hoàng lê nhất thống chí - sachvui.com · giới thiệu hoàng lê nhất thống chí...

MụclụcGiớithiệu

Hồi1

Hồi2

Hồi3

Hồi4

Hồi5

Hồi6

Hồi7

Hồi8

Hồi9

Hồi10

Hồi11

Hồi12

Hồi13

Hồi14

Hồi15

Hồi16

Hồi17

GiớithiệuHoàngLênhấtthốngchí(chữHán:皇黎⼀統志)haycòngọilàAnNamnhấtthốngchí,làtácphẩmvănxuôiviếtbằngchữHántrongtùngthưcủaNgôgiavănphái,mộttùngthưbaogồmnhiềutácphẩmvăn,sử,triếtcógiátrịcủacáctácgiảthuộcdònghọNgôThìởlàngTảThanhOai,huyệnThanhOai,HàNội.HoàngLênhấtthốngchíàtácphẩmviếtbằngchữHánghichépvềsựthốngnhấtcủatriềuđạinhàLêvàothờiđiểmTâySơndiệtchúaTrịnh,trảlạiBắcHàchovuaLêcủaNgôgiavănphái.Tácphẩmnàycóthểxemnhưlàcuốntiểuthuyếtlịchsửviếttheolốichươnghồi.NókhôngchỉdừngởsựthốngnhấtcủanhàLêmàcònđượcviếttiếp,táihiệnmộtgiaiđoạnlịchsửđầybiếnđộngcủaxãhộiphongkiếnViệtNamvàokhoảng30nămcuốithếkỷ18vàmấynămđầuthếkỷ19.Cuốntiểuthuyếtnàycótấtcả17hồi.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Hồi1ĐặngTuyênPhiđượcyêudấu,đứngđầuhậucung

VươngThếTửbịtruấtngôi,raởnhàkín.TriềuLêTrangtôngDụhoàngđế(TứcLêTrangTông,tênlàDuyNinh(1533-1548).Cácchúthíchtừđâytrởđiđềucủangườidịch)trunghưngcơnghiệpởsôngTấtMã(TứcsôngMãởThanhHoá).BấygiờThếtổMinhkhangtháivươngTrịnhKiểmlàmphụchính,giúpvuadẹpyênđượcđảnghọMạcvàtrởlạikinhđôcũ.Rồitừđó,họTrịnhđờiđờikếtiếptướcvương,nắmgiữhếtquyềnbínhtrongtay,hoànggiamỗingàymộtsuyyếudần.TruyềnđếnđờiHiểntôngVĩnhhoàngđế,niênhiệuCảnhhưng(1740-1786),thìThánhtổThịnhvương(TứcTrịnhSâm,mớilênngôichúa)chuyênquyềncậythế,làmoailàmphúc;vuaLêchỉcònbiếtchắptayrủáomàthôi.Thịnhvươnglàngườicứngrắn,thôngminh,quyếtđoánsángsuốt,trítuệhơnngười,cóđủtàivềvănlẫnvõ,đãxemkhắpkinhsử,biếtlàmvănlàmthơ.SaukhiThịnhvươnglênnốingôichúa,từkỷcươngtrongtriềuđếnchínhtrịtrongnước,hếtthảyđềuđượcsửađổi;baonhiêutướnggiặc,đảngnghịch,đềulầnlượtbịdẹptan,Chúacócáichímuốnlàmbáchủ,nàodiệtgiặcTrấnNinh,nàophábọnCôngChất[đâylàhaicuộckhởinghĩanôngdânlớnởthếkỷ18.CuộckhởinghĩacủaLêDuyMậtởvùngThanh-Nghệ,lấyTrấnNinhlàmcăncứ,kéodài32năm(1738-1770).CuộckhởinghĩacủaHoàngCôngChấtởvùngSơnNamvàTâyBắc,kéodài30năm(1739-1769)],quânnhàchúađãđến,khôngchỗnàolàkhôngthắng.Lúcđóbốnphươngyênổn,khođụnđầyđủ,chúadầndầnsinhbụngkiêucăng,xaxỉ,phitầnthịnữkénvàorấtnhiều,mặcývuichơithoảthích.Mộthôm,tiệpdư(Mộtcấpbựccủavợvua,dướibậcphi)TrầnThịVịnhsainữtỳĐặngThịHuệbưngmộtkhayhoađếntrướcnơichúangồi.ảhọĐặngnày,quêởlàngPhùĐổng,mắtphượngmàyngài,vẻngườimườiphầnxinhđẹp.Chúanomthấyrấtbằnglòng,bèntưthôngvớiả.Từđó,ThịHuệcàngngàycàngđượcnhàchúayêuquí,ảnóigìchúacũngnghevàhễcóviệcgìlàchúacũngbànvớiả.Rồiảđượcởchungmộtnơivớichúa,ynhưmộtcặpvợchồngnhàthườngdân.Xekiệu,quầnáocủaảcũngđềuđượcsắmsửahệtnhưđồdùngcủachúa.ThịHuệtừlúcđượcnhàchúachiềuchuộng,hơicóvẻlộnghành.Hễcóchuyệngìkhôngvừaý,làảxâyxẩmmặtmày,rồikêukhócthảmthiếtđểlàmrốilòngchúa.Chúacómộtviênngọcdạquang,lấyđượctrongkhiđánhdẹpphươngNam,vẫnxâuởtrênđầukhănlàmđồtrangsức.MộthômThịHuệlấytaymânmêviênngọc.Chúanói:-Nhènhẹtaychứ,đừnglàmngọcsâysát!ThịHuệbènnémviênngọcxuốngđấtmàkhócrằng:

-Làmgìcáihạtngọcnày!ChẳngquavàoQuảngNamkiếmgiảchúahạtkháclàcùng.Saochúanỡtrọngcủakhinhngườinhưvậy?Rồiảtựýbỏraởcungkhác,từchốikhônggặpchúanữa.Chúaphảidùngnhiềucáchdỗdànhchoảvuilòng,lúcấyảmớichịulàmlànhvớichúa.KịpđếnkhiThịHuệcómang,chúaliềnsaingườiđilễkhắptrămthầnđểcầusinhconthánh.Đếnkỳ,ảsinhđượcmộttrai,vàonămĐinhDậu,niênhiệuCảnhhưng38(1777).Chúahếtsứcyêumếnđứabé,lúcđầytrămngày,chúalấytêncủamìnhlúcnhỏlàCánmàđặtchonó,đểtỏranócũnggiốngmình.Khoathihươngnămấy,chúalấyhaicâu:"Sơnxuyênanhdục,hàhảitúchung"(Nghĩalà:"Khíthiêngcủasôngnúitụlại,sựtốtđẹpcủahồbiểnđúcnên",ýmuốnchỉvềTrịnhCán),đểlàmđềthi.Cácquanvănvõđưađónýchúa,cũngcónhiềukẻlấychữ:"Tínhhuyhảinhuận"(nghĩalà:"Saosáng,biểnhoà"tứclàđiềmsinhrabậcthánh)làmcâuchúcmừng.LúcvươngtửCánđầytuổitôi,cốtcáchtướngmạokhôingô,đẫyđà,kháchẳnngườithường.Đếnkhibiếtnói,vươngtửCánđốiđápgãygọn,cửchỉkhôngkhácgìngườilớn.Mỗikhicácquanvănvõvàothăm,vươngtửtiếpđónvớidángbộnghiêmchỉnh.Cóngườicáchhàngnămmớigặp,vươngtửcũngvẫnnhớrõhọ,tên,kểlạichuyệncũvanhvách.Chúasaiquantừhànlàmbàitụng16chữ,đểviênabảo(viênquantrôngnomviệcnuôinấng,dạydỗconcáicủavuachúa)dạytruyềnmiệngchovươngtử.Vươngtửchỉnghequamộtlượtlàđọcthuộcliền.ThấyvậychúacàngquívươngtửCánbộiphần.Cũngdođó,ThịHuệmớingầmcóýmuốncướpngôithếtử.Lạinói,lúcấychúađãcóthếtửlàTrịnhTông(sauđổilàTrịnhKhải),dotháiphihọDươngđẻra.TháiphitênlàNgọcHoan,ngườiởlàngLongPhúc,huyệnThạchHà.ChịnànglàcungtầncủaÂnvương(chaThịnhvương,tứclàTrịnhDoanh),sinhraThuỵquậncông,đượcÂnvươnghếtsứcyêuquí.Nhờchị,tháiphiđượckénvàolàmcungtầncủaThịnhvương.Nhưngtừsaukhivàocung,nàngvẫnngàyđêmsốngcôquạnh.Bỗngmộtđêm,nàngnằmmơthấyvịthầnđemchotấmđoạncóvẽđầurồng.Nàngkhônghiểuđólàđiềmgì,đemhỏiviênquanhầulàKhêtrunghầu.Khêtrunghầubiếtchắclàđiềmsinhthánh.Hômsau,chúachovờicungtầnNgọcKhoanvàohầu.Khêtrunghầucốýgiảlàmnghelầm,đưangaytháiphiNgọcHoanđến.Thấynàng,chúacóvẻkhôngthích,nhưngđãchótgọiđến,khôngnỡđuổira.SauđóchúađòiKhêtrunghầuvàotráchmắng.Khêtrunghầucúiđầutạtội,đoạnthuậtrõđầuđuôichuyệntháiphinằmmơchochúanghe.Chúacũngnínlặngkhôngnóisaocả.Tháiphitrảiquamộttrậnmưamóc,liềncóthaingay.Đếnkỳ,nàngsinhramộttrai.NămQuí-mùi,Cảnhhưng24(1763).

Chúatựnghĩđầurồngtuycókhítượnglàmvua,nhưnglàrồngvẽkhôngphảirồngthật,màlạichỉcóđầukhôngcóđuôi,nhưvậychưahẳnđãlàđiềmtốtcả.Vảlạiởtriềutrước,TrịnhCối,TrịnhLệ(TrịnhCốilàconTrịnhKiểm,TrịnhLệlàconTrịnhDoanh.Haingườinàyđềumưuđồgiànhngôichúa,nhưngđềuthấtbại)cũngdongườiLongPhúcđẻravàđềumưusựphảnnghịchmàkhôngthành.Dođó,chúacóýkhôngvui.Cácquanvănvõvàochúcmừng,chúalấycớrằngđứaconấykhôngphảilàvợcảđẻra,từchốikhôngnhậnlờimừng.KhithếtửTôngđãlớn,dungmạorấtkhôingômàchúacũngchẳngyêuchiềugìmấy.Tínhthếtửhamvõnghệ,khôngthíchhọchành.Nămlênbảytuổi,chúasaiNguyễnKhản(NguyễnKhảnlàconNguyễnNghiễm,ngườihuyệnNghiXuânNghệTĩnhcósáchchéplàNguyễnLệ)tiếnsĩkhoaCanh-thìn(1760),làmtảtưgiảng,vàTrầnThản,tiếnsĩkhoaKỷ-sửu(1769),làmhữutưgiảngđểrèntậpchothếtử.Nhưngchẳngbaolâu,Thảnchết.CònKhảnthìđangđượcchúatindùng,phảiquánxuyếnmọicôngviệctrongngoài,nêncũngkhôngmấykhiđếnđượcchốn"màngiảng",chỉcónămsáuviêntuỳgiảngbảobanviệchọcchothếtửtheonhưnếpcũmàthôi.Chuyệnđóchúacũngcóbiếtphầnnào,nênlạicàngkhôngbằnglòng.Theolệcũ,ngườicontrainốingôichúahễđếnmườihaituổithìphảiraởĐôngcung.Bấygiờcácquancũngcótâutrìnhviệcấy;songchúakhôngcho,bắtthếtửphảiđếnởtạinhàriêngcủaquanabảolàHânquậncông(NguyễnĐĩnh).Nhưvậy,ngôiđôngcungvẫnbỏtrống,nhưcóýchờđợingườikhác.Đếnnămthếtửmườilămtuổi,thìconnhỏlàvươngtửCánrađời,chúahếtsứcyêudấuđứaconnhỏđó.Banămsau,thếtửđúngmườitámtuổi.Theolệcũ,thếtửđángđượcmởphủriêng;nhưngbấygiờcácquanchẳngaidámtâubày,màchúacũngkhônghềnhắctớiviệcấy.Nhưthếlàngườinốingôivẫnchưađịnh,nênlòngngườirấtphânvân.HễaithuộcvềthếtửTôngthìhùatheothếtửTông,aithuộcđảngThịHuệthìvàophevươngtửCán.Trongphủchúadầndầnsinhrabènọcánhkia.ThịHuệchorằngthếtửTôngđãkhônlớn,lôngcánhđãđủ;màconmìnhhãycòntrứngnước,nêncàngmưumôđểgâythêmthếlực.KhiấyHuyquậncôngHoàngTốLý(nguyêntrướclàHoàngĐăngBảo)đangcódanhvọnglớn,thườngdựavàosựgiúpđỡcủaThịHuệ;màThịHuệthườngcũnglấyquậnHuylàmchỗnhờcậybênngoài.QuậnHuyngườilàngPhụngCông,làcháuBìnhNamthượngtướngquânViệpquậncônglàHoàngNgũPhúc,vẻngườithanhdật,làtayvănvõtoàntài.Khoathihươngnămất-dậu(1765),Huyđithiđượctrúngcách;đếnkhoathivõnămBính-tuất(1766)Huylạiđỗluôntạosĩ.HồiấyÂnvươngcònđangtrọngdụngquậnViệp,mớigảcongáithứchoquậnHuy.

UyquyềnquậnViệpmỗingàymộtlớn.Cóngườingờsẽxảyrađiềugìbấttrắc,hoặccũngcókẻbảoquậnViệpsắplấythiênhạđểtruyềnchoquậnHuy.Căncứvàolờisấmhồiấycócâu:"Nhấtthỉtrụcquầndương".(Mộtconlợnđuổiđàndê);cókẻtánrằng:ThỉtứclàquậnHuy,bởivìquậnHuytuổihợi(thuộclợn),màdươngđâychỉvàochúavàthếtử,vìcảhaiđềutuổimùi(thuộcdê).Rồinhữngkẻhiếusựlạicònđặtracâusấm:"Thảonhấtđiềnbát"(Cỏmột,ruộngtám)đểchỉvàochữHoàng(thảonhấtđiềnbátchắplạithànhchữHoàngchỉHoàngNgũPhúc).Cókẻlạinói:"Thổsấtvângiannguyệt,hoànghoaánhnhậthương".(Mảnhđấtsánhtrăngtrongmây;hoacúcánhhươngmặttrời).Thổ,sất,nguyệtlàchữtế(chữtếnghĩalàconrể,chỉquậnHuy).Hoàng,hoa,nhậtlàchữViệp(ChữViệpgồmchữhoavàchữnhất,cònchữHoànglàhọHoàng),chỉquậnViệp.Thêmnữa,têncũcủaquậnHuylàĐăngBảo(Cónghĩalà:lênngôibáu)ngườitacũnglấyđóđểdịnghị.VìvậyquậnViệpmuốntránhsựhiềmnghiấymớibảoquậnHuyđổitênĐăngBảoraTốLý.SauquậnViệplấycớmắcbệnhđaumắtđểxintừchức,chuyệnấychẳngnhắclàmgìnữa.LạinóinămGiáp-ngọ(1774),quậnViệpphụngmệnhkéoquânvàođánhtrongNam,cóđemquậnHuyđitheo.QuậnHuyvốnđãhọcđượcphépdùngbinhgiatruyềncủaquậnViệp,nênđượccáctướngtárấtsợphục.Huylạikhéocắtđặtnhântài,nêncáctayhàokiệtđềuvuilòngchịusaikhiến.Huycócôngluônluônpháđượcquânđịch,tiếngtămmỗingàymộtlẫylừng.KhidẹpyênđượcxứThuậnHoáthìquậnViệpquađời.ChúabèngiaoluônchoquậnHuyquảnlĩnhsốquâncủaquậnViệp,vàcholàmtrấnthủNghệAn.ĐóngởtrấnNghệAn.Huyrasứctiêudiệttrộmcướp,cấmđổitiền(đổitiềnđẹpđểtíchtrữ,làmchotiềnkhanhiếm),trấnápcườnghào,ngănchặnviệckiệncáo,làmchotronghạtrấtthịnhvượng,Huylạithudụngnhữngkẻanhtài,đặtranhiềuchứcliêuthuộc.Dướitrướngôngtacónhữngtênnhưtả,hữuthamquânchẳnghạn.Thếlàthiênhạlạiồnàolên,đồnrằngquậnHuysắpsửalàmphản.Chúanghetiếng,ngàyngàycùngviêntriềuthầntincẩnlàNguyễnKhảnvàquanthếtửabảoHânquậncôngNguyễnĐĩnhbàncáchgiếtHuy.Tronglúcbànbạc,bangườivẫndùngtiếnglóng"chữthập"đểchỉquậnHuy.Vìchữthậpcũngnanáchữnghệ(chữthậpxoaychéothànhchữnghệviếttắt)làtrấnNghệAn,nơiquậnHuyđóngquân.Họthườngđuổimọingườiđiđểbímậtbànbạc,chỉcóThịHuệlàbiếtđược.CôngchúavợquậnHuy,ngàyđêmravàotrongphủluồnlọtThịHuệ;ThịHuệmớiđemviệckínnóichocôngchúanghe.QuậnHuytrongdạkhôngyên,dângthưxinvềtriều.Chúachophépngay.HuynghĩrằngThịHuệtuyđượcchúayêu,nhưngcontraicủaThịHuệcònnhỏ,trongkhiđóthếtửđãlớnrồi,hùatheoThịHuệekhôngphảilàkếlâu

bền.Vìvậy,saukhiđãvàohầuchúa,Huyliềnlấychâubáuđútlótchonhữngkẻchântaycủathếtử,đểxinnươngtựavàothếtử.RồiHuylạiđemmộttrămlạngvàngvàmườitấmđoạnNamKinhlàmlễyếtkiến,đểxinvàoramắtthếtử.Nhưngthếtửkhôngnhậnđồlễ,cũngkhôngchovàogặp,nóiriêngvớibọnhầucậnrằng:Thằnggiặcấysaokhôngởtrấnlàmphản,màlạivộivềtriều?Rồiđâytasẽtịchthuhếtcảgiasảnnhànó,cầngìđồlễcủanóbâygiờ!QuậnHuybiếtthếtửkhôngdungmình,bènquyếtýhùatheoThịHuệvàâmthầmcóchíphếlập.HuyđemdângngôinhàcũcủaquậnViệpchovươngtửCánlàmdinhthự.Từđó,HuythànhrangườiriêngcủaThịHuệ.Màtrướcmặtchúa,ThịHuệcũnghếtsứcbaochechoHuy.Dođó,quậnHuyđượcvàochínhphủ(phủcủachúaTrịnhđểphânbiệtvớitriềuđìnhcủavuaLê)mởdinhquânTrungnhuệ,coiviệctrongphủ,đồngthờikiêmlĩnhchứctrấnthủtrấnSơnNam(địabàncủaSơnNamthờiLêgồm:HàĐông,HàNam,HưngYên,NamĐịnh,TháiBình),QuậnHuyvàThịHuệ,trongngoàiliênkếtvớinhau,thếlựcnghiêngcảthiênhạ.Cácviênquanvõnhưchứccaicơ,trấnthủ,đềudocửacủahọmàra.Lúcấy,duychỉcóHồnglĩnhhầuNguyễnKhản,trấnthủSơnTâyhiệnđanglàmtảtưgiảngchothếtử,vàTuânsinhhầuNguyễnKhắcTuân,trấnthủKinhBắctứcconnuôicủaHânquậncông,hiệnđanglàmabảochothếtử,làcòndámcóýkiakhácvớiquậnHuymàthôi.Nhưvậylàcáithếbèđảngđãthànhrồi.Lạinói,từkhivươngtửCánsinhra,thếtửTôngcóýrấttứcbực,chỉsợmìnhkhôngđượclậplàmchúa.ThếtửcùngvớibọngiathầnlàmấytênhầuThếThọ,ThẩmThọ...nhosinhĐàmXuânThụvàtênxuấtthântạplưu(làhạngthưlạikhôngđỗđạtgì,khôngdochínhngạchmàra)VĩnhVũ,ngàyđêmbànmưu,lolắngkhôngbiếtnênlàmthếnào.Vừalúcđó,chứngbệnhcũcủachúalạiphát,bệnhtìnhrấtnguykịch.Mộtđêmthếtửbỗngmơthấymìnhmặcáochầuchàm,độimũchữđinh,đứngởphủđường.Sángmaithếtửkểlạivớibọngiathầnvànói:-Tamơnhưvậylàđiềmcótang,trongcungnaymaichắcsẽcóbiến;taphảisớmloliệutrướcmớiđược.Bọntôitớấyliềnkhuyênthếtửnênngấmngầmsắmsửabinhkhí,chiêumộdũngsĩ;mộtmaitrongcungxảyrachuyệnchẳnglành,thìcứviệcđóngchặtcổngthành,giếtquậnHuy,vàbắtgiữcảhaimẹconThịHuệ,khiếnvươngtửCánkhôngthểlênngôichúa.MặtkhácbáochohaitrấnTây,Bắc(SơnTây,KinhBắc)đemquânvàokinh,bắtépcácđạithầnđểdựngthếtửlênngôichúa.ThếtửnghetheovàphaolênrằngmìnhsắpđượclệnhđemquânvàođánhmiềnNam.RồithếtửlạisaingườibáongầmchoKhêtrunghầu,giaomộtngànlạngbạcchonhosinhĐàmXuânThụđểThụphânphátchobọntay

chânđimuasắmvũkhí.Tiếpđó,thếtửmậtbáochocácviêntrấnthủởhaitrấnTây,Bắc,chiêutậpdũngsĩ.Thếtửcắtđặtxongthìbệnhcủachúacũngvừakhỏi,việcấybịtiếtlộ.Hồiđó,cóNguyễnHuyBángườiởGiaLâm(làngPhúThị,huyệnGiaLâm)tínhtìnhnhamhiểm,giảohoạt,thườngvẫnquenthóitốgiáckẻkhácđểkiếmquanchức.Nămtrước,chínhvìBáđãtốcáoâmmưunổiloạncủaNguyễnHuyCơvàThuỵquậncông(ThuỵquậncôngtứcTrịnhLệconTrịnhDoanh,địnhgiànhngôichúavớiTrịnhSâm)màyđượclàmchứcthamnghịởtrấnSơnNam,dầndà,yngoilênchứctiếntriều(nhữngngườikhôngđỗtiếnsĩmàđượclàmquanởsáubộthìgọilàtiếntriều),rồilạithăngtớichứcđốcđồngởtrấnTháiNguyên.Lúcnàyvìcólỗibịcáchchức,yđangnónglòngmonglạiđượcralàmquan.YbènsaicondâucảvàolàmđàytớchoThịHuệ;rồithườngnhặtnhạnhnhữngchuyệnchơibờiđùanghịchcủaTông,xuicondâukểlạichoThịHuệđểnịnhnọt,lấylòng.Mặtkhác,ylạingầmsaingườinhàtincậytớilàmbộhạcủahaiviêntrấnquanTây,Bắcđểdòxéttìnhhình.Đếnlúcấy,yđãnắmđượcphầnnàosựviệccủabọnnày,liềnvàobáovớiThịHuệ.ThịHuệđemviệcđóbànvớiquậnHuy.HuybảoHuyBáviếtbứcthưkín,rồiHuytựbỏvàotrongtayáo,điđếnphủchúa,đuổihếtnhữngngườichungquanh,đemthưratrìnhchúa.Chúaxemxong,cảgiận,địnhsaingườigiaoxuốngtrịtộitứckhắc.QuậnHuycanrằng:-Thếtửquảlàcólỗi,nhưngsởdĩthếtửdámlàmchuyệntolớnnhưthếchínhlàdohaiviêntrấnthủTây,Bắcchủmưu.Nayhaiviênấyhãycòncầmquyềnởngoài,nếuvộivãtrừngtrịthếtử,esẽcóbiếnkhác.Chẳngthàtrướchếthãygọihaiviênấyvềtriều,giamcảởtrongphủ,rồibấygiờhãytuyênbốtộitrạngvàtrừngtrịmộtthể.Chúacholàphải.Hômsauchúađòithếtửvàocung,vờquởmắngvềviệcxaonhãnghọchành,rồibắtthếtửphảiđếnởtrongmộtngôinhàbagiantrongTrạchcác.LạisaitiếnsĩkhoaBính-tuất(1766)làNguyễnQuýnhlàmtảtưgiảng,vàtiếnsĩkhoaMậu-tuất(1778)làNguyễnĐíchlàmhữutưgiảng.RồisauđóchúachođòihaiviêntrấnthủTây,Bắcvềtriều;bữaấynhằmngày15tháng8nămCanhtýniênhiệuCảnhhưng(1780).Lạinói,lúcấyởtrấnKinhBắc(địabànKinhBắcgồm:BắcNinh,BắcGiang,PhúcYên)cóviênđốcđồnglàNgôThìNhậm(ngườilàngTảThanhOai,huyệnThanhOai,tỉnhHàĐông,conNgôThìSỹ,saulàmquanvớiTâySơn),tiếnsĩkhoaất-mùi(1775)vốnlàgiathầnvàtuỳ-giảngcủathếtử,thườngvẫnrấtănývớitrấnthủTuânsinhhầu(NguyễnKhắcTuân).VềphíaTuân,khôngviệcgìlàkhôngbànvớiNhậm,duychỉcóviệcâmmưucủathếtửlàTuânkhônghềnóiđến.Trướcđómấyngày,SơnThọ(cósáchchépHàNhưSơn)làgiathầncủathếtử,lạitừnglàhọctròcủaNhậm,được

thếtửsaiđếnkểrõmưumôcủathếtửchoNhậmbiết;rồilạingầmralệnhchoNhậmpháingườicấtlẻnlênvùngLạngSơnmuangựatốtđểdùngvàoviệcbinh.ThìNhậmhoảngsợnói:-Thếtửlàngườisẽnốingôichúa,mànướclànướccủathếtử,logìmấtngôimàphảilậpmưuấy?Đâyắtlạidobọntôitớxúigiục.Thếtửtrẻngườihăngmáu,suynghĩchưachínchắn,nênmớinghetheohọ.Chúathượnglàngườixétđoánsángsuốt,hálạichegiấuđượcngàiư?Erằngtaihoạsẽxảyralúcnàokhôngbiết,bọngiathầncủathếtửrồikhôngcònđấtgửithânđâu.ĐoạnThìNhậmvộivãsangkểhếttìnhđầuchoKhắcTuânnghe,vàkhuyênTuânphảihoảtốcvềkinh,canngănthếtửđừnglàmviệcđó,đểtránhtaivạsaunày.KhắcTuânkhôngnghe,nóirằng:-Tiểuchứcnàyvớiquanlớn,chỉbiếtviệctuầnphòngkhámxét;ngoàiranhữngviệckhôngdínhlíuđếnta,thìkhôngnênhérăng.ThìNhậmthởdàimàvề.Mấyngàysau,quảnhiêncólệnhđòiKhắcTuânvàThìNhậm.Haingườivộivàngcùngđi.Tớikinh,họthấytrấnthủSơnTây(HồnglĩnhhầuNguyễnKhản)vàabảoHânquậncông(NguyễnĐĩnh)đềuđãbịtriệuvề,cònđangngồiđợitộiởnhàTả-xuyên.KhắcTuânxinvàođiếmQuyển-bồnggặpchúa,nhưngchúakhôngchovào,saiviênquanhầulàQuyếntrunghầuratráchKhắcTuânrằng:-CậuvàthằngTôngđãmuốnlàmgiặcthìcậucứviệcramàsắpsẵnbinhmã,đâytađãcócáctướngmạnhđểđốiđịchvớicậu!KhắcTuânquayra,gặpThìNhậmởđiếmTiểu-bút,TuâncầmtayNhậmthan:-Tôithờchúatừkhilọtlòngđếngiờ,naychúagọitôilàgiặc.Hômnọquanlớnnóichuyệntôicứcholàmthường,nayviệcđãnhưthế,tínhsaobâygiờ?ThìNhậmcũnghoảnghốtchẳngbiếttrảlờithếnào.KhắcTuânliềnlàmtờkhải,cungkhaihếtnhữngviệctrướcrồinhờQuyếntrunghầuđưavàodângchúa.Nhưngchúađanggiận,khôngxem,lạisaiQuyếntrunghầuđemtờkhảiraxétrướcmặtKhắcTuân.KhắcTuânlượmlấytờkhảibịxéấymàra,nhưngsợhãiluốngcuốngchẳngbiếtđiđườngnào.ViêntrấnthủSơnTâylúcấycũngrấtlosợ,cóđiềumuốnnóimàkhôngdámtựbàytỏ.ÔngtabèncùngKhắcTuânnóivớiThìNhậm:Bọntôiởngôitrọngyếumàbịlờigièmphanặngnề,bâygiờdùcónóigì,chúacũngchẳngtin.Ngàinênđemnhữngđiềunghethấyviếtmộttờkhải,đổtộicholũtôitớ,nhưvậymayrabọntôimớikhỏibịoan,màthếtửcũngsẽđượcantoànkhôngviệcgì.ThìNhậmbấtđắcdĩphảilàmtheoýhaingười.Chẳngngờchúanhậnđượctờkhải,lạicànggiậndữnói:

-Quảnhưlờinóicủangườitakhôngsai!RồichúasaiThìNhậmvàbọnquanhầulàNgạntriêuhầu,Đườngtrunghầu,ántrunghầucùngtraxétvụánđó.ThìNhậmcùngbọnquanhầuđịnhtìmcáchgỡtộichoKhắcTuânvàviêntrấnthủSơnTây,nhưngvìnhàcótangNhậmphảibỏviệcquanmàvề[NhậmvềchịutangchalàNgôThìSĩ.TheoViệtsửthônggiámcươngmục(sauđâygọitắtlàCươngmục)thìchínhNhậmhợpmưucùngHuyBáđểtốcáoviệccủaTôngvàKhắcTuân.NgôThìSĩđãcốsứccanmànhậmvẫnkhôngnghe.SaukhinghetinNhậmđãphátgiácviệcấy,Sĩbuồnbực,bènuốngthuốcđộctựtử.Nhậmvìcócôngtốgiác,đượcthănghữuthịlangbộCông.Dođó,ngườiđươngthờicócâurằng:"Sáttứphụnhithịlang"giết4ngườichađểlàmthịlang).Bốnchalà:Sĩ,thânphụ;Tông,quânphụ;KhắcTuân,vàXuânHán,phụchấp(bạncủabố).CóthuyếtlạinóitứphụlàSỹvàNguyễnKhản,PhươngĐịnh,KhắcTuânbangườibạncủabố].ChúabèngiaochoviênđồngthamtụnglàNghĩapháihầuLêQuíĐôn,bảngnhãnkhoaNhâm-thân(1752)làmthayviệctraxét.Cuốicùng,nắmđượchếttìnhhìnhtộitrạng,chúaliềngọicácchínhthầnvàocungvừakhócvừanói:-Quảnhânkhôngmaygặpphảithằngconbấthiếu,lũbầytôibấttrung,chúngngầmmưuviệcphảnnghịch;hìnhtíchcũnggiốngnhưvụThừaKiền,nhưngtâmđịathìtệhơnnhiều.Việcbỏconcảlậpconthứlàbấtđắcdĩ.Cácngươicũngnênhiểurõbụngta,cứtheophépnướcmàđịnhtộichúngnóđi!Cácquantrongtriềubànrằng:mấytênphạmtộiđềunênxửtử,cònriêngvềthếtửthìkhôngdámbàn.Lờibànđódânglên,chúacầmbútphêrằng:"CứxéttheonghĩacủakinhXuân-thuthìphảitrịtộitênTôngthậtnặng.Nhưngnghĩtìnhchaconruộtthịtkhôngnỡnhưthế,vậynêntruấtnóxuốnglàmconút,trọnđờigiữđạolàmtôi.Cònbọncácquan,thìviêntrấnthủSơnTâyvàKhêtrunghầu,vốnđãtheohầutatừlúcchưalênngôi,cũngcócônglao,đặcânchođượctựliệulấy.RiêngabảoHânquậncônglàngườithậtthàkhôngthamdựvàmưuđócũngđượcthatộichết,nhưngphảicáchchứcxuốnglàmdânthường".Mệnhlệnhbanxuống,KhêtrunghầuvàTuânsinhhầuđềuuốngthuốcđộctựtử.DướitrướngTuânsinhhầucóviênvănthưlàNguyễnQuốcTrấncũngbịtộilâyvớichủ,phảighépántửhình.Lúcsắpbịchém,QuốcTrấnquátlớn:-Trờikhôngcómắt,triềuđìnhkhôngcóquan,nỡđểQuốcTrấnmắcoan.RồiTrấndặnngườithânthuộcđểgiấybútvàotayáomìnhvànóithêm:-Sốngđãkhôngbàytỏnỗioanđược,chếtphảikiệnởâmphủ.Mọingườinghecâunóiđó,aicũngthươngxótcảmđộng.ThếtửTôngbịtruấtrồi,chúabắtcứphảiởtrongngôinhàbagian,chongườigiámsátchặtchẽ;phàmnhữngviệcănuốngTôngđềukhôngđượctự

do.BọngiathầncủaTôngcũngkhôngđượcphépravàothămhỏi.Dođó,pheđảngcủathếtử,mỗingườilẩntrốnđimỗinơi.CònphecánhcủaThịHuệthìmỗingàymộtmạnh.Cácquanlớnnhỏkhôngailàkhôngnịnhnọt,hùatheo,mànhàchúacũngcàngtrọngảhơntrước.Thừadịpấy,ThịHuệbènhỏicongáichúalàcôngchúaNgọcLanchoemtraimìnhlàĐặngMậuLân.CôngchúanàytênchữlàNgọcThuyên,làcôcongáiyêuquýnhấtcủachúa.NguyênchínhphihọHoàngsinhđượchainàngcôngchúa.CôlớnlàcôngchúaNgọcAnh,tênchữlàNgọcLoan,đãgảchoĐươngtrunghầuBùiThếToại,contraicảcủaĐoanquậncôngBùiDanhĐạtlàmtrấnthủNghệAntrướckia.CònNgọcLanlàcôthứhai,chưacóchồng,đượcchúarấtyêuchiều.NgọcLanvócngườiyếuđuối,từnhỏvẫnởtrongcungthuỷtinh,kiêngnắng,kiênggió.NơiNgọcLanở,chúabắtthịtỳphảinóinăngsẽsàngđểchonàngkhỏigiậtmình.KhiNgọcLanđãlớn,mỗilầnvàothămchúa,chúađềuchophépcùngngồivớimìnhnhưlúcnàngcònbé.PhàmnhữngđiềuNgọcLancầuxinchúa,khôngcólờinàolàkhôngđắt.Cácquanvàohàngcôngthần,quítộc,nhiềungườiđãtớicầuhôn,nhưngchúachưahứagảchoai.Đãcólầnchúahạchiếuchỉchocácquanvănvõ,cùngconcháucácdònghọcôngthầnvàophủđểchocôngchúatựkénchọn.Chúabảocôngchúahễchọnđượcaivừaýthìchúasẽgảchongườiđó.NhưngNgọcLanvẫnchưakénđượcaivừalòng.Đếnnay,ThịHuệcầuhônchoemtrai,chúasợmấtlòngảta,bấtđắcdĩmàphảigượngnhậnlời.Lạinói,ĐặngMậuLânnàyvốnlàmộttênhungbạo;từkhiThịHuệđượcchúayêudấuLânlạicàngỷvàothếchịđểlàmnhữngviệccànrỡ.Hếtthảyáoquần,xekiệucủay,nhấtnhấtđềurậpkiểutheođúngnhưcủavuachúa.Thườngngày,Lânvẫnđemtheovàichụctêntaysai,cầmgươmvácgiáođinghênhngangkhắpkinhấp.Hễgặpxekiệu,bấtkỳlàcủađámquanquânnào,Lâncũngđềucàkhịađánhnhaulàmchohọnhụcnhã,rồilấythếlàmthíchthú.Gặpđànbàcongáigiữađường,hễngườinàotrôngvừamắt,tứcthìLânsaitaychânquâymàntrướngngaytạichỗ,rồilôingườiấyvàohiếpliền.Aikhôngchịu,Lânxẻoluônđầuvú.Chồnghoặcchakẻbịnạn,nếudámhérăngkêuca,lậptứcLânsaiquânvặngãyrăng,hoặccũngcóngườibịđánhđếnchết.NgườithiênhạsợLânhơnsợbeosói.Chúacũngbiếtthế,nêntuyđãtrótnhậnlờigảcôngchúachoLânmàtrongbụngvẫncòncóýthươngtiếc.Vảlạichúanghĩ,côngchúangườiyếuớt,mảnhkhảnh,khôngthểchịunổimộttênđànôngcườngbạonhưthế.NếnđếnngàyvềnhàLân,chúalấycớrằngcôngchúachưatừnglênđậulênsởi,đểkhôngchophépLânhợpcẩn(Theolễxưa,đêmtânhônvợchồnguốngchungmộtchénrượu,gọilàhợpcẩn).Rồichúasaiquanabảocùngnhiều

thịnữđitheođểhộvệcôngchúa.Tiếpđó,chúalạipháithêmcảviênnộisailàSửtrunghầuđếnlàmgiámchế,khôngchoLânxâmphạmtớicôngchúa.Thậtlà:áiân,côgáikhôngesợHoanhỉ,chàngtrailạidởdang.Chưabiếtviệctớithếnào?Hãyxemhồisauphângiải.

Hồi2LậpĐiệnđô,bảyquannhậndichúc,

GiếtHuyquận,baquânphòTrịnhvương.Lạinói,ĐặngMậuLântuyđãlấyđượccôngchúaNgọcLan,nhưngcứmỗilầnvàovớicôngchúathìlạibịSửTrungngăncản;vìvậyLânhếtsứctứcgiận,nóivớiSửTrungrằng:-Chúabảocongáichúalàtiêndướitrần,nhưngtacoira,thậtkhôngbằngconbéởxáchgiàynhàta,cóquýhoágì?Đâytakhôngphảihamgìnhansắccủanó;nhưngtốnkémmấtbaonhiêutiềncủamớilấyđượcmộtconvợ,nếukhôngrahồnthìcũngphảivầnmộttrậnchonẫunhừranhưbùn,đểđềnđắplạisựphítổn,rồibấygiờsẽtốngcổnóđi.Cònmày,màymuốnsốngmuốntốtthìhãytìmđườngkiếmnẻomàbướcđi.Kẻonữalạikêutakhôngbảotrước.SửTrungđáp:-Đólàmậtchỉcủachúathượng,khôngphảitôidámnhưvậy!Lânnói:-Màythửhỏichúa,xemchúaởvàođịavịtaoliệuchúacónhịnđượckhông?SửTrungnói:-Quanlớnđừngnênquálờinhưvậy,nhàchúakhôngthểsosánhvớingườithường.Lânnổigiậnđùngđùngmàrằng:-à,màyđemchúađểdoạtaophỏng?Chúalàcáiquáigì?Dứtlời,LântuốtgươmchémSửTrung.SửTrungchếtngay.GiếtxongSửTrung,lânbènsaiđóngchặtcửadinh,ralệnhtrongkhôngđượcra,ngoàikhôngđượcvào,địnhngầmthủtiêucáithâySửTrung.NgọcLannghechuyện,sợquá,lậptứcbảomộtthịnữchuiquamộtlỗhởnhỏchạyvềphủchúabáotin.Chúacảgiận,saiviênquanhầuđốcthúcmộttoánlínhđếnbắtLân.Lâncầmgươmlămlăm,đứngtrướccửadoạ:-Đứanàomuốnchếtthìcứvàođây!ChúalạiphảisaiquậnHuyđemquânvâybắtLân,giảivềphủ,giaochotriềuđìnhxửtội.Cácquanđềunóitộigiếtsứgiảđángbêuđầu.ThịHuệnghetin,khóclócxinchếtthayem.ChúabấtđắcdĩphảithachoLântộichếtvàgiảmxuốngthànhtộiđiđàyởchâuxa.Lạinói,vươngtửCánrấttuấntú,thôngminh,nhưngngườivốnyếuđuối.Lúccònẵmngửa,vươngtửđãmắcchứngcam:bụngto,rốnlồi,danhợt,gânxanh,chântaygầykhẳngkhiu.Chúaphảisaingườiđitìmdanhykhắpbốnphươngvềchữachovươngtử(HảithượnglãnôngLêHữuTráccũngđãtừngbịtriệuvàokinhđểchữabệnhchoCán(xemThượngkinhkýsự).

Nhữngngườidonghềthuốcmàvàophủđềuđượcthăngtrưởng:NguyễnThựctừchứchuấnđạolênđếnchứctiếntriều;ChuNghĩaLonglàngườikháchbuônTrungQuốc,đượcphongtướchầucoiviệcquân.Thuốcthangtốnkémkểcóhàngtrămvạn,nhưngchạychữahếtnămnàyquanămkhácmàbệnhvẫnkhôngkhỏi.Chúalạisaingườiđilễbáikhắpcácđềnđàicótiếnglinhthiêng;mộtmặtchothiếtlậpđàntràngởngaytrongcungđểngàyđêmđènnhangcầukhẩn.Vậymàbệnhcủavươngtửvẫnđâuhoànđấy.Cókẻtốcáovớichúa,nóilàvìTiệpdư(Tiệpdưđâykhôngrõai,bảnchữHánkhôngghitênhọngườinào;bảndịchcủaNgôTấtTố,cholàDươngNgọcHoancólẽlàphỏngđoánnhưvậy)khôngđượcyêu,sinhraghenghét,mượnbọnđồngcốtchônhìnhngườigỗởtrongcungđểtrấnyểm.Chúagiậnlắm,saibắtngườinhàTiệpdưđểtrahỏi.Nhưngbọnấytrốnhết,tìmkhắptứphíakhônglùngbắtđượcngườinàocả.Sau,kẻtốcáotựdẫnngườiđếnđàochỗchônngườigỗ,cũngkhôngthấygì,việcnàymớithôi.Tuynhiên,bụngchúacũngvẫncònngờ,nêncứđểmặcchoThịHuệlàmchaylàmbùa,thahồcúnglễ.Dođó,bọnđồngcốtravàotấpnập;màbệnhcủavươngtửCánvẫnkhităngkhigiảmchẳngrathếnào.ĐếnkhithếtửTôngbịtội,thìgặplúcbệnhcủavươngtửCánđãhơiđỡ.Nămsauvươngtửlênđậu,từtuầnnungmủđếntuầnđậulặnđềukhôngcógìquảnngại.Chúahếtsứcvuimừngnói:-Thìratrẻconcamsàicũnglàsựthường,chẳngcầnphảilo.Màhễnóđãlênđậu,lênsởithìtứclànênngườirồi.Bấygiờcácquantrongngoàiđềucólờichúcmừng.NhiềungườikhuyênchúagiángchỉlậpvươngtửCánlàmthếtửchoyênsựmongmỏicủathiênhạ.Chúanghelờingay.Thánhmẫutháitôn(tứclàmẹTrịnhSâm)đượctinliềnnóivớichúa:-ThếtửTôngvớivươngtửCánđềulàcháucả,giànàythựckhôngcoiđứanàohơnđứanào.Cóđiềuthếtửđãlớnvàkhoẻmạnh,cònvươngtửthìnhỏtuổilạihayđauyếu;khuyênchúahãynghĩđếntônmiếuxãtắc,tạmdànhngôiđôngcunglạiđó,mayrađứaconút(chỉTôngvìTôngbịgiángxuốnglàmconút)kianóbiếthốilỗithìhay,bằngkhông,đợilúcvươngtửkhônlớnhãylậptrưởngcũngchưamuộngì.Chúađáp:-TênTôngvàtênCánđốivớimẹlàcháu,chưabằngđốivớitôilàcon.Ngườixưađãnói:"Biếtconchẳngaibằngcha".Tôicũngchưađếnnỗimêlẫn,vảchăngtriềuđìnhbànbạcchungnhưthế,chứcũngchẳngphảivìtôiyêuđứaconnhỏmàbàyđặtraviệcnày.Mẹháchẳngbiếtrõrồisao?Naynếukhôngsớmđịnhngườinốingôi,bọntiểunhânđâmradòmnom,mongchờ,tôietaihoạsẽxảyđếnlúcnàokhôngbiết.Huốnghồngôibáucủathiênhạcốtphảigiaophóvàotayngườixứngđáng.Đãcoitônxãlàmtrọng,thì

dẫuconđẻracũngkhôngđượctưtúi;lẽnàotôilạidámtưtúivớiđứaconnhỏ?NếunhưcuốicùngbệnhcủaCánkhôngkhỏi,thìthàlậpCônquậncông(cóbảnchéplàQuếquậncông,tứcTrịnhBồng,anhemconchúbácvớiSâm,conTrịnhGiang),trảlạidòngchínhchonhàbác;chứkhôngthểnàogiaochocáithằngTôngbấthiếu,đểnólàmhỏngcơnghiệpcủatổtiên.Thánhmẫukhôngdámnóigìnữa.ChúabènsaicácquantrongtriềulàmtờtâulênvuaLê,xinlậpvươngtửCánlàmthếtử(BấygiờcónhiềungườikhôngđồngtìnhviệclậpCán,nênđãđặtracâucadao:Đụccùnthìgiữlấytông:Đụclong,cángãy,cònmongnỗigì?DùngchữtôngvàcántheonghĩađôiđểchỉvàoTrịnhTôngvàTrịnhCán.).Lạinói,từmấynămnay,bệnhcũcủachúavẫnthườnghaypháttrởlại,khithìmộttháng,khithìnửatháng.Mỗilầnbệnhphátthườnghếtsứcnguykịch,nhưngrồidầndầncũnglạikhỏi.Chúarấtsợnắnggió,bìnhthườngphảiởluôntrongthâmcungvànơiđóphảithắpnếnsuốtđêmngày.Nếukhôngphảitriềuhộilớn,thìkhôngbaogiờchúaragặpcácquan.Sậpngựtrongphủchúacóchetrướngthuỷtinh,kiệucủachúađicũngtreorèmthuỷtinh,đểngănnắnggió.Cácquanmuốntrìnhbáoviệcgì,đềudoquanhầuđemtờkhảivào.Chúamuốnphángìcũngdoquanthịtruyềnchỉra.Dẫuđếncácbậcthânquí,cũngphảimộtnămhoặcnửanămmớigặpmặtchúamộtlần.Còncáchàngvănvõtrongtriều,thìthườngkhônghềđượcthấymặtrồng.Việccủaphủchúa,bênngoàingườitađồnđạinhưlàviệcthiêntào.Cứnhưthế,sựngăncách,chelấpngàycàngthêmtệ.Đếnlúcnày,bệncủachúalạinguykịch.ThịHuệngàyđêmhầuhạ.TronghàngđạithầnchỉcóquậnHuylàđượcravào.Mẹchúavàcáccongáichúacũngítkhiđượctớigặp,hàngngàythămhỏisứckhoẻcủachúa,họchỉđứngngoàicửabuồngvàhỏiquabọnquanhầumàthôi.Nhâncơhộiấy,ThịHuệbènnóivớichúa:-Thiếpthờchúathượng,nhờơnđượcquáthươngyêu,thànhranhiềukẻthùghét;khôngbiếtrồiđâymẹconthiếpsẽgửithânvàođâu?Chúayênủirằng:-Thếtửđãchínhthứclênngôiđôngcung,nướclànướccủanó;rồiđâykhanhsẽlàmmẹcảthiênhạ,kẻnàocònthayđổiđược?ThịHuệlạithưa:-Sợkhôngdựđịnhtrước,đếnlúctìnhthếkhẩncấpsẽbịngườikháccướpmất.BấygiờquậnHuycũngcóởđó.ChúanhìnHuynói:-Saunàyngươicầnhếtsứcgiúpđỡchínhcungvàthếtử,đểchoyênlòngta.QuậnHuythưa:-Tôidámđâuchẳnghếtlòngvềviệcnàykỳchođếnchết.Nhưngngaybây

giờ,nhânlúcchúacòntỉnhtáo,xinhãykịpthờitruyềnmệnhlệnhchothếtửCánnốingôivàlậpchínhcunglàmvươngphi,cùngcoiviệcnước,đểchocómệnhlệnhsẵnsàng.Chúakhen:-Phảiđấy!Khanhcầnlàmphụchínhchovươngtử.QuậnHuylạithưa:-Vânglờidichúclàmngườiphụchính,tôichẳngdámgánhvácmộtmình.HiệnnaycóKhanhquậncônglàbậcchíthân,Hoànquậncônglàbậcsưphóđạithần,ChâuquậncôngvàTứxuyênhầuđềuởtrongchínhphủ,vốncóđứcvọng,Diễmquậncônglàabảocủađôngcung,Thuỳtrunghầulàbảovệcủađôngcung,đềulànhữngbầytôitincậy.Vậyxinnhàchúahãychophépnhữngviênấycùngnhậncốmệnh(mệnhdặnlạilúcsắpchết)vớitôi.Chúabằnglòng.QuậnHuyliềnsaiTứxuyênhầuthảotờcốmệnh,vàquanthiêmsaiNhữCôngĐiềnlàmtờsáchphongTuyênphi.Giấytờlậpxong,Huybỏvàotayáođemdângchúađểxinđiềntên.Bấygiờbệnhchúađãnguykịch,nhâncóthánhmẫuvàothăm,ThịHuệphảiômchúangồidậy.Thánhmẫuđứngởđầusậpvừakhócvừahỏihan.Chúacũngkhócmàrằng:-Conxinchắptaycúiđầulạymẹ.Nayconchẳngmayxấusố,khôngđượcthờmẹchođếncùng.Nghĩđếnđạohiếuchưatròn,ruộtganconđaunhưdaocắt.Xinmẹhãyngựgiávềcung,cốănngủchothảnhthơi,đừngnghĩgìđếnconmàđaulòngmẹ.Cònviệcsớmhômthămhỏisaunàyđãcótựvương(chúanốinghiệp,chỉTrịnhCán)thaycon.Thánhmẫunứcnở,sụtsịt,ngậpngừnghồilâu,ýmuốnnóiđếnngôithếtử,nhưngvìcóThịHuệởđấynêncũngkhóhérăng,dùngdằngmãichưara.Chúathấyvậylạinói:-Mẹquáthươngcon,khôngnỡdứttìnhmàđi.Contrôngthấymẹcũngđaulòngkhôngthểnhắmmắt.Vậycúixinmẹhãyngựgiávềcung.Thánhmẫubènứanướcmắttrởra.ChúaquaysangdặnThịHuệ.-Bệnhtakhôngkhỏi,khôngởđượccùngkhanhđếnlúcbạcđầu.Naytavềchầugiời,khanhởlạiphụngthờthánhmẫu,nuôinấngtựvương;cònduyênsắtcầmđànhhẹnđếnkiếpkhác.ThịHuệnấclênđếnhơnmộtkhắc,rồiảcắttócthềrằng:-Chúathượngchẳngthươngthiếp,nỡbỏthiếpvòvõmộtmình!Thiếpxinliềuthânmàchếttheochúa.Thờphụngthánhmẫuđãcóhaicôngchúa,giúprậptựvươngđãcócácquanđạithần,chúađừnggiaonhữngviệcấychothiếp.Rồithịkhócoàlên.ChúangoảnhsangThuỳtrunghầunói:

-Saukhitaquađời,cácngươiphảinênkhuyêngiảichínhcungchokhéo,chớđểnàngliềumình.Vạnnhấtnếukhôngngăncảnnổiýchícủanàng,thìcứđểnàngchungthuyềnvớitamàđưađi,chonàngđượchầuhạtaởnơilăngtẩm.Tiếpđó,chúachođòiquậnKhanh,quậnHoànvàochịucốmệnh.Haingườivào,chúatruyềnmiễnlạyvàchongồi.Haingườikhóclóchỏihansứckhoẻ.Chúanói:-Conxinchắptaycúiđầulạychú,lạythầy.Chẳngmayconbịbệnhnặng,nayđãnguycấp,muốnchothếtửCánlênnốingôichúa.Vậynhờchúvàthầychungsứcđồnglòng,giúpchoquakhỏibướckhókhănnày.Dứtlời,chúabảoThịHuệđặtmìnhnằmxuống.QuậnHuyquìxuống,rúttờcốmệnhtrongtayáodângtrình,nhưngchúachỉlấytayxuađi.QuậnHuylạithưarằng:-Naythánhthểkhôngyên,màchỗđềtênhọtrongtờcốmệnhthìhãycònđểtrống,vậyxinchúahãyđểchovươngthânKhanhquậncôngviếtthay.Chúakhôngcònnóiđượcnữa,chỉgậtđầumàthôi.QuậnKhanhbènlấybútphê,rồingaytrướcsậpchúa,lầnlượtviếttênmấyngườivàochỗbỏtrắngtrongtờcốmệnh.Viếtxong,lạidângchochúaxem;nhưnglúcấychúađãnhắmnghiềnhaimắtkhôngbiếtgìnữa.ThếlàTrịnhvươngquađời.Bữaấynhằmngày13thángquậnHuynămNhâm-dần(1782).Chúathọ44tuổi,làmchúađược16năm.Saukhichúatắtthở,quậnHuymộtmặtcắtđặtchocácquanloliệuviệctanglễ,mộtmặtsaiThuỳtrunghầusaolấymấybảnthưcốmệnhvàtờsáchphongTuyênphiđưarachínhphủ,đểchocácquantriềutâulênvuaLê.Ngayhômấy,vuaLêhạsắcdụlậpthếtửCánlàmĐiệnđôvương.Trămquanliềnđemnghitrượng,binhlínhđếncửaKính-thiênđểrướcsắcvềphủchúa.Đếnphủ,quanabảoDiễmquậncôngbếthếtử-đãđượcmặcáotriều,độimũ,mangđaimàuhoaquì-đứngđónởsân,quỳxuốngnhậnsắc.Xongđó,ngoàiphủđườngđãđặtsẵnsậpngự,quậnDiễmbồngthếtửCánlênngôichúa.Cácquantheothứtựlầnlượtvàolễmừng.Lễxong,quậnDiễmlạibếchúamới(TrịnhCán)vàocungHuỳnhđểlạythánhmẫu.Rồisauđấy,mọingườiđềuthaytriềuphục,mặcáotrởđểlàmlễpháttang.LúcThịnhvươngcònsốngcósoạnracuốnVạnniênthư,phàmviệctanglễtừlễ"phạmhàm"đếnlễ"đạitường","nhậpmiếu"(Phạmhàm:Lễđặtvàng,ngọchoặccáccủaquíkhácvàotrongmiệngngườichết.Đạitường:Lễgiỗsaukhichếthainăm.Nhậpmiếu:Lễrướclinhhồnvàonhàthờ,đểthờchungvớicáctổtiên),nghitiếtnhưthếnàođềuđãchuarõ;chocảđếnmấychữmiếuhiệu"ThánhtổThịnhvương"cũngđượcghisẵn.Naycứtheođómàlàm.

Bảyviênđạithầnngàyđêmtúctrựcởtrongphủ,chianhaucoisócmọiviệc.Lạinóivềbảyviênphụchínhnày.KhanhquậncôngtênlàTrịnhKiều,tứclàconthứnămcủaHytổNhânvương,vàlàemNhịtổÂnvương,đốivớichúamớilàhàngôngchú.Kiềulàbậctuổicao,đứccả,songtínhtìnhchấtphác,thậtthà,đốivớicôngviệcnênhaykhôngnêncũngmặc,chẳngcóýkiếngì.HoàngquậncôngtênlàNguyễnHoàn,ngườilàngLanKhêhuyệnNôngCống,đỗtiếnsĩkhoaQuí-hợi(1743).TrướcHoànlàmhữutưgiảngchoThịnhvương,saulênđếnchứcthượngthưbộLại,rồilàmThamtụng.Hoànđãvềtrísĩnhưnglạibịgọirathamdựtriềuchính,Hoànlàmộtvịtrọngthầncủanhànước,nhưngtínhngườihoàhoãn,chìmnổitheođời,gặpviệcthườngdèchừng,khôngquyếtđoán.TứxuyênhầutênlàPhanLêPhiên(cósáchchépDuyPhiênhoặcTrọngPhiên),ngườilàngĐôngNgạc,huyệnTừLiêm,đỗtiếnsĩkhoaĐinh-sửu(1757).PhiêntừnglàmtảthịlangbộHộ,làmthamtụng;làngườicóphongđộđoantrang,họcvấnrộngrãi,nhưngtínhnếtthâmtrầmlạihaynươngnhờvàobọnquyềnthế.Châuquậncông,DiễmquậncôngvàThuỳtrunghầuđềuxuấtthântừhàngquanhoạn.ChâuquậncôngtênlàLêĐìnhChâu,ngườilàngLiênHồ,huyệnNgọcSơn,hầuhạcácchúatrảiđãmấytriều.Châucólàmchứctribinhphiêncơmật,làngườitrunghậu,lúcđãgiàvìlàbậckỳcựu,nênđượcvàochínhphủ,nhưngkhônggiữviệcgì.DiễmquậncôngtứcTrầnXuânHuy,ngườilàngKhoáiLạc,huyệnThiênBản;nguyênlàgiathầncủaThịnhvương,khivươngchưalênngôi.LúcThịnhvươnglêncầmquyền,Huyđượcgiaochochứctrihộphiên.Huylàngườithuầnthục,cẩnthận.Thịnhvươngrấttin,saiHuylàmabảochothếtử,ngàyđêmởluônbêncạnhthếtử,khôngdựgìđếnnhữngviệcbênngoài.ThuỳtrunghầutênlàTạDanhThuỳ,ngườilàngKhangThượng,huyệnYênMô,từnglàmchứcxuấtnạp(mộtchứcquanhầucậncủavuachúachuyêngiữviệcphátnhậngiấytờ,vàtruyềnđạtmệnhlệnh)rồilạilàmtrấnthủThanhHoa(thờiLêtrunghưng,ThanhHoágọilàThanhHoa).Thuỳlàngườicơtrí,giỏivănhọc,biệnluậnnhưgió.Thịnhvươngvốntintrọng,saiThuỳlàmchứcbảovệchothếtử;nhưngvìThuỳtuổitrẻchưacódanhvọnggìmấy,nênkhôngtránhkhỏiphảilépvếvàchiềutheoýnhữngkẻđồngliêu.Bởivậy,hếtthảymọiviệctrongthiênhạđềudomộttayquậnHuyquyếtđịnh,khôngcóaibànquanóilạigìhết.Nguyênsáungườikia,khôngphảihếtthảyđềumộtlòngvớiquậnHuycả.Chẳngquathấyhọcóđịavịvàdanhvọng,nênquậnHuymớilôikéohọvàocùngcánhvớimìnhđểhọkhỏicóýkhácmàthôi.

ChỉDiễmquậncôngvốnlàpheđảngcủaThịHuệ,xưanaylạirấtănývớiTứxuyênhầu;nênhaingườinàyđềumộtbụngmộtdạvớiquậnHuy.SongquậnDiễmlàngườidốtnát,íthiểubiết,việcgìcũngphảinhờTứxuyênhầuchỉvẽcho;màTứxuyênhầuthìcũngnhưquậnHuy,đềuđangmêmẩntrongtìnhthếlúcbấygiờ.CònHoànquậncônglàbậclãonho.Thuỳtrunghầulàhạngkhônvặt.Rútlạikhônglườngđượcbụngdạcủahọrasao.Trongđó,thựcthàkhôngcóýgì,duychỉcóKhanhquậncôngvàChâuquậncôngmàthôi.QuậnHuytựđứnglàmchủcuộc,phàmmọiviệcđềutựmìnhgánhvác,khôngcầnđùnđẩychoai;ngườikháccóđồngýhaykhông,Huycũngchẳngthèmkểđến.Lúcđó,chúamớilênngôi,vìcònthơấunênngườitrongnướckhôngkhỏicóýngờ.ởphốphườngngườitatúmnămtụmbabàntán.Kẻnóichúamớibịbệnhrấtnặng,chưabiếtchừngngàynàođótrongcungsẽcóbiến;quậnHuyuyquyềnlớnquá,khôngkhéohắnsẽcướpnướcmất.NgườibảochínhcungtưthôngvớiHuy,ảsắpđemxãtắcgiaophóchoquậnHuy.Bấygiờ,đầuđườngxóchợcócâucadaonhưsau:Trămquanítsángnhiềumờ(cósáchchép:"Trămquancómắtnhưmờ"hoặc"Sáuôngcốmệnhngẩnngơ");ĐểchoHuyquậnvàorờchínhcung.Huynghetin,bènsaiquanđềlĩnhđemmócsắtvàkéotreokhắpcácchợ,doạrằngnhữngaicòndámtụhọpnóichuyệnthìsẽmóclưỡicắtđi.Dođó,ởngoàiđườngsángườitachỉdámghémắtngónhau;dânchúngkinhkỳđềusợnơmnớp.Lạinóivềthếtửcũ,từkhichúamớilênngôi,ThịHuệvẫnmuốnngầmhạithếtử,nhưngThuỳtrunghầuthườngtìmlờikhônkhéođểchechởcho.ThịHuệbịlờilẽThuỳtrunghầugiằnggiữ,nênkhôngdámquảquyếthànhđộng.ảbènbắtTôngraởtạinhàTả-xuyên,rồigiaochobốnđộiNội-khuông,Nội-dực,Nội-nhưng,Nội-kiệugiámsát.Mỗingàychỉcóbabữacúngcha,thếtửmớiđượcvàophủđường,lễxonglạivềsởgiam.Vìvậy,thếtửngàyđêmlolắng,sợrằngkhônggiữđượctínhmạng.MẹthếtửlàtháiphihọDươngnhờngườichịlàquậnphunhânhọDươngkêuvanvớiquậnHuyrằng:-EmthiếplàcungtầnDươngthịmỗvàconútchúalàvươngtửmỗxingửilờilạytrìnhquanlớnxétcho:Đứaconútđócótội,gạtbỏlàphải,khôngdámphànnàn.Nhưngnaynóởvàocảnhngộhiềmnghi,tìnhthếcấpbách,khônxiếtnguyhiểmsợhãi.Vậymuônvànlầnmongmỏiquanlớnhãyrủlòngthương,chechởchonóđượctoànvẹn;côngơncứusốngcủangài,mẹconnóxinghixươngtạcdạ.QuậnHuyvừakhócvừatrảlời:

-Tôithờtiênchúa,đượcchịuơnhuệđãnhiều,nghĩatuylàvuatôi,nhưngtìnhlàchacon.Thếtửcũcũnglàconcủachúatôi,tôicólòngnào,thìxintrờiđấttrudiệt.Phunhântrởvề,chotôigửilờitrìnhtrướcmàntangcủavươngtửvàquýcungtầnrằng,xincứyênlòng,tôisẽhếtsứcgiúpđỡ,khôngcóđiềugìphảilongại.RồiHuybímậtsứcchobốnđộiquanquân,ralệnhphảilỏnglẻobớttrongviệcgiamgiữthếtử.Từđócácgiathầnvàcácngườithântincũcủathếtửmớiđượcravàodễdàng,khôngaixéthỏi.ThếtửcóngườiđầubếptênlàDựVũ,vốnlàngườicơtrí,nóinăngrànhmạch.Mộthôm,thếtửhỏibênngoàilòngngườirasao,DựVũđáp:-Nhàchúabỏconcảlậpconút,thiênhạđềucămghét,nhấtlàquânlínhlạicàngbấtbìnhlắm.Hômnọtrongkhitânchúalênngôi,theolệcóbantiềnbạcchocácquânsĩ,nhưngtrongquânnhaonhao,cókẻkhôngchịunhậntiềnấy.Sau,quậnHuyphảiralệnhnghiêmcấm,họmớimiễncưỡngnghetheo,màtronglòngvẫncònhậmhực.Thếtửmừngthầm,đemchuyệnấybànvớimộtviêngiathầntênlàGiaThọ.ThọngườilàngBátTràng,huyệnGiaLâm,cũnglàkẻtinhkhôn;hắnnóivớithếtử:-Lòngngườinhưthế,nếulấynghĩakhímàkhíchđộng,khiếnchohọmộtlòngtônphù,thìviệclớnắtthành.Thếtửmừnglắm,bènsaiDựVũlàmcơmrượu,mờibọnbiệnlạitrongđámthânquântớiđánhchén,rồinóivớihọrằng:-Thếtửchẳngcótộigì,nhưngbịmụđànbàácnghiệthọĐặnglàmmêhoặctiênchúa,vutộihãmhạithếtửđểcướpngôi.CònquậnHuyvốncóchíphảnnghịch,lợidụngvươngtửCánbédạidễkiềmchế,nênhắnmớivàohùavớimụmàgâyraviệcbỏngườinàylậpngườikia,đểhắnlàmphụchínhchotiệncáimưucướpnướccủamình.Naytânchúabịbệnhnặng,sựnguybiếnchỉtrongsớmtối.Khôngbiếtrồiđâycơnghiệpnhàchúasẽdoailàmchủ?Baquânđềulàngườiởđất"thangmộc"("thangmộc"nghĩalàtắmgội.Đất"thangmộc"làđấtthiêntửphongchocácchưhầu,đểlàmnơicungđốnviệctắmgộihoặcnơiănngủtrướckhivàochầu.Dođó,đất"thangmộc"cũngdùngđểtrỏchungđấtquêhươngcủavuachúa.ởđâyđất"thangmộc"trỏvàoThanhHoá,đấtquêhươngcủavuaLê.)vàlàbinhlínhứngnghĩa,làmnanhvuốtcủanhànước,aicũngsẵnlòngtrungnghĩa.Nếuanhemcònnghĩđếncáiơncủanhàchúanuôinấngtronghaitrămnăm,thìhãynênmộtlònggiúpđỡnhàchúa.Maiđâynếutrờichoxongviệc,tấtnhiênsẽcósáchson,khoánsắt(vănthưviếtbằngson,khoánướcchếbằngsắt,banchobầytôicócôngđểtỏýcùngđượchưởngphúquílâudàivớinhàvua)lưutruyềnmuônđời.Mọingườiđềunói:-Chúngtôivẫncóbụngđó,nhưngchưabiếtývươngtửrasao.Sợđếnlúc

ấynhỡcóđiềugìkinhđộng,ngườilạiquởtráchchúngtôigâyviệc.Nayvươngtửđãngỏýchobiếtnhưthế,thìviệcnàychắckhôngkhógì.Sauđó,họbènngầmđibáochonhau,hẹnngàytụhọpởchùaKhánSơn(chùaKhánSơnxưaởtrêntráinúiđấtgầnkhuvựcvườnBáchThảoHàNội,chùabịphátừcuốiđờiCảnh-hưng).Lúcquânlínhđếnhộihọp,bànvềviệcấykhôngailàkhônghănghái.NhưnghọcònsợthanhthếquậnHuy,nênchưabiếtkhởisựnhưthếnàochoổnthoả.Giữalúcđangbànbạcnhưthế,thìbỗngmộtngườiđứngphắtlênnói:-Chỉsợanhemkhôngcùngmộtbụngthôi.Chứnếubaquânđồnglòng,thìbấtquáchỉthừadịpcúngcơmsángxong(theotanglễxưa,ngườichếtkhichưachônthìgiađìnhmỗingàycúnghailầncơm),đánhmộthồitrốngtrongphủlàmhiệu,rồikéoùacảvào,nắmcẳnghắn,vứtchỏnggọngxuốngdướithềmmộtcáilàxongthôimà!Mọingườiđềureomừnghưởngứng,vàcùngnhìnvềphíakẻmớinói,thìrađólàviênbiệnlạicủađộiTiệp-bảo(độithânbinhhầuhạ)tênlàBằngVũ.GãBằngVũnàylàngườihuyệnThanhChương,xứNghệAn,ôngchavốnlàcôngthầnđờiLêtrunghưng.Vềsautậpấm(đâydịchtheohaichữấmtận.Trongchếđộphongkiến,nhữngkẻlàmquan,tuỳtheothứbực,concháuđềuđượcnốinghiệplàmquangọilàtậpấm;đếnlúcnàokhôngđượchưởngtậpấmnữathìgọilàấmtận)đãhết,concháutrởnênnghèonàn.BằngVũđượcngườilàngthuêđilínhthay.Gãngườithấpbé,thanhnhãnhưdánghọctrò.SaukhivàođộiTiệp-bảo,nhờbiếtdămbachữ,gãđượclàmchânbiệnlại.ởkinh,gãthườnglàmmướnđơnkiệnchongườita,vẫnlừngtiếnglàtayđiêutoatrongviệcxuinguyêngiụcbị.LúcnàyBằngVũthủxướngralờibànđó,cảbọnliềnbầungaygãlàmchủmưu,giaochogãđánhtrốngtrướcđểthúcgiụcbaquân.BằngVũmạnhbạonhậnlời.Rồicảbọncùngnhauuốngmáuănthề.Nhưnghọkhôngdựđịnhngàynào,chỉhẹnnhauhễnghehiệutrốngcủaBằngVũthìcùngkéođếnđểkhởisự.Mưutoanbímậtđãbànđịnhxong.Chợtlạicóngườinói:-Việcnàyhếtsứcquanhệ.Nênnhờquốccữutâuvớithánhmẫu,xinlĩnhýchỉcủathánhmẫumàlàm.VạnnhấtquậnHuycóbiết,mìnhcòncómậtlệnhlàmcớđểmànói,tỏrằngmìnhvẫnlàmviệcminhbạch.Nhưthếmớilàkếvạntoàn!NgườiấylàBùiBậtTrực,quánlàngAnToàn,huyệnLaSơn,mộttaydanhsĩxứNghệ.BậtTrựctrướcđãtừnglàmchứcviênngoạilang,hồinàyvìbịmấtquanvẫnnươngnhờởtrongnhàquốccữuViêmquậncông(ViêmquậncôngNguyễnTrọngViêmlàemmẹTrịnhSâm,dođógọilàquốccữu).KhibọnbiệnlạihẹnquânsĩđếntụtậpởchùaKhánSơn,BậtTrựccũngđãnghephongthanh.GãliềnđemmưumôcủabọnquânsĩnóinhỏvớiChiếulĩnhbá

