din adamları-nın peşinde Heyet-i Mebusan'ın önünde toplandılar ve ül-kenin şeriata göre yönetilmesini istediler. Hüseyin HilmiPaşa hükumeti ayaklanmacılarla uzlaşma yolunu seçti vehükumet üyeleri tek tek istifa etti.Ayaklanma Heyet-i Mebusan üzerinde de etkili oldu. Ogün İttihat ve Terakki üyesi mebuslar, can güvenlikle-ri olmadığı için meclise gitmediler. Bazıları İstanbul'danuzaklaşırken, bazıları da kent içinde gizlendi. Bu aradaayaklanmacılar İttihatçı subaylarla mebusları bulduklarıyerde öldürüyorlardı. Hükümetin ve meclisin etkisiz kal-masıyla, II. Abdülhamid yeniden duruma egemen oldu.Ayaklanmayı başlatan muhalefet ise, herhangi bir prog-ramdan yoksun olduğundan önderliği elde edemedi.İttihat ve Terakki asıl güç merkezi olan Selanik'teki 3.Ordu'yu harekete geçirdi. Böylece ayaklanmayı bastır-mak üzere Hareket Ordusu kuruldu.Ayaklanmacılar 23Nisan'ı 24 Nisan'a bağlayan gece İstanbul'a girmeye baş-layan Hareket Ordusu'na başarısız bir direniş çabasındansonra teslim oldular. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Ayanda bir gece önce Yeşilköy'de toplanarak Hareket Ordu-su'nun girişiminin meşruluğunu onaylamışlardı.

Alatini Köşkü (Selanik, sürgün edilen Abdülhamid'in kaldığıköşk)

Ayaklanmanın bastırılmasından sonra sıkıyönetim ilanedildi ve ayaklanmacıların önderleri divanıharpte yargı-lanarak ölüm cezasına çarptırıldılar. Muhalefet hareketi

8 3 ŞAHSİYETİ

önemli kayıplara uğradı. Ama en önemli gelişme, Meclis-i Umumi Milli adı altında birlikte toplanan Heyet-i Me-busan ve Heyet-i Ayan'ın 27 Nisan'da II. Abdülhamid'intahttan indirilmesini, yerine V. Mehmed'in geçirilmesinikararlaştırmasıydı. Ayrıca II. Abdülhamid'in İstanbul'dakalması da sakıncalı bulunarak Selanik'te oturması uygungörüldü. Divanıharp II. Abdülhamid'i yargılamak istediy-se de, yeni kurulan Hüseyin Hilmi Paşa hükümeti bunukabul etmedi.3 yıl Selanik'teki Alatini Köşkü'nde ev hapsinde tutul-duktan sonra 1912'de İstanbul'daki Beylerbeyi Sarayı'nagetirildi. 10 Şubat 1918'de İstanbul'da vefat etti. Meza-rı, büyük babası için Divanyolu'nda yaptırılmış Sultan II.Mahmut Türbesi'nde bulunmaktadır.

3 Şahsiyeti

Şehzade Abdülhamid, 1868

3.1 Fiziksel görünümü ve kişiliği

Sultan Abdülhamid uzunca boylu, esmerce tenli, uzuncaburunlu, ela gözlü, hafif kıvırcık sakallı idi. Zeka ve hafı-zasının güçlü olduğu, açık bir tarzda konuştuğu, kendisineanlatılanları uzun müddet sabırla dinlediği söylenen,[12]Sultan Abdülhamid oldukça dindar bir insandı. Kızı Ay-şe Sultan babasının dindarlığını şöyle anlatmıştır:

Günde muntazam 15-16 saat çalıştığı söylenmektedir.Çalışma saatleri dışında hobi olarak marangozlukla uğ-raştı. Gençliğinde binicilik, yüzme, atıcılık, güreş gibisporlar yaptı. Tiyatro ve operaya ilgi duyardı. Yıldız Sara-yı'nda yaptırdığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları hususiolarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi.

3.2 Kitap koleksiyonu

II. Abdülhamid (1908)

Abdülhamid matbaa ve yayın işlerine çok meraklıydı.Modern matbaa makinelerini Türkiye'ye getirtip kalite-li divan eserleri bastırdı. Mesela Cem Sultan Divanı'nıbastırıp bazı nüshalarını Büyük Britanya ve İrlanda Bir-leşik Krallığı'na, Almanya'ya ve Amerika'ya göndertenSultan Abdülhamid dedektif romanlarına ve seyahatna-melere çok meraklı bir padişahtı. Abdülhamid'in iki ilebeş bin adet arasında olduğu rivayet edilen bir polisiyeroman koleksiyonu vardı ve bunların birçoğu Yıldız yağ-ması sırasında ortadan kayboldu. Sherlock Holmes'un bü-tün maceralarını eksiksiz olarak Osmanlıcaya tercümeettirmişti.[14]

Sultan Abdülhamid Yıldız Sarayı'nda çok büyük bir kü-tüphane kurdurtmuştu. Bu kütüphane 4 bölümden oluş-maktaydı.Bunlar arasında; t-yabancı dillerde Türkiye ileilgili yazılmış eserler: bunların içerisinde elyazması pekçok kitap vardır. Bunlar özel olarak tercüme ettirile-rek telif hakkı ödenmiş kitaplardır. Dolayısıyla bunlarıbasmak ve dağıtmak yasaktı ve tek nüshadırlar. Gazete-ler: kütüphane, Avrupa'da çıkan bütün önemli gazetelereaboneydi. Dolayısıyla son derece zengin bir süreli yayınkoleksiyonu mevcuttu. roman ve hikayeler: 6 bin kadarkitap özel olarak saray için çevrilmişti. Bu romanlar ha-remde de okunur ve elden ele gezer, sonra kütüphaneyeteslim edilirdi. Mesela Carmen Silva'nın bütün eserlerimevcuttu. Kütüphanenin bir de Arapça ve Farsça eser-leri içeren kısmı vardı ama bu kısım diğerlerine nazaranfakirdi. Coğrafya ve seyahatnameler: Yıldız Sarayı'na ka-panmış bir hayat süren Abdülhamid'in dünyayı bu eserlersayesinde tanıdığı ve takip ettiği söylenir.

