SUNULAN

HAZIRLAYAN

OKUL NO

BaLUM

KONU

ı PROF. DR. FiKRET KUTSAL

ı MUSTAFA TABAR

I 960882

ı iŞLETME

ı VaNETiN EKONOMtSi

i Ç i N D E K i L E R

* YbNETiN EKONOMiSiNiN MAHiYETi VE AMACIYönetim ve OrganizasyonYönetim sureciYönetim Ekonomisinin Diger Konularla ilişkileriNormatif Ekonomi ve Deskriptif EkonomiKapital PlanlamasıTahminleme (Forecastıng)Yönetim Kararlarında Temel Yaklaşımlar ve Deyimler

* TALEP TEOR±Si VE TALEP ANALİZİYönetim Kararları ile Talep ilişkisiNokta Esnekliai ve Yay EsnekliaiTalebin Fiyat EsnekligiTalebin Gelir EsnekligiÇapraz EsneklikTalep Teorisi Açısından Artan Gelir ve Marjinal GelirDetjişik Pazarlarda Talep Analizi

* üRETiM EKONOMiSiüretim FonksiyonuTek üretim FaktörU KullanımıDegişen Oranlar Kanunuiki üretim Faktörü KullanımıMarjinal ikame (Yerini Tutma Oranı>iki üretim FaktörU Kullanılmasında Talep ürUn Egrisiüretimin üç Aşamasıüretim FaktörUndeki Artışın üretime Etkisiüretim ve üretim FaktörU ilişkisinin En iyilenmesi

* MALiYET TEOR±SiMaliyet FonksiyonlarıKısa ve Uzun Dönem Faaliyetler

* YbNETiM EKONOMiSiNE GLOBAL BiR BAKIŞDış TicaretKarşılaştırmalı üstUnlUkTalep ve Kaynak Egrilerini ülkenin ihraç Edece9iürUnU Belirlemede KullanmakKur Payları ve EtkenleriTarife ve KotalarKoruma Yönteminin Geçmişteki Ani ÇıkışıStratejik Ticaret PolitikasıUluslararası Ticaret TartışmalarıYurt Dışında Doarudan Yatırım YapmakUluslararası Teknoloji Transferinin KanallarıMalların ihracıPatent AnlaşmalarıTransfer Kanalları Arasında Bir Seçim YapmakStratejik ittifak

Sayfa 1-44-10

10-1111-1414-16

192(>·-2:-~2~~;-2·7

c~·7-·3(:> 31-33

-- -·~~-~~34-35-r -- ~~-~b

3E:,37-40

'-~0--·L~ lLı-l-4c:'.Lt i::: ..... Lı. :3

44444445

45-474848

,'.,. '::) ·-::'"j o50

so-s ı

57-5858

59-60

60-Şi.=:'.bc:·-6363-EA

,- ı:· ..o.::ıE,~5-66E,E,-E,767-68

68f.,8-69

6'::)6'3-7070-71

1

YöNETİM EKONOMİSİNİN MAHİYETİ VE AMACI

İşletme kararlarında uygulanan ekonomi bilimidir. Genelekonominin, teori ile uygulama arasındaki baglantıyı kurmayaçalışan özel bir daldır. işletme problemlerinin açıklıtja ka­vuşturulması, yönetim için gerekli bilgilerin organizasyonuve analizi, işletmenin sahip oldugu hareket seçeneklerininkarşılaştırılması ile uaraşır.

Yönetim Ekonomisi, tırmanın veya herhangi bir yönetimbiriminin elde bulundurdutju sınırlı kaynaklarını, kendi faa­liyetleri arasında en iyi şekilde daaıtım çalışmasıdır.

Yönetim Ekonomisi hedeflere dönük ve açıklayıcıdır. Ne­yin, neden ve nasıl oldugu üzerinde durur. Hedeflere en iyişekilde şekilde ulaşmayı amaç edinir. Seçenekler arasında eniyinin seçimi ile ilgilenir. Uygulamada kendini kabul ettir­miş olan veya gelecekte karar vermeyi geliştireceiji umulanfaydalı bilimsel araçları ele alır.

İş idaresi ve yör.etim]

IEkorıomi Te,:,risi ı-- Yönetim Ekonomisi ı-- Yör,etim Prı:,b lem l eri r,e

ve Metodları Er, iyi çözümL_ __

Yönetim ekonomisinin ekonomi teorisi,problemleriyle ilişkisi

iş idaresi ve yönetim

Yönetim Ekonomisinin gerçek amacı uygulamadır. Yönetimekonomisi araştırmacılarının (Yönetim ekonomistlerinin) göre­vi, işletmenin karşı karşıya oldugu problemi tanımlamadan ön­ce başlar. işletmenin çalışma şartlarını, çevresindeki geliş­meleri ve diher işletmelerle olan ilişkilerini sürekli ince­lerler, ileriye dönük tahminlerde bulunurlar.

Beklenen sonuçlar ve çıkabilecek problemlere karşı degi­şik seçenekleri tesbit ederler. Ne tip problemlerde hangi se­çenegin daha iyi sonuç vereceDini önceden araştırırlar. iş­letmenin problemlerini zamanında tesbit etmek de onların gö­revidir. Problem tanımlandıijında devamlı gözlemledikleri iş­letmenin çalışma şartlarını, çevresindeki gelişmeleri ve di­aer işletmelerle olan ilişkilerini tekrar gözden geçirereken uygun seçenekte karar kılarlar. Uygulamaya geçildiktensonra da sonuçları yakından gözlemleyip, beklenen sonuçlaraulaşılıp ulaşılmadıgı kontrol edilir.

Yönetim Ekonomisti

Si.irekli Gözlemi I I !Problem SeçenekEleştirmesi

ProbleminTesbitive Tanımı

iyi Seçim Uygulama Di.izeltrııe

Yönetim ekonomistinin görevleri

Yönetim ekonomisinin diDer bir tanımı ise, ekonomik teo­ri ve rııetodların iş idaresi ve yönetime uygulanmasıdır.

Yöneticiler, nasıl, iyi kararlar alırlar? Nelere dikkatetmelidirler? Bir pazarın, bir iş çizgisinin ya da bir en­di.istrinin özellikleri çok iyiken, nasıl olur da giriş muhale­fet haline gelir? Ne zaman, şartlar tam tersine döner yani

2

3

büyüme garantilenemez, çıkış da sürekli bir operasyonla ter­cih edilir hale gelir? Neden bazı işler çok iyi para geti­rir'de di9erleri çok az bir parayla yetinir? Çalışanları na­sıl motive edersiniz? Bu soruların tümü yönetimsel kara vermesürekli meydan okumaya sebep olan ekonomik alanları kapsar.

Bu kararları vermede ilk adım; verilecek kararlar içinaçık bir taban oluşturmak amacıyla tUm ekonomik bilgileri or­taya dökmek ve organize etmektir. Organizasyonunu hedefleriçok iyi ve açık belirlenmeli ki onlara uygun yönetimsel he­defler de oluşturulabilsin. Hammaddeyi etkili bir şekilde ya­rarlı hale getirmek, düşünülecek en önemli konu olmalıdır.Sermaye elde edilmeli ve işletilmeli; çalışanlar egitilmelive gUdülenmeli; bilgi sistemleri öyle hazırlanmalı ki, iste­nildiginde o anki verimi dogrudan rapor edebilsin ve monitör­de gösterebilsin. Geniş ve kapsamlı bilgi, çok çeşitli yete­nekler; bu kararları vermede ve bu surecin her bir aşamasınıtamamlamada çok gereklidir. Başarılı bir yönetici olmak içingereken ilk şey; iyi karar verebilme yetenegidir. Başarılıyönetici tarafından kullanılacak en önemli araçlardan biri deyönetim ekonomisi yöntemleridir.

Yönetim ekonomisi, iş ve organizasyon kararlarını verir­ken, ekonomik teori ve yöntemlere başvurur. Yönetim ekonomisiyönetimsel problemleri çözerken; ekonomik analiz tekniklerinive araç gereçlerini kullandıgından, yönetimsel kararlar içinyeni ve güncel araçlar geliştirmeye karar verme bilimleriylegeleneksel ekonomiyle de alakalıdır.

Yönetimsel kararların degeri, onları açıklayıcı ve kesinkurallı kısımlarını tetkik etmekle anlaşılır. Yönetim ekono­misi, yönetim kararlarını oluşturmak için kesin kararlar be­lirtmiştir. Bu kararlar, yöneticilere, organizasyonla ilgilihedeflere etkili bir şekilde ulaşmak için gerekli şeylerinnasıl yapılması gerektigini anlatır. Yönetim ekonomisi, ayrı­ca, ekonomik güçlerin yapılacak organizasyonları nasıl etki­leyebilecegini tanımada yöneticilere yardımcı olur ve yönet­sel davranışın ekonomik sonuçlarını tanımlar.

Yönetim ekonomisinin, hem k&r amaçlı olan, hemde k&r a­maçlı olmayan sektörlerde deDişmez katı kuralları vardır. br­negin, k&r amacı gütmeyen bir hastane organizasyonu, sınırlı

tıbbi elemen,' ekipman ve ilgili kaynaklarla en iyi tıbbi ba­kımı yapmaya çalışır. Yönetim ekonomisi araç-gereçlerini vekavramlarını kullanarak, organizatör, bu sınırlı kaynaklarıntahsisatını yapabilir. Kısacası, yönetim ekonomisi, kıt ser­maye ve insan kaynaklarından etkili biçimde yararlanılmasınayardımcı ı:,lacak bir dizi kuralları ı:ılu',}tı.rrmada yöy,eticilereyardımcı olur.

Do~ru ve kabuledilebilir kuralları oluşturmak için, yö­neticilerin; çalıştıkları ekonomik çevreyi ve koşulları iyitanımaları gerekir. Yönetim ekonomisi, ekonomik güçlerin, ka­rarları nasıl etkilediYini ve kararların da ekonomik güçlerinasıl etkiledigini açıklar.

YöNETiM VE ORGANiZASYON

Yönetim, insanların işbirligi saylama ve onları bu amacadogru yürütme iş ve çabalarının toplamıdır. Bir işletmede yö­ır,etim faaliyetlerini yi.irUter, kişiler veya guruplar "Yör,etimOrganları" veya "Yör,et im Kademesi", faaliyet gurupları ise"Fonks ı yorı o l ar-a k ad Land ı r ı Lmakt ed ı r-,

Yönetim Faaliyetinin Aşamaları

Yönetim işletme amaçlarına ulaşma faaliyetleri oldugunagöre, amaçların belirlenmesi, amaçları arasında tercihlerinyapılması ve amaca ulaştıracak araçların seçimi, yönetimin enbaşta gelen görevleri arasındadır. Yönetim faaliyetinin aşa­maları:

I- Plarılama:

işletmeler amaçlarına ulaşmak için neyin, nerede, ne za­man, nasıl ve ne ile yapılacaijını belirlemek zorundadır. Bubelirleme işlemine planlama faaliyeti adı verilmektedir. Birbaşka deyişle işletmelerde plan, yarının faaliyetlerini bu­günden belirleyen bir sistemdir. işletmelerde amaçların, po­litikaların, prosedürlerin, kuralların, programların, bütçeve stratejilerin tesbit ve tayini planlamanın başlıca görev-

4

5

leri arasındadır. işletme planların kapsadıkları zamanın u­zunluguna göre, Uç çeşide ayırabiliriz.

1- Uzun Vadeli Planlar:

işletmenin dahil olduDu sektörUn genç ya da yaşlı olmasıekonomide geleceiji degerlendirme olanaklarının genişlik dere­cesine göre 5-25 yıllık sUreleri kapsarlar. Bu planlar uzunbir sureyi kapsadıklarından belirsizligin etkisi altındadır­lar. Bu nedenle uzun vadeli planların ayrıntı ve kesin rakam­lar yerine, amaca ulaşabilecek genel prensipler ortaya dahaiyi olur.

2- Orta Vadeli Planlar:

Orta vadeli planlar 1-5 yıllık sureleri kapsarlar. Uzunvadeli planlara oranla daha kesin rakamlar ifade eden bu planbir uygulama planı niteliaindedir. Bir yıldan fazla sureyikapsayan yatırım projeleri, orta vadeli planların en gUzelörneaidir.

3- Kısa Vadeli Planlar:

En fazla bir yıllık sUreyi kapsayan uygulama planları,bu planlama gurubunu oluşturur. BUtçe böyle bir plan çeşidi­dir. Kısa sUreyi kapsadıklarından tahminlerde isabet derecesifazladır.

Tanımı yapılan Uç plan çeidi de görUnUşte birbirindenfarklı olmasına rarımen, aynı amaca hizmet etmekdtedirler. As­lında kısa ve orta sureli planlar, genel amaçları belirleyenuzun sUreli planların bir uygulama ve kontrol aracıdır.

II- Organizasyon:

Hazırlanmış planların işletme amaç ve hedeflerine ulaşa­bilmesi için gerekli koşulların yaratılması ve korunması faa­liyetidir. Yapılacak iş ve bu işi yUrUtecek kişileri belirle­mek ve seçmek, iş bölUmUnU gerçekleştirmek, görev, yetki vesorumlulukları belirlemek organizasyonun başlıca görevleridir

Organizasyonlarda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

işletmelerin organizasyonu yapılırken bazı ilkelerin bi­linmesi ve dikkate alınması gerekir. Koontz ve O'Donnell ta­rafından bu ilkeler şöyle özetlenmiştir.

1- Amaç Birligi ilkesi:

Organizasyonun tamamı veya kısımları aynı amaçları ger­çekleştirecek bir şekilde düzenlenmelidir.

2- Yeterlilik ilkesi:

Organizasyon,çekleştirebilmesiişletme amaçlarınadir.

işletme amaçlarını en az maliyet ile ger­ve işletmedeki her bölüm, dal veya kısım,ulaşmadaki katkılarıyla deDerlendirilmeli-

3- işbölUmü ve ihtisaslaşma ilkesi:

Organizasyonda her kişiye mümkün oldugu kadar tek bir işverilmelidir. Böylece emekle daha çok üretim saDlanır. Kişi­ler bilgi ve gayretlerini belli bir iş veya iş alanına yogun­laştırarak o işe hakimiyet ve nUfuz edebilme oranı artar.

4- Görevlerin Tarifi ilkesi:

i5letmenin amaçlarına uyması için gerekli faaliyetlerinbelirlenmesi, gruplara ayrılması ve görevlerin tesbiti gerek­lidir. Görevlerin açıkça tanımlanması ve koşullarının belir­lenmesi şarttır. işletme bUnyesindeki faaliyetlerin gruplan­dırılmasına, bölUmlere (daireler) ayırma denir. Bu ayırımda,bölümlerin fonksiyonlarının açık bir şekilde tanımlanması,fonksiyonların gerçekleştirilmesi ve gerekli koordinasyonunsaDlanması için otoritenin temini gereklidir.

5- Hiyerarşi ilkesi:

Otorite, organizasyonun temel unsuru; hiyerarşi ise oto­ritenin işletme içindeki dagılımıdır. üstten asta dogru zin­cirleme otorite ilişkileri iyi bir şekilde tarif ve tayine­dilmelidir. Otoritenin açık bir şekilde tanımlanmış olmasıkara verme ve haberleşmenin etkinliDini arttırır.

E,

6- istisna ilkesi:

Ast, kendi otoritesi içindeki sorunlar hakkında, kendikarar verme yetkidine sahip olmalıdır, ancak, otoritesi dı­şında kalan durumlarda UstUne başvurmalıdır.

7- Kumanda Birligi ilkesi:

Her ast, sadece bir Uste tabi olamlıdır. Astın birkaçListen emir alması halinde, ast hangi Uste tabi oldugu konu­sunda tereddUte düşer. üstler de, asta verilen görevlerin ne­ler oldugu ve ne ölçüde otorite devredildiDini bilemezler.

8- Yönetme Birligi ilkesi:

Yönetme birliGi, politika, plan ve faaliyetlerin aynıhedefe, belli bir politika, plan ve program içinde yUrUtUlme­sini gerektirir.

9- Sorumluluk ilkesi:

üst, astı bir işin yapılması için görevlendirdihinde astbu görevin yerine getirilmesinden Uste karşı sorumludur. Ay­rıca, List de asta verilen görevlerin yerine getirilmesindenve sonuçlarından sorumlu olmaya devam eder.

10- Otorite ve Sorumlulugun Denkligi ilkesi:

Otorite ve sorumluluk birbirineverilen kişi, bu görev için gerekligetirilmelidir.

denk olmalıdır. Görevotoriteye de sahip hale

11- Denge ilkesi:

Organizasyonlarda denge esastır. brneffin otoritenin mer­kezleşmesiveya merkezleşmemesi dengeli bir şekilde belirlen­melidir.

12- Esnekli! ilkesi:

Sosyal, teknolojik ve biyolojik koşullardaki degişmelerkarşısında organizasyon, degişebilir bir yapıya sahip olmalı­dır.

7

13- Devamlılık ilkesi:

Gerekli hallerde amaçlarda degişiklik yapılarak, organi­zasyonlarda devamlılık saglanabilmelidir.

14- Liderli~in Kolaylaştırılması ilkesi:

Organizasyonda otorite devri ve ilişkileri yöneticininliderligini destekleyici olmalıdır.

Bu ilkeler esas alınarak yapılan organizasyonlar, işlet­menin özellikleri ve amaçlarına göre, işletmeden işletmeyefarklılıklar gösterirler. Ancak her organizasyonda şu temelunsurlar vardır:

Amaçlar,Eylemde rol alan kişiler,Eylemde yardımcı kişiler,Bagıntılar, edimler.

III- Kumanda:

Yöneticilerin en önde gelen görevi olan kumanda, hareketve işletme emrini vermek olarak tanımlanabilir. Bu tanıma gö­re, işletmeyi faaliyete geçirmek ve tum organları o amaç doa­rultusunda çalışmasını saglamak kumandanın en başta gelen gö­revidir.

işletmelerde kumanda görevine sahip kişilerin verdiDi e­mirler eksiksiz olarak yerine getirilmelidir. Ancak uygulama­da verilen emirlere karşı, alt kademelerdeki personelin fark­lı davranışlar gösterdigi görülmektedir. Bir kısmı emirleriaynen uygularken diger bir kısmının bu emirleri önemsemedik­leri gözlenmektedir. Bu durum işletmede veya işletmenin birbölUmUnde bulunan personelden en fazla verimin elde edilmesi­ne, işlerin en uygun, sUratli ve elverişli bir şekilde yapıl­masına engel olmaktadır.

işletmelerde başarılı kumanda emirleri verilmesi ve buemirlerin başarılı bir şekilde uygulanması başlıca iki faktö­re baglıdır. Bu faktörlerden ilki kumanda eden kişinin kişi­sel kabiliyeti ve deneyimleri, ikincisi bu yöntemin prensip­lerine baglılıaı ile ilgilidir.

a

H. Fayol kumandayı kolaylaştıracak, başarıya götUreceksekiz tane prensip göstermektedir. Bunlar;

1- Astlar hakkında etraflı bilgi sahibi olmak,

2- Yeteneksiz kişileri işten çıkarmak,

~- işletme ile işletmedebagları ve iş koşullarını

çalışanlar arasındakiiyi bilmek,

i 1 iş ki 1 eri,

4- Başarılı örnekler göstermek,

5- Eksik denetim yapmamak,

6- Yönetimde birlik meydana getirmek, ilgililere danışarakkara oluşturmak,

7- Detaya girmemek,

8- Çalışanlar arasında birlik ve beraberliDi saglamak, onlaraçalışkanlık ve itaat duygularını aşılamak,

Kişisel kabiliyetler ile birlikte bu prensiplere de u­yuldugu takdirde kumanda'nın başarısı en fazla olur.

IV- Denetim:

işle ilgili faaliyetlerin, planlarda öngörUldUgU gibiyUrUtUlrııesi standartların tesbiti, sapmaların tayini ve ge­rekli dUzeltmelerin yapılması işlemine denetim adı verilmek­tedir.

işletmelerde birbirinden farklı iki grup ve amaç oldugusöyl0?r,ebilir. Bun l ar-, 1. işletme, işletmenin ihtiyaç ve amaç­ları, 2. işletmede çalışanlar ve onların ihtiyaç ve amaçları'dır. Yönetimde başarı saglamak bu iki grubun amaçları açısın­dan paralellik saijlamaya baglıdır. Denetim bu paralelligisatlayan bir araçtır. Denetim faaliyeti ele aldıgı konular i­tibariyle başlıca iki ana bölUme ayrılır.

9

1- Sistemin denetlenmesi ve gerekli düzeltmeler.

2- Sistemleri veri alarak, faaliyetlerin denetlenmesi ve ge­rekli düzeltmeler.

Burada sistem kelimesinden, işletmenin tedarik, Uretim,sUrUm, muhasebe ve bu gibi sistemleri kastedilmektedir. Sis­tem denetlemesinde, sistemler eleştirilir, faaliyet standart­larını yükseltebilmek için gerekiyorsa degişiklikler önerilir

Faaliyetlerin denetlenmesinde ise, işletme faaliyetleri­nin tabi olduDu çeşitli sistemler veri olarak alınıp, fiilidurum ile bu sistemlerin belirleditji amaçlar arasında kıyas­lama yapılarak sapmalar tesbit edilir, deijerlendirilir ve ge­rekli düzeltmeler yapılır.

YöNETiM SüRECi

Başkalarının aracılıgı ile amaçlara ulaşmak veya başka­larına işgördUrme faaliyetlerinin toplamı yönetim sürecini o­luşturur.