(tứcNguyễnTrọngChiếu),conViêmquậncông,vàkhuyênnênnhậpbọnđểhớtlấycôngấy.CònbảnthângãthìđứngralàmngườimanhmốigiữaChiếulĩnhbávàbọnquânsĩ.Vìthế,nêngãmớiđếndựcuộchọpđểnóivớibọnhọnhưvậy.Quânsĩvốnkhôngcầnchỉcủathánhmẫu,nhưngthấyngườinhàquốccữucũngcómặttrongcuộchộihọp,khướctừsẽlộchuyện.Vảlại,lờicủaBậtTrựcnghecũngcólý,họbèncùngđivớiBậtTrựcđếngặpquậnViêm.Lúcquânsĩchưađến,Chiếulĩnhbáđãđemchuyệnnóitrướcvớicha.Chahắntavốnlàngườitầmthường,nghethấychuyệnđóthìsợlắm,bènnói:-Lũlínhtrángnàylàđồthôlỗ,khinhsuấtnênmớilàmviệcấy:mìnhcandựvàolàmgì?"Convuathìlạilàmvua".Ailàmchúatacũngvẫnkhôngmấtcáichânlàquốccữutiềntriều.Naylạimuốncầucôngtrạng,nếuviệcthành,takhôngthểgiàusanghơnthếnàynữa;màngộnhỡcôngviệcvỡlở,hẳnlàchếtkhôngcóđấtchôn!Chiếulĩnhbáđáp:-Bọnhọbànbạc,ướchẹnvớinhauđãđâuvàođấyrồi.Thếnàonaymaihọcũngratay,màđãrataylàphảixongviệc.Cựtuyệthọtứclàbỏuổngcơhội.Vảchăngsựgiàusangcủachadẫuđãđầyđủrồithật,nhưngchacũngnênđểchochúngconnhândịpnàymàlậpcôngdanh.Hơnnữaconđãtróthứavớihọ,bâygiờdùcómuốnthoáitháccũngkhôngthểđược.Mộtlátquânsĩkéođến.QuậnViêmbấtđắcdĩphảiratiếp.Saukhinghehọnói,quậnViêmtrảlời:-Cácanhemcòncólòngvìnước,tôiđâyhálạidámcóbụngdạnàokhác.Cóđiềuanhemmuốnxinýchỉcủathánhmẫu,thìnênđếnnhàcháutôilàviênphótribinhphiênNguyễnKiêmmàbảoviênấyvàobẩmvớithánhmẫu.Viênấygiữchứctrilệnhsử,nênravàocungHuỳnhngườitasẽkhôngnghingờ.Còntôi,tôicũngxingửilờitrìnhthêmvớithánhmẫunữa.Quânsĩnghelời,lạikéocảsangnhàNguyễnKiêm.Kiêmvốnlàhạnghènnhát,nghequânsĩnóithìhoảnghốtchốiđâyđẩy.Nhưngbọnngườivẫncốnèo:-ViệcnàycũngđãbẩmvớiquốccữuvàNgườiđãdạynhưthế.RồihọthúcépKiêmphảiđếnnhàquậnViêmđểnhậnlờidặnmàvàotâuvớithánhmẫu.Nguyênviệcbỏconlớnlậpconnhỏ,thánhmẫuvốnkhônghàilòng,vìvậykhiđượcnghemưutoanấy,thánhmẫuđãthấyhợpýngay.Nhưngdẫusaocũngchưathoátkhỏichíkhíđànbà,thánhmẫusợnhỡcôngviệcbạilộ,quốccữusẽbịvạlây;nênmuốnhãyngầmdỗdànhquậnHuyđểhắnđưathếtửTônglênquyềnngôichúachokhỏisinhbiến.Lạinghĩtrongbọnbảytênphụchính,chỉcóquậnHoànvừalàthầyhọccủachúatrướcvừalàbốvợKiêm,bụngdạcóthểtinđược,màlạilàbậclãonhocónhiềumưutrí,cóthểcùngbànmọiviệcvớiôngta.ThánhmẫubènbảoNguyễnKiêmmộtmặt

báochobọnquânsĩhãychậmkhởisựlạivàingày,cònmộtmặtthìtớibànmưuvớiquậnHoàn.QuậnHoànnói:-Nếubaquânlàmnhưthế,tấtsẽgâyrarấtnhiềuviệclôithôi.Naythánhmẫuquyếtđoánsángsuốtnhưvậy,thựclàphúcchoxãtắc.Lãothầnđâycũngkhôngthểnghĩhơnthếđược.NhưngxinthánhmẫuhãyhạchỉdụquậnHuy,còntôiởtrongsẽnóithêmvào.Kiêmđemlờiấytâuvớithánhmẫu.ThánhmẫubènsaingườibảoquậnHuyrằng:"Naytânchúabịđau,trongnướcđanglolắng,nghingờ.Tướngquânnếucòncoixãtắclàtrọngthì,hãynêntạmđểchovươngtửTônglênquyềnngôichúađểyênlòngngười.Đợikhinàotânchúatrưởngthành,vươngtửTôngsẽlạitraotrảchínhquyềnvàluivềgiữtrọnđạolàmtôi.TướngquânnênđemýđóbàytỏvớiTuyênphivàđểvươngtửTôngnhậnTuyênphilàmmẹnuôi,lấytướngquânlàmabảo.Mongrằngtướngquânhãyhếtsứcgiúpđỡchođượcchutoàn!".QuậnHuyđáplạirằng:"Lýtôigửilạydướicửathánhmẫu.Thánhmẫuđãlođếnviệclớncủaxãtắc,tôiđâudámchẳngvângmệnh.Nhưngcóđiềuviệcnàykhôngphảiýcủatiênvương.Tôiđượctiênvươngtraogửiconbồcôi,ngàiđãdặndòrấtcặnkẽ.Naytửcung(quantàicủavuachúa)cònquàntạiđâymàđãthayđổimệnhngài,lòngtôitựthấykhôngyên.Vậychuyệnnàyxinhãyđểliệusau.Vảtiênvươngcũngkhôngcònngườiconnàokhác,chỉcótânchúavàvươngtửTôngmàthôi.Nếutânchúakhônggánhvácnổicôngviệc,thìsauđótấtlàphảiđếnvươngtửTông.LúcđóvươngtửTôngcứviệcđườnghoàngmàthaythế,háchẳngtốtđẹphơnsao,cầngìphảivộivãhấptấp,làmviệctráivớilẽthườngnhưvậy?Cònnhưkẻlolắng,thìlâurồihọkhắcyênlòng;kẻnghingờ,lâurồihọkhắctintưởng.Dámxinthánhmẫucứyêntâm...".Sứgiảrachưakhỏicửa,quậnHuyđãhằnhọc:-Việcnàydẫucóđánhchếttacũngchẳngnghe!Sứgiảvềthuậtvớithánhmẫu.ThánhmẫubiếtchícủaHuykhôngthểlaychuyển,bènđemlờiHuynóilạivớiNguyễnKiêm.Kiêmsợviệclộ,vạlây,lạiđếnbànvớiquậnHoàn.QuậnHoànnói:-Bâygiờsựthếđãnhưvậy,thôithìmặcchobaquânhọmuốnlàmgìthìlàm!TìnhcờcómộttênlínhởxãVạnLộc,huyệnĐộngSơn,đemcáccôngviệcbáovớingườicùnglànglàmviênthiêmtribinhphiênTrầnHữuCầu.Cầuvốntínhhiếusự,lạigiỏilàmvăn,tứcthìsoạnngaybàihịchBaquânphòchính,rồingầmđemdánởkhắpcácđườngphố.Dođó,trongkinhkỳnônnaocảlên.Thấychuyệnđãvỡlởnhưvậy,bọnBằngVũcholàthếkhôngthểđừng

được,bènquyếtđịnhngayngàyhômsaukhởisự,khôngcầnphảitâuvớithánhmẫu.Hômấylàngày24tháng10nămNhâmdần(1782).BấygiờquậnHuycũngbiếttaihoạsắpxảyra,liềnnóitoạcraởtrongtriềurằng:-Ngàymaicóbiến,tôisẽchết.Nhưngtôichếtcũngphảicódămbamạngđitheo.Cácquannói:-Lẽnàolạicóchuyệnấy?QuậnHuybènđưaramộttờkhảinóilàHuyBátốcáoquậnViêmđangâmmưulàmphảnvàxincácquanhãytraxétđểtrừngtrị.Gặplúctrờisắptối,ngườinhàquậnHuycókẻkhuyênhắnnênbếtânchúađitrốn,rồigọiquânbênngoàivàobắtbọngian;cókẻkhuyênhắnnênđưanghĩasỹvàotrongphủđểtựvệ...NhưngquậnHuyđềugạtđimàrằng:-Xưanaythóiđờivẫnhayphaonhảm,chưachắcviệcđóđãcóthật.Màdùcóđinữathìcứđểthongthảrồicũngtrara,chúngnótrốnđiđằngnàođược.Nếuviệcquágấpkhôngthểtrịnổibọnchúng,thìtađâyvângmệnhcủađấngtiênvương,sốngtháccũngcam,cầngìmàphảihốthoảng!ĐêmấyquậnHuyngủởtrongphủ,cũngchỉđemtheovàingườihầunhưmọingày,khônghềphòngbịgìhết.Sángmai,lễcúngcơmbữasángvừaxong,cácquanđangsắpluitrào,BằngVũvàotrongphủ,đánhluônbahồichíntiếngtrống.Cácquanngơngácnhìnnhau.QuậnHuysaingườiđóngchặtcửacác,bắttróiBằngVũđemchém.KhiBằngVũđãbịtróirồi,ThuỳtrunghầubảoquậnHuyrằng:-Bọnchúnglậpmưunàykhôngphảichỉcómộtđứa,nếuchémBằngVũthìđảnggiansẽlọtlướihết.Chibằnghãygiamnólại,đểtraxétthêmchotiệthếtmầmloạn.QuậnHuycholàphải,thếlàBằngVũkhôngbịgiếtchết.Lạinói,quânlínhnghethấytiếngtrốngtứcthìngườinàocũngnhảynhóthănghái,cùngcầmbinhkhíxôlấnnhaumàvàotrongphủ.Lúcấycửacácđãđóng,quânlínhởbênngoàikhôngvàođược,họcứđứnghòreoquáttháolongtrờilởđất.QuậnHuygọiquậnChâurabảo:-Cậu(QuậnChâulàbàconhọngoạicủachúaTrịnh,dođógọilàcậu)giữchứcbinhphiên,làmsaokhôngbiếtrănđechúngnó?QuậnChâusợhãi,vângdạmàra.QuậnHuytựlàmtờkhảirằng:"Lýtôikínhkhảinhưsau:Tôiđượctiênvươnggiaochogiúpđỡnhàchúa.Nayđámbaquânnổiloạn,làmchokinhkhuyếtnáođộng.Tôixinvânglĩnhmệnhchúađemquângiếtchúng.Nếudẹpđược,ấylànhờvềoailinhcủachúa,nhượcbằngkhôngdẹpđược,tôicũngxinliềuchếtđểxuốngramắt

tiênvươngởdướiâmcung".Khảilàmxong,quậnHuygiaochoquanxuấtnạpdângtrình,vàxinlấythanhbảokiếmcủachúađểrađánhgiặc.Khibảokiếmđưatới,quậnHuyquỳgốilĩnhnhận,rồilậptứctruyềnlấyvoiđểratrận.LúcấyquậnChâuđangđứngởphíatráitrongcửacác,cáchquânlínhmộtbứctường,lêntiếngdụhọrằng:-Làmlínhphảibiếtlễphép.Naytửcungcònquànởđây,cácngườikhôngđượclàmồnàonhưvậy.Nếucóđiềugìmuốnnói,cứvềviếtmộttờkhảiđemlại,tasẽtrìnhbàygiúp.Quânlínhthétlớn:-CậucũngđịnhtheoquậnHuylàmphảnà?Nếucậukhôngmởngaycửara,chúngtôitrèotườngmàvào,thìxáccậusẽnátnhưcám!QuậnChâurunsợ,phảimởcửa.Quânlínhchenvaixôngvào.QuậnHuychốngkiếmlênvoi,cưỡiragiữasânphủ,trỏbaquânquát:-Bớbaquân!cácngườiphảiđâuvềđấyngay,khôngđượclàmầmỹ,tasẽchémđầuchúngmày!QuânlínhvốnsợHuy,thấyhắncưỡivoi,lạicàngkhiếpđảm,đềungồisụpxuốngnghelệnh,khôngdámlêntiếng,cũngkhôngdámxôngtới.Nhưngchỉđượcmộtlát,baonhiêungườiđangngồilạinhaonhaođứngdậy,kéoậpvàotrướcđầuvoi.Voivươnđầurahúc,quânlínhchạyquanhchânvoiđểtránhcặpngà.Rồihọlấykhígiớiđâmchémtúibụi,cókẻcạygạchngóiởphủnémratớitấp,voicovòimàgầmkhôngdámhúcnữa.QuậnHuygiươngcungđịnhbắn,chẳngmaycungbịđứtdây;lạivớlấysúngđểnạpđạn,nhưngmồilửatịtkhôngcháy.Quânlínhthừadịpdùngluôncâuliêmlôiviênquảntượngxuốngđấtmàchém.Voibướclùitrởlại.Quânlínhxúmđếnvâykíndướichânvoi.QuậnHuylấymũilaophóngxuống,làmbịthươngvàingười.Quânlínhhăngmáukéođếncàngđông.LạicómộttoánởcửaTuyên-vũxôngvào,đứngchắnởđằngsauvoi,khiếnvoiphảiđứngimkhôngthểnhúcnhích.HọbèndùngcâuliêmmóccổquậnHuykéoxuống,rồiđánhđấmtúibụigiếtchếtngaytạichỗ.Sauđó,họphanhbụngquậnHuylấyganănsống,cònthâychếtthìlôirangoàicửaTuyên-vũ.EmruộtquậnHuylàLývũhầuHoàngLươngnghetincóbiến,vộivàngchạybổvàophủđường.NhưngmớiđiđếncửachùaBáoThiênthìbịquânlínhquátđứnglại,rồihọvớluôngạchđátrênđườngđậpchovỡđầuvàvứtxácxuốnghồThuỷQuân(HồHoànKiếmbâygiờ).AnhemquậnHuychếtrồi,quânlínhvuimừngreohònhưsấm.HọkéonhauvàonhàTảXuyênphòthếtửTônglênphủđường.Họkiệuthếtửlênvai,rồiđứngxúmchungquanh,gàolênvuisướng:-Xinngồicaothêmnữađểthiênhạđềuđượcthấymặtrồng,chothoảlòng

vuicủamọingười!Tronglúcgấpvộikhôngcókỷsập,họphảidùngtạmchiếcmâmvẫnbàycỗlộclàmghế,đặtthếtửngồilên,rồitámngườikềvaivàokhiêng.Chốcchốchọlạinângbổngchiếcmâmlêntrênđầumàđội;đầumỏilạihạxuốngvai,rồivaimỏilạinânglênđầu.Cứthếlênlênxuốngxuốngynhưngườitagiỡnquảcầuhoặcrướcphotượngphật.Mỗilầnthếtửđượcnhôlêncao,quânlínhlạivỗtayreohòvanglênmộtchặp.Nhữngkẻbuônbánởcácphốphường,chợbúađềutranhnhaukéođếnxemchúa,sânphủđôngnhưhọpchợ.QuậnChâuphảiđemngọncờđuôibáophấtởgiữasân,rồikhuachiêngthuquân,mãiđếnhơnmộttrốngcanhmớiyên.Mấyhômtrước,ngàynàotrờicũnguám.Hômấytựdưngbầutrờilạitrongsáng,mọingườiđềuchođólàcáiđiềmtháibình,thánhchúa.Kẻquangườilạitrênđườngđềuhýhửngnói:"Chúatalậprồi!".Thếrồihọtruyềnmiệngnhaumàreomừng,kinhkỳhômấyvìthếphảinghỉphiênchợ.Quânlínhđặtchiếcsậpngựởngoàiphủđường,cácquanđềudìuthếtửlênngôichúa.Cuộclễmừngxongrồi,cácquanmớiđemđạosắccủanhàvuavàtờchỉcủathánhmẫudụbaquânvềviệcphòlậpchúa,tớidánởcửacác.Nhữngtờấyđềulàtạmthờithảora,nhưngđượcgọilàmệnhlệnhđịnhsẵn.Hômấy,việcbiếnxảyra,ThịHuệkhiếpsợvôcùng,phảithayđổiquầnáo,nấpởhậucung.Cácgiathầncủavịchúanhỏcũngđềuchạytrốnhếtcả.RiêngquậnDiễmbếchúalánhđiởmộtnơikhác,từsớmđếntốikhôngđượcmiếnggìvàomồm,chúagàokhócnheonhéo.QuậnDiễmphảidoạ:"Khôngđượckhócto,kẻoquânlínhnghetiếng,chúngnókéođếnđánhchết!"Chúanhỏsợhãi,mớikhôngkhócnữa.Đếnđêm,thánhmẫusaingườiđitìmThịHuệcùngchúanhỏvềcung,chothayquầnáovàănuống.Chúanhỏvìquásợhãikhôngănuốnggìđược,bệnhcàngthêmnguykịch.Chúamới(TrịnhTông)bèntreogiảihễngườinàochữakhỏibệnhchochúanhỏ,thìthưởngmộttrămlạngvàngvàphongchotướchầu.Nhưngrốtcuộckhôngcóainhậnchữa.Hômsau,chúamớiralệnhchoquanthamtụngTứ-xuyênhầu,thaychúanhỏlàmmộttờkhảixintựluixuốnglàmvươngđệ.Tờkhảilàmxong,chúamớigiaoxuốngchocácđìnhthầnbànbạc.CácquanxingiángphongchúanhỏlàmCungquốccông.ĐượcítlâusauthìCungquốccôngquađời.Lạinói,bọnquânlínhtuyđãgiếtchếtanhemquậnHuy,nhưngcơngiậnvẫnchưahả.PhòlậpthếtửTônglênngôichúaxongxuôi,họlạikéođếnquỳởtrướcmặtchúaxinphátấtcảdinhcơcủaquậnHuy.Chúaưnglờingay.Baquânliềnreolớn:-Quancứlệnh,línhcứtruyền,mauđipháhuỷdinhquậnHuyanhemơi!Chỉtrongchốclát,nhàcửacủaquậnHuybịphátantành,mộtmảnhngói

cũngkhôngcòn.Rồibọnquânlínhcàngthừathếhoànhhành.PhàmcácquanvănvõhễaithuộcbèđảngcủaThịHuệvàquậnHuy,cùngnhữngngườidựvàoviệctốgiácvụánnămCanh-tý(việcTôngmưucướpngôikhitrước)nhữngviênquanhầumọingàycótínhnghiệtngãmàquânlínhvẫnghét,lúcấycũngđềubịphánhàhàngloạtvàbịlùngbắtđemgiếtchết.Luôntrongmấyngày,họlàmnáođộngcảkinhthành.Tôngphảihạchỉngăncấmmàhọvẫnkhôngthôi.Sau,chúaphảisaingườidòxéttrongkinhkỳ,lénđếnchỗhọtụhọp,rồibắtphứalấymộtngườithườngdânởgầnđóđemchémđểraoai.Từđóvềsauviệcphápháchnhàcửamớitạmngừng,nhưngviệclùngbắtngườiđểgiếtthìvẫnchưadứt.Lạinói,trongbọnthủhạcủaquậnHuycómộtngườitênlàNguyễnHữuChỉnh,quêởlàngĐôngHải,huyệnChânPhúc,trấnNghệAn.ChaChỉnhnhờnghềbuônbán,trởnêngiàusang,giatưkểcóhàngvạn,thườngvẫnởdướicửaquậnViệp.Chỉnh,phongtưđẹpđẽ,trítuệhơnngười.Lúcnhỏtheohọcnho,đãđọckhắpcáckinhsử,nămmườisáutuổiđỗhươngcống;đãtừngtheochanươngnhờdướicửanhàquậnViệp.Chỉnhgiỏivềthơvănquốcâm.VìmếncôngnghiệpcủaQuáchTửNghinhàĐường,ChỉnhcólàmbàiQuáchlệnhcôngphúbằngchữnôm,đượcnhiềungườitrongnướctruyềntụng.TínhChỉnhlạihàohiệp,giaodukhắpthiênhạ.TrongnhàChỉnhlúcnàocũngcóvàichụcngườikhách,khingâmthơ,khiuốngrượu,tuỳtheosựhứngthúmàthùtạcvớinhau.NhàChỉnhnuôimườimấycanhivàvũnữ;Chỉnhtựtaysoạnrabàihát,phổvàođànsáo,ngàyđêmbắthọcamúađểmuavui.Vìthế,ChỉnhđượcxemlàtayphonglưubậcnhấtởđấtTrườngAn(tứclàkinhđôThăngLong.NguyênlàtênkinhđônhàHán,sauthànhdanhtừchungchỉkinhđô)hồiấy.Ngoàira,Chỉnhlạicòncótàikhôihài,mỗikhibôngđùaaicũngphảiphục.ởtrongnhàquậnViệphơnmườinăm,ChỉnhmớiđượccửracoiđộiThiện-tiểu;cókẻthấyvậychêrằng:"Saonhỏthế?".Chỉnhliềnđáplạingay:"Chớchođiềuthiệnnhỏmàkhônglàm!"(câunàyrúttrongbàidichúccủaLưuBịđờiTamquốcđểlạichocon.Nguyênvănlà:"Vậtdĩthiệntiểunhibấtvi",ởđâyChỉnhmượnhaichữThiện-tiểucủaLưuBịđểchỉđộiThiện-tiểuvớiýkhôihài).Cảđámđềubậtcười.TàibôngđùacủaChỉnhđạiđểlànhưvậy.KhiquậnViệpvàođánhphươngNam,Chỉnhđượcđitheogiúpviệcbútnghiên.ThấyChỉnhcótài,quậnViệphếtsứcyêumến.SaukhiquậnViệpquađời,cókẻtốcáorằngtronglúclàmviệcquan,Chỉnhđãđánhcắpvàngbạccủacôngkểđếnhàngtrămvạn.ViệcấyliênluỵđếncảquậnHuy.Chỉnhbịtốnggiamvàongụcvàbịtratấnđếngầnchết,nhưng

vẫnnhấtđịnhkhôngxưng.NhờvậyChỉnhmớiđượcvôtội.CònquậnHuythấythếthìlạicàngtrọngChỉnhbộiphần.LúcvàolàmtrấnthủNghệAn,quậnHuydùngChỉnhlàmhữuthamquân;thườnggiaochoChỉnhluyệntậpthuỷthủđểchốnggiặcbiển.ChẳngbaolâuChỉnhtrởthànhvôđịchtrongnghềthuỷchiến.Ngoàibiển,mọingườithườnggọiChỉnhlà"conhảiưng".ĐếnhồiquậnHuyđổivềtrấnSơnNam,ChỉnhcũngđượcđổisangcaiquảnđộiTiền-trung,đemquânđituầnmặtbiển.Rồiítlâusau,ChỉnhlạiđượcđổivềtrôngcoicơTiền-ninhởtrấnNghệAn.NgôimảtổnhàChỉnhnằmởtrênnúiCônBằng.Vềthếđấtấy,sáchđịalýnóirằng:"Ngànvạnconrồngđuổingànvạnconhổ;xưngbáxưngvươngđềuđượcnhưý".NhânđóChỉnhmớitựđặthiệulàBằnglĩnhhầu.ThờikỳcònởdướitrướngquậnViệp,ChỉnhcómộtngườiquencùnglàngtênlàNguyễnViếtTuyển,thivõđỗbiềnsinh.Tuyểnvốncósứclựchơnngười,lạilàtaycanđảm,mưulược,nhờChỉnhtiếncửlênquậnViệp,nênTuyểnđượccoitrungđộicủađạoHậu-kiênđóngởtrấnSơnNam.Đếnlúcnàynghetintrongkinhcóbiến,Tuyểnvộivãvượtbiểnvềquê.Giươngbuồmrađitừngày26đếnngày28thìđếnlàngĐôngHải.TuyểnđemhếtmọiviệcởđườngngoàikểlạivớiChỉnh.Chỉnhbốirối,hoảnghốt,khôngbiếtnênlàmthếnào.Thậtlà:Sóngnổiđấtbằngaichẳngsợ,NắngthiêunúituyếtkhónươngnhờChưabiếtChỉnhtínhliệunhưthếnào?Hãyxemhồisauphângiải.SáchThônggiámchép:ĐờiĐường,cóngườibảoTrươngThoànnêntớinhàDươngQuốcTrung.Thoànnói:"CácngườitựavàoDươnghữutướngnhưtựanúiTháiSơn;tôithìchođólàtráinúibăng.Hễmặttrờilênthìcácngườihếtchỗdựa".Câunàylấyýởđiểnấy.

Hồi3Dươngnguyêncữubànchémkiêubinh,

Nguyễnquốcsưmưutrừnộiloạn.Lạinói,NguyễnHữuChỉnhnghelờiViếtTuyển,bịmộtphengiậtmìnhsợhãi,nhưngrồilạicốtrấntĩnhngayvàgiữkínchuyệnđókhôngđểlộchoaibiết,chỉbímậtdặnvợmấyđiều,rồiđithẳngđếntrấnsởDoanhcầuđểbànvớiDaotrunghầu[tứcVũTáDao,ngườihuyệnThạchHà,HàTĩnh(NghệTĩnh)].DaotrunghầunguyênlàemrểquậnViệp,hiệnlàmtrấnthủNghệAn,nghelờiChỉnhnói,sợlắm,liềnhỏimưukếnênnhưthếnào.Chỉnhnói:-TrấnnàygiápliềntrấnThuậnHoá,hiệnnayphótướngPhúXuânlàThểquậncông,đồnthủĐộngHảilàKhôithọhầu(ThểquậncôngtênlàHoàngĐìnhThể.KhôiThọhầutênlàKhôiThọ),đềulàmônđồcủacụquậnViệp;vớichúngtacũnglànhữngngườicùngthuyền.QuanlớnnênviếtthưkínbảoquậnThểtìmcáchgiếtviênđạitướngPhúXuân,chiếmlấythànhđó,rồikípchongườiradụKhôiThọ.KhôiThọthếnàocũngđemcảthànhĐộngHảimàhưởngứngvớita.Cònởđây,quanlớncứviệcgiữlấytrấnnàyđểlàmcáithếmôirăngvớihainơiấy.Rồingàithudùnghàokiệt,chiêumộthổbinh,chặnđườngHoàngMaivàđóngđồnlớnởvùngQuỳnhLưuđểlàmkếcốthủ.Cònvềviệcphònggiữmặtbiển,tôixinđảmđương.Trấnnàyđịalợicóthểnươngtựa,nhântâmcóthểtrôngcậy.Nămtrước,quậnSiêubịtộivớiđứcDụtổ(tứcTrịnhGiang)cũnggiữtrấnnàyđểchốnglạinhàchúa,cuốicùngđãthoátkhỏitainạn.HuốngchisựthếngàynaylạicòndễdànghơnhồiquậnSiêu,nếungàilàmđượcnhưvậy,ấylàđãlấyđượcnửathiênhạrồi.Chẳngnhữngtriềuđìnhkhônglàmgìnổi,màngàicòncóthểgiữcõiyêndân,ungdungngồinhìnsựthayđổicủathiênhạ.Nhưthế,chẳngnhữngtrướcmắtkhỏibịtaivạmàvềsaucòncóthểlậpđượckỳcôngnữa!Daotrunghầungẫmnghĩhồilâurồinói:-Kếcủaôngquảthựclàhaylắm.Nhưngtôitựliệutàisứckhôngthểlàmđượcnhưthế.Xinôngnghĩchocáchthứhainữaxemsao?Chỉnhđáp:-Ngoàikếấyra,chỉcònmộtcáchbỏnướcmàđithôi!Daotrunghầulạihỏi:-Nhưngmàđiđâu?Chỉnhnói:-Thiênhạvạnnướclogìkhôngcóchỗđi?RồiChỉnhghétaiDaotrunghầunóinhỏmấycâu.Daotrunghầunửamuốnnghetheo,nửalạimơhồchưaquyết,liềnnóivớiChỉnh:-Đócũnglàviệctolớnlắm,đểtôinghĩlạixemđã!

Chỉnhnói:-Bâygiờsựbiếnchỉtrongchốclát,đợikhingàinghĩlạithìcólẽcáilệnhtrócnãđãtớinơirồi.Vậyngàihãyởlạimànghĩ,xinđểchotôiđượctựtiện!RồiChỉnhcáotừravề.Tớinhà,Chỉnhhỏivợbiếtmọiviệcđãsửasoạnxong;bènnóilàcólệnhcủaquantrấnthủsaiđituầntiễumặtbiển,rồiđưahếtngườinhàtừgiàđếntrẻvàtấtcảcácthứgiasảnxuốngthuyền.Mọingườitrongnhàđềukhônghiểulàchuyệngì.Khitấtcảđãởtrênthuyềnrồi,ChỉnhmớigọihơnbatrămlínhcơdoChỉnhtrôngcoi,bảohọđứngởbờsông,nóirõràngduyêncớchohọnghe,đểlạichomỗitênlínhmộtquantiềnđen,rồitừbiệthọ.Đếntậnlúcấy,bọnlínhmớihiểucôngviệccủaChỉnh.Thuyềnnhổneo,Chỉnhchobắnbaphátsúnglớn,rồisaichèoragiữadòngsôngvàkéobuồmchothuyềnchạythẳngrabiển.Lạinói,baquânsaukhiđãphòlậpđượcthếtửTônglênngôichúa,họcậyvàocôngđósinhrakiêucăng.Hàngngàyhọtụhọpđểcùngnhaubànviệctriềuđình.Thườngkhihọviếtgiấyđưavàotrongtriều,nóiviệcnàynênđể,việckianênđổi.Nhiềukhinhữngviệcvôlýhọcũngbắtbuộctriềuđìnhphảilàm.Chẳngnhữngthếhọcònđòihỏinhữngơnnàyơnkhác,khôngbiếtthếnàolàđủ.Triềuđìnhhễcóaibànchuyệnphảichăng,thìhọlấyviệcphánhà,đánhgiếtrađểhămdoạ.Nhữnglúccácquanxửkiện,họcũngnhúngtayvào,hoặcnhậnbênnguyênlàngườihọ,hoặcnhậnbênbịlàngườiquen,rồiépcácquanphảiđổitrắngthayđen.Còndânchúngtrongvùnghọđóngcókiệncáogì,thìhọtựýđòibắtvàxửđoánlấy,khôngcầngìđếnquantư.Cácquanđềuphảinhịnhơinuốttiếng,khôngdámđộngchạmđếnhọ.Trongcunghễđộnglàmviệcgìbấtkểlớnnhỏ,họcũngdòmnombàntán;hoặcbẻviệcnàysaolàmthếkia,hoặchỏiviệckiasaolàmthếnày.ChúavàDươngtháiphicũngtựthấybịbóbuộcquá,khôngthểchịunổi.Triềuđìnhbànnênxétcôngbanthưởng,đểtỏrõsựđềnơn,khiếnchohọđềuđượcmãnnguyện;rồisauđósẽdùngphépvuamàtrừngtrịdầndần.Chúacholàphải,bènsaicácquanbànđịnhvềcônggiúpđỡtônphònhàchúa.PhongchoBằngVũlàSuytrungdựcvậncôngthần,tướchầu,coiđộiquânchầuchựcởnộicung.QuậnViêm,quậnHoàncùngbọnNguyễnKiêm,GiaThọ,DựVũđềuđượcphonglàmTuyênlựccôngthầnvàtheothứbựckhácnhau,đềuđượcthăngchứctấtcả.RiêngbachụcngườinhómhọpởchùaKhán-sơnlạicònđượcghitênvàosổtrungnghĩavàchothăngthưởngthêm.Ngoàira,cácquânlínhthuỷ,bộ,trong,ngoàiđềuđượcthăngchứcmộtlần,đồngthờiđượcbantiềnthưởngtuỳtheocôngtrạngnhiềuhayít.Triềuđìnhlạicấpchohọnhữngđạosắcbỏtrốngchỗđềtênngười,họcóthểnhượnglạichokẻkhácmàlấytiềnđểhưởngđượcơnhuệthựcsự.Saukhiquânlýđãnhậnthưởngđâuvàođấy,chúabèndụhọainấyđềunêntuântheophápluậtđểcùngvuihưởngtháibình.

Bấygiờ,quânlínhliềnrănbảonhaurằng:"Cánhmìnhđãphòlậpôngấylàmchúa,thìcũngđừngnênquấynhiễuquáđểchoôngấyđượcbiếtcáithúvuilàmchúa.Rồixemsaunàydầndầnthuậncảnhôngấycưxửrasao?Nếuôngấycànrỡquáđáng,thìlúcbấygiờsẽliệucáchmàtrừngtrị.Chúngmìnhđằngnàocũngkhôngmấtquyềnlàmlínhkiamà!".Rồitừđó,họcũngbớtlàmbậy.Chúađượcyênổnđôichút,liềnđưanhữngngườithântíncũvàocácchỗtrọngyếu.LấytảtưgiảngNguyễnKhảnlàmthamtụng;cậucảlàKhuôngthọhầuDươngKhuônglàmquyềnphủsự.NguyễnKhảnngườilàngTiênĐiền,huyệnNghiXuân,làconXuânquậncôngNguyễnNghiễm.Khảnsinhralàmộttrangphonglưucôngtử,thiđỗrấtsớm,theophòThịnhvươngtừlúcchưalênngôichúa,đượcvươngrấtđỗiyêumến.Kịpđếnkhivươnglênngôi,Khảnlạicàngđượctindùng,đượcravàotrongcungcấm,ynhưcácviênnộigiám.TínhKhảnhàohoa,tronglâuđàikhôngmấykhidứttiếngsênhca,hoặctiếngngâmthơ,đánhđànđểmuavui.NgườitathườngxemKhảnlàbậcphonglưuđạithần.TạiđìnhKim-âunơiKhảnở,cóđủcảnước,non,trúc,đá,cảnhtríhếtsứcthúvị.ThịnhvươnghayngựchơinhàKhản,thườngbanthưởngrấtnhiều.TrướcKhảnlàmtảthịlangsungchứcbồitụng,vớiXuânquậncôngcùngởtrongchínhphủ.SựyêuquýcủachúađốivớiKhảnhồiấy,thậtlàcómộtkhônghaitronghàngcácquanvănvõ.Sauđó,KhảnđượcđổilàmtrấnthủSơnTâyvàkiêmcảtrấnthủHưngHoá.ĐếnkhixảyravụánnămCanhtý,tộiKhảnđángphảichết,nhưngThịnhvươngnghĩthươngtình,đặccáchchogiảmnhẹ,chỉbắtgiamởnhàquậnChâu.HồiấyquậnHuyvàThịHuệcũngmuốntìmcớđưaKhảnđếnchỗchết.NhưngKhảnbiếtýđãlàmmộtbàiTựtìnhkhúcbằngchữnôm,kểhếtnhữngsựđãingộquýmếnngàyxưa,rồinhờngườilénđưagiấuchochúa.Chúaxembàiđó,độnglòngthương;nhờvậyKhảnmớithoátchết.KịpđếnkhithếtửTônglênngôi,Khảnlạiđượcphụcchứcvềbancũ,rồithăngchứcthượngthưbộLại,tướcTánquậncông.NguyênngàyđiđánhdẹpphươngNam,KhảnlàmthamlĩnhtrấnNghệAn,kiêmtrôngcoivềlươnghướngcủaquânlính;Khảncódungtúngchongườinhàquấynhiễuxứấy.NênbâygiờthấyKhảnđượcphụcchức,thìbọnlínhxứNghệlạilôicáioáncũấyra.Họnhaonhaobảonhau:"Lãoấylàngườixaxỉ,phóngtúng,nămxưađãtừnggieorắcbaonhiêutộiácchotrấnta,takiệnnhưngkhôngđượcxử.Naylãoấylạilàmquốcsư,rồinếuđểlãoấylạilàmtểtướngnữathìdânchịusaonổi?Chibằngchúngtamỗiđứachomộtquảđấmchoxongđờilãoấyđi!Nhưngrồitrongbọnlạicókẻđứngrakhuyêngiải,nênKhảnmớiđượcvô

sự.DươngKhuônglàemruộtDươngtháiphi;ngườirấtdungtụcbỉổi,khôngcótàinănggìhết.VụánnămCanhtý,tôitớ,họhàng,bèđảngnhàthếtửTôngđềubịtaivạ,riêngKhuôngnhờngusimàđượchưởngphúctháibình.Khithếtửmớilênngôi,KhuôngliềnđượcgiaochotrôngnomcơTrunguy,cùngvớiDươngtháiphinấpbêntrongmàđịnhđoạtmọiviệc.Quânlínhđãtừngnhạobángrằng:"Cậuấythìcótàicángì?Chẳngquachỉnhờvàocáibóngcủangườimặcváymàđượcnhưthế.Nayvừakhỏivòngcùngkhốn,đãmuốnvộigiàusang.Cũngvínhưkẻbịđóiđãlâu,lúcgặpcơmthìănngốnănngấurồicũngđếnnứtruộtramàthôi!".ĐếnbâygiờthấyKhảnvàKhuôngcùngvàochínhphủ,lònghọđềukhôngphục.Tuyvậy,bọnhọcũngrấtgiảoquyệt,kẻnàyoánnhưngkẻkialạiơn,saulưnghọchêmàtrướcmặthọlạikhen,chẳngcònhiểuđầuđuôirasao?Vảchăngnhữngnhàcóchứcquyềntrọngyếuthườngthườngchỉnghelờinóichuyệntháibìnhmàkhôngnghelờinóichuyệnnguybiến.Việcgìcũngmuốnmạnhbạotiếntới,nhưngkhôngbiếtngoảnhnhìnmốilovềsau.Họchỉmuốnnóngvộilàmchochóngđượctháibình.Chonênmớicónhữngmưukếsâusắc,nhữnglờibànbạckínđáo,màviệccầnkípthứnhấtlàđènénbọnkiêubinh.Tìnhcờlúcđó,trongđámkiêubinhcóbốnngườilínhgiảlấydanhnghĩađồngđội,ứchiếpngườiláibuônĐôngHàđểmượnthuyền.Việcnàybịngườiđộitrưởngphátgiácvàtriềuđìnhđemchémcảbốn.Bọnkiêubinhđềuoánlàhìnhphạtquálạm.Nhưngvìhọđãtróttựmìnhphátgiácra,nêncuốicùngcũngđànhim.KhảnvàKhuôngthấyđámlínhimlặng,cholàuyquyềnđãđượclậplại;haingườimừngrỡbảonhau:"Nhànướcđãsẵncóphápluật.Nếutacứgiữvữngphápluậtnhưthếvàilần,thìdùchúngcókiêucũngchẳngkiêuđược!".BấygiờcóviêntrihuyệnĐôngThànhlàMaiDoãnKhuê,ngườilàngAnToàn,huyệnLaSơn.KhuêvốnlàtaygiảoquyệtghêgớmtrongtrấnNghệAn.Việcquânlínhngôngnghênhlàmbậy,phầnnhiềuđềudohắnxuigiục.Vìmuốntângcôngvớitriềuđình,KhuêbènmậtbáovớiTánquậncôngNguyễnKhảnrằng:-Triềuđìnhchorằngkiêubinhcóthểdẹpđược,nhưngkhôngbiếtrằnghoạlớnsắpxảyrakhôngthểnàongănnổi.Tôinghebọnlínhbànnhau:Hoàngtựtôn(Hoàngtựtônlàcháunốinghiệpcủahoàngthượng,chỉLêDuyKỳ,tứcChiêu-thốngsaunày)nguyêntrướcdohọđónvề,nayhoàngthượngtuổigià,màhoàngtựtôncũngđãkhônlớn,họmuốnhọpnhautâuxinhoàngthượngnhườngngôichocháu.Khiếnchongôivuangôichúađềudotayquânlínhdựnglên,đểcôngcủahọcàngtothêm.Trongbọnhọlạicómộtsốngườicậymìnhcócôngrồitỏýoánvọng,họmuốnphòchonhàvuathốngnhấtthiênhạ,đểcướplạiquyềnởnhàchúa.Nếukếấymàthànhđược,tôie

cácngàisẽkhôngcònđấtmàgửithânnữa.Tánquậncôngđemlờiấytâulạivớichúa.ChúasaiDoãnKhuêphátgiácchuyệnđó.KhuêbènvucáochoviêncâukêSiêuthọbá,cháugọiTứxuyênhầubằngcậu,cũngcódựmưu.Việcấyđượcgiaoxuốngtraxétthìkhôngthấybằngchứnggìhết.Nhưngtriềuđìnhvẫncholàngườitốcáonóiđúng,bènđưaSiêuThọvềgiamởquêquán.CònDoãnKhuêvìcócôngphátgiác,đượcphonglàmKhuêlĩnhbá,chocaiquảntoánlínhchầuhầuởnộiđiện.Khuêlạicònđượckiêmchứcgiảngquanchohoàngtựtônvàđượcởluôntrongnộiđiệnđểdòxétcôngviệccủaônghoàngđó.Lạinói,hoàngtựtônLêDuyKỳ(trướctênlàDuyKhiêm,hoặcTưKhiêm),làcontháitửLêDuyVỹđãmất.Tháitửxưavócngườiđẹpđẽ,tưchấtthôngminh.Thấynhàvuabịmấtquyền,tháitửcămtứclắm,thườngvẫnkhảngkháinuôichíthuphụclạiquyềnbính.Tháitửlạitừngxemkhắpkinhsử,yêumếncácnhosinh;nênhàokiệttrongthiênhạkhôngailàkhôngngưỡngvọng.TronglúcThịnhvươngcònlàthếtử,chỉvìtranhgiànhtrêndướimàvươngcóbụngghéttháitử.KhiấychínhphicủaÂnvươngkhôngcócontrai,chỉsinhđượcmộtcongáitứclàcôngchúaTiênDung.TiênDungđượcvươnghếtsứcyêuchiều.Nămnàngmớimườituổi,chínhphixinvớivươnggảchotháitửđểsaunàynànglàmhoànghậu.Vươngbằnglòng.MộthômtháitửvàthếtửcùngvàothămÂnvương;vươngmờiăncơmvàđểconrểvớicontraicùngngồimộtmâm.Chínhphithấyvậyliềnnóirằng:-Saochúalạiđượccùngănvớivua?Rồibàtabắtngồiriêngramỗingườimộtnơi.Thếtửgiậntáimặtlại,nhưngvẫncắnrăngkhôngdámnói.Lúctantiệctrởra,thếtửbảovớitháitử:-Haichúngtasẽphảimộtngườisống,mộtngườichết.Vuaấycũngkhôngnênđứngcùngvớichúanày!ĐếnkhiThịnhvươnglênngôichúa,liềnlậpmưuvớigiathầnlàviênquanhoạnThiềuquậncôngNguyễnKimĐĩnh(chínhtênlàPhạmHuyĐĩnh,ngườixãCaoMỗ,naylàxãKimBôi,huyệnTiênHưng,TháiBình),vuchotháitửVỹthôngdâmvớicungnữcủaÂnvương;rồiđemtộiđótâulênhoàngthượngđểbắttháitửbỏngục.Trướcđó,tronggiếngTamSơnởmésauđiệnbỗngcótiếngnổnhưsấm.Tháitửdùngthuậtsốđểbói,biếtmìnhsắpgặpnạn,bènđếnnóivớihoàngthượng.Hoàngthượngcũnglấylàmlo,vẫnphảiluônluôncầunguyệnchocon.Kịptớingàybịbắt,tháitửbiếttainạnxảyrađếnnơi,liềnvàoẩnởtrong

điệnngủcủahoàngthượng.QuậnThiềudẫntoánlínhtrướctiênxôngthẳngvàoĐôngcung,địnhbắttháitửđãrồimớitâuvua,nhưngtìmkhắpcảĐông-cungkhôngthấy.QuậnThiềuliềnvàothẳngtrongđiện,kểtộitháitửchovuanghe,rồinóirằng:-Tôinghenóitháitửnáuởchỗngủcủabệhạ,xinhãybắtgiaochotôi.Hoàngthượngômmãilấytháitửkhôngnỡrờira.QuậnThiềucũngcứquỳmãiởgiữasânđiện.Tháitửtựbiếtmìnhkhôngthểthoátđược,liềnlạytrướcmặthoàngthượng,rồirachoquânlínhtrói.Saukhigiảivềphủchúa,tháitửbịtruấtxuốnglàmdânthườngvàbịgiamvàongục.RồiThịnhvươngéphoàngthượnglấyngườiconthứtưlàLêDuyCậnlàmhoàngtháitử.Đượcítlâusau,quậnThiềulạisaitaychânvucáochohainhosinhthiđỗởlàngĐanLuânlàNguyễnHuySưởng[chínhlàVũBáSưởngngườilàngĐanLuân,naythuộcBìnhGiang,HảiDương(HảiHưng)]vàLươngGiản(ngườixãTàoSơn,huyệnNgọcSơn,naylàTĩnhGia,ThanhHoá),rằnghaingườinàyâmmưucướptháitửrakhỏingụcđểcùngdấyquânlàmloạn.Việcnàyđượcđưaxuốngcácquanbànbạc,vàbắtSưởngđểtraxét.Giảnkhiấyđãkịpbỏtrốn.CònSưởngbịđánhđauquá,khôngchịunổiroivọt,đànhphảinhậnliều.Thếlàtháitửphảighépvàotộithắtcổ.Ngàyhànhhình,bầutrờitựnhiêntốităm,giữabanngàymàchỉcáchnhaugangtấccũngkhôngtrôngrõ.Chừnghơnmộtkhắcmớilạisángsủa.Già,trẻ,trai,gáitrongthiênhạ,khôngailàkhôngrơinướcmắt.Họđềuchorằngđólàviệctráingượcnhất,bithảmnhấttừxưađếnnay.Hômấynhằmngày20thángchạp,nămTân-mão,niênhiệuCảnh-hưng(1771).Saukhigiếttháitử,Thịnhvươngbắtđầucóchíthốngnhấtđấtnước,địnhbắtcảbaconcủatháitửgiamvàomộtnơi.Mộthôm,chúatắmgộiănchay,rồingựrahồTâyđểcầuthầnbáomộng.Đangđi,chợtthấytrướcmặtcómộtcáikiệu,trênkiệucómộtngườingồichĩnhchện,nhìnkỹtérađólàtháitửVỹ.Chúatruyềnhỏiquânlínhcóaitrôngthấyxekiệugìởtrướcmặtkhông.Quânlínhđềunóikhôngthấy.Chúalolắm,liềnsaiquayngayvềcung.Đêmấy,chúađangnằmtrongmàn,bỗngthấymộtngườiđầuđộikhănhồng,mìnhvậnáođỏ,taycầmmộtchiếcmáichèo,vạchmànrarồiđứngởđầugiườngtrừngmắtnhìnmình.Chúavộihỏiaithìngườiấyđáprằng:-TalàDuyVĩđây!Chúacảsợ,bấygiờmớibiếtđólàlinhhồncủatháitửVỹ.Nguyênkhitháitửbịbắtthìmộtngườiđànbàtrongcungbếcácconcủatháitửchạytrốnvềphíatây,vàongủnhờnhàmộtngườidânởlàngDịchVọng,huyệnTừLiêm.Ngườidânnàyđêmtrướcđãmơthấycóngườibảorằng:"Màyphảiquétrửanhàcửa,sânsướngchosạchsẽ,thiêntửvàtháihậusắpsửatớinơi?"Tỉnh

dậyhắntanghĩbụng:"Mìnhlànhàdân,đâuđượccáimaymắncócácbậcchítônngựtới?"Rồisuốtngàyhômđó,hắntachắptayđứngđợiởngoàicổng;nhưngđợimãimàvẫnchảthấymộtai.Đếnxẩmtối,mớithấymộtngườiđànbàbồngconxămxămtiếnđếntrướccổngxinngủnhờ;hắntaliềnđónngayvàotrongnhàvàmờingồilênchiếcphảncaonhất.Saukhiđãkểquacâuchuyệnchiêmbaochongườiđànbànghe,hắntalạinói:-Cứtheogiấcmộngđêmquacủatôinhưthế,thìbàvàcáccậuđâyhẳnphảilàdòngdõiquítộc;nếukhôngphảithânthíchnhàvua,ắtcũnglàhọhàngnhàchúa!NgườiđànbàđóchínhlàcungphihọNguyễn,nghenói,vộigạtđimàrằng:-Câuchuyệnchiêmbao,cógìlàbằngcứ.Bácđừngnóinhảm,đólàviệcchếtngườichứkhôngphảichuyệnchơiđâu!Ngaysớmhômsau,mấymẹconlạitừgiãchủnhàmàrađi.Nhưngchẳngbaolâu,bịngườitadòtheotungtíchbắtđược,đưavềantríởtrấnSơnTây,rồilạibịgiảivềkinhđôvàgiamởngụcđềlĩnh.KịpđếnkhiquânlínhphòthếtửTônglàmchúa,thìhoàngtôn(LêDuyKỳ)đã17tuổi.Nhâdịpấy,quânlínhbènmangluônkiệutớinhàgiamđónhoàngtônvềđiện.Hoàngtônmặtrồngmắtphượng,tiếngnóinhưchuông,quânlínhthấyvậyđềukhen:"Thậtđúnglàbậcthiêntử"BànộithếtửTôngxưanayvốnthânvớitháitửLêDuyCận.Thấyhoàngtônvề,bàtasợtháitửCậnmấtngôi,liềnsaingườigiảvờmờihoàngtônvàochầuởcungHuỳnh,đểlừabắthoàngtônđemdìmxuốngsôngNhĩHà.Lúchoàngtônvàocung,bàtachotaychânbứchoàngtônphảinằmlêncángrồibímậtkhiêngđi.KhiquahồSen.hoàngtônnằmtrongcángkêugàoầmĩ:línhcanhnghetiếng,quátphảiđứnglại.Phucángvàtênđitheobỏchạytứtung,nhânđóhoàngtônđượcthoátnạn(theoCươngmụcthìhơikhác;bànộiTôngsaihoạnquanLiêmTăngépKỳtớichầuhầu,đểbímậtgiếtchết.Kỳchốikhôngđược,vừakhócvừađi.Dođó,quânlínhpháthiệnđượclahétđòitrarakẻthủmưu.HọtìmLiêmTăngkhôngthấy,cóýngờchoCậnchủmưu).Bấygiờbaquânồnàonhốnnháo,muốntrarakẻmưuhạihoàngtônđểbắtmàgiếtđi.TháitửCậnngheđượcchuyệnđó,liềnvàophủhầuchúa.Thấykiệutháitửđểởngoàicửaphủ,quânlínhđềutứcgiậnnói:"Ngôivualạicóthểcầumaymàđượcà?Đểchicáicủanàyđểhắntiệnđườngchạychọtlàmnhữngviệcbậybạ!"Rồihọphátanchiếckiệu.TháitửCậnhoảngsợphảiănmặcgiảlàmthườngdânmàlẻnvềcung.Chúabiếtviệcđólàdoởnơibàmìnhgâyra,bèndụquânlínhkhôngnênlàmồnào.RồilậptứcsaitriềuđìnhbànđịnhviệcdựnghoàngtônKỳlên

ngôiđôngcung,chođượcyênlòngbaquân.ChúaéptháitửCậnphảinhườngngôivàgiángphonglàmSùngnhượngcông.ThếlàhoàngtônLêDuyKỳđượclênngôilàmhoàngtựtôn.Hoàngthượngliềnsaiđặtracácgiảngquanđểtrôngnomviệchọchành.Côngphudạydỗấy,ngàythángthêmnhiềumãi.Dođócáitiếngthánhhiềnnhânhiếucủahoàngtônđượcđồnvangkhắpcảtrongngoài.Cũngdođómàquânlínhmớicócáimưutônphòchohoàngtônlênlàmvua.ĐếnkhiDoãnKhuêtốcáo,tuytraxétkhôngthấycóbằngchứnggì,nhưngcuốicùngchúacũngvẫnngờ.Mộthôm,quânlínhhọpnhau,đemviệcđónrướchoàngtônởnhàgiamratâulênhoàngthượng,đểkểcôngvàxinđượcbanơn.HoàngthượngchobaquânvàolạyởsânđiệnVạn-thọ,tuyênchỉuýlạohọ.RồitruyềnchoviêntảphiênlạisaingườiđánhcáhồSenlên,chọnlấycátrắmlàmgỏithếtđãicảbọn.Sauđómớitừtừbànđếncáchthưởngcôngchohọ.Lúcquânlínhngồidựyếntiệcởtrênđiện,cókẻchạyđibáotinvớichúa.ChúachođòingayquốcsưNguyễnKhản,quốccữuDươngKhuôngvàophủvàbảo:-Cáimưumôtônphòcủabọnkiêubinhthậtlàgiậpkhôngthểtắtđược!Hiệngiờchúngnóđangtụhọptrênđiệnnhàvua.Vậytanênlàmthếnào?QuốcsưNguyễnKhảnđáp:-Xinchobắtmàgiếtđi!ChúabènsaiviênđầuhiệuđộiNhưng-nhấtlàTriêmvũhầu(tênlàNguyễnTriêm)đemđộiquânPhong-vânđếnvâybắt.GãTriêmvũhầunàyngườilàngPhúHoa,huyệnYênLãng,thiđỗtạosĩ,dángngườihùngvĩ,cócanđảmlạicósứckhoẻ.Saukhivângmệnhchúa,Triêmvũhầuliềnxáchgươmđithẳngrangoàicửaphủ,rồituốtgươmra,lấytaygạigạivàolưỡigươmmànói:"Gươmsắclắm!Gươmsắclắm!Chémđượcđầukiêubinhđây!".Tiếpđógãdẫnquânxôngthẳnglêntrênđiện,vâylấychỗbọnkiêubinhđangtụhọpănuống.Baquânđangmảimêchèchén,thấycólínhđếnvâybắtthìđềuhoảnghốtbỏchạytánloạn.TriêmvũhầuvàđộiquânPhong-vânđuổibắtđượcbảytên,đemgiảivềphủchúa.Chúalậptứcchovớicácquantớiđểbàncáchxửtrí.Cácquantớiđôngđủ,đemcảbảytênratrahỏi.Bảytêncứthựctìnhkhaihết,khôngcóâmmưugìkháccả.Cácquanhọpbànđềucóýchechởchohọ.RiêngnguyêncữuDươngKhuônglạiquảquyếtmàrằng:-Khôngphảihỏitộitrạngnàocả!Chỉcáithóihaytụhọpmàkhôngchừacũngđángxửchémrồi,cònphảibànbạclàmgìnữa?Bọnchúngcứcậyđôngngườimàngôngnghênh,khôngthểmộtlúcgiếtchohếtđược.Nhưnghễđứanàophạmtộithìquyếtkhôngdungtha.Vínhưcảbóđũathìkhông

thểnàobẻgãyđược,nhưngnếucứrútriêngmộthaichiếcramàbẻ,thìlâudầnrồicũngphảigãyhết.Hômnọchémbốnđứađó,thếlàchịuchếtbốnđứa,cóthấychúngbắtđềnđượcaiđâu?QuốcsưNguyễnKhảncũngnóithêm:-Lờibàncủaquốccữuthựclàcólý.Cácquancứnêntheoluậtmàthihành.Cácquanbènchiểutheođiềuluật"vàotrộmhoàngthành"màxửcảbảytênvàotộibêuđầu.Tờkhảidânglên,chúasaiđemtộiphạmrachémngayhômđó.Trongtriềungoàiphố,aicũnglấylàmhểhả.Bữaấynhằmngày15thángtháitửnămNhâmthìn,niênhiệuCảnhhưng(1772).Sauvụbảykiêubinhbịgiếtchết,baquânthẩyđềuđemlòngoángiận.Họlạihọpnhaubànbạc.Mộtngườitrongbọnnói:-Ngàynayđượccótriềuđìnhnày,khiếnchochúatôingồiyênmàhưởngphúquí,đềulàdocôngsứccủachúngmìnhcả.Thếmà,họchẳngơnthìchớ,lạicòncholàkẻthù,độngmộttílàbịđènén.Nếuchúngtacứchầnchừnínnhịnmãi,khiếnchocáimưu"bẻđũa"củahọthànhđược,thìrồibọnmìnhsẽkhôngcònngườinàosốngsótđâu!Mộtngườikháclạinói:-Chúngtakhôngbiếtbẻ,chỉbiết"đả"thôi!Maumaumỗingườimộtđấm,đưangaychúngđitheoquậnHuy,xemchúngnócócònbẻđượcnữahaykhông?Rồihọhẹnnhauđếnhômsau,vàolúctanchầuthìsẽkhởisự.Cókẻđemviệcđómậtbáovớicácquantrongtriều.Cácquannửangờ,nửatin.Sớmhômsau,quốccữuDươngKhuôngvàTriêmvũhầuđilénvàotrongphủ.CònquốcsưNguyễnKhảnthìđóngcửanằmnhà,khôngdámvàotriều.Tanchầu,quânlínhchianhauđibủavâycácdinhthự.VàonhàDươngKhuôngvàTriêmvũhầu,khôngthấyhaingười,quânlínhtứcthìhònhauphánhà.Chỉtrongchốclát,cảhaidinhđóđềubịsanthànhđấtbằng.RiêngởdinhquốcsưDươngKhuông,cómộtthủhạlàngườikháchphươngBắc(chỉngườiTrungQuốclúcbấygiờ),vốnrấtgiỏithuậtđánhkiếm.Nghetincóbiến,hắnvộituốtgươmrađứnggiữởcổng.QuânlínhnombộdạngngườikháchphươngBắcngờởtrongcònnhiềutaykiếmkháchkhác,nênkhôngdámvào.Nhưnglâulâu,họthấyraravàovàovẫnchỉcómộthắnta;tứcthìcảbọnliềnsấnngayvàosátcổng.Ngườikháchmúagươmrađánh,chémbịthươngvàingười,quânlínhkéoùavào,vằmhắnranátnhưbùn.Rồihọxôngthẳngvàotrongdinh;lúcấyKhảnđãthayđổiquầnáo,theođườngtắtchạyracửaôTrườngBắnmàtrốnđirồi.QuânlínhlậptứcphátandinhcủaKhản.ChúanghetindinhthựcủaquốcsưNguyễnKhảncóngườicanhgiữ,chorằngKhảnđãphòngbị,chắckhôngviệcgì;bènsaimộthiệuquânđếnngay

đóđểphângiải.NhưnglúcquanquântớinơithìKhảnđãbỏtrốn,dinhthựđãbịphágầnhết.Sauđó,đámkiêubinhlạikéovềphủbảovớichúarằng:-Quốcsưmangquânrangoàilàmloạn,xinchúachongườiđuổitheo!ChúabấtđắcdĩphảisaiviênthịthầnlàthiêmtribinhphiênThoantrunghầuđemquânđuổitheoKhản;nhưnglạidặnngầmlàcứđitừtừđểchoKhảnchạythoát.ThoantrunghầuđuổiđếnôCầuGiấykhôngtheokịpKhản,lạiquaytrởvề.QuânlínhgiậnThoantrunghầukhôngchịuđemhếtsứcrađuổi,liềnkéođếnnhàpháluônnhàhắnta.Thoantrunghầucũngphảichạytrốnnốt.Quânlínhkhôngbắtđượcbaviênquanấy,lấylàmcămtứclắm.SaukhidòbiếtquốccữuDươngKhuôngvàTriêmvũhầulẩntrốntrongphủchúa,họbènchainhauchắnkíncửaphủ,rồichomộttoánxôngvàobêntrong,đòichúaphảiđưahaiviênấyrachohọ.Chúanóidốirằng:-Khôngthấyaitrongnàycả!Quânlínhđềunhaonhao:-Chúngtrốnvàophủ,đãcóngườitrôngthấyrõràng.Ngườitacònnhớcảgiờchúngđivàonữa,thếnhàchúacònchốià?Xưanayhálạicóchuyệnvuachúachứagiặcởtrongcungbaogiờ?Dươngtháiphivừakhócvừadỗdànhcácquânlínhrằng:-Cáithângoábụamaynhờcóbaquânphòchúamớiđượcnhưthếnày!Naychỉcòncómộtđứaem,xinbaquânhãythamạngnó,đểchođượctrọnvẹncáiơnxươngthịt.Đámkiêubinhthétlên:-Thamạngcậuấyà!Thếhômnọbảymạngngườichết,aitha?Nếucòncốgiấu,cungkhuyếtsẽratrongaylậptức,cáiđóchắccũngkhônghayhogì!Tháiphibènngồisụpxuốngđất,chắphaitaylạiváilạy,vanxin.Cácquânlínhlạinói:-Khôngnóichuyệnvớiđànbà.Chỉhỏinhàchúathôi!Chúanói:-Bứcbáchnhauthếnày,thàđừnglậplàmchúacònhơn!Quânlínhnói:-Tưởngrằngmuốnlàmchúanênmớilập,chớnếukhôngmuốnthìcóaiép?Mộtngườinữahùatheonói:-Bẻmmépthế!Thôi,hãyxuốngkhỏibệđi!ChúngtôimờiThuỵquậncôngđếnlàkhắcyênchuyện.Chúahoảngsợ,khôngdámhohegìnữa.Lúcbấygiờđãsắptối,bọnquânlínhđềutảnravề,vàhọcònnóithêm:-Bắtchúngnócũngvínhưbắtcá.Nướcsâuthìcácònlặn;đếnmaitháocho

cạnnước,xemchúngnócóthểbaylêntrờiđượckhông?Đêmấy,kiêubinhcanhgiữcửaphủrấtchặtchẽ.Chúabànvớitháiphirằng:-Khíthếcủachúngnhưvậy,khôngthểdùnglờinóisuôngmàgiảnggiảiđượcđâu.Cầnphảimấtnhiềucủađấmmõmchochúngnó,mayramớixong,nếukhông,thìphảixoaykếkhác...Tháiphiđáp:-NghenóicótênNhuyếnThọ,biệnlạiđộiNhưng-nhấtlàmộtđứagiảoquyệt,bọnkiêubinhlàmgìcũngphảihỏimưunó.Sángmai,chúabènchongườiradụThọ,ngỏýđútlót,bảoThọhễnhậnthuxếpviệcnày,sẽgiaomộtvạnlạngbạc,bavạnquantiền,choymặcsứcmuốnlàmgìthìlàm,khôngcầnhỏiđến.Lạihứathêmrằng:"Nếulàmxongviệc,sẽcòncótrọngthưởngnữa".NhuyếnThọtrongbụngđãưng,nhưngcònlàmbộkhókhănmàrằng:-Bọnhọmuônngườimuônmiệng,khómànóinăngđượcvớihọ.Vảchăng,hễđãngỏýđútlótthìthếnàohọcũngsinhngờvực.Rồingộnhỡlúcấylạicómộtvàingườibànngangvàonữa,làmchocơngiậncủahọbốclên,thìlưngtôiphỏngchịuđượcmấyđấm?Ngườicủachúasaiđếnvẫncốkèonài.NhuyếnThọngầnngừđáp:-Nếuvậyđểtôilựachọnlấymấychụcngườihunghăng,táotợnnhất,đemtìnhthựcrabànvớihọ,rồibảohọphụhoạthêmvớitôi.Nhưngkhibànbạc,giảsửmấychụcngườinàycóđòithêmđiềugì,thìtuỳnhàchúathươnglượnglấy;tôichỉxinđứngralàmkẻdànxếpmàthôi.Cònnhưcáikhoảntiềnbạccôngcộngkia,cũngxinđợiđếnlúcquânlínhtậphợpđôngđủđã.Bấygiờnhàchúasẽtựngỏlờitrước;tôivàmấychụcngườinàyởbêncạnhhùathêmvào,nhưthếviệcmớicóthểthànhđược!Ngườiấyvềnóilạivớichúa.Chúabằnglòng,liềnsaiđưariêngNhuyếnThọmộtngànlạngbạcđểhắnphânphát.Gầnchiều,quânlínhlạitụhọpvàtiếnsátvàotậntrongphủ.Chúavàtháiphilạiphảiradỗdành.Bọnlínhnói:-Việcgìmàphảilắmmồm!Cứvàotrongcửacấmlùngkhắptoàphủ,rồitúmbúitóclôira,hỏihắnxemcáinắmđũaấycòncóthểbẻđượcmấychiếcnữa?Chúanói:-Baquânlàmnhưvậythìcósướnggì,chẳngquachỉthêmbẩntaymàthôi!Nayquảnhâncóchútquàmọnlàmộtvạnlạngbạc,bavạnquantiền,xinđưađểkhaothưởngbaquân,mongbaquânhãynghĩlạimàthathứchohaicáimạngnhỏbéđó!Đámkiêubinhđáp:-Chúacòntiếchaingườiđó,rồisẽthấyphủđườngcũngkhônggiữđượcđâu.Bọntôicầngìsốtiềnbạcấy!

