هﺪﺳ رد نآ يﺎﻫﺪﻣﺎﯿﭘ و ﯽﻌﯿﺷ نﺎﻧز ﯽﻋﺎﻤﺘﺟا ﺶﻘﻧ...

119 1396 بهار، نخست، شماره شتمل هپژوهشی زن و جامعه، سا -فصلنامه علمی

تحلیل و بررسی نقش اجتماعی زنان شیعی و پیامدهاي آن در سده

نخستین عصر غیبت *1مریم سعیدیان جزي

18/11/94تاریخ پذیرش: 19/6/94تاریخ دریافت:

چکیده

منحصر به فرد است. درباره حضور زنان در تحوالت یهایسده آغازین عصر غیبت، داراي ویژگی

شود که در این مقاله تفاسیر متعددي در منابع اسالمی دیده میاین عصر و نتایج آن، اقوال و

ها و هایی از نقش تاریخی زنان شیعی در قالب فعالیتشده است. در این مقاله، بخش بررسی

هاي آن به روش مطالعه ل سده نخستین عصر غیبت و پیامدیبا مسا رویاروییهاي آنان در سیاست

شود. هدف آن است تا با بررسی الگوي دین شناختی زن در می تحلیلی بررسی - تاریخی و توصیفی

مشارکت زنان در تحوالت اجتماعی این عصر و تدابیر بزرگان امامیه در این مقداراندیشه تشیع؛

هاي اجتماعی مبتنی بر شود حضور زنان در عرصهخصوص بررسی شود. بر این اساس، روشن می

ترین و مؤثرترین عوامل در توسعه نفوذ عصوم بوده و از مهمهاي وحیانی و سیره پیشوایان مآموزه

بیت (ع) و رود. زنان شیعی تحت نظارت و تأیید اهل شیعیان در عرصه مدیریت اجتماعی بشمار می

هاي شیعی، نقش مهمی را در تحوالت تاریخی این تبلیغی آموزه -بزرگان امامیه و خاصیت تعلیمی

ویژه در عرصه جهاد هاي زنان بهم جامعه از توانمندي و ظرفیتدوران ایفا کردند. درنتیجه عمو

کردن فرهنگی و براي تقویت هویت شیعی، توسعه مناسبات اجتماعی، نشر معارف دینی، نهادینه

، این مقالهاین هاي فرهنگی و اجتماعی بهره گرفتند. در فرهنگ انتظار و حضور مؤثر در دگرگونی

شود.معاصر نقد و ارزیابی می هاي پژوهشالمی و مسئله با استناد به منابع اس

.مهدویت، زنان شیعی، خودآگاهی، منزلت اجتماعیکلیدي: هاي هواژ

دکتراي تاریخ اسالم، استادیار و عضو هیئت علمی گروه معارف اسالمی دانشگاه اصفهان. - 1

[email protected]نویسنده مسئول مقاله: -*

تحلیل و بررسی نقش اجتماعی زنان شیعی و پیامدهاي آن در سده نخستین عصر غیبت 120

پیشگفتار

؛ کرد رو روبهدوران غیبت امام مهدي (ع)، اگرچه زندگی دیندارانه مؤمنان راستین را با مشکالتی

اما برکاتی هم در پی داشته است.

گر نقش و جایگاه مؤثر زن در ساحت جموع اخبار و نصوص دینی تصریح گردیده، بیانم آنچه در

اجتماعی است. بدیهی است تحقق این مهم منوط به خودسازي و تهذیب فردي -حیات انسانی

رود یابد و از او انتظار میمثابه یک انسان منتظر به هویتی ویژه دست می است. از این منظر زن به

. در کندخاصیت کمال طلبانه هم ذات با انتظار، از خود و جامعه پیرامونش حراست تا مطابق با

ترین زمان حضور تاریخی زنان آید که بیشبررسی سیر تطور حیات تاریخی زنان شیعی بدست می

ها و امکانات براي شیعی در آغازین سده عصر غیبت بوده است چراکه از مجموع توانمندي

برده و با بکارگیري سبک ی به کمال مطلوب و سالمت اجتماعی بهرهیاب پاسداشت دین، دست

شیعی و قرار گرفتن در مسیر جهاد - هاي وحیانیگرا مبتنی بر آموزهرهبري تبدیلی و تحول

که امامت امام مهدي جا آن هاي مهمی را براي حصول کمال اجتماعی برداشتند. ازفرهنگی، گام

ت؛ محدوده تاریخی موردبحث، با تأکید بر جایگاه زنان در نخستین (ع) با امر غیبت همراه بوده اس

باشد.ق می 400تا حوالی 260سده عصر غیبت یعنی سال

هاي مهمی در این حوزه مطرح است که از آن جمله عبارتند از: آیا نسبتی میان ارکان پرسش

یابی بزرگان امامیه براي دست ظهور و افزایش توانمندي زنان شیعی وجود دارد؟ راهبردها و اهداف

هاي هاي انتظار فعال در خصوص زنان چیست؟ مصادیق و مؤلفهبه این مقوله کدام است؟ کار ویژه

عنوان سرمایه اجتماعی کدام است؟ و پیامدهاي و دستاوردهاي مشارکت قرار گرفتن زنان شیعی به

زنان در عرصه هاي اجتماعی چیست؟

مدار زنان شیعی در عصر غیبت به تبعیت از الگوي جامع والیت این است که پژوهشفرض

مند اسالمی در سه محور اساسی فردي، خانوادگی و هاي جاودانه و نظامبیت (ع) و آموزه اهل

اجتماعی به ترتیب به ایفاي نقش مادري، همسري و انسان اجتماعی پرداخته و بویژه در حوزه

گاه و مدبرانه و با درك موقعیت حساس آغازین عصر غیبت، ثابت اجتماع با حضور به هنگام، پویا، آ

تنها حق برگرفته از نعمت اختیار و آزادي تکوینی که یک تکلیف کردند که حضور زن در اجتماع نه

مشارکت زنان در تحوالت اجتماعی نشانه ماهیت تمدن ساز و متعالی ،رو رود. ازایندینی بشمار می

باشد. این مهم ترین ویژگی آن برخورداري از تفکر جامع توحیدي می مذهب امامیه است که مهم

کشد. ه و دین شناختی از حضور زن در جامعه را به ترسیم مییالگویی قابل ارا

الگوي دین شناختی زن در -1زیر دست یابد: هاي هدفآن است تا به در پی پژوهشاین

ت اجتماعی زنان و تدابیر بزرگان امامیه براي مشارک - 2هاي آن اندیشه مهدویت شیعی و مولفه

توانمند سازي آنان.


پژوهشمفاهیم و اصالحات

ترین ارکان اعتقادي : در اندیشه مهدویت مسئله غیبت و ظهور، یکی از مهمغیبت و ظهور - الف

شیعی است و با اصول عقاید اسالمی مانند توحید، نبوت و امامت ارتباط مستقیم دارد. در این

مدار است؛ الگوي حکومت مهدوي، غایت و مطلوب دیشه که مبتنی بر تفکر جامع توحیدي والیتان

گرایانه فطرت بشري است. در این میان خلقت این جهانی، آرمان تمام شرایع الهی و خاصیت کمال

؛ Saduq, 1984نشیند ( انسان دیندار در آرزوي دست یافتن به کمال و تمام عدالت به انتظار می

Majlisi, 1982.(

هاي وحیانی و نصوص مقوله انتظار از عناصر مهم اعتقادي اسالمی است که از آموزه :انتظار- ب

انسانی داراي معانی دقیق - در اندیشه الهی» انتظار«ي ). واژهMajlisi,1982دینی مایه گرفته است (

مهیاي استقبال از امر و عمیقی است. انتظار کیفیتی درونی و انگیزش دهنده است که انسان را

گردد، به شکلی جویی براي ادراك چیزي که در آینده واقع می یعنی مطالبه و پی ،دکن منتظرالیه می

راهی براي انجام کاري که به باشد. انتظار یعنی چشم راه وقوع آن چیز می به لحظه چشم که گویا هر

ت انتظار در فرهنگ مهدویت نیاز و اما حقیق ،)Safi, 1992مورد نظر و مطابق میل انسان است (

دهد و اضطرار نسبت به کسی است که حکومت جهانی را براي اصالح جامعه انسانی تشکیل می

کند تا زمینه ظهورش را فراهم نماید.انسان منتظر تالش می

منقول ). از امام رضا (ع) نیزSafi, 1992( »افضل العبادة انتظار الفرج«فرماید:اهللا (ص) می رسول

). بر این اساس تفکر در مقوله Majlisi, 1982( "الیس انتظار الفرج من الفرج "است که فرمود:

شود.انتظار، سبب گشایش، تحرك و امید می

یابی به آن است. یک رهیافت یکی از ابعاد مهم اندیشه مهدویت، چگونگی دستفرهنگ انتظار: -ج

سازي براي . روشن است که هدف اصلی انتظار، زمینهمهم این امر استخراج فرهنگ انتظار است

به عنوان برترین عبادت "انتظار "رو در متون روایی بر مقوله هاي الهی است. ازاینتحقق وعده

). در این درگاه منتظر واقعی و راستین کسی است که باتحمل شرایط Safi, 1992تأکید شده است (

انداز مطمئن و روشن درصدد است تا کند و با چشمموجود براي بهبود و تغییر آن تالش می

ه دهد. اهمیت این موضوع در متون روایی و مبانی یاي عملی براي تحقق این آرمان، ارا برنامه

شناختی دینی اسالمی چنین آمده است؛ هرگاه زنان و مردان در دوران غیبت و آخرالزمان معرفت

ت واجب شده، پایبند باشند، ارجمندترین مردمان و به تکالیف خود عمل کنند و به آنچه در شریع

).Kuranyi,1990مأجور خواهند بود (

شده در دانش علوم اجتماعی، سرمایه اجتماعی هی: یکی از جدیدترین مفاهیم اراسرمایه اجتماعی- د

هایی چون ). سرمایه اجتماعی، یا بعد معنوي یک اجتماع انسانی، داراي مؤلفهZahedi, 1988است (

اعتماد، هنجارهاي متقابل اجتماعی و شبکه ارتباطی، همکاري، هماهنگی و مشارکت است و


هاي تفکر دینی مانند عدالت، مایه معرفتی مبتنی بر بن -هاي اخالقیچنانچه بر اساس گزاره