Bu tanımdan anlaşılacaaı gibi, yönetim amaçlara yönelmişinsan ve psiko toplumsal özde olan bir süreçtir. Yönetim su­recinde rol alan, yani ortak çaba ve çalışmalar katılan bi­reyler (iştirakçiler), işgören ve işgördUren (iş yapan ve işyaptıran), yönetilen ve yöneten, ast ve Ust, memur ve amirgibi çeşitli terimlerle anılan bir toplumsal farklılaşmayauararlar. Gerçekten, yönetim sUreci ve olaylarının varolduDudurumlarda, emir verenler ve emir alanlar vardır. Böylece, o­luş~n emir - komuta zinciri (hiyerarşi> nde yer alan kişiler,astarına göre Ust, Ustlerine göre ast olurlar ve kendile~indehem astlık, hem UstlUk sıfat ve işlevlerini toplamış olurlar.

Yönetim Sürecinin önemi ve Kapsamı:

insanların toplum halinde yaşadıkları ve toplum olarak(kurum ve kuruluşlar halinde) çalıştıkları her zaman ve heryerde, yönetim sureci var olmuştur.

10

Yönetim surecinin ne kadar geniş kapsamlı (evrensel) ol­dugu kolayca gözlenebilir. cince, toplumun bir devlet olarakörgUtlenmesi ve amaçlarına dogru yöneltilmesi, ancak yönetim,ilke, yöntem ve kurallarının uygulanması sayesinde olanaklıolur. ikinci olarak, toplum içinde oluşması zorunlu olan i­kinci derecedeki guruplaşmalar, yani işbölUmU ve uzmanlaşmayadayanan kuruluşların ortaya çıkması ve amaçlarına dogru yUrU­tUlmeleri, yönetim surecinin uygulanmasıyla gerçekleşir. Bukuruluşları devlete ait olup kamu hizmeti (milli savunma da­hil) görenler, aile ve ev idareleri, dar anlamda ekonomik ku­ruluşlar olan işletmeler, her çeşit kUltUrel ve toplumsal a­maçlı kurumlar diyerek ayırırsak, amaçları ne olursa olsunhepsinin yönetim ilkelerine baglı olduklarını görUrUz.

Kuruluşların örgUt yapılarında yer alan tUm emir - komu­ta (hiyerarşi) kademelerinde de aynı uygulama zorunlulugu va­roldugu gibi, işletmelerin baDlı oldukları her çeşit Uretimkolunda (tarım, sanayi gibi mal, ticaret, okullar, hastanelereglence yerleri gibi hizmet Uretimi dallarında) da başarılıbir çalışma ve hatta varlıgını sUrdUrebilme, yönetim kuralla­rının uygulanması koşuluna baglıdır. işte, genişliffine ve de­rinliDine olmak Uzere, bu kadar geniş bir uygulama alanınasahip olan yönetim süreciyle bu sUrecin etkili ve verimli birbiçimde gerçekleştirilmesine yardım eden ilke, kural ve yön­temlerin önemina anlamak için yeterlidir.

YöNETİM EKONOMİSİNİN Dİ~ER KONULARLA İLİŞKİLERİ

Yönetim Ekonomisi, mikro ekonomi, makro ekonomi, ista­tistik, yöneylem araştırması, karar verme teorisi ve iş ida­resi ile yakından ilgilidir. Bunların her biri ile bazı ortakkonuları vardır. Konuların detayına inmese de onların uygula­ma alanlarını, nasıl uygulanacaklarını ve uygulama sonuçları­nı inceler. Yönetim ekonomisti olarak yetiştirilen bir kişi,bu konuların kapsam ve metodlarını biraraya getirip, bununişletme problemlerine uygulanmasını ötjrenmelidir.

Mikro Ekonomik Teori:

Yönetim ekonomisinin ve kullandıgı araçların ana kayna-aı, mikro ekonomi teorisidir. Mikro ekonomi teorisi, firma ve

11

pazar teorisi veya fiyat teorisi olarak da bilinir. Yönetimekonomisi, mikro ekonominin konusu olan talep esnekligi, mar­jinal maliyet, kısa ve uzun dönem pazar yapısı ile yakındanilgilenir. Tekel fiyat modelinin ve fiyat farklılaştırmasımodelinin uygulanmasını ele alır. Elbette mikro ekonomi yal­nızca bu konulardan oluşmaz. Yönetim ekonomisi uygulamalı ol­ma çabasında oldugu için, mikro ekonomi içersindeki bazı ko­nuların uygulama zorlugu gözönUnde tutularak, yönetim ekono­misi konuları arasına alınmadıgı görUlUr. cirneDin, farksızlık(kayıtsızlık) egrileri, mikro ekonomide önemli bir yer tut­makla beraber yönetim ekonomisi içinde ele alınmazlar. ÇUnkUkayıtsızlık analizinin uygulanması için gerekli degişkenlerinölçülebilmesi olanaksız veya çok zordur.

Makro Ekonomik Teori:

Her firmanın neler yaptıaı ve neler yapabileceDi, o ül­kedeki ve dUnyadaki genel iş ortamına baDımlıdır. Bunu dogalsonucu olarak da firmanın ileriye dönük tahminleri, o Ulke e­konomisinin tahminleri ve dUnyadaki ekonomik geleceain birparçasıdır. O halde yönetim ekonomisi, firmanın talep, üretimve maliyet tahminlerin, yaparken, makro ekonomi teorisindenve özellikle makro düzeyde tahminleme (forecasting) konusun­dan yararlanmak zorundadır. Bu yararlanma, teoriden gelişti­rilmiş modellerin kullanımı şeklinde olur. Makro ekonomidenalınıp yönetim ekonomisinde en yaygın şekilde kullanılan a­raçlar ise, ekonomik tahminleme yöntemleri ile girdi - çıktıanalizleridir.

İstatistik:

Yönetim ekonomisinin hedefi uygulamadır. Uygulamanın ba­şarısı veya başarısızlıgı ise, verilerle sonuçların veya bek­lenenle elde edilenin karşılaştırılması ile ortaya çıkar.

Karşılaştırma aşamasında sayıları tek tek ele almaktansaonların istatistiksel dagılımlarını, ortalama degerlerini veortalamadan sapmalarını ele alıp karşılaştırmaya gitmek dahakolaydır. Bunlar istatistigin konularıdır. Ayrıca, verilerinsonuçlarını, beklenen degerlerin ve elde edilen degerlerin

12

sonuçlarını, beklenen deaerlerin ve elde edilen deDerlerinkendi aralarında ve birbirleriyle korelasyonlarını bulmak dayönetim ekonomisti için yararlıdır. Bu aşamada da istatistik­ten faydalanılır. istatistik model ve yöntemlerin test edil­mesinde de kullanılır. Ayrıca, risk halinde karar verirken,olasılık konusundan da yönetim ekonomistinin yararlanması ge­rekir. Olasılıklar, model parametrelerinin saptanmasında dabüyük çapta kullanılır.

Yöneylem Araştırması:

Yöneylem araştırmasının, yönetim ekonomisi ile ilişkisibir çok araştırmacı tarafından tartışmasız kabul edilmiştir.Başka bir gerçek ise, yöneylem araştırmasının karar vermedeyardımcı olacak teorik modeller üzerinde çalıştıDıdır. Yöne­tim ekonomisinin de modellerle ugraştıaı açıkça görUlUr. Yö­neylemcinin hedefi optimumu (en iyiyi) bulmaktır. Yönetime­konomisti ise, kArın en yüksek veya maliyetin en düşUk olmasıiçin çalışır. GUn geçtikçe, yönetim ekonomisi (ve ekonomi)daha matematiksel olduguna göre, iki bilim dalı arasınada bukonuda da paralellik oldugu söylenebilir. Yönetim ekonomist­leri ve yöneticiler tarafından doDrusal programlama en yaygınkullanılan yöneylem araştırması tekniDidir.

Karar Verme Teorisi:

Karar verme teorisi yeni bir konu olmasına ragmen yöne­tim ekonomisinde oldukça fazla kullanım alanı bulmuştur. Eko­nomik teori, tek amaç varsayımına oturtulmuştur. Bu amaç, ki­şiler için faydanın, firmalar için de kArın en yüksek yapıl­masıdır. Bunun yanısıra ekonomik teori, belirlilik varsayımı­na dayalıdır. Karar verme teorisi ise, birden çok amacın ola­bilecegini ve gerçek hayatta belirsizliDin varlıDını kabule­der. Karar verme teorisi, ayrıca en iyi bulmaya çalışmaktançok, yeterli olanı bulmaya çalışır. Belirsizlik halinde bek­lenen defferi bulmaya yönelir. Bilgi toplamanın ve işlemeninde bir maliyeti olduDunu kabul eder ve ek bilgilerin yararlı

13

olup olmayacaaına bu maliyetlerin ışıaında karar verilmesineyardımcı olur. Zaman zaman yönetim ekonomisi ve karar vermeteorisi birbirleriyle çelişkiye dUşerler. Birisinin digerin­den daha iyi oldugunu, söylemek oldukça gUçtUr. Amacı açıkçabelirlenmiş olan, yavaş degişen basit durumlarda ekonomi teo­risini (yönetim ekonomisini), amacın birden fazla ve belir­sizlik derecesi~in yi.iksek oldugu hallerde karar verme teori­sini uygulamak daha yararlı olur.

iş idaresi:

Yönetim ekonomisi ile iş idaresi arasındaki ilişki, dahaönce ele alınan diger konuların yönetim ekonomisi ile olan i­lişkisinin tersidir. Yönetim ekonomisi, makro ve mikrodan ba­zı teori ve metodları almış, istatistik ve karar vermeyi de.araç olarak kullanmıştır. iş idaresi ise, Yönetim Ekonomisinebirşeyler vermekten çok, onu araç olarak kullanmaktadır. işidaresinin beş fonksiyonu; muhasebe, finansman, pazarlama,personel ve Uretimdir. Bu fonksiyonların bir koordinasyon i­çinde yi.iri.iyUp, işletmeyi başlangıçta belirlenen hedeflere gö­ti.irmesi, işletme ekonomisi veya yönetim ekonomisi aracılıijıile saglanabilir.

Kısacası, yönetim ekonomisi iş idaresi için iki yönlübir araçtır. Birinci yöni.iyle, yöneticiye fonksiyonlararasıkoordinasyonu göstererek yardımcı olur. ikinci yöni.iyle de yö­neticiye gerektiginde kullanılmak üzere yeni teknik ve metot­lar sunar.

NORMATİF EKONOMi VE DESKRiPTiF EKONOMİ

Yönetim ekonomisi deskriptif (genelleştirici) olmaktançok normatif (dUzgUsel; örnekli) ekonominin bir böli.imi.idUr.Hangi kararın alınması gerektigi ile ilgilenir. cite yandan,ekonomik teorinin bUyi.ik kısmı destriptif hipotezlerle ugraşırve neyin arzulandıgını ya da arzulanmadıgını yargılamaksızındegişkenler arasındaki ilişkileri genelleştirmeye çaba har­car. drneDin, azalan randımanlar kanunu fix inputlara (girdi)degişik inputlar katıldıDında output (çıktı; üretim) taki de­gişirıılı:-2riı"ı gerıelleştirilmesi olup, oı.ıtputul'·ı "iyi" ye:.~ da "1·<.ö·­t i.i 11 1 iXg'i.ini.i yargı 1 amaz.

14

Normatif ekonomi, ekonominin politika sonuçlarına varmakiçin deskriptif ekonomi ile deger yargılarını (veya amaçlarhakkındaki kararlar) birleştirmeye çaba harcayan bölümlerin­den oluşmuştur. HUkümetin ekonomik politikası normatif ekono­miye bir örnek; yönetim ekonomisi başka bir örnektir. Yönetimekonomisinde bazı önermeler çok dedUktiftir. brnegin, marJı­nal gelir marjinal maliyete eşit olduaunda <MR= MC) kazancınmaximuma eriştigi ifadesi, gerçekle karşılaştırmaya lüzumgöstermeyen tum bir mantık gereDidir. Ancak neyin yapılmasıgerektigi hakkında spesifik kararlara varabilmek için bu man­tıki çerçeveye, doaru verilerin yerleştirilmesi gereklidir.Bu konuda doffrusal programlama belli varsayımlar altında man­tıki ardışık sonuçları gösterir. Dogrusal programlamanın uy­gulanabilmesi için de kapasitler, ihtiyaçlar, maliyetler vediDer gerekli hususlara ilişkin verilerin elde edilmesi gere­kir. Ne zaman doijrusal programlamanın yararlı ve kazançlı ol­dugu hakkında karar vermek bazen güçleşir. G&yelere erişmeveya amaçların optimizasyonu ile sürekli olarak ilgilendigin­den, yönetim ekonomisinin uygulanması degerler ya da normla­rın tetkikini ihmal edemez.

Optimizasyon kavramı hem yönetim ekonomisi, hem de ope­rasyon araştırması için temel bir kavramdır. Bu konudaki mo­deller ve prensipler kazancın maximizasyonu veya maliyetinminimizasyonu varsayımlarına dayandırılmış bulunmaktadır. Uy­gulamacı bu varsayımlara dogru bileşik bir davranış kabul et­melidir, çünkü gerçek davranışın bir açıklanması olarak buvarsayımlar hat&lı ve çok yalınlaştırılmıştır. Ancak, karı­şıklıktan bir düzen yaratmak için bu gibi yalınlaştırıcı var­sayımlar temeldir ve gereklidir.

Aslında bir tek amacın maximumuna erişmeye çalışacak çokaz sayıda yönetmen vardır, çünkü tek bir amacın yükseltilmesive geliştirilmesi başka bir amacın kısmen feda edilmesi anla­mına gelebilir: bu nedenle yöneticiler çeşitli amaçların (ga­yelerin) kısmen saglanmaları için hazırlıkta bulunurlar, ted­birler alırlar. Yönetmen bir tek hedef Uzerinde dursa bilebunun 11 gerçek 11 ı:ıpt i mumu nu sati 1 ı yamaz, çüır,ki.i düş üırıU 1 eırı herhan-·gi bir sistemde uygun degişkenlerin sayısı ve karşılıklı et­kilerinin deDişikligi çok geniş ve komplextir. Elektronikkomputerler (hesap makineleri) eskiden olanaklı olandan çokdaha fazla degişkenlerin modele sokulmasına imkAn vermekte­dirler, ancak komputer modelleri de gerçek durumun soyutlaş­tırılması olup, basitleştirmeyi gerektirmektedir. Sonuç ola­rak, yönetim ekonomisi çoDunlukla belli bir amacı optimize

15

tmek arzusunu varsaymaklaaşarısızlıga neden olacak

r.

beraber, optimumun saalanmasındabiçimlerde de sorunu yalınlaştı-

Opersayon araştırmacıları, ''alt - optimizasyon" teriminicat ederek realitenin toplam komplexliginden ve amaçların

~eniş degişikliliginden yapılan soyutlaştırmayı açıklamayaalışmıştır. Tam optimalligi saglamaya çalışmak yerine reali­enin ancak bir kısmını yansıtan ve insani rasyonelliDin sı­ırlarını tanıyan modeller kurmuşlardır. Bu gibi modeller,ayandıkları (istisna ettikleri) limitler veya varsayımlar i­inde kalan optimal durumları gösterirler. Sonuç eksiksiz ol­asa bile, yalnızca gelişi güzel tahmine veya geçmişteki ka­arların yalın tekrarına dayanan kararlardan mutlaka daha Us­~n olur. Alt optimizasyon görüşünün büyük bir avantajı es-ekligidir: Kararlar mevcut koşullara uydurulmalı ve ihtim&l~alizlerine dayandırılmalıdır. Yönetim ekonomisi bir uzlaş­ayı (uyuşma, tahkim) gerektirir; örnetjin, teorinin duyarlık­arı ile onların uygulanabilme yetenekleri arasında bir uz­aşmayı öngörür; kusursuzlugun maliyetleri ile basitleştirme­ın hat&larını hesaplar. Sonunda, degerinin ölçüsü yararlılı­ıdır.

FiRMA TEORiSi (Mikro Ekonomik Teori)

Yönetim ekonomisi çalışmaya başlamada en yararlı yol;~k önce yönetimsel kararların, içinde analiz edildigi geniş

~erçeveyi anlamakla başlamıştır. Bir iş girişimi; insan, fi­ziksel ve finansal fonlar, (finansal, teknik ve pazarlamaylaı!gili vs.) bilgi kombinasyonudur. Dogrudan dahil olmuş kişi-er; hissedarlar, idari merciideki kişiler, çalışanlar, des­ekleyenler ve müşterilerdir. Toplum, genel olarak ''iş giri­irııl£~ri"rıden etkilenir çürıki.i iş kı:,mitesi, kıt kaync.üdarı ı<.ı.ıl-··

.anır, vergi öder, iş alanları saglar ve toplumun maddi ve-izmetle ilgili ihtiyaçlarır,ı kar-ş ı La r-, "Firma" l ar- bu yi.i~:den

ardır, çUnki.i firmalar; mal ve hizmet üretim ve dagıtımında-~rinci elden faydalıdırlar. Firmalar, ekonomik işletmelerdir

e bir ekonomik modelde en iyi analiz edilen şirketlerdir.

"iş girişimi" n i n esas mod£~li; "firma teorisi" olaraklandırılır. En basit uyarlamasında bile, k&rı en yUksegekartmak, firmanın ilk hedefi olarak kabul edilir. Firmanın

16

sahibi ve yöneticisinin ilk işi, firmanın kısa vadeli k&rınıen yUksege taşımak olarak kabul edilir. Bugün, k&rın önemi,belirsizlik ve paranın güncel deijerinin de işin içine girme­siyle artmıştır.

Firmalar ve diger organizasyonlar, genellikle, yetenekliişçi, esas hammadde, enerJı, uzmanlaşmış mekanizma ve antrepodepo yerleri gibi en gerekli girdilerin sınırlılıgıyla karşı­laşır. Yöneticiler ayrıca, belli proje ya da faaliyetler içingerekli yatırım fonlarında kısıtlamaya yol açan ana para zo­runluluklarıyla da karşılaşırlar.

Yönetimsel kararlar, ayrıca, akdi gereklilikler yüzündende kısıtlanabilir. brnegin, iş sözleşmeleri; işçi çalışma sa­atleri ve programındaki esnekligi sınırlar ve bazen de iş ma­liyetlerinin sabit veya degişken oluşunu etkiler. Akitler(kontratlar) genelde, dagıtım ihtiyacını karşılayacak en dü­şük derecede bir üretim yapılmasını talep ederler.

Yönetimin ilgili bölümünde, tatmin ediciliDin karşılıgı,masrafların hesaplanıp analizler yapıldıktan sonraki deQerimaximuma çıkartma tavrıdır. Bunu gibi; büyük firma kavramınınüretim, dagıtım ve promasyonla ilgili avantajları daha iyianla5ıldıffında; kısa vadeli büyümeyi maximumlama stratejisiy­le uzun vadeli deQeri maximumlama stratejisi birbirine uyar.

Sonuç olarak, defferifirmanın karşılıksız sosyalgetirir. Firma teorisininyapmanın tam zamanı.

maxsimumlama modeli, ayrıca, birsorumluluk tavrına da bir anlayış

amacı olan k&rla ilgili inceleme

K.fir:

Bir firmanın özgür girişim ekonomisindeki rolünü ve fir­ma teorisini anlamak için, k&rın yapısın anlamak gerekir. K&rözgür girişim sisteminde öyle bir anahtar elemandır ki sistemk~r motifi olmadan işlemleri yapmada başarısız olur. Planlan­mış ekonomilerde bile, (ki bu ekonomilerde, özel teşebbüsünyerini kamu sahipliDi alır.) k&r motifi, etkili kaynak kulla­~ımını te5vik etmede, artarak kullanılmaktadır. Eski DoguBloku ülkelerinde, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi'ndeÇin'de ve bunu gibi milletlerde; çalışanlar ve yöneticileri­çin kullanılan yeni k&r müşevvikleri, yüksek ürün kalitesine

17

ve masrafların dUşUşUne ön ayak olmuştur. Bu yUzden, k&rlarve 11kı\.~r11 mı:,tifi; ekı:•l'"ıı:•mik harıımaddenil'"ı d tirıy a ç ap ı ncı e etk.ili veadil bir şekilde dagıtılmasında önemli ve gittikçe bUyLiyenbir role sahiptir.

Ekonomik KAra Karşı iş

Toplumda ve iş dUnyasında k&r, sayılabilen bir kavram o­ları::ık f:?le a Lı n ı r-, Bu görUş, 111-<.;ir"ın, s.;.,tış gelirleril"ıdel"ı mas­raf giderleril'"ıil'"ı çıkartılması soı•,ı_ıcu "kalan" o l ar-ak algılan­masında artış saglamıştır. K&r, firmanın kullandıgı hammadde­ye yaptıTiı ödemeden sonra, özsermayeyi oluşturmak için kalanm ı k t ar-d ı r-, "K&r" ı r, bu şekilde b arı ı m l anme a ı , 11kı\.~r11 ı n sayıla­bilir bir kavr.:u,ı ya da "iş k&rı" anlarıııY,dii:, ku Ll arı ı Ld ı q ı z emarıge~~'er1 idir.

Ekonor,ıistler "ki\rı" yapılan masrafıl"ı UzeriYıdE?l"ı gelirler­den kalan diye tanımlarlar. Ekonomistler, iş k&rını hesaplar­ken, öz sermaye Uzerinden normal bir kazanç payı artı, işi­çin yapılan yatırım ve çalışanlara ödenen maaşlar gibi yapı­:an işin masrafları olarak sahip-girişimcinin çabası için o­!ası masraftır.

Sermaye Uzeril"ıden "rıor-ma l kazanç payı" yapılar, yatırım•.~degecek ve yatırımı karşılayacak miktarda en az kazançtır.=konı:,r,ıik terr,ıir,ı:,lojide "k.t~r", iş k.f:\rından, anaparanır, masraf­.arının ve diaer sahibin saaladıaı girdilerin (firma tarafın­darı kullanılan) çıkartılmasıyla bu Lurıerıd ı r-, Bu "k.f:\r" kavramıda, diger "iş k.ı\.~rı" kavramındar, ayrılsın diye "ekor,ı:,rııik k,bl.r"~ıarak adlandırılmıştır.