Giữalúchọđangnhaonhao,NhuyếnThọbỗngvượtlênphíatrướcvànói:-Nhàchúalàbềtrênđãphảichịunhũnnhưvậy;cácanhemkhôngnênănnóicạntàuráomángquá!Tiếpđóbọnmấychụcngườikiacũngmỗingườimộtcâuphụhoạthêmvào.Rútcụclínhtrángaichẳnghámlợi,họbèndịugiọngmàrằng:-Đãthế,thìhãythachoemruộttháiphi.CònTriêmvũhầulàngườigiữatrời,bọntôiphảixinmỗingườimộtmiếngthịtđểnhắmrượu,rồisẽtanvềngaytứckhắc.Nếukhông,thìdẫucósốtiềnấycũngchẳnglàmchobaquânnguôigiậnđược.Chúanói:-Thathìthacả.Saocòntáchbạchngườinọngườikia?Quânlínhnói:-NhàchúanếucònquanhcochechởchoTriêmvũhầu;bọntôikhi"máuđãnhậptim"(docâutụcngữ:"Máunhậptim,nhàlimcũngnhỏ"),thìngaycảquốccữucũngkhôngthanữa!NguyênhômtrướcTriêmvũhầutrốnvàophủ,lẩnởtrêngácKỳ-lân,vẫndùngđôikiếmđểgiữmình.Tronglúcbọnquânlínhđòigiết,Triêmvũhầubụngbảodạ:"Nếuchúngkhôngnghenhàchúađiềuđình,màcứxôngvàobắtta,thìphảiđứngtrênthangchémlấydămbacáiđầucủabọnchúng,chứtakhôngchịuchếtmộtmình!".Đếnlúcnàyviệcđãgấpquá,chúabènsaingườiđếndỗTriêmvũhầurằng:"Bâygiờxãtắcnguynannhưtreotrênsợitóc,nhàchúakhôngthểcốgiấutướngquânđượcnữa.Vậyxintướngquânhãyvìchúachớtiếccáichết,đểchonhàchúađượcyên.Đólàcôngmuônđờicủatướngquân!"Triêmvũhầubấtđắcdĩphảitrèothangxuốngramắtchúamànói:-Chếtthìchết,thầnxinhaitayhaikiếmtunghoànhvớichúngnómộttrận,giếtgọnlấyvàitrămđứa,chohảbớtcơngiậncủanhàchúa!Chúanói:-Nhưthếchỉlàmchotháiphikinhsợ,màquảnhâncũngchẳngđượcyênnào!Triêmvũhầuquẳnghaithanhgươmxuốngđấtnói:-Bótaymàchịunhưthế,thầnđànhchếtuổngvậy!ChúakhócmàtừbiệtTriêmvũhầu.RồilạihứavớiTriêmvũhầurằng,saukhiychết,sẽcấpchomộtngànkhoảnhruộnglàmcủanốiđờivàphongcholàmphúcthần,bắtdânmườilàngthờcúng.Triêmvũhầuđáp:-Thầnchỉvìchúamàchết,đâuphảicầumongtướclộc?Xinchúahãyrasứctăngthêmuyquyền,xoayloạnlàmtrị,thìthầndẫuchết,xươngvẫnkhôngmụcnát!Chúabèntựtayviếtsáuchữ:"Trungnghĩatrángliệtđạivương"đưachoTriêmvũhầu.Triêmvũhầuquìxuốngnhậnmảnhgiấyđó,vêtròn,nuốtvào

bụng,rồilạytạchúamàđira.KhiquađiếmTiểu-bút,Triêmvũhầubịđámkiêubinhlôikéovàhỏi:-Gươmsắccủamàybâygiờnhưthếnào?Triêmvũhầuđáp:-Taokhôngthểdùngthanhgươmđóchémđầuchúngbaylàtheomệnhchúavàvìxãtắcđóthôi.Nhưngmà,chẳnglâugìđâu,taochếtrồi,sẽcóngườikhácđếnchặtđầulũchúngbay.Đếnlúcấy,chúngbaysẽbiếtgươmcósắchaykhông!QuânlínhxúmvàotoanđánhTriêmvũhầu,gãcảnlạimàrằng:-Đâylànơinghiêmcấm,khôngđượchànhhung.Hãyđểtaorakhỏicửaphủ,ngồiyênđâuđấy,rồithahồchochúngbaymuốnlàmgìtaothìlàm.Đoạngãbướckhoanthaiđếnbêncạnhcầuđá,tìmchỗ,ungdungngồixuốngvàbảobọnquânlính:-Nào,bâygiờchúngbaylàmgìtaothìlàmđi!ĐámkiêubinhlấygạchđáđậpmãivàođầuTriêmvũhầukhiếnmáuchảyđầymặt.Nhưnggãvẫnngồiyênkhôngcựa,khẽlấytayáolaumặt,rồivừacườivừanói:-Bâygiờtaokhôngthiđấuvõ,nhưngvẫncònthicanđảm!Thếmớilạchứ!Ngayđó,mộttênlínhđứngsaucầmgiáođâmthọcvàolưnggã,gãmớichết.Triêmvũhầuchếtrồi;quânlínhvẫnchưahếtgiận,lạivàobuộcchúaphảixửlạivụánvừaqua.Chúabấtđắcdĩphảigiaoviệcđóxuốngchotriềuđìnhbànđịnh.Quốcsư,quốccữuđềubịbãichứclàmdânthường.Bảytênlìnhbịchémngàytrướcđềuđượcđềnmạng.Từđó,kiêubinhlạicàngngôngnghênhtợn.Tạicácđườngphố,họcứdăngtaynhaumàđi.Cácvịcônghầugặphọđềuphảiquayxetránhsanglốikhác.Lạinói,NguyễnKhảnlúcmớiphụcchức,đượclàmtrấnthủSơnTây;đếnkhivàolàmtểtướngthìchoemruộtlàĐiềnnhạchầuNguyễnCương(CươngmụcchéplàNguyễnĐiều.CósáchlạichépNguyễnĐiền)rathay.Hômấy,Khảnlậtđậttrốnrangoàithành,dùngvõngmộtđònbắthaingườikhiêngđi,nhằmhướngSơnTâymàchạy.Tớitrấn,Cươngrađónvàotrongdinhvàhỏiduyêncớ.Khảnđáp:-Tụcngữnói:"Quânbấttrị".Thậtlàđúnglắm!RồiKhảnđemđầuđuôicâuchuyệnkểhếtchoCươngnghe.Cươngnói:-Bâygiờviệcđãnhưthế,anhđịnhđốiphórasao?Khảnvốnlàhạngngườixuềnhxoàng,khôngcócơmưu,ngheemhỏiliềncườivàđáp:-Trừracóthuậtquỷthần,hễthấychúngnóhọpnhau,tứcthìtheođếnmàámảnh,làmchochúngnóđaubụngnứtruột,nhưTềthiênđạithánhbópHoàngMy(ĐiểnnàylấyởtruyệnTâydu),khôngbiếtđằngnàomàlầnnữa,

hoạmaychúngnómớisợ.Chứcònsứcngườithìkhônglàmsaođược!Cươnglàkẻcónhiềumưumẹokhônngoan,liềnnóivớiKhản:-Tôicómộtmẹo,cóthểkhiếnchochúngnóchếtráo.Khảnhỏi:-Mẹonhưthếnào?Cươngđáp:-Ngàynaydântrongbốntrấn(SơnNam,SơnTây,KinhBắc,HảiDương.ThờiLê,4trấnởchungquanhkinhđônàyđượcgọilàkinhtrấnhaykinhlộ,lànhữngnơichechởchokinhđô;ngoàikinhtrấnlạicó9phiêntrấnhayphiênlộnhưCaoBằng,LạngSơn,TuyênQuangv.v...làphêngiậuchechởchocáckinhtrấn)đangoánghétchúngnóđếnxươngtuỷ;nếuailấydanhnghĩadiệtkiêubinhđểkêugọi,thìchỉcầnhômộttiếng,khôngngườinàolàkhônghưởngứng.Trấnnàyởvềmiềnthượngdu,dânchúngthuầnhậudễbảo.TrướckiaanhlàmtrấnthủHưngHoá,cáctùtrưởngđịaphươngđềulàthuộchạcủaanh,anhbảochắchọphảinghe.TrênvùngTuyênQuang,phiênmụcDiễnquậncông(tứcHoàngVănĐồnggiữMỏđồngTụLong,TuyênQuang)giàucónhấtthiênhạ,nămxưacótộiđượcanhcứugiúp,ôngtahẳncònnhớơn;nếuviếtthưlênrủ,thếnàoôngấychảtheo.ởtrấnSơnNam,quậnThạc(tứcHoàngPhùngCơ)làtướngđánhtrămtrận,vốnnổitiếnglàbậcvôđịch.RồiởtrấnKinhBắcthìThầntrunghầu(tứcTrươngTuân),ởtrấnHảiDươngthìTháiđìnhhầu(tứcTrịnhTựQuyền),đềulànhữngtaycómưutrí.Bâygiờhãydùngmậtlệnhnhàchúa,saihọngầmnuôinghĩasĩ,giữvữngdinhtrấn,vànghetheosựđiềukhiểncủaanh.Cònanh,vốnlàmộtvịtểtướnglạikiêmchứcsưphó,thìmộtlờinóirakhỏimiệng,trấnnàolạidámkhôngtuântheo.BênKinhBắccòncóhaitêntướnggiặcđầuhànglàtúHuyvàcaiHồ,đềulànhữngtaydữtợn,tinhkhôn.HiệnchúngđangởchỗviênnộithầnNhậttrunghầu;nếuthảchochúngvàsaiđixuigiụchaiphủLạngGiang,BắcHà(đềuthuộcBắcGiang),chắccũnggiúpchomìnhđượcmộttay.TrênTháiNguyênlạicótêngiặcgiàlàcaiGià,thuởxưađãtừnglàmmônhạcủaanh,hẳnanhcũngcóthểsaikhiếnđược.Cảbấynhiêunơitahẹnnhaucùngngàykhởisự.Phàmưubinh(thờiLêtrunghưng,kénlínhở3phủthuộcThanhHoávà12huyệnthuộcNghệAnđểchuyênbảovệkinhthành.Loạilínhnàyđượcưuđãihơncáclínhnơikhác,vìthếgọilàưubinh,hoặccũnggọilàlínhtamphủ)Thanh-Nghệ,hễđứanàoởcáctrấnngoàiđềuphảitrừchohết.Đứanàotrốnthoát,chodânsởtạicứbắtmàgiếtđi.Rồithìbốnphươngtámmặtcùngậpvàokinhthànhkiêubinhắtsẽkhôngcònđườngmàchạynữa.Đólàmộtkỳcôngmuônđờimớigặp,anhnêntínhgấpđi!Khảnnghexong,nói:-Haylắm!Nhưngnaychúacònđangởtrongtaychúng;némchuộtlạicóthểkhôngkiêngđồvậtđượcư?(ýmuốnnóidiệtkiêubinhlạisợvạđến

TrịnhTông)Cươngnói:-Đólàviệcrấtdễ:Trướchãysaingườitrìnhvớichúa,bímậtlấyhếtvàngbạc,củacảitrongkho,phântánracáctrấn;tháiphi,vươngtửvàcáccungtầncũnglénđưacảrangoàithành,hễgặpchỗnàotiệnthìhãyởtạm.SauđóngầmbáochoquậnThạcđemthuyềnchởquânđếnbếnThanhTrì,nóiphaolàđituầnsông:rồigiấukínmộtchiếcđòngang,đợisẵnởbếnTâyLong.Cònchúathìsẽmặcquầnáothườngdân,cấtlẻnxuốngchiếcthuyềnấyđixuôiđếndinhtrấnSơnNamvàtạmđóngtạiđó.Xongđâuđấybấygiờcáctrấnmớicùngkhởisự.Nhưvậy,thìkhôngcònlongạigìnữa!Khảnmừngmàrằng:-Khôngcóchú,tôikhôngnghĩđượcđếnthế.Dẫukhôngthànhcũnglàmộtviệclàmhảdạ!RồiKhảnlàmtờmậtkhảiđưavềchochúa.Chúamừnglắm,viếtngaytờmậtchỉkhenngợi,đồngthờihẹnsẵnmọiviệc.Tiếpđó,chúamờitháiphicảitrangvàlẻnrangoàithành,đếntạmtrútạinhàngườichồngbàdìthứbảycủachúaởlàngVănGiáp,huyệnThượngPhúc.Vươngtửvàcáccungtầncũngđềutheocảđếnđó.Mộtmặt,chúachomởkholấyhếtvàngbạcchâubáu,saicácthịthầnthântínngầmđemra,giaophóchobốntrấn.Mộtmặt,chúachohẹnvớiquantrấnthủtrấnSơnNam,đúngngày28thángấythìbímậtđếnđónmình;lạihẹnvớicáctrấnđúngngàymồngmộtthángsauthìcácđạosẽcùngkhởibinhcảmộtloạt.Côngviệcsắpđặtnhưthếlàxong.Tớingàyhẹn,quậnThạctheolệnhchúađemthuyềnđếnđón.Khiấytrongkinhhếtsứcnhốnnháo:ngườitakháonhaurằngquantrấnthủSơnNamsắpđemquânvàothành,đểgiếthếtkiêubinh.Đámquânlínhnghetinấyđềuhoảnghốt,ngầmchovợcongóighémhànhlýđemrangoàithànhvàtrốntránhđicácnơi,cònởkinhchỉđểlạinhữngngườithuộc"quântịch"màthôi.Rồichúngkéonhauvàophủchúa,xinchúacấptốckhởibinhđánhdẹp.ChúabấtđắcdĩphảirangựởTrạchcácđểuýlạobaquân.Trongđámkiêubinhcókẻbiếtmưucủachúa,liềnmắngchúarằng:-Chúađừngtưởngchúngtôikhôngbiếtmàhòngđemđầulưỡirakhuamúađểcheđậy.TừđâytheocửaTuyênVũđira,rồiđếnbếnTâyLong(tụcgọilàTâyLuông,ởthẳngphíasaunhàhátthànhphốHàNộibâygiờ);chẳngquachỉđộtrămbướcđãcóthuyềncủaquậnThạcchờđónsẵnsàngởđó;trôngtrướctrôngsau,khinàothấykhôngcóngười,thìbướclênthuyềnchonhanhrồitìmđườngmàđichứgì!Chúabiếnsắcmặt,nínlặngquayvào.Từhômấy,quânlínhcanhgiữphủchúarấtngặt.Nhữngngườinàoravào,hễhơicóvẻkhangkháclàbịhọkhámxéttrahỏiliền.Vìvậy,chúakhôngdámrakhỏicung.QuậnThạcnghetin,lạirútquânvề

trấncủamình.Chúasaingườirabáolạivớicáctrấnhoãnngàykhởisự,nhưngchưađếnkịpthìcácđạotheođúnghẹncũđãrầmrộkéoquânlênđường.Thiênhạcựckỳnáođộng.Hàokiệtcácnơiđồngthờinổidậy,aiaicũngnóiphảitiêudiệthếtkiêubinh.Ngàyhômđó,hếtthảykiêubinhhaixứThanh-Nghệđóngởcáctrấnđềuphảibỏtrốn,lúcđiqualàngmạcchúngkhôngdámlêntiếng.HễkẻnàobuộtmiệnglòirathổâmThanh-Nghệ,tứcthìbịdânchúngbắtgiếtngay.Bọnchúngphảiluônluôngiảcáchlàmngườicâm,ănxinởdọcđường,rồilầnmòvềkinh,báochođámkiêubinhởđâybiếtcáitinnaymaiquâncáctrấnsẽvềhọpởdướithành.Đượctinnày,bọnkiêubinhởkinhtứcthìhọpnhaubàncáchchốngcự.Rồihọchianhauthànhcácđạokéođi.NhưngđạophíatâymớikéorađếnĐại-phùng,đạophíabắcmớikéođếncầuVịnhthìđãbịngaycáctaythổhàođịaphươngđánhthua.Họphảibỏcảkhígiới,cốmangvếtthươngmàchạyvềkinh.Bấygiờkinhthànhchấnđộng,dânhàngphốkẻchợđềudắtdíubồngbếnhaurangoàithànhchạytrốn.Đámkiêubinhvừasợvừatức,gọichúalàgiặc.Rồihọkéovàotrongphủ,lấyhếtbinhkhí,chiachocơđộicácdinhnắmgiữ.Phủchúalúcấykhôngcònmộttấcsắtnàođểtựvệ.Đêmhômấy,kiêubinhbắtđượcbốntaynghĩasĩlẻnvàothành;họliềnbímậtđemđếnhộisởcủahọđểtrahỏi.Mấytaynghĩasĩđauquá,khailiềurằngđêmnayquânởngoàisẽvàođánhúp.Đámkiêubinhcảsợ,bènbảonhauphòngbịnghiêmnhặt.Súngnhồisẵnmồilửa,gươmtuốtkhỏivỏ,suốtđêmhọhòhét,đilạirầmrập,kinhthànhhầunhưsắpvỡ.Sớmhômsau,họđemchémcảbốnnghĩasĩ,rồixúmquanhphủchúamàtráchrằng:-Nhờcóchúngtôiphò,chúamớiđượclênngôi.Naychúalạicoichúngtôilàkẻthù.LínhThanh-Nghệhaitrămnămnayvẫnlànanhvuốtcậtruộtcủanhàchúa.Bâygiờchúalạinỡdấyquânbốntrấnvềgiếthạilínhhaixứchúngtôi.Tindadẻmàngờcậtruột,giơdaocưađểcắtnanhvuốt,kẻnàobàyramưuấyđềulànhữngkẻbỏthuốcđộcchochúa.Nếuchúakhôngmaudụbốntrấnbãibinh,thìđừngcótráchchúngtôilàvôlễ!Chúamộtmựcchốilàkhôngbiết,rồingầmsaingườibảocáctrấnbãiviệcấyđi.Đámkiêubinhkhôngbiếtlàchúađãngầmralệnhđìnhchỉ,nênvẫncònnghingờ.Họbèntụhọpnhau,bànlàmchuyệnđạinghịch.Hẹnđếncanhbađêmấy,nổbatiếngsúngBảo-longlàmhiệu,rồicùngkéovàophủchúađểhànhsự;sẽlấyhếtcủacảiđồvậttrongphủchianhau;sauđólấyxekiệucủachúachởhếtcácđồnghivệcùngsổsáchđưađếnnộiđiện,rồirướchoàng

thượngvềThanhHoađểmưutoancôngviệcsaunày.Thậtlà:Áocáhớhênhnênchẳngquyết,Lònghồcốchấphoángờnhau.Chưabiếtviệcnàyrasao?Xinxemhồisauphângiải.áocá:dịchchữ"ngưphục".SáchThuyếtuyểnchép:Bạchlongngưphục,khốnưDựThư,nghĩalà:conrồngtrắngcảitranglàmconcá,bịngườiDựThưbắntrúngmắt.ởđâyýnóiTrịnhTôngđịnhcảitranglàmthườngdânđểrakhỏithành,nhưngmưucơbịlộ...).

Hồi4Nhờngoạiviện,HữuChỉnhrửathùthầyTỏlòngtrung,TrầnQuánchếttheochúa.

Lạinói,đámkiêubinhsaukhiđãbànđịnhmưumôxong,liềnkéonhauđếnhỏiTrầnNguyễnNhưng.Nhưngvốnquenlàmgiấytờchođámlính;bènlậpngaymộtbảnđiềuước,cắtđặtrõngườinàolàmviệcnào,rồiđưachohọ.Sauđó,Nhưnglạitứctốcđemmưuấyvàobáovớichúa.Chúacảsợnói:-HômquatangồiởcungTrungHoà,cóconquạkhoangbayxuốngtrướcsânvừanhảynhótvừanhìnvàotađếnhaibalần,nhưcóýmuốnmổ.Taphảisaithịthầnlấygiáoraxuamấycái,nómớibayđi.Thấyđiềmấy,bụngtađãbiếtchắclàcókẻdướiđangmưuhạita.Nayquảnhiênđúngnhưvậy.Bâygiờngươihãynênvìtamàgiảnggiảivớihọ,chonóhợpvớicáiđiềm"xuagiáo"củata.RồichúalạihứachoNhưngtiềnbạc,đểNhưngngầmphámưucủaquânlính.Nhưnglàmộtngườinôngnổi,đượcchúatỏýkhenthưởng,tindùng,liềnđikhoengayvớingườikhác.QuânlínhbiếtmưucủahọđãbịNhưngtiếtlộ,bènlùngbắt,NhưngphảitrốnvềvùngThanhHoa.ChúathấyNhưnglàkẻđatâmlạihaykiếmchuyện,nhândịphắnđitrốn,bèncholàmchứckýlụcởThuậnHoá.SaukhiNhưngđirồi,thìvừalúccáctrấncũngbãibinh;vìvậymưucủaquânlínhcũngthôinốt.BâygiờlạinóivềviệcNguyễnHữuChỉnhgiongbuồmrabiểnvàoTâySơntrongnămNhâmdần(1782).ấpTâySơnthuộcđịaphậnxứQuảngNam(QuảngNamhồiấygồmcảbatỉnhNam-Ngãi-Địnhcũ.ấpTâySơnởvàođịaphậntỉnhBìnhĐịnh).XứnàyphíabắcgiápảiVân,phíanamgiápGiaĐịnh,phíatâygiápAiLao,phíađônggiápbiển;bờcõirộnghàngngàndặm.ởấpTâySơncóngườihọNguyễntênlàVănNhạc,tổtiênnguyênlàngườiNghệAn.KhoảngnămThịnh-đức(LêThầnTông1653-1657),quânnhàNguyễnrađánhNghệAn,chiếmcứđượcbảyhuyệnphíanamsôngCả,rồidồnbắttấtcảdâncưđưavềNamchosốngởvùngTâySơn.TổbốnđờicủaVănNhạc,chuyếnấycũngbịbắtởtrongsốđó.VănNhạctrướckianhànghèo,nhưngsaunhờvàoviệcgábạcmàgiatưbỗngtrởnêngiàucó.NhạctừnglàmbiệnlạiởVânĐồn,nênngườitavẫnthườnggọilàbiệnNhạc.BiệnNhạcvìtiêumấttiềncông,bèntrốnvàonúi,tụtậptaychânhơnmộttrămngười,rồiđiăncướpởcácchâuấp.Viêntrấntướngvùngấykhôngsaotrịnổi.Từđó,biệnNhạctựxưnglàchúaTâySơn.Mộthôm,biệnNhạctựngồivàotrongcũi,chobọntaychânkhiêngđivàloanbáoởdọcđườngrằngđãbắt

đượcchúaTâySơntứcbiệnNhạc,xinđưađếndinhtrấnđểtrìnhnộp.Viêntrấntướngmừnglắm,mởcửachovào,rồiđemgiamởtrongngục.Đêmấy,biệnNhạcphácũixôngra,cướplấythanhgươmcủatênlínhcanhngục,chémchếttênấy,phónglửađốtluôndinhtrấn,rồigiếtnốtviêntướngtrấnvàchiếmlấythành(đâylàthànhQuiNhơn,dotrấntướngNguyễnKhắcTuyêncoigiữ.TheomộtsốtàiliệukhácthìNhạcchỉlàngườivàolàmnộiứng,bênngoàilúcấyđãcóNguyễnThungcầmđầumộttoánquânTâySơnậpvào,cùngvớiNhạccướpthành).BấygiờchúanhàNguyễnlàNguyễnPhúcThuần(tứcĐịnhvương)cònbé,quanquốcphócủatriềuđìnhnhàNguyễnlàĐạtquậncông(TrươngPhúcLoan)nắmhếtquyềnchính,làmlắmđiềucànbậy,nênlòngngườitrongxứđềulìatan.KhiVănNhạcnổiloạn,lạimượnmộtbọnvôlạingườiphươngBắc(khiNguyễnNhạckhởinghĩa,cóhaithươngnhânTrungQuốclàTậpĐìnhvàLýTàichiêutậpcácdânnghèongườiHoa-kiềutheogiúp.LýTàixưnglàHoànghĩaquân,TậpĐìnhxưnglàTrungnghĩaquân.QuâncủaLýTàivàTậpĐìnhchiếnđấurấthăng,làmchobênđịchvôcùngsợhãi.Nhânđó,Nhạcthườngchọnnghĩaquâncủamìnhlấynhữngngườicaolớn,choănmặcgiốngnhưquâncủaLýTàivàTậpĐình,lúcratrậnquânNguyễntrôngthấybóngđãbỏchạy.NgườiphươngBắcnóiđâychínhlàtrỏvàonhữngngườiHoa-kiềuđó)giảxưnglàmquâncứuviệncủaTậpđìnhhầu,đểchốngvớiquânnhàNguyễn.Mấytrậnđánhnhau,quânnhàNguyễnđềukhôngthắngnổi,dođómàthanhthếcủaTâySơnngàycàngtolớnhơn.NămGiápNgọ(1774)niênhiệuCảnhhưng,thánhtổThịnhvươngnhâncơhộiđó,mớisaiquanđạitưđồViệpquậncônglàmBìnhNamthượngtướng,đemquânđóngởLaHàvàphaolênrằngsẽvàotiếpviệnchochúaNguyễn.Nhạcthấyvậyliềnsaingườiđemcốngmộtconngựahay,mộtthanhgươmbáu,vàxintheovềtriềuđình.Hồiấy,xứThuậnHoámớidẹpyên,tướngsĩđềungạivấtvả,muốnđểcôngviệcTâySơnsẽtínhtoánsau.DođóquậnViệpmớilàmtờkhảivềtrìnhvớiThịnhvương,xinnênnhândịpấymàvỗvềNhạc.Vươngcũngnghelời,bènchoNhạclàmtrấnthủQuảngNamvàphonglàmTuyênuýđạisứ,Cungquốccông.Từđó,hàngnămNhạcvẫndânglễcốngđềuđặn.QuậnViệpthườnghaysaiNguyễnHữuChỉnhlàmsứgiảqualạivớiTâySơn.ThấyChỉnhcótàibiệnluận,Nhạcrấtyêumến.Đượcítlâu,Nhạcthấycóđiềmrồngvàng,liềnchođóngngairồng,lênngôivua,tựxưnglàthiênvương,đặtniênhiệulàTháiđức.Triềuđìnhbiếtvậy,nhưngcũngbỏđókhônghỏigìđến.BấygiờNhạcđangcóýmuốnthôntínhThuậnHoá,màvẫnchưacóngườiđểbànđịnhcôngviệc.NênkhiđượcChỉnhchạyvàovớimình,Nhạcmừnglắm.Nhưngthựcra,tronglòngvẫnchưatin.Chỉnhcũngnhậnthấyđiềuđó,liềnkểvớiNhạctấtcảđầuđuôicâuchuyệncủamình,rồi

lạitìnhnguyệngửivợconlàmcontin,đểxinđượcnươngtựavàoxứsởcủaNhạc,Nhạcbằnglòng.NhạcvốnđãmếntàicủaChỉnh,nênđốivớiChỉnhcàngngàycàngthânmật,tincậy.Ngượclại,ChỉnhcũnghếtlòngthờNhạc,bàykếchoNhạcđánhchiếmđấtđaicácnướcChiêmThành,XiêmLa,BồnMan.RồiChỉnhlạitựmìnhcầmquânđitiênphong,xôngphavàonhữngnơitênđạn,khiếnmấynướclâncậnấylầnlượtđềubịđánhbại.Dođó,ântìnhgiữaNhạcvớiChỉnhlạicàngthêmmặnmà.Tuythế,nhưngtrongkhiởvớiTâySơn,Chỉnhvẫnhàngngàymongvềnướccũ.Lạinói,triềuđìnhtừkhimấtChỉnh,rấtlấylàmlo,thườngvẫnchiêumộxemaidụđượcChỉnhtrởvềthìsẽtrọngthưởng.MộtngườiemrểcủaChỉnhxinnhậnviệcđó.Triềuđìnhliềncấpchomộtđạomậtchỉđểngườiấylênđường.LúcgặpChỉnh,ngườiấychưakịpnóigìthìChỉnhđãhỏi:-Chúlậnđậntrèođèolộisuốitớiđâylàmchi?CóphảiđịnhlàmthuyếtkháchchochúaTrịnhkhông?Chúcoimặtta,xemtừkhiđẻrađếngiờđãtừngngheaixuikhônxuidạichưa,màchúdámcảgannhưvậy?Ngườiemrểchỉcònbiếtcúiđầunínlặng,khôngdámnóigìnữa.Chỉnhlạihỏitiếp:-Nhưngthôiđược,chúđãởBắcvàođây,ắtlàbiếtrõđầuđuôisựviệc.Vậychúhãykểchotanghexem,từsaukhiHuyquậncôngbịnạn,thìcôngchúa(chỉcongáiTrịnhDoanh,vợHuyquậncông)vàcáccậucôngtửlưulạcđiđâu?Ngườiấyđáp:-Khiấy,côngchúabịDươngtháiphigiamvàohậucung.CònhaicôngtửnghetincóbiếnthìbỏchạyvềhuyệnYênDũng,dấyquântrảthù,làmchấnđộngcảvùngKinhBắc.ChúaTrịnhsaiviêntrấnthủKinhBắclàMãntrunghầuđemquânđiđánh.QuânMãntrunghầubàytrậnởnúiBaTầng(nayởđịaphậnhuyệnViệtYên,HàBắc).CáccôngtửsaiviênthủlệnhHoàngTúlàmtiềnbộđemquânrađánh.HoàngTúbịchếtngaytrướctrận.Quânsĩtanrã.Haicôngtửđềubịbắtsống,đóngcũigiảivềkinh.Chỉnhnghexong,thanrằng:-Tuổitrẻbồngbột,hènnàokhônghỏngviệc!Nhưngcũnglàmộtviệclàmvìnghĩa,dầuthấtbạimàvẫnvẻvang...!RồiChỉnhlạihỏi:-Thếđưavềkinhrồisaurasao?Ngườiấytrảlời:-Triềuđìnhbànđịnhhaicôngtửđềuđángtộichết.Chúanghĩtìnhanhemcôcậu,raơnchođượcthatộichết.Nhưnglạibịtháiphingầmsaingườiđếnbắtuốngthuốcđộc.Cókẻbáovớichúa.Chúavộisaiviêntrungsứđếnngăn

lại.Nhưngkhiđếnnơithìcậucảđãbịtrúngđộcchếtrồi.ChỉcòncậuhaihiệnđangbịgiamởngụccửaĐoài.Chỉnhtỏvẻngậmngùimàrằng:-Thươngthay!Phátổđổtrứng(đờiTam-quốc,KhổngDungbịTàoTháobắt,lúcsắpbịgiếtchết,cókẻđếnbảohaiconcủaDungnêntrốnđi;haingườiđótrảlời:"Tổvỡthìtrứngcòntoànvẹnlàmsaođược"-Câunàydùngtheoýđó)!Ngườitacótộitìnhgì?Lạihỏi:-Còncôngchúa,từkhibịgiamvàohậucungthìviệcănởrasao?Đáp:-Chúacũngnghĩtìnhcôruột,khôngnỡhànhhạgìcả.Songvìtháiphivẫncóhiềmcũ,nênđãlàmchokhổcựcđủđường.Côngchúavừađaubuồnvừauấtgiận,nênđãthànhbệnhmàchếtrồi!Chỉnhthởdàihồilâu,rồinói:-Côngchúachếtcũnglàphải,sốngmàlàmgìnữa...!Lạihỏi:-ThếcònĐặngTuyênphithìthếnào?Đáp:-Khichúanhỏbịbỏ,tháiphiliềnsaingườibắtTuyênphiđếntrướcmặtmình,kểtội,rồibuộcTuyênphiphảilạytạ.Tuyênphikhôngchịulạy.Tháiphibènsaihaithịnữđứngkèmhaibên,níutócTuyênphirậpđầuxuốngđất.NhưngTuyênphivẫnnhấtđịnhkhôngchịulạy,màcũngkhôngnóinửanhời.Tháiphigiậnquá,đánhđậpmộthồi,nhổnướcbọtvàođầuvàomặt,rồiđemgiamvàonhàHộ-tăngởvườnsau.Tạiđây,Tuyênphibịlàmtìnhlàmtộicựckỳkhổsở.Mộtbữa,Tuyênphilấyáochemặt,trốnrakhỏicửaTuyên-vũ,chạyđếnbếnđòphốKháchthìbịquânlínhđuổikịp.Từđó,lạicàngbịgiamgiữchặtchẽ.NămsautrongnhàtẩmmiếutrênlăngThịnh-phúc,tựdưngbaonhiêuđồthờbằnggỗ,bằngvànghễđộngtayvàolànátmủnnhưbùn.Viêngiữlăngmiếuvộivànggửithưvềkinhtrìnhrõviệcbiến.Tháiphichođòicôđồngvàohỏi.Côđồngphánrằng:"Chúathượngđãlàmtráiýtiênvương;tộibấthiếucóhaiđiều:Chúavừalênngôi,đãngờĐặngthịlàmbùayểmtrongtửcung,rồitựýcạymởtửcung,thayđổiquầnáokhâmliệm,khiếnchoxươngngọckhôngyên.Đólàmột!Đặngthịlàngườimàtiênvươngyêudấu,bâygiờbịchúalàmchotủinhụcđủđường,khiếnvonglinhtiênvươngphảiáynáy.Đólàhai!Nếukhôngmauhốilỗitạtội,taibiếnsẽcònnhiềunữa!".Tháiphisợhãi,lậptứcvàonóivớichúa.Chúabènsaiquantếlễtạtội,rồichoTuyênphiđượctrởlạilàmcungtầnnộithịvàothờphụngtẩmmiếu.Tuyênphiđượcvàohầuhạlăngtẩm,đêmngàychỉgàokhócxinchếttheotiênvương.Đếnngàygiỗ"đạitường"củatiênvương,Tuyênphibènuốngthuốcđộcmàchết.ChúasaiquantrấnthủThanhHoa,theolễcungnhântángTuyênphiởcáchVọng-lăngcủatiên

vươngmộtdặm.Chỉnhnói:-Chếtđượcđấy!TatưởngTuyênphichỉcónhansắc,khôngngờlạicótiếtliệtnhưvậy.NhưngkhônghiểuvìsaongôicủaTuyênphilạibịgiánglàmcungtầnnhưthế?Đáp:-Bởivìkhichúalênngôiđượcmộtnăm,ngườitalụctờcốmệnhcủatiênvương,thấycóchữsoncủathánhmẫungựphêrằng:"Khôngphảibútrồngcủatiênvương,khôngđủlàmbằng".Chúaliềngiaotờđóchotriềuđìnhbànđịnh,bấygiờquanthiêmsaiPhạmNguyễnDulàmtờluậnvề"quốcsách",nóirằng:"NgôicủachúaĐiệnđôvớisáchmệnhcủaTuyênphicùngtờcốmệnh,đềulàcáimệnhcủatiênvươngtronglúcmêlẫn.Nórấttráilẽthường,saiđạolý,khôngthểcholàphảiđược.Naythánhmẫulàmẹmàđổilạiýcủaconthìthậtlàmộtviệchếtsứcchínhđáng.Vậycầnphảitruyxétvềcáitộicủanhữngkẻphụhoạ,đểlàmchosángtỏvànghiêmchỉnhphápđiểncủanhànước!"DođómàTuyênphibịtruấtlàmngườithường.RồiTứxuyênhầuvìviếttờthưcốmệnh,Khanhquậncôngvìtựtiệnviếtthaybútrồng,ThiêmsaiNhữCôngChấnvìtựtiệnthảotờsáchmệnhphongTuyênphi,xuấtnạpThuỳtrunghầuvìsaonhữngtờsáchmệnhấyđưarachínhphủ...đềuphảibãichứcvềlàmdânthường.Đặngthịsaunàylạiphảigiánglàmcungtần,cũnglàvìcớđó.Lạihỏi:-Ngoàimấyviệcấy,cònchuyệnbáoơnbáooángìkhácnữakhông?Đáp:-Chúamớilênngôihômtrước,hômsauliềnhạlệnhrằng,tấtcảmọingườiđềuđượckhoandung,chỉriêngnhữngkẻtốgiácviệcnămCanhtýthìkhôngđượctha.Vìvậynhữngkẻnàylầnlượtđềubịbắtvàbịlàmtộihếtthảy.DuyNgôThìNhậmkhôngbiếttrốnđiđâu.NhữngkẻphảichếtvềvụánCanhtýgồmcóTuânsinhhầu,KhêtrunghầuvàchồngdìSáu,vềsauđềuđượctruytặngtướcvươngvàlậpđànchayđểlàmlễcầusiêu,giảioanchohọ.Chỉnhnói:-Bãibỏmệnhcủachagiữatriềuđình,phôbàylỗicủachavớicảnước;đólàviệcđạibấthiếu!Lạihỏi:-Thamtụng,bồitụngbâygiờlànhữngai?Đáp:-Chúamớilậpnên,Tứxuyênhầuliềnbịbãichức;quanbồitụngBùiHuyBíchlênthaychânvàđượcphonglàmKếliệthầu.NayKếliệthầuvẫnmộtmìnhgiữngôithamtụng.CònbọnTrươngĐăngQuỹ,MaiThếUông,vàTrầnCôngThướcđượcthaynhaulàmbồitụng.Đóđềulànhữngbậctaimắtnắmquyềnchínhhiệngiờ.

Hỏitiếp:-Từbấyđếnnay,còncóđiềmlành,điềmgởgìkhông?Đáp:-Điềmlànhkhôngthấy,chỉcóđiềmgởthìnhiều:ngàyrằmthángmộtnămNhâmdần(1782),ởtrongcungbỗngdộiramộttiếngrấtto,rềnvangđếnhơnmộtkhắc,làmrungchuyểncảtrờiđất.Khônghiểulàtiếnggì?Chỉnhnói:-Đólàtiếngtrốngtrời.Ngườiấykểtiếp:-NămQuímão(1783),núivuaHùngtựnhiênsụtxuốnghơnhaichụcthước.Thángsáunămấy,consôngThiên-đức(tứcsôngĐuống)cạnhẳnmộtngàymộtđêm.NămGiápthìn(1784),giữađêmmùngmộtthángmười,tronghồThuỷ-quân(tứchồHoànKiếm)thìnhlìnhcótiếngphátranhưsấm,nướchồsủilênsùngsục,sớmmaibaonhiêutômcáđềuchếtsạch.Cũngtrongnămấy,trêncáccâycốitrongphủchúa,thườngcóhàngvạnconquạởđâukéođến,baylượnlaoxao,ngàyđêmkêugàoquangquác.Rồiởquãngbờthànhphíangoàicửacáccủaphủđường,bỗngdưngcũngsụtxuốnghơnmườitrượng.Đólànhữngsựlạtolớn,aiaicũngbiết.Cònnhữngchuyệnlặtvặt,thìkhôngsaokểhếtđược.Chỉnhchắtlưỡiluônmấycái,rồihỏiđếntìnhtrạngbọnkiêubinh.Ngườiấycứtheosựthựckểlạihếtđầuđuôi.Chỉnhxemchừngcâuchuyệnđãcạn,bènsainhàbếplàmcơmrượu,thếtđãichongườiấyănuốngthậtnosay.Sauđó,Chỉnhmớicănvặnngườiấyrằngvàođâyđểlàmgì?Ngườiấythưa:-Đươngtrunghầuthấytôivớiquanlớncótìnhbàcon,nênmớitâuvớichúa,xingiángchỉsaitôiđếnđâykhuyênquanlớnvềtriều,chokhỏimấtcôngdanhphúquí.Chỉnhcườimàrằng:-Chúlàđứangu,tathựckhôngthèmchấp.Songtachỉghétcáiđứasaichúđếnđâydámkhinhnhờnta.Vậytakếtquảtínhmạngchochú;nếucóoanứcthìcứxuốngâmphủmàkiệncáiđứađãsaichúấy!RồiChỉnhhạlệnhchotaychânlôiluônngườiấyrachémchết.NhạcthấyChỉnhchémthuyếtkhách,lạicàngthâncậntinyêuhơn.QuanămBínhngọ(1786),khoảngcuốimùaxuân,đạitướngThuậnHoálàTạoquậncông(tứcPhạmNgôCầu)saiviênthuộchiệuđộiDực-hữulàDươnglĩnhbáNguyễnPhuNhưvàoTâySơnnóivềcôngviệcbiêngiớicủahaixứ.PhuNhưvớiChỉnhvốnlàchỗquenbiết,liềnnóivớiChỉnhnhữnglẽcóthểlấyđượcThuậnHoá.RồiNhưlạichoChỉnhbiếtrằnghaixứThanh-Nghệvàcảbốntrấnhiệnđangbịđóilớn,dânchúngđềutaoánkêukhổ,dânvớilínhchẳngưagìnhau,tìnhthếkhôngthểlâubền;nếulấyđượcThuậnHoá,thì

việcdẹpyênthiênhạkhôngkhógìnữa!Dođó,Chỉnhmớiquyếtđịnhmưukếvềnước.Luônbữaấy,ChỉnhvàohầuNhạc,bàycáchthứclấyđấtThuậnHoá,vàxinđiềuđộngbinhtướngđánhchiếmngaylấyPhúXuân.Nhạctheolời,liềnsaingườiemruộtlàthượngcôngNguyễnVănBình(tứcNguyễnHuệ),đốcxuấtcácquânthuỷbộ;lạisaidũngtướngVõVănNhậm(VõVănNhậmvốnlàtiếtchếcủahọNguyễn,bịTâySơnđánhthuaởtrậnGiaĐịnh,toantựtử,saungheNguyễnHuệdụhàng,NhậmbèntheoTâySơntừđó,rồiđượcNhạcgảcongáicho)làmtảquânđôđốc,NguyễnHữuChỉnhlàmhữuquânđôđốc,cùngtheohiệulệnhcủaBình,đếnngày28thángtưthìkéoquânlênđường,tiếnthẳngvềphíathànhPhúXuân.Lạinói,từnămGiáp-ngọ(1774),ThuậnHoáthuộcvềbờcõinướcta(đứngvềphíaLê-TrịnhởĐàngngoàimànói.Năm1774quânTrịnhhạđượcthànhPhúXuân),thànhPhúXuântrởnênchỗđầucùngcủamiềnbiêngiớivàlàmộtthịtrấnrấtxungyếu.Bởithế,triềuđìnhmớiđểbangànquânđóngđồnvàbavạnquânthayphiêncanhphòng;lạicửmộtviênđạitướng,mộtviênphótướng,cùngvớimộtviênđốcthị,mộtviênphóđốcthịtrôngnomcôngviệcđó.CácnơitrọngyếutừđèoảiVântrởrađềucólậpđồnđóngquân.Rồilấydânđịaphươngđểbổsungthêmquânlính.Khaikhẩnđấthoangđểtăngthêmlươngthực.Mởmangviệclưuthôngtraođổihànghoá.Khaitháccácnguồnlợitrênrừngdướibiển.Lấyviệcthicửđểkénchọnngườitài.Dùngdanhvị,tướclộcđểthuphụclòngngười...Cáchkhốngchế,caitrịthậtkhôngcònthiếusótđiềugì.ChỉđángtiếclàviênđạitướngTạoquậncôngđứngđầuxứđólạilàmộtngườinhunhược,chỉquenlấymiệnglưỡichốngchếngười,cònđếnkhigặpviệcquantrọngxảyrathìlạikhôngcótàinăngđốiphókịpthời.Trướckia,viênđốcthịNguyễnLệnhTâncứmỗilầnnhắcđếnviệcphảigấprútđánhlấyTâySơn,thìlạibịquậnTạogạtđi.LệnhTânbèntâuvềtriềurằng:"QuậnTạolàkẻnhútnhát,ítmưucơ,ThuậnHoáchắcchắnsẽmấtởtayôngta;xinhãybãichứcôngtavànhắcphótướnglênlàmđạitướng,hoạmayxứnàymớicóthểgiữvữngđược".Chúa(TrịnhSâm)nghĩrằngThuậnHoálàxứvừamớidẹpyên,lạithíchtínhônhoà,thậntrọngcủaquậnTạo,bènbãichứcđốcthịcủaLệnhTânvàchongườikháclàmthay.BấygiờbảngnhãnLêQuíĐônkhảocứunhữngsấmkývềđấtkhởinghĩaTâySơn,nóivớichúarằng:"TâySơncóđấtthiêntử,đếnmườihainămnữathìsứcmạnhcủahọsẽkhôngaichốngnổi.ĐạitướngThuậnHoáekhôngphảilàtayđốiđịchđượcvớihọ.Xinchúahãylưuý".Nhưngchúacũngchỉcholàlờinóiquáđáng,khôngđểýgìmấy.Rồiđó,bờcõikhôngcóchuyệngì,Nam-Bắcđềuyênổn,ThuậnHoáđanglàmộtmiềntháibình,vuivẻ.ĐếnthángtưnămBính-ngọ(1786),bỗngcóchiếcthuyềnbuôncủangười

kháchphươngBắcđitới.NgườikháchvàoramắtquậnTạo,rồigiởthuậttướngsốranóirằng:"Hậuvậncủangàirấttốt,phúclộckhôngthểkểxiết.Cóđiềuhiệnnayngàiđanggặpphảinămxungthánghạn,cầnđềphòngbệnhtậtxảyra.Mùahènàyngàinênlậpđànmàcầucúngthìtốt!".QuậnTạotinlời,tứcthìsailậpđànchayrấtlớn,cúngluônbảyngàybảyđêm.Quânlínhphảiphụcdịchliêntụchếtđêmnàysangngàykhácrấtlàvấtvả.ThìnhlìnhthấycótinbáobộbinhcủađịchđãlấymấtđồnảiVân,tướnggiữảiVânlàQuyềnTrunghầu(tứclàHoàngNghĩaHồ)bịchếttrongkhiđánhnhau;hiệnnaycácđạothuỷbinhcủađịchđangtheođườngbiểnkéora,chỉsớmtốisẽđếnđây.QuậnTạohốthoảngvềthành,khôngbiếtnênlàmthếnào.Cácquânlínhvìsuốtmấyhômhầuhạđànchayđangmỏimệt,thốtnghetincóđịch,ainấyđềukhôngcònhồnvía.QuậnTạovộichongườiđitìmngườikhách,thìđãmấttămkhôngthấyđâunữa.Bấygiờ,quậnTạomớibiếthắnlàthámtửcủađịch,đếnbàymưuđểđánhlừamình.NguyễnHữuChỉnhkhiởTâySơnvốnđãbiếtquậnTạolàngườinhútnhátmàđanghi,dụhàngchưachắcTạođãtin.ChỉnhbènviếtmộtbứcthưchophótướngThểquậncông(tứcHoàngĐìnhThể)đạiýnóirằng:quânTâySơntinhnhuệlắm,khôngthểđịchnổi.QuậnThểvớiChỉnhxưađềulàthuộchạcủaquậnHuy,nếunayThểchịuđemthànhPhúXuânrahàngthìChỉnhsẽbảođảmchođượcgiàusangtoànvẹn.RồiChỉnhlấysápbọckín(xưacácthưtừbímậtđềubọcsápong),vàmậtsaingườicốýđưalầmphongthưấyvàodinhđạitướngTạoquậncông.QuậnTạonhậnđượcthưđâmranghingờ,sợhãi,ngầmcóýmuốnhàngTâySơn,bèndìmluônbứcthưđi.Chẳngbaolâu,đạibinhTâySơnkéođến.Đạitướngvàphótướngbèncùngnhaubàncáchchốngcự.NguyênthànhPhúXuânởngaybờsông,từmặtnướcdướidòngsônglênchânthành,chiềucaokhoảngđộhơnhaitrượng.LúcấythuyềnTâySơnởdướisôngbắnngượclên,vìvậykhôngtớimặtthành.Trongthành,ngườitađóngchặtcáccửa,rồidốctấtcảquânsĩởtrênbắnxuống.BộbinhcủaTâySơnphảiluicảvàotrongthuyền.Trênthànhbắntheo,thuyềncủaTâySơnbịchìmmộtchiếc.Nhờvậy,tinhthầnquânlínhtrongthànhđãhăngháilênđượcmộtchút.Chẳngdè,đêmấythuỷtriềulênto,nướcsôngtrànngậpkhắpchânthành.QuânTâySơnthừadịpthảthuyềntiếnsátvào,bắnthẳnglênthành,rồichobộbinhvâychặtcửathành.QuậnTạotựmìnhchỉhuycáctoánquângiữcổngthành;rồisaiphótướngquậnThểcùngcácthuộctướnglàbọnKiênkimhầu(tứcVũTáKiên)rangoàithànhđónđánh.HaingườicontraiquậnThểđềulàmquanvõ,cũngtheocharađánh,cảtoándựalưngvàobờthànhmàbàytrận.Đánhnhauđượchơnmộtcanh,tênđạnđềuhết,quậnThểcửngườivàothànhxinthêm.QuậnTạongồitrênlầuthành,saingườiđóngcửachặnlạimàcựrằng:"Cơnàođộiấy,ngoàiviệccấplươngkhẩuphần,đạndượccũngđềucócảrồi,

giờlạicònvàođòihỏiai?"QuậnThểgiậnlắm,liềnbảovớicáctướng:-QuậnTạophảnrồi!Đểtaphácửathànhvàochặtlấyđầuthằnggiặcgiàtrướcđã,rồisausẽrađánh.Đoạnngoảnhlạinóivớicáccon:-Chúngbayhãyđứngphíatrướccảnđịch,tavàomộtlátsẽquayra.RồiquậnThểcođầuvoiquayvào.Voivừalùilại,thếtrậntứcthìrốiloạn,quânTâySơnthừacơsấnđến.HaiconquậnThểphóngngựaratrận,múađaochémchếtchừngvàitrămngười.Quânđịchkéođếncàngđônghơn,họxôngvàochémchânngựacủahaingười.Ngựaquỵ,haingườilạihoađaođánhbộ,giếtthêmvàichụcngườinữa,rồibịthươngnặngvàcùngđuốisức,bèngọicharacứu.QuậnThểvộiquayvoiđếncứu,thìhaingườiđãbịchémchếtởtrướctrận.Liềnđó,Kiênkimhầucũngbịgiếtchết.QuậnThểthuquân,toanbàytrậnkhác,nhưngngoảnhđầunomlênthànhthìđãthấykéocờtrắngrồi.TênquảntượngcủaquậnThểhốthoảng,bỏvoinhảyxuốngđấtchạytrốn.Quânđịchđuổitheovoimàbắn.QuậnThểchếtngaytrênbànhvoi.ĐạitướngTạoquậncôngtruyềnmởcổngthành,xequantàirahàng(tỏýxinrachịuchết).Bìnhthảquânvàothành,chémgiếtbừaphứa.ĐốcthịNguyễnTrọngĐươngchếttrongtrậnđó.Cònbaonhiêulínhtrángtrongthànhchạytrốnrangoài,đềubịthổdângiếtsạch.Trongtrậnđánhnày,mấyvạnmạngtướngsĩđóngởthànhPhúXuânđềukhôngcònsốngsótlấymộtmống.ChiếmxongPhúXuân,BìnhnhânđàthắngkéoquânralấyluônđồnĐộngHải.TướnggiữđồnlàVịpháihầucùnghiệptrấnlàNinhTốnmớitrôngthấybóngquânTâySơnđãchạytrốn.ThếlàmấthếtcảđấtThuậnHoá.Bấygiờlàngày14tháng5nămBínhNgọniênhiệuCảnhhưng(1786).SaukhihoàntoànlấyđượcThuậnHoárồi,BìnhbènhọpcáctướngbànviệcsửalạiđịagiớiLaHà;đồngthờisailàmtờ"lộbố"(thưbáotinthắngtrận)báotinthắngtrậnvềchochúaTâySơn.Lúcấy,ChỉnhnóivớiBìnhrằng:-NgàivângmệnhralấyThuậnHoá,đánhmộttrậnmàxong,oaidanhlừnglẫykhắpthiênhạ.Phépdùngbinhcóbađiềucốtyếu,mộtlà"thời",hailà"thế",balà"cơ";bađiềuấyđềucócảthìđánhđâucũngthắng.NayởBắcHà,tướnglườibinhkiêu,triềuđìnhkhôngcònkỷcươnggìcả,tathừathếmàđánhlấy,nhưtrongsáchđãnói:"Chiếmnướcyếu,đánhnướcngu,lấynướcloạn,lấnnướcsuyvong".Cơvàthờiấykhôngnênbỏlỡ!Bìnhđáp:-BắcHàlàmộtnướclớn,cónhiềungườitài.Lờixưacónói:"Conongcónọc",hácóthểkhinhthườngđượcư?Chỉnhnói:

-NgườitàiởBắcHàchỉcómộtChỉnhnàymàthôi.Naytôiđãđirồi,ấylàcáinướcrỗngkhông,xinngàichớnghingại!Bìnhvốnkhéodùngngônngữđểbẻngười,liềnđùarằng:-Khôngnghingạingườinàokhác,chảhoárachỉcóônglàđángnghingạithôiư?Chỉnhtáimặtmàtạrằng:-Sởdĩtôitựnêulêncáinguhèncủamìnhnhưthế,chẳngquacũngchỉđểnóiquárằngnướctôituyệtnhiênkhôngcóngườitàiđómàthôi!(ýChỉnhmuốnnóichữa,ngoàiBắcchỉcóChỉnhlàtàimàChỉnhcũngchỉxoàngnhưvậythìquảlàngoàiBắckhôngcòncóngườitàinữa)Bìnhlạianủimấycâu,rồitiếp:Mộtnướcđãtrảibốntrămnăm,naybỗngchốcmìnhđếncướplấy,ngườitasẽgọiđạoquânấylàđạoquângì?Chỉnhđáp:-Nướctôicóvualạicóchúa,đólàmộtviệchếtsứctráingượcxưanay.ChúaTrịnhtiếngrằngphòLê,thựcrachỉlàănhiếpthiêntử.Ngườitrongnướcvốnkhôngphục.Trướcđâycácbậcanhhùngmỗikhinổidậy,chưatừngcóaikhônglấydanhnghĩaphòLê.NhưngsốhọTrịnhchưahết,nêncôngviệccủanhữngngườiấyđềukhôngthành.Nayxétởtrong"địaký"củahọTrịnhcócâu:"Chẳngđếchẳngbá,quyềnnghiêngthiênhạ,truyềnđượctámđời,trongnhàdấyvạ".MàtínhtừTháivươngđếnTĩnhvương[địaký:sáchghilờidựđoántrướcvềthếđấtđểmả.TháivươnglàTrịnhKiểm;TĩnhvươnglàTrịnhSâm.TươngtruyềnTrịnhKiểmlúcnhỏnhànghèo,thườngăntrộmgàhàngxómđểnuôimẹ,aicũngghét.HọbènnémmẹKiểmxuốngvựcsâuởlàng.Quamộtđêm,chỗvựcsâuấybỗngbiếnthànhmộtgòđất.Saucómộtthầyđịalýđiquagòđất,đọcbốncâurằng:Phiđếphibá,quyềnkhuynhthiênhạ,tộtruyềnbátđại,tiêutườngkhởihoạ(nghĩanhưtrên).Câu"tộtruyềnbátđại"cóbảnchép"truyềnnhịbáchniên"(truyềnhaitrămnăm)]thìđãđủsốtámđờirồi.Nếungàilấycớ"diệtTrịnhphòLê"màkéoquânra,thiênhạkhôngailàkhônghưởngứng.Đóchínhlàcáicôngkhôngmấyđờicóvậy!Bìnhnói:-Đólàviệcrấthay!NhưngnaytavângmệnhđiđánhThuậnHoá,khôngphảivângmệnhđiđánhnướcngười.Tựýthayđổimệnhlệnhcủanhàvuanhưthếthìralàmsao?Chỉnhđáp:-TrongkinhXuânThucónói:"Thayđổinhỏmàcônglaolớn,ấylàcócông!"Nhưthếthìthayđổicũngcóngạigìđâu?Huốnghồ,ngàiháchẳngnghenóicâu"tướngởngoài,mệnhvuacókhikhôngcầnphảitheo"đấyư?Bìnhlàmộtngườithôngminh,quyếtđoán,đượclờiChỉnhnóitrúngvớiýmình,tứcthìnghetheongay.BìnhsaiChỉnhđemđộiquântuyểnphong,

vượtvàocửabiểnĐạiAn,đánhlấykholươngVịHoàng(xãVịHoàng,saulàtỉnhlỵNamĐịnh)trước;còntựmìnhthìdẫnthuỷbinhtheosau,lạihẹnvớiChỉnhhễđếnđượcVịHoàngthìphảiđốtlửalênlàmhiệu.Bốtríxongrồi,Chỉnhliềncầmquânđitrước.LúcngangquamấytrấnNghệAnh,ThanhHoa,Chỉnhsainhiềutoándubinh,mỗitoánchừngvàitrămngười,chiangảđiđánhcácđồnđểphôtrươngthanhthế.TrấnthủNghệAnlàĐươngtrunghầu,trấnthủThanhHoalàThuỳtrunghầu(tứcBùiThếToạivàTạDanhThuỳ)đềubỏthànhmàchạy.Ngàymồngsáuthángsáunămấy(1786)ChỉnhtớiVịHoàng.QuânởtrongđồnmớitrôngthấybóngquânChỉnhđãbỏtrốn.HơnmộttrămvạnhộclươngởđâyđềubịChỉnhchiếmgọn.Sauđó,Chỉnhbènđốtlửabáotin.Bìnhthấyhiệulửa,lậptứcdẫnhơnmộtngànchiếcthuyềntheođườngbiểnđira.DânchúngNghệAnlênnúi,trôngbónglâuthuyền(loạichiếnthuyềnhạnglớn,khoangthuyềncólầucao)cùngcờquạtngoàibiểnđềungậmngùithan:"Cõngrắncắngànhà,hắntathậtcótội.Songcũnglàmộtviệckhôngmấyđờicó!"ChỉnhởVịHoànghợpvớiquâncủaBình,thanhthếrấtlớn.Bấygiờtrongnước,nhữngkẻhailòngthườnghayluitớidinhquâncủaChỉnh,đemhếttìnhhìnhnướcnhàmàkểvớiđịch.Cònnhưtìnhhìnhquânđịchrasao,thìtriềuđìnhlạikhônghềhaybiếtgìhết.KhiPhúXuânbịvỡ,tintừbiêngiớibáovềkinh,nhữngngườidựbànđềunói:ThuậnHoávốnkhôngphảilàbờcõicủatriềuđình,tiêntriềuhaophíbaonhiêucủacảitrongnướcmớilấyđượcxứấy,rồilạiphảiđemquânđónggiữ,rốtcuộcchẳngcóíchgì.Ngàynaymấtđicũnglàmộtcáimay.BâygiờchỉnênbàntínhviệcđóngđồnởtrấnNghệAnvàđịnhrõcươnggiớicũmàthôi.TalấysựmấtThuậnHoálàmmay,ắthọphảilấysựlấnđấtcủatalàmđiềuđángngại.Nhưvậyhẳnlàtakhôngphảilogìnữa.Thếlàkẻtrênngườidưới,ainấyđềuyênlòng.ChợtnghetinNghệAnbịvỡ,quânđịchsắpsửađếnnơi;triềuđìnhbấygiờmớihốthoảng,bènsaiTháiđìnhhầu(tứcTrịnhTựQuyền)làmthốnglĩnh,đem27cơlínhvàoNghệAnchốngnhauvớiquânđịch,Tháiđìnhhầulĩnhmệnhđãhơnmườingày,màsửasoạnvẫnchưaxong.Kịpđếnkhirờithànhđượcnửangày,thìquânđịchđãtớiVịHoàng.BấygiờtriềuđìnhlạisailuônTháiđìnhhầuxuốnggiữởvùngSơnNam;vàpháithêmLiễntrunghầuĐinhTíchNhưỡngđốclĩnhđườngthuỷ,dẫncácđộithuyềnTả-vệ,Hữu-vệ,Ngũ-hầu,Ngũ-thiện,Ngũ-trungcùngvớiTháiđìnhhầuthuỷbộđềutiến.HồiấyNhưỡngđangđánhnhauvớibọnthuỷkhấu(bọncướptrênsông,biển)ởvùngHảiDương;đếnlúcnày,bọnthuỷkhấuđãhợpcảvớiquânNam,vìvậytriềuđìnhliềnsailuônNhưỡngvềđánhgiữmặtNam.NhưỡnglàdanhtướngởvùngHàmGiang,vốnlàconnhàdòngdõi,triềuđìnhđemhếtcôngviệcthuỷchiếngiaophócảchoNhưỡng.

CácthuyềnquâncủaNhưỡngkéođếnđóngởcửaLuộc[cửaLuộc,chỗsôngLuộcchảyvàosôngHồngHàgiápliềnvớihuyệnTiênLữ(HưngYên)vàhuyệnHưngNhân(TháiBình)],cầmcựvớiquânTâySơn.Bấygiờgióđôngnamthổirấtdữ,quânTâySơnởhạlưuchonămchiếcthuyềnlàmtiềnbộtuyểnphong,giươngbuồmngượcdòngtiếnlên,cònđạiquânthìtừtừtiếntheosau.Nhưỡngthấynhữngthuyềntuyểnphongcủađịchxôngđến,tứcthìđemchiếnthuyềnchặnngangsông,dànthànhthếtrậnhìnhchữ"nhất";rồitruyềnquânlínhnạpsúngBảo-lân,bắnsangthuyềnđịch.Bắnphátđầu,thuyềnđịchđứngyênkhôngđộng.Nhưỡngtruyềnbắnphátthứhai,cácbuồmcủathuyềnđịchđềucuốnlại.QuânbênNhưỡngmừngrỡ,cholàbênđịchcóýsợ.Nhưỡnglạisaibắnluônbaphátnữa.Lúcấybênđịchmớibắntrảmộtphátsúnglớn,tiếngnổnhưsấm,đạnbaylêncâycổthụbênbờ,làmchothâncâybịgãylàmhaiđoạn.BấygiờTrướngtrunghầu(tứcĐỗThếDận)vàviênđốcđồngNguyễnHuyBìnhđềumộtmìnhbỏtrốn.QuâncủaTháiđìnhhầuđóngởcửaKimĐộng[thuộcHưngYên(HảiHưng)]cũngtựvỡmàchạy.Khiấy,thưbáotinthuatrậntớitấpđưavềkinh,cácquanvănvõtrongtriềuainấychỉcuốnglênlothuxếpchỗnươngnáuchovợcon,locấtgiấucủacải,khôngmộtaidámranhậnlấyviệcđánhnhauvớiquânTâySơn.ChúathấythamtụngBùiHuyBíchởngôitểtướnglâungàymàchẳnglàmđượcviệcgì,đếnlúcnàylạikhôngcómưukếgìđểchốngđịch,tronglòngđãchánghét.RồinhânnhữngngườixungquanhlạicôngkíchBíchrấtgaygắt,chúabènbãichứctểtướngcủaBíchvàcửratrậnđốcchiến.Tểtướngđirồi,lòngngườicàngnônnao.ChúabènđòiCôngThước(TrầnCôngThước,sauđổilàCôngXán)vàophủ,mậtbànxemnênđánhluiđịchhaynêntránhđịch.CôngThướcthưa:-Giặckéoquânvàosâuxứlạ,đólàđiềumàtrongbinhpháprấtkỵ.Nêndửchochúngtớigầnnữa,rồiđánhmộttrậnmàtiêudiệthết,đócũnglàcáithuậtkỳdiệutrongphépdùngbinh.Vảlại,kinhsưlàcáigốccủathiênhạ,rờibỏthìsẽđiđâu?Chẳngnhữngthế,nếukiệuchúalậtđậtrangoàithành,tấtlòngngườisẽphảilìatan,ấylàđemnướcmàtraochogiặcvậy.Bâygiờchỉnênxintháiphivàcảsáucunghãytạmlánhrangoàithànhmàthôi.ChúanghetheolờiThước.Lạitựnghĩrằng,tronghàngvõtướngchỉcóThạcquậncônglàtaylãotướngcóthểtrôngcậyđược,bènsaingườiratrấnSơnTâytứctốctriệuôngtavềtriều.Đượclệnh,quậnThạcliềnđemngaynămtrămquânnghĩadũngvềcứukinhthành.ThấyquậnThạcvề,lòngngườicũnghơivững.KhiquậnThạcvàoramắt,chúanói:-Ôngbỏquảnhânhaysao?Bâygiờthếnướcnhưvậythìlàmthếnào?QuậnThạckhócmàrằng:-Thầnchịuơndàycủanhànước,thềkhôngcùngsốngvớigiặc.Chacon

thầntấtcảcòncóchínngười,nếuphảidựalưngvàothànhmàquyếtmộttrậntửchiến,thầnxincầmroimàtheodướichânchúa,chúakhônglogìhết!Chúabènbỏranămngànlạngbạc,giaochoquậnThạcđểchivềviệcbinh.Thạclậptứcraloliệuviệcquân,mộtngàygọiđượchơnmộtngànthủhạ,toànlànhữngtênquânhếtsứctinhnhuệ.Rồitheolệnhchúa,quậnThạctiếnquânrađóngởhồVạnXuân(tứcđầmVạnPhúcởlàngVạnPhúc,huyệnThanhTrì,HàĐông,naylàngoạithànhHàNội).Bấygiờgióđôngnamđangmạnh,đườngthuỷtrởnênrấtxungyếu.SaukhicácđộithuyềncủaLiễntrunghầuđãbịđánhbại,quânđịchchiếmđượccảmộtdảiđấtyênổnchạydàitheovensông,rồithuậnđườngkéothẳnglênkinhkỳ.TôngsaicảbốnhiệulínhthuỷdốchếtquânxuốngngănđịchởcửaThuýái(CửaThuýáinằmởđịaphậnbãiThuýái,ThanhTrì,HàĐông,naythuộcngoạithànhHàNội).ThuyềnđịchđếnbếnNamDư(cũngthuộcThanhTrì,HàĐông,naythuộcngoạithànhHàNội),tứcthìbỏthuyềnnhảylênbộ,đánhúpvàođámlínhthuỷởcửaThuýái.Trướcđó,thuỷbinhởđâynghetinquânđịchcònxa,nênkhôngphòngbịgìhết,cứcộtthuyềnlạirồilênbờđitảnmát,linhtinhởcácbãisông.Khiquânđịchthìnhlìnhkéođến,thuỷbinhkhôngkịplênthuyền,baonhiêuthuyềnbèđềubịđịchchiếmhếtcả.CảđộiduycóviêntiểutướnghọNgô(tứcNgôCảnhHoàn,theoCươngmục,HoàncóngườithiếpyêulàPhanThịThuấnrấttrẻ,đẹp.SaukhiHoànchết,nàngcứnhởnnhơmaysắmquầnáovàtrangđiểmnhưkhôngcóchuyệngì,mọingườichêcườicũngmặc.Đếnhếtgiỗ100ngày,bấygiờnàngmớitrangđiểmđẹpđẽ,bơithuyềnđếnchỗchồngchếtmàtựtử.Nhândânđịaphươngbènlậpđềnthờ,khenlàngườicongáitiếtliệt)làdámvácđaođứngởđầuthuyền,đánhnhauvớiđịch.Đượcchừnghơnmộtkhắc,quânTâySơndùngsúnglớnbắnvàođầuthuyền,viêntiểutướngấytrúngđạnchếttạichỗ.Quânđịchbènkéoùalênbộ,xôngvàotrậncủaquậnThạc.QuânlínhcủaquậnThạckhiấyđangăncơm,chợtthấyđịchậptới,ainấybỏcảkhígiớimàchạy(theoCươngmục,lúcấycóMaiThếPhápdámmộtmìnhvácdaorachặnđườngquânTâySơn,nhưnggiếtđượcmươingườithìbịvâychặt,phảinhảyxuốngsôngtựtử).QuânTâySơntừhaiphíatảhữucùngđánhdồnlại,chémgiếtquâncủaquậnThạctơibời,thâychếtnằmngổnngangkhắpbãi.NhữngkẻnhảyxuốnghồVạnXuânmàchết,cũngkhôngbiếtbaonhiêumàkể.QuậnThạcchỉcònhơnmườithủhạvàtámngườicon.BọnhọđềuxúmquanhchânvoicủaquậnThạc,tựavàovoimàchốngcựlạiquânTâySơn.SáungườiconcủaquậnThạcrasứcchiếnđấu,chếtởtrướcvoi.QuậnThạcliềnsaiquảntượngchovoiquỳxuống,rồiôngtanhảyxuốngđấtcùnghaingườiconcướpđườngmàchạytháothân.ThuỷbinhcủaTâySơntiếnthẳngđếnbếnTâyLong.ChúathânhànhrangựtrênlầuNgũ-longbàytrận.Chiathànhnămđạoquân:hiệuTả-bộgiữmặt

ĐôngLong,hiệuHữu-bộgiữmặtTâyHổ,hiệuTiền-bộgiữmặtcửathànhTiềnLâu,hiệuHậu-bộgiữmặtHậuLâu,cạnhbờhồThuỷ-quân,cònhaihiệuNhưng,Kiệuởtrungquânđểhộgiá.QuânTâySơntừbãisôngtiếnvào,chúaởtrênlầusainổihiệutrốngtrận,hiệuTiền-bộliềnnổsúngbắnra.Bắnđượcmộthồilâu,quânđịchkhommìnhvừatránhđạnvừaxôngvào.Chúabènmặcđồtrận,xuốnglầu,trèolênmìnhvoi,cầmcờđỏchỉbacái,vẫybacái,rồisaithúctrốnglàmhiệuchoquânlínhtiếnvềphíatrước.Quânlínhnghetrốnggiục,trôngtheolácờliềumạngtiếnlên.Bênđịchdùng"hoảhổ"(tênmộtthứốngphunlửacủaTâySơn)phunlửabừavào,quânlínhnhàchúađềusợmấtmật,bỏcảkhígiớiởbờsôngmàchạythụcmạng.Chúathấyquânlínhtantác,ngoảnhnhìnquanhmình,đãkhôngcònmộtngườinào;nhưngquânTâySơnkhôngbiếtđólàchúa,hốihảtranhnhauxôngvàophủchúa,khôngailạigầnchânvoi.Chúavộicởibỏquầnáotrận,độikhănchữđinh,tụtxuốngngồinúptrongngănhòmdaởmésaubànhvoi,rồicođầuvoiquayvềphủ.KhiquacửaTuyênVũ,thìthấytiềnbinhcủađịchchừngvàichụcngườiđãvàolọttrongphủvàđangkéocờởphíangoàiphủ;chúaliềnquayvoimentheobờhồMinhĐường,nhằmphíacửaôYênHoa(tứclàôYênPhụ,HàNộibâygiờ)màchạy.BấygiờBìnhđãvàothành[NguyễnHuệvàoThăngLongngày26tháng6nămBính-ngọ(1786)],hạlệnhnghiêmcấmquânsĩkhôngđượccướpbóccủadân,rồiBìnhvàophủchúanghỉngơi.Mấyviêncậnthầnvàcácthânbinhbiếtchúachạyvềphíatây,bènlụctụcchạytheo.Tớingoàicửathành,hãycòncóchínthớtvoihơnmườiconngựavàhơnngànngười.LúcquađịaphậnTừLiêm,dânquêthấybónggươmgiáo,ngờlàđịchđến,vộidắtnhauchạy.Quanquântrôngđằngxathấydânchạytưởnglàđịch,quánửasốngườivứtbỏcảkhígiớimàtrốn.ĐếnhuyệnYênLãng,thìcóngườicontraiNguyễnThưởnglàNguyễnNoãn,quêởlàngVânĐiềm,huyệnĐôngNgàn,vốnlàgiathầncủachúa,đónchúaởdọcđườngquỳxuốngmépđườngbêntráimàthưarằng:-Ngàytrướctôivângmệnhchúađimộquân,hiệnđãmộđượcnămtrămtên,đangchờởphíabờbắcsôngnày.Xinchúahãyngựgiásangphíabắc,tớilàngtôiđóngtạmđểlotínhcôngviệcvềsau.Chúabènsaigọiđòđểsangsông.Baonhiêuchânsàoởbếnđòmỗingườilẩnđimỗingả.Tìmmãimớiđượcbachiếcthuyềnnhỏ,mỗichiếcchỉchởđượckhoảng13,14người.Chúavộilênthuyền,chỉcónămsáuviênquanhoạntrẻtuổivàNoãnđitheo.Cònbaonhiêuquanquânvàvoingựađềuphảiởlại:khinhìnthấychúađãsangđếnbờbênkia,thìhọcũngbảonhautrốnchạytantác.Chúalênbờ,khôngthấymộttênquânnào,vộihỏiNoãnthìNoãnđáp:-Línhtránghiệnởlàngtôi,xinchúahãyquábộđidấnlênphíatrước,làng

tôicáchđâycũngkhôngxa.ChúacóýhốibịNoãnlàmlỡviệc,lạisợđinữachưachắcgiữađườngcóđượcyênlànhhaykhông.Bấygiờquanhmìnhchẳngcóaiđángtin;chúanghĩrằngchỉcónhữngbậcvănthầntiếnsĩlàcóthểtrôngcậyđược,bènhỏiNoãn:-Nhữngthônấpgầnđâycóviêntiếnsĩnàokhông?Noãnthưa:-ởđâythìchẳngcóailàtiếnsĩ.ChỉcóviênthiêmsaitrilạiphiênLýTrầnQuán,trướckiaphụngmệnhđichiêudụnhândân,vẫnđóngtạmtạilàngHạLôi,nhưngkhôngbiếthiệngiờcócònởđónữakhông?Chúanói:-Ngườihãythửđihỏixem.Nếucònthìnênbảokíntìnhtrạngnàyđểchoviênấybiếtmàloliệugiúpta.Noãnvângmệnh,đitớiramắtLýTrầnQuánkểrõđầuđuôi,rồinói:-Tôitrướcvângmệnhvềquêmộquân,hiệnnayđãmộđượcmộtsố,đangđợiởđịagiớihuyệntôi.Quanlớnhãyliệucáchnàomượntạmlấyítbinhlính,khígiớihộvệchochúatớiđó,thếlàyênổn.QuáncóngườiquenlàviêntuầnhuyệnTrang(tứcNguyễnTrang)ởlàngHạLôi.Trangvốnlàmộttêntướngcướp,thuởtrướcđãcóhọcvớiQuán.BấygiờQuántrúởHạLôicũnglànhờcóTrangchechở.NgheNoãnnóithế,QuánbènchogọiTrangvàobảo:-HiệncóquanthamtụnglàKếliệthầutránhloạnđếnđây,muốnphiềnanhhộtốngrakhỏiđịaphận.Trangxinvâng.QuánliềncùngTrangtheoNoãnđếnyếtkiếnchúa.NguyênlúcQuánởchínhphủchỉlàmộtviênquannhỏ,chưatừngđượcthấymặtchúa,màchúacũngchưahềbiếtQuánbaogiờ.Khiấy,chợtthấyQuánđến,chúabènngoảnhlạihỏimấyviênthịthần:-Đólàngườinào?Bọnthịthầnđáp:-ĐólàLýTrầnQuán!Chúađangnhúnnhườngchưabiếtnênnóicâugì.Quánkhiđượctiếpkiếncũngtỏrahếtsứccungkính,điệubộrụtrè,khúmnúm.Vôtìnhchúavàtôiđềulộrõchântướng.Hồilâu,chúamớinóitâmsựvớiQuán.QuánchỉvàoTrangthưa:-Tôicótênnày,vốnlàhọctròcũcủatôi,việcđóhắnrấtcóthểđảmđươngđược.RồiQuánquaysangbảoTrang:-Anhphảicẩnthậnhộvệquanlớnrakhỏiđịagiớiđấynhé!Trangthưa:"Dạ!".Quánbèntừbiệtchúa,trởvềnhàriêng.CònTrangthìđemtheonămmươi

thủhạđihộvệchúa.LúcđiquamộtngôinhàmàQuánđãtừngở,Tranggiữchúalạitrongmộtcănbuồngbỏkhôngvàhỏi:-ÔngcóphảilàĐoannamvươngthìcứnóithựcvớitôi.Nếukhông,rồixảyraviệcgì,ôngđừngcótrách!Chúamớiđầucònđịnhgiấugiếm,bènđáp:-Saoanhlạiđoánxằngnhưvậy?TachỉlàquanthamtụngBùiHuyBíchmàthôi!Trangnói:-Ôngchớnóidốingườita.Cáibộđiệucheđậycủachúatôinhàônglúcnãytôiđãthấycảrồi,cònchemắtaiđượcnữa?Từxưađếnnay,hưngphếlàviệcthường,ôngcũngkhôngthểtránhkhỏi,đừngcólàmgìnữachothêmnhọcmình!RồiTrangđưachúavềnhà.Chúagiậnlắm,đổisắcmặtmànói:-Vuachúaphảicómệnhtrời.ChínhthậtđạinguyênsoáiĐoannamvươnglàtaođây!Nếucóchếtvềtayngườitrongnướcthìcũnglàmệnhtrời.Thahồchomàylàmgìthìlàm!TrangbènsaingườiđibáotinchoquânTâySơn.Hếtthảynhữngkẻđitheochúađềubịbắtgiữ.Quánnghetincóviệcbiến,thânhànhđếntậnchỗchúa,rậpđầuxuốngđấtmànói:-Làmlầmchúađếnnôngnỗinày,làdotộicủatôicả!Tôngđáp:-Ngườitaaicóbụngnấy,khanhcócandựgì?Quánluitrởra,bảoTrang:-Chúalàchúachungcủathiênhạ.Màtalạilàthầyanh.Vuatôilànghĩalớn,saoanhnỡlàmnhưthế?Trangđáp:-Quanlớnkhôngbảotôitrước,khiếntôitrótlầmđếngặpchúa.Nếuchúatrốnthoátởtaytôi,rồinữaquânNamđếnhỏitộitôi,liệuquanlớncóthểbiệnbạchhộđượckhông?Sợthầychưabằngsợgiặc,yêuchúachưabằngyêuthânmình,tôikhôngđểquanlớnlàmcholầmlỡđâu!Tiếpđó,TrangbứcQuánphảitrởvềnhà,rồiquátthủhạdìuchúavềkinhđô.Quántớilạychúa,vừakhócvừakêugàorằng:-ốitrờiơi!Tôigiếtchúatôirồi,trờicóhaychăng?Chúaanủi:-Tấmlòngtrungthànhcủakhanh,"cô"(lốikhiêmxưngcủavuachúađờixưa)đãbiếtrồiđừngnêntựoánmìnhnhưthế!Quánmuốnnèochúaởlạichútnữa,nhưngchưakịpnóithìchúađãbịTrangđẩyđirồi.Điđếngiữađường,Trangdẫnchúavàotạmnghỉtrongmộtcáiquán.Chúa

vớđượccondaoconcủanhàhàng,đưalênđâmngayvàocổmình.Trangtrôngthấyvộigiằnglấydao.Mũidaođâmvàohãycònnông,nênvếtthươngởcổcũngnhỏ.Chúabèndùngngóntaychọcvàovếtthươngxéchoráchthêmra,nhưngcũngbịTrangngănchặn.Mộtchốc,chúathấytrongbụngnônnao,buồnbực,đòiuốngnướclạnh.Trangsaingườilấynướcchochúa.Chúabưngnướcuốngxongthìchếtliền.Trangđưathihàichúađếnkinh.QuânTâySơnmừnglắm,đemphơixácchúarangoàicửaTuyênVũđểchothiênhạcùngbiết.Sauđó,saikhâmliệmchúađúngtheolễvuachúa,rồidùngkiệurồngđưarachônởlăngCungquốccông(nơichônTrịnhCán).CònTrang,đượcphonglàmTrángnghĩahầuthêmchứctrấnthủSơnTây.Hômấynhằmngày27tháng6quậncôngnămBính-ngọ(1786)(theoTrịnhthịthếgia,thìngoàiTrangcòncóNguyễnNoãntứcBaĐómcũngthamdựvàoviệcbắtTông.NhưnglúcNoãnđòithưởngcôngthìNguyễnHuệcholàkẻbấtnghĩavàsaiđemchémngay).ởHạLôi,LýTrầnQuánsaulúctừbiệtchúa,liềnquayvềnhàtrọ,nóivớichủnhàrằng:-Bềtôimàlàmlầmvua,tộithậtđángchết!Nếutakhôngchết,khônglấygìtỏđượclòngnàyvớitrờiđất.Vậyhãysắmchotamộtcỗquantài,mườivuôngvảitrắng,đểtalàmtheocáichícủata.Chủnhàhếtsứckhuyêngiải,Quánvẫnkhôngnghe,nóirằng:-Tađãmuốnchết,tựkhắccòncónhữngcáchkhác,nhàngươikhôngthểngănnổiđâu.Nếuquảlàyêumếnta,thìcứđểmặctalàmgìthìlàm.Quahaingàysau,Quáncàngphẫnuất,bồnchồn.ChủnhàngănQuánchẳngđược,biếtlòngtrungcủaQuánkhôngthểlaychuyển,đànhphảisắmsửađầyđủcácthứtheonhưlờiQuánđãbảo.Quánsaiđàohuyệtởngayvườnsaunơinhàmìnhởđặtsẵnchiếcquantàixuốngđó.Lạilấyvảitrắngxéralàmmộtchiếckhănđộiđầuvàmộtchiếcdâylưng.Sauđó,độimũmặcáochỉnhtề,hướngvềphíanamlạyhailạy.Lạyxong,lạibỏmũ,lấykhăntrắngchítlênđầu,lấydảilưngtrắngthắtnganglưng;rồinằmvàotrongquantài,bảochủnhàđậynắplại.Tấmvánvừađặtlên,bỗngQuánởtrongáoquannóivọngra:-Hãycònthiếumộtcâunữa,phảinóihếtcáiđã.Chủnhàlạimởnắpra,Quánliềnđọchaicâurằng:Tamniênchihiếudĩhoàn,Thậpphầnchitrungvịtận(nghĩalà:Đạohiếubanămđãtrọn,Chữtrungmườiphầnchưaxong).RồiQuánbảovớichủnhà:-Phiềnôngđemcâuấydặnlạiconta,bảonósaunàydánởnhàthờmàthờta.Nóixongcâuấy,lạitiếpluôn:-Đatạôngchủ,tavĩnhbiệtôngtừđâynhé!

