TM L HC GIO DC

HP LU CC DNG TM L HC GIO DC

HP LU CC DNG TM L HC GIO DC

Tiu lun chuyn

Phm Ton

LI NI U

Sch ny vit nhm ti ngi c tr trong sinh vin, trong cc nh nghin cu v nh gio, nhm chia s mt nh hng l thuyt tm l hc gio dc c th hin trn mt thc th gio dc nc ta 30 nm nay h thng Cng ngh Gio dc.

L ngi t o to, song ti dm nhn trch nhim vit cun sch ny mong bn c coi y nh mt "bi vit thu hoch" ca mt ngi em chia s ti mi ngi. iu ny c ngun gc ca n. Thot u, t cui nhng nm 1960, ti cng nh gio Nguyn Trng nghin cu cch dy ting Vit cho hc sinh dn tc cng vic tnh c dn n tm huy chng Lao ng sng to vo nm 1981 v Gii nh v sch gio khoa ca UNESCO khu vc chu v Thi Bnh Dng nm 1984. Nhu cu cng vic cng vi nhu cu khc na cn dn ti ti "ngh" dch thu ti liu v tm tt sch bo. Ri trong nhiu nm tip theo k t 1980, ti li may mn c thc thi mt l tng tm l hc gio dc ph hp vi nhn thc ca mnh; hon ton tnh c m c v hp vi li Jean Piaget Ta ch c th hiu r mt i tng bng cch tc ng ln i tng v bin ci n. V th m c bi vit thu hoch ny.

Sch ny vit mt cch hn nhin: ch t t mt tiu chun: a ra nhng g c l v c li cho s hiu bit tr em, ngi ln c th gip cc em ln ln v sng hi ho trong nn vn minh ng thi. Nh vy cng l li cun bn c vo hnh ng ci cch gio dc m nu khng lm c tng v m th cng t mnh tin hnh tng vi m, t nhiu tc ng vo mt cng cuc qu to tt y theo mt tm nhn l thuyt khc vi nhng g khng ng c.

Sch ny do mt ngi son v chu trch nhim. Nhng trong sch c s dng bi vit ca cc nh nghin cu tr: tin s Trn T Oanh, cc thc s Thch Th Lan Anh, Nguyn Th Thanh Nga, Nguyn Th Thu Nguyn v Ng Hin Tuyn. Xin cm n cc bn tham gia.

Mt ti liu rt quan trng mang tnh phn bin ca tin s Chu Ho, ngi va c iu kin hiu nhng hot ng i mi Gio dc v mt khoa hc, ng thi cng c kinh nghim nhn vn vi con mt mt nh qun l x hi cp cao. Xin cm n s tham gia ca ng.

Trong sch c nhng phn vit c a vo trong khung vi ni dung gn trc tip vi vn bn ang c nhng bn vn c th gc li c sau m khng nh hng ti ton cc. Cnh , cn c nhng ph lc c ni dung tham kho cn thit hiu l thuyt bn cng c th c lt nhng t liu ny, ri gc li v c sau.

Xin trn trng cm n trc mi iu phn bin sch ny c th pht huy tc dng vo nhng hnh ng ci cch gio dc trong thc tin.

Tc Gi

Li dn

TIN BC TRN CON NG C DT DN BI L THUYT

Nm 1905 bc s Y khoa ngi Php Alfred Binet ph bin cc cu hi o nghim phc v cho cng cuc gio dc tiu hc bt buc ca nc ng. Binet l ngi yu nc, ng lm vic theo phng chm ca Jules Simon, v gio s i hc Sorbonne ng knh lun lun ngh n thn phn th thuyn v b mt chc v tung h cuc ni dy ca dn cn lao nc Php nm 1848; Jules ni th ny: "Dn tc no c nhng nh trng tt nht, dn tc s ng s mt bn trn cc dn tc khc, hm nay cha vo v tr y, th ngy mai thi".

Bn mi nm sau cng trnh phc v gio dc tiu hc bt buc ca Binet, Cch mng gii phng dn tc Vit Nam thng Tm nm 1945 bng n v nc Cng ho dn ch ra i. Ngay khi , H Ch Minh ra nhim v dit gic dt coi nn dt nh mt loi gic! Th ri ngay bui khai ging nm hc u tin ca mt Vit Nam c lp, v Ch tch nc khi c th ku gi hc tr ton quc: Non sng Vit Nam c tr nn ti p hay khng, dn tc Vit Nam c bc ln i vinh quang snh vai vi cc cng quc nm chu c hay khng, l nh cng lao hc tp ca cc chu.

Cha ht, trc khi qua i, C vn khng qun dn d hy lun lun nh, phi v li ch mi nm trng cy; v li ch trm nm trng ngi.

Tnh t nm 1945 ti nay, cng cuc dit gic dt mt cch din t khc cho s nghip pht trin Gio dc tri hn by chc nm. V hm nay, chng ta ang ng trc mt nn Gio dc Vit Nam nh th no? Nu c cuc ly kin ton dn, mt t l tr li xp x trm phn trm (nh trong nhiu a ht khc) s ri vo bc no trn bc thang 5 im ny: Xut sc, Tt, Kh, Trung Bnh, Km?

Ngi ta bn nhiu v nguyn nhn ca nn Gio dc bt cp. Rt nhiu ngi trong c khng t nh s phm, khng ch y n ch mt nguyn nhn yu km ny ca mt nn gio dc ph thng: cc nh gio dc thuc c ba lc lng nh gio, ph huynh hc sinh v cc lc lng x hi khc lun lun phi lm vic vi mt i tng rt kh thm d, l tm l hc sinh. Nhn vo nn gio dc, ngi ta quen nhn thy hng chc triu ngi i hc, hng trm triu bn sch gio khoa, hng trm nghn ngi trng nhng ngi ta lng qun mt v ch mt th b bng m quan trng nht, thiu n s khng c trng, khng c sch, khng c hc tr hoc nh ta ang ni, trng s khng ra trng, sch s khng ra sch, hc tr s khng ra hc tr Ra trn m khng bit qun ch np ch no, c h xung phong vng thin a, lm sao thng trn?

Ci i tng tm l hc sinh m m th nh mt nh, ai cng thy ri. N li cn v cng a dng (theo chiu dc ca la tui, theo chiu ngang ca ngun gc gia nh v x hi v theo b su ca c im c nhn). N cng li lun lun bin ng na (c nhng s liu thc chng ng n ti u chng na th cng ch sau dm by nm l s lc hu). V gi s c nhng hiu bit v n ri th vn cn mt vic na chng d dng cht no, y l bit cch bin s hiu bit tm l hc thnh gii php nghip v s phm.

Mt nn gio dc bit bao nm hot ng theo cung cch gio vin ging gii nhi nht v hc tr tip nhn th ng, l do tm l hc t c ch trng.

Tnh trng c gc gc lu i. Di thi Php thuc, tm l hc c dy bc trung hc chuyn khoa nh mt phn ca b mn Trit hc t bin v siu hnh. Cng di thi Php thuc, trng s phm ch mi l nhng lp ghp mang tn s phm dnh cho nhng hc sinh ngho c lng n m eo ui s hc ht bc ph thng, sau ra trng i dy hc ch l tr mn n ming. Tng kt v nh trng truyn thng Vit Nam ko di ti thi Php thuc, ngay t nm 1940, Nguyn Vn Huyn ku to ln v tnh trng mt nn gio dc truyn thng cha bao gi c phng php.

Sau ny, trong nh trng s phm mnh danh l mi ri, nhng kin thc gio dc hc v tm l hc vn trnh vin s Kairov (li cn b truyn t nh thi ng kinh ngha thc thnh c Cailphu cho hp vi cch gi cc c Lthoa v Mnhctcu). H ngc i khng qu li khi a ra nhn xt kh ai ci li ni, rng ngi k s ca ngnh no bng nhin v l do no khng hnh ngh theo chuyn ngnh c, u c th chuyn ngh i dy hc v iu ch chng t chng ta hon ton cn cha c trng s phm mc d vn c nhng nh trng c bin hiu treo cao Trng s phm.

Nhng thay i u tin v nhn thc v c v k nng i x vi tm l hc gio dc xy n vi la cn b tr u tin c o to trong nh trng s phm Lin X c vo cui nhng nm 1960 v u nhng nm 1970 ca th k trc. La cn b u cng tui, song chnh v h tng tri gia v vn ci c trong mt nn gio dc mi nn c vng ci cch thc s h li cng tr trung mnh lit. H li c sng trong khng kh ci cch gio dc nc Nga, c thy tn mt hoc t mnh tham gia nhng cuc h b ng li s phm Kairov thay vo bng nhng thc nghim lm nc lng nhng nh s phm tr trung v nng n v lm nn lng nhng gi tr k cu y cn tr.

S lng nhng ngi ny khng nhiu. i hc Lin X v, h khng em bng cp ra cu vinh m vo trn lun. H ch bng to ra mt nn gio dc Vit Nam trong bt k tnh hung no cng nht thit phi khc trc. Lch s ci cch gio dc Vit Nam ri s phi ghi tn nhm Nguyn K Ho, H V, ng Ngc Dip vi nhng ci cch khim tn x Hng Dng (Hoi c, H Ty) v sau h t nguyn nhp c v trng thc nghim Ging V (H Ni) do H Ngc i ch xng ch c mt nh hng l thuyt cao hn (ngha l ng hn v c nhiu c hi thc thi hn).

Nm 1978, ti th H Ni lng Ging V, trn mnh t l vt rung mi gt vn cn tr gc r, di bu tri phong quang mt cn bo i qua v dn lng sn sng nhng vt rung dng mt ngi trng tm (trong ngh cc ng b nng dn khi ), ngi trng ch vn vn ba lp Mt vi 120 hc sinh.

Th nhng, ngi trng khng h tm, m tn ti bn vng, pht trin thnh c mt h thng trng mang tn Cng ngh Gio dc, m tp sch khim tn ny gng vit li s pht trin ca c h thng v mt l thuyt. Khng phi l k l nhng thnh thch, nhng s liu, m trnh by v l thuyt. Nhng i lng to tt cng nhng con s t l cao ngt nghu khng tt yu sc chng minh mt cch thuyt phc rng ci l thuyt to ra chng l ng.

Sao li phi l thuyt?

L do trc ht, v thi i mi c c trng trong cch lm vic nh sau: l thuyt dt dn cho hnh ng.

a ra mnh c ngha l phi phn bit gia hai cch lm vic.

Cch lm vic kiu c c c trng l lm trc, sau tng kt kinh nghim ri nng ln thnh l thuyt.

Cch lm c ny sai t gc. Gi s nh rt c kinh nghim tt n bao nhiu chng na th kinh nghim y cng khng th c ni gi tr ph qut: kinh nghim gieo la nng theo li chc l tra ht hon ton khng mang gi tr ph qut v dng c cho la nc. Kinh nghim cng khng th to ra nhng sn phm khc hon ton vi sn phm c v nguyn l: kinh nghim rt ra t mt triu ci n du hon ton khng dn ti pht minh ra mt v ch mt ngn n in.

Cha k l cch lm l thuyt c coi khinh con ngi hnh ng, coi h ch ng lm hng hc ri sau c nhng ngi giu l lun, n ni nh nhng phi chng, khng mt lng ai (ch yu l khng mt lng cp trn v khng mt lng cc cu ch ang cn c hiu lc), nhng ngi ny s ngi trong bng mt vit ra cc th l lun, mt kiu l lun ly qu kh lm thc o, ly lng trnh thc ti lm ci mc ca khn ngoan mc thc thng khi cc nh l thuyt cn din thuyt theo li c thoi nh m ng trc m ng, bt bit cuc sng thc lun lun tnh gic tri tut i mi tn u u.

Cch lm mi, hoc l thuyt trong thi i mi c hai c im l tnh k thut v tnh dn ch.

Tnh k thut l lm bt k cng vic g to nh cng phi bt u t mt bn thit k chi tit. Trong bn thit k c hnh dung c th t nguyn liu th ban u cho ti sn phm cui cng v thit k ra c con ng tng chng nh i ti sn phm cui cng . By gi c thc hoc khng c thc, nhiu ngi bt u dng ch roadmap (l trnh) gi tn ci bn thit k thm m cht l thuyt, hoc c dt dn bi l thuyt .

Cn tnh dn ch l g? l chnh ci bn thit k kia, d rt thnh, vn t coi mnh cha thin v do t coi l cha thnh thin nn n chu tha nhn trc hai iu. iu th nht: nu mi ngi lin quan n bn thit k ny m khng hp tc cng vi tc gi th c bit bao khu hiu hp dn cng khng lm cho bn thit k tt nht thnh hin thc. iu tha nhn th hai: Ti, bn thit k, ti c th vn cn c ch sai st; m nu Ti khng sai st t gc th s vn hnh trong trin din ca cuc sng thc cng tt yu dn ti ti nhng sai st. Vy tt nht l chng ta nn chia cng vic thc thi thnh hai thi k ni ui nhau v nng nhau ln cao dn. Hai thi k sn xut l thc nghim v i tr.

L thuyt ca trng thc nghim Ging V nm 1978 chnh l i theo nh hng nh th. N c mt hng i v cch lm. Vi Cng ngh Gio dc l mt cch lm theo mt nh hng l thuyt nhm nng thc tin ln tm i hi ca l thuyt. Quan trng hn na, c cch lm cng vi nh hng l thuyt s cng sinh thnh ln nhau, b sung cho nhau, lm phong ph thm c cch lm ln l thuyt. Cch lm ngay t lc khim tn xng danh l thc nghim bao gm ba b phn gn b khng kht vi nhau:

Mt l, nghin cu khoa hc gio dc (thay th hon ton cho c Cailphu v cng ty Kairov); trong mng nghin cu khoa hc gio dc ny, mc tiu i ti l s hiu bit ngi hc thay th cho s tm ti nhng cch truyn t d hiu, va sc, hp dn ca ngi gio vin; khoa hc gio dc kiu mi chuyn t mt nh trng ly bc ging lm trung tm sang kiu nh trng ly tr em lm trung tm;

Hai l, tc ng trc tip vo thc tin gio dc to ra mt s kin c thc, ly lm phng tin nghin cu khoa hc v kim nghim tnh chn l ca cc quy lut c bn do qu trnh nghin cu pht hin ra (vi mt dng khng tuyn b na: to ra mt hnh nh trc quan gip x hi nng cao l lun thng qua mt s kin gio dc c th cha ng hng i v cch lm mi); v

Ba l, cng vi qu trnh thc hin hai nhim v trn th ng thi cng l qu trnh o to mi v o to li mt i ng chuyn gia c kh nng gii quyt nhng vn l lun v thc tin ca gio dc.

Hng i v cch lm y phm cht l thuyt cao nh th bng thnh d hiu: khi thu nm 1978 ti trng thc nghim Ging V, nh hng mi l L thuyt hot ng, mi l ly tr em lm trung tm, cch lm mi ch tng i chc chn mn Ton lp Mt (do H Ngc i tng thc nghim vi vng mt trng thc nghim ca Vin Hn lm khoa hc s phm ti Moxkva), th nhng vi chc nm sau ngy khai ging u tin nm 1978, vi lt c s khim tn khoa hc c hu ca mnh Cng ngh Gio dc dm bit chc l mnh ot loi gii bc Gio dc tiu hc trn ba loi i tng chim lnh tch bch: khoa hc, ngh thut v o c.