{~rın Ekonomideki Rolü:

Ekonomik k&rlar, pazar bazlı bir ekonomide önemli bir·ol oynar. Normalin Ustünde kazanç payı degerli bir işaret o­~arak gösterirki firmanın ya da endüstrinin randımanı yUksel­

elidir. Kurulu firrııaların yelpazesinin genişletmesi ya daeni rakiplerin tUrerııesi, çoTiunlukla, yUksek k&r dönemlerinde:ur. Normal Ustu k&rların, genişleme ve pazara yeni firmala­ın girmesinde bir işaret oluşu gibi, normalin altındaki k~r-

18

lar da anlaşma ve pazardan ayrılmanın işaretini verir. Ekono­mik k&rlar, kıt ekonomik kaynakların eşit datjılımını saaıayanen önemli faktörlerden biridir. Normalin üstündeki k&rlar,etkili ve tatmin edicilitjin önemli bir ödülü oldutju gibi,normalin altındaki k&rlar da; etkisizliDin ve piyasadaki dur­gunlutjun müeyyidesi olarak algılanır. Böylece k&rlar, hem kıtkaynakların adil bir şekilde dagıtımında hem de üretken veyotjun bir etkililik yaratmada kritik bir rol oynar.

K&rların, iş stratejisini nasıl etkilediDini anlamak;firma ve toplum arasındaki ilişkiyi kavramak için de bir ba­kış açısı getirir.

KAPiTAL PLANLAMASI

Kapitalin Yönetimi:

Yönetim ekonomisinin önemli dallarından biri, kapitalplanlamasıdır. Buna kapitali mevcut alternatiflere göre yöne­timi de denebilir.

Kapital planlaması, kapital kaynaklarının ve kapital ya­tırımının planlanması olarak tanımlanabilir. Kapitalin oluşu­mu ve kullanılışı genellikle ekonomik kalkınmaya ve sosyalgüce etki yapan en önemli faktörlerden biri olara kabul edil­~ektedir. Kapital planlaması prosesi sonunda erişilen yönetimKararları pek çok ticari teşebbüslerin uzun süre başarılarıiçin son derece önemi haizdirler. brneDin, kapital yatırımıekonomik hayatı yakın gelecegin ötesine taşan ve umulan eko­~omik çıkarları birçok muhasebe dönemleri boyunca sürüp giden~addi yatırım tutarıdır. Kapital harcamaların tUm işletme di-

inmeleri üzerindeki temel etkisinedeniyle, kapital planlama­sı için tesbit olunacak saDlam bir prosedür iyi dengeli fi­~ansal yönetim sisteminin vazgeçilmez bir tamamlayıcısıdır.~apital yönetimine ilişkin temel işlemler tüm firmalar için~ygundur.

19

TAHMİNLEME (FORECASTING>

Amaç daha iyi hizmet oldugunda, verilecek hizmetin kali­tesini yUkseltebilmek için miktarını bilmemiz gerekir. üreti­len malın piyasayı doyurması ve tUketicinin gereksiniminikarşılaması amacı ise, bu durumda bu mala olan istemi dahaönceden bilmek gerekir. Eger işletmenin amacı k&rı en yüksekseviyede yapmak ise (optimum veya maksimum yapmak), bu durum­da k&rın ne olduaunu bilmek gerekir:

K&r = Toplam Gelir - Toplam Maliyet

K~r = Satılan Miktar x Fiyat - Birim Maliyeti x Satılan Mik­tar

Elde envanter (stok) kalmadıffını varsayarak:

K&r = Satılan Miktar x Fiyat - üretim Miktarı x Birim Maliyet

KArı maksimum yapabilmak için satılan miktar, fiyat, ü­retim miktarı ve maliyetin ne oldugunu daha önceden, yani sa­tış ve Uretim yapılmadan önce bilmek gerekir. Bu olabilir mi?rabi ki, satacagımız miktarı, Uretecegimiz miktarı, satış fi­yatı ve maliyeti daha önceden bilmek mUmkUn deijildir. Bu yUz­den en az birini ilgili verilere dayalı olarak tahmin etmek(forecasting) ve digerlerini buna dayalı olarak kararlaştır­rıak gerekir.

Satılan miktar, fiyat, Ugretim miktarı ve maliyetten~angisini ele alırsak alalım, karşılaşılacak sorun aynıdır.3enelde satılabilecek miktarın tahminlenmesi daha yaygındır.falep tahminlendikten sonra buna dayalı olarak Uretim mi~ta­-ına ve kArı en yUksek yapacak satış fiyatına karar verilebi­lir ve üretim miktarı bilindiDine göre birim maliyetde yakla­şık olarak tahminlenebilir. Satılan miktarın tahminlenmesiışletme sevyesinde olabileceiji gibi, genel ekonomi sevyesinde~e olabilir. <Milli gelirin tahminlenmesi gibi). Her tip faa­:iyette, talep tahminlemesi önemli bir yönetim elemanıdır.

20

Tahminleme Tekniklerinin Sınıflaması:

Wilson ve Darr tahminleme amaçlarına göre, tahminlemetekniklerine göre şöye sınıflamışlar;

ı. Makro ekonomik tahminleme

a> Ekonometrik teknikler,b) Barometrik (indeks ve gösterge) teknigi,c) Sayısal olmayan teknikler,

2. Endüstri talep tahminleri

a) Regresyon modelleri,b) Ekonometrik modeller,c) Box - Jenkins modelleri,d> Girdi - çıktı (input - output) modeli,e> Sayısal olmayan teknikler

3. ürUn talep tahmini

a) Regresyon modeli,b) Box - Jenkins modeli,c) Sayısal olmayan teknikler

4. üretim ve envanter kontrolüne dönük tahminler

a) Zaman serisi analizi (time series),b) Hareketli ortalamalar (moving average),c) üstel düzeltme <exponential smoothing),d) Sayısal olmayan teknikler.

Amaca dönük olarak yapılan sınıflamada bazı tekniklerinbirden fazla sınıfta yer aldıtjı görülüyor. Bu da amaca yöne­lik sınıflamada sınıflar arası sınırın kesinkes belirleneme­mesinden kaynaklanmaktadır.

Tahminleme tekniklerini amaçlarına dönük sınıflamaktansatekniklerin yapılarına göre sınıflamak daha uygun olur. Tah­minleme teknikleri, yapılarına göre iki ana guruta toplanabi­lir. Birinci gurup, gözlem (survey) teknikleri, ikinci gurup­sa istatistiksel tekniklerdir.

21

Tahminlemede Güven ve Hatanın ölçümü:

Tahminleme için herhangi bir teknik seçildikten sonra bukullanılarak ileriye dönUk tahminde bulunulur. Kullanılacakteknige göre tahminler farklı olacaktır. O halde akla gelenilk soru hangi tekniai kullanalım? Ve daha sonra elde edilentahmini degere gUvenebilirmiyiz?

Elde edilen tahmini degerin iyi olup olmadıDını o dönem­le ilgili gerçek degerler elimize geçtigi zaman ölçebiliriz.Amaç, olabilecegi önceden tahminlemek olduauna göre, tahminedilen deaerle gerçek deger arasında fark olmaması idealdir.Bu ise olanaksız denebilecek kadar gUçtUr. Bu yUzden hiç farkolmasın ilkesini, az fark olsun ilkesi şeklinde yumuşatabili­riz. Tahminleme de gUven elde edilen degerle o dönem içintahmin edilen deger arasındaki farkın ölçümü (hata ölçUmU)ile belirlenir.

Burada iki ayrı sorun karşımıza çıkıyor. ilki, bu farkınnasıl ölçUlecegi; aritmetik fark mı, işareti gözönUnde tutma­dan elde edilen fark mı <mutlak fark mı>, farkın gerçek eldeedilen degere oranı mı, yoksa farkların karesi mi ele alınma­lıdır? ikincisi ise daha önemli bir sorundur. Hatanın, eldeedilen degerle tahminlene deaer arasındaki fark olduaunu söy­ledik. Ama elde edilen deger tahminleme yapılırken bilinmiyorO halde hatanın az olduaunu (veya çok oldutjunu> diger bir de­yişle seçilen tahminleme tekniginin güvenilir (veya güvenil­mez) olduffunu nasıl bilebiliriz?

Daha öncede, verilerde bir eDilim oldugunu ve geçmiştevarolan eDilimin gelecekte de devam edecegi varsayımı ile ge­lecege dönük tahminde bulundugumuzu belirtmiştik. Aynı varsa­yımı kullanarak, seçtigimiz tahminleme tekniDini geçmişe uy­gulayarak geçmişin tahmin degerlerini buluruz. Bunları geç­mişte elde edilen degerlerle karşılaştırarak, tahminleme tek­niijinin, verilerde var olan egilimi yansıtma derecesini ölç­meye çalışırız. Kısaaca eldeki gerçek degerler yokmuş gibio dönemler için gerekli tahmini yaparız ve gerçek degerlerlebu tahmini degerlerin farkını (genellikle farkların karesininortalamasını> minimum yapmaya çalışırız. Akla neden farklarınKaresinin ortalaması alınıyor diye bir soru gelebilir. Bununiki nedeni vardır:

1- Farkların karesini almazsak, bazen (-) farklarla (+) fark­lar birbirini götürür ve sonuçta az fark (hata) varmış gibigözükür, ama gerçekte birim hatalar yüksek olabilir.

2- Farkların karesini almakla büyUk hataları daha· da büyütmüşoluruz. Böylece hatası büyük olan tahminleme tekniklerinikı.ıllarımarııaya çalışırız t~:rr·ıe'ç;ıir,, f ar-k 1 ise bu hesaplarııaya 1ol arak geçer, etJer fc:,rk-4 i se1 bu hesc,,pl amaya 1 E, o larcık geı~;er)

Güvenilirlik, iki veya daha fazla tahminlerııe tekniDindenhangisinin daha iyi olduaunu belirlememize yardırııcı olduaugibi, elde ettigimiz ileriye dönük tahminlere de ne kadar gü­venebileceaimizi gösterir.

YöNETiM KARARLARINDA TEMEL YAKLAŞIMLAR VE DEYiMLER

Artar, Maliyet - Artar, Gelir:

Artan maliyet bir karar sonucu maliyette meydana gelenartış olarak tanımlanabilir. Buna paralel olarak artan gelirde bir karar sonucu gelirden meydana gelen artıştır. Artangelir artan maliyetten yüksekse net gelir oluşur ve bu türkararlar kArlıdır. Net gelir şu ilişkilerden doaar:

1- Gelir maliyetten çok artarsa,

2- Maliyet gelirden daha çok düşerse,

3- Bazı maliyetlerdeki düşüş diger maliyetlerdeki artıştanfazla olursa,

4- Bazı gelirlerdekiolursa.

artış diger gelirlerdeki düşüşten fazla

Bilimsel işletmecilikte amaç her işten mutlak k&r dehil­dir. Bunu yerine alınan her kararın işletmenin deijerini art­tırıcı olması istenir. Bazen bir siparişten k&r etme olanagıolmasada, bazı nedenlerle o siparişi yerine getirmek işletme

23

için iyi bir karar olabilir. Buna örnek olarak, boş kapasite­si olan firmaların herhangi bir siparişten k&r etmeseler debirim UrUn başına düşen sabit maliyeti azaltmak için siparişikabul etmeleri gösterilebilir. Boş kapasitesi olan A işletme­sinin tanesi 110 liradan 100 adet Alfa UrUnU siparişi aldıgı­nı kabul edelim. Yapılan incelemelere göre bu siparişi karşı­layabilmek için işletmenin günde 500 liradan 4 gün yeni birişçi çalıştırması gerekiyor. Birim başına işçilik yeni işçi­nin katkısı da göz önünde tutulmak üzere 35 liradır. Birimbaşll'"ı~ hammad~e ~i~eri _ ise bi~~ir'.ı başırı~- işçi~ik ~.ad~r'l:r·~ Ge····nel gıderler ışçılık gıderlerının ~ 1~u ve ıdarı gıd~ler deişçilik ve hammadde giderlerinin ~ 20'si dir. Bu durumda Aişletmesi 100 adet Alfa siparişini kabul etmelimidir?

Birim başına maliyet:

işçilikHammad deGenel Gideridari Gider

3~.i35L~5. 514

129.5

OlduDuna göre, ilk göze çarpan satış (sipariş) fiyatınınmaliyetten az olduijudur. Bu nedenlede bu siparişi kabul etme­mek dUşUnUlebilir. Eaer sipariş üzerinde artan gelir ve artanmaliyet analizi yaparsak, daha iyi bir karar verme olanaaımızolur.

Bu siparişi kabul edersek, maliyetlerimiz ne kadar ar­tarsa? Hammaddeyi dışarıdan aldıgımıza göre (üretimle oran­tılı olduaundan) 35 x 100 = 3500 lira hammaddeden dolayı ma­liyet artışı bekleniyor. işçilikte günde 500 liradan 4 gUnyeni bir işçi tutmamız gerekiyor ve ek Cartan) işçilik mali­yeti 2000 liradır. DiQer kısım boş duran işçiler tarafındantamamlanacaktır. Genel giderlerdeki artış 2000 liranın~ 130'~ 2600 lira olacaktır. idari giderlerdeki artış 3500 + 2000 =5500 liranın~ 20'si olacaktır. Böylece artan maliyet 3500 +2000 + 2600 + 1100 = 9200 liradır. Artan gelir ise 110 x 100=11000 liradır. ilk analizde 12950 - 11000 = 1950 lira zarargörUnUrken, artan maliyet ve artan gelir karşılaştırıldıgında11000 - 9200 = 1800 lira k&r (net gelire ek katkı) elde edil­diffi görülür. Bu açıklamadan artan maliyet - artan gelir kar-

24

şılaştırmasının k&rı en yUksek yapma girişimlerine ters dUş­tUgU anlaşılmamalıdır. Burada vurgulanmak istenen artan gelirartan maliyet karşılaştırmasının yönetici ve karar verenleridaha iyi karar almaya yönelttigidir. Ancak yönetici k~rlı­lıkları farklı olan iki seçenekten k~rı en yUksek yapan seçe­negi seçecektir. Artan maliyet - artan gelir karşılaştırmasıhiçbir zaman daha çok k&r veren seçenege karşı az karlı seçe­negi seçmemizi önermez.

Artan maliyet - artan gelir karşılaştırması marjinal a­l'H'Üize ber,zer. Ç,ıralarır,daki tek bUyUk fark: Marjir,al j-'tl'iıalizde

1birim başına degişiklik esas alınırken artan maliyeef -Vartangelir karşılaştırmasında herhangi bir karar sonucu maliyetteve gelirde oluşan degişiklik esas alınır. Marjinal maliyetüretimi bir birim arttırdıaımızda maliyette meydana gelen ar­tıştır. Artan maliyet ise herhangi bir karar sonucu üretimibelli miktarda arttırdıgımızda bu üretim artışının sonucu ma­liyette meydana gelen artıştır.

Fırsat Maliyeti:

Herhangi bir karardan dogan fırsat maliyeti, o kara so­nucu vazgeçilen şeçenekleridir. işletme, alınan bir karar so­nucu, elindeki sınırlı kaynaklarını belli bir yöne kanalizeeder. Böylece bu kaynakların başka bir şeçenek için kullanıl­masından vazgeçer. Fırsat maliyeti yaklaşımı ile gUnlUk ya­şantıda da sık sık karşılaşılır. brnek olarak, hisse senedineyatırım yapıp yapmama kararı gösterebilir. Herhangi bir kişielindeki parayı hisse senedine yatırırken, başka seçeneklereyatırım yapmaktan (örneaim; tahvil, k&r ve zarar ortaklıaıbelgesi veya bankaya yatırmak) vazgeçmiş olur. Böylece buse­çeneklerin getirecegi gelirlerden de vazgeçmiş olur. byleysehisse senedine yatırım yapmanın fırsat maliyeti, diijer seçe­neklerden elde edebileceDi gelirdir. Bu açıklamaların ışıgın­da fırsat maliyetini tanımlayacak olursak; Belli bir kararınfırsat maliyeti, o kararla elimine edilen seçeneklerin mali­yetidir diyebiliriz. Kararla elimine edilen herhangi birse­çenek veya seçenegin maliyeti yoksa, bu durumda fırsat mali­yeti de söz konusu deaildir. Seçenekleri karşılaştırabilmekve dolayısı ile fırsat maliyetini belirleyebilmek için, eli­mine edilen seçeneklerin maliyetlerini ölçmek gerekir. Yöne­tim kararlarının, başarılı olabilmesi için fırsat maliyetigözönünde tutulmalı ve bunun yönetim kararları Uzerindeki et­kisi açıkça anlaşılmalıdır.

25

Artan maliyet ile fırsat maliyetini karşılaştıracak o­lursak her ikisinin de yönetim kararlarında kullanılan ayrıyaklaşımlar oldugunu görUrUz. Artan maliyet belli bir kararabagımlı olarak maliyetlerde meydana gelen farktır. Artan ma­liyet, artan gelirden çıkarılarak, o kararla meydana gelecekolan deDişikliDin kara verici için kazançlı olup olmadıgı be­lirlenir. Fırsat maliyeti ise bir kıt kaynagın ekonomik mali­yetidir. Toplam gelirler fırsat maliyetinin farkı alınarakkıt kaynaaın önerilen şekilde kullanılması halinde ekonomikbir k&r olup olmadıgı saptanır.

Katkı Payı:

üretilen her UrUnUn, toplam degişmez giderler ve karıkarşılama oranına katkı payı denir. Bir birim UrUnUn saglaya­cagı gelir ile, o birimin üretilmesi için direkt olarak kul­lanılan üretim faktörlerinin maliyetleri farkı katkı payınıverir. Bir birimin sagladıgı gelir fiyattır. O birimin Ure­tilmesi için direkt olarak kullanılan üretim faktörlerininmaliyeti ise birim degişir giderlerdir. Böylece katkı payınıneşitlitji oluşturulabilir.

Bir atölye veya fabrikanın herhangi bir siparişi kabuledip etmeme kararı verilirken katkı payının göz önünde tutul­ması çok yararlı olur. Ayrıca bir işletme için en iyi (k&rlı)UrUn bileşiminin hesaplanmasında da katkı payından yararlanı­lır. Gerçek maliyeti (degişmez maliyet payıda dahil) 1000 li­ra olan bir malın fiyatı 930 lira ise, muhasebe yönünden bi­rim başına 7 lira zarar oldugu görUlUr. Aynı UrUnUn birim ba­şına degişir giderleri 710 lira ise katkı payı bu UrUn için22 liradır. işletmede boş kapasite olması halinde böyle birUrUnU üretmek yararlı olabilir. ÇUnkU üretilen her birim fir­manın degişmez maliyetini 22 lira azaltacaktır. Ama işletme­nin aynı makinaları kullanarak daha yüksek katkı payı olan U­rUnleri Uretme olanaaı varsa elbette 22 lira katkı payı olanbu UrUnU üretmekten vazgeçecektir.

Dikkat edilmesi gereken başka bir nokta da, aynı miktar­da Uretim faktörü kullanan UrUnlerin bu şekilde karşılaştırı­labilecegidir. Eger iki UrUnUn kullandıkları üretim faktörümiktarları aynı detjilse bu UrUnlerin katkı payları karşılaş­tırılamaz. üretim faktörü miktarının farklılıgı halinde birimUretim faktörüne düşen katkı paylarını hesaplayarak oranlarıkarşılaştırmak gerekir.

26

Bugünkü Deı;ter:

Ekonomide gelir ve maliyetler yalnızca sayısal deaerle­riyle ele alınmamalıdır. Bu gelir ve maliyetin (zaman olarak)ne zaman meydana geleceDide analize katılmalıdır. ÇUnkU ya­rınki 1000 lira bugUnkU 1000 liradan daha az bir degere eşit­tir. Böyle bir farkı doguran ilk faktör risktir. Bir kişiyeyarın 1000 lira verileceDi söylendiginde, gerçekten bunun ya­rın yerine getirilip getirilmeyeceginden o kişi emin olamaz.ikinci faktör, zaman içersindeki deger kaybıdır. Bu ikincifaktör eı~.c,nc,rıı~k açıdarı birirıcisirıderı daha da örıemlidir. l·<işiyarırı c~lirı~? 'g'e-ı;.ecek 1000 lirayı bugUrıderı elde edebilse idibunu yatırıma dönUştUrerek yarın 1000 daha fazla bir detjereulaştırabilirdi. Bir gUnUn farkı önemsenmeyecek kadar kUçUkolabilir ama zaman aralıgı bUyUdUkçe bu fark da bUyUyecektir.

Marjinal Verimlilik:

Yönetim kararlarında, marjinal verimlilik oldukça önemlibir yer tutar. Yönetim ekonomisinde, eldeki fazla (kullanıl­mayan) kaynakların degişik kullanım alanları arasında dagıtı­mı yapılırken bir birim girdinin eklenmesi ile Uretimde (veyadegerde) meydana gelecek deQişimin bUtUn kullanım alanlarındaaynı olmasına dikkat edilir. Bu prensip azalan verimlilikvarsayımına dayalıdır. Azalan verimlilige göre, herhangi birUretim faktörU miktarı arttırıldıgında Uretimde (veya detjer­de) meydana gelecek artış ters orantılıdır. Yani, girdi 5 bi­rimden 6 birime çıkarıldıgında degerdeki artış 3 birim ise,girdi 8 birimden 9 birime çıkarıldıgında degerdeki artış 2birim olur. Genel Uretim faktörU miktarı ile marjinal verim­liliain grafigi çizildiQinde azalan bir egimle karşılaşılır.