Chủnhàvànămsáutênđàytớcùngsụpxuốnglạychàoởtrướcquantài,rồiđậynắpvàlấpđấtlên.Hômấylàngày29tháng6,nămBínhngọ(1786)saukhichúachếthaingày.QuánngườilàngVânCanh,huyệnTừLiêm,đỗtiếnsĩkhoaBínhTuất(1766);tínhnếtgiảndị,chấtphácvàrấthiếuthảo.Trongkhichịutangmẹ,Quánởnhàmồluônbanămliền;miệngkhôngănthịtcá,thânthểgầyrạc,chỉcòndabọcxương.Quánthườngtựnói:"Tanayđãbốnchụctuổiđầu,nhưngnhữngviệcđãlàmtrongquãngđờivừaquacủata,chỉcóbanămchịutangnàylàgầnvớiđạolàmngười".BởiQuáncưxửkhôngcóđiềugìđángphànnànnhưvậy,nênkhisắpchết,Quánmớicólờitựhứa(nghĩalàtựchorằngmìnhcóđiềuđángkhen.ởđâychỉvàocâu"Tamniênchihiếudĩhoàn",ýnóimìnhđãtậnhiếuvớichamẹ)nhưthếSaukhiQuánmất,thiênhạaicũngthươngchúavàkínhtrọngQuánlàbậcnghĩakhí.Rồinhânđótruynguyênđếnkẻgâyrataihoạ,khôngailàkhôngoánChỉnh.Chỉnhcũngcảmthấyđiềuấy.ChỉnhcómộtngườiquenlàĐỗThếLong,quêởlàngHoằngLiệt,huyệnThanhTrì,vốnlàmộtkẻgiảohoạt.HồiChỉnhnợtiềncôngbịbỏngục,Longvìcớkhácphảitội,cũngcùngởtùvớiChỉnh.Longlàmcácbàitừkhúcbằngchữnômrấtgiỏi,sovớiChỉnhcũngkhôngkémgì.KịpđếnkhiChỉnhởTâySơnra,Longvẫncònbịgiam.Chỉnhtớikinh,tứcthìsaingườithảLongra,vàđãiLonglàmbậckháchquý.Mỗilầncóviệcnước,ChỉnhđềuhỏihanLong.Longbiếtđiềugì,khôngbaogiờkhôngnói.Đãnói,khôngbaogiờChỉnhkhôngtheo.Đếnlúcnàythấychúachết,ChỉnhbènnóivớiLongrằng:-Chúakhôngtinbụngta,nênmớiđếnnỗitựhuỷhoạiđờimình.Nếuchúacònsống,hẳntacũngđặtvàomộtđịavịthanhnhànkhôngđểđếnnỗiphảimấtdanhlộc.LongnghelờilẽcủaChỉnh,thấyChỉnhđốivớichúacũngcótình,bỗngnhiênLongnảyracáiýmuốnlậplạihọTrịnh.RồinhânýcủaChỉnh,Longbènxoaychuyểnthêmđểchođúngvớicơmưucủamình.Thậtlà:Ácđộcthanngườitànphátrứng,NgâythơcườikẻgiữgìnconChưabiếtviệcnàyrasao?Xinxemhồisauphângiải.phátrứng:dịchởchữhuỷnoãn,nghĩabóngýnóiNguyễnHữuChỉnhdiệthọTrịnhcũnggiốngnhưphátổchimđậpvỡtrứngchim.giữgìncon:tạmdịchởchữ"Tồnsô"nghĩađenlàbảotồnconchimcon.NghĩabóngýnóiĐỗThếLongmuốnlậplạihọTrịnhcũnggiốngnhưtổchimđãbịphámàcònmuốnbảotồnconchimcon.

Hồi5Phòchínhthống,thượngcôngvàođiện

Kếtduyênlành,côngchúaraxe.Lạinói,ĐỗThếLongnghelờilẽChỉnhcóýhậuvớichúa,bènnhânđónóivớiChỉnhrằng:-Việcôngđãlàm,tiếnglàmnhânnghĩa,nhưngxétrõrathìlạilàtànhại!Ngàynayôngcócáithếnghiêngnonlậtbiển,quảthậtlànhờvàosựgiúpđỡcủaquýquốc(chỉTâySơn).Nhưngkhiôngmớixuấtthân,nàocầmquân,nàophonghầu,thửhỏicócáigìkhôngphảilàơncủanhàchúa?Chuyếnnàyônglấytiếng"phùLê,diệtTrịnh"đểkéoquânra,thậtlàquálắm!Nếubảonhàchúahiếpchếnhàvualàviệccólỗi,thìsaolạikhôngnghĩđếncáicôngtônphòhaitrămnămtrời?Theongườimớimàphảnngườicũlàbấtnghĩa;bớilỗilầmđểlấpcônglaolàbấtnhân.Đãbấtnghĩa,bấtnhântứclàtànhại.Kẻđạitrượngphulậpthân,cóthểtựmìnhđứngvàođịavịtànhạiđượcư?Chỉnhnghenói,sắcmặttáimét,lặngđihồilâumớiđáp:-Gâydựnglàơnriêngcủamộtngười,cươngthườnglànghĩalớncủathiênhạ.Tôilàmcáiviệctônphòấy,làcốtđểchốngđỡchonềncươngthường.Đólàmộtviệcnhânnghĩavôcùnglớnlao,vậymàônglạicholàtànhại,chẳngphảilàôngnóinhauquátệư?Nếutôikhôngnghĩsai,thìchắclàôngnóiquálờiđấy!Longnói:-Nhàvuavốnđãtônquýsẵnrồi,cầngìđợiôngtônphònữa?Chẳngquaôngcũngchỉmượncớấyđểlàmchotrôicáimưucướpbócđóthôi.Nhưngmà,nhànướcđangnhưchiếcâuvànglànhlặn,bỗngdưngvôcớôngđưangườingoàiđếnđây,làmhạichủsuý,làmhạinhândân;ngườitrongthiênhạnhấtđịnhsẽcònchoônglàbeo,sói,diềuquạ.Bảolàtànhạicũngchưaphảilàquáđáng.Nayôngdựavàothếlựcnướcngoài,cũnggiốngnhưcáomượnoaihùm.ErằnglòngngườicònnhớhọTrịnh,chắcsẽcóngàysinhbiến.Vảlại,maiđâyngườitabỏôngmàvề;bấygiờônglấycáithâncỏnconđểcõngcáitộitầytrời,làmsaomàđứngvữngđượcvớithiênhạ?Chỉnhgiậnnghiếnrănglại,nhưngvẫncònlàmravẻmặttươicườimàrằng:-Vậythìôngbạncủagiốngbeo,sói,diều,quạnênlàmthếnàobâygiờ?Longđáp:-Ôngrachuyếnnày,chẳngquamuốnvìngàitrấnthủtrước(chỉquậnHuy)màtrảthùbọnkiêubinh.Naykiêubinhđãdiệt,ấylàchíôngđãthoả.Nếuôngcóthểnhanhchóngxoaylạiđườnglốiđãđịnh,khéođiềuđìnhvớiquýquốc,khiếnchohọmãnnguyệnmàrútquânvềrồiôngởlại,chọntrongtônthấthọTrịnhlấymộtngườikhá,lậpnênlàmchúa,cònôngthìsẽlàmphụchính.Đóthựclàcáicôngkhôngmấyđờicóvậy!Chỉnhnói:

-Đúng!Nhưngđểtôinghĩxemđã.Bâygiờônghãyvềnhà,đitìmngườinàođángnói,rồiliệumàsửalờinóichokhéo,đợilúcngườitathíchnghe,thìôngcóthểdùnglờinóimàlàmchomìnhđượcvẻvangđấy!Longrakhỏi,Chỉnhbảovớimọingườichungquanh:-Rồng[nghĩacủachữ"long"(tênĐỗThếLong)]thìphảiđưaxuốngnước,khôngnênchoởtrêncạnđểnólàmmêhoặcthiênhạ.RồiChỉnhsaingườichặnbắtLongởngoàicửa,tróilại,đemradìmxuốnggiữadòngsôngNhĩ-hà.Lạinói,nguyênsoáiTâySơnngaytừlúcmớiđếnVịhoàng,đãlàmtờtâunóirõvềýtônphòvàđãsaingườibímậtdânglênnhàvua.Ngườingoàicũngnghephongthanhchuyệnđó.Nhưngphầnđôngđềuchorằnglònggiặckhólường,lờinóisuôngchưathểtinđược.Bởivậy,khiấyquan,quân,lại,sĩởkinhthànhaicũngtranhnhaumàchạytrốn.Ngườinàocònbậnviệcquanhoặccònđangmắccớgìkhác,chưakịprangoàithànhthìđếnngày26,cũnghốthoảngđeobọcmanghòmchuồnranốt.Nhânlúcrốiren,dânchúngởxungquanhkinhthànhthahồrủnhauđónđườngcướpbóc.Ngựaxe,củanảcủacáchọhàngnhàchúavàcủacácđạithần,đạiphuđềubịhọlấysạch,khôngbiếtbaonhiêungườichỉcòntrơchiếcmìnhkhôngmàchạy.Cònbọnkiêubinh,saukhitanvỡđềuphảichạytrốnđicácnơi.Nhưngchúngđếnđâucũngbịdânquêkểtộikiêungạolộngquyềnngàytrướcvàlàmchonhụcnhãđủđường,khôngcóaichứachấp.Bữaấy,cómộtngườicởitrầntrùngtrụccũngởtrongthànhchạyra,khiquacửaôbịdânchúngtrôngthấy,họliềnchỉmặtmànói:-ThằngbụngphệkiachẳngphảilínhNhưng,Kiệu(NhưngvàKiệulàtêncủahaicơlínhtronghàngngũkiêubinhhồibấygiờ)làgì,lôicổnólạimàđánhchếtđi!Ngườiấyvộiđáp:-Khôngphải,talàhuyệnuýhuyệnThọXươngđây!Mọingườicùngcườimàrằng:-Ngườitathườngnói"bụngtonhưbụngônghuyện",thậtkhôngsai!Ngườiấycũngcườirồiđi.NgàyhômđólínhThanh-Nghệdắtdíunhauvềquê,bịđóikhátởdọcđường,lạichếtthêmđếnhàngtrămtên.Riêngcóchipháinhàvua,cácgiathầnnộiđiện,cáclínhtrángnộiđiện,cùngdânchúngởphốphườngquanhđiện,thìvẫnyênổnnhưcũ.Đếnngàykinhđôbịmất,Bìnhvàothành,việctrướctiênlàsaitỳtướngđemmộtđộiquânvâygiữcungđiện.Lúcấyhoàngthượngđangốm,cáchoàngtửđềuhầuhạởtrongđiện.Thấysânđiệncóquânlínhđứngvâykínnhưbứctường,ngờlàđịchđếnbứcbáchnhàvua,ainấyvộivàngnânghoàngthượngdậy,địnhdìuravườnTamSơnởmésauđiệnmàtrốn.Chợtthấycóviêntỳ

tướngquìgiữasân,haitaynângtờtâulêntránđểtiếndâng;giathầnnộiđiệnvộichạyrađónlấyvàđemdângvuaxem.Trongtờtâu,đạiýtrướcnóinhữnglờithămhỏisứckhoẻnhàvua,sauxinngàykhácsẽvàoramắt.Hoàngthượngxemxongtờtâu,bấygiờtronglòngmớiyên.Tinhmơsớmhômsau,BìnhvàChỉnhcùngvàođiệnVạnThọđểramắtnhàvua.Quanhầuvàotâu,hoàngthượngđangởtrongđiện,saingườivénmànlên,đưaBìnhvàohầuởsậpngự.Bìnhsụpxuốngđấtlạynămlạyvàrậpđầuváibavái.HoàngthượngsaihoàngtửnângBìnhdậy,vàmờiđếnngồivàomộtchiếcsậpkhácởbêntráisậpngự.Bìnhnhúnnhườngkhôngdámngồi.Hoàngthượngphảihaibalầndụ,Bìnhmớingồighévàomộtgócchiếucuốisập,mộtchânbỏthõngxuốngđất.Hoàngthượnguýlạohếtsứcôntồn.Bìnhnói:-ThầnvốnlàmộtkẻhènmọnởđấtTâySơn,gặpthờinổidậy,chưatừngđượcmặcáocủabệhạ,ănlộccủabệhạ.Nhưngvìthánhđứccủabệhạtrànđixarộng,nênthầntuyởchốnmọirợmàcũngvẫnmộtlòngkínhmến.Ngàynayđượcthấymặtrồng,cũnglàbởitấmlòngchíthànhnhưhoaquì(Bìnhmuốnnói:lòngluônluônhướngvềnhàvuanhưhoaquìluônluônhướngvềmặttrời)củathầnxuikhiếnravậy.Vảlại,cũngvìhọTrịnhvôlễ,lấnépnhàvuađãlâu,chonênhoàngthiênmớimượntaythầndiệttrừhọTrịnh,đểtỏoaiquyềncủabệhạ.Mayđượcthànhcôngnhưthếnày,thựccũnglànhờphúclớncủabệhạđưađến.Naythầnchỉcầumongthánhthểkhoẻmạnh,coitrịthiênhạ,chothầnđượchưởngnhờchútphúcthừa.Hoàngthượngđáp:-Đatạôngcólòngquáhậuđốivớiquảnhân,trèođèovượtsuốitừxađếnđây,thậtlàvấtvảchotôitớngựaxe.Hiềmnỗiquảnhânởngôithanhbạchgiảndị,khôngcógìđểbiếutặng.Bìnhnói:-Thầnvìnghĩatônphòmàđếnđây,đâudámkểcônglao.Vảchăng,chuyếnnàythầnracũnglàbởiýtrời,khôngphảisứcngườilàmđược.Nếubảolàthầncóhậutìnhriêngvớibệhạmàkéoquânra,thìđànhrằngquânlính,thuyềnbè,thầncóthểđiềukhiểnđược,nhưngđếnchuyệnnướclụtrútxuống,giónồmmạnhlên,háphảisứcthầnlàmnổi?Đóthựclàmệnhtrờimuốnbệhạthốngnhấtbờcõi,đểlưulạinềnmóngchoứcvạnnămsau.Từnaythầnxinbệhạsắpđặtgiườngmối,yênkẻtrong,nuôikẻngoài,đểđưacõiđờinàylêncảnhtháibình.ấylàthầnđượcbantặngnhiềulắmvậy!RồiBìnhngoảnhvềphíaChỉnhnói:-Kialàbềtôicũcủabệhạđấy!Chỉnhliềnratrướcsậpngựlạychào.HoàngthượngphánchoChỉnhngồi.Bìnhlạinói:-Ôngnàyđộiơntướclộccủabệhạtưởngchưanhiềulắm.Vậymàtấmlòng

trungthànhcủaôngấyđốivớibệhạ,thậtlàcómộtkhônghaitrongnướcNam.Thầnđượcđếnđâycũngchínhlànhờvàocôngsứcgiúpđỡcủaôngấymộtphầnlớn.Hoàngthượngnói:-Chỉnhbiếttrungnghĩanhưvậycũnglàdoônggâydựngcho.Chỉnhrậpđầurằng:-Thậtđúngnhưlờidạycủathánhthượng.Hoàngthượngvỗvề,anủihồilâunữa,rồiBìnhcáotừmàrằng:-Hiệngiờthánhthểkhôngđượckhoẻlắm,ứngtiếpmãierằngsẽmỏimệt.Thầnxintạmluivềnơiđóngquân.Từnayvềsau,thỉnhthoảngthầnlạixinvàochầu.Nếubệhạcònmuốnhỏihanđiềugì,thầnxincungkínhđợichờthánhchỉ.Hoàngthượngnói:-Quảnhâncónướcmàkhôngđượcthamdự,khoanhtayrủáođãhơnbốnmươinăm.Naylạigiàlẫn,việcnướcviệcquânđềukhôngquenthạo.Ôngđãcólòngtônphò,thìhãynênởlạitệquốcđểgiúpquảnhân,xinđừngruồngbỏ!Bìnhđáp:-ThầnchỉvângmệnhvuaanhđilấyThuậnHoá;nayđãtrótrađâycũnglàviệcnhântiệnmàlàm,thầnkhôngdámởlâu.Tuynhiên,vìbốnphươngcònrốiloạn,nênthầncũngphảiđánhdẹpmộtphenchoyênđãrồimớixinvề.HoàngthượngsaitràđồngphachèthếtBình.Bìnhungdunguốngchè,rồiluira.Chỉnhcũngratheo.Tronglúcngồichầu,Chỉnhnhậnthấycácquantảnmátchẳngrasao:Giathầncủahoàngthượngthìkhôngcóngườinàoứngđốinênlời.Cònvềhoàngthân,chỉcóThanhnguyênhầuLêDuyThiều,ángsơnhầuLêDuyPhục,màcũngđềulànhữngkẻtầmthường.Xemchừngkhôngcònratriềuđìnhnữa.Vềhàngquanvăn,chỉcònhaingườilàLêDuyTânvàLêDuyChiểuthìlạiđềulànhữngkẻlêulổngởTrườngAn,vìcùngkhốnquákhôngcầnphảitrốn,mớivàonươngnhờtrongnộiđiện,rồinhâncóThanhnguyênhầutiếndẫn,nênđượchoàngthượngdùngđểcoivềviệcgiấymá.Đốivớihaingườinày,bụngChỉnhcũngđềukhôngưa.Chỉnhtựnghĩ:"Gầnđây,nhữngtriềuthầncóthamdựchínhsựvàhàngngàymìnhcũngđãbiết,thìchỉcóTứxuyênhầuPhanLêPhiên,KiếnxuyênhầuTrươngĐăngQuĩ,ThaođườnghầuUôngSĩLãng(còncótênlàUôngSĩĐiển),LuyệnđườnghầuTrầnCôngThước,ThiêmsaiNhữCôngĐiền,HoànquậncôngNguyễnHoàn,cảthảysáungười".Chỉnhbèntâuxinhoàngthượngbansắcgọiđến.Hoàngthượnglậptứcchođivờingaymấyngườiấyvàotriều.PhanLêPhiênvàNhữCôngĐiềnbịcáchchức,ởnhàđãlâu.NguyễnHoàn,TrươngĐăngQuĩ,UôngSĩLãngvàTrầnCôngThướcđềuralánhnạnbinhđaoởngoàithành.Khicóchỉnhàvuađòi,cácviênấyđềuvângmệnhtới

kinh,riêngNhữCôngĐiềnlấycớmắcbệnhđiênđểtừchối.UôngSĩLãngthấychiếuvuađòi,ngỡcósựquởtráchgì,trướckhivàochầu,vộiđemchiếcấnbộBinhmàLãngvẫngiữ,nộpchoChỉnhđểxinhàng.NhưngChỉnhtrảlạiấnvàbảocứra.Thếlàtừđó,cácviênấyngàyngàyluitớitriềuđìnhđểbànviệcnước.Nhữngviênquankhácnghetin,cũngđềulụctụcđếnkinh.HoàngthượngliềntruyềnchotấtcảcácviênquantrongtriềuđềuphảituỳcôngviệcmàgiaothiệpvớiBình.Bìnhtựnghĩrằngmìnhởnướcngoàixaxôimớiđến,chưaamhiểuphongtụctậpquáncủaxứnày;chonêncôngviệcgiaothiệpvớicácquantrongtriều,BìnhđềunhấtnhấtnghetheoChỉnh.MộthômChỉnhnóivớiBìnhrằng:-Ngàilấydanhnghĩatônphònhấtthốngmàrađâythiênhạaicũngmongngóng.Nhưngdanhphảiđiđôivớithực.Muốnchonhấtthống,thìnhữngviệcquânviệcnướcđềuphảidohoàngthượngquyếtđịnh,đómớilàcáithựccủasựphòtôn.Ngàinênlàmcáigìchorõsựthựcấyđi.Hômnọ,ngàivàoramắthoàngthượngởđiệnVạnThọ,mớichỉlàviệcgặpgỡriêng,chưađượctỏrõvớithiênhạ.Nayngàinênchọnngàylành,cửhànhlễchầuyếtchothiênhạđềubiết.Nhưthếmớilàviệcquangminhchínhđại.Bìnhlấylàmphải,bènchọnngàymùng7thángbảy.Đếnngày,BìnhxinhoàngthượngmởcuộcđạitriềuởđiệnKínhThiên,cácquanđềutheothứtựđứnghầu.BìnhtựdẫncáctướngsĩtheocửaĐoan-mônđivào.Saukhiđãlạynămlạyvàrậpđầuváibavái,BìnhdânglêntờtâunóivềcôngdiệthọTrịnh,cùngcácsổsáchquân,dânđểhoàngthượngsaiquancoigiữ.Hoàngthượngnhậnlễtriềuyếtxong,truyềnđưatiễnBìnhrakhỏicửađiện,rồibãitriều.Hômsau,hoàngthượngsaiquanđemtờchiếuđếntậnchỗđóngquâncủaBình,phongchoBìnhlàmnguyênsoáiphùchínhdựcvũ,Uyquốccông.Bìnhlàmlễbáimạngnhậnphongxong,liềnsaisứvàotriềutạơn,rấtlàchuđáo.Nhưngsauđó,BìnhbảoriêngvớiChỉnhrằng:-Tađemmấyvạnquânrađây,chỉđánhmộttrậnmàdẹpyênđượccảthiênhạ.Mộtthướcđất,mộtngườidâncủanướcNam,khôngcócáigìkhôngthuộcquyềnsởhữucủata.Víphỏngtamuốnxưngđế,xưngvương,gìmàchẳngđược.Sởdĩtanhườngnhịnkhôngởnhữngngôiấy,làhậuđãinhàLêđóthôi!Cáichứcnguyênsoái,quốccông,vớitacóthêmđượcgìđâu?PhảichănglànướcNamdùngcáidanhhãoấyđểlunglạcta?Nếutakhôngnhậnthìehoàngthượngbảotalàkiêucăng.Songnhậnmàkhôngnóigì,thìngườitrongnướclạibảotalàmọirợ.Nênnhântiệnnóichuyện,thìtacũngnóichorõmàthôi!ChỉnhbiếtýBìnhkhôngbằnglòng,bènbịaralờiriêngcủahoàngthượng

rồivờtiếtlộvớiBìnhrằng:-Hoàngthượngđãcóýbảoriêngvớitôirằng:nhàvuađơnbạc,khôngcóvậtgìđángtặng.Vẫnbiếtnhữngcáidanhtướcnhỏmọn,khôngđủlàmchongàisangthêm.Songvìtụclệtrongnướcvốnchuộnglễnghĩa,nêncũnggọilàtỏchútlòngthànhcủahoàngthượngkínhngàimàthôi.Bảnýcủahoàngthượngvẫnchorằngmìnhđãcaotuổi,sợsaukhingàivề,khôngthểnươngtựavàoai,nênngườimuốnnốiliềntìnhthânhaihọ,đểchohainướcđờiđờikếttìnhthônggiagiaohảovớinhau.Nhưngvìchưahiểuýngàithếnào,nênhoàngthượngvẫncòntrùtrừchưadámnóirõ.Bìnhđáp:-Xưanaynhữngkẻchinhphuxanhà,tìnhkhuêphòngrấtlàcầnthiết.Hoàngthượngcũngxétđếnchỗấykiaà?ừ!EmvuanướcTây,làmrểhoàngđếnướcNam,"mônđươnghộđối"nhưthế,tưởngcũngkhôngmấyngườiđãcóđược.MọingườingồiquanhBìnhđềucười.Bìnhlạitiếp:-Nhưngnóiđùađóthôi!ýnghĩấycủahoàngthượngthậtlàmưukếgiàgiặn.Ngườimuốnchohainướchoàhiếuvớinhauđấymà.ChỉnhbiếtlàBìnhbằnglòng,bènvàotâuvớihoàngthượng,kểhếtđầuđuôinhưvậy,rồilạihỏixemconcáihoàngthượnghiệncònmấycôngchúachưagảchồng.Nguyêntrongsốnhữngngườicongáiđẻsaucủahoàngthượng,còncóđếnnăm,sáunàngcôngchúachưachồng.NhưngchỉriêngcómộtnàngtênchữgọiNgọcHân,làngườicósắcđẹpvànếtnahơncả.HoàngthượngrấtyêuquíNgọcHân,thườngngàyvẫnnói:"Conbénàyngàysaunêngảlàmvươngphi,khôngnêngảchohạngphòmãtầmthường!"LúcấynghelờiChỉnhnói,hoàngthượngtrongbụngcũngưng,bènbảoChỉnh:-Congáichưachồngcủatrẫmcònnhiều,nhưngchỉcómìnhNgọcHânlàcóchútnhansắc.Tuyvậy,thóithườngyêuconvẫnhaythiênlệch,chưabiếtởmắtngườingoàithìrasao.Ngươihãyởđây,đểtrẫmđòicảrachomàcoiqua,rồituỳngườilựaxemngườinàoxứngđángthìgiúpchothànhviệcđi!Rồihoàngthượngsaiviênquanđứnghầuđigọicáccôngchúa.Mộtlát,tấtcảcáccôcongáichưachồngcủahoàngthượngđềurahầuởtrướcngựtoạ.Chỉnhliếcnhìnmộtlượt,rồinói:-Đượcrồi!Mốinhânduyêntốtlànhnày,thầnxinlàmmối,mườiphầnchắcxongcảmười.RồiChỉnhvềnóivớiBình:-Câuchuyệnriênghômquatôinóivớingài,naytôiđãvàotâuvớihoàngthượng,Ngườivuimừngmàbảotôirằng:Nếuđãđượcngàibằnglòngchonhưthế,âucũnglàduyêntrờirunrủi.Hiệnhoàngthượngcónàngcôngchúa

thứchín,tuổivừađôitám,xinchonươngbóngnhàsau,hầuhạkhănlược,đểchohainướcthànhthônggia,đờiđờihoàhiếuvớinhau.Bìnhnóiđùarằng:-Vìdẹploạnmàra,đểrồilấyvợmàvề;bọntrẻnócườichothìsao.Tuynhiên,tamớichỉquengáiNamHà,chưabiếtcongáiBắcHà,naycũngnênthửmộtchuyếnxemcótốtkhông?NhữngngườicùngngồivớiBìnhđềucườiầm.Chỉnhravề,Bìnhlạinóithêm:-Tôixinkínhlạydướibệhoàngthượngvạntuế!ởnơikhenúihẻolánhxaxôitớiđây,hádámđườngđộtnhưvậy?Bâygiờmaysaođượcbámvàocànhvànglángọc,thậtlàmộtmốiduyênkỳngộngànnămmớicó.Kẻởkhenúinàyxiếtbaomừngrỡ.Chỉnhvàođiệntâulạivớihoàngthượng.HoàngthượngbèngảcôngchúaNgọcHânchoBình.Bìnhchọnngàymồngmườithángấy,sắpsẵnhaitrămlạngvàng,haingànlạngbạc,haichụctấmđoạnmàu,bàybiệngươmgiáocờquạt;rồisaiviênthịlangbộHìnhđemcácthứlễvậtđócùngmộttờtâuvàođiệnVạnThọ.HoàngthượngchohoàngtửlàSùngnhượngcôngrađónhậnlễvật,làmlễcáoởnhàTháiMiếu,địnhngàyhômsauthìđưadâu.Rồihoàngthượnglạitruyềnchocáchoàngthân,hoàngphi,côngchúavàcácquanvănvõ,ainấyđềuphảisửasoạnngựaxe,sớmhômđóđợiởcửađiện,đểđưacôngchúavềphủcủaBình.Sángsớmhômsau,Bìnhlạisaiquanđemmộttờtâuvàotriều,xincholàmlễnghênhhôn.Mộtmặt,Bìnhkhiếnquânlínhđứngsắphàngởhaibênđường,từcửađiệnđếncửaphủ.Traigáitrongkinhnghetin,rủnhauđixemđôngnhưngàyhội.Aicũngcholàviệchiếmcóxưanay.Khixecủacôngchúatớicửaphủ,Bìnhngồikiệurồngvàngrađón,hếtthảymọithứlễnghiđềutheođúngnhưlệthườngởcácnhà.Saukhicôngchúavàocung,Bìnhsaiđặttiệcởbênngoàiđểthếtcácvịhoàngthân,hoàngphi,côngchúavàcácquanvănvõđiđưadâu.Trongtiệc,mọingườiđềutheothứbậcmàngồi.Tiệctan,Bìnhsắpriênghaitrămlạngbạc,saiquanngỏlờikínhtặngcácvịnhàgái,vàđưatiễnratậncửaphủ.Cácquanravề,lạihọpởnhàcôngđườngbộLễ,ainấyđềukhennhàvuakénđượcrểtốt,vàbảonhau:"ThếlàtừnaynướcAn-namtađãcómộtnướcdâugia".Côngchúalúcmớivềcòncóvẻbẽnlẽnethẹn,nhưngsaurồicũngquen.HômvàolàmlễyếtcácvịtiênhoàngđếởnhàTháiMiếu,Bìnhvàcôngchúagióngkiệucùngđi,lúclễxonglạigióngkiệucùngvề.Bìnhvốncótínhkiêucăng,chợthỏicôngchúa:-Contraicongáinhàvua,đãcómấyngườiđượcvẻvangnhưnàng?Côngchúađáp:-Nhàvuaítlộc,cáccontraicongáiaicũngthanhbạchnghèokhó.Chỉ

riêngthiếpcóduyên,lấyđượclệnhcông(tiếnggọitôntrọng,chỉNguyễnBình),vínhưhạtmưa,bụingọcbayởgiữatrờiđượcsavàochốnlâuđàinhưthếnày,làsựmaymắncủathiếpmàthôi!Bìnhnghecâuấy,thíchthúlắm.Đếnngày14,bệnhcủahoàngthượngđãnguykịch.Bìnhmuốnnhânlúcnhàvuađangcònsống,xinnhàvuanhậnlễchúcmừngvềcuộcnhấtthốngđểtrongngoàiđềubiết,chotrọnvẹncáicôngtônphòcủamình.Bìnhbènchọnngàyrằmđểđặtlễđạitriềurồidângtờtâulênxinvớihoàngthượng.Đúngngày,triềuđìnhbàycuộcđạinhạcởméđôngvàmétâyđantrì(thềmsơnđỏnơicungđiệnnhàvua)Cáclễquansắpđặtđồnghivệcựckỳtrangtrọng,rồixinhoàngthượngrangựchầu.Saukhicáchoàngtửđãdìuhoàngthượnglênngựtoạ,ngoàiđiệnnổbaphátsúnglàmhiệulệnh,trămquanđềulầnlượtlàmlễmừng.Lễxong,hoàngthượngbantờchiếunóivềviệcnhấtthốngsaiđemdánởngoàicửaĐạihưng.Thầndânthiênhạthấyvậyđềukhen"phúc,lộc,thọkhảo"(Phúclàđiềutốtlành,lộclàcủacải,thọkhảolàsốnglâu)củahoàngthượngthếlàhoàntoàntốtđẹp.Saungàylễấy,bệnhcủahoàngthượngcàngnguyhơn,đãgầnhấphối.CôngchúamờiBìnhvàothăm,Bìnhnói:-Naytôivớihoàngthượng,nghĩanhưchacon.Tôithànhthậtmuốnkịpthờivàothămkhihoàngthượngcònsống,đểchiêmngưỡngmặtrồng,chotỏtấmlònglưuluyến.Song,tôimớitừxatớiđây,ngườitrongnướcchưachắcđãtinhếtcả.Hômquahoàngthượngrangựchầu,aibiếtthánhthểmangbệnh?NếunhưtôivàothămlạichẳngmayđúnglúcNgườivềchầugiời,háchẳngkhiếnchotôimangtiếngmuônđờivớithiênhạư?Chibằng,nàngcứvềthămhoàngthượngvànóirõvớicácanhemnhưthế,đểainấyđềuhiểulòngtôi.CôngchúaNgọcHânbèntừbiệtBìnhvềcungthămvuacha.Đêmđó,hoàngthượngtinhthầntỉnhtáo,bènchođòihoàngtựtônvào,dặndòcáccôngviệclớnlaocủanhànước,lạichođòicôngchúaNgọcHânvàođểdạybảovềđạolàmvợ.Trốitrăngvớicongáixongđâuvàođấy,đúnggiờmãongày17,hoàngthượngbăngởđiệnchínhtẩm.Bấygiờhoàngthượngthọ70tuổi,ởngôivuađược47năm.Nhàvuarâurồng,mũicao,tóchạc,mắtphượng,đinhẹnhưnước,ngồivữngnhưnon;tínhnếthiềntừ,giảndị.Khicònlàmhoàngtử,vìviệcônghoàngLêDuyMậtchốnglạihọTrịnh,nênnhàvuabịchúaTrịnhnghingờ,đemgiamvàonhàviênnộithịHồngquậncông.ĐếnnămCanhthân(1740)Nghịtổ(tứcTrịnhDoanh)lênlàmchúa,quậnHồngratrấnSơnNam,chúaliềnchuyểnnhàvuađếngiamởnhàcậumìnhlàBínhquậncông(VũTấtThận,cậuruộtTrịnhDoanh,emtháiphiVũthị).Khichưacólệnhấycủachúa,mộtđêmquậnBínhbỗngmơthấythiêntửtớinhà,cờquạtphấpphới,nhãnhạcvanglừng,rõracảnhtượngcủađờitháibình.Sớmhômsauliềnthấy

quậnHồngchogiảihoàngtửđếngiamởnhàmình,quậnBínhhếtsứcngạcnhiên,nghĩrằnggiấcmộnglúcbanđêmkhôngphảilàchuyệntìnhcờ,bènvàokểlạivớichúa.Bấygiờbốnphươngđangloạnlạc,thếnướcngảnghiêng,chúathấyđiềmlànhấy,muốnnhờvàophúcđứccủanhàvuađểdẹpchoyênthiênhạ,liềnchođónvề,lậpnênngôivàđặtniênhiệulàCảnh-hưng.Saukhinhàvualênngôi,bốnphươngdầndầndẹpxong,thiênhạlạibìnhyên.Chúabiếtphúccủanhàvuarấtlớn,nêncànghếtsứctônkính.Nhàvuacũngnhãnhặn,khiêmtốn,tincậyvàochúa.Thỉnhthoảngchúalạidângtiếnthứcnọthứckia,vìthếsựchidùngcủanhàvuacũngđượcthừathãi.Lúcnhàvuaởngôi,chẳngquachỉrủáokhoanhtay,tìmtròmuavuichứkhôngcóviệcgìphảilo.Nhàvualạigiỏivềcáckỹnghệlặtvặt.BaonhiêucungđiệuNhạcphủ,nhàvuađềuchếrabàimới,âmthanhcựckỳdudương,trongsáng.ThườngkhinhàvualạicòntheotranhTamquốc,saicáccungnữmặcáotrận,cầmgiáomác,chiathếtrậnbanướcNguỵ,Ngô,Thục,rồidạyhọcáccáchngồi,đứng,đâm,đỡ,đểmuavuitronglúcthưnhàn.Nhữngnămtuổigià,nhàvuabịThánhtổTrịnhSâmđènénđủđường,ngườikháchẳnphảitứcgiậnkhôngthểchịunổi,nhưngnhàvuavẫnvuiđùanhưthường.Nhữngngườigầngũinhàvuathấyvậyđềucanngăn.Nhàvualiềnđáprằng:-Cácngươimớichỉbiếtmộtmàchưabiếthai.Nhàvuađốivớinhàchúa,hiệnnayđangởvàocáithếbịngờvực;nếutrẫmlấyviệcmấtquyềnlàmtứcgiận,thìnhàchúaắtphảingấmngầmtínhviệcchẳnghay.Vìvậy,trẫmphảimượnhứngvuichơinhưthườngđểtránhtaivạđóthôi!Cólần,nhàvualạinóivớicáccungnữrằng:-Trongđờita,thếnàocũngcóphenđượctrôngthấycuộcnhấtthống,nhưngđóchẳngphảilàđiềumàtavuimừng.Cáccungnữhỏilại:-Nhàchúachènépnhưvậy,nếuchúabạilàmaychonhàvua,cớsaobệhạlạikhôngvuimừng?Nhàvuađáp:-Trờisainhàchúaphòta.Chúagánhcáilo,tahưởngcáivui.Mấtchúa,tứclàcáilolạivềta,tacònvuigì?KhiĐoannamvươngTrịnhTôngmớilênlàmchúa,bọnkiêubinhcólầnđãnghĩđếncáimưutônphònhấtthốngvàlénđếnxinýkiếnnhàvua.Nhữngngườixungquanhcũngđãkhuyênnhàvuanênnghetheomưuấy.Nhưngnhàvuanói:-Tavìthànhthậtnghetheotrờinênmớiđượcnhưthếnày.Nhữngchuyệndoởmưungườixếpđặt,taquyếtkhônglàm.Nếukẻnàocòndámnóiđếnchuyệnđó,trẫmsẽlôisangchochúa,đểtheophépmàlàmtội.Vìthế,mưuấymớithôi.

Đếnhồinày,thấyBìnhlàmviệctônphò,nhàvuabềngoàituymừngnhưngbềtrongthìlạilo.Nhữngviệcgiaothiệp,tiếpđãiđềulàbấtđắcdĩ.Kịpđếnkhibệnhnặng,nhàvuabảovớihoàngtựtônrằng:-Tachỉsớmtốilàđượctrúthếtgánhnặng,cáilosẽdồncảvàothânmày,màyphảinghĩtớiđiềuđó!Lúcsắpbăng,nhàvualạitrốithêm:-Saukhitanhắmmắt,việcnốingôilàviệctrọngđại,chuyệngìcũngphảibẩmquavớiôngấy,khôngđượckhinhsuất.Nóixong,nhàvuabăng.Hoàngtựtônbènlênnốingôivua.Trướcđó,lúccôngchúaNgọcHânmớivềvớiBình,Bìnhđãhỏicôngchúavềđứctínhcủacácvịhoàngtử.Ngườinàothếnào,côngchúacũngđềukểthậtvớiBình.KhiBìnhhỏiđếnnhânphẩmcủahoàngtựtônnhưthếnào,côngchúachưathoátkhỏithóithườngcủangườiđànbà,nghĩbụnganhthânhơncháu,lạisợhoàngtựtônsẽcướpmấtngôicủaSùngnhượngcông,bènđáp:-Nhânphẩmcủahoàngtựtôncũngtầmthườngthôi!Dođó,Bìnhcóýkhôngthíchhoàngtựtôn.Đếnkhibệnhcủahoàngthượngđãtớilúchấphối,triềuđìnhbànnhaulậphoàngtựtôn,vàsaingườiranóivớiBình.Bìnhkhôngnghe.SứgiảquayvềnóilạiýBình,cảtriềubànbạcphânvân,chưabiếtquyếtđịnhrasao.Thìnhlìnhtrongbọncómộtngườilớntiếngnóirằng:-Tựtônkhôngđượclàmvua,thiênhạắtloạn.HọLêsẽmất,ấylàlỗitạicôngchúaNgọcHân.Côngchúathựcđãlàmhạiđếnviệclớncủaxãtắc,hãyxoátêntrongsổhọđi,đểchocôngchúavềnướcTâySơnmàyênhưởnggiàusang,họtachẳngthiếugìmộtconngườiấy!Triềuđìnhnhìnxemai,thìtéralàhoàngthânVượngquậncông.Côngchúasợhãi,bènvềphủxinvớiBình.BấygiờBìnhmớibằnglòng.Saukhihoàngthượngbăng,trămquanbènphòtựtônlênngôi.Hômấy,Bìnhởtrongphủ,nghetinhoàngthượngbăng,liềnsailínhthịvệsắpsửađồnghivệ,xekiệu,đểchờkhihoàngtựtônđượclậprồi,nếucóaibênhọnhàvualạitrìnhvàmờisangloviệctang,thìBìnhsẽsàngđingay.Nhưnghoàngtựtônkhônghiểuýđó,nênsợphiềnchẳngdámmời,mãiđếnlúckhâmliệmxongxuôivàchovàoquantàirồi,mớibẩmvớiBình.Bìnhgiậnvìkhôngđượcmờitrước,cholàhoàngtựtôncoimìnhnhưngườingoài,bènsaingayngườivàotriềubắtphảihoãnlễđăngcực(lễlênngôivua),cóýmuốnlậpngườikhác.Sứgiảđếnnơithìlễđăngcựcđãxong,triềuđìnhđemcáiviệcđãrồiấybáolạivớiBình.Bìnhcàngtứcliềnđòicôngchúavềphủ,rồimắngrằng:-Tiênđếlàvuachungcủathiênhạ,khôngphảilàvuariêngcủahoàngtộc.Tathươngmếntiênđế,hômquavìtránhsựhiềmnghikhôngdámvàothăm;hômnaymuốnkịplúcchưakhâmliệm,tớinơiđểđượcthấymặtngọc,cho

trọncáitìnhbốvợconrể;songtựdưngtađến,erằngkhôngphảiphép.Saohoàngtộclạigạttarangoài,khôngthèmmời?Nếukhôngcóta,thửhỏi:Triềuđìnhsẽthànhcáigì?Chínhsựsẽracáigì?Cớsaolạidámsơsuấtnhưvậy?Tathửbỏđâymàđi,xemhoàngtộclàmănrasao?RồiBìnhlậptứctruyềnlệnhchocácquânthuỷ,bộsửasoạnhànhtrang,đểsớmhômsaurútquânvềnước.CôngchúakhóclócxinBìnhởlại,mộtmặtngầmsaingườitỏbàyýkiếnvớitựhoàng.TựhoàngvộichongườiraphủtạlỗivàxinBìnhởlại.Bấygiờ,Bìnhmớithôiviệcrútquân.Đếnngàylàmlễthànhphục,tựhoàngsaiquanmờiBìnhvàotế.Bìnhmặcđồtang,đứngởtrênđiệntế,coixétlễnghihếtsứcchuđáo.Lúcđangtế,cóviêntảphiênlạihơicóvẻcười,Bìnhsailôingayrachém.Đạikháiđốivớiviệctanglễ,Bìnhhếtsứckínhcẩnnhưvậy.Bấygiờ,Bìnhđãngấmngầmcóýđịnhmuốnvề,bènnóivớicácquantrongtriềurằng:-Tôivângmệnhvuaanhđemquânrangoàicõi,đihayởkhôngcókỳhạnnhấtđịnh.Tôivìnghĩatônphùmàtớiđây,maymắnđãlàmxongviệc.Naytôilàchàngrể,muốnởchohếtđạohiếuvớibốvợ.Làmchoxongsớmviệctangtếkịpkhitôichưarútvề,đểchotrunghiếuvẹncảhaibề,đólàướcmuốncủatôivậy.Cácquanđềunói:-Chúngtôixinvângmệnh!Rồihọliềnchọnngàyđểđưatửcungxuốngthuyền.CònBìnhthìsuốtngàyđêmsắmsửacholễtáng,cácđồtếlễtuyđơnsơ,giảndị,nhưnglễnghithìđềuđầyđủkhôngthiếusótgì.Đếnngàyđưađám,Bìnhtựcưỡivoi,đembangànquân,hộtốngtửcungđếnbếnđò,rồichờcholễrướctửcungxuốngthuyềnxongxuôiđâuđấy,mớiquaytrởlại.LúccôngchúaNgọcHânvềphủ,Bìnhnhơnnhơnravẻtựđắcmàrằng:-Tiênđếcóhơnbamươingườicontrai,ngàynaybáohiếulạichỉởmộtngườicongái,nàocóaigiúpđỡchođượcmảymay?Ngườixưathườngbảo"Congáilàmrạngrỡchonhàcửa",quảcũngđúngthật!Côngchúacảmtạvànói:-Nhờcôngđứccủathượngcông,thiếpđượcbáohiếuvớihoàngkhảo,mởmặtvớianhchịem.Tụcngữvẫnnói:"Traikhôngănmàyvợ,gáiphảiănmàychồng",chínhlànhưthếđó!Bìnhnghenói,thíchlắm.ChợtcótinbáovuaTâySơnsắpra.BìnhvộisaiChỉnhchodányếtthịkhắpkinhthành,nóilà:"ThiênvươngtuầnduraBắcđểxemxétphongtục,khoảngmườingàynữasẽtới.Vậybốcáochocảtrongngoàiđềubiết".Mộtmặt,Bìnhsaingườitâuvớitựhoàng,xinchovănvõtrămquanrangoàicửaôđóntiếp.

NgàymồngnămthángTám,vuaTâySơnđếnkinhthành(ởmộtbảnkhác,thấycóthêmmộtđoạnnhưsau:"HoàngthượngthânhànhrađónởcửaNam-giaovàsaiquankhâmmạngđứngởbênđường,sauđóngỏlờichàomừng,rồiđivề.ChúaTâySơnsaingườiđáplại,rồitruyềnđánhxevàothành").VuaTâySơnchẳngquảnmuôndặmđườngxatớiđây,màcoibộlạihếtsứchốihả,vộivã;mọingườiđềukhônghiểuduyêncớlàmsao?Thậtlà:Cákìnhvượtbiểngiươngvâynhảy,Cọpdữlìarừngmượncánhbay.ChưabiếtvuaTâySơnđếnvềviệcgì?Xinxemhồisauphângiải.

Hồi6ChúaTâySơnlẻnrútquânvềnước

QuânĐôngGiangmưukhởinghĩaphòvươngLạinói,khiThuậnHoámớivỡ,vuaTâySơnnhậnđượcthưbáotinthắngtrậncủaBình.Đạiýbứcthưviếtnhưsau:"Lũthầnvângtheomưumôcủamiếuđường,lạikínhnhờvềoaitrờithiêngliêng,ThuậnHoá,đãdẹpyên,thiênhạđềurungđộng.NayởBắcHàquânkiêutướnglười,thếcóthểlấyđược.Thầncúixinmạnphéptuỳtiện,đãuỷchohữuquânNguyễnChỉnhđemtiềnbộthuỷbinhđitrước,thẳngtớiSơnNam.Riêngthầnhiệnđangchiêumộnhândâncácvùngvenbiển,chọnlấyđinhtrángđểtăngthêmthếlựcchoquânta.HẹntrongítngàysẽdẹpyênxứBắcHà.Cònquanải,thànhquáchxứThuậnHoá,hiệnđãgiaochoĐôngđịnhcông(tứcNguyễnLữ,emthứbacủaNguyễnNhạc)coigiữ.Vậyxinbềtrênbanchochiếuchỉđểthầntuântheo".VuaTâySơnxemthư,mừngrằngviệcđãthànhcông,nhưnglạighétcáichỗtựchuyệncủaBình.Vảlại,vuaTâySơnvốnđãbiếtBìnhlàngườikhônngoan,giảoquyệt,sợBìnhlấyđượcBắcHà,lúctrởvềắtsinhrakiêucăng,khókiềmchế.VuaTâySơnlạicònnghĩrằng:"NhàmìnhđờiđờivẫnởNamHà,đượcxứThuậnHoálànơibờcõicũ,đủrồi;khôngcầnlấythêmmộtnướclớnnữalàmgì.Vídụcólấyđược,chưachắcđãgiữđược,vạnnhấtvấpngãmộtcái,thìsựtaihạikhôngphảilànhỏ".Dođó,vuaTâySơnliềnsaingườihoảtốcmangthưrangănBình.Nhưngkhingườiđưathưtớinơi,thìBìnhđãthânhànhđemđạiquân,thuậntheogiónồmtrẩyraBắcrồi.Tiếpđượctinnày,vuaTâySơncàngkhônghàilòng.Quangàyhaimươisáuthángsáukhikinhsưbịvỡ,BìnhlạigửithưbáotinthắngtrậnvềTâySơn.Trongthưđạikháinóirằng:"TrướcđâythầnvângmệnhchophéptuỳtiệnđemquânradẹpBắcHà,trôngnhờvàooaidanhcủavươnghuynh,chỉđánhmộttrậnmàthắng.NaynhàTrịnhđãdiệt,thiênhạthuvềmộtmối,thầnthểtheolòngướcmuốncủangườitrongnước,phòlậpnhàLê,chohọyênlòng.Bâygiờtrongnướcmớitạmyên,thầnxinđểchoquânlínhđượcnghỉngơi,tạmđóngtạikinhđônướchọ,đểvỗyêndânchúngvàcắtđặtmọiviệcchođâuvàođấy.Chờđếndịpthuđôngthuậngió,thầnlạixinkínhcẩnđemquânvềnước".BứcthưđếnTâySơnvàongàymườibốnthángbảy.VuaTâySơntiếpđượcthư,hếtsứclongại,nghĩbụng:"Bìnhluônluônlậpđượcchiếncông,đãlàmchohắnthêmkiêungạo.Huốnghồtrongtayhắnlạinắmgiữđạoquânlớn,chuyênchếởngoàimuôndặm.RồiVõVănNhậm,NguyễnHữuChỉnh,nhữngviêntướngdũngmãnh,mưutrílạiđềuthuộcquyềnsaikhiếncủahắn.Nếucứbuônglỏngchohắnbaynhảyởngoài,lâudầnắtphảisinhranhữngviệckhônghay.Nhưngkhíthếcủahắnnhưthế,khôngthểdùngmộtláthư

màgọivềđược.NếumìnhkhôngthânhànhraBắc,bắthắnphảivề,ấylàthảhùmrakhỏicũi,khôngbaogiờcòncóthểnuôidạyđượcnữavậy.Thếrồi,luôntrongbữađó,vuaTâySơntựđemnămtrămtênlínhthịvệrathẳngPhúXuân.Tớinơi,lạilấythêmhơnhaingànquânPhúXuânđigấprakinhsư.Đoànquântấttưởikéođi,dángdấptiềutuỵ,ngườitakhôngcònnhậnrađólàđámquanquânnàonữa.LúcvuaTâySơntớicửabiểnHộiThốngởtrấnNghệAn,cóngườidânquêđemítđồbiểnxinramắt,nóirằng:-Chúngtôithấyquanlớnđiqua,nhâncóchútquàmọn,gọilàtỏtấclòngthànhkính.VuaTâySơntínhvốnthậtthà,khôngquenănnóivănhoa,thấyvậy,liềnđáp:-Tôikhôngphảilàquanlớn,tôilàhọngoạicủachúaNamHà(ChúaNamHàchỉvàohọNguyễn,vìNhạcgảcongáichothếtửDươngcủachúaNguyễn,nêntựxưnglàhọngoại),vẫnquengọilàbiệnNhạcấymà!Cácngườihậutình,thấytôiđixa,lươngkhô,ănnhạt,màđemchonhữngmónngonlànhthếnày,cámơnlắm,cámơnlắm!Rồilạihốihảđiluôn.Thìnhlìnhthấymộtbọnchừngvàichụcngười,kẻnàocũnglưngđóngkhố,taycầmđònống,mìnhtrầntrùngtrụcđứngởvenđường.ChờchovuaTâySơnđiqua,bọnđóliềnkêulớnlênrằng:-ChúngtôivềNam,bịChưởngTiến(mộtlụclâmhảohánởNghệAnhồiấy)đòitiềnmãilộ,lấyhếtcủacảirồi.VuaTâySơnhỏi:-Nóđâu?Bọnđóđáp:-Nólấyđượccủaxong,vộivàngchạyvàotrongdãynúikia!VuaTâySơnliềnsaimộttốplínhđuổibắt.Vừađếnmộtchỗnúihiểm,mấychụcngườiđóđềurútdaokiếmtrongđònốngravàreolên:-Chúngbayđãbiếtbọntaohaychưa;bọntaođềulàcácbậcđànanhtrongđámthủhạcủaChưởngTiến.Hômnayđếnđểchặtcáiđầucủalũ"lôngđỏ"(khônghiểusaolạigọiTâySơnlà"lôngđỏ"(hồngmao),chưatracứura.TrongĐạinamquốcsửdiễncathấycócâutảcáchănmặccủaquânTâySơnnhưsau:"Quândungđâumớilạnhường;Mãomaoáođỏchậtđườngkéora".Cólẽtácgiảđãcăncứvàocáchănmặcđó(mũlôngáođỏ)màgọiTâySơnlà"hồngmao"chăng?)chúngbayđây.Vừareohọvừaxôngvàođâmchém,daokiếmvunglêntuatủa,quânNambịđánhbấtngờ,thuachạyliểngxiểng.VuaTâySơncảsợ,từđó,trênđườnghànhquânkhôngdámvàongủtrongnhàdânnữa;tốiđâugiăngmànragiữađồngruộngởđómàngủ,còncácquânsĩthìđềungủngoàitrời.

Bởilẽđó,khitớikinhsư,cảđoànquânchỉcònlàmộtlũnửangườinửangợm,mặtmũihốchác,coikhôngrabộquâncủavuachúanữa.Thấyvậy,thiênhạđềuđồnđạilungtung.KẻthìbảothànhTâySơnđãbịnhàNguyễnphávỡ,vuaTâySơnvìkhônggiữđượcnữanênphảichuồnrađây.NgườithìnóiBìnhdùngmưuchướcgiandối,mượnmộtkẻkhácgiảlàmvuaanhđểthêmthanhthếchomình.Hàokiệtthiênhạvànhữngkẻcoigiữchâuquậnngầmnuôibinhmã,đềumuốndòxemthựchưthếnào,đểtìmcáchbắtlấy;nhưngrốtcuộccũngkhôngaibiếtrõtìnhhình.LúcvuaTâySơnmớiđếnkinh,Bìnhratậnngoàiôđóntiếpvàtạcáitộitựchuyêncủamình.VuaTâySơnnói:-Tướngởbênngoài,nếugặpviệccóíchlợichonướcnhàthìcứtựýmàlàmcũngđược.BắcHàcóthểlấy,màônglấyngayđược,đólàchỗthầndiệutrongphépdùngbinh.Vảlại,ôngtrèođèolộisuốiđihàngmuôndặmđểmởmangbờcõichođấtnướcrộngthêm;thủđoạnanhhùngnhưvậy,anhthựckhôngthểnàosánhkịp.Nhưngmà,mìnhđiđánhnướckhác,kéoquânvàosâutrongxứsởcủangườita,mộtchốclàmthayđổihếtnềnnếpcũcủahọnhưthế;tránhsaokhỏisựthùoáncủamuônhọ.Anhluônluônlongạiđếnnhữngviệcbấtngờcóthểxảyra,vìvậyphảilậtđậtrangayđâyđểnghĩkếđỡông.Rồihaianhemcùnggióngngựađivàothành.Tớiphủ,BìnhdắtcôngchúaNgọcHânrachàovànóihếtcảsựthậtvớianh.VuaTâySơnkhen:-Chà,emvuaTâySơnlàmrểvuanướcNam,"mônđươnghộđối"mốinhânduyênđẹpthật!Rồilạibảocôngchúarằng:-Ngườiquígiánhưthếnày,thựckhônghổlàcôemdâucủanhàta.Haingườiôntồntròchuyệnthânmậtnhưanhemnhàthườngdânvậy.Hồilâu,côngchúacáotừluira.Bìnhsaiquâymànởcungchínhtẩm,mờianhvàonghỉ;còntựmìnhthìchuyểnrangủởgácKỳ-lân.QuânlínhcủaBìnhđemđitrướcđây,cácđộingũđềuđãthayđổimộtlượt.Đếnlúcnày,Bìnhđembinhphùnộpcảchoanh.VuaTâySơnnắmđượcbinhquyềntrongtayrồi,bènbốtrílạiđộingũynhưcũ,cònsựthayđổimớiđâycủaBìnhthìvờnhưkhônghaybiếtgìcả.Thếlàtừđó,baonhiêutướngsĩlạiđềuchỉnghetheomệnhlệnhcủa"ôngvualớn".Đượcítbữa,vuaTâySơnliềnbímậtcùngvớiBìnhbànchuyệnrútvề.Bìnhđànhphảivângtheo.CáctướngtáchỉriêngcóVõVănNhậmđượcbiếtviệckínnày,cònChỉnhthìkhôngđượcdựnghe.Lạinói,lúcmớitớikinh,ChỉnhvàNhậmđềuđóngởlầuNgũ-long.Nhậmđóngtrướclầu,Chỉnhđóngsaulầu.Chỉnhvốnlàngườibảnquốc,nhiềukẻquenthuộc,nênngườitrongnướcchỉbiếtcóChỉnh.Quanlại,dânchúng,aiđếnramắtđềuvàocửaChỉnh.Saulầu

thườngđôngnhưchợ;màtrướclầunơiNhậmởthìchẳngcólấymộtmanàoluitới.ViệcấylàmchoNhậmcóvẻkhôngthích.Thấyvậy,Chỉnhphảisaimộttênthưlạimớivàolàmviệc,ngàyngàyngồichựcởcửaNhậmđểmờikháchđếnchỗNhậm,nhưngkháchvẫnkhôngđến,Chỉnhbấtđắcdĩlạiphảixoaycáchkhác.HễkháchnàotớithămChỉnh,saukhiđãthùtiếpxong.ChỉnhlạisaiđưangườikháchkèmtheođồlễđếncửaNhậm.NhưngrốtcuộcNhậmvẫnkhôngbằnglòng.ChỉnhbèndờichỗởsangchùaTiênTích(ởxómNamNgư,huyệnThọXương.NaylàđườngNamBộ,HàNội).Sauchuyệnnày,NhậmbènđemnhữnglờigièmphaChỉnhmànóivớiBìnhrằng:-Hắnlàmộtkẻbầytôiđitrốn,chạyvềvớimình,muốnmượnsứccủamìnhtrảthùchothầy,đểhảcáilòngcămtứcvớinướccũ.Naymìnhrongruổihàngmuôndặm,đưahắnvềnước,vẽmàyvẽmặtchohắn.Thếmàkhihắnđãđạtđượcchínguyện,nhữngngườitrongnướcvàohùavớihắn,cókẻlạiđemhaicâuđối:"HổtựTâySơnxuất,LongtòngĐông-hảilai"(hổtừnonTâyra;rồngởbiểnĐônglại)ởthápchùaThiênMụcủanhàNguyễn,đểbảoônglàhổ,hắnlàrồng.ýnói:"Hổlìakhỏinúithìthấtthế,rồngrakhỏibiểnvẫnvẫyvùng".Thếlàchẳngnhữnghắnkhôngchịuđểmìnhdùng,màlạicòncóchíngangtàngnữa.Bâygiờmìnhgiammấyvạnngườingồiănkhôngởđây,đểgiúpchohắngâynênthếlực,nghĩcũngkhờdạiquá!Tôinghengườitrongnướcnàyoánhắnrấtsâusắc,sởdĩhọchưanổidậylàvìcònsợmìnhđóthôi.Nếumìnhbỏhắnmàvề,ngườinướcnàyhẳnsẽtranhnhaunhaithịthắn.Vàhắnthườngnói:"NhântàiBắcHàchỉcómìnhhắn".Đểchohắnchết,mìnhlấyBắcHàsẽcàngyênổn.BìnhtinlờiNhậm,nêntừđóđốivớiChỉnhtuyngoàimặtvẫnnhưthường,nhưngtronglòngthìrấtngờvực.QuânNamvìđixacũngrấtoánChỉnh,ngàyđêmmongchoBìnhgiếtChỉnh.RồihọbiếtthếnàoBìnhcũngđưaChỉnhđếnchỗchết,nênhọkhinhChỉnhramiệng.Mộthôm,bọnngườitrongnướcvàohùavớiChỉnh,cókẻmangbinhphùcủaChỉnhcấpbăngquakhuđấtcấm;khibịquânNamgạnhỏi,ngườiấyđáp:-Tôicóbinhphùcủaquanhữuquâncấpchođây!QuânNambènnói:-Hữuquânlàai?CóphảiHữuChỉnhkhông?Được,cứđợiđấynửathángnữamàxemhữuquâncủacácanh!Chỉnhngheđượcchuyệnđó,bènsinhrahailòngvớiBình.VảChỉnhcũngđãtínhtoán,biếtrằngsớmmuộnthếnàorồiBìnhcũngphảiđi,mìnhsẽkhôngthểởlạikinhsưmộtmìnhđược.Vìvậy,ChỉnhngầmcóýmuốnchiếmcứNghệAn,bènmậttâuvớihoàngthượngrằng:Thầnđemhắnra,chỉvìviệctônphù.Bâygiờviệcđãxong,thầnquyếtkhôngtheohắnnữa.Chắcthếnàohắncũngrútvề,màkhihắnđãvềrồi,thì

trấnNghệAntứclàmộtbứcphêngiậuởbêncạnhgiốngsàilang.Vậyxinbệhạchothầnvàođấytrấnthủ,mộtmặtNamHàthầnxinđươngcả!KịpđếnkhinghetinvuaTâySơnra.ChỉnhlạiđoánlàvuaTâySơnsẽcướpngôicủahoàngthượngvàchiếmcứđấtnước.RồimuốndựavàovuaTâySơnđểtránhtaivạ,Chỉnhbènkhuyênhoàngthượngnênsắpsẵnngọctỷmàrahàng,lạigiụccácquantrongtriềuthảogấpmộttờbiểuxinhàng.Triềuđìnhbànbạcmấyngàyliềnchưaquyếtkhôngaidámhạbúttrước.LúcvuaTâySơntớinơihoàngthượngthânhànhrađónởcửaôphíaNam.Ngàiđứngởtrongcửaô,saihoàngthânlàThanhnguyênhầuquỳởmébêntráiđườngđi,đểchàovànóithayhoàngthượng.VuaTâySơnkhiquacửaôkhôngđáplễ,cứgiụcngựađithẳngvàchomộtngườiquaylạinóirằng:-Quảquânthấynhàvualễđộquá,sợrằngnếuxagiáởlạichậmtrễ,hoặcgiảlàmphiềnchoquýthểphảiquỳlạymệtnhọc,rồiquảquânlạimangtiếnglàthấtlễ.Bởithế,quảquânphảivộivãđingay.Xinngựgiáhãycứvềcung,ngàykhácthongthảsẽcùnggặpnhau.Hoàngthượngthấyvậy,biếtvuaTâySơncònưuđãimình,nênkhivềcungkhôngbànđếnviệcđầuhàngnữa.HômsauvuaTâySơnsaibàyởphủđườngbachỗngồi.ChiếcsậpcủavauTâySơnkêởchínhgiữa,bêntráilàghếcủahoàngthượng,bênphảilàghếcủaBình.Haibêncóhaihànggiápsĩđứnghầucựckỳnghiêmchỉnh.Cuộchộikiếnnàydùnglễ"haivuagặpnhau",khôngaiphảilạyai.Khihoàngthượngngựgiáđếncửaphủ,vuaTâySơnsaiviênquanhầurađón.Hoàngthượngđibộvàotrướcthềm;vuaTâySơnđangngồivộibướcxuốngđấtvàđứngsangbêncạnhsậpđểtỏýkínhlễ;rồisaiBìnhxuốngdướithềmđóntiếpvàmờihoàngthượngvàoghế.Mọingườiđãngồiyênchỗ,vuaTâySơnliềnhỏi:-Hoàngthượngnămnayxuânthuđộbaonhiêu?Viênquanđitheođápthayhoàngthượng,rồinhânđónóitiếprằng:-QuốcquânhọLêchúngtôigặpphảihọTrịnhlấnquyềnlộngthế,mũdépđảolộnđãlâu.Maynhờthánhthượnglàbậcchínhânđạinghĩa,saitướngraquân,vìquốcquânchúngtôimàchỉnhđốnlạicơđồ.HiệnnayđấtđaicùngdânchúngnướcNamđềulàdothánhthượnggâydựnglại.Nếunhưthánhthượngmuốnthunhậnmộtvàiquậnấpcủanướctôiđểlàmquàkhaothưởngquânsĩ,thìquốcquânchúngtôixinnhấtnhấtvângmệnh.VuaTâySơnđáp:-TôinghengàyxưađứcTháitổmởmangranướcNamViệt,côngđứcnhưtrời.TôituyởxakhuấttạimiềnbiểnphươngNam,songcũnglàđấtcủađứcTháitổkhaithác.Tôivìgiậnkẻcườngthầnhiếpchếnhàvua,nênphảilàmviệctônphò.NếulàđấtcủahọTrịnh,mộttấctôicũngkhôngđể;cònđấtcủanhàLê,thìmộttấctôicũngkhôngdámlấy.Tôinghĩrằngnướctađâymớidẹpyên,còncónhiềuviệccầnphảisửasang,vìvậytôiphảirađểgiúpđỡ

nhàvua.Saukhibốnphươngđãphẳnglặng,anhemtôilạixinrútvềnước.Bâygiờchỉmongnhàvuachấnchỉnhgiườngmốitriềuđình,giữyênbờcõi,cùngnướctôiđờiđờikếtnghĩalánggiềng,nhưthếlàphúcchocảhainướcvậy.Viênquantheohầuhoàngthượnglạithaylờimàrằng:-Thánhthượngnghĩđếncôngđứccủatiênhoàngđế,raơnnốilạidòngdõi,khiếnchocơđồcủatiênhoàngđếkhôngđếnnỗituyệtdiệt;ơnấycủathánhthượngthậtlàvôcùng.Quốcquânchúngtôivàcácbềtôixinđờiđờigiữtìnhlánggiềnghoàhiếu,khôngdámsaitrái.VuaTâySơnsaitràđồngphatràđệlêncácghế.Hoàngthượnguốngtràxong,ungdungcáotừravề.VuaTâySơnđứngdậytừbiệt.Bìnhtiễnhoàngthượngxuốngthềm,vuaTâySơnđitheomộtquãng,rồinémìnhbướcgiậtlùivềchỗ,saiviênquanhầuđihộvệhoàngthượngrakhỏicửaphủ.Hoàngthượnglênkiệuvềcung,rồisaicácquantrongtriềutớiramắtvuaTâySơn.VuaTâySơnlầnlượthỏihếtquanchức,họtêntừngngười.Cácquantrảlờixong,vuaTâySơnliềnnóirằng:-TôinghenóiởnướcAnNam,tiếnsĩlàquínhất.Thếcácôngcóphảilàtiếnsĩkhông?Tôisẽnóivớinhàvuachoxinmayôngđemvềđểdạydỗngườitrongnước.Vậycácôngcóchịuđitheotôikhông?Cácviênquantrongtriềuđềuthưa:-Quốcquânchúngtôibảosaochúngtôiphảinghelàmvậy.Dẫurằngsangđông,sangtây,sangnam,sangbắc,điđâuchúngtôicũngkhôngdámchối.VuaTâySơnlạihỏi:-Cácônglúcmớithấytôiđộtngộtrađâynhưthế,cóngờtôikhông?Cácviênquanđáp:-ThánhthượngđãsaithượngcôngraphòlậpnhàLê,việcấyrõrànglắmrồi,lũchúngtôiđâucòndámngờ.VuaTâySơnnói:-Aingờtôi,kẻấylàngườingu!ChúaTrịnhbắtquânđihàngmuôndặm,cốchiếmlấyđấtThuậnHoá,lấynướclớnlàmhạinướcnhỏ,nênmớidẫnđếncáivạngàynay.Gươngấyhácóxađâu?TôinếuthamđấtnướcNam,nhưvậylàlấynướcnhỏmàhạinướclớn,cònmonglâubềnsaođược?Giảsửđờitôigiữđượcđinữa,thìđếnđờiconcháutôicũngkhôngthểnàogiữnổi.Tôicóngugìmàlạinuôicáimầmvạấy?Chẳngbaolâunữaanhemtôisẽvề,cácôngnêngiúprậpnhàvuachoyênthiênhạ.Hainướcchúngtasẽkếtnghĩalánggiềng,giữvữngtìnhhoàhiếu,đểcùnghưởngphúctháibình!Cácquanđềucangợi:-Sáchcónóirằng:"Bậcthánhnhânkhôngchămlođếnviệclậpcôngởphươngxa".Thánhthượngnghĩtớichỗđó,thậtlàvượtquángườithườngđếnmuônvạnlần.Nhưngquốcquânchúngtôihiệncòntrẻtuổi,nhiềuviệc

chưaquenthạo,lũchúngtôilạiđềulànhữngkẻtàihèn;thánhthượngnếuđãgiúpchonướctôiđượccòn,xinhãytạmlưulạiđây,đểvuatôinướcchúngtôinhờcậyvàooailinhcủathánhthượng.Baogiờbốnphươngđềuyên,giườngmốiđãdựnglại,bấygiờngựgiáhãyvềcũngchưamuộn.VuaTâySơnnói:-Cóvềcũngcònhàngnămhàngtháng,háphảiđâulàchuyệnngàymộtngàyhai?Cácôngchớvộilo!Cácquanlạytạluira,rồicùngbànriêngvớinhau:kẻthìcholờivuaTâySơnnóilàthật,ngườithìbảolờivuaTâySơnnóilàgiả;đạiđểcũngchỉđoáncóhaiviệclàôngtađihayởlại,màcứhưhưthựcthực,chẳngaibiếtđíchxácnhưthếnàocả.Nhưngngườitrongnướcbiếtrõhaykhôngbiếtrõ,vuaTâySơncũngchẳngcần.ChỉriêngcóNguyễnHữuChỉnhlàngườitrongbọn,lạilàtayquỷquyệt,nênvuaTâySơnmớiphảitìmđủmọicáchđểkiềmchếmàthôi.Lúcnày,trongbụngvuaTâySơnrấtnônnóngmuốnvề,nhưngbềngoàivẫntỏravẻungdung,thưthái.Saulễtiếpkiến,vuaTâySơnsaiChỉnhchọnngàytốt,đểvàolàmlễramắtởnhàThái-miếu.ChỉnhxinchờđếnsautếtTrungthu,vuaTâySơncũngbằnglòng.RồinhânnóiđếnchuyệnhônnhâncủaBình,vuaTâySơnbảoChỉnh:-Chúhairađây,đượcngươilàmmốichocôvợđẹp;riêngtalạikhôngư?Chỉnhthưa:-ChỉsợthánhthượngchêgáiBắcHàquêmùamàthôi.Nếunhưthánhthượngrộnglượngbaodong,thìsựđócũngchẳngphảilàkhó!VuaTâySơncườimàrằng:-Thếthìngươicònnợtađấy,phảitrảmauđinhé!ChỉnhthấylờilẽcủavuaTâySơncóvẻungdungthongthả,dođócũngyênlòng,bènxinluivề.Ngày17thángấy,vuaTâySơnbímậthạlệnhchotấtcảcácquânthuỷ,bộđềuphảisửasoạnhànhtrangnainịtgọngàng.RồisợChỉnhởngoàithấyrõtìnhhìnhsinhnghi,vuaTâySơnbènchođòiChỉnhvàohầu,giữchânChỉnhtừsángđếntối,ngườingoàikhôngđượcvào,tinngoàikhôngchotới.Vìthếnênmọiviệcxảyraởbênngoài,Chỉnhđềukhôngbiếtgìhết.Đếnkhuya,vuaTâySơnmớithảchoChỉnhra.KịpđếnkhiChỉnhvềnhà,ngườinhàcókẻbáochoChỉnhbiếtviệcvuaTâySơnsắpvề,thìChỉnhcònnửatinnửangờnói:-Tasuốtngàyngồihầu,chuyệntròrấtthưthái,làmsaolạicósựlậtđậtnhưvậyđược?Đếncanhhaiđêmấy,vuaTâySơnchongườivàogõcửađiện,ngỏlờitừbiệthoàngthượng,nóilàsớmmairútquânvềNam.VậymàChỉnhcũngvẫnkhôngbiếtgìcả.Trướcđóhơnmườingày,đêmnàoởtrạiquânNamcũngnổichiêngtrống

vangtrời,nhưngsangđếnđầucanhhaithìchỉcònthưathớtvàitiếng,rồitừcanhbatrởđithìlặngnhưtờ,khôngcòntiếngnàonữa.Vìthế,mỗihômcứvàoquãngnửađêm,ngườitrongkinhlạitưởnglàquânTâySơnngầmrútđirồi;nhưngđếnsángngàymaithìlạithấydoanhtrạivẫnynguyên.Từđóvềsauaicũngcholàthường,khônghềđểý.Màtiếngtrốngcanhcũngkhôngcònlấygìlàmchuẩnxácnữa.PhépquânTâySơn,lệnhcấmbanđêmrấtngặt.ThámtửcủaChỉnhmọiđêmđềukhôngđượcrangoài.Đêmấy,khoảngđầucanhnăm,bọnthámtửcủaChỉnhliềumạngxôngrađườngkhôngkểgìlệnhcấm;khivượtquamấyđiếmcanh,vừađivừanghengóngthìthấytấtcảđềuvắnglặngkhôngcótiếngngười.Chúngđivòngđếncửaphủ,ngókhắpbốnphíacũngkhôngthấycóngườinào,màchỉthấygáomẻnồivỡvứtbừabãitrênđường.Chúngvộivàngđirabếnsông,thìởđóchỉcótrờinướcmênhmông,hàngtrămvạnlâuthuyềntrướcđấy,khôngbiếtđiđâuhếtcả.LậptứcchúngchạyvềbáovớiChỉnh.Chỉnhđượctinấy,trongbụngcựckỳhoangmang,tựbiếtmìnhđãthấtthế,ởlạithìkhôngdám,màbỏđithìcũngdở:đườngthuỷkhôngcóthuyền,đườngbộkhôngcóquân,muốntrốnkhôngcóchỗtrốn,khôngbiếtnênđiđườngnào.NgườinhàChỉnhkhiấycũngrấtsợhãi.NhưngChỉnhtronglúcsốngchếtnguycấpnhưvậy,vẫncòndởgiọngbôngđùamàrằng:-Tađãđikhắpbốnbiểnchínchâu,chẳnglẽkhitrởvềxóbếp,lạibịchuộtchùgặmchânư?Khôngsợ!Khôngsợ!Tacứởđâyxemsao?Bấygiờbọnngườinhàmớihơivữngdạ.ChỉnhbènbímậtsaingườichạygấprabếnCơXátìmthuyền.Tảngsáng,kiếmđượcmộtchiếcthuyềnbuôn.ChỉnhcùngbọntaychânđộvàichụcngườiđiđếncửaôTâyLongthìbịdânchúngởkinhkỳtừtứphíakéorađuổibắt.Chỉnhmộtmìnhmộtđaoquaylạiđónđánh,mọingườiphảichạytánloạn.Thừacơ,Chỉnhliềncướpđườngchạyxuốngbếnsông,nhổneobuôngthuyền,thuậndòngxuôithẳngracửabiểnđểtheoquânNam.Cònngựaxe,khígiới,đồđạc,củacảicủaChỉnhđềubỏlạiởchùaTiên-tích,khôngbiếtbaonhiêumàkể.Khitrờisángrõ,cóngườiđemchuyệnđótâuvơíhoàngthượng,hoàngthượngvẫnkhôngtin.Sauchongườiđitraxét,mớibiếtlàthật,hoàngthượnghếtsứckinhngạc,vộichođòicácquanvàotriềuhỏirằng:-Anhemhắncướphếtcủanướctamàđi,đểcáinướcrỗngkhônglạiđâychota,nếunhưcóviệcnguycấpthìlấygìmàchốngchế?Cácquanngơngácnhìnnhau,chưabiếtnênnóithếnào.Chợtviênquanhầucậntâurằng:-Hômquavângchỉtruyềnsớmnaythiếttriều.Bâygiờngựgiáđãcộtngựarồi,dámxintâulại.Hoàngthượngbènhỏicácquan:

-Phiênchầunàyhãythôichăng?Cácquanđềunói:Hoàngthượngratriềuđểbanchiếuchỉđổiniênhiệu,đólàviệclớn,saolạithôi?Hoàngthượngbènrangựtriều,rồibantờsắccôngbốviệcđổiniênhiệu,lấynămsautứcnămĐinhmùi(1787)làmnămđầuniênhiệuChiêu-thống.Trongtờsắcđó,chỗnàocũngmộtrằngnhờđứcvuacủaquýquốc,hairằngnhờthượngcôngcủaquýquốc,giọngvănđạiđểđềulànhữngcâuviếttronglúcvuaTâySơncònởkinhsư;vảlại,nhữngchỗkểtộicủahọTrịnhcũnghơinhiều.Vìthếcóngườibànrằng:Nayhọđãvềrồi,nênđổilạihếtcảđi!Songtrongkhivộivàngkhônglàmkịp,nênlạicứđểnhưcũkhôngsửađổigì.Tanchầu,hoàngthượngbảocácquanởlạitriềuđườnghọpthêmđểbànviệc.Nguyênhoàngthượnglàngườianhminh,quảquyết,từlâuvẫncămtứcvềviệcbịnhàTrịnhchènép.VảhoàngthượngvớiThịnhvươnglạicómốithùkhôngđộitrờichung(đâychỉvàoviệcTrịnhSâmgiếtLêDuyVỹ,tứclàchaLêDuyKỳ),nênkhiđượcTâySơnradiệtTrịnh,hoàngthượngrấtmừng.LúcĐoannamvươngchết,hoàngthượngđangcònlàhoàngtựtôn;tiênđếsaihoàngthượngđemcáchoàngtửđếnchỗBìnhởtỏlờichúcmừng,hoàngthượngđãnóivớiBìnhrằng:-Tôicóthùchachưatrả,nayôngtrảthùthaychotôi,đờitôikhôngcònmonggìhơnthế.Nếuthânnàycóphảichếtởquýquốc,tôicũngkhônghềphànnàn.HuốngchiôngcònphòdựnghọLê,khiếnchođượcthờphụngtônxãlâudài,côngđứcấythậtkhôngnóisaochoxiết.Bìnhđáp:-Đạotrờivẫnhayđềnbù.Đấngtháitửxưabịhại,thìnayhoàngtựtôncốnhiênlàphảiđượchưởngphúctháibình,thốngnhất.Kịpđếnkhitiênđếbăng,hoàngthượnglênnốingôi,liềnhăngháitựgánhlấyviệcnhấtthống.LạimuốnnhândịpquânNamtônphò,tựmìnhgâylấyuythế,chonêntrongkhiquânNamchưavề,hoàngthượngđãnuôingầmvâycánh.Ngoàiviệcsaicáchoàngthânaivềquêngoạicủanấy,đểchiêutậpbinhmãphòngkhidùngđến,hoàngthượngcònchongườitìmkiếmcácnhosĩ,mờivàogiúpviệcchomình.Vềmặtquanvăn,lúcấyđãthudùngđượcbọnNgôViQuý,VũTrinh,NguyễnNễ.Hoàngthượngngàyđêmcùnghọtrùtínhmọicôngviệc,ngaycảnhữngmưukếphảidùngđếntronglúcbốirốibấtngờ,cũngđượclotoanchuđáo.Bấygiờ,danhtướngtrongthiênhạthìcóThạcquậncôngHoàngPhùngCơ,LiễnquậncôngĐinhTíchNhưỡng.CònvănthầnmàcóbinhlựcmạnhmẽthìcóDươngTrọngTế(còncótênlàTrọngKhiêm,ngườixãLạcĐạo,huyệnGiaLâm,đỗtiếnsĩ).

HoàngPhùngCơtừkhithuatrậnởThuýái,phảichạyvềSơnTây,vẫncònnấpnáuchưadámra.NhưỡngtừkhibịtanđạoquânởSơnNam,liềnvềCẩmGiàng,đemhếtcảhọhàngrachiếmluônlấytrấnHảiDương.Trấnnàylúctrướcchưabịbinhđao,trongthànhcòncónămvựathóccông,Nhưỡngbènđemsốthócấyranuôiquân.NhờđóNhưỡngchiêumộđượchơnmộtngàndũngsĩ,thanhthếlẫylừng.LúcấylạicómộttêncướpbiểnlàThiêmLiên,nghetiếngNhưỡngcũngđemđồđảngxintheo,thànhraNhưỡngcótrongtaycảthảytớivàivạnquân.HồiChỉnhmớivềkinhsư,đãcóviếtthưgọiNhưỡng.NguyênNhưỡngvớiChỉnhđềulàmônhạcủaquậnViệp,haingườivốnănývớinhau.NhưngkhiviếtthưtrảlờiChỉnh,thìNhưỡnglạikiếmcớtừchốikhôngđến,Chỉnhcũngchưacóthìgiờhỏiđếnviệcấy.Dođó,Nhưỡngđượcchuyêngiữmộtlộ,ngàyđêmrasứcluyệntậpquânlính.CònviênvănthầnDươngTrọngTếthìvốnkhôngbiếtviệcbinh.NhưngTếcóDươngVânlàcontraingườianhruột,tínhrấthungtợn,vẫnthườngtụtậpnhữngphườngvôloại,hoànhhànhởcáclàngxóm,aicũngphảikhiếpsợ.LúcquânNamra,Vânngầmchogọithợrènđếnrènđúckhígiới.Bìnhsaingườitìmthợrèn,nhânbiếtviệcđó,bènchotrócnãbọnVân.Vânđóngcổnglàng,bắthếtnhữngngườicủaBìnhđemgiếtđi.TrọngTếcảsợ,bấtđắcdĩmớiphảikhởibinh,kéocờ,chiếmcứhuyệnGiaLâm.Chỉtrongmườingày,quâncủaTếđãlêntrênmộtvạn.QuântuầntiễncủaTâySơnsangđánhkhônghạnổi.LúcquânTâySơncònởkinhthành,ngườitrongkinhđồnrằng:haiđạođôngtâyđãhợpquânlàmmộtchẳngbaolâusẽtớidướithành.ĐếnlúcquânNamlénrútđi,trongthànhtrốngrỗng,cácquanbànnêngọicáchàokiệtvàogiữhoàngthành.Bấygiờaicóngườinàoquenbiết,đềuxinnhàvuabanchỉđivời.Trongmộtngày,chỉdụđưađiđếnhơnmườiđạo.NhưỡngvàTếcũngđềuởtrongsốnhữngngườibịgọi.HoàngthượngchorằngTếlàquanvăn,nghemệnhnhàvuatấtphảiđếnngay;cònNhưỡnglàquanvõ,lạicóchúttiếngtăm,nếumờimọckhôngtrịnhtrọng,chưachắcNhưỡngđãchịuđến.Bởivậy,hoàngthượngmớisaithảomộttờsắc,lờilẽcựckỳôntồn,vàtrongsắclạicócáclờihứanhư"nguyênhuân""đồnghưu",v.v...("Nguyênhuân"làngườicócônglaocaocảtrênhết,"Đồnghưu"làhưởngchungmọisựtốtlành)RồisaingườiđemsắcđưachoNhưỡng.Nhưỡngđọctờsắcvừakhócvừanói:-Nhàtôimườitámđờiquậncông,ơnnướcthậtcaodày,độitrờiđạpđấthádámquênơn?Naytôicòncódămbangườitheo,cũnglànhờvềoaiđứccủanhàvua.Bâygiờđãcóchiếumệnhrađòi,đánglýtôiphảilậptứcđếnngaytrướccửakhuyết.Nhưngvìtôicònđangbậnkiểmđiểmbinhmã,sắmsửa

hànhtrangchưathểđiđược;vậyxinhãyhoãnchotôichừngnămbangàynữa,tôisẽvàotriềusau.ĐoạnNhưỡngthảotờtâuvàsaingườitheosứgiảvềkinhdângvua.LúcNhưỡngchưađếnkinh,ngườiởđâyđồnrầmlênrằngNhưỡngđemthuỷbinhđánhúpquânNam,bắtđượckhôngbiếtbaonhiêumàkể.LạicótinnóirằngNhưỡngđãtómđượcChỉnh,chặthếtchântaylàmhình"lợnngười",chỉtrongsớmtốisẽđưatớikinh.Chợtlạicótinrằngcon"lợnngười"ấyđãđượcđưađếnkinhrồi.Thếlàngườitatranhnhauđixem.Mộtngàycóđếnbốnnămlầnháohức,ồnàolên,vàcứnhưvậyluôntrongmấyngàyliền.Bởilẽđó,hễainghetênNhưỡngcũngđềukhiếpphụcvàtrôngngóng.HoàngthượngnhậnđượctờtâucủaNhưỡng,thấylờilẽchanchứalòngtrungvuayêunước,thìrấtmừng,chorằngNhưỡngtấtlàngườicóthểtincậyđược,nêntrongbụngcũngđỡlo.Lạinói,saukhihọTrịnhbịdiệt,quânTâySơngiếtchếtĐoannamvươngrồikéovềNam,nhữnggiađìnhquanlạicũvànhữngbầytôicònsốngsótainấyđềutiếcchovươngkhôngkhéolẩnnúpđểđếnnỗibịnạn.LònghọvẫncònchưatuyệtvọngđốivớihọTrịnh.BấygiờconđầulòngcủaĐoannamvươnghãycònnhỏ,vươngthânKhanhquậncôngTrịnhKiềuthìđãgiànua;chỉcòncóCônquậncôngTrịnhBồngvàThuỵquậncôngTrịnhLệkhiấyđềukhoảngbốnmươituổi,làcóthểđảmđươngđượccôngviệc.CônquậncônglàcontraiDụtổ(tứcTrịnhGiang),tínhnếthiềntừkhoanhậu,đượcnhiềungườiyêumến.CuốiđờiThịnhvương,vìviệcconthứlôithôichúađãmuốnchoThịHuệnuôiCônquậncôngTrịnhBồnglàmcon,đểnếubệnhcủavươngtửCánkhôngkhỏi,thìsẽlậpCônquậncônglàmchúa.Nhưngrốtcuộcýđịnhấyvẫnchưathựchiệnđược.ĐếnlúcthếtửTônglênngôi,kiêubinhmấylầnmuốnphòdựngCônquậncông,họvàotậnnhàđểthúcépvàđónrướcôngta,khiếnôngtaphảilẩnvàophủchúakểrõđầuđuôivớiĐoannamvương,rồimớidámvềnhà.CònThuỵquậncônglàcontraiNghịtổ(TrịnhDoanh)làemruộtThánhtổ(TrịnhSâm),vốnlàngườikhônngoanvàthôngminh.LúcNghịtổcònsống,quậnThuỵthườngvẫncóýmuốncướpquyềnconcả.ĐếnkhiNghịtổmất,Thánhtổlênlàmchúa,quậnThuỵbèncùngvớimộtngườigiathầnlàPhạmHuyCơ,tiếnsĩkhoaĐinhsửu(1757)mưutoanviệccướpngôi.ChẳngmaybịDươngTrọngTếphátgiác,ThánhtổlấytìnhanhemruộtthịtthatộichếtchoquậnThuỵ,vàbắtgiamvàomộtnơi.KịpkhiĐoannamvươnglênngôi,vươngnghĩnểmẹquậnThuỵlàbàdìmẫucủamình,liềnthảquậnThuỵrakhỏingục.ítlâusau,gặplúcbọnkiêubinhoángiậnvương,quậnThuỵlạithừacơcùngvớibọnnàymưucướpngôicủavương.Nhưngviệccũngbịlộ.MẹĐoannamvươngvìlẽquậnThuỵlàcontraicủachịruộtmình,nênphảiđứngracốxinvớivương,vươngnểlời

mẹ,lạithachoquậnThuỵ.LúcquânTâySơnkéora,quậnCônchỉđemtheomộtconđòi,mộttênđàytớ,lánhvàohuyệnChươngĐức,lẩnlúttrongđámdângianlàmkếởẩnlâudài.CònquậnThuỵthìtrốnvềhuyệnVănGiang,cùngvớiThầntrunghầu(tứcTrươngTuân,ngườixãNhưQuỳnh,huyệnVănGiang)ngầmchiêutậpbinhmã,hòngcódịplàsẽnổilên.ThầntrunghầulàcontraicủacôngchúaQuỳnhAnh,đốivớiquậnThuỵvàchỗconcôconcậu.Thầntrunghầuđỗtạosĩ,đãtừngcoicấmquân,lạitừnglàmtrấnthủtrấnKinhBắc.KhinghetinquânTâySơnđãrút,Thầntrunghầubèndựngcờviếthaichữ"cầnvương",rướcquậnThuỵquasông,rồitheobếnThanhTrìđithẳnglêncungTây-long.Lúcnày,quâncủaDươngTrọngTếvângchỉhoàngthượngtừGiaLâmvượtsôngsang,tìnhcờchạmtránvớiquâncủaquậnThuỵ.Nguyêntrướckia,Tếmớiđỗtiếnsĩvàralàmquanđượcítlâu,thìđãphảibãichứcquanhơnmườinămvìtộiăncủađút;mãisaunhờcôngphátgiácviệcquậnThuỵmưuphản,mớiđượcphụcchức.BấygiờgặpquậnThuỵ,Tếvôcùngsợhãi,bènđemquânxinhàngđểchuộclỗixưa.QuậnThuỵtứcthìsailuônTếvàThầntrunghầuđóngquânởngoàithành,khuachiêngđánhtrống,thanhthếrấtlàlừnglẫy.Khiấy,hoàngthượngnghetinThầntrunghầuđanglảngvảngởbênngoài,bènsaingườiragọivào.Thầntrunghầuvàoyếtkiến,hoàngthượngliềnbảorằng:-Ngươilàdanhtướngconnhàdòng,naydấyquângìngiữkinhthành,tấmlòngtrungnghĩaấytrẫmrấtngợikhen.Vậyngươicứmangquânvào,trẫmsẽtuỳviệcmàdùng.Thầntrunghầuquỳtâu:-ởtrongbốnbiển,aichẳnglàtôinhàvua.Bệhạkhoanhtayrủáokhônglàmviệcgì,thìcòncầnchibinhlínhbảovệ?Duycónhàchúachẳngmaybịlũlínhmọilàmhại,thìmớicầnkípphảidùngđếnbinhlínhmàthôi!Nóiđoạn,Thầntrunghầulạytạđira.Hoàngthượnggiận,saiquantrấnđiệnđemquânđuổichém.Mọingườiphảicốsứccanngăn,hoàngthượngmớithôi.ThầntrunghầuvềnóivớiTrọngTếrằng:-Xưanaynhàchúatruyềnngôi,nốingôi,cóbaogiờphảixinmệnhlệnhnhàvuađâu?Thườngthườngkhicôngviệcđãlàmxongrồi,bấygiờmớiđệtờtâuvàotriều.Ngaycảnhữngtờsắcdụ,sáchphong,cũngđềudonhàchúathảosẵntrước,sauđóđệlênhoàngthượngngựlãmqua,rồiđưatrảvềphủchúađểtuyênbốthihành,thếlàthànhmệnh(mệnhlệnhcủavualàmthànhtừtrước),cầngìphảixinphépnhàvuachothêmrắcrối?Rồihaingườibèntứctốcchỉnhđốnhàngngũbinhlính,rướcquậnThuỵvàothành.Bấygiờtrờiđãxẩmtối,chừngđếncanhhaimớivàotớiphủ.Họbèn

thắpđènsángtrưngkhắpcảphủ,đánhbahồichíntiếngtrống,rồiphòquậnThuỵlênngôi.ThầntrunghầuvàTrọngTếtựchialàmhaibanđứngralạymừng.Lạyxong,họlạibảocácquânsĩcùnghòreochothêmrầmrộ.Sauđó,haingườichiaquânđiđónggiữcáccửathànhcùngcácđiếmcanhtrongkinhđúngnhưlệcũ.Đếnsớmmai,họmớichongườiđigọicácquanvănvõ.CácquanvănlàHoàngquậncông,Tứxuyênhầu,Thaođườnghầu,Kiếnxuyênhầu,Luyệnđườnghầu,cùngvàibaviêntiếnsĩ,khiấyđangởtrongtriều,thấycógiấyđòi,liềnbảonhaurằng:"QuậnThuỵtừtrướcđếngiờ,đãtừngbalầngâyviệcmàđềukhôngthành.Conngườimàtâmđịanhưvậy,hẳnkhôngphảilà"củaquý".Thầntrunghầulàhạngcôngtửănchơi,bìnhsinhchỉbiếtbanđêmuốngrượusaymềm,rồilănrangủđếnkhimặttrờisắpxuốngnúimớidậy.Nhưthế,trongmộtngàycònđượcmấygiờđểloviệcnướcmàcònmuốnlàmđạithần?TrọngTếhồitrướcphảnquậnThuỵ,naylạitheoquậnThuỵ,hácũnglà"đồvậtởchốnmiếuđường"đượcư?(câunàyýnóiTrọngTếkhôngphảilàngườixứngđánglàmmộtvịđạithầnởtriềuđình)Huốngchi,mộtviệclớnlaonhưvậy,màtrênkhôngxinmệnhlệnhcủanhàvua,dướikhôngthugópýkiếncủamọingười,chỉcắmđầunhắmmắtđểtựlàmvớinhau,lẽnàolạithànhviệcđược?Hoàngthượngvốnanhminh,quảquyết,chắcchắnbọnấykhôngthểlấnépđược.Chúngtachớnênhấptấp,nhẹdạmàđếnvớihọ,kẻosaunàycóhốilạicũngkhôngkịp!".Thếrồi,mấyngườisaiviênthưlạitrảlờichobọnThầntrunghầuvàTrọngTế,đạiđểnhưsau:"Cácquantrongtriềuvìchưavângmệnhcủahoàngthượng,chonênkhôngdámtựtiệntớiphủchúa.Xinhaiquanlớntrìnhchúahãythảogiấytâuxinmệnhlệnhcủahoàngthượng,thìcácquansẽxinvângmệnhhoàngthượngsangphủlạymừng".TrọngTếbèntựýlàmmộttờtâurằng:"ThầnlàTrịnhLệkínhtâu:Nhàthầnđờiđờinốinghiệpchúa,tônphònhàvua.Vừarồinhânvìquânmọivàocướp,tônmiếunghiêngđổ.Mâynhờtrungthầnnghĩasĩmộtlònggiúprập,giặcmọinghetin,đangđêmphảihốthoảngchạytrốn.Hômmồngmườithángnày,thầnđãvàoởtrongphủ.Vậycúixinbanchosắcdụ,khiếnthầnđượcnốingôichúa,đờiđờitônphò,đểgiữvữnglấycáicơnghiệpvua,chúatrongngànvạnnăm".Hoàngthượngcoitờtâu,cảgiậnnói:-NhàTrịnhlàkẻdướimàdámlấnngườitrên,nênmớichuốclấycáinạnbạivong.Thếmànaynólạivẫnđitheocáivếtxeđổấy.Nóđịnhkhinhtrẫmíttuổihaysao?Khiấy,quâncủahoàngthượngchiêumộ,đãcótớivàingànngười,hiệnđãđếnởtrướccửakhuyết.Cácquantảhữubènkhuyênhoàngthượngrằng:-Chẳngquahắncũnggiươngtothanhthếđấythôi!Tacứdoạchohắnsợ,ắt

làcóthểnhânđómàđèbẹpđượchắn.Hắncómộtvạnthủhạ,quântacũnghàngmấyngàn;nếunhưhaibênđánhnhau,hắnmuốnnuốttacũngchưadễđãnuốttrôi.Vảchăngnhândântrongnướctuynơinàotheosựkêugọicủahàokiệtnơiấymànổilên,vàcốnhiênlạicóchiarađámnọđámkiakhácnhau,nhưngcáilòngtônvuathìđềunhưnhaucả.Nếulấyviệcchốnglạinhàvuađểnổidậy,thìquyếtkhôngmộtngườinàodámtheo.NayquậnThuỵkhôngchịuvàotriềuđểbáiyết,lạinghênhngangngồitrongphủ,chưađượcmệnhvuamàđãxinsắcdụ,nếutadễdãichohắnngay,saunàykhíthếcủahắnmạnhthêm,sẽcónhiềuđiềukhiếntakhôngthểchịunổi.Vậyxincứbắthắnphảivàolạytrướcđãrồimớiđượclập,chắcchắnlàhắnsẽkhôngdámtới.Hắnkhôngtới,thìviệcsáchlậpsẽchậm,màthếlựccủahắntấtnhiênsẽtanvỡ.Thầntrunghầu,DươngTrọngTếhaingườingồisuôngtrongphủmàđóngvaiquanvõ,quanvănphườngchèo,thìrốtcuộccũngchẳngđượcmấylúc.Hoàngthượngtheolời,saithảomộttờchỉ,truyềndụchoTrọngTế,nóirõlệcũmỗikhilậpngôichúa,thìchúamớiphảithânhànhvàotriềuvângmệnhnhàvua;rồinhàvuamớihậuđãibằngcáilệ"vàotriềukhônglạy,tờtâukhôngxưngtên".Thảoxong,hoàngthượngsaiviênnộihànlàLêHữuCáođemtớiphủđường.TrọngTếxemrồi,tứcthìxétantờchỉdụngaytrướcmặtsứgiảmànói:-Lạthay,tachưatừngthấytriềunào,đờinàolậpngôichúamàvualạidámngăntrởnhưvậy!Chắclàmấythằngrồdạiđãlạyquânmọihômnọ,sợrằngsaukhilậpchúa,chúasẽhỏitộichúngnó,chonênchúngnómớixúibẩynhàvuađấythôi.Tacầngìphảixinxỏ,cứviệcđemquânđếnbắthếtmấythằngxúibẩyấyđi,chotrơcáingaigỗra.Xemvuacócholậphaykhôngcholập?Đoạn,TrọngTếlạibảosứgiả:-Ôngvềtâuvớihoàngthượng,chúavẫnlàmchúa,nhàvuacóthiệthạigìđâu?Xinhãycứlậpđã,rồisẽvàolạysau:Sứgiảvềtriềutâuhếtđầuđuôi,hoàngthượngcàngtứcgiậnmàrằng:-Nókhinhtaquálắm!Nhưthếnócònphảixinmệnhcủatalàmgì?Thôimặcchonótựlàmlấy,tacũngkhôngkhiếnnólạynữa!Cácquantrongtriềuthấyvậy,thảyđềurunsợ.Giữalúcấy,bỗngcótờtâucủaquậnCônđệvào,đạiýnóirằng:"Tổtiênnhàthầngiúpđứctiênđếgâynghiệptrunghưng,độiơnthiêntửxétcôngbanthưởngrấthậu,phongchongôichúa.Đếnđờigầnđây,vìchuyênquyềnlâungày,đâmrakiêulộng,làmnhữngviệctráivớilẽthường,đếnnỗisụpđổmấtcơnghiệpcủatổtông.Naythánhthiêntửthốngnhấtthiênhạ,đùmbọcchechở,tấmlòngrộngmởbaolanhưtrờiđất,chẳngnỡlàmtuyệtdiệttônmiếunhàthần.ThầnmayđượclàdòngtrưởnghọTrịnh,lánhnạnnấpởdângian,cáibụngmếnnhớtôngmiếu,bângkhuângsuốtcảđêmngày,chỉvìchưađượcchiếuchỉ,cho

nênthầnvẫnchưadámtựtiệnvàothành.Vậydámđánhbạotâulênhoàngthượngxemxét".Hoàngthượngcoihếttờbiểu,rấthàilòng,khen:-TrẫmnghenóiquậnCônlàngườihếtsứclễđộ,khiêntốn,quảnhiênkhôngsai!Rồingàisaigiaotờbiểuđóxuốngchotriềuđìnhbànbạc.CácviênquantriềunghetinquậnCônởvùngChươngĐức,hiệncócáithếnổilênđược,ainấyđềungầmcóbụngngảtheo,nênđềukhuyênhoàngthượngxuốngchỉvờivào.QuậnCôntiếpđượcchiếuchỉ,lậptứcphânchiahàngngũngườingựa,luôntrongbữaấylênđườngvềkinh.Quanquânlạisĩnghetin,tranhnhauđiđón.ThầntrunghầuvàTrọngTếthấyvậyđềusợhếthồnhếtvía,đámngườiđitheocũnghơingãlòng.Cảhaibấygiờmớichịulépvếcúimình,saingườivàotriềutâuxinchoquậnThuỵtớilạy.Hoàngthượngưnglời.Khisứgiảrakhỏi,hoàngthượngbènsailínhphụcsẵnởbêncầuCận-thiềm,chờquậnThuỵvàbọnThầntrunghầu,TrọngTếtớinơisẽbắtlạiđểhỏitội.NhưngquậnThuỵrốtcuộccũngkhôngdámvào.TrọngTếbiếtviệckhôngxong,bènnóivớiquậnThuỵ,xinđểmìnhvàThầntrunghầuchiaquânchốngchọivớiquậnCôn.QuâncủaTrọngTếrađóngởcửaôTrường-bắn(ởvàokhoảngGiảngVõ,VoiphụctrênđườngĐạiLa,HàNộibâygiờ),cònquâncủaThầntrunghầuthìđóngởcửaôXãĐàn[nayởvàokhoảnglàngXãĐànvàNamĐồng(HàNội)].Rồithừacơ,TrọngTếbènbímậtsaiNguyễnMậuNễđemmộtcánhquânlẻnđixinhàng.NễtớilàngNhânMục,vừagặptiềnquâncủaquậnCôn.Nễliềnsaiquânlínhcắmngượcgươmgiáoxuốngđất,haitaychắplêntrán,đứngởbêntráiđường.KhikiệucủaquậnCônđếnnơi,Nễquỳxuống,thuậtrõýcủaTrọngTế.QuậnCônbằnglòng,saingayNễlàmtiềnbộtuyểnphong.ĐiđếndướilầuTrườngThi,gặpquâncủaThầntrunghầuchĩasúngbắnthẳngvào,quâncủaNễliềnngồithụpcảxuốngđấtđểtránhđạn.QuâncủaThầntrunghầukéoùatới.QuâncủaNễbấygiờmớinhấttềđứngdậy,xôngbừavàođámquâncủaThầntrunghầu.QuânThầntrunghầuthấyquânTrọngTếđãđầuhàngnhưthế,liềnvấtbỏcảgươmgiáomàchạy.QuânNễvàquâncủaquậnCônthừathếđuổithẳngđếntrạiNamĐồng,chémđượcchừngvàitrămngười,quâncủaThầntrunghầuthuatophảichạyvàothành.Thếlàtấtcảđềutanvỡ.QuậnThuỵ,Thầntrunghầu,TrọngTếkhôngcòndịpnhìnnhau,nhắmthẳngphíacửaôÔngMạc,mạnhainấychạylấythânmình.QuậnCônkéoquânvàothành.KhiấyđámtànquâncủaTrọngTếởcửaôTrườngBắn,phíangoàibịquâncủaquậnCônchẹnngang,phíatrongbịlínhthịvệcủanộiđiệnchặngiữ,thànhrachúngkhôngcònđườngnàomàchạy,phảiliềuchếtcốđánh.

Chúngđâmmộthoàngthânngãngựachết.Hoàngthượngcảgiận,liềnsaiquânbổvây,bắthếtcảbọnđemchém,máuchảylênhláng,ngậpđếnmắtcáchân.Hômấylàngày14thángchín.Lạinói,bấygiờthanhthếcủaquậnCônrấtlàghêgớm.Nhưngvìthấyycóvẻcungkính,hoàthuận,nênhoàngthượngđịnhhãycứvỗvềy,rồisẽngấmngầmuốnnắndần.ĐếnlúcquậnCônđãvàotrongthành,hoàngthượngliềnsaidẫnytớiramắtởđiệnVạnThọ.QuậnCônlạynămlạyvàrậpđầuváibavái.Lễxonghoàngthượngchongồivàbảo:Nhàchúatrảihaitrămnămtônphò,cônglaođốivớinhàvuakhôngphảilànhỏ.Trẫmmuốnđềnơnthậthậu.Xéttronghọhàngnhàchúa,khôngaiđượchiềnnhưông,vảônglạilàngànhtrưởng,nênviệcnốidòngtếtựtrẫmvẫnđểdànhchoông.QuậnCôntâurằng:-Thầnvốnlàkẻhènmọn,tínhlạiưasựđiềmtĩnh.Gặplúcvậnnhàsuybĩ,thầnđànhcamphậnbỏđi,nhữngtoankhoácáocàsamàsốngchotrọnquãngđờithừa.Maysao,nhờhoàngthượngsẵncómưumôthầnthánh,xoaylạivậnhộitrờiđất,nênnạnnướclạiyên,thầnlạiđượctrôngthấymặttrời.Bâygiờ,hoàngthượnglạinghĩđếntiêntổnhàthần,màkhôngnỡdứtbỏthần,thầnkínhxinđượcvềtriềuđểđợimệnh.Gâydựngchothầnkiếpnày,đềulàơncủahoàngthượngvậy!Hoàngthượngkhenphải,rồihỏiluôn:-Thếđãchọnnơinàođểđóngquânhaychưa?QuậnCônđáp:-Toàlượngphủ(phủcũcủathếtửhọTrịnh)còncóthểchemưachegió,thầnxinởđấy.ýhoàngthượngkhôngmuốnchoquậnCônởtrongphủ,bènnói:-Nhàcũcủaôngkhôngviệcgìchứ?QuậnCônthưa:-Nhàthầnởchỗhẻolánh,lửabinhkhônglantới,nhưngcũngbịngườikẻchợcướpbóc,tànphá,khôngcònchỗnàonguyênlành.Hoàngthượnglạihỏi:-TháiphivàcácvươngtửcủaĐoannamvươngbâygiờởđâu?QuậnCônđáp:-Tronglúchoảnghốtvộivàng,mỗingườichạyđimỗingả,đếnkhitạmyênmớikịpdòhỏi.Nayvừađượcbiết,họđềuởnhàNgạnlĩnhhầutrêntrấnSơnTây.Ngheđâubavịvươngtửđãchếtmấthai,giờchỉcònvịconcảmàthôi!Hoàngthượngnói:-Đoannamvươngxưacũngcóhậutìnhvớitrẫm,trẫmrấtthươngxót,thườngvẫnchongườithămviếngphầnmộ,sửalễcúngvái,đểanuỷhươnghồn.Trẫmcũngthườnghayhỏithămtintứctháiphivàcácvươngtử,đến

naymớibiếtđíchxác.Vậyhãychongườiđónvềđây,trẫmsẽhậuđãi!QuậnCônđáp:-Dạ!Hồilâu,quậnCônlạytạxinlui.Khiquacửaphủ,vàothămcungmiếu,quậnCôngàokhócmộtchặp,rồilạisaixeđưavềlượngphủ.Nhưngbọntaychânnói:-Thầndânthiênhạrướcngàiđếnđây,chỉmuốnngàiởphủlàmchúa,đểhọlậpchútcôngdanh.Nayngàilạinhườngphủkhôngở,chắchọsẽbảongàilà"vươngtửlạihoànvươngtử".Rồiđólòngngườichánnản,đạibinhsẽtan,khómàthuthậplạiđược.Nếuvềởlượngphủ,thàrằngcứởChươngĐứclàmmộtngườithanhnhàn,cònphảilôikéobaonhiêungườitớiđâylàmgìchonhọc?QuậnCônnghelời,bènlưulạitrongphủ,vàoởtạiTrạchCác,rồilàmtờtâulênhoàngthượng,đạiýnóirằng:"Thầnvàothămgiamiếu,trôngthấylửahươngnguộilạnh,quangcảnhtiêuđiều,lòngbồihồikhôngnỡbỏmàđi.Vậyxintạmchọnmộtngôinhàcạnhmiếuđểở,chotiệnsớmhômquétdọnthămnom,đểcholinhhồntiêntổđượcyên".Hoàngthượngxemtờtâu,hiểuýngay,nhưngthếchưangăncấmđược,liềnbảovớicácquantảhữurằng:-Nếumuốnởphủ,tứclàlạimuốnđượclàmchúarồi.NhưthếthìcáinạnquậnThuỵcũngvẫnchưatrừđượcvậy.Cáiổđãvỡđó,hếtkẻkiađi,lạiđếnkẻnàylại,ồnàobụibậmlàmdơbẩnconngười.Trẫmgiậnmình,lúcTâySơnmớiđi,đãkhôngkịpchongaynómộtmồilửachorảnh!Hômsau,hoàngthượngsaicácquantrongtriềubànviệcsáchphongchoquậnCôn.ýhoàngthượngchỉmuốnphonglàmquốccôngrồichohưởnglộchậuhơnmàthôi.NhưngcácquantriềuthấyquậnCôngiữbinhởphủ,chắcykhôngchịungồisuông;vảlại,coicáithếthiênhạhùatheoybâygiờ,thìcóđènénchoykhỏitolớncũngchẳngđượcnào.Bởivậy,khôngcóngườinàodámbàntrước.Chợtcókẻxinvớivuarằng:-NhàchúatừkhiVăntổ(tứcTrịnhTráng)bắtđầuđượcphonglàchứctiếtchếthuỷbộchưdoanh,bìnhchươngquânquốctrọngsựvàtướcquốccông.Bâygiờ,xintheonhưlệcũấymớilàcócăncứ.Hoàngthượngbènsailấyquốcsửxuốngđểtraxétchorõ,rồibắtbớtđihaichữ"tiếtchế".Cácquantriềuđềuphânvânchưadámquyếtđịnh.Giữalúcấy,chợtcótinbáoLiễntrunghầuĐinhTíchNhưỡngvângsắchoàngthượngđãtới.NhưỡngcóbangànbộbinhđóngởBátTràng,nóithặnglênlàbavạn,vàbatrămchiếnthuyềnđóngởbếnThuýái,nóithặnglênlàbangàn;lạilấyhiệuquânlàĐông-giang.Ngườitrongnướcbấygiờ,nghethanhthếcủaNhưỡng,đuanhauđitheorấtđông.Nhưỡngđemvàitrămkhinhkỵvàothành,dươngdươngtựđắccóvẻcoikhinhcảthiênhạ.HoàngthượngthấyNhưỡngđếnvừalúcquậnCôncũngđến,ecuộcgặpgỡ

ấylàmchoNhưỡngbấtbình,mớisaingườidẫnNhưỡngvàoramắt,vỗvềanủicựckỳôntồn.Nhưỡngcũnggiãitỏhếttấmlòngtrungáicủamình.HoàngthượngbảoNhưỡng:-Nhàngươinayđãđếnđây,nênđemhếtquânvàothànhđểbảovệkinhsư.Nhưỡnglạytạrồiluira.HoàngthượnglạibảoNhưỡngratriềuđìnhđểcùngcácquanbànviệc.CácquanđemlệcũởquốcsửranóivớiNhưỡng.Nhưỡngnói:-Tôilàkẻvõbiềnkhôngbiếtvănhọc;chẳnghayhoàngthượngđãinhàchúanhưthếlàhậuhaybạc?Cácquanngậpngừngchưadámtrảlờingay.ChợtcóNguyễnHànđáprằng:-Nhàchúakhôngthểgiữnổitônmiếu,hoàngthượngbảotồncho,nhưthếkểcũngđãlàhậu.NhưỡngnhìnHànchòngchọcvàhỏi:-Ônglàtiếnsĩphảikhông?Hànthưa:-Phải!Nhưỡnglạihỏi:-Đỗkhoanào?Hàntrảlời:-KhoaKỷhợi(1779).Nhưỡngnínlặngđira.Cácquancũngđềuluivề.Hômấy,thủbạcủaquậnCônvìmuốndựavàouythếcủaNhưỡngchochóngthànhviệc,mớikhuyênquậnCônmờiNhưỡngđếnđểphótháccôngviệc.Nhưỡngtừchốimàrằng:-TôilàbềtôinhàLênhàTrịnh,chỉbiếtcónhàLênhàTrịnh,hálạicóbụngdạkiakhácnào?Nayôngđếnđây,việcphongtướccònchưaxong,tôilạivừamớiđemquântới,nếutôivàoramắtông,ekhiôngđượclàmchúa,rồinaymaihộibànởtriềuđình,tôicóđiềugìkhôngđồngýkiếnvớihọ,ngườitasẽngờchotôilàtưtúivớiông.Vậyxinhãycứchờđếnkhinàocómệnhlệnhnhấtđịnhcủahoàngthượng,bấygiờtôisẽđếnlạychàocũngchưamuộngì.Hômsau,hoàngthượngxuốngchỉphongNhưỡngtướcquậncông,rồisainộihànLêHữuCáokhuyênNhưỡngmộtlònggiúprậpnhàvuachothànhcôngcuộcnhấtthống.Nhưỡngnói:-Tôivângchiếuđếnđây,chỉmongthánhthiêntửởtrêncầmquyền,nhấtthốngbốnbiển,ấylàphúccủathiênhạ.Tôiđâudámchẳngrasứcđểlàmchotỏhếtlòngngucủamình?Nhưngtrướckiatôitrótphạmquânluật,làmtanvỡcảmộtđạoquân,đểchoviệcnướcđếnnôngnỗinày;mànayhoàng

thượnglạithatộicho,nhưthếcũngđãlàmaymắnlắmrồi.Cònbâygiờ,tronglúcngôichúavẫnchưađịnh,màtôilạiđinhậnphongtướctrước,thìdưluậncủamọingườisẽbảotôirasao?Tôithờbệhạcònvềlâuvềdài,vậynayhãyxintrảlạimệnhphongtước.Tiệnthể,CáođemviệchoàngthượngmuốnphongchoquậnCôntướcquốccôngđểdòýNhưỡng.Nhưỡngbènđáprằng:-Thánhthiênthửchẳngthiếugìtrítuệ,cứđãingộthếnàochoxứngvớicôngđứccủanhàchúalàđược.Cáovềtriều,thuậtlạiýNhưỡng,vàxintheođúngnhưlệphongVăntổkhitrước.HoàngthượnglạisaicácquantriềubànbạcrồiphongquậnCônlàmtiếtchếthuỷbộchưdoanh,bìnhchươngquânquốctrọngsự,tướcCônquốccông,cấpbangàntênlính,nămngànmẫuruộng,haitrămxãdânđểcungphụngvềviệctếtựnhàchúa.Sauđó,cácquanlạiđemýcủahoàngthượngnóivớiNhưỡng.Nhưỡngchẳngcóýkiếngìkhác.Cácquanbènđemlờibàncủatriềuđìnhtâulênhoàngthượng.Hoàngthượngnghĩrằng:Văntổngàyxưalúcmớiphongthìthế,màrồivềsau,lạitiếnlênđếnngôichúa.Bâygiờnếukhôngnóitrướcrõràng,erằnglâudầnsẽlạisinhranhữngchuyệnkhác.Bởivậy,khiđãquyếtđịnhviệcphongtướcquốccôngchoquậnCôn,hoàngthượngbènbắtcácquantriềulàmtờsắcdụ,nóirõtừnayvềsaucứđờiđờinốitiếptướccôngmàthôi.Cácquantriềuvângmệnhhoàngthượnglàmđúngnhưvậy.Mấychữấyghitrongsắcdụ.Nhưỡngkhôngđượcbiếtgìhết.Hômsau,hoàngthượng,saiquanđemsắcđếnphủbanchoquậnCôn,rồilạisaiđemdánbảnsaorangoàicửaĐạihưngchothiênhạđềubiết.Nhưỡngxemtờyếtthị,thấycóchữ"đờiđờinốitiếptướccông"liềnhằmhằmmàrằng:-Lấytướccônglàmcáimệnhlúcđầu,còncólý.Naylạinhấtquyếthạnđịnhởtướccông,bắtconcháunhàchúađờiđờikiếpkiếpcứphảinoitheonhưthếmãithìcòncólýnàonữa?Vừarồigiặcđến,nhàvuađượctônphò,cácquanvănvõkhôngmộtngườinàophảimấttướcvị;riêngnhàchúathìcótộitìnhgìmàlạibịthụtchức?Thửcoinhữngkẻtaimắtngồiởtrongtriều,aikhôngchịuơnsâucủanhàchúa?Thếmàbâygiờngườitalạidùngnhữngcâuvănkhéoléođểchiềuýnhàvuanhưvậy,thậtlàkhinhbạcquálắm!Được!Họđãnổitiếngvìcâuvănkhéoléo,thìtacũnglạilấycâuvănkhéoléomàchọilại,thửxemaithắngai?RồiNhưỡnglàmluônmộttờyếtthịnhưsau:"Hàm-giang,Đinhmỗkínhđạtcácquanvănvõquýđài:Nayvângsắcchỉlậpquốccôngđểnốidòngdõinhàchúa.Nếunhưlòngngườiđềuđãthoảthuận,thìnênđếnphủlạymừng.Nhượcbằngaicònnghĩđếncôngđứcnhàchúa,riêngcóýtâuxinthếnào,thìhãyđếncùnghọpởcungTây-long,bànvớimỗvềviệcthảobiểudânglênhoàngthượng,đểcúichờthánhthượngxétđịnh,chothoảlòngmongmỏicủathiênhạ".

Khimệnhbantướcquốccôngmớibanxuống,ainấyđềunghĩrằngviệcđóhẳnchưahếtmiệngtiếng.ĐếnlúcnàyNhưỡngđãđitrướcmọingười,lậpracuộchọpđểtranhcôngđầu.Tuynhiên,đểphòngngừavìlỗmãngthôbạomàhỏngviệcnhưbọnThầntrunghầu,DươngTrọngTế,nênNhưỡngcũngkhôngdámdùnguythếmàănhiếpcácviêntriềuthầnhiệnđangtheonhàvua.Ngượclại,cácviêntriềuthầnkhimớigặpNhưỡng,cũngchỉngồiimđểxemNhưỡngngảvềbênnàomàcânnhắcnặngnhẹ.LúcthấyNhưỡngkêugọihộihọp,mọingườituykhôngdámtheoNhưỡng,nhưngtrongbụnglạisợNhưỡng,vìthếviệctheophònhàvuacũngcóphầnchểnhmảng.Cònnhàvua,tuyvẫnquyếttâmgiữmệnhcũ,khôngchịuthêmbớtnửachữ,xongcũngchỉxoayxởmộtmình,khôngailàngườigiúpđỡ.Bấygiờ,tronghàngquanvănđếnhọpvớiNhưỡngcóNgôTrọngKhuê,NguyễnGiaLịch(cóbảnchépNguyễnVănLịch),NguyễnTôngĐiển,NguyễnHuyChiểu,NguyễnĐìnhThiều,PhanHuyích...cảthảysáu,bảyngười.Cácquanđếndựcuộchọp,đượcNhưỡngđặttiệcrấttođểthếtđãi.Tiệcxong,Nhưỡnghỏimọingườirằng:-Cáimệnh"quốccông"cácôngcholàthếnào?NgôTrọngKhuêđáp:-Haitrămnămnaycóvuacóchúa,côngđứcnhàchúakhôngthểvìmộtlầnthấtbạimàhếtsạch.Nhàvuacòníttuổi,nghĩngợichưachuđáo.Phụhoạvớiýnhàvuađểlàmviệcvôlýnày,đólàlỗicủabọnchúngtôi.Phennàychỉnhđốnlại,phiôngthìkhôngxong.Nhưỡngnói:-Tôihọpcácôngcũngchínhvìviệcđó.Bâygiờtôimuốnlàmtờtâuđểxinvớinhàvua,vậycácôngcóhiệpýkhông?Mọingườiđềuđáp:-Khônghiệpýthìđãchẳngđếnđây;đãđếnđâytứclàkhôngaikhônghiệpý.Nhưỡngnói:-Nếucácôngđãhiệpý,thìnênthảongaytờtâuđểtôiđemdânghoàngthượng.Hoàngthượngdẫumuốnchẳngcho,tôicũngcứcốxin,đếnbaogiờđượcmệnhlệnhnhấtđịnhthìmớithôi.MộtviênquanvõlàNguyễnGiaQuánnóirằng:-Thầntrunghầu,DươngTrọngTếcũngcótờtâuhẳnhoi,vậymàchỉđợixinmệnh,chonênrốtcuộcmớihỏngviệc.Naycóđủcảquanvăn,quanvõcùnghộihọpnhưthếnày,cứkéotuộtvàotrongphủlàtựkhắcthànhtriềuđình.Triềuđìnhđãthành,thếlớnắtphảitrởvềvớinhàchúa.Kìahãythửnhìnhaiđiếmtảhữu(trướckiaTrịnhCươngđặttảđiếmvàhữuđiếmởngoàicửaphủđường,đểlàmchỗtrămquantraxétkiệntụng),khônglạivẫnhoànkhông.Đãđếnnướcấy,cầngìcònphảiđợixinmệnhnữa?

Nhưỡngđáp:-Tôimuốnlàmthế,kểcũngkhôngkhó.Nhưngthiếtnghĩchúakhôngchịumệnhcủanhàvua,bảolàthuậnthìchưalấygìlàmthuận.Vảlạitụcngữđãnói:"Chẳngaimặcáoquađầu".Vìvậy,tôimuốncứtheoconđườngngaythẳngchophảilẽ.TôikhôngphảilàquânôhợpnhưbọnThầntrunghầuvàTrọngTế,đểđếnnỗibịngườitabỏrơi.Nếutôiđãtâuxin,hẳnlàmấyôngthầygiàngồitrongtriềucómuốnlàmrầytôicũngkhôngthểđược.Sauđó,mọingườibènthảotờtâu,đạiýnóirằng:"Naykínhvânghoàngđếbệhạđoáinghĩđếnnhàchúa,muốnchođượcbảotồndòngdõi,phonglàmtướccông,đờiđờigiữviệccúngtế.Thầndânthấyvậy,chẳngaikhôngcảmkích.NhưngnhàchúatừđứcTháivươngvềsauvẫnđượcthiêntửbanchotướcvương.Mớirồigặpcơnquốcbiến,tiênchúaĐoannamvươngđãphảiđemthânchếttheonước.Bâygiờnạnnướcđãqua,vângđượcthánhthượngbaodong,cácbềtôiđềukhôngaibịmấtquantước,riêngcónhàchúalạiphảigiángphong.Nhưthế,thầndânnghĩkhôngđànhlòng.VậydámcúixinchoCônquốccôngđượcphonglêntướcvương,chothoảlòngmongmỏicủathầndân".Hoàngthượngxemxongtờtâuliềnnói:-Cứnằngnặcđòiphongvươngđểănhiếptamớisướnghaysao?Nếuyênphậnlàmtôi,thìcôngvớivươngphỏngcókhácgì?Vảlại,mệnhvừamớibanxuốngmàđãmuốnđổi,mệnhthiêntửđâuphảilàtròtrẻcon?Cácviênquantriềuthấyvậy,tựnghĩphòchúađãkhôngdự,giúpvualạikhôngxong,ainấyđềumuốntháothânmàđi.Tứxuyênhầuvàotâuvớivua:-Lấychúahiếpvua,đólàcáigốcsinhloạn.Loạnđãđếnthế,họvẫncònnoitheovếtcũmàlàm,chẳngquacũnglàlòngtrờixuikhiếnranhưvậy.Nhưỡnglàkẻvũphu,khôngthểlấynghĩalýmànóichohiểu.ThầnxinvângchỉđếnnóithẳngvớiquậnCôn,khuyênyhãytừbỏchuyệnxinphongvương,mayraviệcnướccòncóthểlàmđược.Nếukhông,phennàymàloạnthìlũthầnkhôngsaoxoaychuyểnnổi.Dámxinhoàngthượnghãythatộichothần!Hoàngthượngbằnglòng,TứxuyênhầubènđếnphủnóivớiCônquốccôngrằng:-Tôichịuơnsâucủanhàchúa,khôngphảilàkhôngmuốnhậuvớiông.Nhưngmàbiếncốcủanướcnhàlầnnày,chínhlàmộtcơkhépmởrấtlớncủatrờiđất;dođó,mọiviệcđềukhôngcâunệvàonếpcũ.Naynếutheolệnốingôingàytrướcmàlập,đểépthiêntửphảilàmcáiviệckhôngmuốnlàm,thìthậtlàquáưvôđạo.Lũchúngtôi,nghĩakhôngthểnín,chonênphảinóivớiông.Ôngnếubỏqualờinóicủatôi,thìloạnlạcsaunày,sẽkhôngthểcứuđượcnữa.Trongsáchđãnói:"Nướccóđạothìlàmquan,nướcvôđạothìởẩn."Lũchúngtôiđànhxinđitừnay.

Cônquốccôngđáp:-Tôivẫntựbiếtlàkẻhènmọn,đâudámmongnhữngđiềuquáđáng?ViệcnàylàdoLiễntrunghầugâyra,tôithậtkhôngdự,xửtríthếnàotuỳlượngbềtrên.Xinônghãyvìtôitâulênhoàngthượng,soixétchotấmlòngấycủatôi.TứxuyênhầuthấylờilẽCônquốccôngcóýthoáithác,bènvềtâuvớivuarằng:-Việcnàythầnkhôngthểnàoxoaychuyểnđượcnữa.Hoàngthượngdùngthầncũnglàvôích!RồiTứxuyênhầutừbiệtmàđi.Nhưỡngnghetinấy,nóivớimọingười:-Lãorậmrâusâumắtbỏđirồi,thếlàbớtđượcmộttêncáogià!Lúcấy,haiđiếmtảhữuđềubỏkhông.Nhữngkẻhộihọptrướckianayvềngồitrongtriều,đềulàbèđảngcủaNhưỡng.Hoàngthượngthấyvậy,thanthởvớibọngiathầnrằng:-Tanaykhôngcònaigiúprậpnữarồi!Tuyvậy,nócũngkhôngthểcậyđôngngườimàănhiếptađược.Tacứkhôngnghe,thửxemnólàmthếnào?Thếrồi,saukhiTứxuyênhầuđãđikhỏi,hoàngthượngvẫncứgiữnguyênmệnhcũ,ngaycảsốquândân,cũngđềukhôngcấpthêmchoCônquốccôngmộtngườinàocả.CácquanvăntrongtoànộihànởluônbêncạnhvuasợbịNhưỡngquởtrách,nhiềungườikhuyênvuanênưngcholờixincủahắn.Nhưngvuađềukhôngnghe.Nhưỡngthấynhàvuacươngquyết,cũngcóýchờn,bènlàmmộttờtâukín,xinvuacứchoCônquốccôngmangdanhhiệutướcvương,còncácquyềnbínhthìvẫnthuộcvềnhàvua.Trongtờtâuấy,lờilẽcủaNhưỡngcựckỳmềmmỏng.RồiNhưỡnglạithânvàochầuđểxinvớivua.Vìthế,nhàvuamớinguôilòngmànghetheo,phongchoCônquốccônglàmnguyênsoáiphụquốcchính,tướcánđôvương.RồivuasaiviênquantrongtriềulàNguyễnDu(NguyễnDuquêởxãVănXá,huyệnThanhOai,HàĐông,đỗtiếnsĩkhoaấttỵ(1785)nămCảnhhưng)đemsắcchỉđếnbanchoCônquốccông.Cônquốccôngvângmệnh,thânhànhvàotriềulạytạ;đoạnvềphủsaingườiđánhbahồichíntiếngtrống,làmlễlênngôichúa.Hômấylàngàymườichínthángchín.Saukhiánđôvươngđượclập,cácquantảhữukhuyênvươngnêntheolệcũ,đặtracácviênthamtụng,bồitụng,chưởngphủ,thựphủ,đểdựngriêngmộttriềuđình.RồihọlạitrôngmặtmấyviênđếnhọpởcungTây-longhômnọmàchỉđịnhngườinàylàmchứcnày,ngườikialàmchứckia,sắpđặtrõđâuvàođấy.NhưngNhưỡngtựnghĩhômtrướcmìnhtâuvớihoàngthượngnhưthế,mànayđãvộitựýtráotrở,lậtlọng,erằngnhưvậylàlừagạtbềtrên

quáchừng.Vìvậy,Nhưỡngvẫncòntrùtrừ,chưadámxinvươngramệnh.Cònhoàngthượng,thìcứgiữtheomệnhcũ,đổichứcthamtụnglàmbìnhchương,bồitụnglàmthamtri,thiêmsailàmthiêmthư,haiđiếmtảhữulàmhainhànghịsự.RồibắtNhưỡngphảikípchọnlựacácquan,xinchỉhoàngthượng,rồiđịnhngàyhọpởnhànghịsựđểchiađặtmọiviệc.NhưngýNhưỡngchưaquảquyết,thànhracôngviệccứdùngdằng,lẩnquẩnluôntrongmấyhôm.Đangkhiấy,chợtcótinbáoThạcquậncôngởtrấnSơnTâyđãthuthậphếtbinhlínhcáchuyện,đôngđếnvàivạnngười,lạiđemcảthổbinhcủabọnphiênmụcđấtPhùSùngởvùngHưngHoálàĐinhCôngHồvàĐinhCôngTrinhđitheo,naymaisẽtớikinhsư.Thậtlà:Đãmạnhlạicòntaymạnhnữa,Bấtngờphòngchuyệnbấtngờhơn.ChưabiếtquậnThạcđếnkinhsưlàmgì?Hãyxemhồisauphângiải.

Hồi7PhòLêđế,đạoVũthànhlạiraquân

ĐốtTrịnhcung,chúaánđôphảibỏnước.Lạinói,Thạcquậncông(HoàngPhùngCơ)saukhithuatrậnởcửaThuýái,liềnchạyvềvùngHưngHoá,nươngnhờởnhàmộtphiênmụclàĐinhCôngHồ.KịpkhinghetinquânTâySơnđãrútvềNam,quậnThạcbèntớitrấnSơnTây,thunhặtbinhlínhđểvềbảovệkinhthành.KhiấyhoàngthượngvẫnthườngchongườiqualạichỗquậnThạc,vuatôirấtlàănývớinhau.ĐếnlúcnàyđượctinquậnThạcđãtới,nhàvualiềnsaiôngtađemquânvàođóngởcửaôTrườngBắnđểbảovệhoàngthành.Lúcvàothành,quậnThạcđếnlạychàonhàvua,rồisaumớirachàoánđôvương.Bấygiờ,ngườitrongkinhnhaonhaođồnrằng:"Thạcvàobèvớivua;Nhưỡngvàobèvớichúa.Haingườisẽcóngàydànquânđánhnhau.Cảhaiđềulàtướngmạnhchưabiếtaithuaaiđược?".Hoặccóngườilạinóirằng:"Vuavớichúathếlựccũngngangnhau,nhưngvuacóphầnmạnhhơnmộtchút".ánđôvươngthườngsaingườiđếnuýlạoquậnThạc,khuyênThạcnêngiúpđỡnhàchúa.NhưỡngcũnghaychongườiđilạibiếuxénđểliênkếtvớiquậnThạc.ThủhạcủaquậnThạccóngườitênlàNguyễnLiên,thấythếlớntrongthiênhạđangcóchiềungảvềphíachúa,nênchorằngviệcNhưỡngphòchúakhómàcóthểxoaychuyểnđược.Rồinhânđó,muốnchoquậnThạchợpvàovớiNhưỡng,LiênbèncốkhuyênquậnThạcbỏvuamàtheochúa.QuậnThạctrảlời:-Ngườitakhónhọcmớilàmđượcmâmcỗngon,mìnhbỗngxôngđến,chọcngayđũavàomàăn,cònracáimặtmũigìnữa?Liênnói:-Hiệnnayngôichúatuyđãlập,nhưngquyềnchúachưađịnhxong.ÔngNhưỡngvìđãtróthứavớihoàngthượnglàquyềnbínhthuộcvềnhàvua,nênbâygiờkhôngdámhérăngnóilại.Chúangồichồmchỗmởtrongphủ,màhoárachínhphủchẳngcóngườinào,dânkhôngbiếttheoai.Việcấykhôngcóôngthìkhôngxong.Ngườixưacócâu:"Làmviệcthìdễ;làmchonênviệcmớikhó".Bâygiờnếuônggánhlấycáikhóấy,thìcôngnghiệpchẳngkémgìôngNhưỡngđâu!QuậnThạchỏi:-Thếthìnênlàmrasao?Liênđáp:-Ngườitacóthểhọpđượccácquan,saoônglạikhôngchịuhọp?Nayônghãyđịnhngàyhộihọpcácquanđểbànvềviệcđặttêncácquanchứcrồisauđemnhữnglờibànấymàtâuxinvớinhàvua,hẳnlànhàvuaphảinghetheo.