4.1 Gerçekleştirdiği projeler 9

Hamidiye katliamları nedeniyle II. Abdülhamid'in “Kızıl Sultan”olarak tanımlandığı Le Rire dergisinin kapağı.[15]

3.3 Hakkındaki görüşler

Özellikle Ermeni isyanını bastırırken kullandığı tedbirlernedeniyle batılı tarihçiler ve muhalifleri tarafından “kı-zıl sultan” diye anılmıştır.[16] Öte yandan, taraftarları onu“ulu hakan” gibi yüceltici lakaplarla anarlar.Önceleri İttihat ve Terakki Fırkası içinde Sultan Abdül-hamid'e karşı olan Filozof Rıza Tevfik ve Süleyman Na-zif sonradan duymuş oldukları pişmanlıklarını şiirleri iledile getirmişlerdir.Ahmet Rıza Bey'den Talat Paşa ve Eyüp Sabri Ak-göl'e:Ayıp, ayıp. Bu adam 32 sene Hakan ve Halife idi.Sultan Hamid için şu söylenen, yazılan, çizilenlerin büyükkısmının yalan ve iftira olduğunu bildiğimiz halde, nasıltahammül edip imkân veriyoruz? Bu iftira selinin yarınkimuhatapları da bizler olacağız.

Kızıl Sultan iddiası, Albert Vandal adlı bir Fransız yazartarafından ortaya atılmıştı. Atılış sebebi, Abdülhamid'inErmeni isyanlarını bastırtmış olmasıdır. Başta BirleşikKrallık ve Fransa olmak üzere Avrupa kamuoyunda Ab-dülhamid'in kan dökücü bir padişah olduğu propagandasıbaşlatıldı.[17]

4 Projeleri

II. Abdülhamid'i “Ermeni Kasabı" olarak niteleyen bir Fransızkarikatürü.

4.1 Gerçekleştirdiği projeler

Ordu'nun Modernleştirilmesi ve Donanmanın Duru-mu:1879'da Osmanlı İmparatorluğu'nun hezimetiyle sonuç-lanan 93 Harbi'nden sonra, Sultan II. Abdülhamid RusYayılmacılığı'na karşı Osmanlı Ordusu'nun modernleş-mesi gerektiğine karar verdi ve bu yayılmacılıktan etki-lenen diğer ülke olan Almanya ile işbirliğine karar verdi.Aralarında sonradan Müşir rütbesi verilecek olan BaronVon der Goltz komutasında bir Alman askeri heyeti İstan-bul'a geldi. Von der Goltz, askeri okullarda köklü reform-lar gerçekleştirip genç subayların yetiştirilmesi için önko-şulları oluşturdu. Ancak bununla birlikte Von der Goltz,Türk generallerinin günümüze kadar dayanan, herkestendaha modern yöntemlerle eğitilmiş olma ve en yeni as-keri teknolojileri takip etme bilincinin temel taşını oluş-turdu. Mamafih, Prusya geleneğinin bir diğer temeli olanaskerlerin sivil siyasete karışmama prensibini aşılamaktabaşarılı olamadığı Bâb-ı Âli Baskını ile ortaya çıktı.II. Abdülhamid döneminde, borçların artmaması, geneldurum vb. (ki gemiler hep borçlarla alınıyordu.) sebepleryüzünden Osmanlı donanmasının gücü azaldı. OsmanlıDonanması Haliç Tersanesi'nde kalmıştır. Bu dönemdedünyada ilk kez Osmanlı tarafından denenen Abdülha-mid ve Abdülmecid zırhlı denizaltıları denemelerde ba-

10 4 PROJELERİ

II. Abdülhamid devri demiryolları

şarılı olmuştur. Ayrıca, ilk deniz müzesi de bu dönemdeaçıldı. (1897)[20] Ancak, çeşitli sebeplerden dolayı Os-manlı Devleti denizaltı yarışına I. Dünya Savaşı'nda elin-de tek denizaltı bile olmadan devam etmiştir. En uzunsüre Bahriye Nazırlığı yapan Hasan Hüsnü Paşa dönemedamga vurmuştur.[21]

Ordunun von der Goltz tarafından yeniden yapılandırıl-masıyla birlikte Osmanlılar, Krupp ve Mauser gibi Al-man şirketlerine ilk kapsamlı silah siparişlerini verdiler.Von der Goltz, Almanya'nın ve Osmanlı Devleti'nin Do-ğu'daki nüfuzunu garantilemek için Bağdat tren yolununinşa edilmesini de destekledi. Bu fikir, yeni pazarlar bul-mak için tren yollarının yapılmasını destekleyen Almanekonomisinin çıkarlarıyla da örtüşüyordu. 1888 yılındaSultan II. Abdülhamid, Bağdat tren hattı inşası lisansını,Alman Bankası Deutsche Bank tarafından yönetilen birAlman konsorsiyumuna verdi.Osmanlı Ordusunun modern silahlar kullanmaya başla-ması, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda hemen semeresi-ni gösterdi. Osmanlı Ordularının Atina'yı tekrar ele ge-çirmelerine ancak Rus Çarı II. Nikolay'ın Sultan II. Ab-dülhamid'e haber göndererek, eğer derhal ateşkes sağlan-mazsa Rus Ordularının Erzurum'a hücum edeceğini bil-dirmesi engel oldu.