Cun tiu lun chuyn tm l hc gio dc ny s ni c v hng i v cch lm c ni mt thnh tu cha tng c nh th trong nn Gio dc trn t nc Vit Nam cho dn tc Vit Nam.

L do th hai khin cun sch ny cn phi ra i, y l to ra mt ngun lc nghin cu v hnh ng cho nhng th h sinh vin v nh nghin cu tr, nhng ngi do tm lng thnh ca h vi dn tc nn h cng cn phi thnh tm nhn ra rng h cn t trang b li nhng tri thc l ra phi c trao cho mt cch chnh thc trong nhng nh trng o to ra h. Ni cho d hiu: y l cun sch tham kho hoc l sch t hc cho nhng ai mc d c o to khng chun, nhng vn thc tm mun tin hnh ci cch nn Gio dc ph thng cho tr em Vit Nam t khi cc em c su tui trn.

Ci cch Gio dc cn cn bn thc hin bc gio dc ph thng. Tin hnh cng cuc ci cch gio dc trc ht cn phn bit r gia nn Gio dc ph thng m mc ch l to ra nhng con ngi sng hi ho trong nn vn minh ng thi v nn Gio dc chuyn nghip m mc ch l to iu kin hc tp cho nhng con ngi t nhn trch nhim thc y thay i nn vn minh ng thi.

V th: mun lm ci cch nn gio dc ph thng cho con em mt dn tc, iu cn yu nht khng phi l tin bc hoc nhng d n ny khc, iu cn yu sng cht m bo thnh cng hoc tht bi l s hiu bit a tr nh. Mun hiu r a tr nh, khng th thot khi tm l hc gio dc. Ci nn tm l hc li khng th m h vu v xem xt nhng a tr mi u u: y phi l s hiu bit a tr Vit Nam ng i, ci nhn vt chnh ca cuc sng, ci ngi anh hung, ci ngi cu tinh ca dn tc ch thc.

Cha ht, vic tm hiu a tr Vit Nam li khng c php tin hnh theo li tnh ti, m phi tin hnh theo li ng. ng ngha l trong tin trnh cc em chim lnh tr khn ngi cn thit (tt yu) cho s pht trin ca cc em, cn thit (tt yu) cho s ln mnh ca dn tc. Quyn sch ny gi ti cc bn nhng iu ct li hiu v gip tr em pht trin ht c. y l cun sch tm l hc gio dc theo ngha thun khit v y trch nhim.

Tc gi no th cng t giao cho mnh nhim v em li cho bn c mt ti liu khin bn thch c v bn c th dng vo vic i.

Tc gi sch ny cng khng c tham vng no hn nh vy, em li cho bn c nhng ti liu tm l hc bn c th dng c vo cng vic gio dc hng ngy.

Mun thc hin c nguyn vng trn, cun sch s phi t t cho mnh nhng mc tiu sau:

Trc ht, n phi ch ra c mt ci xng sng (nh con ngi) hoc nhng rng ct (nh cho mt ngi nh), ci khung phi chc ton b cu trc sch khng b khuu. Ci xng sng trong sch ny chnh l ci dng chy nhng nghin cu tm l hc vo ci a ch tt yu cc dng chy phi vo: Cng ngh Gio dc, mt thnh tu c thc ca thi i, mt thc tin gio dc Vit Nam. Thc s l chn hp lu ca cc dng tm l hc, Cng ngh Gio dc s l cng c khu mi ti liu vo mt mi, nh nhng t liu vn d ri rc s c kt li vi nhau thnh mt chnh th.

Thc hin c mc tiu th nht ny t nht cun sch s c ch mt iu: n cho thy Cng ngh Gio dc nh din ra trn th gii cng nh Vit Nam khng phi l mt ba t tu hng ca mt c nhn no. N l sn phm khoa hc tt yu ca lch s.

S d phi ni th, v lu nay vn c mt ting oan cho rng Cng ngh Gio dc l mt iu by t. tri qua hn ba chc nm tnh cho ti khi in cun sch ny by t sao c khi hng chc nghn gio vin v nhiu triu hc sinh c tham gia vo v bit r u l s thc. Ring thnh ph H Ch Minh trong nhng nm 1980 c ti 62% hc sinh lp Mt hc theo h Cng ngh Gio dc kh c th l mt ba t ty thch ca mt ai. Nhng cun sch ny s khng lm cng vic thanh minh! N l gii v cho thy Cng ngh Gio dc l mt xu th tt yu mt chn hp lu kt qu pht trin logic tt yu trong t tng v thc tin Tm l hc gio dc. L thuyt tm l hc nn tng ca Cng ngh Gio dc l con ca mt thi i mi, thi i i cng nghip. Mt khi c Thi i mang nng au th nht thit sinh linh tinh thn kia phi cho i.

D nhin, Cha (hoc logic ca lch s) bao gi cng ban pht b th s khn ngoan r u cho mi ngi. Song vn c ngi khn hn, cha tay ra sm hn n nhn n Cha hoc s b th ca lch s. Bn c s hiu v sao sch ny li t tn l Hp lu cc dng Tm l hc gio dc trn nhng ng nt ln nh sau:

Phn th nht: Nhng nh kinh in trong tm l hc gio dc. Sch ny chn vit v ba tng ng gp ca ba nh kinh in Wilhelm Maximilian Wundt, Edward Lee Thorndike v Jean Piaget. L do ca vic chn gii thiu ba dng chy ln ny s c l gii bi Tng lun. H qu trc tip u tin do ng gp ca ba nh kinh in ny l a Tm l hc thnh mt khoa hc, a tm l hc dy hc thnh cng c u tranh chng li h thng li thi Thy ging gii Tr ghi nh.

Phn th hai: Nhng ci ti mi trong nn tm l hc gio dc ng i, va pht trin thm v chng minh thm s ng n ca cc nh kinh in (c bit l Jean Piaget) nhng cng va d tha chi tit thy rng vic tr li vi Jean Piaget vn l cn ct trong s nghip tm l hc tr em.

Phn th ba: H thng Cng ngh Gio dc v nguyn l ca n cng nh thnh tu thc tin ca n theo nh hng tm l hc gio dc mi th hin trong h thng gio dc Thy t chc Tr hot ng. Phn th ba ny s c bit gip bn nhn r cch lm t bn c th tham gia vo cuc ci cch gio dc t vic nh mt gio vin lm c trong mt tit hc n vic ln quc gia i s.

Bn s thy l, theo cch t chc cun sch nh ni bn trn, ng gp ti thiu ca sch ny l gip bn nhng t liu bn c th t m rng tm nhn ca mnh. ng gp ti a ca sch ny (ly Cha!) s l mt tng kt theo hng hp lu ca cc dng tm l hc hin i vn dng c vo thc tin. ng thi cng xin bn lu v ch ngha ti dng ni v hai h thng, mt ci li thi v mt ci i ln. Trong nhng iu kin no , ci li thi c th cn tn ti dai dng v ngc li, ci i ln c th gp trc tr. Song, xu th ca cuc sng bao gi cng l i v pha trc.

Cch t chc tng chng ca sch ny s phi tng i cn k v khoa hc ngi c s dng nh ci ct, c th t mnh m rng them theo yu cu v s thch ring. Ni cho hoa m, ta s bo phn l thuyt trong sch ny cht ch nh mt gi . Mt khc, cng vi l thuyt cn c phn c th ha cho ngi c dng c sch vo cng vic thc tin. Nhng c th n bao nhiu cng vn khng xu, v vy li ni cho hoa m, ta s bo phn hnh dng ca cun sch ny cn k theo mt nh hng. Nh vy, n phn vit v thc thi Cng ngh Gio dc chng hn, bn s c chim nghim hai nh hng dy hc: t chc cho hc sinh i li con ng nh khoa hc i (khi thc thi cc mn khoa hc) v t chc cho hc sinh i li con ng ngi ngh s i (khi thc thi cc mn ngh thut).

Xin hy nhn nhn cng vic ny mt cch hn nhin, hy coi tc gi sch ny nh mt ngi th k chun b trc mt cht g cho cuc du hnh ca cc bn. ng vi coi sch ny s thay th nhng gio trnh ang c dng bt buc cc c s o to. Ci g n th ri s n. Ngi vit sch no m chng k vng nhng tp nhp mm mui da c ca mnh ri s thnh ba c ngon lnh cho c nh?

Tc gi gi ti bn nhng tnh cm chn thnh. V nhng iu ni y thuc v mt l tng. Ti mun kim tm nhng bn c, ch khng tm kim nhng ngi gi tng trang sch th . Ngi vit s c ht sc trnh by mi chuyn mt cch im m. Nhng ri bn s thy, cng do tnh cm chn thnh m ngi y kh c th trnh khi c lc ni cu, m ni cu khng phi l khng c l do, cnh , khi hng ch ln th c lc s a vui, gin th gin thng th thng, g th g cng vn ch l nhng tnh cm chn thnh gi bn.

Phn 1. NHNG NH KINH IN CA TM L HC GIO DCChng 1. Tng lun: TH XC NH MY NH KINH IN CA TM L HC GIO DC

- 1-

Xa nay, cc b sch tm l hc thng bt u ging ngha ci tm l bng mt ting Hy Lp vit bng ch Hy Lp m phn rt ng ngi c ch thy l nhng con ch long ngong khng c cht g biu cm. Ti mun li bn c vo lnh vc tm l hc bng vic din t n nh my t Hnvit.

Theo ting Hn, l gm ch in (ngha = rung) bn trn v bn di l ch th (ngha = t), c th din t ci , chn . Sao ci chn li lin quan n th v in nh? V ci chn u tin, cng ci chn cui cng ca loi ngi u l t, sng th n nh u vo in th nh, cht ton thy hoc chng ton thy th cng li tr v nguyn vn vi in th. Th ri ci dn tc t bao i canh nng cng rung ng bit v mt cch thng minh li tng hnh tng mnh ci l chn t ai in th nh th.

Theo cch ngh , ta c khi nim gi trong t vt l nh mt cu k, trong vt cht c cha ng nhng g. V trong ci tn gi vt l hc ta c c cu hi ca nhng ngi i tm kim xem trong vt cht c g? Ci yu t hc l ci phn khoa hc hoc phn li (ting Hy Lp s dng yu t logos vo trng hp ny, cn cc dn tc Latin chuyn ci ngi li thnh logy hoc logie). Lao vo tm kim trong c g chng hn Vt l hc l: trong vt cht c g bit bao th h bc hc thnh cng v tht bi ua nhau i tm bn cht cu to ca vt cht v nhng quy lut ca vt cht, gn nh cui cng th chng minh c bn cht ht v bn cht sng ca vt cht, c th tuyn ngn dng dc phn bit vt l hc kiu Newton v Copernic nh Max Planck lm ti Hi ngh hi Vt l hc c ngy 14 thng 12 nm 1900: Mi khoa hc nghin cu vt l m khng tnh n lng t nay u tr thnh khoa vt l hc c l.

Tip tc theo logic ny, ta cng s c sinh l hoc sinh l hc nh l cu k hoc cu hi c g vn ng bn trong nhng vt sng trong ci i ny khin chng tr thnh vt sng? Nh i tm xem bn trong sinh vt c g m bit bao nh bc hc, tm tnh t nh bc hc t Claude Galien (131 201) nh quan st xc cc u s li rut phi thy trn u trng Roma m bit c lc ph ng tng con ngi, cho n hn chc th k sau ti c c cu c lc c coi l nh nht mt thng khng thy c ca ngi nh sinh hc, l n v t bo. V nh i tm tip tc vo chn l m con ngi thy c bn trong ci n v nh nht y cn c ci nh hn na, ci m thng tin gi trong th nhim sc, to nn c ch di truyn.

M rng ra na, ta cng s c a l hoc a l hc nh l s m t hoc cng trnh tm hiu xem c nhng g bn trong ci qu t ta ang sng y. iu th v vi mn a l, y l chn bn trong ci qu t ni con ngi ang chen chc nng thn y li cn l c nhng vng bn ngoi n na: thch quyn, thu quyn, kh quyn tng tc nhau. V do ch khoa nghin cu a l va mang tnh cht khoa hc t nhin li va mang tnh cht khoa hc x hinhn vn nn cng cn c kin rt r m mnh bo nh tng ca nh bc hc kim k s a cht kim thy tu Teilhard de Chardin, cho rng khoa a l hc mun c hon ho cn cn tm ra trong mt ci vng na, y l vng Tu Quyn (Noosphre).

V ri ta c tm l cng vi tm l hc

Theo logic trn, ta s c tm l nh l cu k v nhng g con ngi t cho l bit hoc nh l cu hi thc y con ngi nghin cu tm hiu tip xem bn trong ci tm ca con ngi c ci g bc l c ra ngoi, hoc ang cn n giu nhng ci g cha chu li ra?

B ngoi thn tht ni ci, bn trong cn c ci g khc, l ci hoc nhng ci c che kn trong tm, l chn l ca ci tm vy. Lng v cng nh lng sung, suy bng ta ra bng ngi thy u l nhng tri nghim ca ngi t bit bn trong ci tm ca mnh c g v do cng hiu c bn trong ci tm ca k khc c g. V th mi c cnh Chanh chua ai thy chng thm, em cho ch mn chng em vi ngy, nhng m do bit tng c ci tm l ca mnh ln tm l ngi kia nn mi phi d chng chng em no phi tru cy, m cho ch mn c ngy ln m?!

l nhng li n. Cn y l chuyn xa m mu tm l c chp thnh sch:

Trc, vua nc V rt yu Di T H. Ci php nc V, ai i trm xe ca vua th phi ti cht chn. M Di T H au nng. m khuya c ngi n gi. Di T H li ly xe va ra i. Vua nghe thy, khen rng:

C hiu tht v ht lng vi m m qun ti cht chn! Li mt hm. Di T H theo vua i chi ngoi vn, ang n qu o, thy ngt cn mt na a cho vua n. Vua ni:

Yu ta tht! Ca ang ngon ming m bit nhng ta!

V sau: vua khng c lng yu Di T H nh trc na. Mt hm phm ti: vua gin, ni rng:

Di T H trc dm t tin ly xe ca ta i. Li mt bn dm cho ta n qu o tha. Thc mang ti vi ta lu ngy. Ni xong bt em ra tr ti.

Hn Phi T ghi li chuyn v bnh lun nh sau:

Di T H n vi vua trc sau cng vy th m trc vua khen, sau va bt ti, l ti khi yu khi ght khc nhau m thi. Lc c vua yu, chnh ng ti th li ho cng thn, lc phi vua ght, chnh khng ng ti th li ho ra s, cho nn ngi mun can ngn, m lun vi vua iu g, th trc phi xem xt ci lng vua yu hay vua ght tnh th no ri hy ni. (Ti nhn mnh PT).

Tht kh m d nhng iu din ra kn o mi tn bn trong ci tm ca c ng vua d hi kia ln ng b di qu hn nhin kia!