QuậnThạckhenphải,rồisaithảotờhiểuthịcácquanvănvõ,đạiýnóirằng:"KhiNguyễnHữuChỉnhđưagiặcvàocướpnước,mỗvângmệnhdẹpgiặc,chẳngmayđãsaiphạmquânluậtvàlàmtanvỡquânđội,đếnnỗikinhthànhkhônggiữđược,thậtlàđángchịutộimuônlần.Maynhờlòngtrờihốihoạ(mộtquanniệmcũchorằng,mọitaihoạởtrênđờiđềulàdotrờigieorắc,khitaihoạhết,ấylàlúctrờiđãhốilại),quângiặcphảilẻntrốnvề.Naynonsônglạiynguyên,vuachúavẫnnhưcũ.Nhưnggiườngmốiđãđổ,triềuchínhlạicàngrốibời.Tướngvõ,quanvăn,hánênmộtmựcimlặng?Vậyxinđịnhđếnngàynàythángnày,hộihọpởbộLễ,cùngnhaubànđịnh,rồisẽtâulênhoàngthượngvàtrìnhlênvươngthượngbiết;sauđóxingiaoxuốngchothihành,đểchỉnhđốnlạithểthốngcủatriềuđình".Mọingườithấytờhiểuthịđó,đềuchorằngquậnThạcvìnhàvuamàmởracuộchọpấy,đểbáothùlạicuộchọpcủaNhưỡngởTây-longtrướcđây.Đếnngàyđãđịnh,quậnThạckéoquântừhoàngthànhra,Nhưỡngdẫnquântừphủchúalại,ngườitachắclàhaitướngsắpsửađánhnhau,cókẻsợvạlâyđãphảilánhđinơikhác.Nhưngđếnkhithấyhaitướngđãgặpnhaumàkhôngxảyrachuyệngì,thìngườitalạiđồrằngquậnThạclừachoNhưỡngngồivàohọprồimớibắt,tướngtrẻtấtphảimắcmưutướnggià.Rútlại,chẳngaihiểuđượcýđịnhcủaquậnThạcnhưthếnào?Kịpđếnlúccácquanvănvõđếnhọp,chàohỏinhauxong,quậnThạcnói:-Chúalênngôiđãhơnmộttuần,màchínhsựvẫnchưarađầuramốigìcả,cácôngcóýkiếngìxincứbàytỏ,rồicùnglựachọnnhữngđiềuđánglàmđểđemtâuxinvớibềtrên.Mọingườicònchưabiếtnóithếnào.TrongđámcóNinhTốnlàtaylắmmưumẹogiảoquyệt,địnhdùnglốinóilậplờnướcđôiđểdòýquậnThạc,bènlêntiếngmàrằng:-Từkhisángnghiệpvềsau,quyềnởnhàvua.Từngàytrunghưnglạiđây,quyềnởphủchúa...Tốnvừamởmiệngđếnđấy,đãbịNhưỡnghỏivặnngay:-Bâygiờlàsauđờisángngiệphaylàsauđờitrunghưng?Làmsaolạicònnóiđèothêmđờisángnghiệpvàonữa?Xemviênấylàquanchứcgìmànóidốtđếnvậy?Tốnvốncótàiđốiđápnhanhnhẹn,liềnnóiluôn:-ấylàtôicũngchỉviệndẫnrađểtỏrằng,từsauđờitrunghưngthìnhưthếđómàthôi!Nhưỡngnói:-Nếuvậythìmờiôngrathảobảnnghịsự.Tốnbènthảomộtbảnnháp,đạiýnhưsau:"Nhàvua,nhàchúa,vẫnlàmộtthể.Naytêngọicácchứcquanởphủchúaphảitheonhưchỉýcủanhàvuavừamớiđịnh,nhưngcũngnêngiữcảtêngọicũ.Vậyxinđểchứcbìnhchươngkiêmchứcthamtụng,thamtrikiêm

bồitụng,thiêmthưkiêmthiêmsai,đôcấpsựkiêmlụcphiêntriphiên.Vềhàngquanvõthìnhữngchứcchưởngphủ,thựphủ,sẽthêmvàonhữngchữngũquânđôđốcphủ,tảhữuđôđốc.Cònnhànghịsựởngoàicửaphủđãquentaimắtthiênhạ,xincứđểnguyênnhưtêncũ.Cácviệcchínhsựsaukhibànxong,trướchếtphảitrìnhchochúabiết,rồisaumớitâuvuađểxinnhàvuaquyếtđịnh".Nhưỡngcoibảnnhápcủatờnghịsự,thấylờivănchứađựngnhữngýtừkhônkhéo,tiếngrằngtheovuamàkỳthựclàxemtrọngởchúa,bènđổiragiọngvuimừngmàrằng:-Ngườitakhenônglàtaylãoluyệnvềnghềtừhàn,quảthậtlàkhôngsai!Vừanãytôinóilỡlời,xinôngđừnggiận.RồiNhưỡngbảoTốnchépthànhbảntâuđểdânglênnhàvua.Lúcbảntâuđãchépxong,Nhưỡngtựthấyrằngviệclàmấyvàlờihứacủamìnhvớinhàvuatrướcđâylàtráingượcnhau,nênkhôngdámgiápmặtvua,bèncáotừcácquanmàvềdinh.CácviênquanvõcùngđềutheoNhưỡngravềhết.ChỉcònlạiquậnThạcvàmấyviênquanvănvàođiệnđểxinmệnhcủanhàvua.HoàngthượnglúcđầutưởngquậnThạchẳnphảithuậntheoýmình,nênrấtmừng,chongườidẫnôngtavàoramắt.Đếnkhicoihếttờtâu,hoàngthượngnổigiậnmàrằng:-Thamtụng,bồitụngcứviệcthamtụng,bồitụng,hàtấtphảiđèothêmbìnhchương,thamtri?Chưởngthựcứviệcchưởngthự,cangìphảiđèothêmngũquânđôđốc?Bọncácngươilấyhưvănmàđánhlừata;bịpbợm,xảotránhưvậy,háphảilàlễthờvua?QuậnThạcnghĩxưanaymìnhvớinhàvuavốncóântìnhsâuxa,bỗngdưngvôcớthayđổithìthậtlàxấuhổ,vìvậy,khôngdámhérăng,chỉcúirậpđầutạtộimàthôi.NinhTốnquỳtâu:-Nayởngoàithànhđềulàbãichiếntrường,thiênhạđangloạnlớn,màchínhsựtrongtriềuđìnhthìvẫncònrốibời.Lũthầntrótphạmoaitrời,thậtlàsợhãikhônxiết.Dámxinhoàngthượngsoixét.Hoàngthượngnói:-Ngoàithànhđềulàbãichiếntrường,vạấyhỏitạinhàaigâyra?Đâuphảilàlỗiởtrẫm?Thôiđừngnóilắm,lũngươitưởngrằngbèđảngđông,cóthểănhiếpđượctrẫm,thìcứviệclàmđi!Cầngìmàphảixinmãi?BọnquậnThạcđềusợhãi,bồhôitoátrakhắplưng,khôngdámnàixingìnữa;bèncùngnhauphủphụcởsânrồng,mãiđếnđầucanhmộtchưadậy.Hoàngthượngthấyhọcứnằmlỳởsân,nghĩrằngngườitađãcóbụngkhácvớimình,khôngthểtrôngcậyđượcnữa,dầucócốgiữýmìnhcũnglàvôích,bènưngcholờitâucủahọ.BọnquậnThạcxinđượcmệnhlệnhrồi,liềnlạytạmàra.Hômsau,họcùngvàophủđểlựachọncácquan.Mọingườibànbạccho

rằng,chúamớiđượclênngôi,nhữngngườimàhoàngthượngtindùngnhưloạiTứxuyênhầu,chưanêngạtbỏvội.RồihọbènlấyTứxuyênhầu(tứcPhanLêPhiên)làmchứcbìnhchươngkiêmthamtụng;Kếliệthầu(tứcBùiHuyBích)vàKhuêphonghầu(tứcPhanCận)cùnglàmchứcđồngbìnhchươngsựkiêmhànhthamtụng;quậnThạclàmtrungquânđôđốcphủ,tảđôđốcchưởngphủsự,tướcThạcvũcông;Nhưỡnglàmđôngquânđôđốcphủ,hữuđôđốcthựphủsự,tướcLiễnquậncông;NgôTrọngKhuê,NinhTốnđềulàmthamtrichínhsựkiêmbồitụng;NguyễnHuyChiểu,PhanHuyích,cảbọngồmsáungườiđềulàmchứcđôcấpsựtrung,kiêmthiêmsaitriphiêntrongsáukhoa.Mệnhđóđượcbanxuống.Tứxuyênhầutừchốikhôngnhận.Kếliệthầuthìtựthẹnmìnhkhônglàmđượccôngtrạnggì,nói:-Talàmtểtướngkhôngđượctốtlành(trỏviệcBùiHuyBíchtrướckialàmthamtụng(tướngquốc)nhưngbấtlực,đểTâySơnlấyđượcBắcHà).Việctrướchãycòntấmgươngsờsờrađấy.Mộtđờilạiđịnhmấylầnlàmhạinướcngườitanữa?(ngườitađâychỉvàonhàvua;quanniệmphongkiếnchonướclàcủavua).RồiKếliệthầucũngkhôngchịunhậnchức.ChỉcóKhuêphonghầumộtmìnhgánhváccôngviệc.NhưngbấygiờquyềnbínhtrongnướcđềuởtayNhưỡng.CònquậnThạcthìgiànuadốtnát,chẳngbiếtgìđếnchínhsự,chỉgiữmộtchứcquanchođủsốmàthôi:Quanliêutrongchínhphủđãđầyđủ,họbènngàyngàybànmưutìmkếđểđènénnhàvua,muốnchotấtcảquyềnhànhvềviệcbinh,việcdânđềuthuộcvềphủchúa.Riêngcóbổnglộccủanhàvua,thìhọbànnhauđãihậuhơncáctriềutrướcmộtchút.Nhưnghoàngthượngcũngkhôngchịulépvế,cứmỗiviệcmỗigiằnggiữcokéo,thànhracácviệcbinh,dân,chínhđềurốitungchẳngđâuvàođâu.Rồiđóhoàngthượnglạirasứcmộthêmbinhmãđểtựvệ,vàngấmngầmlậpmưuchếngựnhàchúa.Lệcũ,nộiđiệnnhàvuacómộtviênquanphụtá.ánđôvươngbènsaimộthoàngthântincẩncủamìnhđếnsungvàochứcđó.Hoàngthượngbảovớivịhoàngthânấyrằng:-Tavừacholênlàmchúa,sậpngồicònrungrinh,thếmàđãvộisaingườiđếndòmdỏ,làmnhưnềnnếplúctháibìnhấy.Ôngvềbảochúaánđôrằng,chúađãsaiôngđếnlàmphụtáchotrẫm,thìtrẫmcũngkhiếnôngtrởlạilàmphụtáchochúa.Vịhoàngthânấyluira,hoàngthượngbèndặnmấyngườitảhữu:-Cácngươihãynhớlấy,hễmàngườinàycònlạiđâynữa,thìcứchặtchânhắnđichota!Thếlàtừđó,vuachúađâmrathùnhau.Hồiánđôvươngmớivàokinhthành,TrọngTếtrốnvềhuyệnGiaLâm.VươngvốnmếntưcáchcủaTrọngTế,lúcnàybènchosứgiảđimời.KhiTế

đếnnơi,vươngnói:Tronglúcgiặcmọivàocướpkinhkỳ,cácquanvănvõhoặcchạytrốnhoặcđầuhàng,riêngngươilànhothầnlạidámlậpđồnbêncạnhkinhthànhđểchốngnhauvớigiặc;cáitiếngnghĩakhícủangươiđãlàmrungđộngcảnước,bọngiặccànrỡsởdĩphảitrốnđi,cũngchínhlàsợvềoaiphongcủangươi.Điềuđó,quậnThạcquậnLiễnkhôngthểsánhkịp.Vảlại,ngươimớithoạtvàothànhđãlấyngayviệclậpchúalàmđiềutrướcnhất.TuyviệcquậnThuỵkhôngthành,nhưngthanhthếnhàchúalạinhennhúmlênđượccũnglàtừđấy.Naytamớiđượclênngôi,nhàvuavớitalạichưahoàthuận,màthiênhạthìđangcònrốiren,vậyngươihãycốởlạigiúpta.SauđóánđôvươngbènchoTếtrôngnomvềviệctàiphú.NguyễnMậuNễ,họctròcủaTế,cũngđượccấtnhắclênlàmchứctiếntriều.Tếvốncóbụngoángiậnnhàvua,liềnnóivớiánđôvương:-Cáithuyếtnhấtthống(tậptrungquyềnbínhvàotaynhàvua)doởgiặcChỉnhxướngra,thậtkhôngnghĩalýgìhết.Xưanaynhàvuavẫnuỷquyềnchonhàchúa,mànhàchúathìphògiúpmốigiườngcủanhàvua;cóhề"nhịthống"(quyềnlựcthuộcvàocảvuavàchúa)baogiờ?Nhàvuađãchẳngchịuchungtainạnvớinhàchúa,tráilạicònlấysựthấtbạicủanhàchúađểlàmlợichomình.BọnTứxuyênhầuđãcúimìnhtheogiặc,giờlạihùatheonhàvuamàkhôngbiếtchiđếnchúa.Đóđềulànhữngviệcmàlẽtrời,tìnhngườiđềukhôngthểdungtha.Dạonọvìchúađếnchậm,thầnbấtđắcdĩmàphảiphòThuỵquậncông.Nếuchúađếnsớm,thìthầnhálạiđểchobọnđầuhànggiặctớinayvẫncòntrốnkhỏihìnhpháp?Tônthấtnhàvuahãycònnhiều,tìmmộtvịkháclàmngườikhoanhtayrủáo,tưởngcũngkhôngthiếugì.Chúamàđếnsớmhơnnữa,ôngvua"lôngđỏ"hẳnđãphảiđitheobọngiặc"lôngđỏ"từlâurồi!Đoạn,Tếxuiánđôvươngchoquânvâyđiệnvuaở,bắthếtbọngiathầncủavuagiếtđi,rồibỏvuanàymàlậpvuakhác.Mưumôđãđịnhxong,TếbènsaiNguyễnMậuNễđemquânchẹnởphíatrướcđiện,đồngthờingầmchoNhuậntrạchhầu(BùiNhuận)lẻnvàocửaĐôngHoađểđánhúpmésau.Hoàngthượngnghetincóbiến,liềnsaicáchoàngthânđemhếtbinhlínhđãmộrachốnggiữ.NễcưỡivoiđếnngoàicửaĐạiHưng,khíthếrấtmạnh,khiếnchotrongđiệnainấyđềurunsợ,cơhồmuốntanvỡ.ThìnhlìnhthấyquậnThạcngồitrênđầuvoitừphíasauđiệnxôngtớicửaĐôngHoa,ngănNễkhôngđượcvàonữavàquát:-Màymuốnsốngthìmaumauthuquânvề,bằngkhông,taosẽchặtđầumàytrướcđểbêurachothiênhạcoi,rồisausẽbắtnốtnhữngtêntrongđảngnghịch.NguyênquậnThạcvốnghenvớidanhvọngcủaTế,vảlạitrongbụngcũngkhôngưngcáiviệcđạinghịchấy;mặtkhác,lúcbấygiờ,quậnThạcđang

làmchứcđềlãnhchínhhiệu,phảigìngiữhoàngthành,erằngtrongđiệncóbiếnthìmìnhcũngmangtội,vìvậyquậnThạcphảikípngăncản.NgheThạcquát,Nễsợhãilùingay,Nhuậntrạchhầucũngkhôngdámvàonữa.Thếlàtrongđiệnđượcvôsự.Hoàngthượnggiậnlắm,bảocácquantảhữurằng:-Đảngácđãđông,gốchoạkhómànhổnổi.Nếukhôngcóhữuquân(chỉvàoNguyễnHữuChỉnh)trởlại,thìviệctấtkhôngxong.Rồiđó,hoàngthượngbènbàntínhviệcvờiNguyễnHữuChỉnhđemquânrabảovệkinhsư.Lạinói,saukhiquânNamlénlútvề,Chỉnhcướpđượcchiếcthuyềnhốihảđuổitheo,rađếnbiểnlạibịgiócảnlạiluônmấyngày,chừnghơnmộttuầnmớivàođếncửabiểnHộiThống.LúcthuyềncủaChỉnhđậuởdướibếnĐộngHải(tứcxãĐôngHải,quêChỉnh.NaythuộcNghiLộc,NghệTĩnh),thìcũngvừagặplúcanhemTâySơnđiđườngbộđãvàotớiVĩnhDoanh(tứcvùngthịxãVinh-BếnThuỷbâygiờ)BìnhnghetinChỉnhđãtrốnthoátvàtheovềđếnđóthìcảkinhmàrằng:-Thằngchếttiệtnàykhéotìmđườngsống,thậtchẳngkhácgìmườilămgiốngquỉdạxoaluânhồilàmhại,cắtcũngkhôngđứtđicho.Tuyvậy,lúcChỉnhvàoramắt,Bìnhvẫnvỗvềyênủi.ChỉnhxintheoBìnhcùngvề,Bìnhnói:-NayquậnThạcquậnLiễnchưatrừxong,nướcAnNamphiôngkhôngaitrịnổi;ônghãytạmởđâyđã!RồiBìnhsaingườisansẻcácthứsúngđồng,súngsắt,cùngnhữngkhígiới,đồlềthuđượcởBắcHà,đemđếnĐôngHảichoChỉnh.Chỉnhtừchốikhôngnhận.BìnhlạichoChỉnhhaimươilạngvàng,haitrămlạngbạc,vàđểlạimộttrămtênlínhđểhộvệchoChỉnh,Chỉnhnghĩđểsốlínhấycũngchẳngdùngđượcbènnhậnvàngbạc,trảlạilínhvànói:-Tôixinđượctựmộlấyquânđịaphươngmàdùng.Nếunhưsứctôikhôngđủ,phảiđưathưcáocấp,thìbấygiờmongônghãychúýsaitướngsĩgiúpđỡtôi.Bìnhưnglời,rồivềPhúXuân,lưuChiêuviễnhầuđónglạiởKỳHoađểhưởngứngvớiChỉnh.NhưngBìnhvềrồithìChiêuviễnhầucứđónglỳởKỳHoakhônghềliênlạcgìvớiChỉnh.Chỉnhởdướithuyền,thủhạchỉcóhơnbachụcngười,thànhthửkhôngdámbỏthuyềnlêncạn.NgườixứNghệbiếtChỉnhđanglúcthâncôthếcùngliềnbànnhauđịnhngàykhởibinhbắtChỉnh.Chỉnhđượctin,vộigọingườianhrểlàNguyễnKimKhuêxuốngthuyềnđểbàncáchđốiphó.ChỉnhbảoKhuê:-Naytrongnướcrốiloạn,tôimuốnchiếmcứlấytrấnnàyđểtínhviệclấy

thiênhạ.ýanhthấythếnào?Mưumẹocủaanhsắpđặtrasao?KimKhuêngườilàngĐặngĐiền,huyệnChânPhúc,từnglàmchứctrihuyện,làbậctúchọcvàcómưutrí.ThấyChỉnhhỏivậy,Khuêliềnbàymưurằng:-Têntuổiông,thiênhạkhôngailàkhôngsợ!SứcônglấyNghệAn,chẳngquachỉnhưtrởbàntay.Nayngườitrongtrấnnàytuybiếtôngthâncôthếcùng,songhọvẫnchưabiếtrõhưthựcthếnào.Tờhịchcủahọmớitruyềnđi,chỉlànhữnglờiđưađẩylẫnnhau,chưakẻnàodámthòđầuratrước.Nếuônglàmtrướcđểchặnhọ,hẳnhọsẽtrởtaykhôngkịp.Hiệnnayôngmàcóđượcmộtngànthủhạ,thìôngcóthểdọcngangkhắpthiênhạvậy!Chỉnhnói:-Anhnóirấthợpýtôi.Rồiđó,Chỉnhbènlàmtờhịchlônggà(dịchchữ"vũhịch".Thờixưa,trêntờHịchvănmộquânngườitathườngcắmchiếclônggà,đểtỏýphảithihànhthậtmau,phảilàmgấpnhưbay)đểđiềuđộngquânlính.HịchphátbắtđầutừlàngChỉnhở.Ralệnhhễchậmmộtkhắcsẽchémliền.ởlàngbêncạnhcóhaitênlínhgià,nguyênlàlínhởcácđộiNhưng,Kiệumãnvề,thườngvẫnhốngháchvớidânlàng,thấyhịchcủaChỉnhđến,chúngliềnrangăndânlàngvàbảohọđừngnhận.Chỉnhđượctin,tứcthìđêmsaibọnthủhạsangcướpphálàngđó,đâmchếthaitênlínhgià,chémlấyđầu,rồitruyềnhaicáiđầuấyđikhắpcácthônấp,raochonhândânbiết.ThếlàcảhuyệnChânPhúc,khôngaidámtráimệnhcủaChỉnh.Chỉtrongmườingày,Chỉnhđãmộđượchơnmộtngànquân.Cáchàomụcởhuyệnbêncạnh,thấyChỉnhdấybinhvộivàngtínhviệcđánhChỉnh.HọtônviêntrấnthủcũlàĐươngtrunghầu(BùiThếToại)lênlàmthủlĩnh,rồiainấyđềukéoquânđitheo.Chỉnhlúcđóbịvâyhãmtứphía,tìnhthếhếtsứcnguyngập.Bấygiờ,ởkinhđôcóKhuêphonghầulàngườiNghệAn,thườngđượcngườilàngchobiếtChỉnhhiệnđangởvàotìnhthếrấtdễbắt.Khuêphonghầuliềnđemviệcđótâutrìnhvớiánđôvương;rồixinchoĐươngtrunghầuralàmtrấnthủnhưcũ,lạixincửconlàPhanHuyíchlàmchứcđốcthị,vàviêntrấnthủThanhHoalàMãntrunghầu(tứcLêTrungNghĩa,ngườixãAnHoạch,huyệnĐôngSơn,ThanhHoá)sungchứcthamlĩnh,thunhặtcáctànbinhởThanhHoađemvàoNghệAn,rồilạitriệutậpbinhxứNghệvàcáchàomục,thổdânsởtạiđểđánhChỉnh.ánđôvươngbằnglòng.Lúclĩnhmệnhlênđường,íchhunghănnóivớimọingườirằng:-Cácônghãychờđó,đểtôivàoxứNghệlấyđầuHữuChỉnhvềcướpấnquậncôngchomàcoi!íchlạicònsaibọnthủhạlàmchiếctrốngtrậnvàdặn:-Phảilàmchorõlớn,cóthểchứađượcngườivàotrong,đểkhitathúcđội

tiềnquânxôngvàobắtđượcChỉnhrồi,thìsẽchọcthủngmặttrống,nhéthắnvàođómàkhiêngvềdướicửakhuyết.Ngàyíchxuấtquân,aicũngchorằngsựthànhcôngcóthểđứngmàchờđợi.HồiChỉnhởNghệAn,lúcnghetinánđôvươngmớilênngôi,bènđặtcâunóiláimàđùarằng:"yếnđôlàđốyên"(âmHánđọcánđôhayyếnđôđềuđược).ýChỉnhmuốnbảo:nhàchúacómuốnyêncũngkhôngthểyênđược.Kịpđếnlúcnghetinởkinhthànhcáctànquânđãhọpthànhcơngũnhưcũ,lạinghetinánđôvươngđãsaingườivàođánhmình;ChỉnhbènviếtthưbáogấpvàoPhúXuân,nóilàThạc,NhưỡnglạilậphọTrịnh,địnhchiếmcứđấtnướcđểbáothùxưa,xinchoquâncứuviệnrađểchốngnhauvớichúng.Bìnhđượcthưấy,tứcthìsaiviêntảquânđembinhrangay.Cùnglúcấy,ChỉnhlạiviếtthưchoĐinhTíchNhưỡng.TrướchếtChỉnhnhắclạitìnhxưanghĩacũ;rồinóirằngmìnhhiệnđãđoạntuyệtvớiTâySơn,xứNghệAntiếpgiápxứThuậnHoá,chưabiếtquânNamsẽrađánhlúcnào.Tiếptheo,Chỉnhxinhãychoởđóđểđươnglấymộtmặt:saukhibìnhyênrồi,nếuNhưỡngcóthểbảotoànchoChỉnh,thìchẳngbaolâu,Chỉnhcũngsẽvềtriều.Nhưỡngcoithưxong,liềngọiconrểcủaChỉnhlàSiêuVũvàodinhmàbảorằng:-ÔnganhvớichútrướcđâycùngởtrongcửacụHuy,cụlớnđềucoinhưconđẻ.Chẳngmaycụlớnbịnạn,ônganhđãtrảthùđượcchongài;riêngchúchẳngcócôngtrạnggì,chúthẹnvớiônganhnhiềulắm.Songônganhta,nóivềnghĩathờiđãđủrồi,mànóivềtrungthờihãycònchưatrọn.Naychúphònhàchúa,dựnglạicơđồ;ônganhđãngỏýmuốnđónggiữtrấnNghệAnlẽđâuchúdámchẳngchiềuý?Nhưngônganhchớcólừata,rồimàbấtthìnhlìnhnổidậykéoquânvề...Tuynhiên,chúcũngnóithếthôi,chứchúcònởđây,thìdùônganhcómuốnvềchúcũngchẳngngheđâu.Anhvềphảithưalạiýchúnhưthếnhé!Từđó,NhưỡngkhôngđểýgìđếnviệcChỉnhnữa.Bấygiờánđôvươngđangngàyngàymưusựchuyênquyền,khôngnghĩgìđếncácviệckhác.Cóngườithấyvậy,nóivớiNhưỡngrằng:-Hiệnnaygiặcdữmớiđi,bờcõicònchưayênổn,màgiặcChỉnhởNghệAnthếlựccàngngàycànglớnmạnh.Nhântronglúcnàylòngngườiđangphấnchấn,hãyxinchúangựgiáthânchinhđểdiệthữuquân,đuổiChiêuViễn,lấylạibờcõicũcủađấtNghệAn;thìnhưvậycũngchẳngkémgìcáicôngdựngnghiệptrunghưngcủacácbậctiênvương.Khiđãlậpcôngmàvề,quyềnlớntựnhiênsẽvàotay.Cầngìchúacứphảiquẩnquanhtranhgiànhnhữngchuyệncũrích,màbỏquângiặckhônglonghĩđến?VạnnhấtChỉnhlạiđembinhra,thìlúcấylấygìmàchốngchọi?NhưngNhưỡngchỉlàmthinh.

GiữakhiấyChỉnhlạisaianhruộtlàgiámsinhNguyễnBanlẻnrakinhđôyếtkiếnhoàngthượng,đểxinmệnhlàmtrấnthủNghệAn.HoàngthượngliềnhỏikínBanvềtìnhhìnhquânlínhcủaChỉnh.Banđượcthể,nóithêmlênđểphôtrươngthanhthếchoChỉnh.Hoàngthượngmừnglắm,bènnóirằng:Việcấy,trướcmặttrẫmhữuquânđãtừngtâuxin,màtrẫmcũngđãhứachorồi.Naylạixinnữathìsẽlàmchotờsắcbanxuống.Vậyngươihãyởđómàđợimệnh!Cácquantảhữuthấythế,khuyênnhàvuarằng:-Hữuquânởxamàchúathìgần.Chưabiếtsaunàyhaibênthuađượcrasao?Nếunhưmệnhnàybanra,màviệccủahữuquânkhôngthành,thìchúasẽcócớmànói.Hoàngthượngnghetheo,bènthôikhôngdámhạmệnhchoChỉnh.Banlậtđậtravề,nóidốilàđãcósắccủavuachoChỉnhlàmtrấnthủNghệAn,đượcmởdinhquânTrung-hùng,thăngtướcBằnglĩnhhầu,đồngthờikhiếnChỉnhphảiđemquânvềbảovệkinhsư.Chỉnhcũngvờlàmlễbáimệnh,rồitruyềnhịchđikêugọicáchàomụcvàthuthậpcácquânlínhtảnmáttrongvùng.Dođó,cáctayhàomụcđềubảonhau:-Hắndẫuđángghétthật,nhưngnayđãchịumệnhvua,nếuchốnglạihắntứclàchốngmệnhtriềuđình,hắnsẽvinvàocớđómànói,thìmìnhkhótránhkhỏitội.RồihọbỏĐươngtrunghầumàtheoChỉnhchỉtrongkhoảngmươingày,Chỉnhđãthunhặtđượchàngvạnquân.ChỉnhbènchongườibàconlàNguyễnKimKhuêlàmchứcthịsư,đặtranhữnghiệuquânTứđột,Tứthành,lấydanhnghĩalàvângsắctônphònhàvuamàhẹnngàyxuấtquân.QuâncủaChỉnhtuymớimộ,songđộingũchỉnhtề,hiệulệnhnghiêmtúc.BấygiờởkinhsưhoàngthượngđangtứcvìbịbọnNhưỡngănhiếp,nênngàyđêmchỉmongChỉnhkéoquânra.HoàngthượngbènngầmbanxuốngmộttờchiếugiụcChỉnhtứckhắclênđường.Chỉnhnhậnđượcmệnh,vộihộihọpđôngđủquânsĩ,rồituyêncáovớimọingườirằng:-BọnĐinhTíchNhưỡngvàDươngTrọngTếcầmquânởkinhsư,ngầmmưulàmviệcphảnnghịch.Tanayvângmậtchỉđemquânvềtriều,đểquétchosạchlũgiặcbêncạnhnhàvua.Vậycácngươiphảinênchunglònggắngsứcđểcùnggiúpnhàvuatronglúckhókhăn.KhiquânChỉnhquabếnHoàngMaiởhuyệnQuỳnhLưu,thìgặpthamlĩnhMãntrunghầuvàđốcthịPhanHuyích,haingườivângmệnhchúaánđôvàomộlínhThanhHoađánhChỉnh.Chỉnhlậptứcsaiđộithiếtkỵbấtthìnhlìnhđónđánh.HaibêngiaochiếnởđịaphậnNgọcSơn(mộthuyệngiápliềnvớiQuỳnhLưu.NaylàhuyệnTĩnhGia,ThanhHoá).Kếtquả,Mãntrung

hầubịthua,chếttạitrận,cònPhanHuyíchthìbịbắtsống.ChỉnhmắngíchvềnhữngtộivàobèvớiNhưỡnglàmphảnnhàvua,rồihỏi:-Nghenóinhàngươilàmcáitrốnglớnlắm,chọcthủngmặttrốngcóthểchứađượcngườiphảikhông?íchrunsợmàxinlỗi.NguyễnKimKhuêvìchỗquenbiếtnênhếtsứccứugỡchoích.Chỉnhcườikhẩymàrằng:-Hừ!Cáibộthầyđồnóikhoác,giếtcũngvôích.ĐoạnChỉnhthachoíchvàbắtphảiđitheomình.SaukhiChỉnhthắngđượctrậnấy,thanhthếcànglừnglẫy.Tinbáođếntaiánđôvương,vươngliềnchođòiNhưỡngvàophủđểbàncáchchốngcự.Lúcnày,hoàngthượngđãhạmậtchỉsaicáchàokiệtvùngHảiDươngđánhpháđấtHàmGiangđểdiệttrừhọĐinh.NhưỡngbấtđắcdĩphảicốxinđượclĩnhchứctrấnthủhaitrấnHảiDươngvàYênQuảng.RồiNhưỡngtựđembộhạkéovềmiềnđông.DânchúngcáchạtThượngHồng,HạHồng,KinhMôn,NamSáchvốnghétNhưỡnglàkẻtànbạo,nênkhiđượcmậtchỉcủanhàvua,họrấtmừng.Lậptứchọhọpnhauthànhtừngđoàn,đưahịchkểtộiáccủaNhưỡng,rồibốnmặtàoàokéođến,vâykínthànhtrấn.Nhưỡngliệusứcmìnhkhôngngănnổi,bènlừalúcbanđêm,phávỡvòngvây,chạyvềgiữHàmGiang.Khiấy,ởkinhkỳngườitađồnrằngNhưỡngđãbịdânxứđônggiếtchết,chỉtrongsớmtốihữuquânNguyễnHữuChỉnhsẽđếnnơi,kinhsưắtthànhbãichiếntrường.Trongmộtngày,ngườitanhốnnháobỏchạyđếnbabốnlần.Lòngngườinơmnớplosợ.Dânchúngtrongthànhkhuânchuyểnđồđạc,dắtgiàbếtrẻ,tranhnhauchạytrốnvềcácvùngthônquê;quanquânngăncấmcũngkhôngđược.QuậnThạcbiếtsựthếkhôngthểlàmgìđượcnữa,liềnbànriêngvớibộhạrằng:-Vuachúathùghétnhau,việcnướckhôngcóchủ.QuậnLiễnđãđimấtrồimàgiặcChỉnhlạisắpđến,tađóngmãiởđây,thậtlàthấtsách.ChibằngrútvềSơnTây,chiếmcứmiềnthượngdu,giữvữngthếcănbản,bảotồnlấylựclượng,ungdungxemviệcthiênhạ,chờcơhộimànổidậy,saunàyắtphảikýcông.Cácngươiđềuởdướicờcủata,roicunggiongruổi,phảinêngắngsức.Tronglúctrẩyquân,cầnphảiđánhdẹptrộmcướp,làmchodânchúngănởyênổn,chứđừngcóbắtchướcquậnLiễn,điđâulàmviệctànbạoởđó,khiếnchodânchúngxứđôngđềuphảnlạimình.Bọnthủhạđềunói:Chúngtôiđâudámchẳngnghetheotướnglệnh?QuậnThạcliềnthuquântrởvềxứĐoài(tứcSơnTây).ThếlàquậnLiễnđi,quậnThạclạiđinốt,kinhsưkhiấythànhramộtnơi

trốngrỗng.Hoàngthượngtruyềnchocáchoàngthânđốcthúcnhữnglínhđãmộđượcđêmngàytuầnphòng,canhgiữcungđiện.CònởbênphủchúathìchỉcóviênquyềnphủsựBùiNhuận,viênhànhthamtụngMaiThếUôngvàviênbồitụngDươngTrọngTế,hàngngàyngồitrongphủđườngthảogiấybắtlính,thulương.Nhưngcácphủhuyệnkhôngmộtaichịulàmtheo.Ngườicủaphủchúasaiđi,quacácthônấpđềubịdânquêđánhđập,lộtquầnáo,chỉcòncáimìnhtrầnchạyvề.Chúaánđôthấyvậyrấtlo,nóivớiTrọngTế:-Việclớnhỏngmấtrồi!NếukhôngphảingườicótàinhưThiếuKhang,ThầnMy(ThiếuKhanglàchắtvuaHạVũ;ThầnMylàbềtôicủaThiếuKhang.LúcnhàHạbịbọnHậuNghệ,HànSáccướpmấtnước,ThiếuKhangvàThầnMyđãkhôiphụcđược)thìkhôngthểcứuvãnđượctìnhthế.Takhôngtựlượngsứcmình,trótđãlàmchúa.Nhàngươiquáđỗitrungthành,trótđãgiúpta.NaygiặcChỉnhsắpkéora,thếlựccựckỳmạnhmẽ.Tụcngữcónói:"ởvàothếcưỡihổkhôngthểxuốngđược".Muốnchoxongviệcnày,phinhàngươikhôngcònai.RồichúabènsaiTếlàmchứctrấnthủThanhHoa,đemquânchốngnhauvớiChỉnh.Tếbấtđắcdĩphảixinvângmệnh.NhưngkhinghengườitanóiđếntênChỉnhthìTếđãmấtcảhồnvía.KéoquânrađếnôCầuDền,Tếcòntrùngtrìnhđóngởđóhaingày,chưachịulênđường.Sauchúaphảichongườiđếngiục,Tếmớichịuđi.QuânTếvừamớiđếnlàngBìnhVọng(tứclàngBằng,ThườngTín,HàĐông(HàSơnBình)),thìcótinbáoChỉnhđãvượtsôngThanhQuyết,Tếgiậtmìnhmàrằng:TrừphicóPhùĐổngthiênvươngsốnglại,cònaicóthểđịchnổivớihắn?QuậnLiễn,quậnThạcthậtlàbiếtthờicơ.Tiếcthaytalàkẻđọcsáchbiếtchữmàlạikhôngbằngmưutrícủabọnvõbiền!Bâygiờnghĩlạithìđãmuộnmấtrồi!Liềnđó,TếthuquânquabếnThanhTrì,khôngkịpvàogặpánđôvươngnữa.ChạymộtmạchthẳngsangvùngKinhBắc,rồiTếmớisaingườivềdângtờkhải,xinánđôvươngcholĩnhchứctrấnthủKinhBắc,đểchiêumộhàomụcởđómàmưuđồcuộcnổidậykhác.ChúaánđôthấytờkhảicủaTế,sợhãiluốngcuốngnhưmấtcảhaicánhtay,lậptứcchogọiBùiNhuận.NhưngBùiNhuậnđãđemcảgiaquyếntrốnđitừbanđêmrồi.ChúalạichođòiSỹUông.Uôngcũngthácbệnhxinvềnhàriêng.Chúakhócmếunói:-Tachẳngmayđẻraởnhàchúa,lạibịmộtlũtiểunhânlàmcholầmlỡ.Nếusớmbiếtthếnày,thàcứởChươngĐứclàmôngsưgià,chốngcâythiềntrượng(gậycủanhàsư)ởdướicửachiềnmàlạihoáhay!Rồichúangoảnhlạihỏibọntảhữu:-Bâygiờnênđiđâu?CóngườitronghọquêởhuyệnQuếDươngtâurằng:

-Xinchúacứtrấntĩnh,hãyvàonhàThái-miếulàmlễcáobiến,thuxếpthânchủcủatiềnvương,đểtôirasôngtìmthuyền,chờđếnđêmkhuya,tôixinphòchúaquasôngsangbắc,đivềlàngtôi.Nhàtôiđãtrảimấyđờilàmtướngcầmquân,hàomụcvùngTừSơnđềuởtrongcửamàra,nếutôilấyđiềutrungnghĩamàkêugọi,chắchẳnkhôngailàkhôngtheo.ĐinhTíchNhưỡngởCẩmGiànglàmcánhtaytrái;DươngTrọngTếởGiaLâmlàmcánhtayphải;HoàngPhùngCơởSơnTâylàmngoạiứng;cònchúacứviệcđóngtạihuyệnQuếDươngmàhiệutriệuquâncầnvương,đồngthờidựavàothếhiểmcủasôngNhịHàđểcốthủ.Chỉnhtuyhungtợn,hádámsangsôngđánhnhaucùngta?Xinchúađừnglo!Chúamừngrỡmàrằng:-CólẽtrờichưanỡlàmmấthọTrịnh,nênmớiđemngươimàbanchota.Nếuquảnhưlờingươinói,thậtlàphúclớnchoxãtắcvậy!Đồnghồ(đâylàđồnghồngàyxưa:ngườitadùngmộtcáibìnhđựngnướccókhắctừngđộ,vàcólỗchonướcnhỏgiọtdầndần,rồicứxemmựcnướcmàbiếtgiờgiấc)nhỏgiọtxuốngđếntrốngcanhba.ánđôvươngbènlẻnsangbắc,quanquântheohầuchỉchừngvàichụcngười.TànbinhThanh-Nghệởtrongbốnđộiquânthịvệkhôngmộttênnàođitheo.Sớmhômsau,hoàngthượngmớibiếtlàánđôvươngđãtrốnđilúcbanđêmtứcthìngầmsaingườiphónghoảđốthếtphủchúa.Khiphủcháy,khóilửabốclênngúttrời,hơnmườingàychưatắt.Thếlàhaitrămnămlâuđàicungkhuyếthuyhoàngbỗngchốcđãthànhrabãiđấtcháyđen!Xagầnnghethấytinđó,aicũngthươngchúavàtráchvualàmquáđáng.Hômấynhằmngàymồng8thángchạpnămBính-ngọ(1786).Lạinói,khiquakhỏisôngThanhQuyết,ChỉnhtrướchếtchongaybộhạlàLêGiốcđembiểutớidângnhàvua.Trongbiểuđạiýnóirằng:"Thầnvângchỉkéoquânvàobảovệkinhsư,đãkínhcẩnxuấtquântừthángtrước.KhitớihuyệnNgọcSơn,LêTrungNghĩa(tứcMãntrunghầu)vàPhanHuyíchdámrachốngcự,thầnvẫytoánthiếtkỵtiếnđánh,chémchếtTrungNghĩa,bắtsốngHuyích.Nhờvềoaitrời,lònghăngháicủaquânsĩtănglêngấptrămlần.TừThanhHoátrởraBắc,thầnđitớiđâudânchúngvuimừngđónrướctớiđó.Đếnchỗnàothầncùngđềukínhcẩntuyênbốoaiđứccủanhàvua,khiếnchođâuđấyđềuyênnghiệplàmăn.Thầnnaythânmanggiáptrụ,hồnmơtưởngquânthiều(khúcnhạccủavuaThuấn.ởđâymượnđểchỉvàonhàvua),tấclòngkhônxiếtnhớmongcửakhuyết.Hoàngthượngxemxongtờbiểu,mừnglắm,liềnhỏithămvềtìnhtrạngkhiởtrấnNghệAn,Giốccứthựcmàtâu.HoàngthượngkhenChỉnhđãkhéoquyềnbiến;rồiphongchoGiốclàmchứcnộihànviệncungphụngsứthiêmthưkhumậtviệnsự,trôngcoicơTảoai.KhiChỉnhtớilàngThịnhLiệt,hoàngthượngsaicácquantriềurangoàicửa

ôđóntiếp.LúcChỉnhvàotriềuhoàngthượngchoramắtởđiệnTrungHoàvàâncầnanuỷ.Chỉnhtâurằng:-Gầnđây,kiêubinhlàmloạn,đạithần(chỉquậnHuy)gặpnạn,thầnbấygiờđangcầmquânởngoài,vìchúaTrịnhkhôngdong,nênphảibỏnướctrốnđi.Thầnđãnghĩkỹ,nguồngốccủasựrốiloạnấy,làdocươngthườngsaitrái,mũdépđảolộnmàra.KhoảngnămCanhthân(1740),Tân-dậu(1741),nhữngkẻtrungnghĩatrongnướcđềucămtứcvềchuyệnấy,ngườithìphòhoàngthânmànổidậy,ngườithìgiữquậnấpmàmộbinh.Côngviệccủahọtuykhôngthành,nhưngcáitiếngnghĩakhícũngđãlanrộng.Coiđóđủbiết,ngườitaaicũngchungmộtbụngấy,khôngphảithầnvìmưuriêngcủathânmìnhmàgâyrahiềmkhích.Vảchăngthầnlấyđiềunghĩamàcảmđộnglòngngười,làcốtđểchỉnhđốnlạicơđồnhàvua,làmsángtỏđạoquânthầnchohợpvớilẽtrờiđất.ChớcònđốivớichúaTrịnh,thầncóthùoángìđâu?Naynếulòngtrờiđãhốiviệcgieohoạ,mọingườiđềubiếtsửalỗilầm;đóháchẳngphảilàphúclớncủanướcnhàsao?Tiênđếthươngtấmlòngấycủathần,đãdùngnhữnglờilẽôntồnđểdụthần,thầnthậtcảmkíchkhônxiết.Vậymàngườitrongnước,nhữngkẻkhônghiểuthần,lạichothầnlàcótội.Họmuốnmưuđồbướctheovếtxeđãđổ,rắptâmgiếtchếtthầnđểquấyrốichínhsựbuổiđầucủabệhạ.Cúixinbệhạxétkỹloxa,khôngcóđiềugìlàkhôngsoiđến.Thầnchẳngdámđổvạchongườiđểchelỗicủamình.Ngườixưađãnói:"Biếttôilàvua".Mongởlượngtrênsoixét.Hoàngthượngnói:-Trẫmđãbiếtrồi!Ngàynaygiúptrẫmdẹpyênloạnlạc,làmchonướcđượctháibình,chỉnhờnhàngườimàthôi!Rồiđó,hoàngthượngthăngchoChỉnhlàmchứcbìnhchươngquânquốctrọngsự,tướcBằngtrungcông.MộtngườithâncậnvớiChỉnhlàNguyễnKimKhuêvàcontraiChỉnhlàNguyễnHữuDuđềuđượcphongtướchầu,đượccầmquânvàcùngthuộcvàotrongtướngphủ.Ngoàira,baonhiêubộhạ,tướngsĩcủaChỉnh,cũngđềuđượctheothứbậcmàthăngchứctấtcả.KhiChỉnhmớichạyvềNghệAn,trongtriềucóviênquanvănlàNguyễnĐìnhGiản,thườngvẫnnóimãivềtộiChỉnhdắtquânnướcngoàivềphánướcnhà;lạixingánhvácviệcđánhChỉnhđểgiếttêngiặccủanước,vàthềkhôngcùngsốngvớiChỉnh.Bấygiờtriềuđìnhcũngcholàngườihănghái,nhưngkhôngdámchuẩnylờixincủaGiản.ViênquanNguyễnĐìnhGiảnấy,ngườilàngVĩnhTrị,huyệnHoằngHoá,đỗtiếnsĩkhoaKỷ-sửu(1769),làngườichấtphác,cươngtrực,haycôngkíchlỗilầmcủangườikhác.Kẻcólỗidẫulàbậcquyềnquý,làbạnbègầngũihaylàbàconthânthuộc,Giảncũngđềuvạchlỗingaytrướcmặt,khônghềkiêngnể.BởivậymọingườiđềukhenGiảnlàthẳngthắn.ĐếnlúcChỉnhvàokinh,thìGiảnđangvângmệnhđichiêudụởtrấnSơnTâychưavề.Cácquanbànriêngvớinhau:Giảnchắckhôngvề,màcóvề

chắccũngkhôngchịukhuấtphục,nhấtđịnhGiảnsẽlậpmưuvớiHoàngPhùngCơđểdiệtChỉnh.NếuGiảnvềtriều,chắcChỉnhsẽkhôngdung,thếnàoChỉnhcũngngầmkiếmcớđểgiếtGiản.Haisựviệcấykhôngbiếtrồisẽrasao?KimKhuêngheđượcnhữnglờibànấy,bènhỏiChỉnh:-ÔngchoNguyễnĐìnhGiảnlàhạngngườinhưthếnào?Chỉnhđáp:-Cuồngtrực!(thẳngthắnđếnmứccuồngdại)Khuêlạihỏi:-Cóthểdùngđượckhông?Chỉnhtrảlời:-Chẳngnhữngdùngđượcmàthôi,conngườiấycònđángtrọngnữalàkhác!Khuêlạihỏitiếp:-ÔngkhônggiậnGiản,cóphảilàthậttìnhchăng?Chỉnhnói:-ÔngchẳngthấyquậnHoànlàbốvợhắn,vậymàhắncònngồitạigiữatriềukểtộiôngtarằngquỳgốitheogiặc,huốngchilàngườikhác?Nếumìnhcólỗi,hắnnóiđúng.Cònnhưmìnhkhôngcólỗimàhắnnói,thìcũngkhônghạigìchomình.Conngườinhưhắnthựckhôngnêngiận.Màcógiậncũngkhônglàmgìhắntốt.Chẳngquachỉtổđểchongườitanhòmthấychỗnôngsâucủamìnhthôi!KhuênhânđóbènkhuyênChỉnhnênvờiGiảnvềdùng,đểthuphụclòngngườitrongnước.Chỉnhnghetheo,liềnsaingườiđưathưchoGiản,trongthưlờilẽhếtsứcôntồn,mềmmỏng.Giảntrởvề,vừagặplúctriềuđìnhđangbànviệcsắpđặtquanchức.PhanLêPhiênđượccửlàmbìnhchươngsự;TrươngĐăngQuỹ,TrầnCôngXánlàmđồngbìnhchươngsự;NguyễnHuyTrạc,PhạmĐìnhDưlàmthamtrichínhsự;NguyễnĐìnhGiảnlàmphóđôngựsử.Khimọiviệcđãtạmyên,ChỉnhliềnsửasangdinhthựởtoàLượngphủđểở.NămngàyChỉnhmớivàochầumộtlần,tanbuổichầu,lạirangồiởchínhsựđườngđểbànbạccôngviệc.Cònnhữngngàykhác,bấtkỳviệcquan,việcdân,cácquanđềuphảitớidinhthựriêngcủaChỉnh,đểxinChỉnhquyếtđịnh.Từđó,quyềnChỉnhthậtngangvớinhàvua,thếcủaChỉnhcóthểlậtnghiêngcảnước.Bấygiờ,tiềntệtrongnướcphầnnhiềubịcácnhàgiàugiấucất,nhândânđềukhốnkhổvềnạnkhantiền,hànghoákhônglưuthông,vậtgiácaovọt.Chỉnhbènxinvớitriềuđình,ralệnhthuvéthếttượngđồng,chuôngđồngởcácchùa,miếu,đemvềkinhsư,mởlòđúctiền.RồiChỉnhthảchothủhạđivềkhắpnơi,cướpbócchuôngtượngcủacácthônấp.Ngườinàomàdámgiấu

giếm,tứcthìbịchúngtrakhảo,trừngtrị.ChỉriêngcóphotượngthầnbằngđồngđenởquánTrấnVũphíabắckinhthành,làchúngkhôngdámlấymàthôi.ThấyChỉnhlàmnhưvậy,trămhọaicũngtathán.Mộtđêm,cóngườidánởngoàicửaĐạiHưnghaicâuđốinhưsau:Thiênhạthấttựchung,chungthấtnhiđỉnhantại?Hoàngthượngphầnvươngphủ,phủphầntứcđiệndiệckhông!(thiênhạmấtchuôngchùa,chuôngmất,vạccònđâunữa?Hoàngthượngthiêuphủchúa,phủthiêu,điệncũngtrơthôi!Chữ"đỉnh"(vạc)ởvếtrên,làtượngtrưngchocơnghiệpcủanhàvua)Chỉnhnghehaicâuđó,lấylàmcămghétlắm.Vảchăng,Chỉnhcũngtựđoánbiếtrằng,nhữngviệcmìnhlàmđềukhôngđượcdưluậnđồngtình.Bởivậy,Chỉnhcàngmượnthếraoai,đểhòngkhoámiệngmọingười.HồiChỉnhtrốntheoquânNam,cóviênquanvõlàHoàngĐìnhXướcvângchỉđốclínhcoigiữkinhthành.Khiđó,XướcgặpngườinhàChỉnhđeogươmchạyởtrênđường,liềnbắtlạihỏi.Ngườiấyxinnộpthanhgươm,Xướcthulấyrồithảchođi.ĐếnkhiChỉnhtớikinhsư,XướcđangđóngquânởtrấnKinhBắc,liềnvềramắtChỉnhđểtrảlạithanhgươm.ChỉnhlậptứcsaibắtXướcbỏngục.NghenóinhàXướccónhiềuđồquýlạ,Chỉnhbènđòilấykỳhết,rồimớitha.NhữngviệclàmcủaChỉnhđạiloạiđềunhưthếthựclàtànbạovàkhôngcònkiêngsợgìcả.Muốnthêmoaithế,ChỉnhlạitựđặttênquânđộicủamìnhlàđạoVũThành.Trongđạochiaranămdoanh;nộiquângồmcóhaivệgọilàThiếtkỵ,Thiếtđột;mỗivệchialàmnămđội;khígiới,màusắcquầnáođềutrangbịtheohìnhthứccủatriềunhàThanh,đểchophânbiệtvớicáctoánquânkhác.TạiLượng-phủ,nơiởcủaChỉnh,nhàcửa,lâuđài,kiệuxe,quầnáohếtthảyđềuchếtheokiểumới,cóýmuốnsánhngangvớinhàvua.Trongthìnắmgiữquâncơ,ngoàithìchiếmquyềntrấnthủcáctrấn,phàmnhữngchỗcơmật,trọngyếu,đềudovâycánhcủaChỉnhchianhaulĩnhchức.Tấtcảmọiviệc,Chỉnhđềuchuyênquyền,làmtrướcrồisaumớitâuvua.Thậmchícóviệcđãbànđịnhtạitriềumàvuacũngkhôngđượcbiết.UyquyềncủaChỉnhngàycàngtolớnnhưvậy,nênhìnhtíchcủahắncũnglộrahết.Ngườitabàntánsôinổi,aicũngbảorằngChỉnhsẽlàmchúa,vàrồiđâyChỉnhhiếpchếnhàvuasẽcòntệhơnchúaTrịnhngàyxưa.HoàngthượngthấythếcũnghơingờChỉnh.Mộthôm,hoàngthượngđuổihếttảhữu,rồinóikínvớihaiviênnộihànlàNgôViQuývàLêXuânHợprằng:-Chỉnhtuycócôngbảovệ,nhưngdầndàđãthấyhắncóvẻmuốnlấnbức.Giácóthểchặnngaylúcđầu,khiếnhắnkhôngthểcànrỡđượcnữa,thìmớiđúngvớithuậtnuôichimưng(đờiTamquốc,TrầnĐăngnóivớiLãBố

rằng:"TàocôngnóinuôiLãBốnhưnuôichimưng,cáothỏchưahếtthìkhôngdámchoănno,nếuănnoưngsẽbayđimấtv.v...".ởđâydùngýấy).Nếuđểkhithếlựccủahắnđãthành,thìhắnsẽkhótrị,ecũnggiốngnhưnuôicọpđểlovềsau.Vậycácngươihãynêntínhhộtrẫm!BọnQuý,Hợptâu:-Nhưlũthầnđãxemxét,thìChỉnhlàhạngngườiýnghĩcựckỳhiểmđộc,bụngdạquáưtànnhẫn,mưumôhếtsứcsâusắc,giảtrárấtđỗikhônngoan,màứngbiếnthìmaulẹtuyệtvời.Conngườiấythựclàmộtkẻgianhùngởđờiloạn,chưachắclàmộtkẻbầytôihiềntàiởđờitrị.Cũngvínhưloàichồnsói,khôngphảilàvậtcóthểdạydỗ;giốngyêuma,khôngphảilàvậtcóthểkiềmchế.Chỉcòncómộtcáchlàgiếtđimàthôi.Nhưnggiếthắncũngphảicómẹo.Bệhạhãynêncoihắnnhưngườitâmphúc,đãihắnvớivẻlễmạo,chohắnravàonơicungcấm,khôngtỏvẻgìnghikỵnàykhác.Rồiđó,thỉnhthoảnglạimờihắnvàođiệnbànviệc,luônthểđặttiệcchohắnuốngrượuthậtsay.Vàilầnnhưthếđểhắnquenđimàcoilàthường,bấygiờmớidùngthuốcđộcmàgiết.Nhưvậy,việclàmmớikhỏilộ,biếnloạncũngkhôngthểdođâumàxảyrađược.Theoýngucủalũthần,chỉcómẹoấylàhayhơncả!Hoàngthượngnói:-Chuyệnnàyraởmiệngcácngươi,vàotrongtaitrẫm,đừngđểchongườinàobiết.KinhDịchcócâurằng:"Làmvuakhôngkínchuyệnthờimấtbềtôi,làmbềtôikhôngkínchuyệnthờimấtthânmình".Cácngươiphảilấyđólàmrăn.Baogiờgặpcơhộicóthểlàmđược,trẫmsẽbảovớicácngươi.Thựclà:ÂuquentrênbiểnchừngkhônglạThỏmắctrongvònghẳnkhóra.Chưabiếtviệcnàynhưthếnào?Hãyxemhồisauphângiải.TheosáchLiệtsử:xưatrênbiểncóngườichơivớichimâuđãquenthuộc.Mộthômanhtatheoýngườichađịnhbắtchimâuvềchochachơi,chimâubènkhôngchịuđậuxuốngnữa.CâunàyýnóiviệcvuaLêđịnhlừaNguyễnHữuChỉnhuốngrượuchoquenđểđánhthuốcđộccũnggiốngnhưthế.KinhThicóbàithơ"Thỏta"ýnóiđờiVănvươngđếnnhữngngườilàmnghềbẫythỏcũngcóthểdùnglàmquan."Thỏta"làcáibẫyđánhthỏ.ởđâytácgiảchỉmượnhaichữấyđểnóimộtkhiNguyễnHữuChỉnhđãmắcvàocạmbẫythìkhómàtrốnkhỏi.

Hồi8DươngTrọngTếbịdângtùtrướcnhàTháihọcHoàngPhùngCơphảitựtửởngoàiTâythành.

Lạinói,saukhivuađãlậpmưugiếtChỉnh,mộthômviênnộihànlàVũTrinhcóviệcriêngvàoyếtkiến,vuabènđemviệcấybảokínvớiTrinh,Trinhgiậtmình,nói:-Ngườinàobàychobệhạcáimưuấy,thầntrộmlấylàmnguyhiểm.Hiệnnayởngoàicógiặcmạnh,tintứcngoàibiênảiđangbáovềkhẩncấp,ởtrongtriềuđìnhthìmọingườicònnghingờnhau.BệhạđãdựavàoChỉnhlàmnanhvuốt,thìnênđốiđãibằngcáchthànhthực,đểchoyđượcvuilòngthầnphục.Hễmàbiếtcáchgiángự,thìkẻloạnthầncóthểthànhkẻlươngthần.Saolạiđóntrướcsựdốitrácủangườitađểđoánchừngmộtviệcchưachắcđãcó?Hìnhtíchchưalộmànghikỵđãsinh.HọhàngbèđảngcủaChỉnhđềucầmnhiềuquânvàởnơitrọngyếu,laliệttrongngoài,mộtkhixảyrabiếncố,bọnởkinhthànhsẽlàmviệccóhạichoxãtắc,bọnởcácngoạitrấnsẽchạytheoquângiặc.ấylàmìnhtựcắtvâycánhcủamìnhđểgiúpchokẻthùvậy.Vualiềnđổisắcmặtmàrằng:-Nếunhàngươikhôngnói,thìcólẽtrẫmbịlầmrồi.TứcthìvuađòiViQuý,XuânHợpvàoquởtráchvàbảomaumauthôingayviệcấyđi.VềsauChỉnhbiếtchuyệnấy,rấtoánvuabạcbẽovàmuốnhạingầmnhữngngườibàyramưuđó.ChỉnhbảovớiviêntướngbộhạlàNguyễnNhưTháirằng:-Tađikhắpbốnbiển,khôngkẻnàodámngóthẳngvàomặtta.Mấythằnghọctròchưathônghiểuviệcđờiấylàcáithágìmàdámcảgannhưvậy?Chờkhinàotaxuấtquânđánhgiặc,sẽđemchúngđểthửgươmxemcósắckhông,rồitốngcổchúngxuốngâmtychochúnggâychuyệnvớiDiêmVương.Tháihỏingườinào,Chỉnhtrảlời:-ChínhlàNgôViQuývàLêXuânHợp,bọnbềtôithâncậncủanhàvuađấy!Từđó,Chỉnhcứởluôntrongdinhthựriêng,khôngvàotriềuyết.Mọiviệcquân,việcnước,đềusaingườivàotâu.VuacóýkiếnnênchăngthìlạisaicácđạithầnnhưbọnPhanLêPhiên,TrầncôngXán,VũTrinhđếndinhcủaChỉnhđểbiệnbạchchorõ.Mộthôm,trờirấtrét,bọnPhiênởtrongtriều,cửTrinhtớinhàChỉnh.TrinhngườilàngXuânLiên,huyệnLangTài,nổitiếnglàngườicótàivànhanhnhẹn,Chỉnhcũngcóýkínhmến.VuathườngdặnTrinhnếucódịpthuậntiệnthìnênbiệnbạchvớiChỉnhvềchuyệnhiềmnghitrướcđó.

Hômấy,TrinhđếnnhàChỉnhlàđểphúctưvềviệcquân,ngồichờtrênlinhcácmãikhôngđượcvào.MộtviêncôngsainóivớiTrinh.-Thượngcôngđangởnhàtronguốngrượukhôngphảilàgiờtiếpkhách,quanlớnhãyvềđã.Trinhnóitolênrằng:-Việcquânkhẩncấp,khôngthểbáochậm.Thượngcôngngồichơi,chỉcáchhaitấmcánhcửa,màtắctịtkhôngthông;trênnhàdướinhàmàxanhauhơnhaingàndặm,thếlàcớlàmsao?Tôicóviệccôngđếnđâykhôngphảilàđểgặpriêng,vềcũngkhôngđược!Chỉnhnghetiếng,vộisaingườidẫnTrinhvào.Saukhinóixong.Trinhxinlui,Chỉnhnói:-ViệcấyđãcóbọntỳtướngcủaquậnTháitrôngnom,sẽphátbinhphùngay,khôngphảiphiềnđếnsứthầnnhàvuaphụcmệnh.Ônghãyởđâycùnguốngchénrượuđã.RồiChỉnhrótmộtchénrượulớnđưachoTrinh.Trinhcốtừkhôngnhận,Chỉnhnói:-Quannộihànnghitôichăng?Trinhđứngdậytạlỗi,xinuống,vànói:Tôilàkẻbấttài,đượcthudùngđãlàquálắm.Việcgâydựngchotôiđềulànhờởnhàvuavàquantểtướng,dámđâucóbụngnghingờnhưchuyện"cungtreorơibóng"đờixưa(theoTânthư:xưaNhạcQuảngmờibạnuốngrượu,cáicungtreoởtrêntườngsoibóngvàotrongchén,ngườibạntưởnglàconrắn,uốngxongvềnhàthànhbệnh.SauQuảngphảimờibạnđếnuốngrượumộtlầnnữaởchỗngồitrướckiavàchỉchobạnbiếtrõlàbóngcáicung,soivàotrongchénrượubấygiờngườibạnmớikhỏibệnh.-Đâymượnýđểchỉsựnghingờ).Chỉnhimlặngkhôngnóigì.Tantiệc.TrinhrabảovớiviênthịsưcủaChỉnhlàNguyễnKhuêrằng:-Gầnđâylắmkẻbịađặttinnhảm,trămđiềukhôngcómộtđiềuthật.Bọngianđóthêudệtranhữngviệckhôngcócăncứ,đểgâysựnghihoặcchocảtrongvàngoài.ócsuyxétcủangườitầmthườngcókhikhôngkhámphánổi.Nhưngngườicaominhnhưônglớnnhàta,chắclàkhôngđểnhữngcâunóiấyvàotai.Tuyvậy,vềphầnhìnhtích,cólẽngàicũngchưakhỏilầmlẫn;tôisợrằngvìthếmàhọlạibịaranhiềuchuyện."Cọpởchợ"(theoChiếnquốcsách:BàngThốngnóivớivuanhàNguỵrằng:mộtngườinóiởchợcócọpthìvuakhôngtin,nhưnghaibangườinóiởchợcócọpthìvuasẽphảitin,-ýnóituylờigièmphakhôngthật,nhưngnhiềungườinóithìngườinghecũngphảitin)làviệckhôngthểcó,nhưngđếnbangườinóithìngườinghecũngkhôngrõlàcóhaykhông.Huốngchinhữngkẻbịachuyện,lạikhôngphảichỉcóbangườimàthôi.Vìthế,tôimuốnnóirõsựtìnhấy,đểdứtmốihiềmnghitừlúccònnhỏbé,khiếnchogiữavuavàtôi,tìnhýthôngsuốt,trêndướiyênổnvớinhau,háchẳnghơnhaysao?

Khuêtrảlời:-Vâng!Ônghãycứvề.Sángmai,nhânlúcrảnh,KhuêđemlờiTrinhthuậtlạivớiChỉnh.Chỉnhnói:-Lờingườitanóicốnhiênkhôngthểtincả,nhưngcũngkhôngthểhoàntoànkhôngtin.Tađãxemkỹ,nhàvualàngườinhẫntâmvàđanghi,việcấychắccó.Tuyvậy,dùcódùkhông,cũngchẳnglàmgìđượcta.Vảchăng,tronglúcbốncõicònnhiềugiặcgiã,hãygácchuyệnđólại,khoannóiđến.Lạinói,DươngTrọngTếtừkhiởlàngBìnhVọngrútquânchạysangKinhBắc,liềncùngcháulàDươngVân,họctròlàNguyễnMậuNễ,đắpđồnluỹởhuyệnGiaLâmđểchốnggiữvàlotínhviệckhởibính.Vừalúcấy,chúaTrịnhchạyđếnlàngQuếổ(naythuộchuyệnQuếVõ,HàBắc),chongườiđếngọiTế,Tếnói:-Vừarồi,việcđiThanhHoá,trongphủcóBùiNhuậnlàvõtướng,MaiThếUônglàthổquan,chúakhôngsaihaingườiấymàlạidùngtatrướcđểthửquângiặc.Đólàchúamuốnđemtamàchogiặcvậy.Bởichúađãingườikhôngthậtchonênmớiđếnthếnày.Bâygiờcùngchúamưutínhviệclớn,đãcómộtlũvõbiềnởlàngQuếổ,vờitalàmgì?RồiTếchốilàviệcquânkhẩncấp,khôngthểđếnđược.Tếtựmộlấyvàingànngườitrángđinh,đắpluỹtừlàngNhưKinhđếnlàngPhúThị(NhưKinhnaythuộcVănGiang,HưngYên.PhúThịthuộcGiaLâm,HàNội),dựnglênbađồn,chiaquânđónggiữ.TếchoVânlàmchứcbìnhđịchtướngquân,Nễlàmchứcthamtánquânvụ.Lạiđưahịchđếncácquậnbêncạnh,kểcáitộinhàvuadựavàoChỉnhmàđuổichúa.Lờihịchđạilượcnhưsau:"TronghồinguỵMạc,nhàLêđãkhôngcònnước.NhờcóTháivươnghọTrịnhgiúpcuộctrunghưng,côngnghiệpthấuđếntrờiđất,phúckhánhđểchoconcháu.Haitrămnămnay,vuaLêchỉviệckhoanhtayrủáo,chúaTrịnhcoihếtmọiviệcchínhsự;thầndântrongngoàicùngtônphòvàkínhmến,khôngaicólòngnàokhác.TênNguyễnHữuChỉnhvốnlàmộtkẻvongmạng,thoátchết,mưuđồlàmviệccànrỡ,đemgiặcngoàivàophápháchnướcnhà,giếtchủcũmàlàmhạinhândân,xướngracâu"diệtTrịnh",mượncáitiếng"phòLê".VuaChiêuthốnglàngườidoquânNamvàChỉnhlậplên.Nểgiặclậpmình,quênânnghĩatámđờichủsuý;đốtphủđuổichúa,tựavàosứcmộtlũloạnthần.Đãkhôngxứngđánglàmvua,lấygìtiêubiểuchonước.Tôilàviênđàithần(chứcngựsử)củatiêntriều,nghĩakhôngthểnín.NaysắpdấyquângiếtChỉnh,tìmlấyngườihiềntronghọvuacháuchúamàlậplênđểnốicơnghiệpvua,chúathuởtrước.HẹnđếnngàymồngmộtthángnọsẽkéoquânquasôngNhĩHà.Cácvịhàokiệtbốnphươngngườinàođồngchívớitôi,đềunênđúnghẹnhọpquân,hợpsứctiếnđánh,côngkhôiphụckípsớmhoànthành,nghĩađồnghưucùngghivĩnhviễn..."CácthổhàoởvùngTừSơn,ThuậnThànhthấylờihịchchỉtríchnhàvua,giọngnóingượcngạo,họbènnóivớinhaurằng:"Danhđãkhôngchínhthì

lờinóicũngkhôngthuận,màviệcsẽkhôngthành.Chúngmìnhđềulàbềtôicủanhàvua,khôngnêntheoyđểchuốclấyvạ".Bởivậy,chẳngmộtngườinàohưởngứngvớiTế;mànhữngngườiđãnhómhọpvớiTếrồicũngrútvềdầndần,thànhrangườigiúpTếcàngngàycàngítđi.VảchăngbọnTế,Vânsẵncótínhtànbạo,haycướpbóccủanhândân,Nễlạilàtêntybỉdungtục,khônghiểubiếtgì,nênaicũngchánghét.LúcbấygiờcóngườigiámsinhởhuyệnVănGiang,bắtđượctờhịchcủaTế,chạylênbáovớivua.Vuaxemhịchgiậnlắm,vộivàngchogọiChỉnhmàbảorằng:-TrọngTếxuấtthânởhàngtiếnsĩ,saolạiđượckhinhvua.Trướcđâyyđãgọitrẫmlàvua"lôngđỏ"(ýnóiChiêuThốngtheoTâySơn)vàxétờchỉdụcủatrẫmtrướcmặtsứgiả.Nayylạiviếtratờhịch,khôngkiêngsợgìcả.Thằnggiặcấymàkhônggiếtthìlấygìđểrănkẻkhác.Vậyphảichoquânđiđánhngay.Chỉnhlạyhailạy,vângmệnhluira,rồisaiNguyễnNhưTháivàHoàngViếtTuyểnđemquânđiđánhTế.Lúcsắpđi,Chỉnhdặnhọrằng:-TrọngTếchiếmgiữvụngtrộmmấythônấpởquêmình,chẳngkhácconcáonươngnơigòcũ.Thứquânnhàquêcủaycũngnhưbầydêchănởngoàiđồng,cầmroimàđuổilàchạy,cócầngìphảiđánh!Cácôngcứgióngtrốngmởcờ,đếnthẳngdướiluỹ.Chắchắnchỉcóhaicách:khônghàngthìchạy.Hắnhàngthìđiệungayvề,khôngđượccướpbóclàngxóm.Hắnchạythìkhôngcầnđuổitớicùng,sợsinhraviệcrắcrốikhác.TanghenóingườivùngKinhBắcoánhắnđếntậnxương,hắnchạyđếnđâuchắckhôngcóaichứachấp,sớmmuộnthếnàohọcũngbắthắnđếncửaquânchohắnnộpđầumàthôi.Thái,Tuyểnvângmệnhdẫnquânquasông.Tếnghetinbáo,liềngọibọnVânvàNễbànviệcchốngcự.Vânnói:-GiảsửChỉnhtựđếnđây,cũngkhôngphảilàkẻđốithủcủacháu,huốngchimấythằngthiêntỳ(nhữngquanvõgiúpviệcchochủtướng)kiathìlàmđượctròtrốnggì?Cứchochúngnóđếnđểchịuchết.Chémđầuhaiđứaấytrước,rồikéotrànquasông,bắtChỉnhvàdựngnướcđềuởcảmộtchuyếnnày.Quanchúkhôngphảilolắnglàmgì!Tếmừnglắm,cholàphải,rồicườinói:-Cửachùađãcóthiênthầnhộpháp,khắpbangànthếgiới,mườilămloàiquỷ,tựnhiênđềuphảiluibướcnghetheo.ĐứcPhậtThếtônchỉviệcchắptayngồitrêntoàsennhậnlễdângcúngmàthôi.MậuNễcũngnói:-Tôixinsắpsẵntrâurượu,chờkhitớikinhmởtiệcuốngchothậtsay.LầnnàyquanthầysẽlàđứcPhậtsốngcủanướcNamViệt,trămnghìnPhậtLa-hánchắcđềuphảihiệnchânthânđểnghetachỉvẽ.