4.1.1 Eğitim

İlk kız okulları II. Abdülhamid zamanında açılmıştır. Ni-tekim bilgili bir kişi olan Abdüllatif Suphi Paşa'nın ilkdefa bir kız sanat okulu açma teşebbüsünde tereddüt ge-çirmesi ve titizlenmesi üzerine Abdülhamid, Sen mekte-bi aç, ben arkandayım, diyerek açıktan destek vermiş veçevresini, daima kızların okuması için ilk adımları atma-ya teşvik etmiştir.Osmanlı tarihinin en canlı eğitim hamlesi, Abdülhamiddönemine rastlar. Tahta geçtiği yıl 250 olan rüştiye sa-yısı 1909'da 900'e, 6 olan idadi sayısı 109'a çıkmıştır.1877'de İstanbul'da sadece 200 tane modern ilkokul var-ken 1905'te 9 bine çıkmıştı.[22]

Abdülhamid döneminde yapılan Haydarpaşa Garı.

4.1.2 Ulaşım

Abdülhamid dönemimde yapılan Şam (Dimeşk) Garı.

Büyük ölçüde gerçekleşen projelerden birisi HicazDemiryolu'dur. Bu proje Almanların finanse edipHaydarpaşa-Ankara arasında gerçekleştirdikleri BağdatDemiryolu'nun aksine, finansmanıyla, inşaatıyla, tasarı-mıyla, İslam aleminden toplanan bağışlarla tamamen yer-li bir girişimin eseridir. Sirkeci ve Haydarpaşa garlarıAbdülhamid'in yaptırdığı önemli binalardır. HaydarpaşaGarı'nın yapımına 30 Mayıs 1906'da başlanmıştır.1881'de 1780 km olan demiryolu uzunluğu 1907-1908dönemine kadar 5883 km'yi bularak Abdülhamid'in hü-kümdarlığı boyunca üç misli bir artış göstermiştir.[23]

II. Abdülhamid zamanında bütün Anadolu'yu baştan ba-şa dolaşacak bir karayolu ağının (şose şebekesinin) pro-jelendirilip tatbikata geçirildiği çeşitli kaynaklarda belir-tilmektedir. 1869 yılında getirilen bir sistemle halkın ka-ra yollarının yapımına katılması sağlanmıştı. Buna göre16-60 yaş arası erkek nüfus ile her hanenin sahip olduğuyük ve araba hayvanları senede 4 gün yol inşaatında ça-lışacaktı. Bu sayede inşaatın hızla bitirilmesi sağlanmış-tır. Gümüşhane-Bayburt-Erzurum-Doğubeyazıt-İran ka-ra yolu (1879) haricinde 12 bin kilometrelik bir güzer-gâha sahip Samsun-Bağdat şosesi 1895 yılına kadar ta-

4.2 Gerçekleştiremediği projeleri 11

Abdülhamid döneminde yapılan Sirkeci Garı.

mamlanmıştı. Açılan yollar Samsun'a göçü başlatmış vebu şehrin önemli ölçüde büyümesi Abdülhamid dönemin-de olmuştur.[24] Bursa için de durum böyledir. Hem şehiriçi, hem de şehirler arası yollarla Bursa, yeniden bölgeninönemli bir karayolu kavşağı haline gelmiştir.

4.1.3 İletişim

İlk olarak 1877'de Posta Telgraf Teşkilatı konuya da-ha etkenlik kazandırmak amacı ile aynı isimle bakanlıkhaline getirildi. Ayrıca 27 Haziran 1900'de Posta Telg-raf Teşkilatında ilk defa bir “havale kalemi” devreye so-kulmuş, 30 Mayıs 1901'de Şehir Postaları kurulmuş, 30Ağustos 1901'de ise postaların yerine daha hızlı ulaşabil-mesi için demiryolları (o zamanki adı Şark Şimendifer-leri) şirketiyle özel bir anlaşma yapılmıştır. Telefon iseAvrupa'da kullanılmaya başlandığı tarihten (1876) sade-ce 5 yıl sonra, yani 1881'de İstanbul'a getirilmiş ve sınırlıda olsa istifadeye sunulmuştur. Telgraf hatları döşenme-sine onun zamanında hız verilmiş, hatta bu hatların herbirinde meteorolojik gözlemler yapılması için talimat ve-rilmiştir. Böylece telgraf hatlarının yaygınlaşmasıyla bir-likte, hatların ulaştığı noktalardaki hava durumunun mer-keze bildirilmesi imkân dahiline girmekte, böylece bu ça-balar çağdaş 'hava durumu' raporlarımızın başlangıcınıoluşturmaktadır.[25]

4.1.4 Sağlık

1899 yılında, halen faaliyette olan Şişli Etfal Hastanesi'nikurdu.