یابی به اهداف متعالی، معنویت و عقالنیت، تنظیم و تعدیل گردد؛ بستري مناسب براي دست

برداري از امکانات و توان بالقوه آحاد جامعه براي اوردهاي فرهنگی و اجتماعی و بهرهحراست از دست

). سرمایه اجتماعی، پتانسیل نهفته در Alvani, 2002وصول به سعادت و خیر حقیقی خواهد بود (

شود و داراي هاي) یک جامعه است که باعث انجام امورات [رفع نیازها] می روابط میان افراد (و گروه

تواند؛ افراد جامعه را در حل مشکل کنش در شکل جمعی آن می بویژهاست و گوناگون يابعاد

ویژه زمانی که ). در این میان رابطه خانواده و اجتماع بهSaadat,2007جمعی یاري برساند (

دهد به عنوان یکی از لوازم و شروط تحقق سرمایه اجتماعی ه مییهاي اخالقی مطلوب را ارا ارزش

)Tavassoli,2005مفهوم سرمایه اجتماعی پژوهشکند. این مهم را فرهنگ انتظار ایفا می ی)، نقش

کند.را در نصوص دینی و منابع اسالمی بررسی می

هاي هاي اسالمی و پژوهشبه استناد نوشته هـ تاریخ تالش شیعیان در آغازین سده عصر غیبت:

هجري از ادوار طالیی حیات تاریخی جامعه اسالمی شده در حوزه تمدن اسالمی، قرن چهارم انجام

توجه است. در این دوره بسیاري از مراکز علمی و رود. در این زمینه سهم شیعیان قابلبشمار می

مقایسه نهادهاي مدنی شیعی شکل گرفت که از جهت گستره جغرافیایی و پوشش اجتماعی قابل

عی در ایران، سوریه و مصر ظهور کرده یا در اوج هاي شیاز آن نبود. در این زمان دولت پیشبا

هاي علمیه در مراکز مهم هاي علمی اعم از کتابخانه، دارالعلم و حوزهها و نهادقدرت بودند. کتابخانه

هاي و دانشمندان و بزرگان امامیه با مشارکت فعال در عرصه ندشهري قلمرو اسالمی پدید آمد

جا گذاشتند که همواره تشیع پرداخته، میراث عظیمی را بهعلمی و اجتماعی به دفاع از مذهب

مرجع و سند اهل علم و دین بوده است.

بویه در قرن چهارم و هاي اجتماعی و فرهنگی شیعه، ظهور آلیکی از اسباب مهم جهش فعالیت

ساز رشد هویت اجتماعی شیعه و مشارکت خدمات دولتمردان و رجال عصر بویهی بود که زمینه

چنین با فراهم بویه هم ). آلTusi, 1958فعال آنان در ارائه دستاوردهاي فرهنگی و تمدنی گردید (

آوردن امکان عرضه معارف شیعی در صحنه رقابت میان مذاهب مختلف اسالمی، تقویت حضور

)، اهتمام Mirza Qomi, 1992مدنی آنان ( –شیعیان در خدمات اجتماعی و مطالبه حقوق سیاسی

رگداشت نمادهاي شیعی و علنی کردن دو مناسبت مهم عاشورا و عید غدیر، مشارکت در بر بز

بیت (ع) و افزایش منزلت ساخت، تعمیر و توسعه بقاع متبرکه، زمینه اقبال عمومی به معارف اهل

).Ibn Esfandiar, 1980اجتماعی بزرگان شیعی را فراهم آوردند (

شیعی در این دوره؛ ما را به گوناگونهاي قیدتی و ظهور دولتهاي متعدد عها، گرایشتعدد قیام

شود و آن تغییر وضعیت موجود تاریخیِ همسو با اندیشه مهدویت رهنمون می –یک اصل اعتقادي

توان گفت امامیه پس از اثبات مسئله غیبت و بازخوانی می ،به وضعیت مطلوب است. بر این اساس


را براي انتظار پویا و فعال طراحی کردند که پیشینه آن به سیره هاي شیعی؛ راهبردي اساسی آموزه

اعتقادي -ل و پیشامدهاي اجتماعییبا مسا رویاروییپیشوایان معصوم و تدابیر ایشان در

گشت. بازمی

ساخت. خالفت از سویی شرایط جامعه اسالمی، وقوع هرگونه تغییر اجتماعی را ممکن می

رفت؛ فاقد مشروعیت و کارآمدي الزم بود و گرایش رجال و دولتمردان که انتظار میعباسی چنان

هاي انقباضی برخی از مذاهب سبب محرومیت شیعیان از حقوق آن به اهل سنت و سیاست

اجتماعی و امکان برخورداري از آزادي عقیدتی و امنیت عمومی گردید. این عوامل و اندیشه سیاسی

هاي فرهنگی و سیاسی دي تحرك شیعیان و ظهور جنبشحاکم بر گفتمان شیعی، از اسباب ج

).Golpaygani, 1982آمد (شیعیان بشمار می

کرد که شیعیان ضمن تالش عصر (ع) ایجاب میزمانی این تحرکات با آغاز غیبت حضرت ولیهم

فراوانی بزرگان امامیه اهتمام ،براي زندگی ایمانی از این موضوع مهم هم غافل نباشند. بر این اساس

هاي با آسیب رویاروییآن مهارت کنارو در ندبر مدیریت اجتماعی و رشد معنوي شیعه داشت

توان گفت شیعیان در می ،این رو دادند. از می آموزشاجتماعی و انحرافات عقیدتی را به آنان

از حیات تمدنی و فرهنگی تاریخ اسالم حضور فعال داشته و سهم به سزایی گوناگونهاي عرصه

).Ibn Fandoq,1997مفاخر و دستاوردهاي مسلمانان مرهون خدمات این گروه است (

مهمی در طرح چرایی و چگونگی حضور زنان در جامعه و یدر این میان تحوالت اجتماعی نقش

هاي اجتماعی، سیاسی و عقیدتی میزان مشارکت آنان بر عهده داشته است. زنان در دگرگونی

هاي توان به مشارکت زنان در گونهاند. از این نمونه میتشیع؛ سهمی اساسی داشتهمرتبط با تاریخ

) و جهاد فرهنگی آنان در ,Qadi Nu'manAl-tanukhy, 1944؛ Isfahaniهاي شیعی (قیام گوناگون

).Isfahaniباطل اشاره کرد ( مواجهه با ظلمه و اهل

ابزار و روش

و پژوهشاما در موضوع و هدف ،صورت نقلی و تحلیلی است به پژوهشاگرچه ابزار و شیوه

شده؛ تالش بر آن بوده تا ضمن بیان مصادیق شاخص زنان منتظر و نقش کارکردي هیمفاهیم ارا

مع از شخصیت زن مسلمان فراهم آید.ها در جامعه؛ بستر مناسب براي وصول به الگوي جاآن

شده است. روش زمان استفاده کیفی هم - در این مقاله از دو روش مطالعه تاریخی و توصیفی

و تجزیه راهکیفی است که از هاي پژوهش) یکی از انواع Historical Methodمطالعه تاریخی (

مطالعه به نظر مدارك مورد ریخی ازگیرد. مطالعات تا می انجامتحلیل مدارك مربوط به گذشته

شود: مطالعه مدارك اولیه، مطالعه مدارك ثانویه، مطالعه مدارك بندي می چهار گروه اصلی تقسیم

نظر، فرموله کردن و جاري، گردآوري مجدد مدارك. در همه این مطالعات استخراج مفاهیم مورد


ها و مقاصد انگیزه موردت منطقی در است. استنتاجا پژوهشهاي حاصل منظور اصلی یافته تعمیم

گونه مطالعات است. فهم هاي تاریخی یک محور اصلی براي این آفرینان پدیده شخصیت نقش

هدف از مطالعه تاریخی، .رود ها نیز یک موضوع مهم در مطالعات تاریخی بشمار می چگونگی پدیده

گذشته است که ممکن است به روشن رسیدن به نتایجی مربوط به علل، تأثیرات یا روند رویدادهاي

).Ali Ahmadi, 2004بینی وقایع آینده کمک نماید ( شدن رویدادهاي کنونی و پیش

بکار گرفته پژوهشدیگر است که در این ی) روشDescriptive Methodکیفی ( -روش توصیفی

یا روابط موجود، کند و به شرایط توصیفی آنچه را که هست توصیف و تفسیر می پژوهششده است.

متداول، فرایندهاي جاري، آثار مشهود یا روندهاي در حال گسترش توجه دارد. تمرکز آن باورهاي

رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط اغلببه زمان حال است، هرچند نخستدر درجه

هاي پژوهشول در هاي بسیار متدا دهد. یکی از روش بررسی قرار می مورد ،شوند موجود مربوط می

پردازد. در مطالعاتی که بمنظور تدوین فرضیه و یا توصیفی است که به بررسی روابط دو متغیر می

). این Saroukhani, 2008توان از روش همبستگی استفاده نمود ( اند می شده آزمون آن تدوین

تفسیر -2 ها دادهآوري گرد-1گرفته است که عبارتند از: در چهار مرحله انجام پژوهشها در مقوله

کشف روابط حاکم بر مسئله-4نقد و بررسی -3 ها داده

اما بررسی گذرا ،ل آن نگاشته شدهیهاي متعددي در حوزه مهدویت و مسااگرچه آثار و پژوهش

گر آن است که این گروه از جهت فهم دینی، دامنه موضوعی، در عناوین و محتواي این دسته بیان

ها را در توان آنهایی هستند که میقیق و رویکرد نظري و کاربردي داراي تفاوتشناسی تح روش

قرار پژوهشیاي و کاربردي یا به تعبیري مروري و بنیادي، توسعه هاي پژوهشسه دسته مستقل

اما ،زنان و مهدویت اگرچه محدود و پراکنده موردشده در هاي انجامداد. در این میان پژوهش

که بازشناسی نقش و جایگاه زنان در اندیشه مهدویت، این ک پیام مهم است و آندربردارنده ی

یابی به جامعه آرمانی است. از ل و پیشامدهاي اجتماعی و دستیرفت از مساامري الزم براي برون

سویی رویکرد علمی برخی از این آثار، در جهت آن بوده تا با نگاه ارشادي و مولوي بر تالزم میان

که برخی دیگر، با طرح مصادیق زنان مؤثر تکالیف زنان در عصر غیبت تأکید نمایند. چنان حقوق و