Nhng cng c khi ngi ta d ra ni v bng cch hnh x thng minh, con ngi em dng nhng iu mnh d ra c lm li cho cng ng. Chuyn do T M Thin ghi li t Nghip l mt th d, vch ra c s thng minh ca k i guc vo bng ngi khc li lt t c s o c gi ca nhng k dng thn thnh thng tr phn tm l con ngi:

Dn t Nghip c tc c mi nm gp tin mua mt ngi con gi nm xung sng lm v cho H B. S m tn y c lu ngy, khng ai ph ni.

Lc ng Ty Mn Bo n lm quan y, ng thn hnh ra ng lm ch l ci cho H B. Trc mt ng c b lo, ho trng, ng ng b ct, ng cho gi ngi con gi n. ng xem mt xong, ch rng:

Ngi con gi ny khng c p. Ta nh bn ng ng xung ni vi H B xin hon li hm khc, tm ngi p hn. ng lp tc sai lnh khing mt ng ng qung xung sng.

Mt lc, ng ni: Sao lu th ny! Ri ng bo m b ct xung ni h. Lp tc sai lnh bt mt b ct nm xung sng.

Mt lc, ng ni: Sao khng thy tin tc g c! Chng l ng ct xung ni khng nn li. Dm phin cc c b lo i gip cho. Li lp tc sai lnh li mt c vt xung sng.

Mt lc, ng ni: Sao mi khng thy v th ny! Bn ng ct, b lo d i cng khng c vic. Phi nh n bc ho trng mi xong.

Lc by gi bao nhiu ngi u xm xanh mt li van ly xin thi. Ty Mn Bo ni: thong th xem . Mi ngi run nh cy sy. Mt chc ng mi bo: Thi tha cho. Th l H B khng ly v na ri.

Thnh th t y dn t Nghip khng ai dm nhc n chuyn H B ly v na.

Nhng nhng hiu bit ci tm nh trn ch mang tnh cht tri nghim. Nu ch tip tc con ng , con ngi gii lm l c c nhng tng kt mang tnh kinh nghim ch ngha, tc l nhng tng kt khng th tr thnh nhng nghin cu mang tnh khoa hc. Trong khi , con ngi mun tin ln li cn phi cng ngy cng c nhng hiu bit mang tnh khoa hc v cng cuc thm d vo bn trong ci tm khng th nh vo nhng khng nh mun i mang tnh cht kinh nghim ch ngha nh vy (cho d nhng khng nh khng sai). V th, chng ta c dp ln tm s pht trin ca cng cuc nghin cu vo bn trong ci tm (l) kia ca con ngi: ni cch khc, chng ta th phc qua lch s nghin cu tm l hc.

- 2 -

Nhng chng ta s i theo lch s tm l hc no?

Ti hon ton khng mun chng ta bao gi cng ch ly chu u lm trung tm (d u vi trung) trong mi cng trnh nghin cu. Cht ni, ta khng c c nhng vn bn ghi li cc cng trnh nghin cu tm l hc ca phng ng. Trong ng Chu lit quc, trong Tam quc ch, trong Thu h trong v s ng vn bt h khc ca Trung Hoa xa: ta bt gp v vn trng hp tm l ngi c em ra th thch v trong nhng trng hp , k no am tng tm l k khc th k s thng. Khi c nhn vt tc n c mu mm m cht, ch kp mt ln tht ln i cha ch, thin sinh Du h sinh Lng? th khng phi l thua nhau v sc kho, m thua nhau trong u tr, ci tr ca k thng nhn thu ci tm ca i phng nh bi i phng, bit trong (tm l) c g v v bit r nn thng.

Nhng ghi chp bng hnh tng nh trong su b sch ln (lc ti t) ca Trung Hoa xa, hoc ngay c nhng ghi chp khoa hc theo st s thc ca T M Thin th cng vn cha thnh nhng b h s mang tnh khoa hc v tm l con ngi. Cc ghi chp nh ca T M Thin v ca cc nh tiu thuyt chng hi khc vn cha lm cho cng vic nghin cu tm l hc thot khi trng thi kinh nghim ch ngha. Bi v bn thn cng vic nghin cu cha c tin hnh nh mt cch nghin cu khoa hc.

Th no l nghin cu tm l hc nh mt khoa hc?

l khi cng vic nghin cu c tin hnh vi i tng r rng v c phng php c trng cho cng vic tip cn i tng nghin cu ca mnh. Hai tiu ch, i tng v phng php l hn th vng phn bit khoa hc v khng khoa hc. Bng hai tiu ch , ta mi lm ra nhng sn phm ca nghin cu khoa hc.

Theo cch khoanh vng nh th, i tng nghin cu ca tm l hc phi l nhng s kin tm l. Song th no l s kin tm l? S kin tm l bao gm nhng g? l nhng tnh cm, nhng ngh v nhng hnh vi ca con ngi trong i sng t nhin hng ngy. Nhng s kin tm l mi u c nghin cu tp trung con ngi, nghin cu t s lng nh tin dn ln s lng ln, mi u cn nhm vo nhng hiu bit hn hp, sau m rng sang s hiu bit v cung cch t duy, cung cch cm nhn v phng cch hnh ng c trng cho con ngi thuc nhng kiu ngi khc nhau, nhng nhm ngi khc nhau, nhng x hi khc nhau

Vic tm hiu tm l con ngi ngy cng m rng theo tm hot ng ngi, nhng nghin cu tm l hc c tri rng theo chiu ngang m ban u l cng vic tin hnh nghin cu hnh vi t nhin ca ngi theo trc tm l sinh l thn kinh, sau th nghin cu song song gia hnh vi ngi v hnh vi ng vt, c hn tm l hc ng vt, qua m hiu r hn na cc phn x, cc tri gic, cm xc v tnh cch con ngi v thnh tu hiu bit tm l ngi li cng phong ph mt khi cc cng trnh nghin cu no b cng ngy cng su sc ln.

Cng vn theo ci trc chiu ngang theo b mt , lu dn cc nghin cu tm l con ngi t nhng s kin (hnh vi) ring r s c ni li vi nhau trong nhng tm ti mang tnh cht ct ngha l gii bng nhng nghin cu nhn cch ch quan trn vn (tiu s, phng cch pht trin, cch hc tp, cch sn xut, cch quan h vi k khc, cch tho mn cc nhu cu c nhn). Th l, cng theo trc b mt (hng ngang) s phi xut hin nhng nghin cu tm l hc ngn ng, tm l hc dn tc, tm l hc x hi. thm ch c tm l hc tnh dc Th ri, mt khi i vo chiu su nhn cch, bt buc cc nghin cu tm l hc theo b ngang s phi i vo chiu su ca ci v thc, ci thc, ci tim thc ca con ngi

Trong s pht trin i tng nghin cu tm l hc theo chiu ngang ny cng hm cha c phng php nghin cu: nu nh ban u cc nh tm l hc u xut thn trit hc, dn d h s c ni tip bi cc nh trit hc xut thn t nhiu b mn khc, nht l t y hc mi ti cui th k XIX sang u th k XX, nhng nh tm l hc ln cng vn xut thn t mt hoc nhiu b mn khc vi tm l hc, ri n thi hin i s cn c c nhng cng trnh tm l hc ca cc nh cng ngh thng tin Th ri, c l s my m to tn hn c v tm l hc hin ang nm lnh vc tm ti tm l hc sng to ca con ngi thng qua nhng con ngi kit xut v thng qua c nhng so snh gia h vi chng in v nhng nh bc hc ngu xun (nhng savan idiot theo cch dng ch ca Howard Gardner). V cha ht, ci mch to tn theo chiu ngang s cn i sang tm l ca cng vic sng to ngh thut, ni ho trn c sng to ln in khng, c sng sut ln m m, c ho nh lch thip ln ba que x l

S mnh ca tm l hc nh c nu bn trn khng hnh thnh trong mt ln, khng hin ra r rng ngay mt lc, m tin trin dn dn. C ngha l ngoi s pht trin theo chiu ngang nh va c phc qua bn trn, tm l hc cn c mt chiu dc lch s ca mnh.

Ti y thun tin cho bn, m cng l chuyn ca ngi phc ta, ti xin mch mt cun sch hay bn t c: cun Nhp mn lch s tm l hc ca B. R. Hergenhahn, qua ngi bt mt dch gi tuyt vi, ng Lu Vn Hy.

y l mt cun sch hay v n y m khng cng knh, v n ni nhiu iu m khng d tha. C ngha l ni dung c n k li theo trnh t xut hin trong lch s c din t mt cch kim li. V thut ng, bn dch ca dch gi Lu Vn Hy cho thy ngn ng ca ng kh tng hp vi nhng cng trnh dch thut gi dn ca Bi Vn nam Sn: chng va c in ni c mt cch hm sc nhng khi nim bao qut (m li ni thun Vit kh cha ng ht) song bn c vn khng cm thy mnh b ri vo mt trng Hn hc cu n v lng cng; chng li va sng sa mi m bn c nhn ra qua nhng thut ng mi mt sc cha kh y nhng ni dung hin i xa l cn phi chuyn ch.

Nu c thy n thiu cht g, chc chn ch thy cun sch ca Hergenhahn thiu hn phn ni v nhng ng gp ca cc nh tm l hc X Vit m thi.

Bn cnh s qu y ca cun sch tm l hc ni trn theo trc thng s, cun sch cng khng th tho mn chng ta khi i hi ca chng ta ch l v mt nhnh ca ci thng s kia: nhnh tm l hc gio dc.

Nhng li l cu chuyn m chnh cun sch ny, do ti son, s phi cp.

- 3 -

V by gi xin bn c cho ti c trnh by quan nim ca mnh i vi vic s dng nhng t liu lch s tm l hc.

Xa nay, thng vn c s ln ln gia Lch s (nhng s kin din ra trong i) v S hc (khoa hc ghi chp cc s kin lch s). S ln ln c lc ko di sang c a ht tiu thuyt lch s v sch gio khoa lch s.

hiu cho ng khi nim, trc ht cn phn bit lch s vi nhng b mn t nhn l c s mnh din t lch s.

Hnh th ca nhn vt c tn lch s hon ton l nhng iu din ra c thc trong i thc. Thc n c th k li c (S) v k li c theo dng thi gian (Lch) mi bin c t c ch kim ca cuc sng con ngi, c con ngi n v c th cng nh n v cng ng.

Chuyn rc ri nm ng ch k li c y: v ci nhn vt c tn l Lch S ch bit lm ri m i, cm lng mt ht nh Thi gian, khng bit bo co. Khng bo co ming c nh, ngay c bo co vit cng rt ln xn. C nhng bng chng o t di t su ln, em o xem n sng vo hi no, th ngay vi cch o ng tin cy bng phng x C14 th sai lch cng va phi thi: chng 5730 nm (cng tr 40 nm na)! Th l, ui theo cuc i thc ca anh Lch s, c c lot nhn vt n theo tm cch vit bo co h. Trong vic lm thay ny c c thc ln gi, c c loi na nc na m, nn iu quan trng l cn im mt ngay bn cht ca my anh tc gi sau:

anh c tn S hc, t coi mnh l ngi duy nht nh c v ghi chp c chn dung lch s mt cch trung thnh, chnh xc; nhng th no l trung thnh v chnh xc khi S hc li lin quan cht ch n nh s hc l nhng c nhn tuy v i, c con mt nhn thu nhiu th k, song cng vn c l nhng con ngi vi cc thi h tt xu;

anh c tn Tiu thuyt lch s, t coi mnh l ngi lm sng t c nhng gc khut tm l ngi v tm l x hi: ni anh Lch s khng th hoc khng dm h rng; anh ny li cng sinh chuyn v gy rc ri na, ch v anh ta khng ni nng li trc din nh nh s hc m ni theo li vng vo bng biu trng ca nh tiu thuyt, cng gy hiu nhm cho bn c, anh ta cng rung i khoi tr,

v sau na l anh Gio khoa lch s, ch em t ng nghch hn c b c nh s hc ln nh tiu thuyt lch s bt nt, b cng quyn tan trong lch s bt phi theo v b c cng quyn ng thi bt ca tng song chnh ch t ny li thng b coi l k th phm chnh gy ra nn hc sinh th h con ca lch s v cng l k lm ra lch s dng dng khc t tinh hoa ca c tng tc ln ging ni.

Trong lnh vc nghin cu tm l, cng xy ra chuyn tng t.

Nhng nghin cu tm l thy u tin hnh t xa xa v cng vic din ra khp ni. Nhng khi din t li trong Lch s Tm l hc th li c nhiu cch tip cn. C cch din t li nh ng s kin nghin cu tm l vo vi dng trit hc, theo dng ch , theo dng lin ngnh, theo dng c nhn, theo dng tp th, thm ch tu thch cn i c theo dng t chc na (th d i theo nhng Hi ngh quc t tm l hc k t Hi ngh ln th 1 t ngy 6 n 10 thng 8 nm 1889 Paris n hi ngh ln th XXII t ngy 6 n 12 thng 7 nm 1980 Leipzig)

Nhng nghin cu tm l hc li l ming mi bo b cho nhng tiu thuyt tm l, c cc nh nghin cu t tin xp hng, cun ny vit theo kiu Freud, cun kia vit theo nh hng ca Lacan Du sao th tiu thuyt vn mang du n c nhn nh vn v ti xu khen ch h u khng quan tm lm. Nhng n sch gio khoa tm l hc th tht c mt m bng bong, m nguy hi n gy ht hong l nhng kit tc, ca cc nh tm l hc m sch ny c lc s li ra nh sng mt vi ch lm bi hc soi chung.

V th sch ny ch trng mt ng li xem xt lch s tm l hc nh sau:

Mt l, tp trung vo nhng cng trnh trc tip hoc gin tip dn ti nhng ng dng tm l hc gio dc v l gio dc cho tr em bnh thng chim t nht 95% dn s tr em;

Hai l, tp trung vo nhng cng trnh bc l phng php nghin cu h ho mt cung cch nghin cu mang tnh thc chng, khng hm h, khng p t;

Ba l, do sc c hn, phm vi chn la s ri vo ba nh kinh in th hin c hai tiu chun dt dn cch lm vic ca ring ti:

Mt ngi l Wilhelm Maximilian Wundt, nh bch khoa ca th k XIX: ngi th hin tinh thn Khai sng theo nh ngha ca Immanuel Kant nhng li phi dng cm chp nhn nhng thch thc khoa hc do chnh Kant p t cho thi i, to dng mt phng nghin cu tm l hc thc nghim u tin ca loi ngi, qua to ra phng php nghin cu tm l c trng cho mn hc, to c nh hng mnh m khp chu u v sang c M.

Tip theo l Edward Lee Thorndike, cng l mt nh bch khoa chuyn mnh sang nghin cu tm l hc thc nghim, ngi dng nhng thnh tu nghin cu tm l hc ng vt a ra nhng quy lut v hun luyn v luyn tp sc p dng sang c vic hc ca con ngi, ngi u tin vo nm 1910 ra tuyn ngn Tm l hc p dng vo Gio dc.

V cui cng, l Jean Piaget, mt thin ti bm sinh, mt nh sinh vt hc chuyn sang nghin cu tm l hc, ngi sut i nghin cu tr em v a ra nhng quy lut t hc cng l nhng quy lut hnh thnh tr khn ca con tr, khng nhng sc vn dng vo t chc vic hc ca tr em, m cn m ng cho khoa tri thc lun bin sinh sc nhiu th h nh tm l hc khc tip tc cuc hnh trnh di dc v hp dn i vo s pht sinh tm l ngi.