4.1.5 Sosyal yardımlaşma

25 Mart 1906 tarihli fermanıyla Okmeydanı'ndakiDarülaceze'yi kurdurmuştur.

4.2 Gerçekleştiremediği projeleri

II. Abdülhamid 20. yüzyılın başlarında İstanbul'daHaliç'e, dahası Boğaziçi'ne birer köprü yaptırmayı dü-şündü, bunun için projeler hazırlattı. Ferdinand Arno-din (1845-1924) adlı Fransız mimarın 1900 tarihinde bir,Boğaziçi Demiryolu Kumpanyası'nın iki Boğaz köprüsüprojesi, gerçekleştirilememiş olsa da, en azından belgele-ri, çizimleri, resimleri bulunmaktadır.[26][27]

Gerçekleşemeyen ama projesi çizdirilen, fizibilitesi çı-kartılan ve ihalesi yapılarak inşasına başlanan projeler-den birisi de Yemen Demiryolu'dur. Raporu 1898'de ozamanlar Yemen Valisi olan (sonradan Sadrazam olan)Hüseyin Hilmi Paşa vermiş ve 1913 yılında inşasınabaşlanmıştır. Ancak İtalyan kuvvetlerinin Yemen'dekiCibana limanını topa tutmasıyla çalışmalar durmuş veproje iptal edilmiştir.[28]

5 Sosyal, Kültürel ve EkonomikGelişmeler

II. Abdülhamid'in padişahlığı döneminde sosyal, kültürelve ekonomik gelişmelerden bazıları şunlardı;

1. Mülkiye(Siyasal Bilgiler), Fakülte düzeyine getirile-rek açıldı

2. Memurlara sicil tutulmaya başlandı

3. Eski Eserler Müzesi açıldı

4. Hukuk Fakültesi açıldı

5. Muhasebat Divanı (Sayıştay) kuruldu

6. Güzel Sanatlar Fakültesi açıldı

7. Ticaret Fakültesi açıldı

8. Yüksek Mühendislik Fakültesi açıldı

9. Dârülmuallimât(Kız Öğretmen Okulu) açıldı

10. Terkos Suyu hizmete girdi

11. Bütün yurtta İdadiler (Lise) açılmaya başlandı

12. Ziraat Bankası kuruldu

13. Bursa'da İpekhane açıldı

14. Halkalı Ziraat ve Veterinerlik Fakülteleri (HalkalıZiraat ve Baytar Mekteb-i Âlisi) açıldı

15. Bursa Demiryolu hizmete girdi

16. Aşiret Okulu açıldı

17. Bütün yurtta Rüşdiyeler (Ortaokul) açılmaya baş-landı

18. Kudüs Demiryolu hizmete girdi

12 7 AİLESİ

19. Ankara Demiryolu hizmete girdi

20. Hamidiye Kağıt Fabrikası kuruldu [29]

21. Kadıköy Gazhanesi kuruldu

22. Beyrut'ta liman ve rıhtım inşa edildi

23. Osmanlı Sigorta Şirketi (Osmanlı Umum SigortaŞirketi) [30] kuruldu

24. Kadıköy Su Tesisatı hizmete girdi

25. Selanik-Manastır Demiryolu hizmete girdi

26. Şam Demiryolu hizmete girdi

27. Eskişehir-Kütahya Demiryolu hizmete girdi

28. Galata Rıhtımı inşa edildi

29. Beyrut Demiryolu hizmete girdi

30. Darülaceze(Kimsesizler yurdu) hizmete girdi

31. Mum Fabrikası kuruldu

32. Afyon-Konya Demiryolu hizmete girdi

33. Sakız Adası'nda Liman ve Rıhtım inşa edildi

34. İstanbul-Selanik Demiryolu hizmete girdi

35. Tuna Nehri'nde Demirkapı Kanalı açıldı

36. Şam-Halep Demiryolu hizmete girdi

37. Şişli Etfal Hastanesi hizmete girdi

38. Hicaz Telgraf hattı kuruldu

39. Hama Demiryolu hizmete girdi

40. Basra-Hindistan Telgraf hattı Beyoğlu'na bağlandı

41. Hamidiye Suyu hizmete girdi

42. Selanik'te Liman ve Rıhtım inşa edildi

43. Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı inşa edildi

44. Maden Fakültesi açıldı

45. Şam Tıp Fakültesi açıldı

46. Haydarpaşa Askeri Tıp Fakültesi açıldı

47. Trablus-Bingazi Telgraf hattı kuruldu

48. Konya Ereğlisi'nde demiryolu hizmete girdi

49. Trablus Telsiz İstasyonu kuruldu

50. Bütün yurtta Telsiz İstasyonları kuruldu

51. Medine Telgraf Hattı kuruldu

52. Şam'da Elektrikli tramvay hizmete girdi

53. Hicaz Demiryolu hizmete girdi. 27 Ağustos’ta İstan-bul'dan kalkan tren, 3 gün sonra Medine'ye ulaştı.

6 Popüler kültürdeki yeri

• II. Abdülhamid adına yaptırılmış KahramanmaraşAbdülhamid Han Cami

• Necip Fazıl'ın Ulu Hakan II. Abdülhamid Han adlıbir eseri bulunmaktadır.

• Okay Tiryakioğlu'nun Abdülhamid adlı bir eseri bu-lunmaktadır.

• Gazi Kadın/Nene Hatun (1973) filminde Ali Poyra-zoğlu tarafından canlandırıldı.[31]

• Ferzan Özpetek'in yönettiği, 1999 yapımı HaremSuare filmi II. Abdülhamid'in son dönemlerini an-latmaktadır. Sultanı Haluk Bilginer oynamıştır.[32]

• Abdülhamid Düşerken (2002) filminde Çetin Önertarafından canlandırıldı.[33]

• II. Abdülhamid'in Sultan Hasan olarak geçtiği veÖmer Şerif tarafından canlandırıldığı 1986 tarihlibir televizyon yapımı bulunmaktadır.