اند.در سیره امام مهدي (ع) عموماً به یک گزارش روایی اکتفا کرده

)، روزگار رهایی Tabarsi,1991الثاقب (المکارم (موسوي)؛ نجمهایی چون مکیالکتاب

)Solomon,1961 Kamelمحمد (ع) (یاري قائم آل هاي)، شیوهFaghih Imani,2003 اخالق ،(

)، Mahallati,1948ریاحین الشریعه ( )،Mabiz،Syria، 1991المسلم و کیف تربی ابناءنا علیها (

)، امام خمینی و Motahhari, 2000)، نظام حقوق زن در اسالم (Alami,1996النساء (تراجم اعالم

-Moeen Alپروري ()؛ زن منتظر و منتظر(Mortazavi,2000 الگوهاي دین شناختی در مسائل زنان

Islam,2008) (ع) و زنان در حکومت امام زمان (Tabasi,2001 و برخی مقاالت مانند زندگی (


انداز تربیت اجتماعی زنان در فرهنگ مهدویت چشم ) وShakeri,2006 ،Entizarحکیمه خاتون (

)/Mollaei,2010.sadegh.irاست که به روش روایی و توصیفی به مباحث مهدویت ) از جمله آثاري

اند.یا رابطه آن با مسائل زنان پرداخته

ها یافته

در اندیشه مهدویت که هاي آن: الگوي دین شناختی زن در اندیشه مهدویت شیعی و مولفه

شود تلقی میمثابه یک انسان بااراده، مختار و صاحب شعور هاي وحیانی است؛ زن بهمبتنی بر آموزه

که خداوند حق تعیین سرنوشت را به او اعطا نموده و حرکت براي کمال فردي و اجتماعی را در

اش قرار داده است.زمره وظایف ایمانی

یقابل بررسی است. یک دلیل آن، این است که زن نقش گوناگون هاي توجه به مقوله زن از جهت

د. بر این اساس زنان با ایفاي نقش همسري، مادري و کنمهم در سعادت و شقاوت جامعه ایفا می

تربیت انسان سالم و اجتماعی، سبب بقاي جامعه، عامل رشد فضایل اخالقی و اصالح مناسبات

اجتماعی خواهد بود. بدیهی است تحقق این مهم جز در راستاي تربیت دینی زن و مطابقت او با

هاي مدنی و سبت به زن و اهتمام دولتمردان و نهادالگوي معیار انسان کامل، تصحیح باور عمومی ن

تر از امکان حضور فعال آنان در تربیت نسل مندي بیشآحاد جامعه براي توانمندسازي زنان و بهره

هاي اصلی ). مؤلفهSaduq,1984نخواهد شد ( پذیر امکاناي پاك و مطلوب سالم و نیل به جامعه

ادگی و اجتماعی قابل بررسی است که در ادامه مورد بحث توانمندي زنان در سه حیطه فردي، خانو

قرارگرفته است.

مقدمه حضور و الزمه تحرك و پویایی انتظار، خودسازي الف) ضرورت خودشناسی و خودسازي:

است. بینش صحیح دینی و قرار گرفتن در سلک مؤمنان باعث توانمندي منتظران و دور شدن از

،). زندگی دیندارانه اگرچه امري ممکنal-Kulayni,1388, Al-hojjahشود (مسیر انحراف و خطا می

...کسی که (در غیبت) پایبند به "اما سخت و دشوار است. از امام صادق (ع) منقول است که فرمود:

دینش است همانند کسی است که با دست خود از باال تا پایین به درخت قتات (داراي خارهاي

پس باید بنده در زمان غیبت، تقواي "سپس فرمود: "فروریزد... کشد تا خارهاي آن سوزنی) می

).Majlisi,1982("الهی داشته باشد و از دینش مواظبت نماید

هاي مختلف قابل بررسی است که مطابق با نصوص دینی عناصر شخصیتی انسان منتظر در حیطه

یک نمود.جهت در دو حیطه، نگرشی و عملی (رفتاري) تفک توان آن را از یکمی

)، خداشناسی Amedi,1946برخی از عناصر مهم در حیطه نگرشی عبارتند از: شناخت خود (

)Saduq,1996) شناخت اوامر و نهی الهی و انبیاء و اوصیاء ،(Razi.1960 ؛ شناخت نظام هستی و(


ن و )، تالزم نظام تکویMajlisi,1982؛ Al-Shaykh al-Mufid,1992دنیا و قواعد حاکم بر آن (

).Musavi Isfahani,1950تشریع براي وصول به کمال (

Horداري (هاي منتظران در حیطه عملی عبارتند از: تعادل و خویشتنبرخی از شاخصه

amelyi,1970 برخورداري از روحیه ایمانی و افزایش توان مقاومت و پایداري در حوزه فردي و ،(

اري از توان رهبري و مدیریت و ایجاد همبستگی )، شجاعت و برخوردQuran, Anfalاجتماعی (

).al-Kulayni,1960هاي اخالقی (میان اوامر و نواهی الهی با گزاره

خوشا به حال کسی که "اهللا (ص) فرمود: رفاعۀ بن موسی از قول امام صادق (ع) از وجود رسول

و امامان هدایتگر پیش از او بیت را درك کند و پیش از قیامش به او اقتدا نماید، از او قائم اهل

پیروي کند و از دشمنان آنان بیزاري جوید و به خداي عزوجل پناه ببرد، اینان رفیقان من و

)Saduq, 1984؛Al-Shaykh al-Tusii,1990("ترین افراد امت در نزد من هستند گرامی

رد از یاران امام مهدي هر کس خوش دا"کند که فرمود:نعمانی به نقل از امام صادق (ع) نقل می

).Fahri Zanjani, 1984("(ع) باشد؛ باید منتظر باشد و پارسایی (ورع) پیشه کند

هاي معنوي زنان باید گفت جذبه و اظهار هاي عمومی مربوط به روحیات و گرایشبنابر دریافت

,Javadi Amoliست (تر اتر و سهل الوصول تر، بیشعبودیت این نوع انسانی به درگاه معبود؛ سریع

). این نگرش در ساحت فردي به مثانه انسانی آگاه و بااراده در ساحت خودسازي و تهذیب 2004

توان از مادر سید اند. به عنوان نمونه می قدم نهاده، محل احترام و رجوع اهل علم و دین بوده

د که مورد اخیر، ) و سپس دختران شیخ طوسی نام برNoori Tabarsi, 1994مرتضی و سید رضی (

).S. Morteza, 1984از زنان دانشمند و روات حدیث بوده و از بزرگان امامیه اجازه روایت داشتند (

ساز است. از سویی رسالت انتظار، امري هدفمند و مسئولیت ب) انجام وظیفه همسري و مادري:

ا نظام تکوین و هم اصلی زن بویژه در اندیشه دینی انجام وظیفه همسري و مادري است که هم ب

یهمسري و مادري؛ سهم نظام تشریع هماهنگی دارد. زن به دلیل زن بودن و قرار گرفتن در نقش

عمده و مؤثر در تربیت منتظران مصلح دارد.

گرداند تا به عنوان عنصري اساسی و مدیري مدبر و لطیف، محیط توجه به این دو زن را ملزم می

نیازهاي فردي و تعالی جمعی و هم براي تربیت و رشد فرزندان سالم آماده خانه را هم براي تأمین

,Majlisi؛ al-Kulayni, 1960روند (هاي الهی بشمار می. وجود چنین زنانی از بهترین نعمتکند

شود و مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سؤال می"فرماید:). پیامبر اکرم (ص) می1982

). در Bokhari("شود خانه شوهرش و فرزندان او است و درباره آنان از او سؤال می زن سرپرست

ترین حق را بر مرد، ترین حق را بر زن، شوهر او دارد و بزرگبزرگ"حدیث دیگر است که فرمود:

).Mottaqi Hindi("مادر او دارد


یل برخورداري از مواهب است که زن به دل به این دلیلشاید بتوان گفت؛ اهمیت این مسئله

تواند مؤثرترین عامل تربیت و رشد و ناقل سلوك مطلوب زندگی به جامعه باشد. بر خاصه الهی می

هاي علمی، مبارزاتی و عبادي، وجود همسران و این اساس یکی از عوامل موفقیت مردان در فعالیت

ر اندیشه دینی بر جایگاه زنان کنند. دزنانی است که آنان را در این امر همراهی و پشتیبانی می

هر "اهللا (ص) است که فرمود: تأکید و مورد پاسداشت و تقدیر قرارگرفته است. در حدیث از رسول

آموزي همسرش را یاري کند، خداوند به او پاداشی خواهد داد که زنی که در کار حج، جهاد یا علم

).Al-Tabrisi, 1992("است به همسر ایوب عطا نکرده

-alجایگاه این مهم چنان است که در اخبار وارده از پیشوایان معصوم برابر با جهاد آمده است (

Kulayni,1960 ؛Hor amelyi,1970:جهاد المراة حسن التبعل "). رسول اکرم (ص) فرمود

")Saduq,1994رسد یکی از دالیل حراست از جریان حق و موفقیت آن، توجه به این ). به نظر می

که غفلت از آن گونه شده و کارآمد در این عرصه بوده؛ همان ضور نیروي انسانی تربیتاصل و ح

اي از تاریخ شده است. سبب تقویت جریان باطل در برهه

هاي شیعی بسیار فراوان بوده و گروهی از کسانی تأثیر تدبیر آگاهانه و مدبرانه تربیت در خانواده

اند به عنوان زوج صالح یا زنان مؤمنه شهرت یافته که منتسب به علویان و شیعیان هستند

)Isfahaniگونه افراد اصالح زندگی شخصی و اجتماعی و اتصال به خاندان والیت ). عمده فعالیت این

و اهتمام در انتقال معارف الهی به جامعه بوده است. مادر ابن ادریس حلی و والده ابن ورام از جمله

). این دو فرد Noori Tabarsi, 1987اند ( تر مورد توجه قرار گرفتهه بیشمواردي است که در این دور

بیت (ع) حضور داشته و بر انجام نقش مادري و همسري، در مبارزات فرهنگی با دشمنان اهل افزون

).Ibn Tavus, 1958نمودند (همسران خود را در این عرصه یاري و همکاري می

گرفته و به نحو رد بحث، مسئولیت همسري و مادري را برعهدهاز دیگر افرادي که در دوره مو

هـ) بنت ابی محمدحسن (حسین) علوي است. 385احسن به انجام رسانیدند؛ فاطمه (درگذشته

و به جهت نقش محوري که در تربیت فرزندانش ایفا کرد؛ مورد 1وي از نوادگان ناصر اطروش بود

توجه قرارگرفته است.