Chng 2. THI KHAI SNG V NH TM L HC THC NGHIM U TIN WILHELM MAXIMILIAN WUNDT

Chng ta khng ti no ni n phng thc nghim tm l hc u lin ca loi ngi t ti nc c th k th XIX do Wundt ng u m li khng nhc n bi cnh cng nghip ho vi nhng tc ng mnh lit ti con ngi din ra trn sn khu chu u (v chu Bc M).

Lin quan n bi cnh cng nghip ho, chng ta cn phi bt gp tnh hai mt ca cuc sng: nhng tin b trong sn xut khin cho cuc sng ca con ngi cng c nng ln mt bc ng k ni theo cch quen ming thi nay v km theo mt phi ca cuc sng nng cao do l mt mt tri en ti tng nh khng th c li thot. Chng ta cng phi xem xt nhng mi quan h ngi trong bi cnh cng nghip ho kia v s thy r s mt mt ca cht ngi l tng l ci s dn ti cuc ni lon do Immanuel Kant phc ra c tn l Khai sng (ting c l Aufklarung, ting Anh l Enlightenment), mt cuc cch mng v vn hot tng ly s gii phng con ngi c nhn lm ch i ti.

Ta ny bt u vi bi cnh cng nghip ho

- 1 -

Bn khi no coi b phim Thi i mi ca ng vua phim h Charles Chaplin cha nh?

Ngay t u phim, bn s b sc v tc gi c tnh to ra n tng thi i cng nghip ho bng cnh gi tan tm. Nhng con ngi ht gi lao ng x nghip, mt nhoi, nhng con ngi gi nh b rt ht nng lng sng trong nh my, nhng con ngi ch cn l nhng b ngi chen chc nhau i ra khi nh my nh l nhng ph thi ngi mang nhng gng mt v cm

Th ri, lin , Charles Chaplin cho c m ngi y bin ho lun sang nhng hnh hi khc: trn phim, thay cho nhng b ngi nhng du sao th vn cn hnh hi ngi ang chen nhau i ra khi nh my kia, h bng b bin thnh nhng con ln trng hu, chng ln cng chen chc nhau m i v tuy chng bit mnh s i u v u, song cng vn c v cm v mi m chen chc

Cn trong dy chuyn sn xut, bn s c gp mt chng cng nhn Charles Chaplin b kt trong dy chuyn, kt gia nhng bnh rng ca gung my sn xut cng nghip. Vy m anh ta vn c gng mt ci, hoc ni cho ng, anh ta vn mang gng mt nh l lc no cng ci, nh th mun ni vi chng ta khng cui th mu ?

Theo nhng ti liu chnh thc, cuc cng nghip ho c bt u nc Anh t khong cui th k XVIII (qung 1870, ni chc c nin i l v n gn vi s ra i hon thin ca my hi nc). Sang u th k XIX th cng cuc cng nghip ho lan sang lc a chu u. n nm 1868, vua Minh Tr nc Nht cng bt u m ca cho ln sng cng nghip phng Ty trn vo x mt tri mc. Trong cun sch v Cng ngh dy vn ca ti, c vi ba trang ni ti cuc cng nghip ho th v v nc ci nc Nht khi , nu tin xin bn tham kho.

Ti tt c cc quc gia cng nghip ho hi th k th XVIII v XIX ta u c chng kin ba hin tng c trng: mt l s du nhp my hi nc m u cho c tin trnh c kh ho cng vic sn xut, hai l, s thay th cng vic sn xut tiu th cng trn lan khp vng nng thn bng cng vic sn xut th cng nghip tin hnh thnh th; v ba l, s xut hin hai tng lp (hai giai cp x hi) va i lp nhau m li va ph thuc ln nhau, giai cp t bn v giai cp cng nhn, v iu th v, y l c ba yu t c trng ny ri s dn ti nhu cu nghin cu tm l hc.

My hi nc vn d l mt pht minh t nm 1690 ca mt ng ngi Php tn l Denis Papin. Nhng my li c mt ng ngi x Scotland nc Anh ng James Watt ci tin thm hai chi tit quan trng: b nn kh v h thng pttng y luria phin theo chu k. Sau khi hon thin, my hi nc nghim nhin tham gia ngay vo tin trnh i mi cuc sng. My hi nc ri s sinh ra my pht in; song trong lc ch i cng vic in kh ho, chnh my hi nc mi l nhn vt anh hng to iu kin cho vic c gii ho cc cng vic sn xut.

Cng vic sn xut u tin c gii ho li dng nguyn l my hi nc l nhng ngnh cng nghip nh do b vn thp v thu hi vn nhanh, do quy trnh o to cng nhn gin n tn tin (ngnh thuc l, thuc da, dt, dim, ung,). Bn c tiu thuyt Carmen cha v coi v ca kch ca Bizet vit theo ni dung tiu thuyt Carmen cha? Trong cu chuyn ny c hn mt nh my sn xut thuc l t C Carmen o vy ma nh rc la trn sn khu tham gia vo mi tnh vi mt anh chng lm chnh nh my sn xut thuc l hi th k XIX nc Ty Ban Nha!

Cng vic sn xut da thuc cng c gii ho nh ngnh thuc l. Trc y ngi ta git sc vt xong th tng gia nh t thuc da ri em cho cc bc th giy hoc ch n nh my cho h thu mua. By gi, tht gia sc xong th ch vic cho da th hi rnh cha thuc n nh my, h s lm ht: khng u cng vic c gii ho nn sn xut lm con ngi gim nh sc lao ng v mi hi hm nh lnh vc thuc da ny. V khng ch thuc da! Trc y, vic ng giy dp u tin hnh li th cng ngay nng thn. Cc bc th giy va lm va vui chuyn, sau ri cng qung vic ng giy cho nh my, ring mnh th i lm vic khc vui hn, nhiu tin hn, mc d bt i c hi ba bc th giy gn gi nhau bn chuyn Khng Minh!

V trong ngnh dt cng vy. Trc y, cng vic dt vi lm theo li th cng gia nh, chic thoi do mt bn tay nm i nm li, p th c p, duyn th c duyn, nhng nng sut km, li tn sc na, con c mp my sut m thu m liu mi khung dt th cng mt m cho ra my tc vi? By gi nh my dt c c trng bng dng nhng con thoi chy nh tn bn v m thanh tc tc tc tc m vang c mt gc thnh ph. Ngi th mc o blu trng ch cn vic i tua, thay v ngi mt my nh xa, nay c th ng nhiu my ngi th dt tr thnh ngi th ni si t, ri khi ni xong th ch vic khi ng li my, vy thi.

Cun sch bn ang c y khng c ni dung chuyn v cng cuc cng nghip ho. N phc qua my nt nh th nhng ht k v cng cuc i i ca con ngi t tiu nng sang cng nghip. V mc ch ca n cng lm r s ra i ca Tm l hc nh mt khoa hc.

Cng vic nghin cu khoa hc lin quan ti s ra i ca hai tng lp (hoc giai cp x hi) lin quan gn b vi nhau trong cng cuc cng nghip ho. Tng lp cng nhn ra i bt u t nhng lao ng d tha nng thn, nht l tr em v ph n l nhng nhn vt khng kham ni cng vic ng ng nng nhc qu c. H n vi nh my kim vic lm, kim sng. n b v tr con i tin phong vo nh my, cn n ng th phi i lc t ai b nh my nut gn th mi dt c gc r. Nh c gii ho, nh my c v s cng vic chng cn kho tay cng lm c. y: ci my chy qua, cng nhn cha ci gt giy ra cho n ng nh sm mt ci, sau th vt ci gt giy l bn thnh phm sang mt dy chuyn khc cho cng nhn khc x l. Ch c vy m cng c lng hng thng y?

Nhng l ng lng au kh ca nhng cuc sng cng nhn au kh. H lm vic t nht l mi n mi hai ting ng h mi ngy. H phi thu nh gn nh my i lm cho tin. Sng sm, ci nh my ln nh thc h dy; ngay H Ni xa, mi tn nhng nm 1940, theo k c ca ti, th nh my ru ( ph Nguyn Cng Tr by gi) v nh my in ( gn Yn Ph) cng u c ch ci nh thc cng nhn nh th. V ngi cng nhn bt u nho nho mt ngy lao ng. H i thnh tng tp trn nhng va h lt g (thnh th chu u th k XIX cha lt xi mng hoc lt gch nh sau ny u?) v cng nhau ko n nh my. H lm vic cho ti chiu sm v sau hi ci lc g ln chung th cng nh my m toang nh h ra, m ng v danh li cng nhau l lt ra v. D nhin, khi ng lng ca h thp nh, li cn tn ti tnh trng cc k bt cng chnh lch gia lng ca tr em vi lng ph n v lng ca h vi lng ca nam gii

Ni cho cng bng, cng cuc cng nghip ho khng ch din ra vi s bn cng ho ca tng lp lao ng kh cc. Th k XIX cng l th k ca nhiu pht minh sng ch. Cng nghip ho ra pht minh sng ch v pht minh sng ch nui dng cho cng nghip ho sung mn ln. Nu nh th k XVII, ch mi c 18 pht minh sng ch th sang th k XVIII con s l 52, th k XIX s pht minh sng ch tng vt ln 125. Cht lng pht minh sng ch th k XIX cng khc: a dng hn, tc ng trong phm vi rng hn, sc tc ng mnh hn: my quay phim xch tay v my chiu phim, my phn tch quang ph, u my xe la chy hi nc, gy t cha rng, toa xe la ging nm, t ng c diesel, thuc n, t la nhn to, v.v l mi k ra nh l nhng th d!

(Xem Ph lc 1 v nhng pht minh sng ch)

- 2 -

Vy, trong nhng th k cng nghip ho , con ngi c g v cng mt mt g v ci c cng ci mt mt no l quan trng hn c? Ta c th tr li cu hi nh mt vi tc phm vn hc v x hi hc ng thi.

Trong kho tng vn chng th gii, ngi ta vn coi b Hi kch nhn gian ca Honor de Balzac nh l mt b bch khoa th v cuc sng cng nghip ho v thnh th ho ng thi. Cn nhng truyn ngn nh ca Alphonse Daudet th em li hnh nh luyn tic m mng cuc i thn d mt i khng tr li: nc ci v ng thng c l l hnh tng ng gi Cornille ngy ngy vn cho con la nh mnh vt v nng nhc ch nhng bao t st ti ci xay bt chy bng sc gi xa nay ch cn l chn cho mng nhn chng v trai gi h hn, gi cch nh l thch thc vi x nghip xay bt c gii ho cho ti khi tr tr con b mt cp tnh nhn v tnh khm ph.

Anh, tc gi Richard Llewellyn li c mt ng gp th v khc gip ta tr li cu hi v cuc sng ca con ngi thi cng nghip ho. l cun tiu thuyt i sao ti tt thung lng ta xa (How green was my valley). i vo tc phm ny, ta thy c cuc sng ca cng nhn v s ra i ca t chc Cng on hi th k XVIII. Tc gi cng cho thy d v s cht phc ca tng lp cng nhn mi hnh thnh, mt cuc sng vn cn bm vo nhng gi tr o c cng ng nng thn xa, ngoi cng vic sn xut, h vn cn sng nh l nhng cng x, ci biu hin o c vn mang tnh by on v c phn cn mng mui v c cung cch cm tnh khi con ngi bo v nhau chng li ci c.

Nhng tc phm trn du sao cng mi l tm gng phn chiu cuc sng thi i bt u cng nghip ho mt cch gin tip. C l cuc sng ng i c pht l ra vi nhiu phm cht l tnh hn s l nhng iu c ni ti mt cch trc din trong cc tc phm x hi hc nh Bn v t do ca John Stuart Mill v Tm l hc m ng ca Gustave Le Bon, nhng tc phm ny u c dch ra ting Vit trong t sch Tinh hoa ca Nxb. Tri thc.

Bn v t do khng ni n ci khi nim gi bng T do ca ch (ni nm na tc l ci s mun g th lm vy, thch g th lm vy ngang trnh ch A Q. hoc anh Ch Pho), n cng khng xem xt n trnh T do nh l s Tt yu trit hc (trnh ca T do khi con ngi nhn thc c quy lut ca Tt yu), m y l khi nim T do Dn s hay T do X hi, tc l bn cht v cc gii hn ca quyn lc m x hi c th thc thi mt cch chnh ng i vi c nhn. Tc phm Bn v T do gii thch v gii hn c nh cm quyn ln ngi b cai tr sao cho i bn u c th tn trng ln nhau, nh cm quyn th bng cch g m khng tr thnh c on chuyn quyn (bng t do ngi lun bo ch v t do lp hi) v qun chng nhn dn th trnh thi cc oan ch bit tun theo nhng am m ca mnh v ch bit mt con ng ni lon theo cung cch c tc gi gi l x hi ch ngha (theo hm ngha chp nhn vo thi k ).

Cn trong tc phm Tm l hc m ng, tc gi Gustave Le Bon li tm cch l gii v sao con ngi c nhn t bnh thng tr nn bt bnh thng, u l phn v thc v phn thc trong mt m ng, t m bt mch xem ci gi bng tm hn m ng l g Gustave Le Bon cng ch nghin cu k mt biu hin quan trng ca tm l m ng: l nhng tin n, c tc gi coi nh chnh l nguyn vng ang ni ra ca qun chng ng o v cng gi cung cch nh cm quyn c x vi tin n cn phi nh th no m ng khng hnh ng qu trn theo nhng am m ca h.

Song tc phm c coi l tch cc hn c l bi tiu lun ca Immanuel Kant, tch cc hiu theo ngha l n khng n non phn tch nhng kh au, n khng ri l xt thng cc thn phn m n tuyn dng c con ngi mi, n vch ra c hnh hi con ngi ca thi i cng nghip ho.

Ngy 22 thng 4 nm 2004, k nim 280 nm ngy sinh Immanuel Kant 22 thng 4 nm 1724, din n trit hc trn trang Web c tn talawas t chc tho lun v Kant v iu th v l trong khng kh hc thut hn nhin, si ni, ch ring mt bi vit nh mt tuyn ngn thi i ca Kant Khai sng l g? nhn c gn chc bn dch khc nhau, m ch ring mnh m u cng lm tn khng bit bao nhiu bt mc. Gio s Thi Kim Lan dch mnh nh ngha khai sng nh sau:

Khai sng l s thot ly ca con ngi ra khi tnh trng v thnh nin do chnh ti con ngi gy ra. V thnh nin l s bt lc khng th vn dng tr tu ca mnh mt cch c lp m khng cn s ch o ca ngi khc. Tnh trng v thnh nin ny l do li t mnh gy ra, mt khi nguyn nhn ca n khng phi do s thiu st tr tu m do s thiu st tnh cng quyt v lng can m, dm t mnh dng tr tu phc v cho mnh m khng cn n s ch o ca ngi khc. Sapere aude! Hy c can m t s dng tr tu ca chnh mnh! l phng chm ca Khai sng

(Xin coi Ph lc 2 ton vn tiu lun Khai sng l g? mang ta Gic ng l g bn dch ca Phm Ton)

c Khai sng l g? (hoc phin bn Gic ng l g?), ta thy Immanuel Kant tuyn dng con ngi thi i mi nh l con ngi ca ch ngha c nhn. V sao dm ni th?