TALEP TEORİSİ VE TALEP ANALİZİ

Herhangi bir ekonomide tum faaliyetler (girişimler) tU­keticinin talebine yöneliktir. üretim ise, tUketicinin tatmi­nini hedef alan bir metotdur. Firmalar yatırımlarını tüketicitalebine göre yönlendirirler. Tahminleme yöntemleriyle ulaşı­lan şonuçlar tUketici talebinin yUksek olacaQını gösterirse,

27

firmalar Uretimlerini artırmak isterler. Firma kagasitesi ü­retimdeki bu artışı karşılayacak düzeyde degilse, kapasiteartırıcı yatırımlar söz konusu olur. Bu nedenle ekonomik ana­liz genellikle taleple başlar ve daha sonra bu talebi karşı­layacak olan Uretim ve maliyet teorisine yönelir. TUketici veUreticilerin ayrı ayrı analizlerinden sonra piyasadaki karar­ların oluşumuna, yani fiyat teorisine geçilir.

Talep analizleri ve talep teorisi yalnızca kısa dönemkararlar alınırken deail, aynı zamanda uzun dönem kararlardada yörıeticirıir, 1-<.ul]lar,dıf:lı vazgeçilmez tekniklerder, birisidir.Herhangi bir işl~ veya fabrikanın yeri ve kapasitesi be­lirlenirken bölgesel ve Ulke dUzeyinde talep tahminlemelerive bu tahminlerin analizi gereklidir. Yönetici Uretim ve en­vanter sistemlerini kurarken üretilecek UrUnUn talep yapısınıgözönünde tutmak zorundadır. Analizler sonucu reklamın talepUzerinde etkili oldugu belirlenirse reklem harcamaları daharasyonel bir şekilde planlanabilir.

Talep deyimi deijişik alanlarda, degişik kişilerce, fark­lı anlamda kullanılır. Bazıları için, özellikle satıcılar i­çin, talep satılan veya satılma olanagı olan miktardır. Eko­nomistler talep denildiginde, bir mala karşı satın alma gücüile desteklenmiş satın alma isteDini anlarlar. Talep tanımla­nırken işletme ekonc~istleri ve yönetim ekonomistleri de bel­li bir tanım üzerinde birleşememişlerdir.

Firmanın amacı kar etmek veya karını yükseltmek olarakortaya kondugunda, talep k&rın ilişkisini açıklamamız gerekirTalep, firma karlılıgı için çok önemlidir. Firmanın üretimsistemi ne kadar verimli olursa olsun, firmada çalışanlar nekadar iyi yönetici olurlarsa olsunlar, firmanın UrünUne talepyoksa veya yaratılamıyorsa o firmanın kar etmesi mümkün de­gildir. Talebin karla bu yakın ilişkisinden dolayı ileriyedönük tum planlarda beklenen talebin bulunması önemli bir yertutar. üretim kararları firmanın talep tahminlerine ve dolay­lı olarak firmanın talep fonksiyonuna baDlıdır. Talebin ol­dukça tek düze oldugu hallerde sürekli bir üretim programıuygulanırken, tek düze olmayan talep halinde esnek bir üretimprogramı tercih edilir. Aksi halde firma çok yUksek envantermaliyeti ile karşı karşıya kalır. Firmanın finansman ve per­sonel kararları da talep tahminlerine baDımlıdır. Gelecektemallarına olan talebin yükselecegini bekleyen firma, bu yük­sek talebin gerektirdigi finansal yüke kaynak ararken aynışekilde yüksek talebin gerektirdiDi üretim düzeyine ulaşabil­mek için gerekli iş gUcünü de bulmalıdır.

28

Talep Fonksiyonları:

Yönetim ekonomistleri talebi deaişik şekillerde ifade e­derler. Bunlardan en yaygını fonksiyonel bir ilişki olarakgösterilmesidir. O halde öncelikle taleple ilişkisi olan ba­aımsız degişkenleri, yani talebi etkileyen faktörleri incele­yelim. Talebi tanımlarken de degindi9imiz gibi, mal ve hizme­tin fiyatı, tUketici gurubunun bUyUklUau, tUketicilerin o dö­nemdeki net gelirleri, tUketici etjilimleri (renge, görUnüşe,dayanıklılıtja, vb.) rakip ve tamamlayıcı malların fiyatları,talebi etkileyen belli başlı faktörlerdir.

~',Te l e p f orrka i y orı Larvı eşitlil-<.teki ,!g_ajjımsız de"r,1işkel'"ı sayı-·

sına göre tek degişkenli ve çok detjişkenli olarak gruplanabi­lf?cegi gibi foı--ıksiyı:ıı--ıel i Lı ş k ı n i rı ti.iri.i.,.-,e göre do"flrusal, lo~Ja·­ritmik, hiperbolik, üstel ve tersten üstel şeklinde de grup­lanabi 1 ı r-,

Yönetici karar verirken talep fonksiyonundan yararlanmakistiyorsa, öncelikle bu fonksiyonun yapısını ve daha sonradakatsayılar bilmek zorundadır. Talep fonksiyonunun yapısı o­luşturulurken, talep üzerinde etkisi olan faktörler, geçmiştecrübe, gözlem ve pazar yoklamaları ile saptanır veya alter­natif faktörler denenerek saptamaya çalışılır. Daha bilimselyaklaşım ise, korelasyon ve regresyon analizidir. Taleple al­ternatif faktörler arasındaki kı:ırelasyon katsayısı hesaplana­rak bu faktörlerin modelde yer alıp almayacagına kara verile­bilecegi gibi, her seferinde yeni bir faktör regresyon mode­line ilave edilerek regresyon katsayiları karşılaştırılır.Yeni faktörUn modele katılması ile regresyon katsayısında o­luşan artış yeterli bulunursa faktör modele alınır. Aksi hal­de talep üzerindeki etkisinin yeterli olmadıgına karar veri­lip modele alınmaz.

Modelin (talep fonksiyonunun) hangi faktörlerden oluştu­guna karar verildikten sonra, fonksiyonun hangi tür olduaununsaptanmasına geçilir. En yaygın talep fonksiyonları:

Q =a+ bP + cA + dY ve Q = aP. A. Y dir.

Burada Q talep miktarını, P fiyatı, A reklam harcamalarıve Y de kişi başına harcanabilecek geliri göstermektedir. b,cve d sırası ile yukarıda belirtilen faktörlerin katsayıları­dır. a ise adı geçen faktörlerin etkisi olmadan o mala olan

29

talebi gösterir. Bazı modellerde nüfus, zaman (yıl) ve ikidönem arasında gelirde meydana gelen deyişikliDe de yer veri­lir.

Fonksiyonel ilişkinin dogrusal olmaması halinde, eşitli­Din her iki yanında aynı aritmetik işlemler uygulanarak yenidegişkenler tanımlanır, bunlardan yeni ve dogrusal olan başkabir eşitlik satllanır.

Dogrusal talep fonksiyonları iki nedenle talep analizin­de önemli yer tutar. Bunlar; verilerin elde edildigi dönemiçin bir çok talep fonksiyonunun yaklaşık olarak dogrusal ol­dugu deneylerle saptanmıştır. Dogrusal fonksiyonlarda katsa­yıların tıesaplarırııası erı ki.içi.ik ka{eler metodu ile çok daha kı:,-··laydır. ~

TALEP CETVELi

Ekonomiciler ve yönetim ekonomistleri talebin diger fak­törlerle ilişkisini bir cetvel şeklinde de ifade ederler. Tekdeffişkenli talep ilişkilerinde oluşturulan cetvel iki kolonlubir tablo iken, çok degişkenli ilişkilerde bu cetvel çok bo­yutlu olur.

Tek degişkenli talep ilişkilerinde talep çizelgeleri

I-< işi Başı naFiyat Talep Milli Gelir Talep

------,:;:- 3'+0 90 150;J

E, 3i.~5 95 1877 300 100 f~OO

8 250 105 22L~

9 2i.=?4 110 25(>

10 200 11'.':5 260

30

Çok detjişkenli ilişkilerde talep cetveli

Kişi Başına Harcanabilecek Gelir

90 100 110

Reklam Harcamaları Reklam Harcamaları Reklam HarcamlarıFiyat

100 150 200100 150 200 100 150 200··---·-------- ..,..

5 80 90 100 '30 95 105fı 75 85 95 80 88 1007 70 80 85 70 85 95B 65 75 80

~80 '::30

92 '36 10890 90 10080 85 '3670 81 92

Talep analizinde, asıl amaç tUm ilişkileri bir grafik vecetvelde görmekten çok, etki eden faktörlerden birinde meyda­~a gelen degişikligin talep üzerindeki etkisini görmektir.Faktörlerde meydana gelen deffişiklik talebi iki yönde etkilerBirincisi, aynı talep eDrisi üzerinde bir noktadan digerinegeçmek şeklinde olur. ikincisi ise, belli bir talep eDrisi ü­zerindeki noktadan başka bir talep egrisindeki noktaya geçişşeklinde olur.

YöNETiM KARARLARI iLE TALEP iLiŞKiSi

Talep herhangi bir işletmenin oluşumunun ilk şartıdır.Firmanın hedefi kAr ve satış yapmaktır. Belki k~r ve satışıetkileyen tek faktör talepdir diyemeyiz, ama talep olmadanK~r ve satışın olmayacaDını rahatlıkla söyleyebiliriz. üretimfteklam, maliyet datjılım, fiyatlama ve envanter bulundurma ka­-arları hep talep analizini gerektirir. Bir firmanın ne kadarJretebileceai o firmanın kapasitesine batjlıdır, ama firmanınne kadar üretmesinin uygun olacatjı ise firmanın ürettiklerineolan talebe batjlıdır. Bir ürüne hiç talep olmaması halinde oJrUnü hiç üretmemek gerekir. Talep üretimden daha düşük ise~eklam harcamaları ile talebi arttırmak problemin çözümünebir yaklaşım olabilir.

31

Bir firma uzun dönem planlama ve kısa dönem yönetim ka­rarlarının etkili ve yararlı olması için kendi malının talepfonksiyonunu iyi bilmelidir. brneDin, fiyattaki deijişimlerintalep üzerindeki etkisini bilmek böyle bir uygulamaya kararvermek için ve gerektiDinde böyle bir uygulamadan vazgeçmekiçin şarttır. Aynı şekilde taksitle satış uygulamasının talepüzerindeki etkisini bilmek taksit şartlarını belirlemek içing~reklidir. Uzun dönem planlamada, nüfus ve gelirdeki deUi­şikliklerin talep üzerindeki etkisini bilmek firmanın gele­cekteki gelişme potansiyelinin tahminlenmesinde yardımcı olurve böylece firma etkili uzun dönem programlar yapabilir.

Karar verme açısından firma şunu bilmek ister: Talepfonksiyonundaki baDımsız deDişkenlerde meydana gelen bir de­gişiklik talebi nasıl ve ne kadar etkiler. Bazı dehişkenlerif ı r-ma kerıdisi k,:,~~01 edebilir. Fiyat ve reklam harcamalarıbunlara örnek ola~lir. Elbette iyi bir fiyat ve reklam poli­tikasından söz edebilmek için öncelikle onların talep Uzerin­deki etkisini bilmek gerekir. Bazı de9işkenler ise firma ta­rafından kontrol edilemez. Ama yinede firma bu deijişkenlerintalep üzerindeki etkisin iyi bilmek zorundadır. Aksi takdirdeekonomik çevrede meydana gelen degişikliklere karşı kararlaralamaz veya geç kalır. brnegin, tUketici gelirlerindeki degi­şiklikler ve rakiplerin fiyatları iyi takip edilmeli ve fir­manın talebini ne şekilde etkiledigi saptanıp, bunlardakiherhangi bir deDişiklik halinde firmada dUzenlemelere gidil­melidir.

BaDımsız degişkenlerdeki herhangi bir deDişikliDin talepüzerindeki etkisi esneklikle ölçUlUr. Genel olarak esneklik,talepte meydana gelen bir deijişiklik yUzdesinin, bu deDişik­ligi meydana getiren baijımsız degişkendeki degişiklik yUzde­sine oranıdır. Buna göre esneklik şöyle formile edilebilir:

Talepteki Degişiklik Yüzdesi Q/QEsmekl ik - ---------------·------------------- =

Bagımsız Degişkendeki Deg. YUzdesi X/X

Q X·- ------ . -----

X Q

32

Burada Q talepte degişen miktarı (artan veya azalan),X batjımsız detjişkende meydana gelen degişiklitji, X batjımsızdeDişkenin miktarını ve Q da talep miktarını gösterir. Firma­nın talep fonksiyonundaki her batjımsız degişken için böylebir ilişki vardır.

NOKTA ESNEKLi~i VE YAY ESNEKLi~i

Esneklik iki şekilde tanımlanabilir, bunlar nokta esnek­ligi ve yay esnekliDidir. Talep esneklitji talep fonksiyonunundegişik noktalarında farklılıklar gösterir. Nokta esneklitjibelli bir noktadaki esnekligi ölçer. Yay esneklitji ise, talepfı:,rıksiyor,uırıdaki iki rıokta arasırıdaki bir bölger,ir~rtalamaesnekli.~irıi ölçer. Esneklik, talep rııiktarır,daki de~~işil-<likyUzdesinin, herhangi bir baDımsız detjişkendeki degişkenlikyUzdesine oranı olarak tanımlandıgından kendi başına bir de­tjerdir. Para, lira, kilo veya fayda cinsinden detjildir. Bunedenlede deaişik malların esnekliklerinin karşılaştırılmasısaglanır, Butjday için esneklikle, et için esneklitjin karşı­laştırılması anlamlıdır ve ekonomik analizlerde bu tUr karşı­laştırmalar yararlıdır. Ayrıca esneklitjin oran olarak yazıl­ması bazı karışıklıkların dogmasını önler. Herhangi bir ba­tjımsız degişkenin bir birim artması halinde bu artışın ikitür mala etkileri farklı olacaktır. brneOin, deterjanın fiya­tının 100 lira artması ile, halı fiyatının 100 lira artmasıher iki malın talebini detjişik şekilde etkileyecektir. Bu ne­denle detjişimleri oran olarak almak daha yararlı olur.

TALEBiN FiYAT ESNEKLi~i

Herhangi bir batjımsız detjişkendeki belli bir detjişmenintalebi nasıl etkileditjini araştırmıştık. Şimdi ise bu detjiş­keni fiyat olarak belirleyecetjiz. Talep fonksiyonunun detjişikbatjımsız degişkenlerden oluştugunu vurgulamıştık. brnek ola­rak, talep fonksiyonunun aşatjıdaki gibi oldutjunu vurgulayalım

Q = 3000 P + 2500 Y + 0.05 N + 0.05 A

33

Burada Q talep, P fiyat, Y kişi başına harcanabilecekgelir, N nUfus ve A da reklam harcamalarıdır. Daha önce her­hangi bir baijımsız deDişkenin deijişmemesinin Q ye etkisiniölçmUştUk, şimdi ise yalnızca P, yani fiyattaki bir deaişik­ligin Q ye etkisini bilmek istiyoruz. Bunun için Y, N ve Adeijerleri belirli bir düzeyde tutularak, analiz P detjerinideDiştirerek yapılır. brnegimizde ikinci varsayım olarak;

2500 Y + 0.05 N + 0.05 A= 16500 oldugunu kabul edelim.Buna göre talep fonksiyonu sadeleştirilebilir.

Fiyatın 2,5 liradan 3 liraya yUkselmesi halinde yay es­nekligini hesaplamak istersek öncelikle her iki noktada Q de­gerinin ne olacaijını bulmamız gerekir.

16500:::: 16500

3000 (2,5) :::: 90003000 (3) = 7500

Ql ::::

f)2 == 3 G!i~:

Buna göre iki nokta arasında yay esnekliai

Qi.:: - Ql P2 + Pl - 1500 5 .. 5 E::::: _____ - --··--. ::: -1

Pi.:: -· Pl Qi.::'. + Qi (),. 5 16500

Bu hesaplamanın yorumu ise fiyatın 2,5 ve 3 arasında ol­ması şartıyla fiyattaki ~ l'lik bir fark, taleptede ~ l'likbir fark doguracaktır. (-) işareti ise bu farkları ters yöndeolacagını gösterir. Yani fiyat ~ 1 arttıgında talep~ 1 aza­lacaktır.

TALEBiN GELiR ESNEKLi~i

Birçok mal için tUketici talebini yaratan önemli faktör­lerden biri, tUketicinin gelirindeki bir degişikliktir. Bura­da gelir olarak ele alınan milli gelir, kişi başına milli ge­lir, harcanabilir gelir veya kişi başına harcanabilir gelirolabilir. Gelirdeki artış ve azalışlar, tUketicilerin bazı

34

mallara olan taleplerini de9iştirirken, bazılarını degiştir­mez. drneain, tuz, ekmek ve şeker kullanımı kişilerin gelir­lerindeki degişiklikten bağımsızdır.

Gelir esnekliai, talep edilen miktardaki deaişim yüzde­sinin, alıcıların (tüketicilerin) gelirdeki degişim yUzdesinebölümü ile ölçülür. Gelir ve talep edilen miktar arasındakiilişki aynı yöndedir. Genelde gelir yükselince talep edilenmiktarında yükselmesi beklenir. Bazı mallarda bunun doaru ol­madıaı görUlUr ve bu tür mallara aşaaı seviyedeki (inferior)mallar denir. Gelir düzeyi yUkseldikçe bu tür mallara olantalepte azalma oldugu görülür. Yüksek seviyedeki (superior)mallarda ise gelir yUkseldikçe talep edilen miktarında arttı-aını görUrUz.

Tal£~ıbi etkileyen ti.im deI;iişkenlersabit tutuldı.ıgı.ıırıdc:\, ~~maldan talep edilen miktarın ti.iketiciningeliri arttıkça ar­tacağını, buna karşılık gelir azaldıkça talep edilen miktarınazalacatjını biliyoruz, ama bu degişimin hangi oranda olacagı­nı bilmiyoruz. Talebin gelir esnekligi bize bu oranı verir:

Talep Miktarındaki De§işim OranıE ·-

Tüketici Gelirindeki Degişim Oranı

Talebin gelir esnekliDi eksi oldugunda ele alınan malıninferior mal oldutjunu anlarız. Belli bir mal için talep edi­len miktar, gelirde bir detjişim olduaunda degişmiyorsa geliresnekliai sıfır olur. Superior mallar için talebin gelir es­nekligi sıfırdan büyüktür. Talep edilen miktardaki artış yi.iz­desi gelirdeki artış yüzdesine eşitse gelir esnekliiji bir o­lu ve buna birim esnekligi denir.

ÇAPRAZ ESNEKLiK

Talep edilen miktar ile fiyat arasındaki ilişkiyi ölçenbaşka bir esneklik tUrüde çapraz esnekliktir. Çapraz esnekli-

35

ain diDerlerinden farkı iki ayrı malın miktar ile fiyat ara­sındaki ilişkisini ortaya koymasıdır. A malının fiyatında birdegişiklik oldugunda, B malından talep edilen miktar hangiyönde ve ne oranda dehişecektir? Çapraz esneklik bu soruyuyanıtlamaya çalışır.

Çapraz esnekli9in hesaplanmasında B malının talebindemeydana gelen degişiklik yUzdesi, A malının fiyatında meydanagelen degişiklik yUzdesine bölUnUr. Bu nedenle çapraz esnek­lik formülü fiyat esnekligi formUlUne benzer, tek fark for­mülde kullanılan fiyat ve miktarların degişik mallar için ol­masıdır.

TALEP TEORİSİ AÇISINDAN ARTAN GELİR VE MARJİNAL GELİR

Artan gelir (G) toplam gelirde yönetim kararlarının so­nucu meydana gelen herhangi bir deaişikliktir. Yönetimin al­dıDı bir kararın uygulanması sonucu oluşan gelir G2 ve kararuygulanmadan elde edilen gelir 81 ise;

G = Gi:-.'. -- G 1 di r.

Artan gelir, talep edilen (satılan miktardaki) bir artı­şa, fiyatlardaki bir artışa veya firmada daha verimli çalış­madan doffan bir artışa baDımlı olabilir. Yeni bir UrUnUn pi­yasaya sürülmesi ile gelirde meydana gelen degişiklige de ar­tan gelir denir.

Marjinal gelir artan gelirin özel bir halidir. Daimamiktar artışından dogar. Son birimin eklenmesiyle gelirdemeydana gelen degişikligi gösterir. Talebin esnek olduDu böl­gede marjinal gelir pozitif işaretlidir. Birim esneklik ha­linde marjinal gelir sıfırdır ve talebin esnek olmadıgı (veyaçok az esnek oldugu) bölgede marjinal gelir negatiftir.

Fiyat ve esneklik bilindiginde marjinal gelirin bulunma­sı Uretimin arttırılıp arttırılmaması kararlarında yararlı­dır.

36

DE~İŞİK PAZARLARDA TALEP ANALİZİ

Konumuz açısından firma bagımsız bir ticari işletmedir.Firmanın talep egrisi deDişik fiyat düzeylerinde satılabile­cek miktarları gösterir. Firmanın gelir egrisi ise degişikfiyat düzeylerinde elde edilecek geliri verir. Toplam gelirinbirim sayısına bölUmU ile gösterilen ortalama gelir ve marji­nal gelir egrileri ise toplam gelir egrisinden türetilir. Da­ha öncede vurguladıgımız gibi tUm bu gelir egrileri (toplamgelir, ortalama gelir ve marjinal gelir) talep egrisi ile ya­kın bir ilişki içersindedir. Dolaylı olarak talep esnekligin­de gelir eDrileri ile ilişkili oldugunu söyleyebiliriz.

Talep effrisi ve gelir egrileri, yalnızca bagımsız degiş­kenlerden etkilenmeleri degişik oldugu için farklılık göster­mezler. Onlar firmanın içinde bulunduiju pazara görede farklı­dırlar. Pazar türleri degişik şekillerde guruplanabilir.

1- Tam tekel (Monoplo)2- Tam rekabet (Arı rekabet)3- Oligopol4- Tekelci rekabet

Gerçek hayatta pazar yapısının bunlardan birine kesinkesuydutju söylenemez. Analizlerde kolaylık saDladıDı için böylebir ayırıma gidilir.