شهرت این بانوي علوي به خاطر آن است که وي مادر سید رضی و سید مرتضی ترین وجه مهم

) و در سنین جوانی با Razi, 1995اي محترم و شریف متولد شد ( باشد. ایشان در خانوادهمی

که (ع) است و در محضر آن حضرت بودناصر اطروش از سادات حسینی و از جمله شاگردان و مریدان امام عسکري -1

را نوشت. وي مدتی از عمر خود را در نواحی جبال گذرانید و در این ایام مصدر خدمات مفیدي » اقتباس العلوم«کتاب

.S. Morteza, 1994 & S( هجري در شهر امل از دنیا رفت: 304براي آن دیار شد. وي سرانجام در سال

Morteza, 1996 (ستایش بسیاري از معاصران و مؤلفان و و مورد ) اهل علم قرار گرفتIbn Esfandiar, 1988.(


بر تربیت فرزندان موفق و افزونو Razi, 1995(1ابوالحسن محمد بن ابی احمد علوي ازدواج کرد (

به ارشاد مردم نیز همت ورزید. این بانوي علوي، علوم دینی و فقه را از محضر پشتیبانی از همسرش

Nooriهاي به نام آن زمان فرا گرفت و شاگردان بسیاري تربیت نمود (پدر و دیگر شخصیت

Tabarsi, 1994 از آن جمله دو دختر ایشان خدیجه و زینب هستند که از اهالی علم و فضیلت .(

.)Ibn Khallikan, 1955اند (بوده

یکی دیگر از فرزندان ایشان، سید مرتضی است که در ادب و فضل سرآمد و در کالم و فقه و

). با بررسی آثار این Al-Shaykh al-Tusi, 1994علوم معروف و پیشواي دانشمندان اهل عراق بود (

عوامل موفقیت گردد که یکی ازهاي وي معلوم میدانشمند امامیه و استناد به شرح خود نوشته

واسطه نقش مادر در دوران رسد علت تأکید سید بر این مسئله بهوي، مادرش بوده است. به نظر می

مهم بود که او براي آموزش و تعلیم فرزندان گرفت. در توضیح یکودکی و نوجوانی آنان و تصمیم

ن داراي مقامات اجتماعی این امر باید گفت؛ به استناد منابع اسالمی و اخبار سید مرتضی، پدر ایشا

برد. حضور مادر در خانواده و صبر و واسطه سیاست بویهیان در زندان به سر می بود و زمانی هم به

ویژه اقدام وي در انتخاب استادانی مبرز و نمونه سو و به با این موضوع از یک رویاروییمتانت وي در

ی سید رضی و سید مرتضی ایفا کرد. یکی براي امر تعلیم فرزندانش؛ نقش مهمی در رشد و بالندگ

,Mortezaآمد (از استادان ایشان، شیخ مفید بود که از دانشمندان بزرگ و رجال امامیه بشمار می

). شاید بتوان گفت سید به این واسطه در صدد بوده تا با تأکید بر نقش مادر در 1996

هایش، حق او را ادا نماید و از او تقدیر کند. موفقیت

هایی که در رثاي این بانوي علوي سروده شده؛ بیانگر اهمیت و اعتبار وي در سوگواري و مرثیه

شده دریافت هیاز مصادیق ارا )Morteza. 1995باشد(خانواده و جایگاهش در نزد معارف شیعی می

هاي عمده در فعالیت زنان شیعی در آستانه عصر غیبت ایفاي نقش گردد که یکی از شاخصه می

همسري و مادري بوده است.

یکی از ابعاد وجودي انسان، حضور در اجتماع است. چنانکه ج) اهمیت مشارکت اجتماعی زنان:

جهت که خداوند آن اند انسان مدنی الطبع است. در اندیشه دینی این حضور بویژه از برخی گفته

تجهیز نموده، فرصتی براي حق تعیین سرنوشت را به انسان عطا کرده و او را با اختیار و آزادي

کمال انسانی، اطاعت از اوامر و نواهی الهی و انجام وظایف ایمانی خواهد بود. بدیهی است زن نیز به

رود.عنوان انسان از این امر مستثنا نیست و مشارکت در اجتماع حق و تکلیف او بشمار می

ابوالحسن محمد چون اجدادش صاحب تقوا و فضیلت و در سیادت و کیاست وارد بود. وي مقاماتی چون نقابت - 1

تدریج اما به ،آمد دار بوده و زمانی امین اسرار خالفت بشمار می شیعیان، نظارت بر دیوان مظالم و امیرالحاجی را عهده

)Ibn Khallikan, 1955اي در فارس محبوس گردید ( ضب حکومت قرار گرفت و در قلعهمورد غ


قائل بودن به تالزم نظام تکوین و مسئله دیگر الزامات و شرایط حضور انسان در اجتماع است.

تشریع یعنی مصلحت عامه و پایبندي به قواعد و الزاماتی که براي حضور انسان در اجتماع تعیین

مندي انسان از حقوق طبیعی، موانع پیش رو که به سبب خروج از شود تا ضمن بهرهشده؛ سبب می

ید خواهد آمد که همگان از آن نفع جامعه ایمانی پد ،نتیجه حقوق پدید آمده، رفع گردد. در

برند. بر این اساس حضور زن در اجتماع داراي الزامات و قیودي است که نصوص دینی بر آن می

اند. از جمله تأکید و تصریح نموده و نویسندگان مسلمان و غیر آن مفصل درباره آن به بحث نشسته

مت انسانی زن، تأکید بر نقش تربیتی زن و توان به عدم اختالط زن و مرد، حفظ کرااین الزامات می

چنینی اشاره کرد. مواردي این

بیان کرد. "معرفت اجتماعی "عنوان باتوان فهم اهمیت این حضور و احکام و الزامات آن را می

رود و مبتنی بر معرفت اجتماعی از ارکان اساسی توسعه اجتماعی و سالمت معنوي بشمار می

فته از نگاه انسان به هستی و قواعد حاکم آن بوده، بر این ادعاست که اندیشه دینی بر گر

هاي وحیانی و سیره شده، از جانب آموزه هیترین تعریفی که از زن اراترین و کاملترین، اصیل صریح

پیشوایان معصوم است.

مطابقت داده و واسطه حضور انسان کامل و ولی الهی، خود را با او در این نگرش، انسان منتظر به

هاي اجتماعی؛ زمینه سعادت و کمال را فراهم و با آن با برخورداري از امکانات خدادادي و ظرفیت

شود. روشن است؛ تحقق کامل این مهم در صورتی رخ خواهد داد که این معرفت از سطح همراه می

غفلت از هدف خلقت گریزي، توان گفت مسئولیتمی ،فردي وارد حوزه اجتماعی شود. بر این اساس

ستیزي، محصول عدم اندیشی در شناخت نیازها، استعدادها و امکانات، تفرقه گرایی و دینانسان، کج

معرفت اجتماعی و مانع وصول به کمال مطلوب است.

درك مبانی نظري و راهکارهاي حصول به معرفت اجتماعی در قالب وظایف شیعیان در عصر

ها و الزاماتی که حضور آحاد ترینِ ویژگیپذیر خواهد بود. برخی از مهم نغیبت و انتظار پویا امکا

,Musaviنماید؛ عبارتند از: انجام تکلیف ایمانی (ویژه زنان در عصر غیبت را ضرورتی می جامعه و به

خالقیت در برخورد با مقتضیات، حل نیازها مداري، اخالق )، تقویت تعهد روحیه جمعی، 1950

افزایش توانمندي پذیري، سازي براي حضور فعال اجتماعی، مسئولیت قیقت دین، زمینهمنطبق بر ح

با رویاروییاجتماعی و درنهایت برخورداري از یک روحیه جهادي و اصالحی (در مقابل افساد) در

).Ameli, 1964مسائل اجتماعی (

ي زندگی دریافت بدست شود و معنا با استفاده از مبحث معرفت اجتماعی، جامعه اصالح می

ها و آید. این دستاورد عظیم اجتماعی قادر است تا افراد جامعه را تربیت نماید و از توانمندي می

یابی به حقوق و تکالیفشان رهنمون گردد. یکی از مند و همگان را در دستاستعدادهاي آنان بهره


هاي ضرورت مشارکت زنان در عرصه گردد؛ توجه بههاي مهمی که در این راستا پیشنهاد میبرنامه

گوناگون اجتماعی و رفع موانع آن است.

برخورداري از حقوق اجتماعی و حضور زن در جامعه در راستاي حقوق طبیعی و عمل به

در صورت سوء برداشت یا اتخاذ تدبیري ،رود. لذاتکالیف دینی است که همواره از او انتظار می

تنها به ناپذیري به دنبال خواهد داشت که نه زامات آن؛ پیامدهاي جبراننادرست درباره ابعاد و ال

شود. بر این هاي جدي به شأن و کرامت انسانی زن میصالح و نفع عموم نیست که سبب آسیب

انسانی از زن را الزم و آن را به –اساس اسالم، مشارکت اجتماعی همسو با ارائه یک حقیقت الهی

دهد جوامع انسانی باید آن را بکارگیرند؛ مورد توجه قرار می عنوان الگویی که همه

)Tabataba'i,1973(.

