humánbiológia segédanyag borító - dettk.ucoz.com · extremitas superior et cingulum...
TRANSCRIPT
2
Cranium - a koponya
A koponya nézetei
1. Norma frontalis cranii
2. Norma lateralis cranii
3. Norma verticalis
4. Norma occipitalis
5. Norma basalis
3
A koponya fejlődése
Kétféle fejlődési folyamat:
chondralis csontosodás
chondrocranium (szürke):
os occipitale (squama-jának felső
része kivételével)
os sphenoidale
os temporale pars petrosa-ja és
hallócsontjai
os ethmoidale
concha nasalis inferior
os hyoideum
desmalis csontosodás desmocranium (sárga): os occipitale squama-jának felső
része concha sphenoidalis os temporale pars tympanica-ja,
pars squamosa-ja os parietale os frontale
os lacrimale os nasale vomer maxilla os palatinum os zygomaticum mandibula
A kötőszövetes telepből keletkező koponyatető csontosodási pontjaiból minden irányban
sugárszerűen indul ki a csontképződés. Így a két homlokdudor (tuber frontale - 1) és a két fali
dudor (tuber parietale - 2) csontosodási centrumot képez.
Születéskor az egyes koponyacsontok között
azonban még nagy területek maradnak
kötőszövetesek, ezek a kutacsok. Csak születés
után záródnak.
3. Fonticulus anterior - páratlan, közel
négyszögletű, a két frontális és két
parietális csonttelep
között (a
36.hónapban
záródik)
4. Fonticulus
posterior - páratlan,
háromszögletű, a két parietális és az occipitális pikkelytelep
között (elsőként záródik, háromhónapos korban)
5. Fonticulus sphenoidealis - páros, homlokcsont és
ékcsont között (a 6. hónapban záródik)
6. Fonticulus mastoideus - páros, a falcsont, halántékcsont
és a nyakszirtcsont között (a 18. hónapban záródik)
4
A koponya varratai
A koponyacsontok közötti maradék kötőszövet képezi a koponyavarratokat.
(Egyes koponyacsontok között porcos összeköttetések, synchondrosis-ok figyelhetők meg.
Gyakorlati fontosságú, hogy a sychondrosis sphenoccipitalis csak 18 éves korban csontosodik
össze.)
Típusai:
1. sutura serrata - fogazott varrat
2. sutura squamosa - pikkely varrat
3. sutura plana - sima varrat
Suturae cranii – Varratok
1. Sutura frontalis - homlok varrat, anatómiai
variációként
2. Sutura coronalis - koronavarrat
3. Sutura sagittalis - nyílvarrat, a koronára
merőleges
4. Sutura lambdoidea -
lambdavarrat
5. Sutura squamosa-
pikkelyvarrat
5
A koponya járulékos csontjai:
Szám feletti, kötőszöveti eredetű, önálló csontok. A koponya teljes vastagságát átérik, tehát
kívülről és belülről egyaránt jól láthatóak. Ezeket intercalaris csontoknak, illetve, ha varraton
belül jelennek meg, akkor varratcsontoknak nevezzük.