• atv'de yayınlanan Elveda Rumeli isimli TV dizisindeTuna Orhan tarafından canlandırılmıştır.

• TRT yapımı 7 bölümden oluşan II. Abdülhamid bel-geseli vardır. Abdülhamid'in tahta çıkışından, taht-tan indrilmesine ve ölümüne kadar geçen süredekisosyal ve siyasi gelişmeleri anlatmaktadır. Yapımcı-lığını Abdurrahman Demirel, yönetmenliğini SalihÖzderya üstlenmiştir. http://www.trt.net.tr/trtsales/pdf/ottomans.pdf

• Mustafa Armağan'ınAbdülhamid'in Kurtlarla Dansıadlı iki ciltlik bir eseri bulunmaktadır.

• TRT'de yayınlanan Çırağan Baskını adlı dizide BurçKümbetlioğlu tarafından canlandırılmıştır.

• TRT' nin 2014'te yayın hayatına başlayan dizisiFilinta' nın 2.sezonundaki yeni padişahıdır. Padişa-hı Hakan Kurtaş canlandırmaktadır.[34]

7 Ailesi

Eşleri

Kızı Ayşe Sultan'a göre, babası II. Abdülhamid'in 13 eşiolmuştur.[35] Kabul gören diğer kaynaklara göre ise, busayı 16'dır.[36]

Kadın Efendileri 1.Nazik-eda Baş Kadın Efendi

2. Bedr-i Felek Baş Kadın Efendi

3. Safi-naz Nur-efzun İkinci Kadın Efendi

13

4. Bidar İkinci Kadın Efendi

5. Dilpesend Üçüncü Kadın Efendi

6. Mezide Mestan Üçüncü Kadın Efendi

7. Emsal-i Nur Üçüncü Kadın Efendi

8. Ayşe Dest-i Zer Müşfika (Kayıhan) Dördüncü Ka-dın Efendi

İkballeri 1.Saz-kar Hanımefendi: Baş İkbal

2. Peyveste Hanımefendi: İkinci İkbal

3. Fatma Pesend Hanımefendi: Üçüncü İkbal

4. Behice (Maan) Hanımefendi: Dördüncü İkbal

5. Saliha Naciye Hanımefendi: Dördüncü İkbal

Gözdeler 1.Dürdane Hanım: Baş Gözde

2. Calibos Hanım: 2. Gözde

3. Nazlıyar Hanım: 3. Gözde

Erkek çocukları

1. Mehmet Selim Efendi, Bedr-i Felek Kadın Efen-di'nin oğlu

2. Ahmet Nuri Efendi

3. Mehmed Abdülkadir Efendi

4. Mehmed Burhaneddin Efendi

5. Abdürrahim Hayri Efendi Peyveste Hanımefen-di'nin oğlu

6. Ahmed Nureddin Efendi

7. Mehmet Bedrettin Efendi

8. Mehmet Abid Efendi, Saliha Naciye Hanımefen-di'nin oğlu

Kız çocukları

1. Refia Sultan

2. Ayşe Sultan, Ayşe Dest-i Zer Müşfika (Kayıhan)Kadın Efendi'nin kızı

3. Şadiye Sultan

4. Naile Sultan

5. Fatma Naime Sultan

6. Zekiye Sultan

7. Ulviye Sultan

8. Hatice Sultan, Fatma Pesend Hanımefendi'nin kızı

9. Aliye Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.

10. Cemile Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.

11. Saliha Sultan

8 Kaynakça

[1] Makedonya'dan Ortaasya'ya ENVER PAŞA 1908-1914cilt:2, Şevket Süreyya Aydemir, Remzi Kitabevi, 9.b.,Mart 2005, ISBN 975-14-0396-0, s:80. Not: Hicri takvi-me göre 16 Şaban 1258 doğumlu olduğu belirtilmektedir.

[2] Yüzüncü yılında II. meşrutiyet, Asım Öz, Pınar Yayınları,2008, ISBN 975-35-2115-4

[3] Palmer, Alan (1993). Bir Çöküşün Yeni Tarihi. İstanbul:Sabah Kitapları. s. sf. 159-160. ISBN 975-7339-00-8.

[4] Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. s. c. VII s.366.

[5] “Kanun-i Esasi”. 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından ar-şivlendi. http://web.archive.org/web/20121024043252/http://www.belgenet.com:80/arsiv/anayasa/1876.html.

[6] Bulgarian Horrors and the Question of the East, W.E.Gladstone, 1876, s.61-62.(Orijinal metnin pdf versiyonu)

[7] Osmanlı Devleti'nde Dış Borç ve Borçlanma

[8] Uğur Özcan, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı KaradağSiyasi İlişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2012

[9] Bahdıroğlu, Yavuz. “II. Abdülhamit” (Türkçe). ResimliOsmanlı Tarihi yıl = 2009. Nesil Yayıncılık. s. 470, 471.ISBN 978-975-269-299-2.

[10] “Darbeler ve sıkıyönetimler gizli servisi de vurdu”. 10Ağustos 2007. 22 Kasım 2008 tarihinde kaynağından ar-şivlendi. http://web.archive.org/web/20081122135624/http://www.sabah.com.tr/2007/07/15/haber,87519121252A47DB905CBFCF55DE17F7.html.