Chúcháu,thầytròtângbốc,khoekhoanglẫnnhau,khôngcònđểýgìđếnviệcbinhnữa.ChợtcótinbáoquâncủaThái,Tuyểnđãđến.TếbènlấythanhgươmtraochoVânvànói:-Kinhthưnóirằng:"Nãingônđểkhảtích"(nghĩalà:Lờingươiđưađếnthànhcông).Phảinhớlấynhé!Vânlạyhailạy,nhậngươmluira,rồidẫnquânlênmặtluỹ,phấpphỏngdòmngó.ThấythếquâncủaThái,Tuyểnrấtmạnh,Vânbắtđầutỏvẻlosợ.Vảchăng,quâncủaVânmớimộ,đềulàhạngngườiôhợpchưaquatrậnmạcbaogiờ,taimắtchưaquenthuộcvớichiêngtrốngcờxí,họtưởngđócũngnhưnhữngđámrướcthần,cúngPhậtởthônquêmàthôi.Vântựavàoluỹmàdàntrận.Thái,Tuyểnchiaquânlàmhaiđườngcùngđánhậplại.Súngvàhoảhổcùngnổranmộtlúc,xagầnrungđộng,khóilửangúttrời.QuâncủaVânkinhhãi,tanvỡ,khôngsaongănđược.Vânhoảnghốt,cuốngquít,khôngbiếtlàmthếnào,bèncởibỏáotrận,rồichạytrốn.TrọngTếởtrongđồnLạcĐạo(tênxã,thuộcGiaLâm,HàNội)chongườiđếndò,thìVânđãbỏđiđâumất,chỉthấyhaiđạoquâncủaThái,Tuyểnđangtrèolênluỹ,chémgiếttứtung.Ngườidothámsợhãichạyvềbáotin,Tếnghenói,vộivàngđứngdậy,ruộtganrốibời,chưabiếttínhliệurasao?Lạithấyquânlínhtantác,mỗingườichạymỗingả,Tếtrôngtrước,nhìnsau,chẳngbiếtlàmthếnào,bènngửamặtlêntrời,màkêurằng:"Trờiơi,chỉtạitrờikhôngphùhộnhàchúachonênmớiđếnthếnàyđây!".RồiTếdẫnvàitêntaychânvượtluỹchạytrốn.Chậptối,TếchạyđếnlàngNgọcXá(sauđổilàYênXá,thuộchuyệnCẩmGiàng,HảiDương(HảiHưng))thìVântheokịp.Đêmấychúcháubànvớinhauvàongủnhờởnhàmộtngườidântronglàng.VânnóivớiTế:-XinchútrướchếthãyvàoQuếổramắtchúa,chúavốntinvàtrọngchú,thấychúchắclàmừng.Hơnnữa,ởđóđềulànhữngngườivõbiền,đượcchúlàvănthầnbàymưulậpkế,chỉhuymọiviệccho,thếnàochúacũngnghetheo.Nhâncơhộiấy,mìnhsẽthuthậptànquânđểtínhviệcvềsau.Chẳngquachỉtrongmươingày,thanhthếnổilênlàlạicóthểlàmnênviệc.Tếnói:-Khôngđược!Trướcđâychúachogọita,tachốikhôngđến.Bâygiờthuatrậnmàđến,thìlấycớgìmànói!Vảchăngnhưthếthìcònmặtmũinào?MàrồinhữngngườiởQuếổcòncoitaragì?TrướcđâytađãcộngsựvớiquậnNhưỡng,rấtlàtươngđắc.NayngheôngtachiếmgiữvùngHàmGiang,vàhiệutriệunhândânvùngHảiAn,thủhạcótớivàivạn,thuyềnbèđầysông.Ôngtalàtaytướnggiỏi,tanênđếnngayHàmGiang,mưutínhvớiôngta,rồixinchúadờixagiávềđó,bọnngườiởQuếổkhôngthểkhôngtheochúatớihọp.Nhânđótabảohọnổilênởxứbắc,cháuđemmộtcánhquânđicùnghọ;quậnNhưỡngthìnổilênởxứđông;tathìphòchúađốcchiến.Các

đạohẹnnhaucùngcấtquântrongmộtngày,việclớnchắccóthểthành.Khôngnhưtrướcđây,chỉmộttoánquânchơvơ,đếnnỗibịgiặcuyhiếp.Vânnói:-Phảilắm!NhưngtừNgọcXáđếnHàmGiang,đườngsáxaxôi,màmìnhchỉcónămsáungườilủithủiđiđường,bộdạngtiềutuỵ,trôngchẳngrasao.Vảlại,vạnnhấtxảyrabiếncốgì,giữađườngtaykhông,lấychimàchốngđỡ.Vậycháuxinmộlấydămsáuchụctênlính,khígiớisắcbén,mởcờgióngtrốngmàđi;sớmlênđườngchiềutớinơi,quậnNhưỡngthấythếcũngkhôngđếnnỗikhinhmình.Tếnói:-ýkiếncủacháucũngđúng.Cháunêngấprútđimộquânlính,hẹnchiềutốihômnayphảiđếnđâyngay.Khôngngờchúcháuybànluậncảđêmnhưthế,đềubịngườitrongnhànghethấyhếtvàbiếtrõchuyện.Nửađêm,họliềnđibáovớiviênấptrưởng.Sángdậy,khiVânđãđirồi,viênấptrưởngliềnđemvàichụcbộhạcầmkhígiớivàkhiêngmộtcáicũiđến,bảovớiTếrằng:-Mờiquanlớnvàotrongnày!ĐãcóquâncủaquậnTuyểnchờởgầnđây,xinsẵnsànghộtốngngàivềkinhyếtkiếncụBằngtrungcông.Tếvờthấtkinhmàrằng:-Cácônglầmrồi!TôilàhọctròxứHảiDương,tớiNhưKinhkiếmnơidạyhọc,thìnhlìnhgặpviệcbinhđao,nênlạitrởvềxứđông,cóviệcgìmàphảiyếtkiếnbậcquýnhântrongtriều?Ngườiấptrưởngcườimànói:-Quanlớnđừngcódùngmiệnglưỡinóidốingườita!TrướckiangàiđãbaylượnởvùngThăngLong,gầmhétởhạtKinhBắc,tựcholàngườitàigiỏiđộcnhấttrongnướcNam.HọctròHảiDươngđâucókhíthếấy?Bâygiờxinmaumauvàocũiđểhọkhiêngđichosớm.Đừngnhiềulờilàmgì,mệtsứcvôích!RồihọđẩyTếvàocũi,giảiđếndinhquâncủaTuyển.NhữngnơicũiTếđiqua,nhândânđềuđổxôrahaibênvệđườngđểxem.CóngườigọiTếmàbảo:Ôngnghèsaolạiđếnthế;tứcthaythằngkẻcướpvôloạikiasaolạilọtlưới?(chỉDươngVân)Trướcđó,khibọnTuyểncầmquânrađi,Chỉnhđãcólờirănbảo.ĐếnlúcbắtsốngđượcTếrồi,Tuyểnliềnđemquânthắngtrậntrởvề,hếtthảyđúngnhưlờiChỉnhđãdặn.CácquantrongtriềuđếndinhChỉnh.Mừngviệcthắngtrận,aicũngtấmtắckhenngợivàkhâmphục.RiêngTrầnCôngXánlạinói:-KhôngphảiôngcótàitínhliệutìnhhìnhđịchmàchỉvìTếvômưu"Giốngvậtthươngtìnhđồngloại"(dịchcâu:"Vậtthươngkỳloại",câunàydoởthànhngữThốtừhồbi,vậtthươngkỳloại,nguyênnghĩalà:"Conthỏchết

concáobuồn,giốngvậtthươngtìnhđồngloại".ýnóingườitathấykẻđồngloạigặpnạnthìcũngbuồnthương.ĐâychỉvàoýXánmượncâunàyđểngầmtỏýnóiTếcũnglàkẻđángthương)thậtlàđángbuồn!Chữ"vômưu"ởđâylàTrầnCôngXánámchỉviệcTrọngTếviếttờhịchchỉtríchvuaLêtrướckia.VuanghetinđãbắtđượcTế,liềnsaithảobảnkểtộicủaTế,đểlàmchonghiêmchỉnhphápđiển.Chỉnhtâu:-XinkéohắnracửaBắcmàchémđilàxong,chẳngcầnphảilàmbẩnbútmực!PhanLêPhiênnói:-Vớitêngiặckhác,cốnhiênnênnhưvậy.NhưngTếlàngườihọchànhthiđỗ,xuấtthântronghàngtiếnsĩmàdámlàmviệcphảnnghịchnhưthế,thậtlàkẻtộinhântrongdanhgiáo.Saođượcchếtmộtcáchimlặngnhưvậy?Bởithế,cầnvângtheochỉýcủahoàngthượng,nêurõtộiáccủay,đểchongườikhácthấyymàbiếtrănmình,thìbọnngangngượckiamớidẹpđiđược.RồiPhiêncầmbútthảolời"Luậntội"dânglênrằng:"Làmtôiphảnvua,trờiđấtkhôngcònchỗchứa;mangtênlàgiặc,ngườinướccùngđượcgiếtđi.Vậyphảiđụcbỏtêntrongbiatiếnsĩ,dângtùtrướcnhàThái-học,đểtỏrõrằngyđãbịđuổirangoàihàngkẻsĩ,khiếnchokhônglàmnhơdanhcủanhànho".Vuatruyền"được",rồilậptứcsaibọnTuyểnmặcquầnáotrận,bắtTếđưađếnnhàThái-họcphủphụcchịutội,rồiđiệuđếnTrườngthivõmàchém.Sauđó,vualạithăngthưởngquâncôngchobọnTuyển,Thái,vàtheothứbậcmàbancấptiềnbạcchocáctướngsĩ.Nhânviệcnày,triềuthầnlạikiếnnghịtâuvớivuathăngchoChỉnhlêntướccôngmộtchữ(theoquanchếđờixưa,tước"mộtchữ"(nhấttự)làcaoquýhơntướccónhiềuchữ.Vídụ;BằngcôngtohơnBằngtrungcông),chophépmởraphủquânVũthành,đúccondấuVũthànhvàđểViệnxumậtthốngthuộcvàođấy.Chỉnhnhândịp,liềntâuxinchocontrailàHữuDulàmchứcdoanhtướng,coilĩnhtoánquânấy.Vuaưngcho.Từđó,nhữngviệcthuộcvềquânsự,ChỉnhđềuđểchoDuđiềukhiểnlấy.Chỉnhlạixâydựngmộttoàphủởphíađôngchỗởcủamình,nhàcửarấtmựclộnglẫyđểchoDuở,theonhưlệ"thếtửraởphủriêng"củachúaTrịnhngàyxưa.BộhạcủaChỉnhnhânđócậythếlàmnhiềuđiềuphipháp.Bấtcứlànhamônnàohayviệcgì,hễđãthấynhữnggiấytờđưađến,cóđóngdấuquânVũthành,làkhôngaidámtráilệnh.Vìthế,triềuđìnhkhôngcònkỷcươnggìcả,màlòngngườicũngsinhrachialìa.Ngườihiểubiếtđềucholàthếnàocũngcóloạn.Cóngườicáobệnhbỏquan,tìmchốnnhàntĩnhởnơixórừng,gócbiểnđểtránhtaivạ.Chỉnhcũngbiếtdưluậnkhôngưagìmình,muốnmượnconđườngkhoa

mục,thunhặtnhântài,đểmuachuộclòngngườilàmchướcyênlànhvềsau.ChỉnhbènbànvớiLêPhiêntâuxintheophép"kénhọctròtheomườikhoa"củaTưMãQuangnhàTống,đặccáchmởmộtchếkhoa(Chếkhoalàkhoathidonhàvuatựrađầubàivàtựchấmlấyvăn.Nhưngđờisau,nhữngkhoathimởbấtthườngcũngđềugọilàchếkhoa.-ĐờiTốngTriết-tông,TưMãQuangxinvuachođặtmườikhoa(10điều)đểlàmtiêuchuẩnkénnhosĩ.Mườikhoađóđạiđểnhưsau:Cónết;cótiếttháo;cómưutrívàsứckhoẻ;thôngminh;ngaythẳng;thôngkinhsử;họcrộngbiếtnhiều,v.v...).Cácquanvăntừtamphẩmtrởlênđềuphảitiếncửnhữngngườimìnhbiết,rồichophéphọvàotrongsânđiện,đốiđápnhữngcâuvănsáchcủanhàvuahỏi.Khiấy,cácdanhsĩtrongnướcaicũngtraudồichữnghĩavàđứchạnhđểchờđợiơntrên.Cảnhữngngườilàmquanrồicũngđềuhăngháiứngcử.Bấygiờlàthánggiêngmùaxuân,nămđầuniênhiệuChiêu-thống(1787).LúcđócóviênhiếnphólàNgôTưởngĐàođượccửvàokhoa"hiềnlươngphươngchính",dângbiểucốtừnhưsau:"Hiệnnay,nhânsaukhisụpđổ,nhữngviệcđángcảmđángthantrongnước,kểkhôngthểxiết.Khôngphảichỉcó"mộtđau,haikhóc,bathởdài"(nóitheolờicủaGiảNghịtrongbàinóivềtìnhhìnhtrịanđờiHánVăn-đế)màthôi.Nếukhôngcótàihơnđờithìsaocóthểxoaychuyểnđượcthờithế.Nhưngnhữngbậckỳtài,kỳngộ,phảiđâuhếtthảyđềudokhoacửmàra.Đờinếucóngườitài,bệhạnêndùnglễmàmờiranhưvuaThangmờiYDoãnởđấtSằn,vuaVănvươngthămLãThượngởsôngVị(YDoãnlàcôngthầnđờinhàThương,từngcàyruộngởđấtSằn,vuaThangbalầnđếnmờiôngmớichịuragiúp.-LãThượngtứcLãVọng,côngthầnđờinhàChu,từngcâucáởbờsôngVị,vuaVănvươngđisănbắtgặp,hếtsứckínhtrọng,đónlênxemờivềtriềulàmquânsư),ngõhầumớimờiđượchọđến.Cònnhưthầnđâylạmgiữmộtchứccònsợchưanổi,dámđâulàmnhơđếnviệclongtrọngnày,đểthươngtổnđếnsựsángsuốttrongviệccấtnhắcnhântàicủathánhtriều".LêPhiênnghebàibiểuấynóivớiCôngXánrằng:-Ôngtabảocầnphảicóngườicótàilạ,làmuốnnóinướcgiặcđangnhòmngóởbênngoài,chẳngbaolâusẽcónạnbinhđao.Mìnhbỏviệcấykhônglo,màlạiđimởkhoathikénhọctrò,đểvờlàmravẻtháibình.SợkhiquânNamtrởlại,khôngbiếtdùngchướcgìmàchốngđỡ?Đóthậtlàcáilotrướcmắt!Nămấy,nhữngkẻvàođiệnthiđểđốiđápvănsách,cóđếnhaitrămngười.Chỉnhmuốnkénchọncảloạtđểthunhặtdanhsĩtrongnước.Nhưngđếnkhixướngtên,thìhạngđúngtưcáchthìđỗchỉcóhaingườilàTrầnBáLãmvàNguyễnGiaCátmàthôi.Chỉnhcóýkhôngbằnglòng,chonênmùađôngnămấy,ChỉnhlạixinthihộiởlầuNgũphượng,lấybọnBùiDươngLịchvàohạngtiếnsĩ,tấtcảmườilămngười.NguyễnKhuêlàngườibàconcủa

Chỉnh,đỗvàothứtư,dựluậntrongngoàicóýchêlàtưvị.Nhắclại,khiChỉnhởNghệAnvềtriều,đượcvuatrọngdụng,cácthânthần,cựuthầncủanhàvuachẳngaiđượcởtrênChỉnh.Vìvậy,Chỉnhlàmviệcgìcũngtrôichảy,khôngcònlúcnàonghĩđếntìnhhìnhnướcđịchvàcôngviệcởngoàibiêncươngnữa.Lúcấy,nhữngngườiởngoàiđốiđịchvớiChỉnh,thìphíatâycóquậnThạc,phíađôngcóquậnNhưỡng,Chỉnhđềuxemkhinh.Mỗikhichuyệntròvớiai,Chỉnhvẫnthườngnói:-Nhưỡngtuylàdòngnhàtướng,nhưnglàngườithôlỗ,khôngthạomưucơlàmtướng.Xưakiaởdướicửatiêncông(chỉquậnHuy),yvẫncoitalàbậcanh.Vềsauvìsựgặpgỡkhácnhau,thànhramỗingườimộtngả.ChắcNhưỡngkhôngdámtranhgiànhvớita,màtacũngkhôngnỡđánhnhauvớiNhưỡng,hãyđểyrangoàiđã.ĐếnnhưquậnThạcthìchỉlàngườidũngmãnh,màlúcgặpviệccầnứngbiếnthìlạikhôngphảilàgiỏi.Vảnayyđãtuổigiàsứcyếu,nêncũngkhôngđángsợnữa.Vừalúcấy,cóngườithâncủaChỉnhlàLệVũởSơnTâyvề,nóivớiChỉnhrằng:-QuậnThạctrướcđiHưngHoá,chiêudụmấyviênquanMường,mởlòđúckhígiới.Hiệnnayđồđảngởbốntrấncóđếnvàivạn,ôngtađangtruyềnhịchchocácthổhàotrấnSơnTây,hẹnngàyđemthủhạvàokinh.Ngheđâuôngtacósaingườiđemtờbiểubímậtdânglênnhàvua,ôngcóbiếtkhông?Chỉnhnói:-Tabiếtrồi.Trongtờbiểu,quậnThạctrìnhbàyrằng:"Trướcđãtráiluậtlàmtanmấtquânđội,sauvàobảovệkinhthànhlạikhôngnêncôngtrạnggì,nhờhoàngthượngcólòngbaodong,lạicholàmchứctrấnthủđểchobùlạitộixưa.Ngàynaycólòngluyếnnhớcửakhuyết,lạisợýấychưađượcrõràng,kẻkhôngưasẽđượcthếchỉtrích,đổchotiếngxấu,nêncòndùngdằngchưadámtớingay...".Hoàngthượngcóđưatờbiểuchotaxem.TađãđoánngầmđượcýcủaThạc,chắcykhôngdámdùngquânsựchốngcựlạita,màchỉmuốngiảnghoà.Yởngoàilâungày,tìnhthếcáchtrở,đâmranghihoặc,sợhoàngthượngkhôngtindùng.Màđộtngộtvềkinh,thìlạisợcótaởtrongtriều,chưabiếthoạphúcthếnào,nênmớidângtrướctờbiểuấyđểdòxemýtứcủatriềuđìnhđóthôi.Tacũngmuốntâuxinhoàngthượnggiángchỉtriệuy,nhântiệntagửichoymộtláthư,nhưngkhókiếmđượcngườixứngđángđểsaiđi.Ngườiđãbiếtrõtìnhhìnhthìnêntheosứgiảcủanhàvuamangthưcùngđi.LệVũxinvânglời.ChỉnhbènviếtthưgửichoquậnThạc,đạilượcnhưsau:"Trướcđâytướngquânlênmiềnthượngdu,xếpđặtcôngviệcngoàibờcõi,trèođèovượtsuối,thậtlàvấtvả.Nếutướngquâncóýchuyêngiữmộtphươngđểchechởchomiềntây,thìtôixinđềđạtýấylênnhàvua,chophéptướngquântuỳýmàlàm.Nếutướngquânchorằngởtrongquânngũ

đãlâu,sứclựcsuyyếu,muốnnghỉviệcquâncơ,thìtôidámđâukhônggiúpđỡtướngquânchọnmộtđịavịtốtđẹpđểchotướngquângiữtrọncôngdanh,làmbậctúctướng(vịtướngcũđờitrướccònlại)củatiêntriều?Kẻđạitrượngphuởđờichỉcóhaiconđườnglà"hành"và"chỉ",cầnphảisơmsớmchọnlấymột.Mongtướngquântínhliệulấy".Lúcmớinghecómệnhlệnhnhàvuađòi,quậnThạcliềnrangoàisânđểbáinhậnvàhạlệnhchotướngtákiểmđiểmbinhmãchờngàylênđường.ĐếnkhimởthưChỉnhra,quậnThạcbỗngnổigiậnbảoLệVũ:-MàylàngườiriêngcủaChỉnhphảikhông?Sứgiảđỡlời:-ThưnàyBằngcôngđãtrìnhlênhoàngthượngxem;nhưvậy,ngườiđưathưtứclàdohoàngthượngsaiđi,khôngphảilàngườiriêng.Thạcnói:-Tụcngữcócâu:"Bòconmớiđẻkhôngbiếtsợcọp".ChínhlàbảohạngngườinhưNguyễnHữuChỉnhđây!Talàconnhàvõbiền,khôngbiếtvănhoacheđậy,việcgìcũngcứthẳngbăngmàlàm.Điềugìkhôngbằnglòng,chỉbiếtcólưỡigươmmàthôi.Nàytanóichocácngươinghe:NguyễnHữuChỉnhtrướcthìphảnbộinướcnhàmàgiúpTâySơn,saulạiởhailòngvớiTâySơnmàchiếmgiữđấtNghệAn.ĐếnkhiTâySơnkhôngnhìnnhận,ngườiNghệAnkhôngdong,mớiquayvềvớihoàngthượng.Cácvịvănquanlạibịhắnlừadối,đểchohắncóthểmượnmệnhlệnhcủanhàvua,saikhiếnngườitrongnước.RiêngcóDươngTrọngTếchốngcựvớihắn,nhưngvìkhôngrõnghĩalớn,chonênhắncócớmànói.QuậnNhưỡnglạilàbạnquencủahắn,thànhrachỉbaylượnởvùngHàmGiang,khôngdámvượtlênmộtbước,tiếnvềkinhđômàhỏitộihắn.Hiệnnay,riêngtathềlấyviệcđánhChỉnhlàmtráchnhiệmcủamình.CácônghãyvềbảovớiChỉnhrằng:hắnquendùngthóigiantrá,giảoquyệtđểlừadốingườitrongnước,nhưnglừadốithếnàođượctađây.Tanayvângchỉvềtriềuhỏitộihắn.Nếuhắncóthểđánhvớita,thìnênrangoàithànhvàidặmđểchọinhauchotiện,đừngđểkinhđộngđếncungkhuyết.BằngkhôngthìhắnnênrachịutộiởngoàicửaĐạiHưng,đãcótriềuđìnhxửtrí.Rồiđó,quậnThạctiễnsứgiảvềkinh,lạiviếttờbiểu"xuấtsư"dânglênnhàvua,đạilượcnói:"Trướcđây,thầnvângmệnhratrấnSơnTây,vừalúcấyNguyễnHữuChỉnhtừNghệAnvàochầu.BệhạcholàChỉnhcócôngtônphò,nêngiaoviệcchínhtrịtrongnướcchohắn.Đứatiểunhânđắcchí,dầndàmưuđồlàmviệckhônghay.Cứnhưýngucủathần,thìChỉnhkhôngphảilàngườibềtôithuầnthục,màlàmộtđứatựmưulợiriêng.Xemviệchắnlàm,giốngnhưmaquỷ;xétbụnghắnnghĩ,độchơnhùmbeo.Cúixinbệhạxétrõ,chophépthầnđượctrịhắnngaytừlúcđầu,đểhắnkhôngthểrôngrỡlàmácvềsau,thìthậtlàphúcchoxãtắc...".

Tiếpđó,quậnThạcđưatờhịchđếncáclộQuốcOai,QuảngOai,kểrõtộiáccủaChỉnh,gọiChỉnhlàtêngiặcởcạnhnhàvua,nguyềnthếnàocũnggiếtChỉnhđểtriềuđìnhđượctrongsạch.ChỉnhnghetinquậnThạcđemquânđếnnổigiậnnói:-Têngiặcgiànàythậtđánggiết!Khôngmuốnlàmngườicôngdanhởthếgian,lạimuốntheogótthằngTrọngTếlàmconmaphảnnghịchư?RồiChỉnhvàotâuvớivua,xinsaibộtướnglàLêDuậtđemquânđiđánhquậnThạc:còntựmìnhđốcsuấtđộiquânlớntheosautiếpứng.DuậtđếnlàngĐạiPhùng(thuộchuyệnĐanPhượng,HàĐông,naythuộcHàNội)thìquânquậnThạccũngvừatớiđó.HaibênmớigiaochiếnđượcmộttrậnthìquânDuậtchốngkhôngnổiđãvứtbỏkhígiớimàchạy.ContraiquậnThạclàGiaVũxinthừathắngđuổitràn,khiếnhậuquâncủaChỉnhkinhsợ,đểcóthểgiữđượctoànthắng.QuậnThạckhôngnghevànói:-QuânlệnhsớmnayđãtruyềnlàđúngtrưahọpănởlàngĐạiPhùng.Cácquânlínhđangđóimệt,chờđợinghỉngơiănuống,thìquângiặcthìnhlìnhkéođến;tamớivẫyquânmộtcáimàđãđánhluiđượcchúng,bâygiờnênnhânđấymàtruyềnchoquânlínhăncơmlàphải.Nếulạikhuachohọtiếnlên,chiềutốiđếnkinhthành,giặctấtnhiêndốchếtquânraliềuchếtmàđánh,lúcđóquântavừamệtvừađói,lấysứcđâumàchống?Binhphápcónói:"Quânđihàngtrămdặmđểkiếmlợi,sẽquèthượngtướng";đólàconđườngnguyhiểm.Hãycứnghỉquânmàănuống,ănrồithúctrốngtiếnlên,gặpgiặclàđánh.Ănnokhímạnh,logìkhôngthắngđịch?Vảlại,tabắtChỉnhnhưbắttrẻcon,cócầngìmàphảigấpvộiđểchothấttínvớiquânlệnh.QuậnThạcbèntruyềnlệnhkhuachiêngchoquântạmnghỉ.Duậtchạyđếnnửađường,ngoảnhlạitrôngbiếtlàquậnThạckhôngđuổi;lạisợChỉnhđếnsẽbịquởphạt,liềnthuquân,dànthànhtrận,quaytrởlạiđánhquậnThạc.QuâncủaquậnThạcđangngồilênkhígiớimàăn,hàngngũlộnxộnchẳngđâuvàođâu.ThấyquânDuậtàođến,quânquậnThạckhôngkịpđánhlại,sợhãi,tanvỡ,chạytứtung.LúcấyquậnThạcđangngồitrênđìnhĐạiPhùng,vộivàngtrèolênmìnhvoi,thủhạchỉcònvàichụcngười,xúmquanhthânvoi,rasứcmàđánh.QuậnThạcngồitrênbànhvoi,némlaogiếtchếtquânDuậtchừngvàitrămngười.Duậtkhôngdámlạigần.ChốclátthấyChỉnhđemđạiquânkéođếntiếpứng,DuậtliềnvẫyquânvâyquanhvoicủaquậnThạc,lấygiáodàimàđâm.QuậnThạccovoivàobãicát,rồixuốngvoinhảyphốclênngựa,múađaochémvungtàntán,ngườingựaqualạinhưbay.GiaVũởphíasautrậnphingựahôtới,xônglênphíatrước,lănxảvàođánhgiết,làmbịthươngquânđịchrấtnhiều.MộtviêntỳtướngcủaquậnThạclàHoàngĐăng,tậphợpđượcvàitrămtênlínhtảnmát,cũngquaytrởlạihợpsứcmàđánh,Chỉnhtrôngthấythế,sợquậnThạcthoátthânđượcthìsẽphi

ngựatrốnmất,bènvẫyquânThiếtđộtvâykínbốnmặt,nhắmvàongựaquậnThạcmàbắn.Ngựaquè,quậnThạcbịDuậtbắtsống.GiaVũ,HoàngĐăngliệuchừngkhôngthểchốngnổi,đềutheolốiThượngHiệp(tênxã,thuộcSơnTây.(CũngởgầnvùngĐanPhượng))màtháolui.Trậnnày,quậnThạctựmìnhđốcsuấtcácphiênthầnHưngHoá,thổmụcSơnTây,lạihợpvớiquâncủacảhaitrấn,khígiớirấtlàsắcbén.Saukhithuamộttrận,hếtthảyđềubịthubắt,khôngcònsótmộttýgì.Dođó,oaidanhcủaChỉnhrungđộngkhắpthiênhạ.Tinthắngtrậnvềđếnkinhthành,cácquanvàomừng.VuaLêmiễncưỡngrangựtriều,rồinóiriêngvớiNgôViQuýrằng:-QuậnThạckhôngphảilàbềtôibạonghịchcủatrẫm.QuậnThạccònsốngthìtêngianhùngkia(chỉNguyễnHữuChỉnh)cònesợ,naychẳngmaymàchết,trẫmrấtthươngxót,cònmừngnỗigì?Tiếpđó,ChỉnhrútquânvềvàgiảiquậnThạcvàokinhthànhtâuxinđemchém.VuakhuyênChỉnhrằng:-QuậnThạctrọngvềphầnnghĩanhiều,màíthiểuvềphầnlý,chonêndanhvớithựckhôngxứngvớinhau,hìnhtíchkhómàrõrệt.Naythuatrậnbịbắt,phépvẫnnênchém.NhưngnghĩlạilúcTrọngTếthảquânvâybứckinhthành,trẫmđứngchơvơmộtmìnhtrongđiệnsuýtnữamắcphảitaibiếnbấttrắc;nếukhôngcóquậnThạc,làmgìcóngàynay?Theonhưphép"Bátnghị"(theosáchChulễ,hìnhphạtcó"Bátnghị"(támphépbàn),chiaratámloạingườithâncủavua,ngườicócông,ngườicótài,ngườiquýhiểnv.v...đểxétxửphânbiệtkhácnhaumàđịnhcáchgiảmtội)Lòngtrẫmthậtkhôngnỡ,nênbàilạiđểchotỏrõcáiơnnghĩđếncôngtrạnghồixưa.ChỉnhđốivớiquậnThạctừtrướcvốnkhôngcóhiềmthùgì,nayđánhmộttrậnmàthắng,khítứccũngđãhả,lạinghelờivuakhuyêndụ,bènxingiaochotriềuđìnhbànlại.NgựsửlàNgôTrọngKhuêthảolờinghịtộikhác,trongcócâu:"Làmquanchốnglạimệnhlệnhcủatriềuđình,tộivẫnđángchém;nhưngđemcôngmàbùvớitội,thìsựchếtcũngnêncólễ...".VuabènsaiđưaquậnThạcrangoàicửaTây,chouốngthuốcđộc.QuậnThạclạyhailạy,rồiuốngthuốcđộcmàchết.LúcquậnThạcmớibịgiảivàothành,nhândânkinhđôxúmlạixem.QuậnThạcnói:-TalàtêntướnggiàHoàngPhùngCơđây.Chaconmộtnhàđãcósáungườichếtvìviệcnước.Phải,tráiđãcócôngluận.Thành,bạilàbởilòngtrời.TakhônggiếtđượcNguyễnHữuChỉnh,thếnàoTâySơncũngsẽgiếthắn.Đạotrờibáoứngkhôngbaogiờsai;chỉtiếcrằngtakhôngkịptrôngthấymàthôi.SaukhiquậnThạcchết,thihàiđượcđemvềchônởSơnTây,quânvàdânaicũngchảynướcmắt.

Lạinói,NguyễnHữuChỉnhnắmhếtquyềnbínhtrongnước,việcgìcũngtựtaycủaymàra.Càngngàyycànglộnghành,lòngngườilìatan,quanvănquanvõ,aicũngchánnản.Ngườinàotheolẽcông,giữphépnước,đềubịbọntướngsĩcơVũthànhcủaChỉnhquấynhiễu.Ngườinàokhảngkháidámnóithìnhiềukhibịchúnglàmhại,taihoạxảyrabấtngờkhôngsaomàlườngđược.Bởithế,thườngthườngaicũngkiêngnói.Cũngcóngườiđãcáobệnh,trảlạiấntín,bỏvềnơilàngxóm.Bọnhàomụcgianácởđâuthìtụhọpởđấy,rồiđicướpbóclẫnnhau.Ngoàithànhvàidặm,đềulàhangổcủabọntrộmcướp.VuaLêlấythếlàmlo,bènvờiviênthamtụngcũlàBùiHuyBíchvàotriềuđểhỏivềviệcthiênhạ.BíchsợChỉnhkhôngdámnóigì,chỉtừtạmàrằng:-Thầnmayđượcthiđỗ,nhưngkhôngcótàigiúpđờitrịnước.ChúaTrịnhxưacấtnhắcthầnlàmviệctrongchínhphủ;línhkiêudânoán,quângiặclấncướp,thầnkhôngcómộtchướcgìđểcứuvãn.Kinhthànhbịhãm,chúasoáimắcnạn,cáitộilàmlầmlỡviệcnướcấy,thầnthậtkhólòngmàtrốntránh.Naynướcnhàđãnhấtthống,chínhsựbanđầuđangsángsuốt,bệhạhãynêntìmlấynhữngngườitàigiỏikhác.Cònnhưthầnđây,thìdámđâulạilàmnhơđếntriềuđình,đểlỡviệcthiênhạ?Cúixinbệhạchothầnđượcluivềnơiruộngđồng,làngxóm.Lúcluira,Bíchbảoriêngvớingườithântínrằng:-Thiênhạsắploạnmấtrồi!Từđâytacũngbỏmàđithôi.Rồiđó,ôngtađemcảgiaquyếndờisangxứđông.ViênđốcđồngtrấnNghệAnlàPhạmHuyKhiêmcũngbỏquanđilênvùngthượngduhuyệnThanhChươngmưuđồviệckhởiquâncầnvương.KhiêmcóđưatờhịchkểtộicủaChỉnh,nhưngviệcchưathànhthìđãchết(HuyKhiêm(cóngườiđọclàVĩKhiêm,tứcPhạmNguyễnDu)).Bấygiờ,trongbọnsĩphutạichức,lạicóhạngngườikhác,nặnglòngcôngdanh,lấyviệcdẹploạn,phònguylàmtráchnhiệmcủamình.Họtụtậpcácngườiđồngchí,chiêumộquânlínhnghĩadũng.Hàokiệtbốnphương,khinhậnđượcchỉthư,cũngtheolờihiệutriệumàđếnvớihọ.Nhữngđámnhưvậy,khắpnơiđềucó.ViênđốctrấnCaoBằnglàLưuTiệp(cóbảnchéplàLưuCôn,LưuTiệpquêởlàngNguyệtáng,huyệnThanhTrì,HàNội)nhậntờmậtchỉcủachúaTrịnh.CònviênđốcđồnglàNguyễnHàn(NguyễnHànquêởxãPhúThị,GiaLâm,HàNội,TiệpvàHànđềuđỗtiếnsĩ)lạinhậntờmậtchỉcủavuaLê.Cảhaiđềukhuyêndỗbọnphiênmụcởtrấnấygiúpsức,rồilạicấpphátphùtín,sắmsửakhígiớichohọ,vàdặnhọsẵnsàngchờlệnhđòigọi.LúcbấygiờmộttrấnCaoBằng,chialàmhaiđảng.Kẻtheotiếtchếcủaviênđốctrấn,thìkhôngbiếtcóviênđốcđồng.Ngườitheoướcthúccủaviênđốcđồng,thìlạikhôngbiếtcóviênđốctrấn.Haingườiaiởdinhnấy,khôngchịuhọpchungvớinhau.Tiếnglàđồngliêuvớinhau,thậtrachỉlàthùđịch.

TiệpngầmsaiviênphiênthuộccủamìnhđemthủhạvềtráhàngNguyễnHàn,rồilạichongườitớicầuhoàđểđòilạiviênphiênthuộccùngbọnđầuhàngấy.Hànkhôngbiếtlàmẹolừa,cứnhậnbọnđầuhàngmàcựlờixincủaTiệp.TiệpliềnđemquânvâyđánhHàn.BọntráhàngbấygiờmớinổilênlàmnộiứngchoTiệp,quâncủaHàntứcthìrốiloạntanvỡ.Hànhoảngsợvộivàngbỏchạy,bịgiếtchếtliền.VợconcủaHànởtrongdinhcũngđềubịgiếttấtcả.Dođó,trấnCaoBằngrốiloạnlungtung.Bọnhàomụckẻnàogiữấptrạicủakẻnấy,rồiđemquânđánhgiếtlẫnnhau.Tiệpcũngkhôngthểngănnổi.Cùnglúcđó,HàQuốcKýởLạngSơn,TriệuVănKhươngởTháiNguyên,HoàngVănĐồngởTuyênQuang,ĐinhVănHồởHưngHoávàcáctùtrưởngởvùngPhùSương,TâyLĩnhcũngđuatheo,đâuđóđềuchốnglạimệnhlệnhcủatriềuđình,quanlạiởtrấncóngườicũngbịchúngđuổi.Khắptrongbốncõikhôngcòncóchỗnàoyêntĩnh.Thậtlà:Quạcáotranhnhau,khôngđángngại.Cọp,rồngđánhlộn,mớighêthay!Chưabiếtđạithểrasao?Hãychờhồisauphângiải.

Hồi9TướngTâySơnVõVănNhậmđemquânlấnngoàibờcõi

QuanbìnhchươngTrầnCôngXánvângmệnhbànviệcbiêncươngLạinói,khiởCaoBằngbắtđầunhómlênviệcbinhđao,LưuTiệp,NguyễnHànđềucósaitrạmđưathưvềkinhcáobiến.TiệpbảoHànlàphảnnghịch,HànbảoTiệplàphảnnghịch,vàcảhaiđềunói"hiệnđãđiềuquânvâyđánh,chỉkhoảngmươingàysẽbắtđượckẻcótội".QuanBìnhchươnglàPhanLêPhiênthấythưấy,rấtkinhhãimàrằng:-Haingườiđềulàbậcthanhcaotronghàngtriềusĩ,rangoàigánhviệcphiêntrấn,đánglẽphảivìviệccôngmàquênviệcriêng.Saohọkhôngchịunénlòngtheonhau,lạiđicầmđầuchocuộcquấyrối?Đồngloạilàmhạinhau,đócũnglàmộtbiếncốlớn!Đángghê!Đángsợ!Vừalúcấy,cácviêntrấnthủởbốnlộLạng,Thái,Tuyên,Hưngcũngđềulầnlượtgửithưhoảtốcvềcáobiến.VuaLêbènbànvớiBằngcôngNguyễnHữuChỉnh.Chỉnhthưa:Cáctrấnđemquânđánhnhau,cũnglàthóithườngcủabọntùtrưởngởngoàibờcõi,chỉcầnhạmộtbứcthư,báochohọbiếtđườnghoạphúc,chắchọsẽnghetheo;dẹpyênviệcấy,khôngcógìkhó.RiêngviệcbiếncốởCaoBằngthìlạidocácviênquantrấngâyra,bọntùtrưởngtrênấyđềukhôngđángtrách.Cáitộitựtiệnđánhnhau,giếtnhau,triềuđìnhsẽphảicóphânxử,vậyxingiaoxuốngchocácquanhọpbàn.QuanđồngbìnhchươngTrươngĐăngQuỹvàquanthamtriNguyễnDiệuđềuxingấprútchọnhaiviênđốctrấn,đốcđồngkháccótàicánlêncoithayviệctrấnvàluônthểhạchiếuchỉtriệubọnTiệp,Hànvềtriều,mayramớidẹpđượccuộcrốiloạn.PhanLêPhiênnói:-Phảiđấy!Rễchùm,mấucứng,phảidùngđồsắc!Viênquancửlêncoitrấnấy,khôngthểdễdàngmuốnsaiaicũngđược.QuanđồngbìnhchươngTrầnCôngXánnóitiếp:-ViệcloạnởCaoBằnghồixưa,viênđạithầnđãquađờilàNghĩathànhvương(tứcNguyễnĐìnhBá)vângmệnhlênvỗvề,ởluôntrêntrấnấybảynăm,nhândâncácbảnđềumếnphục.Sauôngmấttạiđó,dânđịaphươngvìthươngtiếcmànghỉmấyphiênchợliền,lạidựngđềnmàthờ.QuanxumậthiệnnaylàNguyễnĐìnhTố(ngườiởKhoáiChâu,HưngYên(HảiHưng)),chínhlàconcủaNghĩathànhvương.Ôngtalàngườirộngrãicóđộlượng,tàixửsựcũngnhanh,vậyxingấprútsaiđingay.VuaLêbèndùngNguyễnĐìnhTốlàmđốctrấnCaoBằng,lạisaiNguyễnHuyTúclàmphóđốctrấn.Rồihạlệnhgiụchaingườilênđườngđinhậmchức.Tốnói:-ChathầnsinhởCaoBằng,mấtởCaoBằng,thầncũngsinhởCaoBằng,

naylạilênđó,việcsaunàycóthểbiếtrồi.Vậyxinchophépmườingàyđểthầnxếpđặtviệcnhà.KhihaingườilênđếngiápgiớitỉnhLạngSơnthìnghetinHànđãbịhại,Tốgiậtmìnhnói:-Thươngthay!Chếtcũngbởisố,nhưngcũnglỗitạitađichậmquá.RồiTốlậptứcgiụctrạmđidấnlên.KhitrạmđầubáotinquanđốctrấnmớilàNguyễnĐìnhTốđến,thìtùtrưởngcácnơiđềuvuimừngchờđón.LúcTốđếnCaoBằngthìLưuTiệpcònđangđóngcửathành,đánhnhauvớidưđảngcủaHàn.Tốvânglệnhtuyênbốuyđứccủanhàvua,bảohaibênphảigiảitánquânlính,rồithongdongxếpđặtmọiviệc,trongcõilạiyênổnnhưthường.Mộthôm,vừagặplúcđếnyếtkiếnđềnthờNghĩathànhvương,TốbảoNguyễnHuyTúc:-Tôinaycólẽsắpđivớitiềnnhân,tráchnhiệmởbờcõirấtnặng,rồiđâysẽcónhữngviệckhókhăn,lớnlao.TrấnnàythôngvớiđấtTrungQuốc,trướcđâytôiđãđisứ,cũnghơithuộcđườnglối,chỉgiậnrằngkhôngởđâynữa.Ôngcònởđây,hãynêncốgắngmàđươnglấymọiviệc.Tốlạingoảnhsangcácphiêntrưởngmàdặnrằng:-Saukhitôiđirồi,cácôngchỉnênnghelệnhquanphóđốctrấn,chớnhưvừarồi,gâyranhiềuviệc,thìthếnàocũngcóvạlớn.Mọingườiđềulấylàmlạmàhỏi,thìTốnói:-Điềuđórấtkhónói.Chiềuhômấy,Tốvềdoanhrồichết.HuyTúcmộtmặtloliệuviệcmachay,mộtmặtviếtthưbáotinchotriềuđình,rồivângchỉcủavualĩnhchứcđốctrấnCaoBằng.LạinóivuaTâySơntừlúcrútquânvềNam,đếnNghệAnởlạimườingày,giaochophótướngNguyễnDuệgiữđấtnày,cùngđôđốclàChiêuViễnđóngquânởdoanhHàTrung(thuộcHàTĩnh).Sauđó,vuaTâySơnlạiđổiChiêuViễnvàođóngởchâuBốChánh,NguyễnDuệcoidoanhKỳHoa,tảquânVõVănNhậmđóngmộtđạobinhquantrọngởĐộngHải(BốChánhthuộcQuảngBình.KỳHoathuộcHàTĩnh.ĐộngHảitứcĐồngHớiQuảngBình(BìnhTrịThiên))đểlàmthanhviệnvànươngtựalẫnnhau.LúcNguyễnHữuChỉnhtheokịp,thượngcông(tứcNguyễnHuệ)ngỏlờiyênuỷdỗdành,vàbảoởlạiNghệAnlàmviệcvớiDuệ.BềngoàituythượngcônghứahẹnvớiChỉnhbằngnhữnglờingonngọt,nhưnglạidặnriêngDuệrằng:-ChỉnhvốnngườiBắc,trốnvềvớita.Xembộhắntalàkẻphảnphúcgiandối,khôngthểtincậy.VảchăngngườiBắcoánhắnrấtsâu.Tađịnhbỏhắn,đểchohắnchết.Khôngngờhắnlạitrốnchếtcốtheo.NghệAnlàquêhươngcủahắn.Nayđểnhàngươiởlạiđây,ngươinênxemxétkỹlòngngườixứ

này,xemtheoaichốngaivàtìnhhìnhđộngtĩnhcủahắnrasao.ChiêuViễnởgầnđấy,gọimộttiếnglàđến.Tảquâncũngkhôngxađâylắm,cóviệcnênchăng,ngươiphảiviếtthưbáotinchomau,vàcùngbànđịnhvớiôngta.Sốngởnướcngoàiđấtkhách,ngươiphảiđểýđềphòngcẩnthận,chớcódễdàngtintheoChỉnhmàmắcmưucủahắn.Ngươiphảicẩnthậnlắmmớiđược!SaukhithượngcôngvềNam,ChỉnhliềnđượcchiếuchỉnhàvuavờiđưaquânraBắc.Lúcđi,ChỉnhđểđồđảngcủamìnhlàNguyễnDuậtởlạilàmviệcvớiDuệ.Ngàychiataylênđường,ChỉnhhaibalầndặndòvàmongmỏiDuệđốixửtửtếvớimình;DuệcũngtiễnđưaChỉnhrấtâncần,tửtế.SaukhiChỉnhnắmđượcchínhquyền,thườngthườnggửithưqualạivớiDuệvàbiếutặngrấthậu.RồiChỉnhlạingầmsaingườigọiDuậtvềkinhthành,đểhỏitìnhhìnhTâySơnvàdòýtứcủaDuệ.KhiđãbiếtvuaTâySơnvàthượngcônggâyraviệcbinhđao,anhemđánhlẫnnhau,tiếpđólạiđượcthưcủaDuệhẹncùngchungsứcđánhvàophươngNam,thìChỉnhrấtmừng,cholàcóthểmưuđồlấylạiNghệAn.Chỉnhbènthuxếpmườilạngvàngvàmườitấmđoạn,saiDuậtđemvàobiếuDuệ,nhântiệnlấyviệclợihạihoạphúcmàdoạhắnta,lạidỗdànhhắntagiữlấyNghệAn,ngănchặnChiêuViễn,đắplạiluỹcũHoànhSơn,vàvạchsôngGianhlàmnơibiêngiớinhưviệccũtrướcđây(chỉvàocuộcchiếntranhTrịnh-Nguyễn(1627-1672),saulấysôngGianhlàmgiớihạnđểphânchiaĐàngtrong(Nam)vàĐàngngoài(Bắc)).Lúcđó,ngườidothámcủaVõVănNhậmởNghệAnbiếtrõviệcấy,vộivàngvềbáovớiNhậm.NhậmlậptứcđưabinhphùtriệuDuệvề.Duệchốnglạivànói:-Tướngởngoài,mệnhlệnhcủavuacũngcókhikhôngcầnphảitheo.Lúcthượngcôngvề,giaochotôiđónggiữđấtnày,naytôikhôngdámtựtiệnrờikhỏitrấnnày.Nhậmđượcthưấy,liềnnói:-QuảnhiênDuệlàmphảnrồi!Tiếpđó,Nhậmlậptứcgửithưcáobiếnvớithượngcông;trongthưcóđoạnviết:"NgàytrướcdùngChỉnhtứclànhốthổgầmgiường;ngàynayđểDuệ,ấylànuôiongtayáo.XinkípphátquânraBắc,trướchếtgiếtDuệởNghệAn,rồisaubắtChỉnhởThăngLong.Dẹploạnvàbìnhđịnhđấtnướcởmộtchuyếnnày,cơhộikhôngnênbỏlỡ..."Tronglúcấy,thượngcôngvàvuaTâySơnđangcóviệcxíchmích,cuộcbinhđaogiữahaianhemchưadànxếpxong,việcnộichiếnởmiềnNamsovớimốiloởmiềnBắccòncầnkíphơnnhiều.Bởivậythượngcôngkhôngquảquyếtthihành,bènsaingườibáochoNhậmbiết,vàgiụcNhậmtiếnquânraNghệAnbắtDuệ;rồisauđósẽkiểmđiểmquânlính,thugóplươngthực,chiađiđóngđồnởcácnơihiểmyếuvàviếtthưhỏiChỉnhvềtộithông

mưuvớiDuệ,xemChỉnhtrảlờirasao.NếuChỉnhcònbiếtsợhãi,cốtìnhchốicãi,thìnênđểđósaunàysẽliệu,chưanênđánhvội.BằngChỉnhramặtchốnglại,thìnhưthếlàđãcócớ,lúcấycứviệctiếnquânrađánhcũngkhôngmuộngì.Nhậmvânglệnh,tựmìnhđemđạiquânđigấp.Chỉtrongmộtngàymộtđêm.NhậmđãđếndoanhKỳ-hoanhưngDuệkhôngcònởđónữa.Sốlàmùađôngnămtrước,thượngcôngnghetinChỉnhđemquânrabảovệvuaLê,sợcóbiếncốgìkhácxảyra,liềnsaiNguyễnVănĐứcđemquângiữphủDiễnChâucùnglàmchứctrấnthủvớiDuệ,đểnươngtựalẫnnhau.KịpđếnkhinghemiềnNamđánhnhau,DuệvàĐứcđềugửithưchoChỉnh,mưuđồhợplựckéoquânvềNam,đểthừacơlàmloạn.Haingườihẹnrằng,saukhiđắcthắng,sẽtrảcácđấttừHoànhSơnraBắc,nhưngChỉnhcònchầnchừchưaquyếtđịnh.ĐếnkhibịNhậmphátgiác,haingườibènbỏxứNghệđemquântheomạnngượctrởvềNam.DuệvềvớivuaTâySơn.CònĐứcvốnlàmộtđạithầncủachúaNguyễn,bịquânTâySơnbắt,phảimiễncưỡngtheo,chứthựcracũngkhôngthíchlàmviệcchohọ.Lúcđó,Đứcbèntheođườngnúitâynam,trốnthẳngsangnướcTiêmLa.Đứcđiđãlâu,thượngcôngmớinhậnđượcthưhoảtốccủaNhậm,vộisaiquânđónbắt,nhưngcũngkhôngkịp.NhậmđếnNghệAn,kiểmđiểmbinhlính,trưngthulươngthực,sửasoạnkhígiới,rồiđưathưraThăngLong,tráchmócChỉnhgaygắt.Chỉnhđượcthư,giấugiếmkhôngchovuaLêbiết,đoạnviếtthưtạtội,đạiýnói:"Trướckiatôibỏnướccũvềvớichúacông,nhờơnchovàonơimạcphủ,hầuhạtúicungroingựađếnbốnnămnăm.Mùathunămngoái,đạiquânvềNamkhôngchotôibiết,tôicũnghiểulàthượngcôngmuốndùngcáchđóthửtôi,đểxemtôiluitớirasao.LúcbấygiờngườiBắccốlưulại,nhưngtôiquảquyếtbỏhọmàđi.Nghĩrằnglòngnàykhôngcóđổithaynhưthế,bậccaominhhẳnđãsoixétđến.LúcvàoyếtkiếnthượngcôngởVĩnhDinh,tôixinđitheoquânđộivềNam,ngàibảotôirằng:"QuậnThạc,quậnNhưỡngcònlàmngangtrởkhôngthểkhôngtrừkhử,nhàngươihãyởlạiđây,loliệumộtphen".Tôidámđâukhôngtheomệnhlệnh?Tôiđãđemthânmìnhmàruổirongtheochúa(chỉvuaTâySơn)thìcòndámtiếcgì?Vìthế,tôitựmìnhxôngphatênđạn,quyếtchiếnvớibọnThạc,Nhưỡng.Chỉmongtrừđượchaitênngangngượcấy,thìsẽlậptứcquayngựavềNam.Nhưng,thángtrướcđâyđánhởSơnTây,mớibắtđượccóquậnThạc.RiêngNhưỡngthìvẫnđangvùngvẫyởmiềnHảiDương,còncầnphảiđánhdẹpvấtvả.Bởivậychonêntôichưavềtriềuđược.Nhữngkẻghéttôi,thấytôiởlạiđấtBắc,liềnđặtlờigièmpha.Saohọkhôngxétrằng,saukhithượngcôngvềNam,tôichỉởlạiNghệAnhơnmườingày,rồilạiraBắcngay,thìcònthờigiờđâumàmưutoanvớiDuệ?TừđókẻNamngườiBắc,ailàmviệcnấy,tôicó

hềđilạigìvớiDuệđâu?Nếuxétrõtìnhcảnhấy,hẳnkhôngcầnphảichờtôibiệnbạchgìthêm.Vảchăng,cáingàymàtôilàmviệcchungvớitướngquân,khôngphảikhônglâu.Nếuquảlàtôicólònggìkhác,hồdễđãgiấuđượcchokhỏilộ?Tướngquânnênchuyểnđạtlờitôiđếntrướcchúacông,thìtôiđộiơnnhiềulắm!".Nhậnđượcthưấy,biếtChỉnhcòncóýsợ,Nhậmbènviếtbứcthưkhác,dùnglờinóikhéo,vỗvềkhuyêngiảilàmchoChỉnhyênlòng,đểmìnhcòncóthìgiờsắpđặtcôngviệcởtrấnNghệAn.TiệnthểNhậmcũngkhôngquênbuộcChỉnhphảimauchóngdẹpyênquậnNhưỡng,rồirútquânvềNam,đểkhỏitráivớiýđịnh.Chỉnhtiếpthư,khônghiểurõýcủaNhậm,chorằngNhậmcóthểdễlừaphỉnh,chắckhôngphảilogìvềmặtNam.Lúcbấygiờ,trongngoàiđềuđồnđạirằngtướngcủaTâySơnlàtảquânNhậm,kéoquânraNghệAn,kénchọnlínhtráng,địnhkỳxuấtphát,chẳngbaolâuquânTâySơnlạitới,ThăngLongsẽthànhnơichiếntrường.Vìthế,trongkinhnhốnnháo,ngườichuyểnvậnđồđạc,ngườibồngbếconcái,tranhnhauđilánhnạn,línhKimNgô(tênmộtđộilínhbảovệtrậttựởkinhđô)ngăncấmkhôngnổi.NhiềuviênđìnhthầnđemviệcđótâuvớivuaLê.VuaLêliềntriệuChỉnhvàohỏi.Chỉnhtâu:Ngườitađồnnhảm,khôngcầnphảitin.Thầnđãchongườiđixemxétbiếthếtsựthậtrồi.VuaTâySơntừkhiởđấtBắcvềNam,liềnvàothẳngchỗquốcthành(tứcQuiNhơn).CònthượngcôngthìđóngởPhúXuân,nghỉquânđểvuichơi,banbốhiệulệnh,sửasangthànhluỹ.Baonhiêuvậtliệu,khígiớivàcácbáuvậtlấyđượcởBắcvề,thượngcôngđềuthuchứalấy.VuaTâySơnsaisứthầntuyêntriệu,thượngcôngkhôngchịuvềtriều.Mọiviệcphongquan,bantướcvàxửtrínàykhác,thượngcôngđềutựtiệnquyếtđịnh.VuaTâySơnsaingườiđưaấnphongthượngcônglàmBắcbìnhvươngvàhỏinhữngthứcủabáulấyđượcởphủchúaTrịnh.Thượngcôngcũngchốnglạikhôngchịudânglên.VuaTâySơngiậnlắm.Vìthế,anhemmớigâyracuộcbinhđao,ởtrongmộtnhàmàđốivớinhaucòndữdộihơnlàđốivớinướcthùđịch.Ngaytrongbọnhọvớinhaucũngkhôngđủthìgiờđểcứuvãnđượctìnhthếcấpbách,đâucòndámrakhỏiHoànhSơnmộtbướcđểtranhquyềnvớita?Tacầnlàmsaochoviệcnộitrịcóquymôyênổn,thếlàsẽđượctháibình.ĐếnnhưtrấnNghệAn,thìchỉcầnsaimộtsứgiảđembứcquốcthưsang,bànbạcvớihọ,mộtlờinóilàxong.Tacùnghọđãthànhthônggia,tacũngkhôngcầnloxalàmgì.QuanngựsửlàNguyễnĐìnhGiảnnói:-Xưanaytìnhhoàhảothônggia,nóichungđềukhôngthểtincậy.Chỉcóbằngvàochướctựcườngcủamình,làmsaochobờcõiđượcvữngchắc,ngănchặnsựdòmdỏcủakẻđịch,thìnhưvậymớicóthểtincậyđược.Bắcbìnhvươngcũnglàmộtbậcanhhùng,xemthườngôngtakhôngđượcđâu!

Chỉnhnói:-Tôiđãtừngcộngsựvớiôngta,hálạikhôngbiết?Ôngtaquảthậtlàbậcanhhùng,nhưngnhântàixứBắctađâycũngkhôngthualắm.Vạnnhấtxảyraviệcbinhđao,tôixinchọivớiôngta,cònnhưbọnVõVănNhậmđãchiếmgiữđấtNghệAn,nhưngcứmặcy.Quânnướcngoàiởtrọ,chẳngquacũngnhưbọnChiêuvõ,ThuậnnghĩahồixưachiếmđóngbảyhuyệnphíanamNghệAn,khôngbaolâurồicũnglạivềta(chỉviệccáctướngcủahọNguyễnlàThuậnnghĩahầu,NguyễnHữuTiếnvàChiêuvõhầuNguyễnHữuDật,đánhchiếmđượcbảyhuyệnởnamsôngLamhồixưa(1655-1660),trongcuộcchiếntranhTrịnh-Nguyễn.Vềsau,cácmiềnấy,lạibịhọTrịnhgiànhlại).VuaLênói:-Nhântìnhlosợ,nghingờ,họđangcoiviệcđộngtĩnhởphươngNamđểđịnhsựthểkhinhtrọngcủanướcnhà.Ngươinêntínhkỹliệutrướccholòngtrẫmđượcthưthái.Chỉnhtâu:-Đólàviệctrongchứcphậncủathần,dámđâukhônghếtlònghếtsức?Ngoàimặt,Chỉnhtuynóinăngkhuếchkhoácđểtrấnápmọingười,nhưngkỳthực,từkhiđượcthưcủaNhậm,tronglòngChỉnhrấtđỗilosợ.Mộthômvàochầu,Chỉnhđuổingườichungquanhramànóikínvớinhàvuarằng:-VõVănNhậmtuylàtảtướngtrongsoáiphủcủaBắcbìnhvương,nhưngvốnlàrểvuaTâySơn.Lâunaychỉhuyviệcquân,yvẫnđóngvaiconrểcủanước.NaythấyanhemTâySơnxíchmíchnhau,Nhậmlàkẻđứnggiữa,cốnhiênlàphảituântheotướnglệnh,nhưngtronglònglẽnàolạihoàntoànkhôngnghĩgìđếnbốvợ?Vừarồicótêndothámnóirằng:"NhậmởĐộngHảingheviệcbiếncốấy,bènxinvềhầu.NhưngBắcbìnhvươngkhôngchomàbảorathẳngNghệAn.NayNhậmđangởvàođịavịnguyngậpvàbịngờvực,nênkhôngthểkhôngcóýtrôngvềbêntrong.ThầnxinnhâncơhộinàyđểthươnglượngvềviệcbờcõiNghệAn.Hếtsứcnhắmnhevàoântìnhcủahọ,lạilễnhiều,lờingọt,ngoàicóVănNhậmtângbốc,trongcócôngchúađỡlời;Bắcbìnhvươngdùcólòngnàochăngnữacũngkhôngthểkhônggượngtheomình.VuaLêkhenphải.Sánghômsau,nhânbuổichầusớm,vuanóivớicácquanrằng:-NghệAnliềnkềvớiThanhHoa,làmộtquậnphụvàođất"thangmộc".Conemđấtấyvẫnđượclựachọnvàoquântúcvệ,làmnanhvuốtchonướcnhà.Đấtấykhôngthểđểchongườikhácchiếmgiữmãi.TrẫmsắpsaingườiđiPhúXuânđểbànvớiBắcbìnhvươngmộtphen.Vậycácngươihãychọnxemngườinàocóthểsungvàosứbộ?TrươngĐăngQuỹthưa:

-NguyễnĐìnhGiảnvàPhạmĐìnhDưlàngườingaythẳngcóthểlàmđượcviệcấy.PhanLêPhiênnói:-Giảncươngtrựccóthừamàmềmmỏngônhoàthìkhôngđủ.Dưtuynghịluậnvữngvàng,nhưngxétviệchơichậm.Bắcbìnhvươnglàngườirấtquỷquyệt,haydùngmưukhônlunglạcngườita.Tronglúcbànbạc,khinénxuống,khinânglên,khôngbiếtđườngnàomàdò.Thầnsợrằnghaingườiấytranhbiệnvớiôngta,thếnàorồicũnglàmhỏngviệcnước.Đìnhthầnbànmãiviệccửngười,luônmấyngàyvẫnchưangãngũ.ChỉnhbèntâuđểTrầnCôngXánđi.VuaLênói:-Đượcđấy!NhàvuabènđòiCôngXánvàotriềumàbảorằng:-Ngườilàngườitrungtrinhvìnước,lòngtrẫmđãbiết.NgàyxưaPhúBậtsangsứKhiếtĐan,làmchonướcđịchphảikínhtrọng,côngviệcxongxuôi(KhiếtĐanlàmộtnướcởphíađôngbắcTrungQuốc,thườnghayxâmphạmbờcõi.ĐờivuaTốngNhântông,quânKhiếtĐanđếnđóngsátbiêngiớivàbắtnhàTốngphảicắtđất.PhúBậtđượcđisứ,đãhếtsứcbiệnbạch,kếtquảlàmchoquânKhiếtĐanphảiluivàtừđóhainướchoàbìnhđượcđếnvàichụcnăm).Chuyếnđinày,cũnggiốngnhưthế.Ngươicốvìtrẫmvângmệnhrađi,cũnglàPhúBậtcủanướcNamđó.Mộtvịhoàngthâncùngđi,trẫmđãsaiDuyán(CươngmụcchéplàDuyHiên),cònmộtviênphósứnữathìtuỳngươichọnlấy.Xánhăngháixinđi,vànói:-Vuaphảilothìbềtôimangnhục;thầnđâudámsợkhókhăn?Trongnhữngngườitừnglàmviệcchungvớithầnmàthầnđãbiết,thìcóNgôNholàcóthểdùngđược.Vuaưnglời,rồibanmệnhlệnhxuống.Cảtriềuđìnhđềukhenlàchọnđượcngườixứngđáng.Duyánlàconthứsáucủavuaýtông,vàlàôngchúhọnhàvua.ántínhngườicẩnthận,nhonhãvàtrungthực.CôngchúaNgọcHânkhichưalấychồng,vẫnthườngtônkínhán,mọiviệcnênchăngđềuhỏiýkiếncủaán.KịpđếnkhicôngchúavềvớiBắcbìnhvương,ánthườngnhâncóviệctớigặp,Bắcbìnhvươngcũngkhenánnóinăngluitớicólễđộ.Lúcđóvìmuốnluôntiệnhỏithămcôngchúa,cầnchọnngườihoàngthânxứngđáng,nênmớisaiánđi.TrầnCôngXán,ngườilàngYênVỹ,huyệnĐôngAn,đỗtiếnsĩkhoaNhâmthìn(1772)đờiCảnhHưng.HồiĐoannamvươngcòncoigiữviệcnước,Xánđangởchứctảthịlangbộcông,đượcsungchứchànhthamtụng.TrongcuộcbiếnloạnnămBínhngọ(1786),quânTâySơntiếnsátkinhkỳ,quânquậnThạctanvỡ,cácquanvănvỡđangđêmđuanhaubỏtrốn,riêngcó

mìnhXánxinvớichúaquyếtliềumộttrậnsốngchết.Xánbậnquầnáotrận,taycầmgươm,hộvệchúaTrịnhởlầuNgũLong.LúcBắcbìnhvươngvàokinhđô,vuaLêtrướcsaicácquanlầnlượttớiyếtkiến.ThấythầnsắccủaBắcbìnhvươngrựcrỡ,nghiêmnghị,aicũngrunsợ,hãihùng,riêngcóXánlàtiếnthoáinhưthường,khôngmấtphongthểcủabậcđạithần.Bắcbìnhvươnglấylàmlạ,đãmấylầnmờiXánđến,hỏiviệcBắcHà.HỏiđâuXánđápluônđấy,nóinhưsuốichảy,khôngcóchỗnàongậpngừng,ấpúng.CólúcBắcbìnhvươngcốýhỏivặn,nhưngXánvẫnlậtqualậtlại,tranhcãinhiềulần,khôngmảymaychịukhuấtphục.Bắcbìnhvươngbảovớitảhữurằng:"TangheBắcHàrấtnhiềunhântài,nayđếntậnnơithìchỉthấyTrầnCôngXánlàcókhísắcconngườimàthôi!".CôngXánvốnđượcBắcbìnhvươngkínhtrọnglànhưvậy.XánđãtừnglàmthượngthưbộHình,đượcvàochầuởtoàKinh-diên,rồilĩnhchứcđồngbìnhchươngquânquốctrọngsự.Trongtriềuđình,Xánlàngườicươngtrực,gặpviệccótàiứngbiến,lạithêmcóhọcthuật,vìvậyaicũngtôntrọng.XánlạilàthầyhọccủaChỉnh.MỗikhiChỉnhcótâmsựgì,khôngthểnóivớingườingoàithìkhôngkhinàokhônghỏiXánđểquyếtđịnh.Vìthế,chuyếnnàyChỉnhmớixinvuađểsaiXánđi.NgôNhongườilàngTriChỉ,huyệnPhúXuyên.TrướckiaXánlàmđàiquan(tứclàchứcngựsử)coiviệcchấmthi,đãlấyNhođậutiếnsĩkhoaất-tỵ(1785),nênNhovẫntheolễthầyhọcmàđốiđãivớiXán,thườngtớinhàXánluôn.NhothấyXánlàngườikhảngkhái,cókhítiếtlớnlao,khôngthèmxuphụquyềnthế,nênhaibênthanhkhíhợpnhau.XáncũngyêuvàtrọngNho,vìthếbảoNhođivớimình.KhiNhomớinghelệnhấy,liềnvàogặpXán.XánbảoNhorằng:-Nướcđịchđèlấn,tinbáongoàibờcõiđanggấp.Naychỉbiếtrađichưabiếtngàyvề.Tôilàđạithầncủanướcnhà,nghĩaphảirađi,sốngtháckhôngcầntínhđến.Ôngmớilàmquan,ngôithứcònthấp,ởnhàlạicómẹgià.Trunghiếukhôngthểvẹncảđôiđường,hãythửnghĩchokỹ,tôikhôngdámépôngđâu.Nhotrảlời:-Tướngcôngchịuơndàycủanước,tôithìchịuơntríngộcaocảcủatướngcông.Đạithầngánhviệcchonướcnhà,kẻsĩchếtvìngườitrikỷ,đềulànghĩaphảinhưthế,ngoàirakhôngbiếtđếnviệcgìkhác.Xánmừngmàrằng:-Mạnhmẽthay!Kẻsĩnhưthếđánggọilà"đạt"vậy.RồiđemNhovàoyếtkiếnvua.VuachoNholạyởnộiđiệnvàhỏi:-Nhàngươiđãômấpkinhluân,từngtrảiviệcđờithửliệuxemchuyếnđinàyrasao?