Trc thi k cng nghip ho, quan h ngi vi ngi nm trong khun kh ch ngha phong kin. Ch phong kin l s hp ng khng vn bn c k kt gia bn A l ngi nng dn lm vic nh nng n cho bn B l nhng dng h s hu cc thi p. Gi l nh nng n v tng lp phong kin khng ch khai thc sc lao ng ca nng dn m cn coi l s hu ca h, trong bn hp ng khng thnh vn cn c hnh ng bo v, che ch h na. Con ngi ca tng lp trn vo thi khng hnh ng nhn danh c nhn mnh m nhn danh ci khc, thng l nhn danh dng h, thi p, hoc l mt ng b b trn no . Ngay ngi nng dn khi c hnh vi anh hng bo v thi p th cng hnh ng nhn danh ng ch ca mnh, ch khng khi no nhn danh c nhn.

By gi, n thi khai sng. Immanuel Kant phc ho con ngi mi: t gii phng c nhn mnh, bi dng tr thng minh ca mnh, hot ng sng to t do cho tho ch tang bng, ng thi cng vun qun hnh phc ring ca mnh. Chnh nhng thnh tu cng nghip ho, chnh nhng pht minh sng ch vi t cch nh nhng nh l o ca cng nghip ho, cng c s hnh thnh ca con ngi mi ny.

Nh tm l hc Wilhelm Maximilian Wundt sinh ra, ln ln, hot ng trong bi cnh .

- 3 -

Wundt sinh ngy 16 thng Tm nm 1832 (v mt nm 1920) ti thnh ph nh Neckarau nc c. ng l con trai mt mc s Tin lnh thuc nh th ci cch Luther. Khi Wundt c su tui th gia nh chuyn v mt thnh ph khc min trung nc c thuc vng Baden.

Chi tit l lch trch ngang Wundt l con mt mc s Tin lnh dng Luther ht sc quan trng i vi cuc i ng. V cng l tn ngng, nhng dng Cng gio Tin lnh mang nhiu yu t t do hn, do m dn ch hn Nh th Cng gio La M truyn thng, l nh th ca qu nhiu p t khc kh ch c th ng trong hon cnh con ngi cng nhau sng kh, kh c th c chp nhn khi nhng tiu chun thnh t i l sng hnh phc v kinh doanh t do. Thc ra th nh th truyn thng cng mang trong lng n ci yu t dn ch ri: ng trc Cha, mt ng vua v mt k n my cng l anh em nh nhau, khng ai hn ai. Quy nh bnh ng v dn ch nh th cng l tt ri! Nhng T do v Bnh quyn cn tt hn! Cha k l, khi khng c Cha trc mt, hoc khi c Cha trc mt nhng Ngi mi cng vic, hoc khi Cha chn quay mt i khng kp theo di hai a anh em kia, khi liu thng em c c bng vai phi la (bnh ng) vi thng anh na khng? V th m, bnh quyn quan trng hn bnh ng. C th c bnh ng ngoi v, nhng c bnh quyn th ri s c mi th v thc cht. o Tin lnh x ro ngay trong cuc i thc v nhiu phng din nh vy.

Trn phng din gio dc, t duy Tin lnh c v nhiu hn cho ti nng v thc nghip. Ti nng ca cu b Wundt do m c vun xi sm hn. Wundt khng b bt buc n trng (thi gian hc gio l vn cn chim t l qu nhiu trong thi gian biu) m c t hc nh. Thy gio c uy tn vi Wundt li chnh l Friedrich Mullerm, v tr t ca mc s. Wundt gn b vi ngi thy nh vi mt ngi bn thn thit, hn l gn b vi v mc s cha mnh, n khi v tr t ny c iu chuyn sang lng bn, th Wundt i theo ng thy ny.

Nm 19 tui, Wundt vo hc i hc Tubingen, nhng ch hc mt nm th chuyn hng v Heidelberg v tt nghip Y khoa trng ny. i hc Y khoa hc trong 5 nm; nhng ti nm th 3 Wundt ni ting v tiu lun nghin cu khoa hc u tin ca i mnh V thnh phn mui chloride trong nc tiu. Tt nghip Y khoa ng lm tr l trong mt bnh vin Heidelberg v dng nh mi hiu bit vn cha lm cho Wundl tha mn, li c kch thch thm v cng vic ti bnh vin, nn ng chuyn hn sang nghin cu sinh l hc. Vn may cng ti, ng c dp lm vic su thng lin vi cc gio s sinh l hc Johannes Muller v DuBoisReymond ti Berlin, m vo thi J. Muller l ngi c mnh danh l cha ca sinh l hc thc nghim. Khi Wundt 24 tui, ng bo v thnh cng lun n tin s ti i hc Heidelberg v c ging dy sinh l hc ti di chc anh Dozent (ph gio s). Cng ti ngi trng ny, hai nm sau khi Wundt ang ging dy ti , mt con ngi lng lng trong t th nh vt l hc kim sinh l hc kim tm l hc tn l Hermann von Helmholtz, v gio s ny cng c mi v trng ging dy. y l mt bc ngot trong cuc i ngh nghip ca Wundt khi k t , ti y mt tr mt gi hai ng cng lm vic chung trong mt phng thc nghim sinh l hc. l nm 1858, Wundt c 26 tui.

Nm 1871 Wundt 39 tui, khi lm vic vi gio s Helmholtz hn chc nm, chnh xc l 13 nm, th Helmholtz chuyn v Berlin v Wundt nghim nhin c tha hng ph trch phng th nghim sinh l hc ny ti Heidelberg. y th m, ba nm sau, ng li nhn mt chc danh gio s trit hc ti i hc Zurich. C l y l mt bc m t sinh l hc sang trit hc chng? Hay y li l mt on ng t hc na ca Wundt? Ch bit rng trc khi qua Zurich th ng c ging v c cng b ti liu Sinh tm l hc. l mt bc i mi, ng c th hoc l quay v trit hc, hoc l tm cch mn tm l hc tch khi khoa trit hc.

Wundt li Zurich ng mt nm, n nm 1875, th ng chuyn v i hc Leipzig ci a im khng xa Berlin bao nhiu, ni vn ng tr phng th nghim sinh l hc ca ng t xa, ni ri s thnh phng th nghim tm l hc ca mnh. Kh c th ni Wundt c bt ng hay khng trc nhng thnh tu ca chnh mnh trong sut ba mi ba nm hot ng phng th nghim tm l hc u tin ca loi ngi ny. T nm 1879 l nm ng chnh thc m phng thc nghim tm l hc, cho ti nm 1912 l nm c s sinh vin t nh cao nhng 620 ngi, trong ngn y nm ng hng dn 186 lun n tin s tm l hc? Mt con s khng l thc hin bi mt con ngi khng l: mt i ng cng b 53.000 trang vit: t tm l hc ng vt ti tm l hc ngi, t cc loi thuc c ti vt l hc tr bnh, t tm linh ti lch s v chnh tr v khng bit bao nhiu tp Bch khoa th v ngn ng hc, logic hc, o c hc, tn gio, v h thng trit hc v ring C s ca SinhTm l hc l trn vn mi b!

iu chng ta quan tm y l tr li cu hi ny: tri ba chc nm chuyn tm vo tm l hc, tri nhng nm chun b cho s tp trung nghin cu , h thng tm l hc ca Wundt c hnh thnh nh th no, theo phng php nghin cu g.

Trn kia chng ta ni ti thi khai sng do Immanuel Kant tng kt. Khai sng l g? ng l mt li liu m mang u c cho con ngi: ng mt ct mc nhn thc tr tu ngi. Vi mt nghch l rt kh gii thch: Kant coi m bao nhiu cho tm tr con ngi i vo cc mn khoa hc v nhng hnh ng thc nghip, th Kant li kh tnh by nhiu i vi tm l hc. Th gii chu u u th k th XVIII b ci bng trit hc ca Kant xung, kh nht vi cc nh tm l hc l lun im ny: v nguyn tc khng th c mt mn tm l hc vi t cch l mt khoa hc. V sao? D nhin. Kant khng di m ni rng t c i th tm l hc vn ch l mt mng t bin ca trit hc m thi. Kant l gii rng y l v con ngi khng th tch cc iu nm trong ngh ca n ra c th nghin cu chng, cha k l, gi nh nh ta c th tch mt s kin tm l no ra, th nhng s kin ngay lp tc bin dng i ri v cha k l ta cng khng th no chng minh c s kin mt cch ton hc. Lp lun sau cng ny c Kant a ra trong cng trnh C s khoa hc t thin v l lot n tng chng kt thc tm l hc.

C cch no lm khc khng? C cch g chp nhn thch thc ca Kant cui cng c th trnh lng mt mn tm l hc khoa hc khng?

Gi trong thnh tu ca mt nh sinh l hc tn l E. H. Weber vo nm 1834 hnh nh cho cu tr li c th. Weber tin hnh thc nghim cm gic ca con ngi i vi cng hai vt nng hai bn tay mnh. Ta hy tng tng, ngi tham gia thc nghim c yu cu nhm mt li khng nhn thy tay mnh c t vt g vo; tay phi ngi c trao cho mt vt nng c cng m ta s k hiu bng I, tip tay tri cng c trao cho mt vt nng hn s c ta k hiu bng , ci cng ca vt nng ny to cm gic cho ngi tham gia thc nghim s l I (delta I), tip , nu c tip tc lm cho vt kch thch kia nng thm, th s sai bit r rt c th nhn thy c lun lun khng i, nh l Weber sau c biu din theo cng thc cha hng s k nh sau:

(I / I) = k

Cng thc gin d to ra v khi cch lm lp li mt thc nghim i trc. Ngi ta thay cng ca trng lng vt em thc nghim bng cng nh sng, ca ting ng, ca khi lng, ca di. iu quan trng l cch thc nghim to ra nhng cch bnh lun l gii s kin khc nhau nhng thy u c li cho tm l hc trong xu th cng li nhng p t ca Kant.

Cch l gii ca Wundt da trn cm gic ca ngi tham gia thc nghin c c s tm l hc chc chn hn c, xin k li vn tt nh sau:

* Ta hon ton c th tm thy trong cm gic ca con ngi nh mt im tip xc gia ci sinh l v ci tm l ngi; cm gic ca c th i vi ci nng ci lnh ci nng ci nh, ci to ci nh, thm ch c ci bun ci vui u c th nhn bit c im tip xc ;

* Ta c th o c cm gic ca con ngi vi iu kin ngi tham gia o nghim c thc cng tham gia o nghim; do ta c th quan st c kt qu o nghim, ng thi li b sung phn thc ch quan cho cc kt qu o nghim khch quan

* Theo cch ngoi suy, ta cng hon ton c th t vic o c cc cm gic ca con ngi nng ln thnh cch o ci thc ca con ngi, l mc tiu ca tm l hc.

Tht vy, theo Wundt, mc tiu ca tm l hc l i vo khm ph ci thc ca con ngi. Ci thc l mt ton khi cha b ph v ra, cha b x nh ra. Nay nh thc nghim theo li sinh l hc, ta c th c nhng d liu kh d quan st c. Nay nu cng song hnh vi thc nghim sinh l hc m li c s tham gia c thc ca ngi chu thc nghim, khi ta s c nhng ch bo kh kh d tin cy c ca tm l ngi.

Kt qu nghin cu thc nghim ca Wundt lm cho thch thc ca Immanuel Kant b v hiu ho. C bo l khng tch c s kin tm l ngi ra, th chng em tch ra cho c coi. C bo l tch ra khng c m c tch c cng chng o c th chng chu tch xong th o c lun v cng thc ho lun cho c coi. V y l iu quan trng: hn ba chc nm tn ti ca phng thc nghim tm l hc, t mt ci mu ban u, ngi ta a dng ho c cc o nghim v ng thun c vi nhau v mt phng php nghin cu trong khoa hc, to ra mt ci khun mu hnh x mi (new paradigm) l s th hin bc nhy v nhn thc: Thomas Kuhn ni v iu ny rt hay trong C cu cc cuc cch mng khoa hc.

Vic Wundt lu chn cm gic lm i tng nghin cu tm l ngi theo phng thc thc nghim qu tht l mt tng tuyt vi. Bi v cm gic l cng vic huy ng cc gic quan (ting Php sens, ting Anh sense) c c mt hoc nhng cm gic nht nh (ting Php v ting Anh sensation) v sau tuy rng cm gic cha phi l tri gic (perception) nhng c cm gic ri th s c kh nng dn n tri gic.

Trc ht, gic quan l mt nng lc vt cht c to ra bng mt c quan vt cht. Th m h bit chc c c quan no l c tht, l vt cht hn hoi v ci nng lc c to ra l da trn vic c tht ci c quan vt cht c th no , khi y con ngi c nhiu kh nng kim sot c kt qu hoc qu trnh dn n kt qu. V r rng n l vt cht trn con ngi tng c no th gic (nhn) lin h ti c quan th gic, ri cn c thnh gic (nghe), khu gic (ngi), xc gic (s) v v gic (nm).

C c mt chui tng bc dn con ngi i t ci c quan c chc nng cm nhn trc tip, c th, vt cht, dn dn chuyn sang cm gic ri s c chuyn thnh nhng nng lc tinh thn khc.

Trc ht, cm gic c th hm cha nng lc nh gi v phn on. Khi ta nhn ri ta bo rng hai m con nh hao hao ging nhau, hoc c ci sc nng hoe hoe vng trn cnh ng vng xum, hoc mt nh vn no c bn con trai nay mun c thm hai kiu n na Xun Lan, Thu Hu mn m c hai, th trong cm gic bao hm c c nh gi ln phn on. Ngh thut hp dn con ngi chnh l v huy ng c nng lc cm nhn v nh gi nh th: Vn Cao li dng a mt dng sng vo lng ngi thng qua ton b cc gic quan ngi: sng L sng ngn Vit Bc bi di ng lau ni rng m u Thu ru bn sng vng tng nh m bic chm mt mu khi thu

Gic quan em li cm gic v ngoi nng lc nh gi, cn l nh hng i ti sai l , mt mt vn khin con ngi bm cht vo thc ti v chnh v bm chc vo thc ti nh th, song li c kh nng vn i cc hng xa hn thc ti: trong ci hng quan trng nht Wundt c nh tm ly chnh l hng i vo ni tm con ngi.

Tht d hiu v sao trong lch s tm l hc th gii ngi ta ni Wundt l ngi i u a tm l hc thnh mn khoa hc v nh hng ca Wundt lan ra khp chu u, c bit l n cng lan sang Bc M tc ng ti cch nghin cu x s to nh mt chu lc m li rt non tr ny.

Ta s xem xt ci mu M quc y qua Edward Lee Thorndike.

Ph lc 1. PHT MINH SNG CH

Ph lc 1.a. PHT MINH SNG CH TH K XVIII: S lng 125

1701, Jethro Tua, my gieo ht (nga ko).

1709, Bartolomeo Cristofori, n piano.

1711, John Shore, cng c o tn s m chun (nt LA trong m nhc).