ن امامیه بویژه در این عصر؛ به مصادیق و شواهد تاریخی فراوانی وجود دارد که در سلوك بزرگا

است. تألیف آثار وزین علمی در باب نساء، اهداء شده ویژه یعنایتمسئله زن و جایگاه آن در جامعه

علمی با حضور زنان، تعلیم فنون تبلیغ، هاي هها به زنان فرهیخته، برگزاري جلسبرخی از کتاب

هاي اجتماعی به زنان از جمله مسئولیتحمایت از مبارزات فرهنگی زنان و واگذاري برخی از

). این امر بیانگر آن است که بزرگان شیعی، Al-Shaykh al-Mufid, 1989مصادیق این مدعا است (

تبیین مسئله مهدویت را بدون در نظر گرفتن نقش نهاد خانواده و جایگاه زنان در اصالح اجتماع

دانستند. نتیجه می امري ناممکن یا بی

ماعی زنان و تدابیر بزرگان امامیه براي توانمند سازي آنانمشارکت اجت

ازجمله ابعاد مهم جهاد فرهنگی زنان، حضور فعال آموزي و افزایش توانمندي زنان شیعی: الف) علم

هاي وحیانی و سیره و شخصیت آموزي و افزایش دانایی است و تشویق آموزه هاي علمدر عرصه

مندي از آن در اصالح فرد و جامعه و پرورش مین این نیاز و بهرهپیشوایان معصوم نقش مهمی در تأ

هاي آگاه و متعهد دارد.انسان

که از لوازم - است که الزمه مودت و اطاعت دلیلآن بهتأکید بر حضور فعال زنان در این عرصه

وي که در گرو کسب معرفت است. از سویی یکی از مختصات جامعه آرمانی مهد -پذیري استوالیت

کارگیري آن است. شده، گستره فراگرفتن حکمت در حوزه زنان و به در نصوص دینی بر آن تصریح

آموزند که زن در خانه با کتاب و سنت قضاوت چنان مردم حکمت را می"فرماید:امام باقر (ع) می

).Fahri Zanjani, 1984("کند می

.اندت (ع) و انتقال آن به آیندگان داشتهبی مهم در ثبت و ضبط معارف اهل یزنان شیعی نقش

پیشینه مشارکت فعال زنان در جبهه جهاد فرهنگی اعم از تعلیم، تبلیغ و مبارزات فرهنگی به صدر

گردد و در صدر آن نقش بانوان خاندان عصمت و طهارت (شامل مادران، همسران، اسالم بازمی


بیت (ع) قرار شیعی منتسب به یاران و صحابه اهلآن دیگر زنان از دختران و زنان اهل خانه) و پس

داشتند.

یکی از محورهاي فعالیت زنان در آغازین سده عصر غیبت فراگیري علم و تلمذ در محضر بزرگان

گردد که بخشی از اعالم و متون رجال شیعه بود. اهمیت و جایگاه این نکته بویژه از آنجا معلوم می و

Rahmani miyanji,1996, Ibnشود (فهرست و روایات این گروه مربوط می رجالی و روایی شیعه به

Tavus, 1992:برخی از زنان شیعی که در این عرصه فعالیت داشتند، عبارتند از .(

کلثوم بنت ابی جعفر محمد بن عثمان عمري: پدر وي محمد بن عثمان عمري، دومین نایب ام-

کلثوم اخبار متعددي را از قول پدرش درباره ناحیه جهت امعصر (ع) بود و از این خاصه حضرت ولی

).Bahrani, 1992کند (مقدسه و پیشوایان معصوم نقل می

که محضر بزرگان امامیه مانند شیخ مفید را فاطمه علوي: ایشان مادر سید رضی و مرتضی است-

هاي شیعی به واسطه او در جامعه شیعی نشر یافت. به قولی وجودش درك کرد و برخی از آموزه

).1994:3/216آمد (نوري، مأمنی مطمئن، براي شیعیان و خانواده آنان بشمار می

). Morteza, 1994خود بودند (سید مرتضی دو دختر داشت که از جمله زنان فاضله و عالمه عصر -

درباره نام این دو خبري در دست نیست. یکی از این دو دختر نزد عمویش، سید رضی، تلمذ کرد و

مرحوم سید به وسیلهالبالغه است که از جانب او اجازه نقل حدیث یافت. همو یکی از راویان نهج

).Noori Tabarsi, 1994شده است ( آوري گردرضی

ب بن عباد، وزیر بویهیان از دیگر زنان شیعی است که پدر براي رشد و تربیت وي دختر صاح -

).Sadr Haj Seyed Javadi, 2004بسیار تالش کرد (

توان به اند، می از دیگر زنان دانشمند و عالمه شیعی که بویژه موردتوجه منابع رجالی قرارگرفته-

,Ibn Tavusو سید بن طاووس اشاره کرد () Sadr Haj Seyed Javadi, 2004دختران شیخ طوسی (

).Ibn Tavus, 1950؛ 1992

هاي شیعی، ترین مفاهیم در آموزهیکی از محوري :بیت (ع) و ارشاد عمومی دفاع از حقانیت اهل -ب

بیت (ع) و تصریح بر وصایت الهی آنان از مسئله امامت است. نقش زنان شیعی در بیان فضایل اهل

آید. این وجه نمودي از آگاهی دینی، اي اجتماعی آنان در این عصر بشمار میهدیگر ابعاد فعالیت

تحقق معرفت اجتماعی در زنان و اهتمام شیعیان براي حراست از هویت عقیدتی و تاریخی خود

.بوده است

شد که از ترین ابزار مورد استفاده زنان در این زمینه شامل احتجاج، خطابه، مرثیه و شعر میبیش

تري برخوردار بود. بدین ترتیب ضمن تبیین مقام الهی امام و دفاع از گذاري بیشابلیت انتقال و اثرق

آمد و در گري جامعه فراهم میبیت (ع) و هدایت حقانیت آنان، فرصتی براي انتقال علوم اهل

پرداختند هاي انحرافی میهاي ظلمه و مقابله با جریانمبارزات فرهنگی به افشاي سیاست چارچوب


)Al –Johari,1964 ؛Isfahani ؛Tabari, 1937 ؛Al-Shaykh al-Mufid, 1992 ؛Ibn Tavus, 1951 ؛

Ameli ؛Helli, 1950هاي منقول از حکیمه دختر امام جواد هاي این ادعا، اخبار و گزارش). از نمونه

ل یو فصل مسا(ع) است. روایات متعددي از جناب حکیمه، درباره سیره و شخصیت امامان و حل

شده که بیانگر اهمیت و جایگاه ایشان در ارشاد و هدایت شیعیان و نزد امامت و مهدویت نقل

). نقش ایشان در تبیین Kuranyi, 1990؛ Noori Tabarsi, 1987محدثان و رجال شیعی است (

آمده است. پژوهشي دیگر از این ا همسئله مهدویت در مقال

مهم در ثبت و ضبط میراث علمی و عملی یزنان شیعی نقش ج) راهبرد توسعه نشاط معنوي:

توان به مشارکت بیت (ع) و انتقال نمادهاي فرهنگ دینی به جامعه داشتند؛ از این نمونه می اهل

مهم در یگونه آثار نقش بیت (ع) اشاره کرد. ازآنجاکه این زنان در نشر دعاها و زیارات منسوب به اهل

توجه است. از تر قابلي جامعه داشت؛ حضور زنان در این زمینه بیشاصالح فردي و سالمت معنو

کند. جناب آن جمله دعایی است که شیخ صدوق با واسطه از حکیمه دختر امام جواد (ع) نقل می

و فتال "بحاراالنوار «(ع) روایت کرده و عالمه مجلسی در حکیمه این دعا را از وجود حضرت مهدي

). نمونه دیگر، اهتمام دختر سید مرتضی در Al-Qayyumi, 1955اند ( ردهآو» روضه الواعظین«در

انتقال بخشی از سخنان امام علی (ع) است که پیش از این به آن اشاره شد.

ترین اقدامات شیعیان در این دوره، حل از مهممواجهه با مسئله مهدویت و مبارزات فرهنگی: د)

Fahriنوان عناصر اساسی در اندیشه مهدویت بوده است (مسائل مهدویت و فهم مقوله انتظار به ع

Zanjani, 1984.(

رسد؛ بخشی از اهمیت و ضرورت پرداختن به این مقوله، بویژه از آن جهت بود که با به نظر می

دیگر عناصر جامعه ایمانی مانند تداوم امر امامت، اجراي احکام دینی، ضرورت نظارت همگانی و

سو جامعه شیعی با مسئله امامت و کرد. چراکه از یکشیعیان ارتباط پیدا میل یحل و فصل مسا

دهی جامعه غیبت امام مهدي مواجه بود و از سویی تالش امامیه براي وحدت بخشی و سازمان

,Al-Shaykh al-Mufidشیعی نیازمند مرجعیت والیت عامه و نواب عام امام مهدي (ع) بود (

1989.(

، مراودات و مراجعات بخشی از نیازهاي عقیدتی و عمومی جامعه شیعی را اگرچه مکاشفات

ی عمده را براي یهاواقع عصر غیبت و عدم دسترسی مستقیم به معصوم؛ چالش اما به ،کردتأمین می

آورد و در این میان بزرگان امامیه بر آن بودند تا این مسئله را با استناد به ادله شیعیان فراهم می

).Ibn Tavus, 1992( کنندصوص دینی حل و فصل عقلی و ن

که نسبت به این مسئله پدید آمد؛ راهبرد بزرگان و رجال امامیه گوناگونی در میان رویکردهاي

براي پیشامدهاي اجتماعی و مناسب یو نقل اخبار و روایات؛ پاسخ پژوهشآن بود تا ضمن تألیف،

الشرایط، یک مجتهد جامع به وسیلهاج مبانی کاربردي ه دهند. باید گفت استخریمسائل دیگر ارا


هاي دینی و براي حل و فصل امور و عبور از مسائل عصر غیبت؛ از ضروریات مبتنی بر آموزه

اصولی دانشمندان امامیه در آغازین سده غیبت در - هاي فقهیفقهی است. استنباط هاي استدالل

رفت.شیعه بشمار میترین دستاوردهاي عقیدتی این رابطه از مهم

رسد یکی از راهبردهاي مهم امامیه، تقویت جایگاه مرجعیت فقها شیعی در جامعه به نظر می

گردد که دانشمندان و فقهاي امامیه در بوده است. با مراجعه به فهرست آثار عیاشی معلوم می

کتاب فرض طاعۀ "عنوان کتابی دارد با ،چنین اند. عیاشی هماجتماعی ورود کرده گوناگونمسائل

). عنوان برخی از آثار سید مرتضی (مانند Tajaddodکند (که ابن ندیم آن را ذکر می-"العلماء

مسائل الطرابلسیه، مسائل الدیملیه، المسائل الطوسیه، المسائل الجرجانیه، المسائل الصیداویه) نیز

. هوشمندي )Al-Shaykh al-Tusi,1996هاي اجتماعی است (بیانگر حضور فعال امامیه در صحنه

با آن؛ باعث شد تا این گروه به عنوان یک جریان درست رویاروییشیعیان در درك این مقوالت و