1- Tam Tekelde Talep Analizi:

Tam tekel tUrU pazarlarda tek bir satıcı vardır. Bu teksatıcının sattıtjı UrUnUn yerini tutacak başka bir Urun yokturveya bulmak çok güçtür. Pazarda tek bir satıcı oldugu içinfirma endüstri demektir. Firmanın UrUnUne olan talep endüs­trideki toplam taleptir. Rakip mal olmadıgı için firmanın ta­lebi differ fiyat ve satış miktarlarından etkilenmez. Böyleceçapraz esnekligin olmadıgını veya önemsenmeyecek kadar dUşUkoldugunu söyleyebiliriz. Firma kendi satış fiyatını belirler­ken çok rahattır. bzellikle zaruri ihtiyaç mallarını üretenfirmaların tekel olması halinde devlet fiyat belirlemedeki burahatlıtja bazı sınırlamalar getirir.

Firmanın talep etjrisi bize endüstrinin talep egrisiniverir. Bu talep egrisi bUtUn uygun fiyatlarda pazardan satı~

37

alınacak UrUn miktarını gösterir. Firma fiyatı belirlemedeserbest oldugu için tüketicinin bu fiyatlara uymasını bekler.Pazar talep eijrisi belli fiyatlardan satılabilecek miktarıverdiDi için, tekelci firma fiyatları belirlerken pazar talepegrisinin sınırları içinde hareket eder. Ya fiyatı düşürerekdaha fazla satar veya fiyatı yükselterek daha az miktar satarFirma bu seçenekler arasında seçim yaparken kendi kaynakları­na, maliyet hesaplarına ve k&r durumuna bakar.

Tekelci firma talep eijrisini daha esneksiz yapmak içinonu saga dotjru kaydırmak ister. Bunu gerçekleştirmek içinreklam harcamalarını arttırmaya yönelebilir. Talep egrisininsaaa doaru kayması, satışı arttırır.

2- Tam Rekabet Altında Talep Analizi:

Tam rekabet altında, piyasada çok sayıda satıcı vardır.Fiyat satıcı firmanın dışında oluşur. Firma bu fiyattan iste­diDi kadar (veya elinde bulunan kadar) UrUn satabilir. Firmafiyatını piyasada oluşan fiyatı~ üzerine çıkarmak isterse sa­tış yapamaz. Pazarda çok sayıda firma aynı UrUnU sattıtjı içinherhangi bir fiyat artışında, tüketiciler diher firmalara yö­nelir. Elindekilerin tamamını pazar fiyatından satma olanaaıolunca firmanın fiyat kırmasına da bir neden yoktur. Fakatfiyat kırması halinde satabilecetji miktar deDişmedihi içintoplam gelir, pazar fiyatından elde edece9i toplam gelirdendaha az olur. Satıcının sundugu miktar piyasanın degişmesineneden olmaz, çünkü firma toplam talebin ancak çok kUçUk birparçasını piyasaya sürebilir. Tam rekabet halinde endüstrininve firmanın talep egrileri farklıdır. Endüstrinin fiyatı (pa­zar fiyatı) pazardaki arz ve talep etjrilerinin kesiştiai nok­tada oluşur. Firma için fiyat ve miktar ilişkisi ise tam es­nektir. Firma talep eDrisi aynı zamanda firmanın ortalama ge­lir eDrisidir. Fiyatta pazarda oluştuau için sabittir ve or­talama gelire eşittir. Fiyatlar arttıkça firmaların pazarasundukları miktar artacak ama tüketicilerin satın almak iste­yecekleri miktar azalacaktır. Bu iki eGrinin kesiştigi nokta­da pazar fiyatı oluşacaktır.

Tam rekabet altındaki iş adamı, Urettigi ve sattıgı UrU­nU diQer rakip UrUnlerden farklılaştırmaya çalışmalıdır. Aksihalde piyasa gelişmelrini (özellikle fiyatları) kabul etmek­ten başka çaresi yoktur. Tüketici UrUnU farklı bulursa, diQerUrUnler tüketicinin gözünde o UrLinün yerini tutmayacaDı için,firma fiyatı da farklılaştırma olanaaını elde eder.

38

3- Oligopol Piyasadaki Talep Analizi:

Bu piyasanın en büyük özelligi piyasadaki satıcı firmasayısının tekelden çok ama tam rekabet halinden daha az sayı­da olmasıdır. Ditjer bir özellik ise firmaların fiyatı oluş­turmada etkileri vardır. Az sayıda firmanın pazarda sattiaımal aynı ise (aralarında herhangi bir fark yoksa) bu tür pi­yasaya tam oligopol piyasası denir. Bu tür piyasada bir fir­manın fiyatını deDiştirmesi diQer firmaların satışlarını et­kiler. Yani firmalar birbirlerine baaımlıdırlar. Tam oligo­polde firmaların pazara sürdükleri mallar aynıdır. Farklı o­ligopolde ise, her firma kendi ürününe bazı özellikler kazan­dırmıştır. Bu farklılaşma ürünün yarattıaı fayda ve UrUnUnkendisinde olmasa bile tüketici gözünde bir farklılık vardır.

Oligopol piyasasında, rakip firmaların fiyat politikala­rının karşılıklı baijımlı olması, bir firmanın kendi talep ea­risini kesinkes belirlemesine engel olur. Bu tür piyasalardafirmanın tutumu kendi davranışlarına diaerlerinin nasıl kar­şılık vereceDini firmanın tahmin etmesine dayanır. Diger fir­malar, firmanın tahmin ettiDi gibi davranırsa, bu davranıştanfirma kazançlı çıkar.

Endüstrideki birkaç firmadan biri sattıaı malın fiyatınıyükseltmek isterse, bu durumda rakip firmaların kendisini ta­kip etmeyeceaini bilir. Fiyattaki yükseliş firmanın malına o­lan talebi azaltacagı için <tüketiciye pahalı geleceginden)bazı tüketiciler bu mala olan ihtiyaçlarını diDer firmalardansaDlama yoluna gideceklerdir. Yani diger firmaların mallarınaolan talep artacaktır. Diijer firmalar sattıkları miktar art­tıDı için bir gelir artışı elde edeceklerinden fiyat artışınabaş vurmazlar. Bunun aksine firmalardan biri sattıDı malınfiyatını düşürmek isterse, rakip firmaların onu takip edece­aini bilir. Böylece pazarda genel bir fiyat düşmesinden dogantalep artışı firmaya yansır. Fiyat düşmesi halindeki talebinfiyat esnekliiji, fiyat yükselmesi halindeki talebin fiyat es-neklitjinden daha dUşUktUr.

Bu nedenlerle oligopol piyasasında fiyatlar kararlıdır.Fiyat deijişiklitjine başvurmak sakıncalıdır, çUnkU bir fiyatsavaşının başlangıcı olabilir. Genelde firmalar mal farklı­laştırmayı, fiyat düşürmeye tercih ederler.

39

3- Tekelci Rekabet Piyasasında Talep Analizi:

Tekelci rekabet, noksan rekabetin bir tUrUdUr. Birbirin­den az farklı UrUnlerin çok sayıda firma tarafından Uretilipsatıldıijı bir piyasadır. ürünler arasındaki fark bUyUk olma­dıgından ve firmalarda birbirlerinin pazara girmesini önleye­cek kadar kuvvetli olmadıgından firma kendi hareketleriylefiyatlara fazla miktarda etki edemez. A malını Ureten firmafiyatını rakiplerin fiyatının UstUne çıkarırsa A malına olantalep dUşer ama sıfıra inmez. ÇUnkU bazı tüketiciler A malın­daki farklılık için kUçUk çaptaki fiyat artışlarını kabulle­nirler. Tam aksine fiyatını düşürmek isterse, diger rakipmalları kullanan bir kısım tüketici A malına kayacaktır. Amabazı tUketiciler fiyat daha yüksek olmasına ragmen rakip mal­ları kullanmaya devam ederler, çünkü onlara çekici gelen ba­zı farklılıklar vardır.

üRETİM EKONOMİSİ

üretim teorisi genel olarak Uretim metodları, UrUn fiya­tı, üretim miktarı, fabrika yeri ve kapasitesi ile ilgili ka­rarların alınmasında yöneticiye ve karar veren kişiye yardım­cı olur. Yöneticilerin üretim teorisi yardımıyla yanıtlamayaçalıştıijı sorulara örnek olarak şunlar sıralanır:

1- Firma ürününe olan talebi biliyorsa, en iyi üretim mikta­rını ve programını nasıl belirler?

2- Birden çok Uretim metodu olması halinde,seçmelidir?

firma hangisirı:i

3- Herhangi bir nedenledurumu ile karşı karşıyaartar mı, dUşer mi ?

firma Uretim kapasitesini arttırmaise bu degişiklik sonucu maliyetler

4- Bir defada çok miktarda Uretmek mi, yoksa az az deQişikzamanlarda üretmek mi daha iyidir?

5- Dışardan satın almak mı daha iyidir, yoksa kendi olanakla­rıyla Uretmek mi daha iyidir?

40

Bu tUr soruları yanıtlayabilmek için; belirli bir zamanbiriminde kullanılan Uretim faktörleri miktarı ile Uretim o­ranı arasındaki ilişki, Uretim faktörleri ve üretilen ürünle­rin parasal degerleri, ilk iki ilişkiye baijımlı olarak en iyiüretim kombinasyonu belirlenmelidir.

Talep teorisi bir ekonomide tüketicilerin davranışlarınıtemel alır, bu davranışların nelerden etkilendigini ve nasıldegiştigini inceler. üretim teorisi ise ekonominin diger ya­nını yani Ureticilerin davranışlarını temel alır. TUketici veUretici davranışları karşılıklı etkileşim içindedir. TUketicibelli bir ürüne olan talebini artırdıgında Ureticininde o U­runun Uretimini artırması beklenir. Aynı şekilde, Uretici birUrUnU talep edilenden az Uretirse o UrUnUn fiyatının yüksel­mesi beklenir.

Genel anlamda Uretim bir veya birden çok girdiyi bellibir çıktıya (veya çıktılara) dönüştüren bir süreçtir. Yerinegöre bu süreç yapı deaişikliaini, yer dehişiklihini veya za­man deDişikliijini gerektirir. Tarım ve sanayi yapı degişikli­gi ile üretime örnek olabilir. Depolama zaman dehişiklihi vetaşımada yer degişikligi ile üretime örnektirler. Mallarınyapısının, yerini ve kullanım zamanını degiştirmek onlarındegerini artırır. Tüketici istediffi yerde, istedigi zamanda,istedigi şekilde malları elde ederek gereksinimlerini tatminedecegine göre, üretimi daha geniş çapta şöyle tanımlayabili­riz: Mal ve hizmetlerin tüketiciye faydasını artıran her tür­lü girişime üretim denir.

üretimde, eldeki en iyi teknik veya bilinen metodlarkullanılarak, belli bir çıktıyı <UrUn) elde etmek için deDi­şik girdiler bir araya getirilir. Belli bir üretim sürecinde,bazen yalnızca iş gücü, makina gUcU, hammadde, toprak veyabina kullanılırken bazende hepsinin bir arada kullanıldıgıgörUlUr. Belli miktarlarda bu Uretim faktörlerinden kullana­rak elde edecegimiz UrUn miktarı kullanılan Uretim teknoloji­sine göre farklı olacaktır.

üRETiM FONKSiYONU

Giderlerin deDişik oranlardaki kombinasyonu ile, bunlar­dan elde edilen en yUksek çıktı oranı arasındaki ilişkiye ''ü­retim fonksiyonu'' denir. Girdileri bir araya getiren en iyi

41

teknoloji bir tane ise tek deaerli bir fonksiyon oluşur. Eniyi teknoloji birden çoksa çok degerli bir fonksiyon oluşur.

üretim fonksiyonu belli bir miktardaki giderlerden eldeedilecek en yUksek çıktıyı belirlediiji gibi, belli bir çıktı­yı elde etmek için gerekli en az girdi miktarınıda belirler.üretim fonksiyonları oluşturulurken en verimli şekilde çalı­şıldı9ı kabul edilir.

üre~ım fonksiyonu, firmanın elindeki olanaklar ve tekno­loji ile belirlenir. Teknolojik bir gelişme yeni bir üretimfonksiyonu oluşturulmasını gerektirir.

üretim fonksiyonundaki girdilerin bir kısmının detjişmesizaman alır. brnegin, makina sayısının artırılması veya fabri­ka kullanım alanının bUyUtUlmesi kısa sUrede gerçekleştirile­mez ve daha önceden planlanması gerekir. BUtUn girdilerin de­I1işebi lecegi kadar uzun oları z arnarı aral. ıgına "u a urı d ö nem " d e-..nir. Kısa dönemde girdilerdeki de9işiklik, fazla mesai yapı­larak veya makinaların çalışma hızı artırılarak satjlanır.

TEK üRETiM FAKTöRü KULLANIMI

Bir an için Uretime katılan üretirıı faktörUnUn bir taneolduijunu kabul edelim. Buna göre Uretim miktarı yalnızca iş­gücüne bagımlıdır. (üretim için başka faktörler kullanılama­maktadır veya kullanılsa bile diger faktörler sabit kabule­dilmiştir) denir. üretime katılan her birim Uretim faktörününtoplam UrUne etkisi farklı olacaktır. Yukarıdaki varsayımlarıele alacak olursak, ilk işçinin üretime katılması ile UçUncUveya altıncı işçinin üretime katılmasının toplam üründekimeydana gelen detjişiklik aynı deQildir. ilk başlangışta işçi­lerin üretime katılması toplam UrUnU daha yüksek oranda artı­rırken bir işçi sayısından (veya işgUcU saatinden) sonra Ure­time katılan işçilerin toplam ürüne katkıları daha düşük o­randa olacaktır. işçi sayısı dahada artırılırsa, üretime ka­tılan yeni işçilerin toplam ürüne hiçbir katkısının olmadıgıdUzeye ulaşır ve bu noktadan sonra üretime katılan her işçi­nin toplamUrUnU azalttıaı görülür. üretimde kullanılan işgUcUmiktarı ile elde edilen toplam ürün miktarı arasındaki böylebir ilişki sayısal olarak aşayıdaki tabloda gösterilmiştir.

42

üretimde KullanılanişgUcU Miktarı

Toplam üretimMiktarı

o1

o

2

ı;:;­..J

1215

B'+

Birinci işçi üretime katılınca toplam UrUn sıfırdan beşeçıkmıştır. r k i ric i işçi Uretime kac ı Lı nce toplam Uri.il", 5'1den12'ye çıkmıştır. Yani birinci işçinin toplam Uri.ine katkısı 5iken iki işçinin toplam Uri.il"ıe kat kı a ı (12 - 5 = 7) o Lmuşb ur-,üçUncU işçinin üretime katılması ile toplam Uri.in 3 birim ar­tarak 15'e çıkmıştır. Bu durumda UçUncU işçinin katkısı yal­nızca 3 birim olduDunu söyleyebiliriz. DördUncU işçinin Ure­time katkısı i=-,e olur,ısuzdur, ı;U~.U orıurı üretime katılması iletoplam UrUn 15'den B'e dUşmUşt~. üretime katılan her işçininüretime katkısını marjinal Uri.in vermektedir. Ortaları, Uri.in isetoplam Uri.ini.in o üretimi saglayan işgUcU sayısına böli.irııi.i ilebulunur ve işgi.ici.i başına üretime olan ortalama katkıyı gbste­·r.•. i r-,

işgUcU Top l am ürUn Marji nal ürUl"ı Ort a 1 arıı ürUl"ı

5 5 523

1 ....ı::. 73 51 ı;:;­

. ..J

8 -74

Karar verme açısından marjinal UrUn önemli bir araçtır.üretim kararlarında bu araçtan yaygJ.n şekilde yararlanılır.Yukarıda gösterildigi gibi marjinal UrUn, üretime katılan ye­ni ışgUcUni.in (genel Uretim faktörlerinin birindeki artışın)toplam UrUnde meydana getirdiDi artıştır. Marjinal UrUnUn sı­fır oldugu noktada (işgUcU dUzeyinde) toplam UrUn en yüksekdüzeye ulaşJ.r. Ortalama UrUnUn sıfır oldugu noktada toplam U­ri.inde sıfır olur.

43

DE~iŞEN ORANLAR KANUNU

Degişen oranlar kanunu özet olarak; diDer Uretim gider­lerine göre herhangi bir Uretim faktörU miktarı göreceli ola­rak arttırıldıtjından belli bir noktadan sonra marjinal UrUnazalır.

Belli bir noktadan sonra marjinal UrUn azalacagına göreüretime katılacak en iyi Uretim faktörU miktarınında sınırla­rı vardır. Bir birim fazla üretim faktörü kullanmanın firmayamaliyeti o üretim faktörUnUn birim fiyatıdır. Bu birim fiyat,marjinal UrUn geliriyle karJılaştırılmalıdır. üretime katılanbelli bir üretim faktörünü bir birim arttırdıDımızda, toplamüründeki artışa marjinal UrUn demiştik. Bu marjinal UrUn mar­jinal gelirle çarpıldıaında marjinal UrUn gelirini buluruz.

Marjinal UrUn gelirini, üretime katılan Uretim faktörle­rinden birini artırdıaımızda (diDerleri sabit kaldıtjından) buartışın gelirle meydana getirdiDi artış olarak tanımlayabili­riz. Etjer marjinal UrUn geliri, üretim faktörünUn birim fiya­+ ı nde n fazla ise f<3-~ııa, bu Uretirıı faktörU artışını uygular.Aksi halde Uretim~aktörU artıştan vazgeçer. Buna göre, mar­jinal UrUn gelirini girdi fiyatına eşitleyen Uretim faktörüdüzeyi üretime katılacak en iyi girdi düzeyidir.

iKİ üRETİM FAKTöRü KULLANIMI

üretim fonksiyonunun temel özellikleri iki deijişik Ure­tim faktörU kullanan ve bunlarla tek bir UrUn üreten basitbir modelde daha iyi görUlUr. Belli bir Uretim surecinin X veY üretim faktörlerinden deDişik miktarlarda kullanarak Q LirU­nUnU elde ettigini kabul edelim.

MARJİNAL İKAME (YERİNİ TUTMA) ORANI

üretimde birden çok Uretim faktörü kullanılması halinde,yalnızca herhangi bir üretim faktörUndeki degişikliDin toplamUrUne olan etkisini bilmek yetmez. Aynı zamanda bu Uretimfaktörlerinin birbirlerinin yerine kullanılıp kullanılmayaca-

44

hını ve kullanılabilmeleri halinde aralarındaki ikame oranı­nıda bilmemiz gerekir. Buna göre marjinal ikame oranını şöyletanımlayabiliriz: Toplam UrUn degişmeksizin, bir Uretim fak­törUnUn Uretimde kullanımını bir miktar azalttıgımızda, diijerUretim faktörUnUn kullanımında meydana gelen artış miktarı.

İKİ üRETİM FAKTöRü KULLANILMASINDA TOPLAM üRüN E~RİSİ

Herhangi bir işletme için toplam UrUn etjrisini belirler­ken, Uretim faktörUndeki degişikligin toplam UrUnde meydanagetirdihi dehişiklihi bilmemiz gerekir. üretime giren birdençok Uretim faktörU olması halinde bunlardan birinin dışındadigerleri sabit tutularak, tek bir Uretim faktörUndeki degi­şimlerin toplam UrUne etkisi saptanmaya çalıtılır.

~üRETİMİN üÇ AŞAMASI

Firma elindeki Uretim faktörlerini verimli bir şekildekullanmak istediffinde toplam, ortalama ve marjinal UrUn eari­lerinden yararlanır. üretim faktörleri olarak işgUcU ve ser­mayeyi kullandıffımızı varsayalım. incelemelerde Uretim faktö­rünUn yalnızca biri degişir kabul edildi§inde analiz daha ko­laylaştıgı için bu açamada sermayeyi sabit ve işgUcUnU degi­şir Uretim faktörU olarak ele alalım:

ilk aşama, bir işgUcU biriminin kullanılmasıyla başlarve ortalama UrUnUn en yUksek olduffu noktaya kadar devam eder.Bu aşamada toplam UrUn artmaktadır, buna bahımlı olarak ser­mayenin verimide artar. ilk aşamanın başlangıcında marjinalUrUnUn de hızla arttıgını görUrUz. Bir sUre sonra marjinal U­run en yUksek noktasına ulaşır ve daha sonra dUşmeye başlar.ilk aşamanın sonunda marjinal UrUnUn ortalama UrUne eşitlen­digini görUrUz. ilk aşama aralıgında marjinal UrUn ortalamaUrUnden yUksektir ama ilk aşamanın başlangıcında ve sonundabirbirlerine eşittirler. Bu aşamada sermayenin verimi ve iş­gUcUnUn ortalama verimi arttıgı için firma iş gUcUnU artırma­ya devam eder, yani ilk aşamanın sonuna ulaşmaya çalışır.

45

ikinci aşamada, hem marjinal marjinal UrUn hemde ortala­ma UrUn azalmaktadır, ama toplam UrUn yine de artar. Bu aşa­manın sonunda toplam UrUn en yUksek düzeye ulaşır ve aynı an­da marjinal UrUnde sıfırdır. işgUcU, sermayeye oranla dahapahalı ise firma işgUcUnU ikinci aşamanın başlarında tutarçUnkU birim işgUcU başına toplam UrUn bu kımımda en yUksek­tir. Sermaye işgUcUnden daha pahalı ise firma ikinci aşamanınsonlarına ulaşmak ister. drnek olarak işgUcU birim maliyetini10.000 ve 100.000 liralık sermayenin maliyetininde 10.000 li­ra olduDu bir durumda işgUcU birim maliyetinin 5.000 ve 100.000 liralık sermayenin maliyetininde 30.000 lira olduau ikin­ci bir durumu karşılaştıralım. ikinci aşamanın başında kulla­nılan işgUcU (işçi sayısı) 5 dir ve toplam UrUnde 1350 dir.ikinci aşamanın sonunda kullanılan işgUcU 10 dur ve toplamUrUnde 2079 dur.