1712, Thomas Newcomen, my ht nc chn khng.

1717, Edmond Halley, chung ln cho th ln.

1722, C. Hopffer, bnh dp la.

1724, Gabriel Fahrenheit, nhit k thu ngn.

1733, John Kay, thoi dt bay.

1745, E.G. von Kleist, t in.

1755, Benjamin Franklin, thu li.

1755, Samuel Johnson, t in ting Anh u tin.

1757, John Campbell, thit b o kinh tuyn.

1758, Dolland, mt knh trng.

1761, John Harrison, ng h o kinh tuyn.

1764, James Hargreaves, my xe si (thay 8 cng nhn).

1767, Joseph Priestley, nc khong son.

1768, Richard Arkwright, my dt.

1769, James Watt, ci tin my hi nc.

1774, Georges Louis Lesage, my in bo.

1775, Alexander Cummings, cu tiu t hoi.

- Jacques Pen ier, tu thu chy hi nc.

1776, David Bushnell, tu ngm (cha c kh ho).

1779, Samuel Crompton, hon thin my dt.

1780, Benjamin Franklin, knh hai trng.

- Gervinus, my ca dng li ca trn.

1783, Louis Sebastien, biu din nguyn l d nhy.

Benjamin Hanks, ng h t iu chnh.

- Joseph Michel Montgolfier v Jacques Etienne Montgolfier, khinh kh cu.

- Henry Con, thit b cun thp trn.

1784, Andrew Meikle, my gieo ht c kh.

- Joseph Bramah, kho an ton.

1785, Edmund Cartwright, hon thin my dt.

Claude Berthollet, cht ty ho hc.

Charles Augustus Coulomb, vt v tn.

- Blanchard, d ( nhy).

1786, John Fitch, tu thu chy hi nc.

1789, my chm (khng tc gi).

1790, cp bng sng ch pht minh u tin Hoa K cho William Pollard Phlladelphia, my x l bng.

1791, John Barber, tucbin kh.

Xe p u tin Scotland.

1792, William Murdoch, n thp bng kh ga.

Xe cu thng u tin.

1794, En Whitney, my tch ht bng.

Phiiip Vaughan, vng bi.

1795, Francois Appert, bnh bo qun thc phm.

1796, Edward Jenner, thuc chng u.

1797, Wittemore, my chi.

Henry Maudslay my tin kim loi.

1798, ung gii kht cng nghip.

Aloys Senefelder, cng ngh in thch bn.

1799, Alessandro Vonta, pin.

Ph lc 1.b. PHT MINH SNG CH TH K XIX: S lng 125

1800, J.M. Jacquard, my dt v thu la.

Alessandro Vonta, pin.

1804, Freidrich Winzer (Winsor), n kh ga.

Richard Trevithick, u my chy bng hi nc.

(My qu nng lm gy ng ray).

1809, Humphry Davy, n thp sng bng in.

1810, Frederick Koenig, ci tin my in.

Peter Durand, lon thic hnh tr.

1814, George Stephenson, u my xe la chy bng hi nc.

Phu thut thm m u tin Anh.

- Joseph von Fraunhofer, my quang ph phn tch ho hc.

Joseph Nicphore Nipce, ln u chp nh ngi (8 ting).

1815 , Humphry Davy, n th m.

1819, Samuel Fahnestock, bnh cung cp nc khong son.

Ren Laennec, ng nghe khm bnh.

1823, Charles Mackintosh, o khoc i ma.

1824, Michael Faraday, khinh kh cu gii tr.

Joseph Aspdin, ximng Portland, vt liu xy dng hin i.

1825, William Sturgeon, in t.

1827, John Walker, dim hin i.

Charles Wlleatstone, my phng thanh.

1829, W.A. Burt, my ch.

Louis Braille, in ch braille cho ngi khim th.

- William Austin Burt thit b in typo, tin thn ca my nh ch.

1830, B. Thimonnier, my khu.

1831, Cyrus H. Mccormick, my gt bn rng ri vo th trng.

Michael Faraday, my pht in dynamo.

1832, Louis Braille (Anh), knh nhn ni.

1834, Henry Blair, my trng ng (ngi da en th hai nhn bng pht minh sng ch Hoa K).

Jacob Perkins, my lnh u tin lm v gi lnh bng ether.

1835, Henry F. Talbot, chp nh bng phim.

Solymon Merrick, km mlt.

- Francis Penit Smith, ng c y.

Charles Babbage, my tnh c gii.

1836, Francis Penit Smith v John Ericcson, ng c y.

Samuel Colt, sng lc u tin.

1837, Samuel Morse, in bo.

Rowland Hill, tem th.

1838, Samual Morse, b m tch t Morse.

1839, Thaddeus Fairbanks, cn bn.

Charles Goodyear, lu ho caosu.

Louis Daguerre v J.N. Niepce, nh chp Daguerre.

Kirkpatrick Macmillan, xe p.

William Robert Grove, pin in gii.

1840, John Herschel, bn v thit k xy dng.

1841, Samuel Slocum, my dp inh ghim.

1842, Joseph Dart, thang my a ht ln cao.

1843, Alexander Bain, my chp fac.

1844, John Mercer, x l bng bn p.

1845, Elias Howe (M), my khu.

Robert William Thom son, lp cao su lu ho u tin.

1846, William Morton, gy t nh rng.

1847, Ignaz Semmelweis, phng php v trng.

1848, Waldo Hanchett, gh ngi nha khoa.

1849, Walter Hunt, cht an ton.

1850, Joel Houghton, my ra bt u tin (bng g). (My ra bt thc s do Josephine Cochran pht minh 1886, dng t nhng nm 1950).

1851, Isaac Singer, my khu.

1852, Jean Bernard Lon Foucault, my quay hi chuyn (o tc ).

Henri Giffard, my bay u tin chy bng ng c tht bi.

1853, George Cayley, tu ln c ngi iu khin.

1854, John Tyndall, nguyn l si quang hc.

1855, Isaac Singer, my khu chy ng c.

Georges Audemars, t nhn to (rayon).

1856, Louis Pasteur, phng php v trng.

1857, George Pullman, toa tu ging nm.

1858, Hamilton Smith, my ra bt xoay.

Jean Lenoir, ng c t trong.

1861, Elisha Otis, phanh an ton thang my.

- Pierre Michaux, xe p.

- Linus Yale, kho hnh tr.

1862, Richard Gatling, sng my.

Alexander Parkes, cht do nhn to.

1866, Alfred Nobel, cht n.

- J. Osterhoudt, lon thic ng n ung c kho m np.

Robert Whitehead, ng li.

1867, Christopher Scholes, my ch hin i u tin.

1868, George Westinghouse, phanh hm kh.

Robert Mushet, thp tungsten.

- J. P Knight, n ng.

1872, J.S. Risdon, ci xay bt kim loi.

A.M. Ward, my phn loi sp xp th.

1873, Joseph Glidden, dy thp gai.

1874, C. Goodyear con, my khu giy.

1876, Alexander Graham Bell, in thoi.

Nicolaus August Ong, ng c bn k t trong.

Melville Bissell, my v sinh thm.

1877, Thomas Edison, my ht.

Eadweard Muybridge, hnh nh ng u tin.

1878, Joseph Wilson Swan, thc nghim v sng ch bng in.

1880, Cng ty Anh lm c giy v sinh.

John Milne, my a chn k hin i.

1881, Alexander Graham Ben, my d kim loi.

David Houston, phim cun cho my quay phim.

- Edward Leveaux, n piano t ng.

1884, George Eastman, giy nh.

H. de Chardonnet, la nhn to (rayon).

Lewis Edson Waterman, bt my.

James Ritty, my nhn tin mt.

Charles Parson, tuabin hi nc.

1885, Harim Maxim, sng my.

Kim Benz, t chy ng c t trong.

Gottlieb Daimler, xe my chy ga.

1886, Josephine Cochrane, my ra bt.

- Gottlieb Daimler, xe 4 bnh chy ng c.

- John Pemberton, Coca Cola.

1887, Heinrich Hertz, raa.

Rowell Hodge, dy thp gai.

Emile Berliner, my ht in.

F.E. Muller v Adolph Fick, knh p trng.

1888, Marvin Stone, ng giy ht ung.

John Boyd Dunlop, sm lp cao su thng phm.

- Nikola Tesla, ng c v bin p in xoay chiu.

1889, Joshua Pusey, hp dim nh quyn sch.

- James Dewar v Frederick Abel, thuc sng khng khi.

1891, Jesse W. Reno, thang my.

1892, Rudolf Diesel, ng c diesel.

James Dewar, loi chai bt.

1893, W.L. Judson, kho ko fcmtuya.

Edward Goodrich Acheson, giy mi v nh bng vt.

1895, Anh em Lumire, my quay phim xch tay.

Anh em Lumire, chiu phim cho nhiu ngi xem.

1896, H. O'sullivan, giy cao su.

1898, Edwin Prescott, thuyn tun tra b bin.

Rudolf Diesel nhn bng v ng c Diesel.

1899, I.R. johnson, khung xe p.

J. S. Thurman, my ht chn khng.

Ph lc 2. TH NO L GIC NG?

Immanuel Kant Phm Ton dch

Gic ng l trng thi ta thot khi cnh t mnh kh kh buc mnh trong t th k khng trng thnh. Khng trng thnh l khng c kh nng t mnh dng hiu bit ca mnh m c phi c ngi u. Nguyn nhn ca tnh trng khng phi v thiu tr nng m do thiu quyt on cng nh thiu dng cm em tr nng ca mnh ra dng: bt cn n k khc phi ch bo cho. Ting Latin ni: Saperea ude! c ngha Hy dng cm em tr nng mnh ra dng? th cng l phng chm ca gic ng.

Li v hn l nguyn nhn khin cho v s con ngi ngay c khi thot t lu khi nhng dt dn t bn ngoi m ri c i vn c cam chu cnh l thuc v cng l nguyn nhn k khc d ng t phong cho h chc lnh canh. Sng ph thuc nh vy bao gi cng tht d chu. C sch sch hiu bit h mnh, c mc s mc s lo thc cho mnh, c thy thuc thy thuc quyt nh cch n cch nhn cho mnh, c nh th v chng c g ng lo s ht. Chng cn suy ngh, ch cn b tin ra, mi ngi s lm mi iu v vn h ta.

Nhng ng bo v vn u i nng ly cho mnh cng vic u sm mun s thy rng phn ng con ngi (k c ch em phi p) thng coi s trng thnh l mt con ng khng nhng kh khn m cn v cng nguy him. Mi u cc ng bo v lm cho n gia sc bit ngoan ngon nghe li v on chc rng chng chng dm lm mt iu cn con no m li thiu ci ch ko xe chng c, sau cc ng bo v s ch cho chng thy mi him nguy mt khi chng nh tm cch thot ra mt mnh i i y. Song thc ra th mi him nguy u c ln, v ch cn thot ra vi bn l chng lin hc c ngay cch t i mt mnh. Nhng ch cn mt ln sy chn l s khin chng tr nn nht nht v thng lm cho chng trnh xa mi ln th sc sau ny.

Vy l, tht v cng kh khn cho mt c nhn khi nh thot ra khi cch sng khng c ngi u, ci cung cch hu nh thnh bn cht ca mnh. Anh ta quen n mc em lng yu tnh trng ca mnh v gi y anh ta thc s khng c kh nng em dng tr nng ca mnh v cha tng c mt ai cho php anh ta th lm iu y. Nhng xing xch ca mt s bo tr mi mi ko di l cc l lut v cng thc, nhng th cng c cng quo ca cch s dng hp l (hoc ng hn l cch khng bit s dng) cc nng lc thin bm ca mnh. C ai xua ui anh ta th cng ch khin anh ng ngng nhy qua mt ci rnh: v anh ta cha bao gi quen vi cch chuyn ng t do nh th. Th l, c tht t ngi thnh cng khi t mnh suy ngh gii phng mnh khi s bt lc v c c mt bc ng chc chn.

C nhiu kh nng mi ngi t gic ng c chnh mnh. iu ny thc ra gn nh khng trnh khi nu con ngi c t do. Bi v bao gi th cng vn cn mt nhm ngi t i suy ngh cho chnh mnh, thm ch l nhng ngi nm ngay trong m bo v canh gi m ng. Nhng ng bo v , mt khi chnh h qung i c ci ch ca s khng trng thnh, s truyn b ci tinh thn knh trng hp l i vi gi tr c nhn v vi ci nhim v mi con ngi phi t duy cho chnh mnh. iu ng ch y l nu nh qun chng, nhng ngi trc y b bn lnh gc trng ci ch ln vai h, nay li sc b khuy ng bi vi ba ng lnh canh khng c kh nng gic ng, khi y h qu s l h s cm gi c cc ng lnh gc di trng ch. V truyn b cc nh kin tht rt tai hi, cui cng chng s qut li vo u chnh nhng con ngi khuyn khch cc nh kin (hoc nhng k trc tng lm nh vy). V th l mi ngi ch c th c gic ng t t. Mt cuc cch mng rt c th lt mt nn chuyn ch c nhn hoc mt s p bc tham lam hoc bo hnh, nhng s thay i nh vy khng khi no to ra mt s i mi ch thc v cung cch t duy. Hn na, nhng nh kin mi s li c dng nh c ng ch ln m ng qun chng chng c t duy g ht.

thc s c gic ng th chng i hi g ngoi s t do v l ci t do v hi nht trong nhng th c th cng khai em dng tr nng ca mnh vo mi vn . Nhng ti ang nghe thy khp bn phng ang la ln: Khng l s g ht! ng s quan ni: Khng l s g ht, luyn k nng i! ng thu thu ni: Khng l s g ht, np tin i! ng thy tu ni: Khng l s g ht, hy tin i! Ch c mt ng hong trn th gii ny ni rng: tha h m l s i, hy l s mi chuyn i, nhng hy phc tng!

Khp ni ni, u u t do cng b bc xn. Nhng u l ch bt xn lm cn tr s gic ng v u l ch bt xn nhng khng cn tr m li cn thc y s gic ng? Ti cho rng bao gi cng phi t do cng khai em dng tr nng v ch ring iu cng em li c s gic ng n cho con ngi. Cn nu tr nng c em dng ring t thng khi c th rt hn hp song cng chng cn tr tin trnh gic ng. Ti quan nim rng cng khai em dng tr nng l nh trong trng hp ngi c hc i vi nhng ngi bit c sch. Cn ti quan nim dng tr nng ring t l khi dng trn cng v ring ca mnh hoc trong vn phng ca mnh.

C nhiu v vic tin hnh v quyn li ca cng ng i hi phai c mt c ch nhng thnh vin cng ng ch cn thc thi th ng vi mt b ngoi nht tr, sao cho chnh ph c th dt dn tt c n ci ch cui cng, hoc ch t l ngn cn khng lm tn hi nhng mc ch ti hu kia. Trong nhng trng hp ny, hn l khng c php l s mi ngi ai cng phi phc tng. Th nhng chng no mt c nhn cn vn hnh nh mt b phn ca c my li cng t coi mnh nh mt thnh vin ca c khi cng ng hoc thm ch ca mt x hi cng dn th gii, khi y, vi t cch ngi c hc, qua cc bi vit ca mnh anh ta s hng ti qun chng (theo ngha ng n nht), khi anh ta c th bn bc l s m khng lm tn thng g n cng vic anh ta c thu lm trong ci thi gian anh ta hot ng trong t cch thnh vin th ng ca mnh.