1. Os incae – a nyakszirtcsont pikkelyének felső része fűződik le, az inkáknál nagyon
gyakori volt (20%)
2. Os parietale 3. Os occipitale
4. Sutura occipitalis transversa – a foetalis sutura mendosa-valegyezik meg
5. Os apicis – a hátsó kutacs csúcsi csontja
6. Os bregmaticum – a nagykutacs területén
7. Os epiptericum – a sphenoideális kutacs területén kialakult önálló csont
8. Os frontale 9. Os temporale 10. Os sphenoidale
11. A fonticulus mastoideus helyén kialakult intercalaris csont
12. Sutura coronalisban kialakult varratcsont
6
Ossa cranii – A koponya csontjai
Ossa neurocranii - Az
agykoponya csontjai
1. Os occipitale -
nyakszirtcsont
2. Os temporale -
halántékcsont
3. Os sphenoidale -
ékcsont
4. Os frontale -
homlokcsont
5. Os parietale - falcsont
6. Os ethmoidale –
rostacsont
7
Ossa viscerocranii - az arckoponya csontjai
7. Maxilla - felső állcsont
8. Os lacrimale - könnycsont
9. Os nasale - orrcsont
10. Os zygomaticum -
járomcsont
11. Os palatinum - szájpadcsont
12. Vomer - ekecsont
13. Conchae nasales -
orrkagylók
14. Mandibula - állkapocs
15. Os hyoideum - nyelvcsont
Orbita - szemüreg
Apertura piriformis – az
orrüreg bejárata
8
Os occipitale – nyakszirtcsont
1. Pars basilaris
2. Pars lateralis
3. Squama occipitalis
4. Margo mastoideus
5. Margo lambdoideus
6. Crista occipitalis interna
7. Crista occipitalis externa
8. Protuberentia occipitalis interna
9. Protuberentia occipitalis externa
10. Foramen magnum
11. Condylus occipitalis
12. Linea nuchae superior - felső
tarkóvonal, a prot. occ. ext. folytatása
13. Linea nuchae inferior - alsó tarkóvonal, a felső és a öreglik között félúton
14. Fossa cerebralis
15. Fossa cerebellaris
16. Clivus
17. Canalis hypoglossi
9
Os temporale - halántékcsont
páros
1. Pars mastoidea – csecsnyúlvány, izomapophysis
2. Pars petrosa – sziklacsont, a koponya belseje felé néz
3. Pars tympanica
4. Pars squamosa
5. Margo parietalis - falcsonti széle
6. Margo sphenoidalis - ékcsonti
széle
7. Margo occipitalis - nyakszirti széle
8. Processus zygomaticus -
járomnyúlvány, az orr irányába néz
9. Processus mastoideus -
csecsnyúlvány
10. Processus styloideus
11. Fossa mandibulae
12. Porus acusticus externus - külső csontos hallónyílás
Iránya: a processus zygomaticus az orr irányába, a pars mastoidea hátra, a nyakszirt
felé, a pars petrosa pedig a koponya belseje felé néz
10
Os frontale - homlokcsont
1. Pars orbitalis – szemgödrök
hátsó-felső fala
2. Pars nasalis
3. Squama frontalis
4. Margo sphenoidalis
5. Margo parietalis
6. Margo supraorbitalis -
szemgödör bejáratának felső
széle
7. Crista frontalis – a frontale belső felszínén
sagittalisan futó csontléc
8. Spina nasalis
9. Processus zygomaticus - járomnyúlvány
10. Tuber frontale - homlokdudor
11. Arcus superciliaris - csontos szemöldökívek
12. Glabella - tarhely
13. Sinus frontalis – homloküreg, az os frontale légtartalmú ürege
11
Os parietale - falcsont
páros
1. Margo sagittalis
2. Margo frontalis
3. Margo occipitalis
4. Margo squamosus
5. Angulus occipitalis
6. Angulus frontalis
7. Angulus sphenoidalis
8. Angulus mastoideus
9. Tuber parietale
12
Maxilla - felső állkapocs
páros
1. Facies anterior
2. Facies orbitalis - szemüreg alja
3. Facies infratemporalis
4. Facies nasalis
5. Processus frontalis
6. Processus zygomaticus -
járomnyúlvány
7. Processus alveolaris
8. Spina nasalis
9. Incisura nasalis - az orrüreg
széle
10. Fossa canina
11. Processus palatinus
12. Sinus (Hiatus) maxillaris - arcüreg
13
Mandibula - alsó állkapocs
1. Corpus mandibulae
2. Pars alveolaris mandibulae
3. Ramus mandibulae
4. Processus coronoideus
5. Processus condylaris
6. Caput mandibulae
7. Collum mandibulae
8. Incisura mandibulae
9. Angulus mandibulae
10. Tuberositas masseterica
11. Mentum - állcsúcs
(trigonum mentale):
12. Protuberentia mentalis - két gumó
13. Tuberculum mentale - háromszög csúcsa
14. Spina mentalis
15. Foramen mandibulae
16. Foramen mentale
15
Columna vertebralis - gerincoszlop
A gerincoszlop öt régiója:
1. Vertebrae cervicales -
nyakcsigolyák (7 db)
2. Vertebrae thoracicae -
hátcsigolyák (12 db)
3. Vertebrae lumbales -
ágyéki csigolyák (5 db)
4. Vertebrae sacrales →Os
sacrum - keresztcsont(i
csigolyák) (5 db)
5. Vertebrae coccygeae →Os
coccygeum - farkcsont(i
csigolyák) (3-5 db)
A csigolyák regionális különbségei:
16
A csigolyák általános felépítése:
1. Corpus vertebrae - csigolyatest
2. Arcus vertebrae - csigolyaív
3. Foramen vertebrae -
csigolyalyuk
4. Processus articularis superior -
felső ízületi nyúlvány
5. Processus articularis inferior -
alsó ízületi nyúlvány
6. Facies articularis superior -
felső ízületi felszín
7. Facies articularis inferior -
alsó ízületi felszín
8. Processus spinosus -
tövisnyúlvány
9. Processus transversus - harántnyúlvány
17
Vertebrae cervicales – nyakcsigolyák
A processus spinosus kétágú
1. Corpus vertebrae -
csigolyatest
2. Arcus vertebrae - csigolyaív
3. Foramen vertebrae -
csigolyalyuk
4. Processus articularis superior
- felső ízületi nyúlvány
5. Processus articularis inferior
- alsó ízületi nyúlvány
6. Facies articularis superior -
felső ízületi felszín
7. Facies articularis inferior -
alsó ízületi felszín
8. Processus spinosus - tövisnyúlvány
9. Processus transversus – harántnyúlvány
10. Foramen transversarium
18
Atlas (vertebra cervicalis I.)