.کنندفعال فکري و اجتماعی در جامعه اسالمی عرض اندام

ان شیعی جایگاهی مهم و در خور توجه در این رویکرد داشتند و مشارکت فعال آنان در زن

هاي اجتماعی بیانگر گرایش به رویکرد دوم است. از سویی اهتمام زنان شیعی براي پیوند با عرصه

برخی از دانشمندان امامیه که داراي گرایش اصولی و اجتهادي بودند؛ حضور فعال در عرصه

هنگی و تالش براي حراست از مظاهر فرهنگی و تمدنی شیعی بیانگر سطح رشد معرفت مبارزات فر

باشد.اجتماعی شیعیان و مواجهه صحیح با مقوله غیبت و انتظار می

ل مهدویت است که یزنان شیعی با مسا رویاروییگیرد. نخست این مبحث در دو قسم قرار می

ل و اثبات امامت امام مهدي (ع) و ارتباط با ایشان باز یامرتبط با محورهاي تالش زنان براي فهم مس

ل عقیدتی و یگردد و مبحث دوم که به نقش هدایتگري و تربیتی زنان در حل و فصل مسامی

شود. این دو در ادامه مورد اجتماعی شیعیان و مراجعات آنان به زنان فرهیخته شیعی مربوط می

گیرد.بررسی قرار می

باوجود اخبار پیشوایان معصوم و تالش ل مهدویت و اثبات امام:یفهم مساتالش زنان براي - 1

عسکریین (ع) براي تبیین امامت امام مهدي (ع)؛ اما شیعیان همچنان، طالب ارتباط با امام و درك

).Saduq, 1997, p 209-210مستقیم ایشان بودند (

عصر (ع) و توجهاتی بوده حضرت ولیاخبار و روایات موجود؛ بیانگر تشرف زنان شیعی به محضر

توان به ارتباط حکیمه خاتون با آن حضرت شد. از آن جمله می که از ناحیه مقدسه به ایشان می

منصب سفارت داشت و عرایض مردم را به "عصر (ع) اشاره کرد. وي به قولی از جانب حضرت ولی

,Qomi( "رساند شد به مردم میآن حضرت و توقیعات شریفه را که از آن ناحیه مقدسه صادر می

،Saduq, 1984.(


نمونه دیگر رویاي صادقه است که براي زنی حاصل شد و در اخبار مهدویت ثبت گردیده است

)Kuranyi, 1990چنین تنی چند از زنان، با نواب خاصه و پس از آن بزرگان امامیه ارتباط ). هم

د.دنکرها کسب فیض میمستقیم داشتند و از آن

ل خود را دریافت یو مسا ها پرسشمکاتبه و ارتباط با وکالي امام، پاسخ راهبرخی دیگر از

نویسد؛ زنی از اهالی دینور، مالی را به احمد بن ابی روح داد تا آن را به کردند. ابن طاووس می می

ن (ع) بوده، پس رسد یکی از وکالي عسکریی(ع) تحویل دهد. ابن ابی روح که به نظر می امام مهدي

زمان با آشوب جعفر کذاب وارد سامرا شد و امانتی آن زن را به از شهادت امام یازدهم (ع) و هم

موفق گردید ادعاي باطل جعفر را افشا نماید ،ضمندر ) و Ibn Tavusدست امام رسانید (

)Kuranyi, 1990.(

دهد. ارشاد و هدایت مردم خبر می هاي دیگري نیز وجود دارد که از نقش نهاد وکالت در گزارش

وکال به امام رسانده راهبرد که مالی را از از زنی به نام عاتکه نام می "صراط المستقیم "مؤلف کتاب

). از دیگر مصادیق Ameli, 1964و به دستور ایشان، صرف امور مستمندان و شیعیان شده است (

حمد بن عثمان عمري، نائب دوم امام عصر (ع) کلثوم، دختر م این ادعا، خبري است که درباره ام

نقل شده است. وي که در قم سکونت داشت؛ براي دیدار اقوامش رهسپار بغداد گردید و از پدر

). مشخص نیست که آیا وي توفیق Bahrani, 1992درخواست نمود تا توفیق تشرف را طلب نماید (

کلثوم نویسد، منزل امرك و میمون بود. نوري میاین مالقات را یافت یا نه؟ اما دستاورد این سفر مبا

). Noori Tabarsiداد (در قم، محل مراجعات شیعیان گردید و او به سؤاالتشان پاسخ می

نخستین اشاره در مورد والده امام مهدي (ع) :مراجعات شیعیان به زنان و تبیین مسئله مهدویت - 2

بیان شده که مشهورتر از همه، گوناگونعناوین و اسامی است. نام این بانو در منابع متقدم شیعی با

). او پیش از ازدواج با امام حسن عسکري (ع) Al-Shahid al-Awwal, 1990است ( "نرجس "

)Bahrani, 1992) و نزد حکیمه بنت الجواد (ع) به دین اسالم تشرف یافت (Bahrani,1992 جناب .(

تبیین مسئله امامت امام مهدي (ع) داشت در هدایت شیعیان و ثرمؤ ینرجس خاتون نقش

)Bahrani, 1992.(

بیت (ع) تربیت حکیمه بنت امام جواد (ع) از دیگر زنان فرهیخته شیعی بود که در محضر اهل

یافت. رابطه نزدیکی با نرجس خاتون داشت و از جانب امام مأموریت یافت تا نرجس خاتون را با

). زمان والدت امام مهدي (ع) در منزل امام عسکري (ع) Bahrani, 1992معارف اسالمی آشنا کند (

). Saduq, 1984حضور داشت و تنها کسی بود که اجازه یافت تا از جناب نرجس مراقبت کند (

منابع شیعی بر تأکید کرده و اخباري که به نقل از وي درباره چگونگی والدت امام و اثبات ،رو ازاین

).Saduq, 1984اند (دهآن وارد شده را توثیق نمو


ویژه در آغاز امامت امام عصر (ع) بر این بانوي علوي نقش مهمی در ارشاد و هدایت مردم، به

) به Bahrani, 1992). عالوه بر این با استفاده از ادله قرانی و روایی (noori, 1987عهده داشت (

بن محمد، از نوادگان امام در باب دالیل امامت و علت غیبت آن حضرت که موسی هایی پرسش

,Kuranyi) و طهوي، یکی از یاران امام عسکري (ع) پاسخ گفت (Kuranyi, 1990هفتم (ع) (

) و گروهی از علویان که خواستار شناخت بیشتر حضرت مهدي (ع) بودند؛ ارشاد نمود 1990

)Bahrani, 1992.(

هاي شیعی است ، احتجاجات و اعتقادیههابرخی از آثار و اخبار منسوب به جناب حکیمه جوابیه

). شیخ صدوق به نقل از اسناد خود Kuranyi, 1990باشد (که محور اصلی آن مسئله مهدویت می

کند؛ پس از رحلت امام عسکري (ع)، محمد بن عبداهللا طهوي نزد حکیمه رفت و در نقل می

سؤاالتی پرسید. ایشان در "علت تداوم امامت در نسل امام حسین (ع)"و "حیرت مردم "خصوص

امامت در فرزندان "و افزود "کند گاه از حجت خدا خالی نمیخدا زمین را هیچ"گفت؛ پاسخ

که یکی از این دو (امام حسن (ع) یا امام حسین (ع) بر دیگري برتري حسین (ع) است بدون آن

آغازین امامت حضرت ل یبا مسا رویارویی). نقش جناب حکیمه در Saduq, 1984( "داشته باشد

مهدي (ع) به مثابه جایگاه حضرت زینب پس از قیام کربال بود. شیخ صدوق از احمد بن ابراهیم

بر جناب حکیمه وارد شدم و از پس پرده با وى سخن گفتم و از او 262نقل کرده که در سال

فه خود و حضرت درباره اعتقادش به امامان پرسیدم. ایشان ضمن تصریح به همسانی موقعیت و وظی

ها از زینب، تأکید کرد؛ حضرت زینب وظیفه داشت مردم را به راه راستین هدایت کند و آن

انحرافات و مهلکات دور نگه دارد و در پایان افزود: این دستور از سوى امام حسن عسکرى و به

).Saduq, 1984گرفته است ( انجامالسالم) پیروى از امام حسین (علیه

نت الجواد (ع)، یکی دیگر از زنان فرهیخته شیعی در دوران امامت حضرت مهدي (ع) خدیجه ب

هاي موجود درباره جناب قمري زنده بوده است. اگرچه گزارش 268باشد که به قولی تا سال می

تر از خواهرش، حکیمه خاتون است؛ اما همین هم بیانگر اهمیت و جایگاه این بانوي خدیجه کم

باشد. به استناد خبر خصیبی، منزل جناب خدیجه محل رجوع جامعه شیعیان میشیعی در هدایت

تر سؤاالت پیرامون والدت، سیره و گفت. بیشها سخن میمردم بود و ایشان از پشت پرده با آن

،بر این افزون). Khasibi, 1990ها پاسخ گفته است ( شخصیت امام مهدي (ع) است که وي به آن

کرد، به واسطه تربیت و راهنمایی جناب خدیجه که در خانه ایشان خدمت می خزاز مدائنی وابسته

,Bahraniکرد (هاي انحرافی مانند واقفیه برخورد نموده و شیعیان را ارشاد میموالي خود با جریان

1992.(

زمان با آغاز امامت امام مهدي (ع)، ادعایی بود که از جانب یکی از مشکالت جدي شیعیان، هم

ناشی از آن البته مقالی هايبا این مهم و دفع خطر رویاروییعموي ایشان به نام جعفر مطرح شد.