Birim Maliyet

Birinci.Durum ~işgU~k ap ı b a l eşıt)

ikinci Durum (ucuzişgUcU pahalı kap.

10.000 + 10 (10.000) 30.000 + 5 (5.000)- Lı-4. '+4 ~~~--~~~~~~~~~~~ :::: 40, 74

1350 1350

10.000 + 5 (10.000) 30.000 + 10 (5.000)_.. 38, 65

2070 2070

üçUncU aşama, toplam UrUnUn en yUksek ve marjinal UrUnUnsıfır olduau noktadan başlıyarak, toplam urun ve ortalama u­runun sıfır olduDu noktaya kadar devam eder. Bu aşamada top­lam Urun, ortalama UrUn ve marjinal Urun beraberce azalmakta­dır. üçUncU aşamanın başlangıcı sermaye verimliliginin enyüksek oldugu noktadır.

işgUcU başına verimin en yUksek olduDu birinci aşamanınsonunda daha fazla işgUcU kullanmama kararı yalnızca sermaye-

4fı

nin bedava oldutju hallerde uygun olabilir. Aksi halde dahafazla işgUcU kullanarak ikinci aşamaya geçmek gerekir. Serma­yenin bedava olması genelde dUşUnUlmemekle beraber özel birdurum olarak bir makinanın ekonomik ömrünün tamamlanmasınaraamen üretimde kullanılması gösterilebilir.

Tablo: Sermaye sabit olması halinde işçi sayısına göre top­lam, marjinal ve ortalama UrUn:

Kapital İşçi Sayısı Toplam Ort al.am Mc."\rj i r,al<TU Uri.in Uri.in Uri.in

---100.000 1 i:~50 250 250100.000 ~. 520 260 270C.

100.000 3 798 266 i::'.78100.000----- 4 1080 270 278100. 00(~ 5 1350 i:~70 i:::70100.000 E, 1595 255 2'+6:LOO. 000 7 1820 i::~60 ;:=~24100.000 8 2000 250 180100.000 9 2070 23(> 70100.000 :LO 2070 207 o100.000 11 1980 180 --90100.000 1 ~·, 1800 150 -180c,

İşgUcU ve sermayenin her ikisininde kıt ve pahalı olmasıhalinde firmanın birinci aşamada veya UçUncU aşamada Uretimdebulunması gerekmez, çUnkU her ikisininde en iyi şekilde kul­lanılması en iyi dUzeyde deaildir. Birinci aşamada her ikisi­de verimli di.izeye ulaşmamıştır ama UçUncU aşamada ikisinindeverimleri azalmaktadır.

Sonuç olarak Uretim noktasının daima ikinci aşamada ola­caaını söyleyebiliriz. üretim noktasının ikinci aşamanın baş­langıç veya bitimine yakınlıaını ise üretime katılan üretimfaktörlerinin fiyatlarının birbirine oranı belirleyecektir.

47

üRETiM FAKTöRLERiNDEKi ARTIŞIN üRETiME ETKiSi

üretim faktörleri belli bir oranda arttırıldıgında buartış toplam Uretimi Uç şekilde etkiler. üretimdeki artış yaUretim f~ktörU kullanımındaki artışa eşit olabilir, ya da U­retim faktörU kullanımındaki artıştan az veya fazla olabilir.BiriYıci duruma "sabit verimlilik" durumu diyebiliriz. ÇLiı"ıki..iaynı anda bUtUn Uretim faktörlerinin kullanımı mevcut durumuniki katına çıkarılırsa toplam Uretim de iki katına çıkar.

üretimdeki artış Uretim faktörU kullanımındaki artıştanf a z La ise bu duruma ''artan verimlilik'' dur-umu deYıir. Artanverimlilik durumunda Uretim faktörU kullanımı iki kata çıktı­tjında Uretirııdeki artış iki kattan fazla olur. üretimdeki ar­tış Uretim faktörU kullanımındaki artıştan daha az ise bu du­ruma "c.~zalan verimlilik" durumu dE?Yıir. Bu son durumda i.iretimfaktörU kullanımı iki katına çıkarıldıgında toplam Uretimdekiartış iki kata çıkmaz, daha az bir di.izeyde gerçekleşir.

üretyı1- faktörleri kullanımı ile toplam i.irUYı arasındakiilişki ge~llikle sıralaYıaı"ı Uç d urumurı karışımı c Lar-a k karşı-··mıza çıkar. bnce artan verimlilik şeklinde olan ilişki dahasonra bir si.ire için sabit verimlilik şeklini alır ve dahasonra da azalan verimlilik şeklinde devam eder.

üRETiM VE üRETiM FAKTöRü iLiŞKiSiNiN EN iYiLENMESi

Firmanın amacı iki şekilde ortaya konulabilir:

1- Belli bir bUtçe ile en yUksek Uretim miktarına ulaşma is~tet{i,

2- Belli bir i.iretim miktarına en di.işUk maliyetle ulaşma iste­ai.

Her iki durumda da eşitlik halinde belirli sınırlar var­dır ve yerine göre maliyet veya i.iretim miktarı en iyilenmekistenmektedir. Lagrange tekniiji bu ti.ir problemler için kulla­nılan yaygın bir çözi.im yoludur. Effer amaç fonksiyonu ve sı­nırlar doDrusal ise ve firma birden çok Uri.in i.iretiyorsabuti.ir problemlerin çözUrııi.i için dogrusal programlama yaygın ola­rak kullanılır.

48

MALiYET TEORiSi

Maliyet analizi yönetim ekonomisinde önemli bir rol oy­nar. BUtUn yönetim kararlarında seçeneklerin yUkledikleri ma­liyet ve getirdikleri <veya getirecekleri) fayda karşılaştı­rılır. brnegin, bir reklam projesinin uygulanıp uygulanmama­sına kara verirken o projenin yUkleyecegi maliyetle saalaya­caaı fayda gözönUnde tutulur. Yeni bir makinanın alınması ka­rarı da makinaya yapılacak yatırım ile o makinanın saalayaca­aı faydanın karşılaştırılmasına baalıdır. Çalışanlara yapıla­cak giyecek yardımının saaladıaı fayda onun maliyetinden dahayüksek ise işletme böyle bir girişimde bulunur. yukarıda ve­rilen örneklerin hepsinde belli bir karara dayalı olarak ma­liyetteki artışla (marjinal maliyet veya genel anlamıyla ar­tan maliyet) saaladıgı faydadaki artış <marjinal fayda) kar­şılaştırılır.

Maliyetle ilgili bilgiler uygun şekilde tutulan kayıt­lardan~de edilebilir. Yeni bir üri.irıle ilgili maliyetler isetahmi~erle veya belirli standartlara göre hesaplanır. Mali­yetle ilgili bilgilerin ana kaynaaı muhasebe kayıtları olmak­la beraber, bu amaca yönelik eldeki tek kaynak bunlar deUil­dir. Tablo, grafik v~ istatistiklerde bu konuda yardımcı kay­r,aklardır.

Maliyetin birden çok tanımı vardır. Bunlardan hangisinindogru oldugu konusunda fikir yürütmek ise zordur. Amaçlara,içinde bulunulan duruma ve kullanılacak kişilere göre maliyettanımı farklı olacaktır. Ama genel anlamda maliyet denildi­ginde herhangi bir şey (mal veya hizmet) için ödenen fiyatanlaşılır. Mellerowicz'e göre maliyet Uretimde bulunmak ama­cıyla çeşitli madenlerin tUketimini gösterir. Bu tanımda sözUedilen madenler; hammaddeler, yardımcı maddeler, sermaye,toprak gibi maddesel deDerlerle haklar ve know-how gibi mad­desel olmayan degerler ve hizmeti kapsar.

Maliyetler sınıflanmak istendiginde ilk ayırım aşamalaragöre yapılabilir. Aşamalara göre sınıflama alım maliyeti, de­polama maliyeti, yapım maliyeti ve pazarlama maliyeti şeklin­de olur. Bu sınıflama da verginin maliyetin hangi sınıfınagirecegi meslek dallarına ve işletmenin bünyesine göre degi­şir. Temel maliyetler yapım ile dogrudan bagıntısı bulunanmaliyetler yani hammadde ve işçiliktir. Yönetim giderleri,büro giderleri, satış giderleri ve sosyal giderler genel ma­liyetler sınıfına girer. Yönetim ekonomisi açısından en yay­gın ayırım ise sabit maliyet ve deaişir maliyet ayırımıdır.

49

Herhangi bir ürün veya hizmetin maliyeti hesaplanmak is­tendiginde, o ürün veya hizmetle ilgili maliyetlerin bilinme­si gerekir. ilgili maliyet deyimi aslında açık olmayan birdeyimdir. Bu nedenle bir ürün veya hizmetin maliyeti hesapla­ma amacına göre farklılık gösterebilir. brnegin, vergi ama­cıyla hesaplanan bir ürünün maliyeti, ihaleye girmek amacıylaaynı ürünün hesaplanan maliyetinden farklı olacaktır.

MALiYET FONKSiYONLARI

Firmalar için iki tür faliyetten söz edilir. Bunlar; sa­bit maliyetler ve deffişken maliyetlerdir. Sabit maliyetlerüretim miktarındaki degişmelerden etkilenmez. Yani firma ektesisler kurmaksızın üretim miktarını arttırmak isterse sabitmaliyetlerde bir degişiklik olmaz.

~iyetler erı yi.iksek işletme l·{c.~pasitesirıe k a d ar- irıcelen-"·diijinde sabit maliyetin bir dogru ile gösterilme olanaaınınolmadıaı göri.ilür. Degişmez oldugu varsayılan (sabit) maliyet­ler ancak belirli bir üretim kapasitesinde bu özelligi taşır.üretim miktarı arttıkça, sabit maliyetler belirli aralıklarlabasamaklı biçimde büyür.

ikinci tur maliyetler ~egişken maliyetlerdir. işçilik,hammadde ve enerji maliyetleri bu tür maliyetlerdir. Bunlarüretim miktarına dohrudan baDlı olan maliyetlerdir. üretimmiktarının artması ile toplam degişken maliyetlerde artar.Matematiksel olarak bu ilişki toplam deaişken maliyetler Ure­tim miktarının fonksiyonudur şaklinde açıklanabilir.

KISA VE UZUN DöNEM MALiYETLER

Yönetim ekonomisi içinde karar verirken iki temel mali­yet fonksiyonundan sözedilebilir. Kısa dönem maliyet fonksi­yonu genellikle günlük kararlarda kullanılırken uzun dönemmaliyet fonksiyonu daha uzun pl&nlama dönemini ilgilendirenkonularda kullanılır. Yönetim açısından kısa dönem dendiijindefirmanın girdilerinden bazılarının degişmeden kaldıgı dönem

50

)anlaşılır. Diger bir deyişle uzun dönemde firmanın bütün gir~dilerinin deaişebilecegi kabul edilir. drneffin, kısa dönemdefirma kararlarının mevcut sermaye ve yatırımlarla sınırlı ol­dugu kabul edilir. Uzun dönem için ise böyle bir sınırlamadansöz edilemez. Kısa ve uzun dönemin tanımı firmadan firmayafarklılık gösterebilecegi gibi firmanın bölümleri arasındaveya firmanın bir karar ortamından diger bir kara ortamına dafarklılık gösterebilir.

Çıktı yani üretim miktarı ile ilişkili olarak degişmeyenmaliyetlere sabit maliyet denir. Uzun dönemde hiçbir şekildesabit maliyetin varlıgından söz edilemez. ddünç alınan serma­yeniırı f a i z i , ki r-a l arıe.n fabrika, b i na VF:! mc.üdnalarırıkirası,amortismanlar, vergiler ve üretim miktarı azaldıgında iştenişten çıkartılamayan personele ödenen ücretler sabit maliyet­lere örnek olarak gösterilebilir. Degişir maliyetler ise üre­tim miktarına bagımlı olan maliyetlerdir. üretim miktarı art­tıkça onlarda artar. Uzun dönemde bütün maliyetler degişken­dir. ~

Daha öncede vurgulandıgı gibi kısa dönemde toplam mali­yetler sabit maliyetlerle degişir maliyetlerin toplamıdır.Gerçek hayatta toplam maliyetler degişir maliyetlerin etkisialtında kalarak belli bir noktaya kadar artan verimlilik ve onoktadan sonra azalan verimlilik gösterir. Toplam maliyetleriTM, toplam degişir maliyetleri TDM ve toplam sabit maliyetle­ri TSM ile gösterirsek ilişki şöyle özetlenebilir;

TM:::: TDM + TSM

Yönetim kararlarında genellikle ortalam ve marjinal ma­liyetlerden yararlanıldıQına göre onlarında toplam maliyet­lerle ilişkisinin gösterilmesi gerekmektedir.

TMOrtalama Toplam Maliyet (OTM) -

UM

TSMOrtalama Sabit Maliyet <DSM) ::::

UM

51

TDMOrtalama Detjişir Maliyet (ODM) -

üM

ATMArtan Maliyet

AüM

dTMMarjinal Maliyet <MM) :::

düM

Toplam maliyet earisinin şekli tamamen toplam degişirmaliyet egrisi ile belirlenir. Di9er bir deyişle de9işik Ure­tim miktarlarında toplam maliyet egrisinin ve toplam degişirmali~ e/(;frisirıir-ı eI7jimlerirıe bek ı Ld ı q ı nda bun l ar-ı n eşit o ı du- ..au gorUlUr. Buna göre sabit maliyetler şeklini degiştirmeksi­zin toplam maliyetleri daha yukarıda bir dUzeye çıkarırlar vebu ilişkinin sonucu olarak artan maliyetlerin ve marjinal ma­liyetlerin hiç bir şekilde sabit maliyetlerden etkilenmediaigörUlUr. Artan maliyetler Uretim miktarındaki belli bir de-9işmeye göre toplam maliyetlerde meydana gelen de9işme şek­linde tanımlandıaına göre sabit maliyetlere bagımlı olmamasıdogaldır. Marjinal maliyetler ise toplam maliyetlerin Uretimmiktarına göre türevi alınarak bulunur. Sabit maliyetler top­lam maliyetlerin içinde Uretim miktarı ile deDişmeyen kısımyani sabit bir sayı ve sabit bir sayınında türevi sıfır oldu­auna göre marjinal maliyetleri hiç bir şekilde etkilemeyecek­tir.

Kısa dönemde toplam maliyet egrisinin ve toplam deQişirmaliyet ehrisinin şeklini belirleyen diger bir faktörde Ure­timde kullanılan girdilerin verimliligidir. Toplam maliyet vetoplam degişir maliyet eijrileri önceleri daha az oranda ar­tarken sonra daha yUksek oranda artmaktadır. Girdi fiyatları­nın sabit oldugu kabul edersek bunun anlamı; degişir üretimgirdilerinin marjinal verimi önceleri artarken sonra azalmak­tadır. Bunun sonucu olarak birinci bölgede marjinal maliyet­ler azalırken, ikinci bölgeye geçildikten sonra hızla artmayabaşladıgı görUlUr. Belli bir noktadan sonra marjinal maliyetortalama toplam maliyetinde UstUne çıkmaktadır.

52

Uzun dönemde firma için herhangi bir sınır sbzkonusu de­gildir. Bu nedenle herşey degişebilir ve uzun dönem sabit ma­liyet earisi yoktur. Uzun dönemde yöneticinin ilgilenditji ma­liyetler uzun dönem ortalam maliyetle uzun dönem marjinal ma­liyettir. Uzun dönem ortalama maliyet egrisi, degişik özel­liklerde en iyi fabrika bUyUklUgU için elde edilen kısa dönemortalama maliyet etjrilerinden oluşur.

Birden çok UrUn Ureten veya birden çok fabrikası olanfirmaların uzun dönem ortalama maliyet fonksiyonları bu fonk­siyonların veya UrUnlerin her biri için elde edilen ortalamamaliyet fonksiyonlarının toplamıdır. Böyle bir durumda uzundönem ortalam maliyet egrisinin şekli ya sabittir, ya azalan­dır ya d a 11U11 şekliYıc:ledir.

Başdbaş Noktası Analizi:~

işletmelerin en yaygın şekilde kullandıkları karar vermetekniklerinden biridir. işlatme yöneticileri gelecegi dahaiyi planlayabilmek ve geçmişte alınan kararları daha iyi de­ijerlendirebilmek için, işletmenin hangi Uretim düzeyinde karageçtiaini bilmek isterler. Bu tUr analizlerde yöneticiye vekarar vericiye yardımcı olması için düzenlenen başabaş graf­ikleri gelirle maliyetlerin ilişkisini kesin bir şekilde or­taya koyar.

Bunun yanında Uretilen malların belirli bir miktarda ol­ması ile birim maliyetler en dUşUk düzeyde tutulabilir veböylece k&rı yükseltme gerçekleştirilebilir. Genel anlamda;

K&r = Toplam Gelir - Toplam Maliyet

olarak tanımlanabilir. Toplam gelir, satılan miktar ve birimsatış fiyatı ile belirlenir. Mal ve hizmete olan talep ileonların birim satış fiyatı genellikle yönetici ve karar veri­cinin dışında oluşur. Toplam maliyet ise sabit maliyetlerledegişken maliyetlerin fonksiyonudur.

Belli bir Uretim düzeyine kadar işletmenin toplam mali­yeti toplam hasılatından daha yUksek olur. Geçmişte alınan

53

kararların deaerlendirmesi ve geleceae dönük kararları~ başa­rılı olması için işletme yöneticileri toplam hasılatın toplammaliyete eşit oldugu başabaş noktasını bilmelidir.

işletmeci ikis~ptamaya yönelir:

ilişkiden faydalanarak başabaş noktasını

1- Herhangi bir işlemin toplam maliyeti, o işlem için yapılanve işin miktarına baaımlı olmayan deaişmez maliyetle, işinmiktarına bahımlı olan deDşir maliyetin toplamıdır.

2- Bu işlemden doDan gelir,miktarının çarpımıdır.

o işir, fi yatı ile yapılan işin

Bir numaralı ilişkide belirtilen de9işir maliyet matema­tik~ ,:,larak Uretirıı miktc.~rır,ıır, f onkss i ycmu şeklirıde göst<?ri­lir. Degişken maliyetler üretilen miktarın fonksiyonudur den­diDinde bunun tek anlamı bir dotjru çizmek detjildir. Bu ilişkiparabolik bir egride olabilir ve bazı durumlarda basamaklıbir fonksiyon da olabilir. Başabaş noktası analizi de kulla­nılan fonksiyonlara göre dogrusal eDrisel (parabolik) veyabasamaklı olur. Kullanılan fonksiyona göre yaptıgımız bu ayı­rımdan başka başabaş analizleri kullanılıkları ortama göre debelirlilik, risk ve belirsizlik halinde başabaş analizleri o­larak gruplanabilirler. Bunların arasında en yaygın olarakkullanılanları ve literatürde de en çok rastlanılanları be­lirlilik halinde dogrusal başabaş noktası analizleridir. iş­lemleri basitleştirmek amacıyla doarusal başabaş noktası ana­lizlerinde şu varsayımlar yapılmaktadır:

1- Satış fiyatı satış miktarından baDımsızdır ve kesinliklebilinir.

2- Kesinlikle bilinen birim başına de9işir maliyet sabittirve toplam degişir maliyet üretim miktarının dogrusal birfonksiyonudur.

3- Toplam degişmez maliyet (F) başabaş analizi yapılan dönemiçin sabittir ve üretim miktarından baaımsızdır.

54

4- Satış fiyatı birim başına degişir maliyetten daha yUksek­tir. <p>v>

5- üretim faktörlerinin Uretim miktarını sınırlamadıDı kabul­edilir.

6- Birden fazla UrUn Uretimi durumunda UrUn bileşimi içindeUrUnlerin birbirine oranı sabittir.

Bu varsayımlardan ilk UçU dogrusal bababaş noktası ana­lizinde gerklidir. Aksi halde doijrusallık prensibi zedelenir.DördUncUsU başabaş noktasının oluşması için zorunludur. Ana­lize alınan tUm noktalar için p(v olursa o veriler için başa­baş noktasından söz edilemez. ilişki doijrusal deijilse en azbelirli bir kesimde p>v olması gerekir. Başabaş noktası ana­lizlerine grafikle yaklaşımda beşinci varsayıma dolaylı ola­rak y~r verilir. Ancak probleme doijrusal programlama yaklaşı­mında ~~tirı1 faktörleri sır,ır koşulu olarak ele a t ı n ı r-. Ge-··nelde başabaş noktası analizleri tek UrUn yapılır. Birdenfazla UrUn Uretimi söz konusu oldugunda altıncı varsayıma ge-rek vardır.

Dogrusal Başabaş Analizi:

Birim satış fiyatının Uretim miktarına baijımlı olarakdegişmedigi varsayımı ile toplam satış gelirleri de orjindenbaşlayan ve sabit oranda yUkselen bir dogru ile gösterilebi­lir. Toplam gelir ve toplam maliyet dogrusal olduguna göre buiki dogrunun kesişmeleri ile başabaş noktası oluşacaktır. Da­ha önce sıraladıgımız varsayımlardan dbrdUncUsUnUn gereklili­gi burada kendisini göstermektedir. p~v olması halinde toplamgelir ve toplam maliyet dogruları kesişmeyecegi için başabaşnoktasıda oluşmayacaktır.

Egrisel Başabaş Analizi:

Toplam gelir ve toplam maliyet her zaman dogrusal bire­şitlikle gösterilemez. Zaman zaman birim satış fiyatı (p) nin

55

veya birim degişken maliyet (v) nin sabit kabul edilmesi müm­kün olmayabilir. Yerine göre, daha önce sıraladıgımız varsa­yımlardan birincisi veya ikincisi kaldırılarak (bazende herikisi) başabaş analizine geçilir. Bu fonksiyonlardan her iki­side doGrusal olmadıgında tek bir başabaş noktasından söze­dilemez. Belli bir üretim miktarına kadar belkide tek bir ba­şabaş noktası vardır. Fakat üretim miktarına bir sınır geti­rilmediginde birden fazla başabaş noktası ile karşılaşılacaaıaçıkça görülür.