Vy l s c tc hi khi mt vin s quan ang hnh nhim m khi nhn mnh lnh ca cp trn li bn tn l s v tnh ng n hoc tnh hu ch ca mnh lnh y; ng ta ch c quyn phc tng thi. Nhng tht hp l khi khng cm anh ta vi t cch con ngi c hc c a ra nhng nhn xt v nhng sai lm trong vic qun v a nhng chuyn ra cho qun chng phn xt. Ngi cng dn cng khng th t chi ngha v ng thu; nhng li ph phn to tn v cc khon thu m m anh ta phi np c th b trng tr v coi nh l s xc phm kh d dn ti s bt phc tng ca ng o mi ngi. Song cng con ngi y vn lm ng ngha v cng dn ca mnh mt khi trong t cch con ngi c hc anh ta ni cng khai cc t tng ca mnh v s khng ng n hoc thm ch v s bt cng ca nhng bin php thu thu y.

Tng t nh vy, ngi gio s c bn phn rao ging trc hc tr v gio dn ca mnh theo ng nhng gio thuyt Nh th ng ta phng s bi v ng ta c thu lm vic theo nhng iu khon . Th nhng, vi t cch ngi c hc, ng ta hon ton t do v cng hon ton b buc phi chia s vi qun chng mi suy t chn chn v thin ch v nhng iu cn lch lc trong cc gio thuyt kia nhm t chc tt hn vic o v gio dn. V lm nh vy th chng c g khin lng tm ng ta y ny ht. V nhng iu ng ta rao ging c xem nh l h qu ca cng vic vi tu cch l i din ca Nh th v ng khng c quyn mun rao ging ra sao mc lng; l cng vic ng c thu lm theo cch c quy nh sn v tin hnh nhn danh mt ai khc. ng ta s ni: Nh th ca ta dy iu ny iu n v y l nhng l l dc dng bin h chng. Sau , ng ta s trnh ra cng nhiu gi tr thc tin cng tt cho dn x o mnh theo, nhng li l nhng tn iu ng hon ton khng thc lng tin nhng li cha khi no trnh by ra cho rnh r rng thc s nhng iu kh c th cha ng cht chn l no. Xt cho cng th chng thy c g l ngc li vi bn cht ca tn gio trong cc gio thuyt . V nu vin gio s nhn ra trong cht g nghch li nh vy th hn ng ta chng th no yn lng chu chc v hnh ngh v hn s xin t nhim. Do , nu c ai dng cch ca ng gio s bn ci l s trc cc gio dn th cng ch l thun tu ring t, v d c ng c ti u th m gio dn cng chng khi no khc mt cuc tp hp kiu gp g trong nh. Nhn nhn theo cch , v gio s khng h v khng th t do vi t cch gio s, ch v ng ta hot ng theo quy nh t bn ngoi. Ngc li, vi t cch ngi tr thc qua cc bi vit ca mnh m ni vi m qun chng thc th (tc l vi ton th mi ngi), ngi gio s ph by cng khai tr nng ca mnh v khi ng ta c c s t do v hn em tr nng ca ring mnh ln ting nhn danh chnh mnh. Tht l mt iu ngu xun nu gi rt cc ng lnh gc tm linh nhn dn trong tnh trng khng trng thnh, iu rt cuc li lm cho nhng iu ngu xun c thng xuyn tn ti.

Th nhng liu c chng mt cng ng gio s, chng hn nh hi ng nh th hoc mt chng vin danh ting (kiu nh H Lan) c quyn ng ln tuyn th trc mt h gio l vng chi nhm gi cho thi no cng c c quyn b trn u mi thnh vin ca mnh v thng qua duy tr quyn lc bo h n tt c mi ngi? Ti cho rng iu hon ton khng th c c. Mt hp ng dng nhm vnh vin ngn chn mi kh nng gic ng mai sau ca nhn loi, l iu tuyt i khng c gi tr ngay c khi n c thng qua bi cc c quan quyn lc ti cao, cc ngh vin, hoc cc ho c k kt trnh trng nht. Mt th h ny khng th tuyn th gia nhp mt lin minh ri mt th h khc b ri vo tnh trng khng c kh nng m rng hoc iu chnh s hiu bit ca mnh, sa cha sai lm v i con ng tin dn n gic ng. Lm nh vy c th coi l mt ti c chng li bn cht con ngi: ci bn cht ngay t khi nguyn ch c mt nhim v l tin n s gic ng. Nhng th h mai sau do hon ton c quyn khc t nhng tho thun coi nh l khng c php hoc nh l ti c.

Mun o xem liu mt gii php ring bit no c th thnh lut em p dng cho mi ngi, chng ta ch cn nu cu hi l liu nhn dn c nh p t chnh gii php cho h hay khng. Nu l nhm cho mt giai on ngn nh a ra mt trt t no trong lc ch i c mt gii php tt hn th rt c th a ra gii php p t lm. iu ny cng hm ngha l tng cng dn, nht l ngi gio s, vi t cch ngi c hc, cn c quyn t do nu kin cng khai, th d nh trong cc bi vit, ni ln nhng iu bt cp ca cc thit ch ang tn ti. ng thi, ci trt t mi xc lp cng phi c tip tc cho ti khi c s thc tnh ca qun chng v bn cht cc vn ang din tin v chng minh c l c s tn ng rng ri (nu khng phi l ng trm phn trm): khi mt kin ngh c th c trnh ln nh vua. Lm nh vy th s bo v c nhng cng ng gio dn ng chng hn nh thay i thit ch tn gio ca h theo cc quan im nhn thc cao hn ca h, ng thi cng vn khng ngn chn nhng ai mun duy tr s vt nh c. Nhng cng tuyt i khng cho php d ch trong thi gian ngn ng vi mt th ch tn gio thng trc m khng mt ai c quyn tra vn cng khai. V nh vy th trn thc t s v hiu ho mt chng ng tin ln ca con ngi, lm cho n khng sinh kt qu na, thm ch lm hi n nhiu th h v sau. Con ngi c th tr hon gic ng nhng vn anh ta cn nhn bit cho mnh v trong mt giai on khng hn nh, nhng nu khc t hon ton s gic ng , d l cho bn thn hoc cho nhng th h sau, c ngha l v phm v ch p nhng quyn nng thing ling ca nhn loi. Th nhng, c ci g con ngi thm ch khng th t p t cho mnh th li cng khng th cho mt ng chuyn ch p t; bi v uy quyn v lp php ca nh vua hon ton l thuc vo s ho lm mt gia ngi vi nguyn vng chung ca m dn ca ngi. Chng no ngi cn thy hon ton l chn l hoc ngi hnh dung ra nhng iu ci thin ph hp vi trt t ca ngi dn, th ngi c th hoc l cho thn dn mnh lm mi iu h thy l cn thit nhm cu vt chnh h: khng coi y l vic ring ca nh vua. Nhng nh vua li c nhim v phi chn li bt k ai c tnh ngn chn k khc ang gng sc xc nh v nng cao kh nng cu ri chnh h. Nh vua thc ra s bt gi tr mt khi can thip vo cc vic ny v c b l thuc vo nhng iu thn dn vit ra ni r cc tng v tn gio cho b trn xt. Nh vua c th lm iu ny khi nhn chn ngha cu chm ngn ng ti thng th cng khng ng trn lut l (Caesar non est supra grammaticos). Song nh vua s ch lm mt uy danh mnh khi ngi ng h s chuyn ch v tinh thn ca vi ba tn bo cha chng li m thn dn cn li.

Nu c ai hi chng ta: Hin nay chng ta c ang sng trong mt thi em li cho con ngi s gic ng? th cu tr li l Khng, nhng chnh l chng ta li ang sng trong mt thi khai sng. Gi y, chng ta cn xa mi n ch mi con ngi c kh nng (hoc c th c c kh nng) dng tr nng ca mnh mt cch ng n v t tin vo nhng vn tn gio m khng cn ngi ch bo. Nhng chng ta cng c nhng ch s khc cho thy r rng rng con ngi c th t do tin ln theo hng v ngy cng t i nhng tr ngi t ti s gic ng y , tc l ti ch con ngi thot ra khi t th k khng trng thnh. V phng din ny, thi i chng ta l thi khai sng, th k ca Hong Frederick.

Mt ng hong khng thy rng mnh khng xng ng c ngha v khng p t g ht cho mi ngi v nhng vn tn gio m trao cho h trn vn t do, mt ng hong khi thm ch khng nhn rng mnh l k khoan dung, th l mt con ngi gic ng v ng c th gii v hu th bit n nh l k u tin gii phng nhn loi khi trng thi khng trng thnh v cho mi con ngi t do dng tr nng ca mnh vo mi vn thuc thc ca h. Di s tr v ca ng hong : cc chc sc nh th, bt k chc v no: vi t cch l ngi c hc, c th t do v cng khai cho mi ngi nh gi cc nhn nh v kin ca mnh, k c khi ni ny ni khc vic lm c chch hng so vi gio thuyt chnh thng. iu ny li cng p dng c mnh hn vi mi ngi khng k chc trch no. T tng t do ny s vt xa hn mnh t ny thm ch n c nhng ni n phi u tranh chng li nhng can tr p t bi nhng chnh ph no vn cn hiu sai chc nng ca h. V ch thy mt ci mu l m mt cho cc chnh ph ta thy rng t do l c tht v l nguyn nhn ca thanh bnh, n nh ca c cng ng. Con ngi s t mnh dn dn thot ra khi s mng mui mt khi nhng iu gi to c tnh khng cn km gi h li c trong vng mng mui na.

Ti ly tiu im l cc vn tn gio ni v s gic ng, tc l vn con ngi thot ra khi cnh t mnh kh kh buc mnh trong t th k khng trng thnh. S d lm nh vy trc ht l v cc nh cm quyn ca ta khng ch n vic gi vai tr lnh canh thn dn i vi nhng vn hin ang c khoa hc v ngh thut quan tm, sau l v s khng trng thnh v tn gio l th nguy him cht ngi v lm danh con ngi nht hng. Nhng thi t duy ca ngi nguyn th quc gia ng h t do cho ngh thut v khoa hc cn m rng i xa hn na: v ng ta thy rng chng c g nguy him ngay c cho quyn hnh ca mnh khi ng ta cho thn dn c quyn cng khai s dng tr nng ca h a ra trc qun chng cc t tng ca mnh v nhng cung cch lm lut php tt hn, ngay c khi s c nhng li ph phn trc din i vi lut php hin thi. Trc mt chng ta l mt mu mc v chuyn , chuyn khng mt nh cm quyn chuyn ch no c th vt xa hn ng qun vng chng ta ang trng vng.

Nhng ch khi no mt ngi cm quyn t mnh gic ng v chng s g ma qu v trong tay vn c v vn qun s nghim minh bo m an ninh cng cng, ch ngi mi c kh nng ct li ni rng: Hy l s bao nhiu tu thch v l s mi iu tu , nhng hy phc tng! Khng mt nn cng ho no dm c gan ni nng nh vy. iu ny cho chng ta thy mt ci mu k quc v bt ng v nhng xu th trong mi vic ca con ngi m nhn rng ra ta ch c th ni l nhng g tht nghch l. Mt trnh t do cao hn cho mi cng dn c li cho t do t tng ca mi con ngi mc d vn c nhng ro cn khng ai vt ni. Ngc li, mt trnh t do thp cng vn em li cho tng u c c nhn m rng ht c kh nng ca tng ngi. V mt khi ci mm mang tnh bn cht ngi ny vn ny n bn trong ci v cng th n vn dn dn tc ng ln tnh cch t duy ca mi ngi, ri sau dn dn sc s dng ci t do ca h. Cui cng, iu tc ng ln cc nguyn tc cai tr, chnh quyn s thy mi li khi c x vi con ngi theo cung cch ph hp vi t cch ngi, khng phi c my.

Chng 3. NC M TR TRUNG V NH TM L HC GIO DC U TIN EDWARD LEE THORNDIKE

Nu nh cng cuc cng nghip ho chu u v i theo n l nhng i thay cng ngy cng mnh m trong k thut sn xut v trong mi quan h ngi vi ngi l iu kin tin quyt gip ta hiu nhng pht trin v khoa hc x hi nhn vn lc a ny (trong c: tm l hc v tm l hc gio dc) th khi bc sang nc M, chng ta khng th khng xem xt cng hin tng cng nghip ho v cng nhng tin b k thut cng nhng mi quan h ngi vi ngi , nhng by gi l xem xt chng trong bi cnh mt quc gia tr trung.

Nhng mun hiu c ci x s tr trung kia, t nht cng cn phi nhn li mt cht ci lc a gi nua xa

- 1 -

X hi chu u th k XVIII v XIX

Cuc sng ca hng triu con ngi bnh thng i thay rt nhiu. Hoc l h t nng thn ko nhau ra thnh th tham gia vo cng cuc cng nghip ho, hoc l h c thnh th ho ngay chn qu xa ang cng nghip ho, cuc sng ca h r rng c thay i. Vy m c sao ngi ta vn hm hc hoi? V c sao ht cuc cch mng ny n ra, khi sng cha tan, s tho hip chia chc quyn lc cha m ch, li bng n cuc cch mng khc: sao vy?

Ny nh, ta th hnh dung cuc sng m coi

Trc y, mt i u tt mt ti, quanh nm bn lng cho tri bn mt cho t, thn phn nng dn m thc cht l thn phn nng n. By gi. T do. Bnh ng. Bc i, cn g vui th bng?

Ny, mt ngy i lm c gi gic, li lm trong xng my c mi che, d l lm 10 gi ti 12 gi mt ngy: nhng ma khng ti mt nng chng ti u, m c g? ng lng tuy cha cao, nhng cn c ng lng m sinh sng: ku ca g?

Ci ny na mi hay: gi s ngi lm cng lnh c mi thng 100 ng lng. Ch s gi h 40 ng, ri ngy ngy c vic cho con n xng ly bnh v m n hiu bnh m ai s hu chc phi c lin quan n ng ch ca mnh! Ri ch gi h 30 ng na, m ngy s c in dng tho thu chc l ngi s hu nh my in cng c dnh lu vi ch mnh ri! Cn li 30, ch khng gi h, nhng ch bo a cho Ngn hng n gi h, mi thng 30 ng ra thnh ba mi my ng theo li sut tho thun. Tin ra tin, khng phi cm b, khng phi ti tm, khng phi lm c b phn chn rung phn trm, khng phi lm thm ngoi gi, i sung sng th cn g!

y vy m

y vy m no c yn, c lu lu chu u li bng ln mt cuc cch mng! Nh th khng c cch mng th i sng mt vui!

Lu nay vi lng u i i vi cc cuc cch mng, h ni n cch mng l lun lun hiu ngm nh l ang ni ti tin b, ti chnh ngha. Ri ta cng li quen mt cch biu tng vi ci v p cch mng trong bc tranh Delacroix nh th ny: c Nng T Do phanh b ngc trn vy c ku gi v dn dt nhn dn cng kh tin ln d nhin l tin ln hng u, khi y cng cha c nh th Bt Tre nu cu hi hng u l tin i u li c c ch Gavroche lon ton chy, trong bal scct chc l c bn tho tp th Nh li m dn na v tay th ging cao khu sng lc nh mt mn chi hn thi trang la tui!