[11] Tektaş, Nazım (2006). “II. Abdülhamit” (Türkçe). Saray-dan Sürgüne Osmanlı Tarihi. Çatı Yayıncılık. s. 588-626.

[12] Belgesel Yayımcı: kultur.gov.tr]

[13] Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid (Hatırala-rım), 3. baskı, Ankara 1986, Selçuk Yayınları, s. 24-25.

[14] “II. Abdülhamid'in çevirttiği polisiye romanlar”, Mütefer-rika, Sayı: 28, Kış 2005-2, s. 25-34.

[15] II. Abdülhamid'in “Kızıl Sultan” olarak tanımlandığı LeRire dergisinin kapağı, The Red Sultan, “Le Rire”, Sa-yı:134, Paris, 29 Mayıs 1897.

[16] Roy, Gilles; Abdul-Hamid, le sultan rouge; 1936

14 9 DIŞ BAĞLANTILAR

[17] Armağan, Mustafa. “Abdülhamid hakkındayanlış bildiğimiz 10 şey”. .zaman.com.tr. 1Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/web/20160101184832/http://www.zaman.com.tr/yazarlar/mustafa-armagan/abdulhamid-hakkinda-yanlis-bildigimiz-10-sey_815274.html. Erişim tarihi: 2010-04-29.

[18] Mustafa Armağan, Abdülhamid'in Kurtlarla Dansı (5 Ni-san 2007). “Atatürk'e Göre II.Abdülhamid Han”. delinet-ciler.org. 25 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlen-di. http://web.archive.org/web/20150525223054/http://www.delinetciler.org:80/mustafa-kemal-ataturk/10469-ataturk-e-gore-ii-abdulhamid-han.html.

[19] Bedrettin Keleştimur (14 Aralık 2009). “PrensBismark Diyor Ki!" (Türkçe). günışığı. http://www.gunisigigazetesi.net/kategori.php?id=2840.Erişim tarihi: 31 Ekim 2011.

[20] “Deniz Müzesi”. Hayat Tarih Mecmuası: 42-49. 1966.

[21] Vakkasoğlu, Vehbi (1999) (Türkçe). Osmanlı İnsanı. Ne-sil Yayıncılık. s. 114.

[22] Armağan, Mustafa. “Abdülhamid hakkında yan-lış bildiğimiz 10 şey”. .mustafaarmagan.com.tr.20 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/web/20091220010759/http://www.mustafaarmagan.com.tr:80/yaziGoster.php?yaziNO=1214. Erişim tarihi: 2010-04-29.

[23] S. Shaw-E.K.Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve ModernTürkiye II, İstanbul 1983, s. 279 nakleden Ahmet Hala-çoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli'den Türk Göçleri,3. baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, ISBN 978-975-16-2958-6 s. 69

[24] Talay, age, s. 304 vd

[25] Talay, age, s. 410.

[26] Hayrı Mutluçağ, “Boğaziçi köprüsünün yapılması yolundailk çabalar”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 4, Ocak1968, s. 32-33 (3 adet resim ve çizim, 3 adet de belgemevcut).

[27] Aydın Ta-lay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülha-mid, İstanbul 1991, Risale Yayınları, s. 309.

[28] Ufuk Gülsoy, “Yemen Demiryolu projesi”, Tarih ve Me-deniyet, Sayı: 41, Ağustos 1997, s. 44-49.

[29] http://prosesmatbaacilik.com.tr/trkagit.html

[30]

[31] Gazi Kadın/Nene Hatun Başrollerinde Türkan Şoray veKadir İnanır'ın oynadığı filmin konusu 93 harbinde geçenbir aşk ve kahramanlık öyküsü

[32] Harem Suare, Beyazperde.com

[33] Abdulhamit Düşerken, Sinema.com

[34] Filinta 48. bölümünde Sultan Abdülhamit Han dönemibaşlıyor

[35] Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Ya-yınları, s.278.

[36] Osmanlı padişahlarının eşleri, Sabah.com.tr

9 Dış bağlantılar• ABD Kongre kütüphanesindeki Abdülhamid fotoğ-raf kolleksiyonu

• Grand Sultan Abdul Hamid Khan soyağacı

15

10 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans

10.1 Metin• II. Abdülhamid Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Abd%C3%BClhamid?oldid=17506776 Katkıda bulunanlar: Murtasa, Robbot,