اما یکی از کسانی که در ارشاد مردم و برمال کردن کذب جعفر نقش داشت؛ فاطمه ،طلبددیگر می

جعفر بنت محمد بن هیثم (ابن سیابه) بود. نام این بانوي شیعی به واسطه اخبار مهمی که درباره

زمان با تولد جعفر فرزند امام کذاب نقل کرده، مورد توجه متون روایی شیعه قرارگرفته است. وي هم

"کند که درباره جعفر فرمود: هادي (ع)، در خانه آن حضرت حضور داشت و از قول ایشان نقل می

متصل به آن را . شیخ صدوق ضمن نقل این گزارش، سلسله روات "کند او تعداد زیادي را گمراه می

).Saduq, 1984هم آورده است (

از دیگر زنان شیعی که در تبیین مسئله مهدویت و اثبات والدت وي نقش داشتند؛ دو تن از

باشند که در خانه آن حضرت خدمت می "ماریه "و "نسیم "هاي کنیزان امام عسکري (ع) با نام

کند؛ وقتی حضرت مهدي (ع) به دنیا دو نقل می کردند. شیخ صدوق به نقل از اسناد خود از اینمی

الحمدهللا رب العالمین و صلی اهللا علیهم «آمد؛ دستان خود را به سوي آسمان باال برد و فرمود:

بر این، افزون». محمد و آله زعمت الظمه بعد ان الحجه اهللا و اخصه لو اذن لفرخ الکالم لزال الشک

ها را کتاب کمال الدین یت از ایشان نقل شده که شیخ صدوق آناخباري درباره مادر دوازدهم به روا

).Saduq, 1984است (آورده

شیعیان سؤاالتی که درباره امامت و مهدویت داشتند با یکی از موالی امام رضا (ع) به ،چنینهم

ت آمده در دوران غیب انگیز پیش کردند. صاحب مدینه المعاجز حوادث شگفتنام خدیجه مطرح می

).Bahrani, 1992کند (صغري را از زبان خدیجه موالي امام رضا (ع) روایت می

ل اجتماعی؛ یهاي مواجهه با مسا یکی دیگر از رهیافت راهبرد هجرت و خدمات زنان شیعی:

؛ Ibn shoube Harrani, 1983اسالمی بود ( گوناگونهجرت و پراکندگی حضور شیعیان در بالد

Qazvini, 1995قوله هجرت در اندیشه دینی از اعتبار و ارزشی واالیی برخوردار است. بر این ). م

در تسریع گوناگونیشیعیان و از آن جمله علویان بیش از همه از این امکان بهره بردند. علل ،اساس

ها را در توان آن هجرت و پراکندگی جغرافیایی شیعیان و ثبات موقعیت آنان دخیل بوده که می

ها نکه برخی از آ کردهاي عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي تفکیک علتچند دسته

عبارتند از: تأکید اخبار و روایات بر هجرت و جایگاه آن در حفظ عقیده و هویت شیعیان، ارادت

)؛ اطالع از احوال خویشان و اقوام خود، پیوندهاي Kamuvnah, 2010مردم به خاندان نبوت (

نسبت به علویان؛ )؛ ظلم دستگاه خالفت و دولتمردان سنیQomi,1983ت معیشت (ازدواج، وسع

هاي پیشامدهاي اجتماعی، شرایط اقلیمی و عقیدتی محل مهاجرت، قیام علویان و تشکیل دولت

). در این زمینه نیز زنان حضور داشته و بخشی از خدمات اجتماعی و نشر Qomi. 1983شیعی (

). Ibn Esfandiar, 1980؛ Ibn Fandoq,1997اسطه تالش آنان بوده است (بیت (ع) به و معارف اهل

گردد.در این مقال صرفاً به مواردي از مشارکت زنان در عرصه و پیامدهاي آن اشاره می


بیت هاي نشر مکتب اهل هاي استقرار شیعیان و علویان و از کانونترین مکان شهر قم یکی از مهم

ترین علت این امر، مهاجرت ). شاید بتوان گفت عمدهKamuvnah, 2012رود ((ع) بشمار می

).Bahrani, 1992حضرت معصومه و آثار و برکات ناشی از حضور ایشان در قم بوده است (

خورده است. یکی از دالیل چنین با نام بسیاري از زنان شیعی گره آستانه حضرت معصومه هم

Ibnبیت (ع) و سکونت در قم بوده است ( تسب به خاندان اهلاین امر مهاجرت گروهی از زنان من

shoube Harrani, 1983.(

چنین باید به نقش زنان شیعی در بر پا داشتن بارگاه و مقبره حضرت معصومه و توسعه آن هم

زینب دختر محمد بن على الرضا "نویسد:اشاره کرد. مؤلف کتاب تاریخ قم در این زمینه می

م این قبه بر سر تربت او بنا نهاد؛ و چون پس از وفات فاطمه ام محمد دختر موسى السال علیهم

رضائیه وفات یافت او را در جنب قبر فاطمه دفن کردند و پس از و خواهر او میمونه ابنۀ الرضائیه و

م و در او را نیز هم آنجا دفن کردند و قبه بر سر تربت ایشان بنهادند متّصل بقبه فاطمه علیها السال

). برخی دیگر از مشاهیر زنان شیعی مهاجر Qomi. 1983, Saduq, 1948( این دو قبه شش قبرند

که همزمان با سده نخست عصر غیبت به قم آمده و در جوار حرم حصرت فاطمه معصومه (ع) دفن

گردیدند عبارتند از: ام محمد بنت موسى رضویه، ام اسحاق جاریه محمد بن موسى، ام حبیب

ریه ابوعلى محمد بن احمد بن الرضا (ع)، ام القاسم دختر على کوکبى، میمونه دختر موسى جا

).Qomi 1983مبرقع و خواهر محمد بن موسى (ع) (

بر مشارکت فعال در امر تبلیغی، تعلیمی و مبارزاتی مربوط به افزونبر این اساس زنان شیعی

هاي شیعی و توجهی در نشر آموزه گان، سهم قابلامر هجرت، به واسطه پاسداشت مقابر و امامزاد

.کردندعرضه دستاوردهاي فرهنگی و تمدنی برخاسته از این مقوله ایفا

ها و روایات الي گزارش در البهمنزلت اجتماعی زنان شیعی و انتساب رجال امامیه به آنان:

کدام از مشان در فهرست هیچشود که ناموجود در متون مختلف اسالمی، بعضاً ذکري از زنانی می

اما کسانی که منتسب به آنها هستند، مشهور و مورد اعتبار مجامع ،گیردطبقات رجالی قرار نمی

). این مهم بیانگر اهمیت نقش زنان Tusi, 1937؛ Ibn Tavus, 1958باشند (حدیثی و روایی می

سالمت معنوي و توسعه مقداره شیعی در تربیت بزرگان شیعی است و از سویی حامل اشاراتی دربار

واسطه حراست و پاسداشت از مقام و منزلت زن است. در این معرفت اجتماعی در بین شیعیان به

شود:مقال تنها به دو نمونه اشاره از رجال منتسب به زنان شیعی اکتفا می

عبداهللا برقی ابوالحسن علی بن محمد ملقب به بندار: وي یکی از نوادگان دختري احمد بن (ابی) -

است که در زمینه نقل روایت ثقه و مورد اعتماد منابع بوده و صاحب آثار و تألیفات رجالی در زمینه

).Fahri Zanjani, 1984رجال شیعی است (


هاي پایانی قرن سوم در قید حیات بوده و در محمد بن حسن بن بنت الیاس خزاز: وي تا سال-

یعیان معاصر خود بیان کرده که در آثار نویسندگان اعصار عین نقل حدیث، اخباري از وضعیت ش

).Ibn Tavus, 1993شود (بعد یافت می

ابوالقاسم موسی بن محمد قمی؛ از رجال شیعه و مسانید مکتب روایی قم در دوران غیبت صغري -

باشد؛ به مادرش منتسب شده استکه مادرش دختر سعد بن عبداهللا اشعري میاست و به خاطر آن

)Fahri Zanjani, 1984.(

بحث و نتیجه گیري

باوجود اهمیت تحوالت تاریخ تشیع در سده آغازین عصر غیبت، پراکندگی و عمومیت آثار

هاي فکري و روایی حاکم بر سنت نوشتاري منابع اسالمی مرتبط سبب موجود و غلبه گرایش

هاي اجتماعی بسیار سخت و گاه شود، بازسازي و بازکاوي نقش و جایگاه زن در دگرگونی می

رسد، حجم کمی مطالب قابل قبول است؛ اما در عموم اگرچه به نظر می ،رو ناممکن باشد. ازاین

گویی به ابهامات پرسشگر را ندارد.توان پاسخ ،حال ینبا اه شده پرتکرار بوده و یارا هاي دادهموارد

این بر اساسدر اندیشه شیعی ممکن می باشد. ه الگوي دین شناختی از جایگاه و اهمیت زن یارا

حضور - 2تعالی فردي -1هاي اصلی توانمندي زنان شیعه در سه محور قابل بررسی است امر مؤلفه

ترین هاي اجتماعی؛ از مهممشارکت در پیشبرد اهداف متعالی و آرمان - 3مؤثر در نهاد خانواده

عصر غیبت بود. هاي توانمندي زنان شیعی در سده آغازینمؤلفه

بیت (ع) و بزرگان زنان شیعی به عنوان یکی از ارکان اصلی جامعه ایمانی، بویژه موردتوجه اهل

گرفت. انجامهاي اجتماعی امامیه بوده و تدابیر جدي براي مشارکت هوشمندانه این گروه در عرصه

مت معنوي جامعه، افزایش منزلت اجتماعی بانوان شیعی، مشارکت آنان در ارتقاي سطح سال

توانمندسازي آنان در حیطه آموزش و تعلیم در مبارزات فرهنگی و احتجاج با مخالفان، بسترسازي

، گوناگونهاي براي توسعه مدنی و طرح الگوي دین شناختی مبتنی بر نظام امامت در زمینه

صوم و ئولیت مراتب والیت مع ل اجتماعی و تعهد نسبت به سلسلهیجدي با مسا رویاروییضرورت

ترین تدابیر و راهبردهایی بود شیعی از مهم - پذیري براي رشد و ارتقاء مؤثر در تمدن سازي اسالمی

گرفت. انجامکه در این زمینه

ترین توجه زنان شیعی در سده آغازین عصر هاي بزرگان امامیه، بیشدر راستاي تدابیر و سیاست

(ع) و تبیین مسئله مهدویت بود. در راستاي تحقق این بیت غیبت معطوف به پاسداشت میراث اهل

امر، زنان شیعی ضمن تالش براي افزایش سطح دانایی دینی و توانمندهاي اجتماعی، در اصالح و

هاي انحرافی مشارکت فعال تقویت نگرش دینی شیعیان، مبارزات فرهنگی و مقابله با جریان

بر نشر معارف الهی و تربیت افزونر حوزه اجتماعی داشتند. نتیجه این تالش آن بود که بویژه د


براي ایجاد تغییرات اجتماعی و فرهنگی مهم بویژه در تاریخ مناسب یهای هاي صالح، زمینه انسان

هاي توان گفت عصر طالیی تاریخ تشیع در حوزه که می اي گونه اجتماعی شیعیان به وجود آمد. به

گی و تمدن همان سده نخستین عصر غیبت یعنی اواسط حیات سیاسی، اجتماعی، فرهن گوناگون

قرن چهارم و پاوایل نجم هجري بوده و زنان شیعی در این زمینه سهم به سزایی داشتند.