A corpus vertebrae és a processus spinosus hiányzik
1. Arcus posterior
2. Arcus anterior
3. Massa lateralis
4. Fovea dentis
5. Tuberculum anterior
6. Tuberculum posterior
7. Facies articularis superior
8. Facies articularis inferior
9. Processus transversus
10. Foramen transversarium
19
Axis (vertebra cervicalis II.)
1. Dens axis
2. Apex dentis
3. Facies articularis anterior dentis
4. Facies articularis posterior dentis
5. Corpus vertebrae
6. Facies articularis superior
7. Facies articularis inferior
8. Processus spinosus
9. Processus transversus
10. Foramen transversarium
20
Vertebrae thoracicae – hátcsigolyák
A processus spinosus hegyes, lefelé áll
A hátcsolyákhoz bordák ízesülnek
o bordafej → két csigolyatesthez
o bordagumó → harántnyúlványhoz
1. Fovea costalis superior
2. Fovea costalis inferior
3. Fovea costalis transversalis
4. Corpus vertebrae
5. Arcus vertebrae
6. Foramen vertebrae
7. Processus articularis
superior
8. Processus articularis
inferior
9. Facies articularis superior
10. Facies articularis inferior
11. Processus spinosus
12. Processus transversus
21
Vertebrae lumbales - ágyéki csigolyák
A processus spinosus lapát alakú, sagittalis irányú
1. Processus accessorius
2. Processus costarius – a csigolyákkal összeolvadt bordacsökevények
3. Processus mamillaris – a proc. transversus maradványa
4. Corpus vertebrae
5. Arcus vertebrae
6. Foramen vertebrae
7. Processus articularis
superior
8. Processus articularis
inferior
9. Facies articularis
superior
10. Facies articularis
inferior
11. Processus spinosus
22
Os sacrum – keresztcsont
Öt keresztcsonti csigolyából és a köztük lévő porckorongokból csontosodik össze
1. Basis ossis sacri
2. Apex ossis sacri
3. Pars lateralis
4. Lineae transversae
5. Crista sacralis mediana et lateralis
6. Foramina sacralia dorsalia et pelvina
7. Facies auricularis
8. Hiatus sacralis
9. Cornu sacrale
23
Ossa thoracis - a mellkas csontjai
12 hátcsigolyából (vertebrae thoracicae - 1), a hozzá tartozó porckorongokból, 12 pár
bordából (os costales - 2) és a szegycsontból (os sternum - 3) áll.
A sternum és a bordák között folyamatos porcos összeköttetés van. A hyalinporcból álló
bordaporcogót cartilago costalisnak (d) nevezzük.