Nafiz, Cemyildiz, Pinar, Murat-HD, Zwobot, Withouthat, Eşref, Dbl2010bot, Katpatuka, Spas, YurikBot, Denisutku, Basak, Noumenon,Ugur Basak, Absar, İncelemeelemani, Math34, Cansız, Erk, Ruzgar, Guzelonlu, Yzkoc, Kafkasmurat, Metal Militia, Ugur Basak Bot,Filanca, Yesilyaprak, İRoNMaSTeR, Canmacit, Wisdom, Vikiyazar, Ahmetan, Nosferatü, Tarih, Khutuck, DeveDiKeNi, Aycan, Dünyavatandaşı, Ostique, Tarkovsky, Ahmettigin, Kibele, Escarbot, İllegalizer, Martianmister, M e o, Thijs!bot, Vito Genovese, Amaninbe, GNe-RaL, CommonsDelinker, AndyMcKandless, Mutlutopuz, Hb27tr, Ermangg, Mach, Büzük leydi, İhsankulaksiz, OzzyPh, Brecht, Eldarion,Rei-bot, TXiKiBoT, Zinet, LuCKY, Gökhan, Levent, 2ulus, Hselik, Veleciraptor, Ademdurdu, Qeremy, Sezgin Yazar, Sakhalinio, Bot-Multichill, SieBot, Vikiçizer, Loveless, Homonihilis, Zenci fil, MD, Babababa, Noyder, Xyzblood, Att meunsel, Lanetli ali, Sefasungur,DragonBot, Takabeg, Manco Capac, Brk, Yalhi, Piyade13, Muhasibi, Kerem, Triancula, Myrat, Osman yahya, MelancholieBot, Mavilalan,Théoden, Amirobot, Apolas, Luckas-bot, Superyetkin, Oğuzhan, Kudelski, Nallimbot, Merube 89, Txrazy, Ayla Karadağ, Mirada, EgehanCoşkun, Reality006, Mirochi, Batuhan Aksu, Tevfikturan, Oğuzhan, Taflan, LaaknorBot, Khutuck Bot, Tuleytula, Erhfb, Charismaniac,Xqbot, Mr.piglet, İazak, Semihderen, SassoBot, Şeb, RibotBOT, Heyyo, Tapfereritter, Kenzhigaliyev, Kılıç46, Tugralar, İsaderen, Rapsar,TobeBot, Türk Süvarisi, Solider, Bermanya, Dinamik-bot, Aldimeola1122, Caracas, Akil13, MastiBot, TjBot, Chrtv, EmausBot, ZéroBot,Erasmus.new, YBot, Esc2003, ANADOLU, WikiBronze, Emperyan, Takimdan ayri duz kosu, 386-DX, KumulBot, Mkcr79, Wall-e Bot,Tacirci, Jebulon, WikitanvirBot, Rdvnygt, FoxBot, HaruNGs, Vitruvian, Uğurkent, Ullierlich, MerlIwBot, Jimbo, AvicBot, Sayz, Alperen-Gezer, SeyitA, Pinkmlover, RjpBot, Maurice Flesier, Systematic, SiLveRLeaD, Temel53, Kahve6, Gezginrocker, Eğitmen, BSRF, Mura-tero, Banazem, GurayKant, Kumsi, Talha Samil Cakir, Peykbot, Murat581982, OmerFarukDemir, Abalcio, Caglarctr, EmreSyr, Addbot,Yılmaz AKDAĞ, Yozer1, Beyazmavi, Mkaramehmet, Arifismet, Ahmet camus, Selwili, Yahyababacan, Ayrıntılı Bilgi, NurullahZağanos,MASQUERADETR, Teacher0691, AnTiKoor61, İnternion, Kemal60, Emirr hnn, Grind24, Okanfan, Aydin.tu, İbrahimosmanli, Muham-med Elber Paçacı, Xweka, Canboray441, Ugurkivanc, Yunusemreaktel, Ahmet Faruk Karaca, HakanIST, Yusuf Şensoy, Sultan Galiyev,Levent.92.D., Fatmanurbusra, Sputnik1907, Nukteolog, Yscplus, BurakOtto, Ahmetoktay028, Merhabaviki, Son of Anarchie, Dumanlar-çokal, Ugur karahan0, SİNEM KIZZ, Niveles, AbdullahBinMehmed, Yozef1147, OTTOMON EMPİRE, HolyGreat ve Anonim: 352

10.2 Resimler• Dosya:Abdul-Hamid_villa_Allatini.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Abdul-Hamid_villa_Allatini.

jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://mideastimage.com/result.aspx Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a>

• Dosya:Abdul_Hamid_II_1908.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Abdul_Hamid_II_1908.jpg Lisans:Public domain Katkıda bulunanlar: Scanned from “Century: One Hundred Years of Human Progress, Regression, Suffering and Hope,1899-1999. Small Edition (Hardcover)", conceived and edited by Bruce Bernard, ISBN: 978-0714842790 Özgün yazarı: Uncredited

• Dosya:Ahamid.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Ahamid.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulu-nanlar:

• Embedding web page: http://www.lib.utexas.edu/exhibits/portraits/index.php?img=2Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718'src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20'height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a>

• Dosya:Bosnian_Crisis_1908.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Bosnian_Crisis_1908.jpg Lisans:Public domain Katkıda bulunanlar: Supplément illustré du quotidien “Le Petit Journal”. Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a>

• Dosya:Büyük_imtiyaz_mad.37.5_mm.21.2_gr.gümüş1300(1882).gif Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/B%C3%BCy%C3%BCk_imtiyaz_mad.37.5_mm.21.2_gr.g%C3%BCm%C3%BC%C5%9F1300%281882%29.gif Lisans: Public do-main Katkıda bulunanlar: Transferred from tr.wikipedia to Commons.Özgün yazarı: The original uploader was Tacirci at TürkçeWikipedia

• Dosya:Commons-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to beslightly warped.) Özgün yazarı: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, createdby Reidab.