Cch mng l tin b! Song, cng c th ni nhng th k XVIII v XIX ca cng cuc cng nghip ho chu u l nhng th k ngi trn cho la ca nhng cuc bo lon, ca s bt n nh. V qu tnh chng ta cng t khi t nu ra nhng cu hi lin quan n nhng s kin bo lon bt n nh thi .

Php chng hn, trong th k XVIII, ta chng kin trc nht l cuc Cch mng 1789, khi mi n bng th tng l chng vnh, no ng n ko di trong hn mi nm n tn nm 1799 mi tm yn. Sch s xa nay quen gi l cuc i Cch mng t sn. V sao li l i? Chc l v n lt hon ton nguyn l ca nn qu tc tr v thit lp hon ton nguyn l ca nn dn tr? Khng chc th? V sau khi Cch mng 1789 bng n, sau khi Louis XVI b cht u vo nm 1793, ko theo sau l chin tranh lan sang khp chu u th ri cui cng li vn l vic tri dy ca Napolon v dng h Bourbon th c nhp nhm ni ln chm xung hoi trong qu trnh hnh thnh mt nc Php hin i mang ci v mt nh nc qun ch lp hin, da trn nguyn tc Cng ho, Dn quyn, Dn sinh.

Nhng thnh qu cch mng y (nu c) liu c sng dai? Khng! Tng u nh ct t c vi ng Vua Mt tri (Roisoleil, bit danh ca qua Louis XIV) vi tuyn ngn ni ting Nh nc l Ta y v ngay c trc khi cht v chng hoi th ng ny vn cn thu tho m hng hn tuyn b Ta ra i nhng nh nc trng tn, d nhin l ng vn cn mun l mt nh nc qun ch chuyn ch! M qu tnh ng cng tin tri! Cch mng 1789 ni ln, Louis XVI cht, nh nc mang danh hiu cng ho ra i nhng lin tc i thay, khi l nh nc Khng b, khi l nh nc Chin tranh (pha Bc lan sang tn nc Nga, pha ng Nam lan sang tn nc Italia), khi li v vi nn qun ch chuyn ch, khi li l nn qun ch lp hin v trc khi sang th k th XX cng tng c hn nhng hai ln thnh quc! Ta ra i nhng Kiu nh nc ca ta vn trng tn.

V th m s d hiu v sao sau nm 1799, mi yn cha c bao lu, n nm 1830 nc Php li bao trm trong ln sng cch mng na c tn l cuc Cch mng thng By; ri m m c t lu, n nm 1848 ti n ra mt cuc cch mng na. Ng nh ti th cn kit bu mu nng. Th ri n nm 1871 li c cuc ni dy na gi bng Cng x Pari. Hi chng bit nhng ngi tham gia cng x ngh ngi ra sao, nhng i sau c gn cho l h c ngh rng u tranh ny l trn cui cng loi ngi ch cn c L Internationale s l x hi tng lai

Cch mng lin min, tho hip lin min, xo trn lin min, nh ngha chn xc cho t cch mng tr nn tht kh khn!

Vo th k XIX, chu u c t nht ba li l gii hin tng n bng v xo trn , ko theo cch l gii l ba phng n x hi hc cho cng cuc i tm ca thot him cho tnh hnh.

Mt cch l gii c tc gi l mt ngi c tn Kim Marx, vi cch nhn cc xung t x hi nh mt phm tr u tranh giai cp. Ngi Vit Nam v mt phn kh ng nhn loi tri nghim li l gii v phng n x hi hc y. Song vn khng thuc a ht nghin cu ca cun sch b nh ny.

Mt cch l gii c tc gi cng l mt ngi c c tn Max Weber, vi cch nhn cc xung t x hi bng con mt tn nghim ca lng tin Phc m, tm ra kha cnh chp nhn c trong cuc vt ln t do tr thnh nhng con ngi tinh hoa c tuyn chn theo nhng tiu chun thnh t th hin rnh rnh trong thc nghip l trong sn nghip.

V c mt cch l gii th ba ca mt nh x hi hc ngi Php c tn Alexis de Tocqueville lin quan nhiu n ni dung nghin cu tm l hc gio dc chng ta ang xem xt.

Alexis de Tocqueville sinh nm 1805, u th k th XIX. ng l con mt gia nh qu tc ni, nhng bng trc cm v l tr, ng li c thin hng v nn dn ch v hon ton khng thc mc cht g chuyn gia nh mnh hoc chuyn c tng lp qu tc ca mnh b cch mng thanh ton ring trng hp cha ng, b tc de Tocqueville: nu c thot khi my chm trong gang tc cng ch v nh c cuc o chnh chng li cnh t ca Robespierre ngy 9 thng Nng (thng Thermidor theo lch cch mng). Nm ng 21 tui: Tocqueville u c nhn Lut. Nm nm sau, vo nm 1831, nh mt hp ng nghin cu ch nh t M, ng c c hi cng bn mnh l chng trai qu tc Beaumont cng l mt lut gia, hai ngi tm c cch qua Hoa K, li hai nm lin nghin cu nn dn ch x s non tr ny.

V sao li i M nghin cu? Mi quan tm ca Tocqueville l gii p nhng cu hi v sao cng xy dng nn dn ch, nhng Hoa K th n hot ng trn tru, trong khi nn dn ch chu u th cht cha cht chng, lp ra li , dng ln li sp, khng bao gi n nh ly vi thp nin, ni g vi th k. Kt qu ca chuyn i nghin cu hai nm l s ra i nm 1835 ca tp 1 b sch hai tp c tn V nn dn ch nc M (De la dmocratie en Amrique, bn dch in H hi ly tn l Nn dn tr M), ni dung tp I ny m t chi tit ton din s vn hnh nh trong mt phng th nghim thun khit ca ch cng ho dn ch trn t Bc M. Nm nm sau, tp II ca b sch ra i, n khng cn m t s vn hnh ca nn dn tr M na, m by gi n l gii, n lp lun, n suy ngm, tinh hoa ca tp I v tp II Nn dn tr M tr thnh nhng thng ip x hi hc gi mt chu u c gi m cha c khn.

cho cng bng, cng cn tha nhn rng, s d ci phng th nghim Bc M y thun khit, mt phn cng v hon cnh a l, v n nm bit lp mi chu M, m vi k thut thi th nu giong bum xut pht t chu u cng phi lnh nh hai ba thng mi cp b pha ty. Song mt khc, cng phi cng bng m tha nhn rng, ci phng th nghim y thun khit tht, v nhng g ngi M c c nh cung cch t chc x hi ca nc mnh thy u do chnh bn tay mnh lm ra, do chnh ci u mnh ngh ra, do chnh nhng con ngi ca nc mnh iu chnh khi cn v iu chnh khng bng phng cch cho n bng cc am m cch mng m iu chnh theo phng cch tho thun dn ch. Trn min t mi y, ngi dn sng chung vi nhau ng hong theo lut xung t nhau cng x theo lut, ch khng li xi theo quan h dng h hoc mc ngoc theo mch ng hng theo kiu nht thn nh th tam quyn t ch. Trn min t tr trung khng b lch s rng buc v nu chn y, s tn trng quyn uy ca chnh quyn i song hnh vi mi sng kin ca nhn dn, m biu hin r nt nht l quyn lp hi v trong hot ng ca cc hi qun chng cng nh biu hin trong hot ng ngn lun t do v bo ch t do. i theo s nghip ca qun chng , cn c tn gio duy tr s cn bng tm linh, ch khng cng khai hoc ngm ngm c xu t d oan m tn c li cho s ngu dn tr dn, v cng cn l trnh gio dc khng ngng nng cao v ti nng c hon ton t do pht trin thy u l nhng nhn t tham gia xy dng ci t nc non tr y.

Alexis de Tocqueville miu t kh t m s vn hnh ca nn dn tr nc M, m nu ch c th gi c cc tiu ca tp I b sch hai tp ca ng, ta cng c c nhiu nim sinh ng v mt cuc sng dn ch trn thc a, thay cho cuc sng trong nh bo tng vi nhng di ct ca mt b xng dn ch.

(Xem ph lc 3 gii thiu s lc tc phm Nn dn tr M v mnh hoa bng nhng mc trong tp I sch .)

Nc M l con ca chu u nn n cng tha k mi iu t chu u song li pht trin chng ch khng kh kh cu n truyn thng chu u.

Nhng a con ca chu u (ban u ng nht l ngi Anh New England kia m!) vt i Ty Dng i tm khn a em ting Anh qua nc M v ri ngay c ci ting ni cng c bin ci sao cho thc dng hn, n Bernard Shaw c th ni a rng nc M v nc Anh l hai quc gia b ngn cch bi mt ngn ng chung.

Dn khn a cng em qua M nhng cng c tng to ra cuc cng nghip ho ton lc a c, trong c nim kiu hnh lu i l my chy hi nc. Song khc vi nc Anh, n dng my hi nc vo sn xut ca ci, ch khng cn n on hi thuyn hng hu, sao cho mt tri khng bao gi ln ch c tung bay l c Anh. Nc M chng h lo xy dng binh chng hi qun, ngay c binh chng lc qun cng ch s si khng tn km, cn tp trung sc lm kinh t!

Ngi Anh cng em sang M nguyn l bnh ng v bnh quyn. Nhng nguy ln l ny n min t mi ny n trit m khng cn n nhng gii php tho hip nh lc a c. Nguyn nhn cng c phn l s gp may khi bn khng c nhng d chn qu tc tr.

Ring nim tin t do theo Phc m c cc di dn mang theo sang M th khng b ci bin, m n ch t do hn, n bt cht qu tc i, n nhn bn hn v nht l n gn gi hn vi nhng con ngi thc ca mt i sng thc.

Trong vic nghin cu tm l hc, cc nh khoa hc M cng tha hng ca chu u phng cch nghin cu ci thc ngi c Withelm Maximilian Wundt to ra trong phng th nghim. Ci tinh thn thc chng s c duy tr v pht trin Hoa K. V theo phong cch tr trung kiu M, tinh thn thc chng c y ti cc im, i l i ti cng, khng lm iu g na vi, ht nh h i ti cng trong cng cuc khn a dc ngang ci lc a mnh mng ca h vy.

V cn i ti tn cng vi mt u c lng mn n l k. Ngay khi cn ang cht cy nh gc bc ch gia rng i ngn nhng l ci ni c chn s l th mai sau, h kp hoch nh mt khonh t nh cao t tn l ngn i Capitol, chnh ni s phi mc ln to nh to cao mu trng mt to nh hng trm nm khng th xung cp theo ng ngha xy dng c bn v n s phi p nh to nh mang cng tn gi Capitol t Hy Lp thi C i.

cng l min t ca s tr trung theo ngha en. Khi Edward Lee Thorndike 20 tui, ng bt tay gy dng khoa tm l hc theo ng li ca mnh v ti nm ng 24 tui th cho cng b tiu lun chuyn tm l hc c tn Tr khn ng vt: nghin cu thc nghim ng vt v nhng tin trnh chng hc c (Animal Intelligence: An Experimental Study of the Associative Processcs in Animals). Tiu lun ngay sau khi cng b c d lun nh gi l mt bc chuyn i c bn trong t duy khoa hc v vic hc ca ng vt v cu con ngi.

iu quan trng ta cn rt ra Thorndike l cch lm: cch nghin cu tm l hc ca ng. D nhin, ng hon ton khng xa l g vi cch lm ca Wundt bn lc a c. ng tip tc cch nghin cu theo li thc nghim. Nhng vn l thc nghim nh th no? Tip tc cch lm nh ca Wundt chng? Khng h mang tm l mun t ra c cch lm khc ngi cng hon ton khng v i sng ngi dn M qu khn kh nn phi nghin cu tm l ng vt p dng vo cho con ngi, cch t vn ca Thorndike y b dy trit hc. l cu hi mun nghin cu b su ca tm l ngi th phi nghin cu tm l ngi trong tm t loi. Vy cu hi u tin cn t ra l phi coi hnh vi ca gii ng vt nh ch l nhng c ng my mc, v thc, ch l nhng phn x, hay l nhng hnh vi cng mang ngha no nh hnh vi ca con ngi? Cha k l vic nghin cu tm l ng vt cn nhm gii to nhng cch ngh v cch ni v ng vt theo kiu bin chng thnh nh ging ngi, th d nh cch nhn xt con nga ny khn tht, c nh ngi y!.

Cch nghin cu ca Thorndike l tin hnh thc nghim vi cc con vt. c th l nhng con mo l loi vt thuc loi rt kh hun luyn bn c tng thy mo lm xic khi no cha? C khi l nhng ch g con my c cu ch bit chim chip ny cn ng ngc hn l nhng ch nai vng ng ngc ca hai nh th Verlaine v Lu Trng L! Nhiu khi l nhng con chut v nhng ch cn, nhng con vt ny tuy thuc hng tinh qui y, nhng ngi tin hnh thc nghim ch chn nhng con khi tui i ca chng cn rt non nt, khi chng cha th c nhng hnh vi co c. Sau ny, Thorndike s nhn thy rng khng nh con ngi, my con mo chng h suy ngh g v tnh hnh trc khi hnh ng, m theo bn nng chng nhy vo ming mi thi. Nhng i n kt lun c th l rnh rnh , Thorndike phi tin hnh nhng thc nghim v c nhng kt lun t nhng thc nghim ca mnh.

Thorndike ch to nhng loi lng khc nhau v cho vo lng nhng con vt kia khi chng trng thi b b i. Mt khi c vo lng, chng s nhn qua lng v thy c thc n trong tm tay nhng khng sao th m hoc th mm qua c. Tu theo thit k ca nh thc nghim, khi th chng phi n mt ci cn cnh ca m ra cho chng chui qua nht lng thc; c khi chng phi nhc ci cn ln thay v n xung; v tng t nh vy l nhiu cch m ca i vo chn thin ng c ming n. Cng theo thit k ca nh thc nghim, c khi con vt bn trong lng phi m lin tip nhiu loi ca khc nhau: y l nh thc nghim mun o mt chui thao tc i hi con vt chu th nghim cn phi ghi nh c ming n. c trng ca thc nghim l s lp i lp li mt thao tc c coi l ang hnh thnh v cng c khi l s lp li t xut th thch nng lc ghi nh ci k nng hoc nhng k nng hc c.

Lot thc nghim th nht ca Thorndike tin hnh vi mo v ch, nhng con vt b b i ny phi tm ra li i ti ch c thc n trong nhng hp cu , m cu chnh l lm cch g m c ca vo ch thc n m bn kia? Cng trong lot thc nghim th nht ny, my ch g nhp li phi tm ng i trong nhng m cung ly li i ti ch c thc n. C iu l, sau khi xong lot thc nghim ny, c cu hi ca ng nghip t ra nh sau: liu ng vt c bt chc nhau c nhng k nng tng t nh nhau khng?

V th, c lot thc nghim th hai. Trong lot thc nghim ny, Thorndike b tr cho nhng anh c ng c ngi gh d b xem xt cch thc nhng con vt n anh bit