A bordák típusai:
a Costae verae – valódi bordák, közvetlenül a sternumhoz kapcsolódnak (1 – 7. pár)
b Costae spuriae – álbordák, közvetetten , vagy nem kapcsolódnak a sternumhoz (8 –
12. pár), ezen belül:
c Costae fluctuantes – lengőbordák, nem kapcsolódnak a sternumhoz (11. és 12.
bordapár)
24
Ossa costalia - bordák
1. Caput costae - két csigolyatesthez kapcsolódik egyszerre
2. Collum costae
3. Tuberculum costae – a hátcsigolya proc. transversusához ízesül
4. Corpus costae
5. Angulus costae
6. Facies articularis capitis costae – két részre osztott
7. Facies articularis tuberculi costae
8. Sulcus costae – alsó felszínen húzódik
25
Sternum - szegycsont
porcos összeköttetéssel csatlakozik a bordákhoz
1. Manubrium sterni
2. Corpus sterni
3. Processus xyphoideus
4. Incisura clavicularis
5. Incisura jugularis
6. Incisurae costales
26
Extremitas superior et cingulum extremitatis
superioris - a felső végtag és a vállöv
1. Cingulum extremitatis - vállöv
2. Extremitas superior - szabad felső végtag
27
Cingulum extremitatis superioris - a vállöv
Scapula – lapocka
1. Margo medialis
2. Margo lateralis
3. Margo superior
4. Acromion
5. Angulus superior
6. Angulus inferior
7. Angulus lateralis
8. Spina scapulae
9. Processus coracoideus
10. Collum scapulae
11. Cavitas glenoidalis
Iránya: spina scapulae
dorsalisan, acromion a váll
felé néz, margo medialis a
gerinccel párhuzamos.
28
Clavicula – kulcscsont
1. Extremitas acromialis - a vállcsúcs felé eső, "laposabb vége"
2. Extremitas sternalis - a szegycsont felé eső, háromszögletű, "levágott" vége
3. Facies articularis acromialis
4. Facies articularis sternalis
5. Corpus claviculae
Iránya: extremitas acromialis laposabb, váll felé (acromion) néz, extremitas sternalis
háromszögletű (bucibb), sternum felé néz.
a csont alsó felszíne (b) tagoltabb (rücskök, barázdák, vonalak), a felső felszín (b)
laposabb, simább
29
Extremitas superior - a felső végtag
1. Brachium - kar
a. Humerus - felkarcsont
2. Antebrachium - alkar
b. Ulna - singcsont
c. Radius - orsócsont
3. Manus - kéz
d. Ossa carpi - kéztőcsontok
e. Ossa metacarpalia - kézközépcsontok
f. Ossa digitorium manus – ujjpercek
30
Humerus – felkarcsont
1. Caput humeri
2. Collum
anatomicum -
anatómiai nyak
3. Collum
chirurgicum -
sebészi nyak
4. Tuberculum majus -
lateralisan
5. Tuberculum minus -
medialisan
6. Tuberositas
deltoidea - a
deltaizom tapadási
helye
7. Margo medialis
8. Margo lateralis
9. Epicondylus
medialis
10. Epicondylus
lateralis
11. Trochlea humeri -
ízületi pörge
12. Fossa olecrani
13. Capitulum humeri
Iránya: fossa olecrani dorsalisan, caput humeri a test felé néz.
31
Ulna - singcsont
1. Olecranon -
könyökbúb,
proximalis
2. Incisura trochlearis
3. Incisura radialis – a
circumferentia
articularis radii
illeszkedik ide
4. Margo interossea
5. Circumferentia
articularis - distalis
(a csukló felé
elhelyezkedő) ízületi
pörge
6. Processus styloideus
7. Caput ulnae – a
csuklóízületben
medialisan (a kisujj
oldalában)
Iránya: proximalis vége az olecranon, incisura trochlearis felfelé néz (kezünk tenyérrel
felfelé tartva), a caput ulnae kisujj oldalában ízesül, margo interossea az alkar tengelye
felé irányul.
32
Radius – orsócsont
1. Caput radii - proximalis
2. Circumferentia articularis –
körkörös ízületi felszín
3. Collum radii
4. Tuberositas radii - bicepsz
tapadási felülete
5. Margo interossea - az alkar
tengelye felé irányul
6. Processus styloideus a
csuklóízületben lateralisan (a
hüvelykujj oldalában)
7. Incisura ulnaris
Iránya: proximalis vége a caput radii, a csont konkáv oldala felfelé néz (kezünk
tenyérrel felfelé tartva), a processus styloideus a hüvelykujj oldalában ízesül, margo
interossea az alkar tengelye felé irányul.