• Dosya:Damascus-Hejaz_station.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Damascus-Hejaz_station.jpg Li-sans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Heretiq

• Dosya:Haydarpasa_train_station.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Haydarpasa_train_station.jpgLisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Starliner

• Dosya:Hiung-nu_kemer_bağı.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/4/44/Hiung-nu_kemer_ba%C4%9F%C4%B1.jpg Lisans: ? Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:HouseOfSanStefanoTreaty.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/HouseOfSanStefanoTreaty.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: A. Fabbretti

16 10 METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS

• Dosya:II._Abdülahmit.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/II._Abd%C3%BClahmit.jpg Lisans: Publicdomain Katkıda bulunanlar: [1] Özgün yazarı: Bilinmiyor

• Dosya:II._Abdülhamit_dönemi_demiryolları.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/II._Abd%C3%BClhamit_d%C3%B6nemi_demiryollar%C4%B1.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar:

• File:2. Abdülhamit devri demiryolları.JPG Özgün yazarı:<a href ='//commons.wikimedia.org/wiki/User:The_Emirr/MapLab' title ='User:The Emirr/MapLab'><img alt ='Maplab-logo.svg'src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/60px-Maplab-logo.svg.png' width ='60' he-ight ='18' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/90px-Maplab-logo.svg.png 1.5x,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/120px-Maplab-logo.svg.png 2x' data-file-width ='200'data-file-height ='60' /></a>

• Dosya:II._Abdülhamit_zamanında_Osmanlı_Devleti_haritası.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/II._Abd%C3%BClhamit_zaman%C4%B1nda_Osmanl%C4%B1_Devleti_haritas%C4%B1.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunan-lar: [1] Özgün yazarı: Osmanlı Devleti

• Dosya:Küçük_imtiyaz_madalyası_23.5_mm.6.1_gr.gümüş_1302_(1884).gif Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/6/6e/K%C3%BC%C3%A7%C3%BCk_imtiyaz_madalyas%C4%B1_23.5_mm.6.1_gr.g%C3%BCm%C3%BC%C5%9F_1302_%281884%29.gif Lisans: ? Katkıda bulunanlar:Madalya Kendi KoleksiyonumdanÖzgün yazarı:tacirci

• Dosya:London_news_c1877_-_scanned_constantinopole(1996)-Opening_of_the_first_parlement.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/London_news_c1877_-_scanned_constantinopole%281996%29-Opening_of_the_first_parlement.png Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: The source is scanned from constantinopole (1996). The original artis dated way early than19 th century. If book is concerned we claim fair use. Originally from en.wikipedia; description page is/was here.Özgün yazarı: The original uploader was Tommiks at İngilizce Wikipedia

• Dosya:Osmanli-nisani.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2b/Osmanli-nisani.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Juris Tiltins

• Dosya:Ottoman_flag_alternative_2.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Ottoman_flag_alternative_2.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: (Original text :http://www.vicmart.com/ext/en/exrw/item=1416 - Ottoman medal from 1850 Özgün yazarı: Kerem Özcan

• Dosya:P_history.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/48/P_history.svg Lisans: Public domain Katkıda bu-lunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: User:Kontos

• Dosya:Sirkeci-station_Orient_Express.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/Sirkeci-station_Orient_Express.JPG Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: No machine-readable source provided. Own work assumed (based on copyrightclaims). Özgün yazarı: No machine-readable author provided. Briain assumed (based on copyright claims).

• Dosya:Sultan_Abdul_Hamid_II_of_the_Ottoman_Empire.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/Sultan_Abdul_Hamid_II_of_the_Ottoman_Empire.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Topkapi Palace Museum Özgünyazarı: Abdullah Biraderler

• Dosya:Sultan_Hamid.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6d/Sultan_Hamid.jpg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: http://www.imprescriptible.fr/photographies/massacres-hamidiens.htm Özgün yazarı: Rostro ?

• Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1878.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1878.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgünyazarı: Esemono

• Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1881.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1881.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgünyazarı: Esemono

• Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1882.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1882.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgünyazarı: Esemono

• Dosya:Tughra_of_Abdülhamid_II.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1d/Tughra_of_Abd%C3%BClhamid_II.JPG Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar:

• Egypt State Information Service: http://www.sis.gov.eg/PDF/Ar/History/0809000000000000210002.pdf Özgün yazarı: Calligrapher SamiEfendi [1]

• Dosya:Wikibooks-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikibooks-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: User:Bastique, User:Ramac et al.

• Dosya:Wikinews-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Wikinews-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0Katkıda bulunanlar: This is a cropped version of Image:Wikinews-logo-en.png. Özgün yazarı: Vectorized by Simon 01:05, 2 August 2006(UTC)Updated by Time3000 17April 2007 to use officialWikinews colours and appear correctly on dark backgrounds. Originally uploadedby Simon.

• Dosya:Wikiquote-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikiquote-logo.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Rei-artur

• Dosya:Wikisource-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg Lisans: CC BY-SA3.0 Katkıda bulunanlar: Rei-artur Özgün yazarı: Nicholas Moreau

• Dosya:Wikispecies-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Wikispecies-logo.svg Lisans: CC BY-SA3.0 Katkıda bulunanlar: Image:Wikispecies-logo.jpg Özgün yazarı: (of code) cs:User:-xfi-

10.3 İçerik lisans 17

• Dosya:Wikiversity-logo-Snorky.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg Lisans:CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Snorky

• Dosya:Wiktionary-logo-v2.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Wiktionary-logo-v2.svg Lisans: CCBY-SA 4.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Dan Polansky based on work currently attributed to WikimediaFoundation but originally created by Smurrayinchester

• Dosya:“Le_Rire”,_Number_134,_May_29,_Paris,_1897.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/%E2%80%9CLe_Rire%E2%80%9D%2C_Number_134%2C_May_29%2C_Paris%2C_1897.jpg Lisans: Public do-main Katkıda bulunanlar: http://www.genocide-museum.am/eng/online_exhibition_5.php Özgün yazarı: Bilinmiyor<ahref ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' src-set ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a>

10.3 İçerik lisans• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0