هاي فقهی و اصولی که هاي دینی و استنباطتأثیر رویکرد مدیریت اجتماعی مبتنی بر پایه

اتخاذ کردند؛ سهم زنان شیعی را در مشارکت رفت از مسائل عصر غیبت بزرگان امامیه براي برون

هاي تربیتی، تعلیمی، تبلیغی، مبارزاتی و فعال اجتماعی افزایش داد و سبب مشارکت آنان در نقش

جهادي شد. بر این اساس زنان در نهادینه کردن فرهنگ انتظار و حصول معرفت اجتماعی، به

تري بر عهده داشتند. این نقش جدي رفت از مسائل عصر غیبت، عنوان دو عنصر اساسی برون

شده، اما اهمیت و جایگاه آن در نزد بزرگان امامیه و ها اگرچه در قالب اخبار روایی بیانرهیافت

متون حدیثی و رجالی امامیه چنان است که قابلیت استخراج اصول و قواعد کلی براي دریافت

آورد.می هاي اجتماعی را فراهمالگوي معیار حضور زنان در عرصه

Refrences BOOKS - QURAN. - Al -Johari. Ahmad. Qom: Al-Tabatabayi. Almoqtazab Al-asar. (Arabic) al-Kulayni.Muhammad b. Ya'qub. Tehran: Dar Al-kotob Al-Islamiyah. Al-Osul (Al-Kafi). 1960. (Arabic) - Al-Qayyumi. Javad. Qom: Publishing Eslami. Sahifa Al- Mahdi. 1955. (Arabic) - Al-Shahid al-Awwal. Qom: Publishing Eslami. Al-Durus. 1993. (Arabic) - Al-Shaykh al-Mufid. Qom: Jameah Al-Modaresiyn. Al-Muqni'a. 1992. (Arabic) - Al-Shaykh al-Mufid. Qom: Mufid. Al-Irshad fi ma'rifat hujaj . 1992. (Arabic) - Al-Shaykh al-Tusi. Mohammad. Qom: Al –Feqahah. Al-Fihrist. 1996. (Arabic) - Al-Shaykh al-Tusi. Mohammad. Qom: Al- Maaref Islamiyah. Al-Ghaybah. 1990. (Arabic) - Al-Shaykh al-Tusi. Mohammad. Qom: Publishing Eslami. al-rijal. 1994. (Arabic) - Al-Tabrisi. Hasan. Qom: Al- Radi. Makarim al-Akhlaq. 1992. (Arabic) - Al-tanukhy. Hasan. Qom: Al-Radi. Al-Faraj Bad al-Shedah. 1944. (Arabic) - Amedi, Abd-alvahed. Qom: Daftar- E tablighat Islamic. Ghurar Al-Hikam Wa Durar Al-Kalim.1946. (Arabic) - Ameli. Muhammad Ali. Al-Mortazaviyah. Al-Serat Al-mostaghim. 1964. (Arabic)


- Bahrani. Hashem. Al-maaref Al- Islamiyah. Madinah Al-maajez. 1992. (Arabic) - Bokhari. Mohammad. Beirut: Dar Al-fekr. Sahih Al-Bukhari. (Arabic) - Effendi, Abdullah. Qom: Marashi Najafi. Rias-Al- Ulema, Research by Ahmad Hosseini. Without history. (Persion) - Fahri Zanjani. Ahmad. Tehran: Dar Al-kotob Al- Islamiyah. Nu'mani. Muhammad. Al-Gheybah. 1984. (Persion) - Golpaygani. Mohammad Vahid.Tehran: Board book. Ibn Taqtaqy. History of Fakhri. 1982. (Persion) - Helli. Hasan. Najaf: Al-Heydariyah. Al-Mohatazar. 1950. (Arabic) - Hor amely. Beirut: Dar Al-Ehya’ Al-Toras Arabi. Wasāil al-Shia. 1970. (Arabic) - Ibn Esfandiar. Mohammad. Khavar. History of Tabarestan. Correction by Abbas Iqbal. 1980. (Persion) - Ibn Fandoq. Foroughi Bookstore. History of Beihagh. Corrected by Ahmad Bahmanyar. (Persion) - Ibn Khallikan. Cairo. Vafayaf Al-Aayan. 1955. (Arabic) - Ibn shoube Harrani. Qom .Tohaf Al- oqul an al-Rasul. Research by Ali Akbar

Ghaffari. 1983. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Najaf: Al-heydariyeh. Kashf Al-mahajah. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Dar Al-zakhayer. Faraj Al-mahmvm. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Qom. Al- Dorou Al-vaqei. 1993. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Qom: Dar Al-ktab. Al-yaghin fi emraa amir Al-moumenin. 1992. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Qom: Dar-Alketab. Al- Tahsin. 1992. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Qom: Khayyam. Al- Tarayef. 1951. (Arabic) - Ibn Tavus. Ali. Qom: Navid-e Islam. Al- lohuf fi ghatli Al-tofuf. edition:5. (Arabic) - Isfahani.Abu Al-Faraj. Qom: Dar-Alketab. Maqatel Al-talebeein. (Arabic) - Javadi Amoli. Abdullah. Qom: asraa. Woman in the Mirror beauty and glory. 2004. (Persion) - Kamuvnah. Abdul-Razzaq. Najaf. Fazaeel Al- Ashrāf. 1970. (Arabic) - Khasibi. Hossein. Beirut: Al-Balagh. Al-hedayah Al-kobra. 1990. (Arabic) - Kohlberg. Etan. Qom: Marashi Najafi. Library Ibn Tavus. 1998. (Arabic) - Kuranyi. Ali. Qom: Al- Maaref Islamiyah. Mu'jam Al-Ahadith Al- mahdi. 1990. (Arabic) - Majlisi. Muhammad Baqir. Dar Al-Ehyaa Al-toras Al-Arabi. Bihar ul Anwar. 1982. (Arabic) - Mirza Qomi. Keyhan. Jame Al-shatat. 1992. (Arabic) - Mohammad Dashti. Qom: Safhe negar. Razi. Nahjul Balagha. 2000. (Persion) - Morteza. Dar Al-Quran. Rasael Al –Mortaza. 1994. (Arabic) - Qom,M. (1994). Publishing Eslami. Al- Intesar. (Arabic)


- Tehran,M. (1996). Seqafah. matters of Alnasryat. (Arabic) - Hindi,M. Beirut: Al-Resalah. Kanz Al-Omal. (Arabic) - Musavi Isfahani, M. T.( 1950). Tehran: Islamic Propagation Organization. Mekyal Al-Makarem. (Arabic) - Noori Tabarsi, M. H.(1994). Qom: Al- Bayt. Khateme Mustadrak al-Wasāeil. (Arabic) - Noori Tabarsi, M.H.( 1987). Qom: Al- Bayt. Mustadrak al-Wasāeil wa-mustanbae al-masāeil. (Arabic) - Qadi, N. Qom: Publishing Eslami. Sharh Al-Akhbar. (Arabic) - Qazvini. Zachary. (1995). Tehran: Amir Kabir. Asar Al-belad & Akhbar Al-Ebad. (Persion) - Qomi, A..M.( 2001). Montahi Al-Amal. (Persion) - Q, H. (1983). Tehran: Tus. History of Qom. Qomi. Hasan. (Persion) - Rahmani Miyanji, A. (1996). Tehran: Al-monir. Al- Imam Ali. (Arabic) - Razi. (1995). Mashhad: Al-Razaviyeh. Khasaes Al-aeme. (Arabic) - Razi. Qom: Basirati. Al-Mahazat Al-Nabaviyah. (Arabic) - Sadr Haj, Seyed Javadi Et al.( 2004). Tehran: Mohebbi. Encyclopaedia of Shi'ism.. (Persion) - Saduq, M. (1983). Beirut: Al-Aalami. oyoun Akhbar Al-Reza. (Arabic) - Saduq, M. (1996). Qom: Al-Besah. Al-Amali. (Arabic) - Saduq, M. (1948). Qom: Al-Radi. Savab Al-Aamal. (Arabic) - Saduq, M. (1997). Qom: Imam Hadi. Al-Hidayah. (Arabic) - Saduq, M. Qom: Jameah Al-Modaresiyn. Al-khesal. (Arabic) - Saduq, M. (1994). Qom: Jameah Al-Modaresiyn. Kamal al-Din and Tamam Al-Nimah. (Arabic) - Safi Golpayegani, L. A. (1992). Tehran: Sadr. Montakhab Al –Asar fi Al-Imam Al-sani Al-ashar. (Persion) - Saroukhani, B. (2008). Tehran: Institute for humanities and cultural studies (IHCS) .Research methods in social sciences. (Persion) - Tabari, A. (1937). Al- maqdasi. Zakher Al-oghba. (Arabic) - Tabataba'i, M. H. (1973). Ismailian. Al-Mizan fi tafsir al-Qur'an. (Arabic) - Tajaddod, A.R. Ibn Nadim. Al-Fihrist. (Persion) - Tusi, N. (2000). al-Mulk. Tehran:Elmi. Seyar Al-moluk. (Persion) - Zahedi, M. J. (1998). Tehran: Maziar. Gould, Julius. William L Kolb. A dictionary of the social sciences. (Persion) Articles - Management Studies in Development and Evolution. (2002). Seyyed Naghavi. Mir Ali Social Capital: Concepts and Theories. V. 9. N. 33-34, P: 9-24. (Persion) - Volume26. Number 26. Pages1-32.Social Sciences Letter. Tavassoli. Q& Musavi. M. regards such a new concept. December 2005. (Persion)


- Social Welfare. Saadat R. (2007). The Estimation of Level and Distribution of Social Capital in Iran's Provinces. V. 6. N. 23. P:173-196. (Persion) - Journal of Human Sciences, V.13. N. 46-47. P: 241-266. (Al-zahra). - Ahmadi, A. Alireza & Ghafarian. W.( 2004). Understanding of research methods at the historical studies. (Persion)

هﺪﺳ رد نآ يﺎﻫﺪﻣﺎﯿﭘ و ﯽﻌﯿﺷ نﺎﻧز ﯽﻋﺎﻤﺘﺟا ﺶﻘﻧ...

Documents