33
A radius és ulna közti folytonos összeköttetések:
1. Ulna
2. Radius
3. Membrana interossea
4. Chorda obliqua
Pronatio Supinatio
34
Extremitas inferior et cingulum extremitatis
inferioris - az alsó végtag és a medenceöv
1. Cingulum extremitatis - vállöv
2. Extremitas superior - szabad felső végtag
35
Cingulum extremitatis inferioris (Pelvis) - a
medenceöv
1. Os coxae - medencecsont
2. Os sacrum - keresztcsont
3. Os coccygis - farkcsont
36
Os coxae - medence
Az os coxae feljlődése során 3 különálló csontból csontosodik össze.
a újszülött
b infans (6 éves)
c felnőtt
1. Os ilium - csípőcsont
2. Os ischii - ülőcsont
3. Os pubis - szeméremcsont
4. porcfuga
37
Os ilium - csípőcsont
1. Ala ossis ilii
2. Corpus ossis ilii
3. Crista iliaca
4. Spina iliaca
anterior superior
5. Spina iliaca anterior
inferior
6. Spina iliaca
posterior superior
7. Spina iliaca
posterior inferior
8. Facies auricularis
9. Fossa iliaca
10. Acetabulum
11. Facies lunata
38
Os ischii - ülőcsont
12. Corpus ossis ischii
13. Ramus ossis ischii
14. Tuber ischiadicum
15. Incisura ischiadica major
16. Incisura ischiadica minor
17. Spina ischiadica
39
Os pubis - szeméremcsont
18. Corpus ossis pubis
19. Ramus ossis pubis
20. Facies symphysialis
21. Foramen obturatum
22. Pecten ossis pubis
23. Tuberculum pubicum
40
Extremitas inferior - az alsó végtag
1. Femur - comb
a. Femur – combcsont
2. Genu - térd
b. Patella - térdkalács
3. Crus - lábszár
c. Tibia - sípcsont
d. Fibula - szárkapocscsont
4. Pes - láb
e. Ossa tarsalia – lábtőcsontok
f. Ossa metatarsalia – lábközépcsontok
g. Ossa digitorum - ujjpercek
41
Os femoris - combcsont
1. Caput femoris
2. Fovea capitis femoris
3. Collum femoris
4. Trochanter major
5. Trochanter minor
6. Linea intertrochanterica
7. Crista
intertrochanterica
8. Linea pectinea
9. Linea aspera
10. Epicondylus medialis
11. Epicondylus lateralis
12. Condylus medialis
13. Condylus lateralis
14. Fossa intercondylaris
15. Facies patellaris
43
Tibia - sípcsont
1. Condylus medialis
2. Condylus lateralis
3. Facies articularis superior
4. Eminentia intercondylaris
5. Facies articularis fibularis
6. Tuberositas tibiae
7. Margo anterior - elülső, éles szél
8. Margo interossea
9. Malleolus medialis - belső boka
10. Incisura fibularis
Iránya: condylusok proximalisan, margo anterior előre néz, malleolus medialis a belső
bokát alkotja (tehát lent van és a test tengelye felé irányul).
44
Fibula – szárkapocscsont
1. Caput fibulae
2. Margo anterior
3. Margo interossea
4. Malleolus lateralis
Iránya: proximalis vége a caput fibulae (bucibb), malleolus lateralis (külső boka)
megnyúltabb, margo interossea (alacsony, de nagyon éles) a tibia hasonló nevű képlete
felé néz, a margo anterior a distalis harmadban Y alakban kettéválik, ez előre irányul,
a malleolaris ízfelszín pedig a tibia felé.