Basamaklı Başabaş Analizi:

' Deaimez oldugu varsayılan maliyetler, ancak belirli birüretim kapasitesinde bu özelligi taşır. üretim miktarı art­tıkq~ c:legişmez oldı_t"çjı.ı vars.ayılan maliyetler belirli ar,,:\lık­larl~ ~asamaklı biçimde büyür.

önerilen Yaklaşım:

Bu yaklaşım başabaş noktası aralıgı tanımına dayanmakta­dır. Başabaş noktsı aralıgı maliyet fonksiyonu ve gelir fonk­siyonunun (veya toplam degişmez maliyet fonksiyonu ile toplamkatkı fonksiyonunun) kesiştikleri ilk ve son noktalar arasın­da kalan aralık olarak tanımlanabilir.

Yukarıda da a~ıklandıgı gibi maliyet ve gelir fonksiyonuveya toplam degişmez maliyet ve toplam katkı payı fonksiyonualındıgında çözüm degişmeyecek ve amaç bu fonksiyonların ke­siştikleri ilk ve son basamakları saptamak olacaktır.

Toplam degişmez giderler, üretim düzeyine göre basamak­lar halinde artar. Bu basamakların en düşük noktaları birleş­tirilditjinde alt limit bulunur. Aynı basamakların en yükseknoktaları birleştirildiginde üst limit bulunur.

Başabaş noktası aralıgı, tanımda da belirtildigi gibi,toplam degişmez maliyet fonksiyonu ile toplam katkı fonksi­yonunun ilk ve son kesiştiiji noktalar arasında oluşur. Altlimitle toplam katkı fonksiyonunun kesiştiai noktadan daha

56

öncede toplam deDişmez maliyet fonksiyonu ile toplam katkıfonksiyonu kesişmez çUnkU bu alt limitin tanımına ters düşer.Buna ilaveten toplam katkı fonksiyonu alt limiti ve toplamdeDişmez maliyet fonksiyonunu ilk kez aynı basamakta keser.

Aynı şekilde List limitle, toplam katkı fonksiyonunun ke­siştigi noktadan daha sonra da toplam deijişmez giderler fonk­siyonu ve toplam katkı fonksiyonu kesişemez ve yine toplamkatkı fonksiyonu List limiti ve toplam deijişmez giderler fonk­siyonunu son kez aynı basamakta keser.

Açıklamaların ışıijında, başabaş noktası aralıljı, alt li­mitle toplam katkı fonksiyonunun kesiştiai nokta ile, List li­mitle toplam katkı fonksiyonunun kesiştigi nokta arasındakiaralıktır denebilir.

Eilon' ın yaklaşımında da ilk bulunanlar başabaş noktasıar,ııgının alt ve List basamaklarıdır. Daha sonra bu iki basa­rnak:t~i toplam det}işrııez maliyet ayrı ayrı hesaplaır,arak, bulu····nan toplam degişmez maliyetleri toplam katkıya eşitleyen üre­tim miktarının saptanması yoluna gidilir. bnerilen yaklaşımile Eilon' ın yaklaşımı arasındaki fark, yukarıdaki açıklama­larda da vurgulandıaı gibi, başabaş noktası aralıgının alt veList basamaklarının bulunması aşamasındadır. bnerilen yakla­şımda da ilk aşamadan sonra i' ve i'' basamakları için toplamdeijişmez maliyet ayrı ayrı hesaplanır ve bu degerleri toplamkatkıya eşitleyen iki ayrı üretim miktarı bulunur. Başabaşnoktası 1 ve başabaş noktası 2 diye adlandırılan bu noktalaryönetici ve araştırmacıya fiyatlama, maliyet kontrolü ve üre­tim miktarını saptama aşamalarında karar verirken yardımcı o­l ur-,

YöNETiM EKONOMiSiNE GLOBAL BiR BAKIŞ

Çogu endüstride rekabet globaldir. Otomobil, elektronik,makina parçaları, bilgisayar ve benzer endüstriler, Japon,Avrupa ve Amerikan firmaları, bazen hükilmetlerinden yardın daalarak başı çekmeye çalışıyorlar ya da en azından ayakta kal­mak için ugraşıyorlar. Eger bu tip endüstri dallarında yöne­tici olmak istiyorsanız, uluslararası ekonominin görecelikavramlarını anlamalısınız. Bu bölUmde, bir firmanın, bir ma­lı ihraç ya da ithal ederken etkisi altında kaldıgı faktörle-

57

ri, kazanç paylarının saptayıcılarını, tarifelerin ve kotala­rın mahiyetini ve etkileri ile stratejik ticaret politikasınıele alacagız. Ayrıca, yöneticilerin, yurt dışında bir şube a­çacaaı zaman, bunun nerede olması gerektigini, ne kadar çabukolabilecegini ve deniz ötesine teknoloji transferinin nasılyapılacagı konularındaki faktörleri inceleyeceaiz. Bu başlık­lar, bugünün dünyasında merkez önemi olan başlıklardır çünkübunlar, Tokyo ve Londra'yı birbirine, New York ya da Los An­geles'ten (haritanın belirttiainden) daha yakın hale getirenkambinasyon ve ulaşım gelişmelrini içerir.

DIŞ TiCARET

ı·icaret niçin milletler arası yapılır? Ekonomistlerinhemen hemen yüzyıldır üzerinde önemle durdugu bir görüş var­dır ki; o da ticaretin özelleştirmeyi getirdigi, özelleştir­mıeır;i~e kazancı yUkseltti"ğidir. Ame)rika ditJer Ulkelerle ti­caret yapabileceginden, bu; mal ve hizmetlerin özelleştiril­mesine ve iyi, ucuz üretilmesine sebep olur. Diger ülkelerinözellikle, Uretimde iyi oldukları mal ve hizmetlerinin tica­retinin yapılmasına yol açar. Sonuç: Hem Amerika hem de tica­ret partnerleri çıkar elde eder.

Kaynak saglanmasında ve insani ve insani olmayan kaynak­ların degişik tiplerinin degişken miktarlarda görülen millet­lerarası farklılıklar, özelleştirme için en gerekli kaynak­lardır. Çok miktarda verimli topraaı, çok az sermayesi ve çokmiktarda vasıfsız işçisi bulunan milletleri dUşünUn. Bu tUruluslar, tarımsal mamüller üretmeyi daha avantajlı bulurlar,diger; verimsiz topraaı bol, sermayesi ve vasıflı işgUcU çokuluslar, sermaye yogunlugu ve yüksek teknoloji UrUnleri üret­meyi tercih ederken. Ama, özelleştirmenin kaynakları, hep ay­nı kalmaz. Bilakis, degişik ulusların hammadde kaynakları veteknolajinin degişmesiyle ve uluslararası özelleştirmenin a­lanı yaygınlaştıkça kılık deQiştirir. cirneDin, Amerika, yüz­yıl önce, hammadde ve yiyecek kaynaklarını şimdiye oranla da­ha fazla özelleştiriyordu.

58

KARŞILAŞTIRMALI üSTüNLüK

Eijer bir ülke, her şeyi diger ülkeden daha ucuza ürete­biliyor olsa bile, her ikisi de özelleştirme ve ticaret dola­yısıyla ki::ız;;n-,ç sa·~p.c:."ıyabi 1 ir. 111-<arşı La ş t ırmal ı Mer,fc:.,at Kanı.mu"diye bilinen bu teklif anlaşılmalıdır. Amerika'nın, bilgisa­yar üretiminde Çin'den iki kat fazla ve tekstil üretiminde de~ 50 daha UstUn olduaunu varsayalım. Dahası, Amerika'nın birUnite hammaddeyle 6000 poundluk tekstil ya da iki bilgisayarUrettigini, buna karşılık Çin' in de bir Unite hammaddeyle4000 poundluk tekstil ya da bir bilgisayar ürettiaini varsa­yalım. Bu durumda; Amerika, hem tekstilde hem de bilgisayarüretiminde Çin'den daha etkili bir üreticidir ama tekstildedegilse de, bilgisayar üretiminde karşılaştırmalı bir Ustün­lüijü vardır. Başka bir deyişle, Amerika'nın Çin üzerindekiet~ili UstUnlüijU bilgisayar üretiminde daha fazladır, yanikarşılaştırmalı üstünlügü bilgisayarlara dayanır. (Amerika'nın UstünlüDU neden tekstil deijil de bilgisayar üretimindege~ 1 idir ? Çünkü Ar,ıeri ka, iki kat f a z la bi 1 g i sayar i.iretebi--1 ir ama Çin' in yapabilecegi tekstil üretiminden sadece% 50fazlasını yapabilir. Eger ülkeler, karşılaştırmalı bir üstün­li.itje sahip olduiju mal ve hizmet sektörlerinde, özelleştirmeyegiderlerse, her bir ülke kendi standardını oluşturabilir.

Karşılaştırmalı üstünlükte De~işmeler:

Her iyi yönetici şunu bilmelidir ki; eijer bir ülke, bel­li bir malı üretmede karşılaştırmalı bir üstünlüije sahip ise,bunun sonsuza kadar böyle sürmesini bekleyemez. Bunu somut­laştırmak i ç i r», ko I saatleri durı..ununu ele a l a l a m, 1':3L~5 yılıı"ı-··da, isviçre dünya kol saatleri ve saat hareketlerinin~ 90'ını üretmiştir. Kol saati üretimi, dar alanda çok fazla is­tihdam yoaunluUu gerektirir. Bir kol saati üretiminin maliye­tinin yaklaşık% 60' ı, istihdam için gider. isviçre firmalarıyüksek kalitede, pahalı saatler üretme Uzerine yogunlaşmış-1 ardır. ( Bı.ı yi.izden bu saat 1 ere "rııi.icevher 1 eştir i 1 rıı iş saat 1 E•r"denir> Bu firmalarda i.iretilen saatler, çogunlı.ıkla mücevherdükkanlarında satılır. Buralarda k&r rııarjı da % 50 dolayla­rındc:."ıdır. 1950 ve 1960' lı y ı Ll ar- boyurıc a , İsviçrE?'r,ir, d iirry akol saati piyasasındaki kazanç payı düşmüşti.ir. Belki Amerika'nın ürettiiji pahalı olmayan Tımex sattlerinden, belki de Ja­ponya'nın kol saati pazarında daha bUyUk bir faktör haline

59

gelmesinden dolayı. Buna karşın,deyse dünya tüketiminin yarısını

isviçreliler,karşılamıştır.

1 '370' te nE~re···

1970'ler boyunca, saat yapımı teknolojisi gelişmiş veQuartz saatleri yapılmaya başlanmışdı. Bu yeni teknoloji, sonderece belirgin ve klasik saat biçimlerini de degiştirdi, sa­atleri küçülttü ve dijital yazı gelenegini başlattı. Quartzsaatleriyle benzer oldugu için, ortalama çeşitli üretim mas­rafları, 1974 ve 1979 arasında, yaklaşık 1- 83 düşmüştür. 1979itibariyle, benzer bir Quartz saatin~ 20'den daha az üretimmasrafı için, dogrudan istihdam saglanmıştır. Dijital Quartzsaatlerin, durumunda ise, genellikle Amerika ve Hong Kong'taolmak üzere, çogu yarı kondüktör (dagıtıcı yarı yarıya ortak)firmalar, bu saatleri yapmak için tamamen otomatik bir üretimsüreci oluşturmuşlardır.

1980 itibariyle, isviçre'nin artık, kol saati sektöründekarşılaştırmalı üstünlügü kalmamıştır. Ancak, dünya kol saati

. ~.töri.i ihtiyacırıırı 1- 15' ı n i i.irEıtmiştir ve bu m i kt sr- da J·a-­. ~~ya veya Hong Kong'dan çok daha düşüktür. Lider üretici ar­

tık Hong Kong'tu ve Hong Kong'ta, saat i.iretimi; gelenekselsaat üreticileri tarafından degil, yarı yarıya ortak kondi.ik­tör firmalar tarafından yapılıyordu. isviçre saat endi.istisi1980 yılında düşüş yaşadı. 1970'teki firma sayısının yarısıkadar firmaya ve yine 1970'teki çalışan sayısının yarısı ka­dar çalışana sahipti.

Açıkçası, dış pazarlara bi.iyi.ik ölçüde satış yapan ya dayerel pazarlarda, yabancı rakipleriyle rekabet eden bir fir­manın yöneticileri, kesinlikle karşılaştırmalı i.isti.inli.igi.i kay­betme riskine karşı dikkatli olmalıdırlar. Bazı durumlarda;eger böyle bir kayıp olursa, çözi.im; i.iretim masraflarının di.i­şUk oldugu ülkenin diger kesimlerinde fabrikalar kurmak olur.örrıe"ç,j"ir,; "Timex" firması, r-ırııı::-ırika'da sattıI;iı saatlerin ç,:,·~unudeniz aşırı ülkelerde Uretmiştir. Başka şekillerde, yani, oişten vazgeçip başka bir işe yatırım yapmak gibi çözi.imler deb u Lı..mabi 1 ir.

Talep ve Kayr,ak Etfrilerini ülkenin ihraç Edecetfi ürünü Belirlemede Kullanmak

Bir yönetici, Ulkesinin belli bir Uri.ini.in üretiminde kar­şılaştırmalı i.istünli.ige sahip oldugunu nasıl söyleyebiliriz?

60

Buna kara veren birinci faktör, o Ulkenin firmalarının o UrU­nU üretmekten ve ihraç etmekten para kazanıp kazanmadıkları­dır.Sadece Almanya ve Amerika'da üretilip satılan yeni bir U­runun yaratıcısından Wilton Şirketi'ni dUşUnUn.

Bu yeni UrUnUn; ilk defa Amerika ve Almanya'da tanıtıl­dıaı için, her iki ülkedeki yönetici ve analistler; bu ikiülkede kurulan pazarlar dışında, UrUnUn ihraç edilip edilme­yeceaini ve eijer edilirse, bu ülkelerden hangisi tarafındanyapılacaTiını tahmin etmeye çalışıyorlar. Bu soruya cevap ver­mek için, önce, eger UrUnUn Amerika'dan Almanya'ya ya da tamtersi nakliyat masrafına ehemmiyet verilmezse, UrUnUn fiyatı­nın her iki ülkede de aynı olması gerektigine dikkatleri çek­memiz gerekir.

ÇUnkU eger farklı olursa; bir firmanın, fiyatının dahadl.işi.it. oldugu i.ilkede, i.irUni.i satıı·, alarak; fiyatır,ır, daha y u l« .. ·­sek'oldutlu ülkede de satarak para kazanabilir. Böyle olursa;

rfiyatır,ın dUşi..ik o l clu ğ u i..ilkedf,? fiyat yi..ik1;f.?lir; fiyatınırı yük-·':§ek olclutıu Ulkecle.> is£~, fiyat eli.işer. Bu durum fiyat her ikiülkede eşitlenene kadar devam eder.

ı'.:\rııc:\, 11h£~r iki Ulkede fiyatlarırı ayn ı olması" ndar, ka~;;tı-..mız, Amerika'da fiyatlar; dolarla, Almanya'daysa markla kota­lanmıştır. Demek istedigimiz, kur paylarına egemen olarak fi­yatların eşitlenmesidir. Eger bir Amerikan doları (bankalarveya başka yerlerde) 1.6 Alman markına karşılık geliyorsa;Amerika'da 10 dolarlık bir fiyat, Almanya'da 16 marklık birfiyata denk gelir.

Eger, bu UrUnUn pazarında herhangi bir devlet mUdahelesiyoksa ve pazar rekabet pazarıysa; bu Uri..inUn fiyatı; toplamdi..inya talebinin, toplam dünya kaynagıyla eşitlendiai çizgideoluşur.

Kur Payları

Pratik olarak, bUyi..ik bir firmanın yöneticisi ya da kUçUkfirmaların yöneticileri kur paylarıyla ilgili olmalıdır. br­neain, bir Amerikan firmasının, bir Japon firmasından makinaparçası almak istediaini varsayalım. Makina parçası alırkenbu parçayı yapana karşılıgında Japon yeni verilmesi gerekir.

61

Etler parçayı üreten firma kabul ederse, Amerikan firması öde­meyi Amerikan Doları olarak yapabilir. Ama Japon firma bu do­larları, yenle degiştirmek durumunda kalacaktır. Çünkü fatu­rayı yen karşılıaında ödemek zorundadırlar. Ne olursa olsun,Amerikan ya da Japon firması dolarları yene çevirmek zorunda­dır~ çUnkU uluslararası iş faaliyetleri, Ulke içindeki faali­yetlerden farklı olarak, iki farklı tedavül içerir.

Bildiffiniz gibi; kur payı (parite), başka bir Unite te­davül parası için deDiştirilen tedavülün Unite sayısıdır.1995 yılında, bir Amerikan doları, 85 Japon yeni ediyordu. Buda iki farklı tedavül parası arasındaki deDişimdir. Kur pay­ları, zamanla büyük ölçüde detjişir; drneain, 1970 yılında birdolar 360 Japon yeni ediyordu. Geniş anlamıyla, kur payları,bir rekabet piyasasındaki herhangi bir fiyat gibi, arz ve ta­leple belirlenir.

~ Talep egrısi, doları olan insanların; bir yenin deijişikfiyatlarında talep ettikleri Japon yeni miktarını gösterir.Arz earisi, Japon yeni olan insanların, bir yenin debişik fi­yatlarında arz ettikleri Japon yeni miktarını gösterir. Japonyeninin talep ve arz edildigi miktarların eşitlenmesi gerek­tiginden, bir Japon Yeni'nin eşitlenmiş fiyatı, arz ve talepe°!;l_r i I E•ri ni l'"ı kesişmesiyle belir 1 enir.

Kur payındaki detjişmeler, her firma üzerinde pratiktemüthiş bir etkisi olabilir. brneain,eger Amerikan Doları,ala­kalı oldugu diger tedavüllerdeki paralara göre, çıkış yaptıy­sa; bu, rakip olduDu yabancı firmalara göre, Amerikan mal vehizmetlerinin fiyat olarak bir çıkış yaşamış oldugunu göste­rir. Sonuç olarak, Amerikan firmaları için yurt dışında sat­mak daha zor; yabancı üreticiler için Amerika'da satmak dahakolay hale gelir. 1980' lerin başlarında,dolar büyük bir çıkışyapmıştır,ve Amerikan firmaları, yurt dışında satmanın ve it­halatın zorlaştıaından yakınır olmuşlardır.drneain, Japon ra­kibi Komatsu tarafından belirlenen fiyatlarla buluşmakta zor­luk yaşamış olan Caterpillar traktörlerinin geri çagrılması.

Kur Payının Etkenleri

Kur paylarının arz ve talep tarafından etkilendigini be­lirttikten sonra, şimdi de bu arz ve talep egrilerini belir­leyen temel faktörlerden bahsetmeye geçebiliriz. Uzun vadede,

62

kur payı saptanmasının satın alma gücü parite teorisi diyeadlandırılan teoriye göre, iki para cinsi arasındaki kur payı­nın, iki ülkedeki fiyat çizgilerinin farklılaşmasına yansıma­sı beklenebilir. Bunun neden oldutjunu görmek için, Almanya veAmerika'nın dünyadaki tek, otomobil ihracatçıları ya da ihra­catçıları olduklarını ve bu ülkelerin ihraç ya da ithal etti­Di tek ürünün otomobil oldutjunu varsayalım. Eger bir otomobilAmerika'da 10000 dolara ve Almanya'da benzer bir otomobil20000 marka mal oluyorsa;dolar ve mark arasındaki kur payı neolmalıdır? Açıkçası, bir mark 0.50 dolara deger gelmelidir,aksi takdirde, bu iki ülkenin otomobilleri, dünya pazarındarekabet içinde olamaz.Etjer bir mark 0.60 dolara karşılık gel­seydi, bu bir Amerikan otomobilinin mal oldutju fiyattan dahayüksek olan 12000 dolara mal oluyor demektir bir Alman otomo­bili. Böylece, yabancı alıcılar, otomobillerini Amerika'danalırlar.

~ Bu teori ye dayanarak; "A Ul kesi nele erıf lasyorı ı:,rarıı B ül-·kesindekinden daha yüksekse, A Ulkesinin parası, B ülkesinin­kine göre deDer düşüklüDü yaşamaya daha meyillidir'' diye dü­şUnülebilir.Amerika'da masrafların ikiye katlandıgını ama bu­na karşılık Almanya'da sadece %50 arttıtjını di.işünelim.Enflas­yonun bu ani çıkışından sonra Amerika'da bir otomobil 20000dolarş, Almanya'daysa 30000 marka malolmaya başlar. Böylece,satın alma gücü parite teorisine dayanarak, markın yeni detje­ri 0,67 dolar olmalıdır. (Çünki.i, Amerika'da bir otomobil ma­liyetirıi yül.{.selterı kur p ay ı d ı r- "i:~0000 dolar" Bu maliyet deAlmanya'daki 30000 marklık üretimle paraleldir.) Çi.inkü Ameri­ka'da enflasyon oranı daha yüksektir ve dolar, marka göre de­aer kaybediyordur. Nisbi fiyat çizgileri, uzun vadede önemlibir rol oynayabiliyorken; diaer faktörler, kısa vadede kurpayları üzerinde daha çok etki etmeye elverişlidirler. Kısmeneaer bir ülkenin ekonomik büyüme oranı, dünyadaki diaer Ulke­lerin hepsinde yüksekse; o Ulkenin para birimi bi.iyük ihtimal­le degerinden kaybeder. Eger bir ülkenin ekonomisi geriliyor­sa; bu o Ulkenin ithalatının artmasına sebep olur.

TARiFE VE KOTALAR

EDer bir endüstri, yabancı bir rekabetin tehditi altın­daysa; devletiırı i b h a l malli:.\ra koydu·~u vergi oları "tarife" n ı nbaskısı altındadır. Tarife'nin amacı, yerel endüstriyi ve ça-

63

lışanlarını yabancı rekabetten korumak için ithalatı düşür­mektir. Açıkçası, e'ger y ab.anc ı firmalar "tarife" ile kar ş ıkarşıya kalırlarsa, tarifeye maruz kaldıkları ülkeye yaptık­ları ihracatı hemen keserler. Gerçekten, eger tarife yeterin­ce yüksekse, (ki bul'"ıa "yasak tarife" demir.) yabal'"ıcı f i r-ma Lar­bu Lilkeye ihracat yapmayı çıkarlarına uygun bulmazlar.

cirnegın, 1950 yılı başlarında, ±sviçre'den ithaledilensaat oranı, amerika pazarında% 38'den % 58'e çıkmıştır. 1954yılında, Amerikan saat üreticileri, devletten, isviçre saat­leri üzerinden alınan tarifelerin yükseltilmesini istediler.isviçre'nin dUşük maaş oranları yüzünden maliyet avantajı ol­duaunu ve saat Uretim teknolojisinin, milli müdafaa için ö­nemli olduDunu tartıştılar. Ve hUkUmet tarifeleri~ 50 ora­nında artırmaya kara vermiştir.

r--- "Tarife" leriY·, y e n ı nda, özr..ıUr girişime ket vuran; yıllık~hal edilen belli malların miktarına ilişkin konulan sınır­lar olal'"ı; kotalar var-d ı r-. Birçok durumda "kota" yerel enc.His-..triyi y abarıc ı rekabette .•..,, "tarife" ır,iı"ı k,:,rudu'g·ur,dal'"ı daha çı:ıl-{korur. Yabancılar, e9er maliyetleri yeterince dUşUkse, tarifebariyerini aşabilir ama eger bir kota mevcutsa, kotayı aşma­nın hiçbir yolu yoktur. Amerika, tUm diger emtia arasında sa­dece şeker ve çelik üzerine kota koymuştur. Amerikan çelikşirketinin 1980'lerin başında yaşadıkları maddi kayıplardansonra, şirketler devletten yardım istemişlerdir. 1992'nin ba­şında, Bush hUkUmetinin iş başına gelmesiyle, Amerikan çelikşirketlerinin durumu düzeltildi ve çelik kotalarına son ve­rildi.

Ekonomistler yıllardan beri özgUr ticareti tartışa dur­sunlar; toplumun bakış açısının, tarifelerin ve kotaların be­lirlediDi koşullar vardır. Eger belli bir endUstri, milli mU­dafaa için gerekliyse, onu bu yolla korumak akılcı olabilir.Ayrıca, e9er bir endüstriyse daha yeniyse (ki çocuk endüstridiye adlandırılır.>, hUkUmetin geçici olarak uluslararası re­kabetin zorluklarından korumak için sınırlaması da mantıklıolur. Böylece, daha gUçlU ve dayanaklı noktaya gelinceye ka­dar, o endüstriye fırsat tanımış olur.

Ama, eDer yerel endUstriyi korumak için bu anlamlardakanuni bir düzenleme varsabile, devlet yardımları bu anlamdakota ve tarifeden çok daha doijrudan bir koruma yolu olur.

64

KORUMA YöNTEMiNiN GEÇMiŞTEKi ANİ ÇIKIŞI

2.DUnya Savaşı'ndan sonraki zamanın büyük kısmında, Ame­rika ticareti iyileştirmek için kota, tarife ve diDer engel­lemelerde azaltmaya gitmiştir. 1974 yılında, Amerika ve 22 u­lus daha Tarife ve Ticaret Uzerine Genel bir anlaşma imzala­dılar. (GATT> Bu anlaşma, tUm Uye Ulkelerin di.izenli olarakbuluşup tarife kesintileri Uzerine çift taraflı mi.izakereyevarmalarını gerektiriyor. Bu toplantılarda görüşülen herhangibir tarife kesir,tisi, ti.im Uye ülkelerde geçerli olacak. 1960'lar boy unca , 111-'~er,nedy H.;.,ı.md" görüşmeleri, tarifeleri azaltmakiçin 40 Ulke arasında yerini buldu ve 1970' ler boyun, yUzdenfazla ülke, ticareti göri.işme toplantıları için Tokyo'da top­landı. Sonuç, tarifelerin ve diaer bariyerlerin maddi olarakazaltılması oldu.

STRATEJİK TİCARET POLİTiKASI

Yıllardan beri ekonomistler, özgür girişimin toplumunilgilerini bir bi.iti.in olarak teşvik etmek için en iyi yol olupolmadıtlını tartışırlar. Böylece, genel olarak 1960' lı ve 1970li yılarında yapılan tarife kesintilerini dogru bulup; 1980'lerdeki korumacılık anlayışının büyümesine pek de sıcak bak­mazlar. Ama bazı ekonomistler, artık bu gelenekselleşmiş dU­şUnceleri sorgulamaya başladılar. Onlara göre, Amerikan hükU­metinin dış sermayenin Amerikan pazarına girişini kontrol et­mesi gerektigi gibi, Amerikan firmalarının dış pazarlara a-

_çılmasını da teşvik etmesi gerekir. cirneDin, belli yüksekteknoloji endüstriler, diger yerel endüstrilerin büyük tekno­lojik çıkarlar elde etmesine sebep olabilir. HUkUmet, bu en­düstrileri korumak ve teşvik etmek için maddi yardımlar ya datariflere kullanarak bunu dengeleyebilir. Ve eDer denge eko­nomisi; belli bir Urün için sadece iki tane, yüksek k&r eldeeden üreticinin bulunması demekse; hükUmet bu şanslı iki fir­madan birinin bir Amerikan firması olması şansını yükseltmekiçin maddi yarımlar ve tarifeler uygulayabilir.

Bu ekonomistlere göre; bir Ulkenin bakış açısına göre,korunmaya deaer bazı stratejik endüstriler vardır. Ama, hangiendüstrilerin bu kategoriye girecegini tayin etmek ve ülkeninbu tip politikalardan ne kadar kazanacaaını öngörmek çok zor-

65

dur. Sonuç olarak, stratejik ticaret politikası eleştirmenle­ri, bazı özel çıkar guruplarının, bu tip politikaları ulusçıkarları yerine kendi çıkarları için kullanabilecekleri ko­nusunda endişelidirler. Hangi endüstrilerin korunması gerek­tiiji konusundaki belirsizlik; birçok endüstrinin, korumanınhakkını vermek için, bu korumaya deger olup olmadıgına bilebakmaksızın bu fikirleri kullanmasına yol açabilir.

ULUSLARARASI TiCARET TARTIŞMALARI

Birçok Amerikan endüstrisi, uluslararası ticaret tartış­maları nedeniyle önemli yönde etkilenmiştir. drnegin, yarıka­tılımcı endüstri, Japonlarla yapılan birçok münakaşaya dahilolmuştur. Diger şeylerin arasında, yarıkatılımcı firmalar Ja-

rfiol'"ılar' ı n chip' leri, Amerika' da, Japonya' d ek i rıd en ve belki de~maliyetinden daha ucuza satmasına ve böylece Japonlar' ın,

Amerikan firmalarının, Japon pazarına girmesine izin vermeme­sine sebep olmuşlardır.

1974'te, Kongre (1974 Ticari Akdi diye anılan) uluslara­rası ticaretle ilgili yasal düzenlemeye gitmiştir. Bu akdin301. bölümü, Amerika Başkanı'na dış ticaret bariyerlerini de­tjiştirme hakkı vermiştir. 1988'de, Genel Ticaret Tasarı veRekabet Akti, Amerikan Ticaret Bankası'na, herhangi bir dışpazar eyleminin geçerli olup olmadıgına kara verme hakkı ver­miştir. Ticaret Bakani, Amerika Başkanı'nın kararı dogrultu­sunda hangi eylemin yapılması gerektigine karar verir.

Bu yasal düzenlemeler, Başkan'a diger ülkelere karşı netür bir misilleme programının uygulanacagına kara vermede ay­rıtalık tanır. Başkan, herhangi bir yasal hakkı (ticari) geriçekebilir veya toptan durdurabilir; diijer ülkelerden yapılanithalata tarife ya da kısıtlama getirebilir ve şikayet olarakbahsedilen mal ve hizmetlere misilleme yapabilir.

Egere Amerikan firmalarının Ticaret Bakanı'ndan bir şi­kayetleri olursa, ya da Ticaret Bakanı'nın kendisi böyle birkara verirse, 301. bölüme mUracaat edilir.

1985'te yarı katılımcı firmalar, Japonlar'a karşı 301.BölUm'ün kullanılması için federal hUkümete bir dilekçe sun­muşlar, Ticaret Bakanı da firmaların durumuna destek vermiş­tir. Japonlar, yarı katılımcı ürünler üzerinde Amerika'da ya

6,E,

I

da başka bir yerde kullanılan açık pazar deaerlerinin altınadüşmesini engellemek için, kendi ülkelerinin ihracat fiyatla­rınıkullanmayı ve ithal Chip alımlarını yükseltmeyi kabul et­mişlerdir. Sonra Amerika da 301 durumun iptal etti. Ama prob­lemler devam etti. Yarı katılımcı firmalar, sürekli Japonlar'ın bu ve di§er anlaşmaları ihlal etmelerinden yakındılar.

Bu tip uluslararası ticaret tartışmalarını bir sona u­laştırmak oldukça zordur. Amerika'nın herkesçe bilinen ekono­mik, politik ve askeri gücüne ragmen, Amerika dünyanın gerikalan kısmına hükmedemez. Aslınd, Amerika'nın süper güç sta­tüsüne ragmen, Amerika'nın diger ülkelerin ekonomileri üze­rindeki etkisi bazen çok az olur. Dahası, her tartışmada ol­dutju gibi, konunun iki yönü vardır; Amerika'nın haklı bir te­kelciliae sahip oldutjuna inanmak fazla saflık olur

~ 1944' Un soırıunda, Koırıgre GATT' ı genişletmeyi kararlaştır- ..~ış, Bu kara neredeyse 100 ulusu kapsıyor ve uzlaşmayı zorun­

lu kılan bir DüNYA TiCARET ORGANiZASYONU yaratmıştı. Ziraitarifeleri de dahil ederek, tarifelerde ve kotalarda indirimbu anlaşmanın kapsamı çerçevesindeydi. Ama, vergiden büyükölçüde muaf olan, telekominikasyon, çelik, deniz taşımacılıaıve sivil uçak ünitelerine yapılan, devlet yardımını sınırla­maya ilişkin hiçbir karar alınmadı.

YURTDIŞINDA DO~RUDAN YATIRIM YAPMAK

Hayatta kalmak ve kazanç elde etmek için çogu firma, birsUrU ülkede üretmek ve satmak zorundadır. Çok çeşitli endüs­tri yöneticilerinin karşılaştıaı en önemli sorunlardan biri,tabii olabilirse satış aglarını, Utretim mekanizmalarını ve Rve D laboratuarlarını nereye kuracaklarıdır. Başka bir deyiş­le, diDer ülkelerde ne tür bir dogrudan yatırım yapılmalıdır?Birçok firma çok ulusludur. Bu da, onların diaer ülkelerdezaten üretim mekanizmaları olduaunu ifade eder. Alüminyum vebenzin gibi bazı endüstrilerde, firmalar yabancı hammaddekaynaklarını tetkik etmek için denizötesinde mekanizmalar ku­rarlar. Yani firmalar, onların rekabet durumlarını savunmakadına bir teşebbüs olarak denizaşırı yerlerde yatırım yapar­lar. Birçok durumda firmalar, teknolojik gelişmeden yararlan­mak için yabancı şubeler açmışlardır. Yeni bir UrUnU yabancı

67

bir pazara ihraç ettikten sonra, firma yeni pazarını destek­lemek için denizaşırı bir yerde şube açmaya karar verebilir.ilk önce, yabancı bir pazar minimum etkili bir kurum açmak i­çin uygun sayılabilecek kadar geniş olmalıdır. Ve bu karar,denge ekonomisiyle de çelişmez. Dahası nakliyat masrafları buyolla azaltılabilir ve bazı durumlarda, firmanın yaptıaı biryeniliDi yabancı pazara tanıtmanın tek yolu, orada bir Uretimmekanizması kurmak olabilir.

Yeni bir kurumun nerede açılacaUını belirlemede en önem­li faktörler; Firmalar, genellikle yerel pazarın bUyUklUaUyleilgilenirler, çUnkU bUyUk bir yerel pazar hem nakliyat veteslimat masraflarının azalmasına hem de tarifelerin dUşmesi­ne sebep olur. bnemli bir di§er faktör de, Ulkenin yatırım vepolitik iklimidir. Yani, Ulkenin yabancı sermayeye izin veripvermediai, hUkUmetinin deaişmez olup olmadıgı, k~rların Ulke

pşır,a ç ı kar ı Lrne s ı ne i z ı n verilip verilmedi-~i gibi ö z e Ll a k Le r­~e önemlidir. Asıl önemli faktör ise, yetişmiş iş gUcU ve ya­pılacak işle ilgili teknolojinin olup olmadıgı ya da Ulkede oişin nasıl yapılacaaının bilinip bilinmediffidir.

ULUSLARARASI TEKNOLOJİ TRANSFERİNİN KANALLARI

BugUnUn glaobal ekonomisinde, çogu endUstri dalında u­luslararası teknoloji transferinin hayati önemi vardır. Fir­malar, hem diUer Ulkelerdeki kendi teknolojilerinin k~rlıkullanımını hem de yabancı firmalardan, Universitelereden vediUer kaynaklardan mUmkUn olabildigince az maliyete teknolojielde etmeyi istemektedirler. Böyelece, uluslararası teknolojitransferi çift yönlü bir cadde haline gelir.Uluslararası tek­noloji transferinin mahiyetini anlamak için öncelikle, millisınırlar arasında transfer edileceffi belli başlı yolları ta­nımlamak gerekir.

MALLARIN İHRACI

Bir malın yabancı bir ülkede en önemsizsı bile teknoloji transferiyle sonuçlanır.ithalatçılarına mal hakkında bilgi verir.

şekilde varolma­ÇUnkU mal, malın

Böylece, gelişmiş

68

bilgisayarların belli bir Ulkeye ihracaatı, teknoloji trans~feriyle sonuçlanır. Ayrıca ithalatı yapan ülke teknoloji deelde eder, çünkü malın ihracatçıları satışlarını teşvik etmekiçin, ithalatı yapan ülkenin personeline malı dogru ve etkilibir biçimde kullanmaları için yardım edebilirler. Bu yardımbile bir nevi teknoloji transferidir. Ayrıca malı ithal edenülke, ters mühendislik denen (nasıl yapıldıaını keşfetmek i­çin parçalara ayırmak) işi yababiliyorsa, daha fazla teknolo­ji transferi için fırsat var demektir.

PATENT ANLAŞMALARI

Belli yeni ürünlerin ya da süreçlerin üretici firmaları,~abaıırıcılarla ger-,ellikle, patantleri, ticari marka, imtiyaz,~teknik yardım ve bunun gibi şeyleri içeren anlaşmalar yapar­

lar. Bu anlaşmalar, genelde ürUnU satın alanın, satışlar içinUrUnü satana ödemesi gereken belli bir yüzdeyi, bazı durum­larda da teknik yardım için bakım ücretini de içerir. Bazıpatent anlaşmaları, alıcıların; satıcıların bazı masraflarınıödemesini gerektirir.

TRANSFER KANALLARI ARASINDA BİR ŞEÇiM YAPMAK

Firmalar, teknolojilerini transfer etmek için hangi yolutercih ediyorlar? Anlaşıldıaı kadarıyla, tümden sahip olunan,t~li şirketlerde dogrudan yatırım, genellikle patentçiliffin,gelecekte büyük ihtimalle rakip olacak yabancı firmalara, na­sıl yapacaQını bilmeyi ögretenecegine inanan ve gerekli ham­maddeyi elde edebilecek firmalar tarafından tercih edilir.Tabii ki bir yeniligin hesaplanmış hayatı ne kadar uzun olur­sa, o firma patent anlaşmasına da o kadar az meylettirilir.Ayrıca firmalar, teknoloji sofistike oldugunda ve yabancılar"nası 1 y apacakl e r-ı n ı bilmek" ter, aciz o l du kl ar-a nd a ya d a birf ı r-rnen ı n k a Lib e star-,dartlarınJ. korumayla ilgiler-,dit'finde, "pa-·t.: ent ç i 1 i k " yo 1 undan ç,~ok cıo·!drudan y at ı r ı rıı ı tere i h eder 1 er. ör-··neffin, eger bir firma teknolojinin patentini daha az yetenek­li yabancı bir firmaya verirse, o yabancı firma da ıskartamal üretirse, bu teknolojisi kullanılan firmaya ters yöndeyar-,s ı y s bi 1 i r.

69

Bir diger taraftan, patent verme yöntemi; yabancı pazardogrudan yatırımı garanti edemeyecek kadar kUçUk olduQunda,teknolojisi olan firmanın doDrudan yatırım için gerekli kay­naklara sahip olmadıgında veya patent vermeye saglanabilecekavantajlar arttıaında tercih edilir. Ayrıca, bazı ülkelerde,doffrudan yatırım hükümet tarafından kösteklenir. (cizellikleaz gelişmiş ülkelerde, çok uluslu şirketlere karşı her zamanbir yakınlık olmuştur.) Ortak girişimlere dönerek, ev sahibiülkelerle yaşadıkları, sahte iyi ilişkiler yönünden avantaj­lıdırlar ama işlemde, kişisel işlerde ve karların adil birşekilde pay edilmesinde hep problem yaşamışlardır.

Bu, teknoloji elde etmenin alternatif yolları arasındanbir tercih yapmak, ev sahibi ülkenin hükümetine, teknolojisiolan firmaya nazaran daha farklı görünebilir. Ev sahibi hUkü­mete göre, dohrudan yatırım birçok problemler yaratır çünkU

/-:ıir f ı r-man ı n tümdt~?ı'ı sc.1hip o Lun.s n t:fAli şirketi, kısmer, hi..iki.ir,ıe-­~~in kontrolü dışındadır. Dogrudan girişimci, ev sahibi ülke­

nin ekonomik politikalarına kısmen baglıdır. Yatırımcı, kay­nakları ve fonları Ulke dışında oluşturabilir. Dahası, yatı­rımcının ev sahibi hükilmetin bakış açısından t:fAli şirketinsonuç operasyonundan daha dilşilk sevyede olan global bir stra­tejisi olabilir. Ortak girişimler, dogrudan yatırımın köti..iyanlarının bazılarının üstesinden gelebilir ama onların da,ev sahibi ülkenin daha çok sermaye yatırımında bulunması gibibir dezavantajları vardır. Patent ayarlamaları, kontrol so­runlarının çogunu halleder ama teknolojisi olan firmanın,teknolojiyi sattıgı firmaya yönetimsel ve teknik problemlerdeyardım etme şansı çok azdır.

STRATEJiK iTTiFAKLAR

Her geçen yıl firmalar, başka ülkelerdeki firmalarla ol­dugu kadar kendi Ulkelerindeki firmalarla da stratejik itti­faklar kurar oldular. Otomobil endüstrisinde, başlıca firma­lar ortak gelişmelere katıldıları ve araçları, motorları veulaşımı tamamlayarak katkıda bulundular. cirnegin, 1980 yılıboyunca, bir Fra~sız firması olan Renault; Alman Volkswagenfirmasıyla ortak nakliyat; isveçli Volvo ve Peuget (Fransız)firmalarıyla ortak gazolin motorları; italyan Fiat firmasıylaortak diezel motorların Liretine geçti ve böylece otomobil en­dUstrisindeki başlıca şirketler global ortaklık agında bir­leşmiş oldu.

70

Çogu stratejik ittifak, teknolojik bilgiyi paylaşmayıgerektirir. Yarı katılımcı endüstride, Amerikan firmaları, ü­rünlerine bakarak, Japon firmalarının üretim tekniklerini i­çeren bilgi için tasarı bilgisini kullanırlar. drnegin, Ame­rikan VLSI teknolojisi ve Japon Hitachi teknolojisi arasında­ki ittifakta; VLSI teknolojisi, Hitachi'nin eglence program­larındaki süreç teknolojisi için desen teknolojisini pazarla­mıştır.

Stratejik ittifakların çok büyük deDeri vardır, çünkü busayede, firmalar kendi teknolojilerini tamamlayıcı olan başkabir teknolojiyi kullanma hakkına sahip oluyorlar yine bu sa­yede yeni pazarlara giriyorlar ve varolan pazar konumlarınımuhafaza ve müdafa ediyorlar. Ama yine de bu tip ittifaklar,çok tehlikeli de olabilir. Eger bir firma, digerlerine deDer­li bir teknoloji üretir ve bundan çok az bir pay alırsa, bu

~

ip bir ittifak t;ı:,k paha Lı y a malolabilir. Maalesı::~f bazı fir­alar böyle bir şeyin olmasına fırsat verdiler. Bir firmanınöneticilerinin bu konuda uyanık olması, bu tip bir ittifakın

ne gibi menfaatler getirecebini iyi kestirmesi ve bu menfaat-lerin nelere sebep olacaDından emin olması gerekir.

71

B:ird,:ıl, İlker

~lans-fıeıld, Edwı r·,

Yılrııaz, Cengiz

BiBLiYOGRAFYA

işletme Ekonomisi. Çatjlayan Basımevi.:r.star-,bul, 1986

Managerıal Economıcs.Arııı~rika, 1 996

işletme Yönetimi. Savaş Yayıları.Ankara, 1992

Yönetim Ekonomisi. Erciyes üniversitesiİktisadi ve idari Bilimler Fakültesi cig-ret im üyesi. Kayseri , 1 ':385