45
A tibia és fibula kapcsolatai:
a Articulatio tibofibularis
b Syndesmosis tibiofibularis
c A membrana interossea cruris syndesmosisa
1. Tibia
2. Fibula
3. Membrana interossea cruris
4. Malleolus lateralis
5. Malleolus medialis
46
Patella – térdkalács
1. Basis patellae
2. Apex patellae
3. Facies anterior
4. Facies articularis
Articulatio genus - térdízület
1. Femur
2. Tibia
3. Patella
4. Fibula
5. Tuberositas tibiae
6. Epicondylus medialis
47
Szószedet
Alapkifejezések ● Articulatio – ízület
● Cartilago – porc
● Cavum medullare –
velőüreg
● Ligamentum – szalag
● Medulla ossium – csontvelő
● Os – csont
● Substantia – állomány
● Sutura – varrat
● Systema sceleti –
csontvázrendszer
Anatómiai irányok, nézetek
● Aboralis – szájnyílástól
távolabbi
● Anterior – elülső
● Apicalis – csúcson lévő
● Basalis – alapon lévő
● Caudalis – farki
● Cephalicus – feji
● Contralateralis – ellenoldali
● Cranialis – koponyai
● Dexter – jobb
● Distalis – a törzstől
távolabb eső vég
● Dorsalis – háti;
kézhát/lábhát felöli
● Inferior – alsó
● Ipsilateralis – azonos oldali
● Lateralis – oldalsó,
végtagcsontok esetében a
test középvonalától
távolabbi
● Medialis – a test
középvonalához közelebb
fekvő
● Norma – nézet
● Oralis – szájnyíláshoz
közeli
● Palmaris – tenyér felöli
● Pars – rész
● Plantaris – talp felöli
● Posterior – hátulsó
● Profundus – mélyben lévő
● Proximalis – a törzshöz
közelebb eső vég
● Radialis – hüvelykujj felöli
(alkaron, kézen)
● Sinister – bal
● Superficialis –
felszínes,felületes
● Superior – felső
● Ulnaris – kisujj felöli
(alkaron, kézen)
● Ventralis – hasi
Általános alaki
megnevezések
● Ala – szárny
● Angulus – szög, szeglet
● Apex – csúcs
● Arcus – ív
● Basis – alap
● Corpus – test
● Diaphysis – csontok
középrésze
● Epiphysis – csontok
végrésze
● Facies – felszín
● Facies articularis –
ízfelszín
● Manubrium – markolat
● Margo – szél
● Ramus – ág
● Squama – pikkely
Kiemelkedések
● Crista – taraj , léc
● Eminentia – kiemelkedés
● Epicondylus –
izomtapadásra szolgáló
condylus feletti
csontnyúlvány, mely nem
vesz részt az izület
alkotásában (epi= vmi
feletti)
● Linea – vonal
● Pecten – fésű, taréj
● Processus – nyúlvány
● Protuberantia – érdes
kiemelkedés
● Spina – tövis
● Trochanter – tompor
(izomtapadásra szolgáló
csontos kiemelkedések a
femur proximalis végén)
● Tuber – gumó, duzzanat
● Tuberculum – kis dudor
● Tuberositas – érdesség
Ízületi végrészek
● Capitulum – fejecske
(csontvég kis, gömbszerű
megvastagodása izület
képzésére)
● Caput – fej
● Collum – nyak (feji és
törzsrész közötti
elkeskenyedett átmeneti
szakasz)
● Condylus – bütyök (kerek
vagy ovális, porccal fedett
ízfelszínek egyes
csövescsontok végein)
● Trochlea – csiga, görgő,
henger (orsó alakú izületi
felszín, pörge)
Bemélyedések ● Cavitas – üreg
● Cavum – üreg
● Fossa – hosszanti irányú
árok
● Fovea – gödör, kerek
bemélyedés
● Impressio – benyomat
● Incisura – bemetszés,
bevágás
● Sinus – üreg, öböl
● Sulcus – barázda, bevágás
Nyílások ● Apertura - nyílás
● Canalis – csatorna
● Fissura – hasadék
● Foramen – lyuk
● Hiatus – nyílás, hasadék
● Porus – lyukacska
48
Felhasznált és ajánlott irodalom
Almási László: Osteológiai jegyzetecske, Humánbiológiát hallgató egyetemisták számára,
Impressum, kézirat, 1998.
Brencsán János: Orvosi szótár, Idegen orvosi kifejezések magyarázata, Terra, Budapest, 1981.
Donáth Tibor: Anatómiai nevek,Anatómiai, szövet- és fejlődéstani terminológia, Medicina,
Budapest, 1976.
Heinz Feneis, Wolfgang Daube: Pocket Atlas of Human Anatomy, Based on the International
Nomenclature, Thieme, Stuttgart, New York, 2000.
Platzer, Werner: SH atlasz Anatómia I. Springer Hungarica, Budapest, 1996.
Putz, R., Pabst, R.: Sobotta, Az ember anatómiájának atlasza, 1. és 2. kötet, Semmelweis,
Budapest, 1994.
Szentágothai János: Functionalis Anatomia, Az ember anatomiája, fejlődéstana, szövettana és
tájanatómiája, 1. kötet, Medicina, Budapest, 1971.
A humánbiológia gyakorlathoz további anyagokat találhattok:
http://humanbiologia.extra.hu
A gyakorlati segédanyagot összeállította: Csóri Zsuzsanna, 2008.