Nhotâu:-Ngửatrôngphúclớncủanhànướcvàmưusâucủamiếuđường,côngviệcxongxuôitưởngcũngkhôngkhó.Vảlạilúcấyđãcóvịlươngthầnchuyênviệcứngđối,chắcsẽkhôngđểnhụcđếnmệnhvua.Thầnlàmngườigiúpviệcchỉbiếtlàmhếtchứcphậnmàthôi.Nhàvuagậtđầu,rồisaiquanbìnhchươngPhanLêPhiêncùngvớiBằngcôngNguyễnHữuChỉnhhọpnhaubànviệcthảoquốcthư.Trongthưđạilượcnóirằng:"NghệAnlàđấtnềnmóngtrongcuộctrunghưngcủabảntriều,cùngvớiThanhHoa,đềulàquậnchântaycủanhànước,quanvăntướngvõphầnnhiềuởđómàra.Quânlínhtúcvệcũngđềukénchọnđinhtrángởxứấysungvào.Nếunhưdùngngườimàbỏđất,đểhọcáchtrởquêhương,xalìathânthích,xétvềnhântình,rấtlàtráingược.Đứcvuaquýquốctrọngđiềutínnghĩa,hoàvớilánggiềng,"suybụngtarabụngngười",chắcrằngkhôngviệcnhỏmọnnàomàkhôngsoithấu,huốngchilàviệcrõràngnhưthế.NghĩlạiđứcvuaquýquốclúcmớiraBắc,vốnlấyviệctônphòlàmnghĩathứnhất.Tiênđếlúcsinhthời,từngmờingồitrêngiường,cầmtaycùngtròchuyện.Tiếngngọccònvăngvẳngbêntai,vộiquênsaođược?Kịpđếnkhitiênđếtựaghếtrốitrăngmọiviệc,âncầnlochokẻtiểutửnàytuổicòntrẻnhỏ,muốnnhờvàophúcấmcủaquýquốc,đểlàmnơinươngtựa.GầnđâynghetinquýquốcsaitướngrađóngởNghệAn,lòngngườingờvực,cókẻchorằngđólàdobọnbềtôiởbiêngiớigâyviệc,khôngphảibảnýcủaquýquốcvương.Đếnlúctiếpđượcbứcthưtưra,mớibiếtthậtlàvângmệnhlệnhcủaquýquốcvương.Trongthưvinvàocớmùathunămngoáibảnquốcđãhứacắtđấtkhaoquân.Kẻtiểutửnàymớilênngôi,chưađượcrõnguyênnhânviệctrước,đãsaiđìnhthầntracứulạicáiướccắtđất,thìlàhaichâuBốChánh,MinhLinh(BốChánhnaygồmcáchuyệnBốTrạch,QuảngTrạch,TuyênHoáthuộcQuảngBình.MinhLinhnaylàVĩnhLinh,DoLinhthuộcQuảngTrị(BìnhTrịThiên)),chứkhôngliêncangìtớibờcõixứNghệAn.Vảlại,hồiđóđãvânglờiquýquốcvươngdụrằng:"QuảlàđấtđaicủanhàLê,mộttấccũngkhônglấy".Naynếukhaoquânbằngđấtthìkhôngbằngkhaoquânbằngcủa.Vậyxintínhsốthunhậphàngnămcủađấtấy,dùnglàmchiphíkhaoquân;rồicứhàngnămđưađếnbiêngiới,làmthànhđịnhlệlâudài.Xatrôngquýquốcvươngxétcho,đểtrọntìnhhoàhảocủahainước.Cảnướcchúngtôiđềulấylàmmaylắm!".Thưthảoxong,đệlênvuaxem.Vuasailấyởkhonộiphủmộtsốvàng,đoạnmàu,vàlụavảithổsảnlàmđồbiếutặng.RồivờiTrầnCôngXánvàotrướcmặtđểdặndòvàgiaochomangđi.Ngayhômđó,bọnXánlênđường.Trămquanđềutiễnchânđếnngoàikinhthành.RiêngNguyễnHữuChỉnhthìcùngXánngủđêmởchùaThịnhLiệt.XánbảoChỉnhrằng:-Bắcbìnhvươnglàngườihiểmsâukhólường,chuyếnđinàyvịtấtôngta

đãnghetheo.Nhưngtôiđãvângmệnhnhàvuathìcứliệuchiềubiệnluận,liềuchếtmàcãi.Còncôngviệcphòngbịthìsaukhitôiđi,ôngphảichúýthêm,chớcósơsuất.DọctheođịaphậnmiềnnúiThanhHoa,phảigấprútchiađồnđónggiữcácnơihiểmyếuđềphòngquânbộ.CửabiểntrongtrấnSơnNamcũngnênđóngcọcngangdòngsông,đểchặnquânthuỷ.Nếuhọtráilờihẹn,màtớiđánh,thìtađãcóphòngbịtrước,khôngđếnnỗiđểviệctớinơimớihấptấp.Chỉnhnói:-Xinthầycứđi,khôngcầnphảiquálo.Lờinóicủathầyaichẳngnghetheo?Nếukhôngthìviệcđiềukhiểnquânlínhcủatròđâycũngchẳngkémai.Vạnnhấtcóbiến,hálạikhônglàmnổimộttrậnsấmvangchớpgiật,nghiêngbiển,lậtnúichosướngbụnghaysao?Họdùkiệthiệt,cũngchẳnglàmđượcgì.XánkhôngcholờinóicủaChỉnhlàphải.KhisứthầnđếnđầuhuyệnQuỳnhLưuthìcóviêntướngcủaVõVănNhậmsairađóngđồnởđấyđónvàotrongđồn.Xemxétđồvậtxongrồi,ychỉchobaviênsứthầnvàmườitámngườitôitớcùngđi,cònbaonhiêuđềubảovề.ĐếndoanhtrấnNghệAn,Nhậmsaithếttiệckhoảnđãi,rồithongthảhỏiXánrằng:-QuanvănquanvõởBắcHànhưcụphỏngđượcmấyngười?VuaLêgiaonướcchotêngiặcChỉnh,ýngàitựnghĩrasao?Tôinayđãlĩnhbinhphù,sớmtốisẽkéothẳngraThăngLong,trướcchémđầugiặcChỉnhsauhỏitộivuaLêsaolạibộiơndongnạpđứalàmphản?RồibáocáorõràngvớisĩdânBắcHà,chohọbiếttạisaochúngtôiphảidùngquân?VuaLêđãkhônggiữnổinướcnhàthìcáctrấntừThanhHoatrởra,chúngtôikhônglấy,ngườikháccũngsẽlấy.NghệAnlàmộtmảnhđấtcỏncon,cắthaykhôngcắtcóquanhệgìđếnviệcmấtcòncủanướcnhàmàphảiđixaxinxỏchomấtcôngtrèononlộisuối.Tôichỉerằngconchimđãlìatổ,đếnlúcbayvềlạikhôngcócànhđểđậunữamàthôi!Xánimlặng,mọingườinghenóiđềusợhãi.Đếnlúctrởra,XánbảoNhorằng:-NgườiTâySơnhànhbinhnhưbay,tiếnquânrấtgấp.Xemhọđilạivùnvụtmauchóngnhưthần,chốngkhôngthểđược,đuổikhôngthểkịp,xưanaychưahềnghecógiặcnàonhưthế.ýtôiđãloxa,phảiđềphòngtrước,lúcđiđãdặnôngBằngphảinhưthế,nhưthế,khôngbiếtôngấycónhớkhông?Nếuhơichậmtrễ,việcsẽkhôngkịp.Nóixong,thanthởhồilâurồiđi.NhobènnóivớiXánrằng:-Xemmưukíncủachủtướnghọ,thìviệcthôntínhnướcmìnhhọđãsắpđặtsẵnsàng.Việctônphùnămtrướcchẳngquachỉlàmượncớmàthôi.Bọnlangsóivốnsẵnbụngác,quyếtkhôngthểnóibằngnhânnghĩa.Bâygiờxesứthầnđãrakhỏibờcõi,kinhthànhsắpbịnạnđinhđao,sựthếquágấp,

phảitínhđườngquyềnbiếnđểlàmchođượcviệc,khôngnêncâunệ.VảxemôngBằngtừkhiđắcchíđếnnay,đaivàngnganglưng,bộdạngnhơnnhơntựđắc,khôngcònnhưhồitrước"nhárễcâymàlàmnênviệc".Tôierằngôngtalínhquýnhratrận,thếnàocũngbịVõVănNhậmbắtmất.Lúcđóvuatađihayởlại,cũngchưadámchắc.Chúngtaphảitrùtínhthếnàođểngấmngầmxoaylạithenmáy,mayramớicóthểcứuvãnđược.Chỉcầnchonướcđượcyên,dầucótựtiệncũngkhônghềgì.Nếucứvângchỉcũ,cốtranhcãivềviệcNghệAn,thìđúngnhưngườitavẫnnói:"Cướpđãvàonhàcònsửaphêndậu".Nhưthếthậtlàthấtsách.Vậyxinchữalạiquốcthưđểmangđi.Xánnói:-Chữa!Chữanhưthếnào?Nhonói:-Chữarằng:"HọTrịnhchuyênquyền,vuaLêđãkhôngcònnước.Maynhờquýquốcvươngtônphò.NếutrờicònphùhộnhàLê,tiênđếđâuđếnnỗiquađời.Tôilàcháukếtựcònnhỏtuổi,nghĩrằnggánhváckhôngnổi,đểnhụcchoxãtắc.Kinhthưcóchữ"làmkhách",Kinhthinóirằng"cókhách"(haicâunàyđềucónghĩalàmuốnnhườngnướcchongườikhác.ởđây,tỏýnhườngcảnướcchoTâySơn,vàchỉxincắtlạichomộtmảnhđểvuaLêlấychỗthờcúngtổtiênmàthôi),đềulàviệccũđờixưa.Kínhxincắtchomộtphầnđấtđểđượcnốiđờithờphụngtổtiên.Thậtlàthuậnmệnhtrờiđểmàsốngcòn,cầulòngthươngcủatrờivềdàilâuvậy!".Nếuhọchỉmuốngiữnước,khôngcóbụnglàmhạimình,thấynóinhưthếchắchẳnphảimừngrỡ,thếnàohọcũngthảsứthầnvềnướcvàchiađấtchota.Nhânthếtacóthểkhuyênvuatahãytạmởđấtấy.Họkhôngcólòngngờta,thìsẽkhôngđếndòmgiỏnữa.BấygiờtasẽlotínhdầndầnnhưvuaThiếuKhangởLuânấp,vuaCâuTiễnởCốiKê,tựnhiênsẽcóngàytrunghưng.Nếukhôngthế,họđãtứcgiậnmàratayhungtàn,thìbọnmìnhchỉlàmmabiểnkhơi.Điềuđótuychẳngđángkểnhưngvuatasaukhiphiêubạt,longđong,khôngcòntấcđấtđểnươngtựa,thìdẫuđếntàinhưKhổngMinhcũngkhólòngmàtrởtay.Xánnói:-Khôngđược!ÔngBằngtheoviệcquântừlúcđầucònđểchỏm,làtaylãoluyệntrongchốntrậnmạc,nếunhưđôthànhmắcnạnbinhđao,tưởngcũngkhôngđếnnỗikhốnđốnlắm.Hainướcđánhnhau,chưabiếtaithuaaiđược.Chúngtavângmệnhđisứ,mớirakhỏicõimàđãchữaquốcthư,mạolờichúa,chẳngnhữngbịtộivớinướcmình,mànếubênđịchkhámphárachỗlừadốiđó,họcũngkhôngdongmình;taivạcànglớn,tiếngcườikhôngbiếtbaogiờmớihết.Chibằngcứminhbạchmàlàm,việcthànhhaybạilàtạiôngtrời,tacólogì.TừđóNhokhôngdámnóinữa.KhiđếnPhúXuân,cácsứthầnbàylễvậtvàoyếtkiếnBắcbìnhvương.Xán

trìnhquốcthưlên.Bắcbìnhvươngxemquamộtlượt,rồivứtxuốngđấtmànóito:-Thưnàyailàm?Nóiratoànđiềuvônghĩalý.NgườiBắcquendùnglờilẽđểdửngười.Takhôngphảitrẻconmàlừadốiđượcđâu!Xánvẫnkhôngđổinétmặt,ungdungtrảlời:-Xinđạivươnghãybớtgiận,đểtôinóirõ.Nếumuốngiếttôi,tôicũngxinnóimộtlờirồichết.BắcbìnhvươngvốntrọngXán,liềnđổinétmặtmàrằng:-NgàyxưatavượtbiểnraBắc,pháThăngLong,diệthọTrịnh,cảnướckhiếpsợ,trongtriềungoàinộiđềuchịubótay,khôngaidámlàmgì.Lúcbấygiờnếutachiếmgiữđấtnước,xưngđế,xưngvương,gìmàchảđược?Nhưngvìtaxamếnđứccủatiênđến,nênđemcảcõiđấtnguyênvẹntrảlạingài.Cơđồthốngnhấtđềudotaytagâydựnglại.Bắctriềulạidùngchếsách"thượngcông"đểđềnđápta.Chẳngbiết"thượngcông"?làdanhhiệugì?Đốivớitacóthêmđượccáigìkhông?Kịpđếnkhitiênđếchầutrời,lễcảsơnlăng,tagiúpđỡcho:tựvươngnốingôi,lễlớnsáchlập,tachủtrươngcho.Naykhôngcảmơnnhữngviệccủatalàm,lạichứachấpkẻphảnta,chốngcựvớita,mưuđồdànhlạiđấtNghệAn.Xửsựnhưthế,nhântìnhcóainínnhịnđượckhông?Tađãpháirahaivạnbinhmã,saitảquânVõVănNhậmthốnglĩnh,thẳngtớiThăngLong,chặtđầuchacongiặcChỉnhvềdâng.ChắcrằngkhiChỉnhnghetinquântakéora,thếnàocũngkèmtựtônbỏchạy.Bấygiờởdướigươmđao,ngọcđálẫnlộn,khôngbiếttựtôncógiữđượcyênlànhhaykhông?Nếucólàmsao,ngườitrongnướclạiquioánvềtathìthậtphiền.Xánthưa:-XưađứcLêTháitổdẹpyênquânNgô,mởmangnướcnhà,côngđứcnhưtrời.VuaThánhtôngtựmìnhlàmnêntháibình,rạngdanhđờitrước,mởrộngvềsau.TừnúiThạchBirabắc,từdẫyĐạiLĩnh(ThạchBiởQuảngNam(QuảngNam-ĐàNẵng)ĐạiLĩnhởKhánhHoà(PhúKhánh))vàonam,đềulàmtôilàmdân,aiaicũngphảitônkính,trảiquahàngtrămnăm.HọMạctiếmngôi,cảnướcđềugiận.Đấngtiênvươnghộihọpnhữngngườiđồngchí,dựnglạihọLê.HọTrịnhnốitheocũngvìcócôngphòLê,chonênmớisaibảođượcbốnphương,vàđượcmọingườihưởngứng.Từmấyđờinay,chúaTrịnhtuylàhiếpchếvuaLê,nhưngchínhsóckhôngđổithay,chuôngkhánhvẫnởđấy(Chínhsóclàngàymùng1thánggiêng;xưacácvuasángnghiệpkhilênngôithườngđổichínhsóc,đâymượnýđóđểnóiđếnquyềnvua.Chuôngkhánh(nguyênvănlàchuôngvàgiákhánh)lànhữngđồthờcủanhàvua;đâyýnóimiếuđườngcủanhàvuavẫntồntại),thiênhạvẫnlàthiênhạcủanhàLê.Đạivươngruổixemộtmạch,thẳngđếnkinhthành,tuyrằngoaidanhđãvangdậykhắpnơi,nhưngcũngdolấynghĩacảtônphò,khiếnngườitatinphục,mớiđượcnhưvậy.Nếukhông,

việcvàonướcngườita,đâucódễdàngnhưthế.Tiênđếthoạtthấyđạivương,tiếpđãirấtlàlongtrọng.Trướcbansáchmệnhlàmtướccông,rồisausẽphongvương,đólàđiểncũcủabảntriều,khôngphảitrảơnkhônghậu,chớnênthấynhưthếmàcholàbạc.Mộtnướcđãtrảihơnbatrămnăm,trờicaochứnggiám,lòngngườitônsùng.Đạivươngđemcảcõiđấttrảlạinguyênvẹn,làthểthuậnýtrời,chiềulòngdân,chưacóthểlấyđấylàmơn.Tiênđếmấtđi,hoàngthượngnốingôi,mọiviệcđềubẩmtrướcvớiđạivương.Đạivươngkhônglàmchủthìailàmchủnữa.Lýđãđếnthế,đừngcũngchẳngđược.Tôikhôngdámkhenngợiđểdânglờitonhót.ĐạiquânvềNam,NguyễnHữuChỉnhđuổitheo,đạivươngđểhắnởlạiNghệAn,saolạibảohắnlàmphản?NghệAnvốnlàđấtcũcủabảntriều,bảntriềuphảigiữlấybờcõi,saolạinóilàtranhgiành?Đạivươngpháibinhmãra,nếulàđểthămhỏi,bảntriềuđãcólễnghênhtiếp.Bằngkhông,thìnhưngườixưađãnói:"Nướclớncóquânđánhdẹp,nướcnhỏcócáchchốnggiữ".Tôinayđãrakhỏicõi,việcấykhôngcòndámbiếtđến.Tựhoàngcủanướctôi,trờiđãsailàmvua,đếvươngcóchânmệnh,gươmđaocũngphảilựachọn,đạivươngchớcólo.Nếunhưđạivươngcứthuậnlẽtrờimàlàm,gâylạinướcđãsuy,nốilạihọđãdứt,đểchonướccủanhàhọLêđượcyênổn,thìnhữngngườilàmtôilàmdântrongcảnướcaichẳngcảmđộicôngđức,còncóoángì?Nhượcbằnglàmtráilại,thìsựthếthayđổikhácthường,tôiđâyngudại,khôngthểnàomàthấytrướcđược.Xáncứcãiđicãilạimãi,khôngchịukhuấtphụcmộtlờinào.Đếnlúctrờisắptối,Bắcbìnhvươngbảo:-Hãyranhàtrọmànghĩđinghĩlạichokỹ!Xánnói:-Nghĩlắmluẩnquẩnlạidễlầmlẫn,mộtchếtlàxong!Bắcbìnhvươngnổigiận,saiđemgiamXánvàongục.BọnánvàNhocũngđềubịchiaragiamởcácnơikhác.Xánvàongục,cườinóinhưthường,Bắcbìnhvươngsaingườiđếndò,thấyXánviếtởchỗgiamđôicâuđốinhưsau:Đạtđứchữutam,túngvịnăngchi,nguyệnhọc.Tiểutâmvônhị,hànhkỳtốdã,hàvưu?(nghĩalà:Đạtđứccóba,dùchẳnglàmnênxinhọc.Giữlòngnhưmột,noitheochícũ,oángì?)TưmãNgôVănSởxingiếtchếtbọnXán.BắcbìnhvươngcòntiếctàicủaXán,bènbảotrungthưLêVănKỷvàviênquanbộLễlàVũVănTrụrằng:-NhânvậtBắcHà,Xáncũngvàobậcgiỏiđấy!Tamuốnthuphụchắnđểdùng,nhưngmàchắchắnkhôngchịu.Cácngươithửhiểudụhắnmộtphennữaxemsao?HaingườibènđếnchỗgiamXán,thấyXánmanggôngnằmsấp,liềnnói:-Ônggiàsaolạitựmìnhlàmkhổmìnhnhưvậy?Xántrảlời:

-Cũnglàsốmệnhđấythôi!Kỷnói:-Quântửcókhikhôngcầntheosốmệnh,chếngựđượcsốmệnhlàcốtởmình.Vínhưđánhbạc,đồngtiềnmộtsấpmộtngửa;tatheokẻđượcmàđánh,thiênhạsẽkhentalàngườiđánhbạcgiỏi.Xánnói:-Bởithếchonênđóchỉlàphườngcờbạc,chứkhôngphảiđạocủangườiquântử.Tôinghenói:"Kẻlàmbềtôiphảichếtvìchữtrung".Đấylàlờidạycủangườixưa!HaingườibiếtlàkhôngthểlàmlunglayđượcýchícủaXán,liềnđiravànóivớinhau:-NhàHáncóTôTửKhanh(tứcTôVũđờiHánVõđế.KhiđisứHungNô,TôVũbịHungNôgiữlại,bắtnuôidêởBắcHải19nămròng,màTôVũvẫngiữkhítiếtkhôngchịukhuấtphục)nhàLêcóTrầnCôngXán.Đángthương,nhưngcũngđángghétthay!Vừagặplúcđó,vuaTâySơngửithưrakểtộilỗicủaBắcbìnhvươngvàsắppháiquântớiđánh.TướngsĩdướicờcủaBắcbìnhvươngcókẻtrốnđi,BắcbìnhvươngliềnbảoTrầnVănKỷrằng:-Naynướctacóviệclôithôi,lòngngườicònphânvân.Việcbiếntrongnhàkhôngnênđểnướclánggiềngnghebiết.SứBắcởđây,taiváchmạchrừng.Họởxađếnđểdòxétta,giữhọởlạithìhọbiếtrõtìnhhìnhtrongnước,hoặcgiảnhânđóhọxúigiục,gâyraviệckhônghay.Thảhọvềthìlạibịhọrêuraolàmlộviệc,ngườiBắcHàmàbiết,thìlạisinhlòngkhinhrẻta.Bởithế,tađịnhnémbọnhọxuốngbiển,đểchohếttiếngtămdấuvết,vậycứtheochướcđómàlàm.RồiBắcbìnhvươngsaiđôđốclàVõVănNguyệtsắpsẵnvàichiếcthuyềnbiển,nóiphaolàđưasứthầnvềBắc.LúcbọnXánvàotừgiã,Bắcbìnhvươngnói:-Cácônghãyvềtrước,chờlúctôirangoàiấyvờivàogặpmặt,sẽcócáchxửtríviệcNghệAn.RồiBắcbìnhvươnglạiđemtặnghọmộttrămnénbạcvàbảo:-Đâylàcủacôngchúagửitặng,cácôngđừngchốitừ.Tiếnggọilàđưahọvề,nhưngthậtraBắcbìnhvươngđãngầmbàymưuchoNguyệt,ngườingoàikhôngaiđượcbiết.Thángba,mùaxuânnămĐinhvị(1787)thuyềntừcửaTưDung(thuộcThuậnHoá,naylàcửaTưHiền)giươngbuồmrađi,khôngmấyngàyđãđếncửabiểnĐanNhaithuộcthịtrấnNghệAn.Nguyệtcùngbọnsứthầnghéthuyềnvàobờ,rồicùnglênbộ.LúcấycóngườihọctròcủaXánlàgiámsinhNguyễnHiên,ngườihuyệnChânLộc,nghetinthầyhọcđượcvề,vộimừngrỡđếnchào.ChợtthấynétmặtNguyệtcóvẻkhácthường,Hiênngầmđoánđượcýcủahắn,bènnóikín

vớiXánhãyxinđổiđiđườngbộ.NhưngNguyệtnói:-Tôivângmệnhđưasứgiảđiđườngbiển,thuậntiệnmàổnthoả,khôngnênđiđườngbộ,trèononvượtsuốivấtvả.Rồiđó,cảbọnlạilênthuyềnrabiển.Vừarađếnngoàikhơi,Nguyệtliềnbảobọnláithuyềnđụcthuyềnchonướcvào,dìmcảbọnsứthầnxuốngbiển.Hiênđứngtrongbờtrôngraxagàokhóchồilâumàvề.Hômấynhằmngày11tháng4,mùahènămĐinhvị(1787).Xongviệc,Nguyệtlạighéthuyềnvàobờ,nóiphaochotrongngoàibiếtrằng,thuyềngặpsónggióbịđắm,đểtránhcáitiếnggiếthạisứgiả.Lúcbấygiờ,cóngườilàmhaicâuthơrằng:Tênlưuvũtrụbiangànthuở,Nghĩanặngcươngthườngbiểnvạnnăm.TừlúcbọnXánđiNam,Chỉnhchorằngviệcthếnàocũngxong,nênđãnóitoạcraởtrongtriềurằng:-TìnhhìnhTâySơnnhưởtrongtầmconmắtcủata.Họsẽmừnglàtađãkhônggâysự,đểhọcóthểchuyêntâmvàoviệcnướchọ.Hiệnnaycuộcnộichiếncủahọđangrốiren,thìgiờđâumàlođếnviệcbênngoài.CònVõVănNhậmthìchơvơởNghệAnngoảnhvềbêntrongkhôngcóquâncứuviện,cólàmđượcgì?Bắcbìnhvươngthấythưcủatađưađến,thếnàocũngmừngmànghetheo,xinđừnglogìviệcmiềnNam!Vìthế,nhữnglờiXándặnlúcrađi,Chỉnhđềukhôngđểýtới,chỉtâuxinchoNguyễnDuậtlàmtrấnthủThanhHoamàthôi.LúcDuậtsắpđi,Chỉnhdặnrằng:-Chỉnêngiữgìnbờcõicẩnthận,chớcósinhsựđểbênđịchnghingờ.ĐợikhiTrầnbìnhchươngtrởvề,sẽdờivàolàmtrấnthủNghệAn,sửalạiluỹcũởHoànhSơn,giữvữngbờcõiđểlàmchướclâudài.QuanbìnhchươngPhanLêPhiênngheđượcchuyệnấy,liềnđếnnhàChỉnhmànói:-ÔngTrầnđãgiàgiặnviệcđời,xétđoáncôngviệcrấtnhanh.Ngàythườngôngấybànbạctínhliệunhưthần,đếnlúcsựviệcxảyra,khôngviệcgìlàkhôngđúng.Ôngchớnênxemthường!Chỉnhcũngkhôngcholàphải.PhiênrangoàinóivớingườibạnđồngliêulàTrươngĐăngQuỹrằng:-ÔngBằngvốncótiếnglàbiếtviệcbinh,thếmàkhôngnghelờican,coithườngquângiặc,sợrằngquốcđômớiquamộtcuộctànphá,khôngthểchịunổimộttrậngiàyđạpnữa.Chúngtagánhchứcphụbạtđãlâu,nếu"đổmàkhônggiữ,nguymàkhôngphò"thìcòndùnghạngtướngquốcnhưchúngtalàmgì?Haingườithanthởcùngnhauhồilâu,rồiPhiênnói:

-Nghĩlạicôngđứccủatiênđếrấtlớn,mànayngàichưacómiếuhiệu,khôngbànđịnhchokịplúcnày,rốtcuộcđiểnlễvẫnthiếu.Haingườibèncùngbànvớicácquan,dùngsáchvàngtônxưngtiênđếlàmVĩnhhoàngđế,miếuhiệuHiểntông.Rồitâuvớivuaxinlàmlễcáomiếu.Chỉnhnói:-Theolễ,việctônxưngmiếuhiệuphảichờsaungàyđạitường,khiđãrướclinhvịvàomiếurồimớicửhành,làmgìmàgấpthế?Phiênnói:-Việcđờichưabiếtthếnào,bâygiờchínhlàlúccầnphảitônmỹhiệucủatiênđếchoxongngayđi!Chỉnhnghenóicũngimlặng.Lạinói,lúcNguyễnHữuChỉnhtừNghệAnvàokinh.ánđôvươngTrịnhBồngchạyquasông,sangtrấnKinhBắc,vàotạmlánhởlàngQuếổ.ởđấycóviênvõbiềntênlàNguyễnĐìnhToại(CươngmụcchéplàNguyễnTrọngMại)vângmậtchỉcủachúakêugọicácthổhàovùngThuậnThành,TừSơnmộquânnghĩadũng,mưuđồđánhChỉnhđểdẹpyênnạnnướcvàkhôiphụcnghiệpcũ.Rồiđó,ToạilạiđưahịchchocácphiênthầnởvùngLạngSơn,CaoBằng,bảohọhọpquânlại,làmviệccầnvương.Chỉnhthấyvậy,luônluôntỏýmuốnđánh,nhưngvìcóDươngTrọngTếchiếmgiữhuyệnGiaLâm,đắpluỹchốngnhauvớiChỉnh,đườngđicònbịngángtrởmộtlối,nênChỉnhđànhphảitạmgácviệcấylạichưalàmvội.KịpđếnkhiTrọngTếđãbịgiết,ChỉnhbènhốihảchoviệcđánhchúaTrịnhlàđiềucầnthứnhất,liềntâuxintựmìnhđemquânbảnbộtiếnđánh.VuaLênghĩchúaTrịnhvốncólòngkínhthuậnkhôngnỡđánh,vảtrongbụngđanghếtsứcghétChỉnh,khôngmuốnchohắnđắcchí,sợsẽthànhcáithếlấnátvua,nênmuốnngănviệcấylại.Nhưngrồikhónóiralời,nhàvuabènsaiviênnộihànlàVũTrinhtuyênrõchỉýcủavuavàtruyềnchoChỉnhbiếtrằng:-GiađinhhọTrịnhtrảiquanhiềuđời,thựccócônglớn,nếuđểngườinhưTửVănmàphảituyệttựthìlấygìmàkhuyếnkhíchđiềuthiện?(TửVăntênthựclàĐấuCốcÔĐồ,ngườiđờiXuânthu,làmquannướcSở,cócônglớntrongviệctrịnước.SaungườiemhọlàĐấuViệtThụclàmloạn,đánglẽphảitrudicảhọ,nhưngSởTrangVươngthatộichongườicháucủaTửVăn,vànói:"NgườinhưTửVănmàbịtuyệttựthìlấygìmàkhuyếnkhíchđiềuthiện").Chỉbằngtrướchãylàmbàicáovănhiểudụrõđườngphúchoạchoy.Nếuycứumêkhôngtỉnh,sauđótahãyđemquânđánh.Tacứgiữniềmtrunghậu,đểchongườingoàikhôngnóivàođâuđược,hákhônghơnhaysao?Chỉnhkhôngnghe,nói:-Nếutôikhôngđemquânra,đểchoviệcTrọngTếgiúpchúađượcthành,xemycóxửhậuvớihoàngthượngkhông?Anhhùnglàmviệc,hálạitheo

lòngnhânđứccủađànbà?RồiChỉnhcốxinraquân,vuaLêbấtđắcdĩphảichoChỉnhđốcsuấtcácquânquasông,thuyềnbèchậtcảmặtnước,khíthếrấtlàlẫmliệtđángsợ.ChúaTrịnhnghetin,vộivàngsaiToạiđốcsuấtngườitronghọởQuếổlàmquântiềnphong,thổhàoYênDũnglàNguyễnTrọngLinhlàmtướngchốngbêntả,thổhàoGiaBìnhlàTrầnQuanChâulàmtướngchốngbênhữu,bàytrậnchờsẵn.QuânChỉnhtớinơi,haibênđánhnhautừsángđếntrưa,chưaphânđượcthua;sauđềurútquânđểnghỉngơi.Chỉnhsaingườiđưatờchiếucủavuatớidụchúa,khuyênnênquithuận,khôngnênchốngcự.Chúacườimànói:-HữuChỉnhđếnđâylầnnày,ýmuốnbắtsốngta,nếunuốttrôiđược,chắckhôngchịunhảra.Naylạilấylờingonngọtdỗta,thằngnghịchtặcnàyquỉquyệtđángghétthật.Tuyvậy,hắnđãmượnmệnhlệnhhoàngthượngđưara,takhôngthểimlặngkhôngtrảlời.Chúabèntựthảomộttờbiểutrầntình,kểtộiáccủaChỉnhvànóinhândânaicũngnghiếnrăngtứcgiận,xinhãygiếtChỉnhđã,rồisẽvềtriều,lờilẽcónhiềucâugaygắt.Thậtlà:Sốngmáingoàiđồngcònchửaquyết,TraicòtrongruộngvẫngiằngcoChưabiếtthuađượcrasao?Hãyxemhồisauphângiải.

Hồi10LândươnghầuphòchúavượtbiểnđếnYênQuảngBằngcôngChỉnhmờivuaquasôngđiLạngSơn

Lạinói,Chỉnhthấylờilẽtrongtờbiểu,gọimìnhlàthằnggiặc,thìnổigiậnđùngđùng,vunggươmquátto:-Cáiquânmấtnướckiamàchưabiếtsợ,còndámmúabútkhualưỡiđểlừangườitrongnước!Hômnaytathềvớihắnmộtsốngmộtthác.Tướngsĩcácngươiđềuphảitrôngcờnghetrống,rasứcxôngvàotrậnmạc,chỉcótiếnkhôngcólùi.Kẻnàokhôngnghemệnhlệnhđãcóthanhgươmnày!RồiChỉnhvậnđồtrận,lênmìnhvoi,cầmlácờđỏvẫycácquânsĩtiếnvềphíatrước.NguyễnNhưTháitếngựavàotrậnhòreo"giếtgiặc".Súngnổ,cungbắn,tênđạnbaytớitấpnhưmưarào.Quânbêntảcủachúachốngkhôngnổicơhồsắpvỡ.Chúabènsaiđộitiềnphonghợpvớihaiđộitảhữuvừađánhvừaluivàotrongluỹ,rồichiaquânđểcốthủ.Chỉnhdànquângiápliềnvớiluỹ,bốnmặtđánhvào,suốtnửangàykhônglấyđượcluỹ.Đếntối,mưadầmrảrích,gióthổiàoào,trờiđấtđenngòm,cáchgangtấckhôngtrôngthấygì.Chỉnhhạlệnhchoquânlínhvâysátluỹcủachúa.Chúabènchiaquânlàmbatoán.Nhữngngườidũngcảmthìlàmhaicánhquântrướcvàsau,doToạivàChâuđốcsuất.Nhữngngườigiàyếuthìcholàmcánhgiữa,chúatựdẫnđi.Đêmđãyênlặng,chiêngtrốngimbặt,đènlửatắthết.Ngoàiluỹsúngbắnliênthanhkhôngngớt,màtrongluỹimlặngnhưtờ.Chỉnhsaiquândothámngầmđếndướiluỹnghengóng,hìnhnhưtrongluỹkhôngcóngười,nhưngcũngkhônglườngđượchưthựcrasao.Đếncanhtư,mưavàsấmsétlạinổilêndữdội.Chúasaimởrộngcửaluỹ,bảoToại,Châuratrước,mỗingườiđemnămmươitêndũngsĩ,đánhthẳngvàodoanhcủaChỉnh;Toạiđánhmặttả,Châuđánhmặthữu,mởmộtđườngởgiữa.Tiếpđóchúadồnquânra,nhằmphíađôngmàchạy,đểToạivàChâulàmđộichặnhậu.Đêmấy,quâncủaChỉnhkhôngphânbiệtaivớiai,bắnnhauđâmnhaulộnbậy.Sángramớibiếtrõsựthật,thìđuổitheokhôngkịpnữarồi.Chỉnhdồnquânvàoluỹ,chỉthấynhàcửarỗngkhông,saiquântìmkiếmkhígiớilươngthực,chẳngđượcgìhết.Chỉnhrầurầukhôngvui,liềnrútquânvềkinh.ChúaTrịnhchạyđếnHàmGiang,nươngtựavàoĐinhTíchNhưỡng.Baonhiêuquânlínhgiàyếu,chúađềuchovề,chỉđểhaitướngChâu,Toạivàhơnmộttrămthủhạởlạivớimình.Nhưỡngsaidọnriêngmộttrạiđểchochúaở.TínhNhưỡngnóngnảy,lạikhôngthôngthạonghềlàmtướng,vàcũng

khôngphảithậtthàcólòngtrungnghĩa.Lờinói,việclàmthườngngàycủaNhưỡngcũngđềulàgiảdối,cốtlấytiếngmàthôi.Từkhixuấtthântớinay,Nhưỡngchỉquenthuỷchiến,chứchưatừngđốcsuấtlínhbộ.SautrậnthuaởhuyệnKimĐộng,Nhưỡngbỏhếtthuyềnbè,thấtthểuchạyvềmiềnđông,giữtrấnthànhHảiDương.Maynhờởđấysẵncóquânlương,nhưngNhưỡngkhôngkhéovỗvềtrămhọ,lạithảlỏngchobộhạcướpbócxómlàng,nêndânchúnghaiphủThượngHồng,HạHồngđềucămgiận.Hàomụccácnơihùanhaunổilênđánhlại,NhưỡngphảibỏchạyvềHàmGiang.KhinghetinTâySơnđãvềNam,Nhưỡnglạikéoquânvàokinh,địnhmưulậpquậnThuỵđểchốngvuaLê.ĐếnkhiquậnThuỵthuachạy.NhưỡngbấtđắcdĩlạiphảibámvàochúaTrịnhBồng.LúcnghetinChỉnhlạiraBắc,sợChỉnhkhôngdongmình,Nhưỡngbèndẫnquânvềđông,xinlĩnhhaitrấnHảiDương,YênQuảngđểtránhtaivạ.KhichúachạyvềQuếổ,Nhưỡngvẫnvẫyvùngởphíađông,chưahềlầnnàođếnthămchúa.Đếnlúcnày,chúađếnHàmGiang,Nhưỡngluônluôntỏvẻnhạtnhẽo,lễýxemchừngcũngđơnbạc.ToạivàChâuđêmngàyởbêncạnhchúa.ĐốivớiToạithìNhưỡngghenghétlàconnhàtướng;đốivớiChâuthìNhưỡngkhinhrẻlàkẻbạchđinh.HaingườidòbiếtýNhưỡng,sợcóđiềugìbấttrắc,nênđềutừgiãchúavàrađicùngmộtngày.Chúakhóclóctiễnđưahaingườivànói:-Tụcngữcócâu"chếtđuốivớphảibọt",bámcũngkhôngđược,chẳngbaolâunữatacũngđithôi,giữcácngươilạilàmgìchonhục!Chúaởlạihơn10ngày.Nhưỡngkhônghềnóiđếnviệcquân,việcnước.Chợtmộtđêm,Nhưỡngtớichỗchúaởmànói:-Trờithanhtrăngsáng,vẻthurấtđẹp,thầnđãđemrượulênthuyềnchờđợi,xinchúađichơimộtlúc,ngắmxemphongcảnh,chokhuâynỗibuồn.Chúatỏvẻsầunãomàrằng:-Phongcảnhvẫnnhưthườngmàngướcmắtthấynonsôngkháclạ.Tachưagiếtđượcquânthù,khôngnênquênngồitrênáogiáp.Bơithuyềnuốngrượukhôngphảilàviệccủatangàynay.Tướngquânhãyđimàchơi!SaukhiNhưỡngđi,chúarầurầutựaghế,bảobọnngườihầu:-Quanvõđềukhôngthểtrôngcậy,hoặcgiảbọnquanvăncókháhơnchăng?Chúabènviếtbứcthư,saingườingấmngầmđưachoquanbìnhchươnglàTrươngĐăngQuỹ.Thưnóirằng:"Kiếpnàysinhralỗithời,gặplúcnhànướclắmnạn;lạmdựvàodòngđíchnhàchúa,rấtlochoviệctônmiếuxãtắc.Dângbiểutrầntình,mayđượchoàngthượngchovềtriềukiến.Lúcmớivề,chỉmuốngiữlấyviệcthờphụngtổtiênchotrònđạohiếu,thựckhôngcóbụngchuyênquyềngiữnước.Sựthếđổithay,lạibịchưtướngépbuộc,thànhratráiýhoàngthượng.LúcChỉnhvàokinh,cungkhuyếtliềnbịtiêuhuỷ.Conchimbịcháytổ,bayquanhkhôngbiếtnươngnhờvàođâu.Vìthếphảiphiêubạtgianghồ,không

dámvềnơikinhkhuyết.NayQuếổ,maiHàmGiang,chỉvìlotìmnơitrúngụ,bènvướnglấyhìnhtíchchốngchếtriềuđình,khiếnkẻghétmìnhcócớmànói.Mảnhlòngkínhthuận,khôngcócáchnàothấuđếnbềtrên.Ônghãydùnglờilẽkhéoléo,tâubàygiúpcho.Lầnnày,dùtiếndùlui,tuỳtheomệnhlệnhcủahoàngthượng".Quỹtiếpthưấy,liềnđemtâuvua.Vuangậmngùimàrằng:-Tấmlòngthậtthàcủachúa,trẫmđãlườngbiết.Chỉvìkhôngkhéoxửsựtronglúcgặpbiếncốnênmớiđếnnỗinhưthế.Nếuđãnghĩlạivàbiếthốilỗi,trẫmsẽcócáchđỗiđãi,chẳngnhữnggiữđượcdòngdõi,màcũngkhôngmấtđịavịgiàusang.Luôndịp,vuaLêbènsaiQuỹlàmsứthầnđinghênhtiếp,đónchúavềtriều.Lúcđó,chúaởHàmGiang,nghenóiNhưỡngvàChỉnhngấmngầmthôngtintứcvớinhau,ngỡrằngbọnchúngcómưuđồgìkhác,liềnthanrằng:-Đâykhôngphảilàchỗyênlànhcóthểởđược.Tathàvượtbiểnvàonúicònhơnlàngồilạimàchịunhục.Rồichúasaingườihầubímậtmượnmấychiếcthuyềnbuôn,đangđêmđemcảđồđảng,thuậngiógiươngbuồmchạythẳngtớiSơnNam.SángngàyNhưỡngmớibiết,rấtlấylàmkinhsợmànói:-Chúađisangnammàkhôngbảochotabiếttrước,phảichănglàcóýngờta?Nếukhôngtheochúa,lòngnàykhôngsaobộcbạchrađược,thiênhạsẽchotalàngườithếnào?Tứcthì,Nhưỡngcũngcưỡichiếcthuyềnbinhchạytheochúa.ChúađếnhuyệnChânĐịnhthìcóPhạmTônLân(CươngmụcchéplàPhạmĐìnhThiện)lênthuyềnyếtkiến.LânquêởlàngBácTrạch,huyệnChânĐịnh(naylàhuyệnKiếnXương,thuộcTháiBình),vốndòngdõithếphiệt;ôngtổđờitrướclàPhạmTônNhậm,mộtdanhtướngcủaTrịnhDoanh,khoảngđầuniênhiệuCảnhhưngtừnglậpđượcnhiềuchiếncông,trongquậnấpaicũngkínhphục.TínhLânhàohiệp,kháchăntrongnhàthườngcóhàngtrăm,khígiớicấtgiấuđầyđủ.TrongđámthổhàocủatrấnSơnNamhạ,Lânlàbậcnhất.Lúcấygặpchúa,Lânbànviệcbinhcùngchúa,vàvạchchướctiếnthủ.Chúarấtmừngvànói:-Tiếcrằngtagặpngươimuộnquá!Ngươihãygắnggiúptađểnốicôngđứccủatổtiênngàyxưa.Lânnói:-Tuầnvốnkhôngcótàigì.Mayđượcnhờoailinhcủachúa,dámđâukhônghếtlònghếtsức.Rồiđó,Lânmờichúavềnhà,nhómhọpđồđảng,hộvệchochúa.Hômsau,Nhưỡngcũngđãtheođếnnơi.Trướchết.Nhưỡngsaingườiđưamộttờkhảichochúa,trongnói:"Nhàthầnbaođờiđượcđộiơndày,mộtlòngvớinhàchúa.Naythầnvới

Chỉnh,nóivềtìnhtuycóquenthuộc,nhưngnóivềthếthìkhôngthểnàođứngđôi.Cảnướcaicũngbiếtđiềuđó,thầndámcólòngnàođểnhụcđếntổtiênđờitrước,xinchúasoixétcho,khiếnthầncóthểlậpđượcchútcông,bùlạilỗitrước...".ChúaxemkhảirồihỏiýLân,LânvốnnghetiếngtămcủaNhưỡng,thườngcoilàtaycựpháchxứđông,naymayđượcchungsứclàmviệcthìrấtlấylàmmừng,nêncốkhuyênchúađemlòngthànhthựcmàdùngNhưỡngđểthêmthếlực.Chúanghelời,LânlậptứctựmìnhrađónNhưỡngcùngvàogặpchúa.Dođó,haingườirấtlàtươngđắc.HọliềnđưahịchđicácphủTháiBình,KiếnXương,ThiênTrường(TháiBình,KiếnXươngsauđềuthuộctỉnhTháiBình.ThiênTrườngsaulàXuânTrườngthuộcNamĐịnh(HàNamNinh)),hẹncùngdấyquânđánhChỉnh.Trongkhoảngmườingày,ngườitheovềcóđếnvàivạn.Họđịnhngàycùngtiếnquân,thuyềnbèđầysông,thanhthếlừnglẫyxagầnđềuhưởngứng.Nhiềungườichorằng,nghiệpchúacóthểtínhngàymàkhôiphục.Conemnhàquanlúctrước,nhưbọnĐoànNguyễnTuấn,PhạmGiáp,NhữCôngLiêu,ĐàoNhữToảncũngđềuchiêumộngườilàngđếnhọp.Cácxứđôngtâycùngnổidậytrongmộtlúc.BấygiờTrươngĐăngQuỹvângmệnhđiđónchúa,đếnhuyệnTiênHưng,đườngbịnghẽn,phảitrởlại.Vừalúcấycóngườitừkinhthànhtớiyếtkiếnchúa,nóirõviệcChỉnhchuyênquyềnkiêungạo,lòngngườikhôngphục,vuacũngnghikỵ,vàkhuyênchúanênkíptiếnbinhđánhChỉnh.Chúanói:-TacóviêntướngcũlàBùiNhuận,hiệnởkinhthành,coiquânKim-ngô,lĩnhchứctứthànhđềlĩnh,cóthểbảoylàmnộiứng.ChứctráchcủaNhuậnlàviệctuầnphòng,chắckhôngainghingờ.RồichúabènsaingườiđưatờchỉbímậtchoNhuận,nóivềviệcấy.Tiếpchỉ,Nhuậnliềnbànvớingườithântín.Đổihếtcácquâncanhgiữcửaô.ConHữuChỉnhlàBáixuyênhầudòbiếtviệcđó,lậptứcsaiquânbắtNhuận;rồisaitướngcủaChỉnhlàNguyễnViếtTuyểnhiệnlàmchứctrấnthủSơnNamđemquânđánhchúa.LúclínhthuỷcủaTuyểntớisôngNgôĐồng(thuộchuyệnGiaoThuỷ,NamĐịnh(HàNamNinh)),màlínhbộchưađếncửaĐạiHoàng(thuộchuyệnYênMô,NinhBình(HàNamNinh)),cóngườidòbiếtvềbáovớichúa.Nhưỡngđemhaichụcthuyềnbiểnlớnnhất,dànngangsôngthànhtrậnchữ"nhất",trênđầuthuyềnbàyđặtcácthứsúng,trôngnhưbứcthành.QuânTuyểnđếnđánh,vìthuyềnnhỏkhôngthểchốngcự,nhiềuchiếcbịsúngBảo-longbắnchìmxuốngsông,Tuyểnsợ,địnhluigiữHoàng-giang(tênsông,thuộcphủLýNhân,HàNam(HàNamNinh))đểcùngbộbinhnươngtựalẫnnhau.Thìnhlìnhcógióđôngnamnổilên,Nhưỡngliềnsaicáchảithuyềntảnra,

ghésátvàohaibờ,rồibuộcthuyềnlạimàlênbộ.TiếpđóNhưỡngchỉhuyquânlínhtừtrênbờtheochiềugióbắnxuốngthuyềnquâncủaTuyển.NhưngquâncủaNhưỡngtoànlàquânôhợp,đứng,ngồi,tiến,luichưaquenhiệulệnh,lạihờhữngkhôngcóchíchiếnđấu;nênsaukhilênbộ,hàngngũlộnxộn,chẳngrasao.Tuyểnởdướisôngtrôngthấyvậy,liềnhôto:-QuânNhưỡngthuarồi!ThếlàquânlínhcủaNhưỡngđâmnghihoặc,rồihoảngsợ,tanvỡ,đuanhaucướpđườngmàchạy,giàyxéolẫnnhau,khôngsaongăncấmđượcnữa.Thuyềnbèbỏbừavensông,đềubịquânTuyểnbắtđược.QuânLânởsau,trôngthấyquâncủaNhưỡngthuachạytantác,lạinghenóiNhưỡngđãbịgiặcgiếtrồi,nênđềukinhngạcrunsợ.RiêngLâncũngkhôngthểkiềmthúcđượcnữa,thếlàcùnglúcấy,đámquântanvỡluôn.Lânbènhộvệchúa,cưỡimộtchiếcthuyền,xuôidòngchạysangphủTháiBình.Chừngnửađêm,đếnhuyệnĐôngQuan,chợtnghetiếngsúngđùngđùng,giốngnhưhiệulệnhhànhquân.CóngườibảoquânTuyểnđuổitheo.Cóngườingờlàbọnkẻcướp.SauLânsaingườiđidò,mớibiếtđólàquâncủaTrầnMạnhKhuông.TrầnMạnhKhuônglàmộtngườihàomụcởhuyệnĐôngQuan,giatưgiàucó,lạicónghĩakhí.Khimớitiếpđượctờhịch,lậptứctụtậpquânlínhtronghuyệnđểhưởngứngviệcnghĩa,hẹnngàyhômấyxuấtquânrađi.LúcnàyquânKhuôngđóngởBáiHạ,cáchđấykhôngxa.Nghenói,chúabènvộivàngsaingườiđếngọiKhuông.Khuôngtheosứgiảtớiyếtkiến,chúanói:-Quảnhântàihèn,đứckém,khôngbiếttựlượngsứcmình,hễhànhđộnggìliềnbịvấpngã.Bâygiờnênlàmthếnào?Khuôngnói:-Thuađượclàsựthườngcủanhàbinh,dùlàđạoquânthắngtrậnluôn,cũngphảicómộtlúcthuatrận.Chonêntướnggiỏiđờixưatrướchếtphảixemhìnhthế,đắpdoanhluỹ,chứalươngthực,phòngbịsẵnnhữngkhixảyraviệccầnkíp,làmchokhitiếncóthểđánh,khiluicóthểgiữ.Đóchínhlàcáichướcvạntoàn,khônglàmgìđếnnỗithuamộttrậnmàđãphảibẹphẳn.ởhuyệntôicólàngBáiHạ,bốnmặtđềulàđồnglầy,phíatrướccósônglớnchặnngang,chỉcómộtlốiravào,lạicókhenhỏquanhcothôngvớiconsông,cóthểdùngđểchuyểnvậnquânlương.Cuộcloạnlạcnămtrước,địaphươngđâyởvàochỗxungyếucủahaivùngđôngvànam,nêntôiđãchosửasanglại,nayhàorãnhđềuđãbềnvững.Chỉhiềmluônmấynămmấtmùa,thóclúatíchtrữchưađượcđầyđủmàthôi.Xinchúahãytạmdờixagiávềđó,rồithongthảsẽtínhchuyệnsau.ChúaTrịnhnghetheo,bènphongchoLânlàmquânphủtrưởngsử.Khuônglàmchứchànhdoanhsứ,dẫnquânvàođóngởấpBáiHạ.ởđómớiđượcvàiđêm,Khuôngsaingườiđitrưngthulươngthựcchưavề,

thìChỉnhđãlạisaiNguyễnNhưTháiđemlínhbộđến,hợpvớiquâncủaTuyển,haiđườngthuỷbộtiếpnhau,haimặttrướcsauđánhdồnlại.Trongđồndựavàotìnhthếhiểmyếumàgiữ,quânChỉnhđánhluônmườingàykhônghạđược.Tuyểnbènđắpluỹdàiđểtuyệtđườnglươngthựccủaquânchúa.Quânchúahếtlươngđếnnỗiphảiđàocảcủchuốimàăn,tìnhthếrấtlàkhốnquẫn.LânvàKhuôngvộigọicácthủhạmàbảorằng:-NgồiđâyđểlàmconmachếtđóicủalàngBáiHạ,saobằngquyếtmộttrậntửchiến,giếtlấyvàitrămtêngiặcchosướngtay?Cácngươiailàngườicóthểchunglònggópsứcvớita,đểtakhỏimangtiếngphụchúamàcácngươicũngkhôngmangtiếngphụta.Dẫucóchếtcònđượclàmconmatrungnghĩa.Maymàkhôngchết,rồiđâycônglaosựnghiệpsẽkhôngbiếtđếnđâumàlường!Mọingườinghenóiđềucảmđộng,cóhơntrămngườixintheo.Đêmđến,bốnbềđãvắnglặng,họbèncưỡithuyềnnan,theođườngkhemàđira.NhânlúcTuyểnvàTháisơý,họliềnphónghoảđốtdoanhtrại.Haingườihoangmangkhôngkịpchốngcự.LânvàKhuôngtứcthìphávỡvòngvây,đemchúara,cướpmấychiếcthuyền,rồitheocửabiểnchạythẳngvềphíađông.Tuyểnđemquânđuổitheo,nhưngkhôngkịp.TháithảquânvàolàngBáiHạ,chémgiếtlungtung,trai,gái,già,trẻ,khôngsótlạimộtngười.Từkhidấycuộcbinhđaotớilúcnày,khôngchỗnàokhôngcónạnchémgiết,nhưngchưacóđâubịchémgiếtthảmhạinhưởđây.Lạinói,sautrậnthuaởsôngNgôĐồng,Nhưỡngmộtmìnhchạyvềphíađông,thuyềnbèvàđồquândụngbỏmấtgầnhết.ĐếnkhiđồnBáiHạbịvỡ,chúachạyvềHảiDương,lạicùngbọnLânvượtbiểntớiđấtQuảngYên,giảlàmkháchbuôn,chianhauởtrọtrongcácnhàdânởchâuVạnNinh(naylàđấtMóngCái(QuảngNinh)).Chẳngbaolâu,Lânvìcóviệcnhà,cáotừxinvề,ngườitheohầuchúachỉcònlạiMạnhKhuôngmàthôi.Sauđóhơnmộttháng,Khuônglạimắcbệnh,rồichết.Lúcbấygiờ,bêncạnhchúakhôngcòncóai,chúamộtmìnhsốnglẩnlútởvùngvenbiển,tìnhcảnhrấtlàđiêuđứng.Chúanghĩbụng:"Giầusangởkiếpphùsinh,đềulàcảnhmộng.Bởivậy,ngàyxưađãcóngườixinthềđờiđờiđừngsinhvàonhàđếvương...Phậtthươnghếtthảychúngsinhbịchìmđắmtrongbiểnkhổ.ócNgườithôngsuốt,ýkiếnNgườithôngsuốt,thậtnhưgươngsángmuônđời.TừlúctaởtrọđấtChươngĐứcđãcóýnghĩnhưthế.Bâygiờnênquayđầulạilàhơn".ThếrồichúaTrịnhgộtsạchmachướngởđời,tựxưnglàHảiđạtthiềnsư,dạokhắpcácchùaởvùngLạngSơn,CaoBằng.BấygiờcóngườihọctròđấtKinhBắctênlàVũKiền,chạyloạnlênởLạngSơn.MộthômKiềngặpHảiđạtthiềnsưởchùaTamGiáo,nhântronglúcđàmkinhthuyếtpháp,Kiềnngầmbiếtđólàchúa,bènbáovớibọnphiên

thầnởđólàHàQuốcKý,vàNguyễnKhắcTrần(cóbảnchéplàNguyễnKhắcLâm).Haingườibènvờnóilàcóviệclàmchay,đónHảiđạtthiềnsưvềnhà,rồiđuổihếtngườinhàramàbảovớinhàsưrằng:-Chúngtôinốiđờilàmbềtôiởchốnbiêncương.ởxavẫnmếnoaiđứccủatriềuđình,thườngchỉnghengườitanóivuaLêchúaTrịnhnhưởtrêntrời.Nếunhưthiênhạvôsự,bọnchúngtôilàmgìđượctrôngthấychúa.Chẳngmaynhànướccónạn,xechúaphảitớinơibiênải,thầndânaichẳngđaulòng.Lúcnàychínhlàdịpchokẻtrungthầnnghĩasĩratàilinhluân.VậychúngtôixinrướcchúavềởĐoànThành(tứcthànhtrấnLạngSơn),xướngnghĩacả,đểloviệchưngphục.Trôngnhờvàophúchồngcủachúa,thànhđượccônglớnthìmaychănglũtùtrưởngnhỏmọnởxứmọirợnàyđượcdựvàohàngcuốiởvânđài(VânĐài:Đàicaochạmmây,nơivuaMinh-đếnhàHánsaivẽhình28ngườicôngthần),ấylàýnguyệncủachúngtôi.Nhàsưnhắmmắtchắptay,khoanthaitrảlời:-SưgiànàyxuấtgiatheoPhật,khôngcandựgìđếnviệcđời.Cácôngchớcónhậnlầm,khiếnchođươnglúcyênlặng,lạisinhrabaonhiêunỗiphiềnnão.Trongthiênhạ,ailàvua,ailàchúa,đãcómệnhtrời;sưgiànàychỉbiếtmộtlọmộtbát,tuhànhởcửathiền,làmmônđồđứcPhậtNhưlaimàthôi.VũKiềnlúcấycũngthưarằng:-Thầntuychưađượcvàochầuphủchúa,nhưngkhiduhọcởkinhsưcũngđãtừngtrôngtrộmdungnhancủachúa.Ngườitrongnướccòncólòngấy,chúacũngkhôngnêntừchối.Thầnnghenói,nghiệpvươngphảikhónhọc,khôngthểngồiyênmàlàmnênđược.Bởivậy,QuangVõđãphảibạccảtócđầu,Tiênchúa(QuangVõlàvuađầunhàĐông-Hán.TiênchúatứcLưuBị,làvuanhàThụcđờiTam-quốc)thìphảimònhếtthịtvế.NhữngcơnnguyhiểmởQuếổvàBáiHạgầnđây,cũnggiốngviệcTuyThuỷ,HôĐàđờiHán(theoHánthư,saukhiHánvươnglàLưuBangvàochiếmBànhThành,SởvươnglàHạngVõđemquântrởvề,phátanquânHántrênsôngTuyThuỷvàvâyHánvươngbavòng,maygặpcógiólớnnổilên,thổitanquânSở,Hánvươngmớichạythoát.CũngtheoHánthư:KhivuaQuangVõđiđếntrạmKhúc-Dương,phíasaucóquânLươngVangtheođuổi,mọingườiđềukinhsợ,QuangVõchongườiđidòđườngthìhọnói,trướcmặtcósôngHôĐànướcchảymạnhlắm,khôngthểquađược.QuangVõlạibảoVươngBáđixemlại.VươngBáequânlínhhoảngsợ,bènnóidốilàởsôngbănggiáđóngrấtchắc,cóthểđiquađược.QuangVõbènbảoBáhộvệmìnhquasông,nhưngmớiquađượcmấyngườithìbăngđãtan.ởđây,mượnhaiđiểnnàyđểnóilàmnênnghiệplớnthếnàocũngphảitrảiquanhiềugiannan,nguyhiểmthìmớiđitớithànhcông),chỉvìkhôngnảnchí,khôngngãlòng,rốtcuộchọđãlàmnênnghiệplớn.Thầnchưatừngbaogiờthấyaiđườngđườnglàmộtvịvươnggiảmàlại

luivềlàmnhàsưnhànhạ.Xinchúahãynghĩlại!Nhàsưkhócvànói:-Cáicảnh"Thửly""Mạchtú"("Thửly"làmộtbàithơtrongKinhThinóivềcảnhcungđiệnnhàChubịtanhoangthànhraruộnglúa."MạchTú"làbàihátcủaCơtửnóivềviệcnhàThươngmấtnước,cungđiệnthànhruộngcấylúamạch.-ởđâychỉcảnhtangthươngcủahọTrịnh)ởđâucũngđềucảmđộng.Takhôngphảilàloàigỗđá,saokhôngcămhờn.Nhưngđãbiếtsứccủata,màvẫnkhôngthểdànhđượcvớitrời,nênđànhphảinínnhịnđểgiữlấymình,đâucòndámlàmcànđểlạilầmlẫnlầnnữa?Chúađãnóilộbảntướng,liềnbịmọingườivinlấymàbắtbuộcphảitruyềnsắclệnhrađểđiểmquân,thulương.BọnKývàTrầnđềulàkẻtầmthường,khôngnghiêmcấmnổithủhạ,đểchúnglàmbừanhữngviệcphipháp.Nhândânkhôngthểchịuđựngđược,họbènnổilênlàmloạn,giếtbọnKývàTrần,rồiđuổichúađi.ChúachạyvềđấtHữuLũng(naythuộcLạngSơn)rồitừđónấpnáutrongchốnnúirừng,cảnướckhôngcònthấymặtchúaởđâunữa.HọTrịnhtừTháivươnglàTrịnhKiểmthụphong,truyềnđếnThịnhvươnglàTrịnhSâm,vừađượctámđờithìxảyrabiếnloạn.RồiđếnĐoannamvươnglàTrịnhKhải,ánđôvươnglàTrịnhBồngthìnghiệpchúahết.Tấtcảtrướcsaugồm243năm(theoLịchtriềuhiếnchươnglạichíthìtấtcảlà248năm,gồm11đờichúa,kểtừTrịnhKiểmnămKỷhợi(1539)đếnTrịnhBồngnămBínhngọ(1786)).XéttrongđịakýchépvềđấtpháttíchcủatổtiênhọTrịnhcólờiđoánrằng:"Chẳngđếchẳngbá,quyềnnghiêngthiênhạ,truyềnđượctámđời,trongnhàdấyvạ".Xemthếđủbiết,cáilýhưngvongtuylàviệccủangười,màcũngtựcósốmệnhvậy.LạinóisaukhiChỉnhđưaTâySơnvàonước,dânchúngoánChỉnhthấuđếnxươngtuỷ.LúcChỉnhtấttảchạyvềNghệAn,ngườicảmộtxứaicũngmuốngiếtChỉnhchohảdạ.MayđượcvuaLêcóchỉvời,Chỉnhbènlấyviệcdấyquânrabảovệnhàvuamàthoátkhỏitainạn.RồiChỉnhlạiđượcnhàvuamởlòngtindùng,chonênmọingườitrongngoàichỉdámoánmàkhôngdámnói.Cácquanvănvõtrướckiachạytrốnrangoài,đềudấyquânvàlêntiếnggiếtChỉnh.Chỉnhmượnnhàvuađểsaikhiếncảnước,tựtiệnlàmoailàmphúc,luônluônđemquânđitrừkhửnhữngngườimuốnlàmhạimình.Thếrồi,bắtTrọngTế,giếtPhùngCơ,đemquânđánhmãiánđôvương,làmchovươngphảichạytrốnlangthangkhôngdámvềkinh.ViệcChỉnhlàmphầnnhiềulàcànbậy,nhưngđụngđâulàthắngđấy,nênchẳngaibiếtlàmthếnào.Vìthế,Chỉnhcàngngàycànglàmlắmđiềubạongược,Chỉnhtựchorằngngườiđờichẳngaibằngmình.ThậmchíChỉnhcoinhàvuanhưđứatrẻcon,khibảolàmthếnày,khibảolàmthếkia,không

cònkiêngsợgìcả.BụngChỉnhcònedè,chỉmộtBắcbìnhvươngmàthôi.Chỉnhthườngnóiriêngvớingườithântínrằng:-BắcbìnhvươnglàngườianhhùnghàokiệtởmiềnNamtacũngkhôngthua.Hắnquỷquyệthơnta,nhưngtakhônngoanhơnhắn.Nămtrướctatừngcộngsựvớihắn,nênngàynayhãynhườnghắnmộtnướccờ,đợikhitrongnướctạmyên,tasẽchuyêntâmloviệcphươngNam.Lúcđótacóthểtậphợpbinhmã,cùnghắngiaophongtrongmộttrậnlớnlao.Đãtrừkhửđượcvậtngăntrởrồi,thìtừdảiđèoNgangtrởvềNam,lạilàbờcõicủanướcnhà.NayTrầnbìnhchươngvàoNambànviệcbờcõi,dùbấtđắcdĩmàphảinhườngđấtNghệAnchohọ,thìcũngnhưcáimưukhônxưanướcTấnđemngọcbíchvàngựatốtđútchonướcNgu,HánCaotổđemđấtQuanTrungnhườngchoHạngVũđấythôi(thờiXuânthu,nướcTấnlấyngựahayvàngọcquýđútlótchonướcNguđểmượnđườngsangđánhnướcQuắc;đếnkhidiệtđượcnướcQuắcrồi,TấnliềnquaylạidiệtluôncảnướcNgu,thulạingựavàngọcđãbiếu-việcHánCao-tổcũngtươngtự,tạmnhườngđấtQuanTrungchoHạngVũrồisaulạilấylại).Đúngnhưlờisáchxưađãnói:"Địnhlấycủanóhãytạmchonó"(câunàynguyênvănchữHánlà"Tươngdụcthủchitấtcôdữchi"TrongĐạođứckinhcủaLãoTửcũngcócâutươngtựlà:"Tươngdụcđoạtchi,tấtcôdữchi"(muốnchiếmđoạtcủanó,hãytạmchonó).CóthểtácgiảdẫncâunàylàthoátthaitừcâucủaLãoTử).Điềuđóngườithườngkhôngthểbiếtđược!Vìthế,đốivớiviệcNghệAn,Chỉnhmớidùnglễvậtnhiều,lờinóingọt,mongsaochođượcvôsự;lạiđemhếtnhữngđiềuuỷkhúctronglòngmàdặndòTrầnCôngXán.Chỉnhchorằngchuyếnđiấythếnàocũngdẹpyênđượcviệcbinhđao,nênkhôngcònđểýđếnviệcquânlữvàviệcbờcõinữa.KhôngngờrằngBắcbìnhvươnglậptâmbắtChỉnhđãlâu,nhưngcơmưugiấukínquánênChỉnhkhôngbiết.HoặccóngườinhắcđếnviệcbiêncươngthìChỉnhcũngxemthường,cholàkẻhiếusựđoánmòhaycholàtinđồnnhảmngoàiđườngsámàthôi.Tớilúcsứbộchếtđắmởbiển,nhiềungườitrongtriềubảođólàdoBắcbìnhvươngsợlộviệctranhchấpởmiềnNammàgiếtngầmđi,khinộibiếnđãyên,thếnàohọcũngsẽmưuđồđánhta;Chỉnhcũngvẫnkhôngcholàphải...SaukhiBắcbìnhvươngđãhoàvớivuaTâySơn(theocáctàiliệulịchsử,thìhaianhemNguyễnNhạc,NguyễnHuệgiảnghoàvớinhauởthànhQuiNhơn(NghĩaBình)liềntrởvềPhúXuânmởđạihộicáctướngmàbảohọrằng:"NguyễnChỉnhlàngườiđãchết,talạivẽmặtvẽmàycho.NayhắnbaynhảyởBắcHà,phòvuaLêđểsaikhiếncảnước.Đãkhônglođềnđápơntamàcònđịnhcắnlại,mưuđồgiànhđấtNghệAn,đặtlàmmộttrấnquantrọng,đểbắtchướcviệcchúaTrịnhxâmlấnphươngNamngàyxưa.Thằnggiặcấythậtđánggiết.Khôngbiếthắnđãsắpsẵnđượcbaonhiêubinhmã,cóthểđánhnhauvớitađượcmộttrậnhaykhông?"

Tứcthì,BắcbìnhvươngsaibọnNgôVănSở,PhanVănLân,kéoquânraNghệAn,họpcùngVõVănNhậmtínhviệcđánhdẹpphươngBắc.TiếpđólạichoVõVănNhậmlĩnhấntiếtchế,cáctướngđềuphảiởdướiquyền.Khisắpđặtđãxong,Bắcbìnhvươnghạlệnhgiụchọtiếnquân.BấygiờđúngvàothángmườimộtmùađôngnămĐinhvị(1787).KhiVănNhậmkéoquânquaThổSơn,trấnthủThanhHoalàLêDuậtkhôngdámchốngcự,rútquânluigiữTrinhGiang(sôngTrinhGiangthuộcxãTrinhSơn,huyệnHoằngHoá,ThanhHoá),rồichongườiphingựavềkinhcáocấp.Tincáocấpmộtngàyđếnchínlần,làmchokinhthànhnhaolên,nhântìnhtanrã,vộivàngmangxách,bồngbếnhaurangoàithànhđểtrốntránh:phốphườngđềuđóngcửathôibuônbánđườngsácũngítngườiđilại,trongchốnđàisảnhchỉcònngườicóchứcvụởlạimàthôi.VuaLêsaicácquancùnghọpởdinhcủaChỉnhđểbàncáchđánhgiữ.Chỉnhnói:-ĐờinhàTấn,khiquânnhàTầnậpđếnbờcõi,TạAnvẫncườinóinhưthường;đờiTống,khiquânKhiếtĐanvàosâutrongnước,KhấuChuẩnvẫnđiềmnhiênnhưkhông.Cácvịđạithần,cầnphảitrấntĩnh,khôngnêntựmìnhbốirốitrước,chỉtổlàmcholunglaylòngngười.ChứctráchcủaLêDuậtlàgiữđấtđai,thấygiặcđếnkhôngthểkhôngbáocáo,nhưngycũnglàmộttaytướnggiỏi.VõVănNhậmvịtấtđãdễdàngnuốtsốngđượcy.Vảchăng,sôngTrinhGiang,sôngThanhQuyết(sôngThanhQuyếttứckhúcsôngĐáythuộchuyệnGiaViễn,NinhBình(HàNamNinh)),sôngsâunướclạnh,dùcóthiênbinhvạnmãchưadễđãvượtquađượcmộtcáchyênổn.Côngviệcđánhhaygiữ,đãcóđịnhcục,làmgìmàphảiluốngcuống.QuanphóđôngựsửlàNguyễnĐìnhGiảnnói:-ThanhHoalàđất"thangmộc",lăngtẩmmấytriềuđềuởđấy.NayngườiTâySơntớiđánh,cảvùngTĩnhGiađãbịchiếmmất,còncácvùngThiệuThiên,HàTrungđềuthànhchiếntrường,xãtắcnguynhưtreotrênsợitóc.Ônglàmvịquanđầutriều,binhquyềnởtrongtay,địnhcụcthếnào,thửnóirachorõràng,đểchúngtôiđềuđemhếtýkiếnnôngcạn,cùngôngloliệu.Việcthiênhạkhôngphảilàchuyệnriêngmộtnhà,saokhôngnóichomọingườiđềubiết?NgàyxưangườiNguyêncườingườiTốngrằng:"Đợikhichúngbaybànbạcổnthoảthìtađãquasôngrồi".Naykhôngloliệuchosớm,chờkhiquângiặcđãđếnôCầuDềnthìgiảsửTạAn,KhấuChuẩn(TạAn,ngườiđờiTấn,làmĐạiđôđốc,cótàichỉhuy,đãcứunguychokinhđôtronglúcđangbịhàngtrămvạnquânBồKiênuyhiếp.-KhấuChuẩn,ngườiđờiTống,khiquânKhiếtĐanxâmphạmbờcõi,đượcvuaChânTônggiaochochỉhuyquânsự,ôngđãdùngkếbuộcđịchphảirútvềnước)cósốnglại,họcũngkhôngthểtrấntĩnhđược!NinhTốnvàNguyễnBáLan(cóbảnchépNguyễnNhuận)cũngđềunói:-Quanngựsửnóirấtđúng.

NgàythườngChỉnhquendùngmiệnglưỡiđểlấnátngườita,ngườitacũngsợkhíthếcủay,nênkhôngdámtranhcãilại.Nhưnglúcấy,tintứcvềquânđịchgấprútđưađến,trongbụngrốibeng,lạibịGiảnbẻ,nênChỉnhchưabiếttrảlờirasao.QuanbìnhchươngPhanLêPhiênnói:-Khôngcầnnóinhiều,quângiặcđếnchỉcóđánhmàthôi.Bộhạcủaông,ngườinàocóthểlàmtướng,xintâuvớihoàngthượngcholàmtướng;toàXumậtsẽcấpbinhbài,toàĐộchisẽcấplươngthực,ngàynayvàobáimạng,ngàymaitứctốclênđường,khôngthểchậmtrễ!Chỉnhnói:-ýtôicũngvậy,nóitrấntĩnhlànghĩanhưthế!ChỉnhliềntâuvuachoNguyễnNhưTháilàmthốnglĩnh,NinhTốnlàmthamtánquânvụ,đemquâncùnghọpvớiDuật,chốngđịchởtrấnThanhHoa.Lạinói,DuậtđóngquânởTrinhGiang,Nhậmbènsaingườiđếnbáorằng:-Ngàymaiđạiquânquasông,ngươidámđánhnhauthìbàytrậnchờđợi.Nếukhôngcóthểđánhnhauthìmaumautớiđầuhàng.LúcđóNhậmđóngquânởphíanamTrinhGiang,trướctiênsaiNgôVănSởđemquânmentheochânnúiđivềphíatây,cấtlẻnquasôngTấtMã,đánhúpphíasauquânDuật.Duậtkhônghềbiết,tốihômấyrútquânchạycảđêm;hômsautớiCaoLũng,đãthấyquânSởởđấy,quânDuậtsợhãi,chạytantácratứphía.DuậtbịquânSởgiếtchết.Khígiới,lươngthực,hếtthảyđềubịđịchthulượm.QuânNguyễnNhưTháiđiđếnChâuCầu(naylàthịxãPhủLý,HàNam(HàNamNinh)),nghetinDuậtđãthuavàchết,vộigọiNinhTốncùngbàn,Tốnnói:-Binhphápdạyrằng:"Tranhđượcnúithìthắng,giữchỗhiểmthìvững".GiữaThanhHoanộivàThanhHoangoạicónúiTamĐiệp(tụcgọilànúiBaDội,ởchỗgiápgiớigiữaThanhHoávàNinhBìnhngàynay)ngăncách,ấylàchỗtrờiđấtxâydựng,rấtlàhiểmyếu.Tanêntiếnquângấpđểgiữlấy,chớđểquângiặcchiếmtrước.ĐượcnhưvậythìtừTrườngYên(tênphủ,sauđổilàYên-Khánh,thuộcNinhBình(HàNamNinh))vềbắccònlàcủamình.NếunúiTamĐiệpmàmất,thìlộNamSơnthênhthangvớinhữngcánhđồngbằngphẳngrộngrãi,ekhótranhnhauvớigiặc,việcnướcsẽkhôngthểlàmthếnàođượcnữa.Tháicholàphải,lậptứcchỉnhđốnđộingũ,đangđêmgấprúttiếnquân.Mờsáng,quânTháiquasôngGiảnKhẩu(tứcsôngGián,cũngthuộcNinhBình(HàNamNinh))thìnghetinquânNhậmđãvượtquanúiTamĐiệp,PhanVănLânđãđemquântuyểnphongđóngởHàmMai(cósáchchéplàĐaMai),cáchđấychỉcóvàidặm.Tháivỗngựckêutomấytiếng,rồiđemquânbàytrậntrênbờsôngGiảnđểchờđịch.QuânTâySơnđến,chiahaingảđánhkẹpvào.QuânTháilẻloikhôngcó

quâncứuviện,cốsứcđánhnhautừsángđếntrưa,tênđạnđềuhếtsạch.Bọnlínhởđằngtrướctrởgiáohàngđịch.Tháibiếtthếkhôngthểchốngnổi,bèncùngvàichụcngườibộthuộc,phingựachạyvềphíabắc.Quânđịchđuổitheo,bắnchếthết.NinhTốnchạytrốnvàonhàdân,đượcthoátnạn.VănNhậmđãthắngtrận,tứcthìdẫnquântiếnlên.Chỉnhđangănthìtinbáođếnnơi,luốngcuốngvứtđũa,chạyvộivàonhà,gọiHữuDuvàbảo:-Chiếntướngcủatachỉcóbốnngười.TháivàDuậtchẳngmaychếtrồi.TuyểnởSơnNam,ThướcởKinhBắc,gọivềkhôngkịp.Tìnhthếgấprúttaphảitựracầmquân.Connênsắpđủbinhlính,lươngthực,cùngđivớita.Quâncha,concùngdốcmộtlòngmớicóthểnênviệcđược.Dunói:-Sáchcócâu:"Thờchaphảihếtsức,thờvuaphảiliềumình".Conxinđitrước,đánhvớigiặcmộttrậnlớn,khôngdámđểchovuavàchaphảilovìgiặc.Chacứđithongthảmàđốcthúcviệcchiếntrận,consẽlấyđầuthằngVõVănNhậmđemvềchochaxem.LúcChỉnhsắprađi,ngườihầuyêunắmvạtáocủaymànói:-Thiếpngheđâucácquantrongtriềuđềuđãđemvợconđitrốntrướcrồi,đàisảnhhiệnbỏkhôngtấtcả.Bâygiờquanlớnlạirađánhgiặc,tướngsĩcũngđềutheođihết,riêngthiếpởđâymộtmình,chịulàmsaođược?Vậyxinchothiếpmộtchiếckiệunhỏđểthiếpđitheoquanlớn.Chỉnhnói:-Trongvòngtênđạn,khôngphảinơiđànbànênđi,đừnglàmchongườitathêmrốiruộtnữa!RồiChỉnhtựmìnhvàocungđiệntâuxinxuấtquân.VuabènngựrađiệnCần-chánh,truyềnchỉbantiếtviệt(tức"phùtiết"và"phủviệt".Phùtiết:vậtlàmtin,thườnglàmbằngthanhtreviếtchữvàođó,rồichẻđôimỗingườigiữmộtnửa,saukháplạiđểlàmtin.Cũngcókhilàmbằngvàng,ngọchoặcgỗ...Phủviệt:lưỡibúa.Đờixưakhiđạitướngratrậnđượcvuabantiếtviệtđểtraoquyềnhạnvàlàmtin)choChỉnhvàdụrằng:-Trẫmdựavàoôngnhưdựabứctrườngthành.Chuyếnđinàyquanhệđếnsựannguycủanhànước.Nhấtthiếtchớcókhinhgiặcđánhtràn,phảituỳcơmàlàm,mauđưatinthắngtrậnvềđểyênlòngtrẫm!Chỉnhtâu:-Thầnđãbiếtrõtìnhhìnhcủagiặc.VõVănNhậmmạnhmàkhôngcómưukhôn,làmtỳtướngthìdưsức,màlàmchủtướngthìkhôngđủtài.Ngàythườnghắnvẫnsợthần,naythấythần,naythấythầnđến,chắclàkhôngdámchốngchọi.Thầnchỉlấykhíthếmàđènén,khôngcầnphảiđánhcũngthắng.Chuyếnđinày,khôngquánămngày,sẽcóthưtrạmtâutinthắngtrận,xinbệhạchớlo!Tâuxong,Chỉnhbáitừmàra.VuaLêthânhànhtiễnđếnngoàicửaĐoan

môn,rồisaicáchoàngthânvàtrămquantiễnđưarangoàikinhthành.ChỉnhđemquânđếntrạmHoàngMai(naythuộcngoạithànhHàNội),saiHữuDulĩnhcácđộiquâncủacơNgũ-nhuệđitrước.DuđiđếnsôngThanhQuyết,liềnđắpluỹđấtchạytheobờsông,chiađồnmàcốthủ.Lúcbấygiờ,khítrờirétbuốt,quânlínhcủaDuđêmngủgiữatrời,túmnămtụmbađốtcủiđểsưởi.Quânđituầncủađịchtrôngvàoánhlửa,thấyrõtấtcả,bènvềbáovớiVănNhậm.Nhậmchoquâncưỡibè,sangthẳngbãisông,ngầmbắnxuyênquacáckhehởtrênbờluỹ,nhắmchỗcólửalàmđích,bắnphátnàotrúngphátấy.Quânởtrongluỹhoảngsợ,bốirối,tựnhiêntanvỡ,DurútquânvềgiữChâuCầu.Quânsĩmườiphầnchỉcònhaiba,khôngdámđónđánh,cũngkhôngdámchạyvề,phảivừaluivừadừngđểđợihậuquân(sựkiệnnày,Cươngmụcchéphơikhác;thuyềnsúngđạncủaDuđậuởbờbắcsông,khôngphòngbịgì:nửađêmquânTâySơnngầmbơisang,buộcthừngvàocácthuyềncủaDu,rồikéovềphíabờnam,tướcđoạthếtsúngđạndođóDuthua...).Lạinói,ChỉnhđemquânđếntrạmBìnhVọng(tụcgọilàngBằng,thuộcThườngTín,HàĐông(HàSơnBình)),tạmdừnglạinghỉ.Chợtthấygiónamthổivùvù,cóđámmâyđenchạysuốttừtâynamđến.Chỉnhngồitrongkiệu,giởsáchbóiraxem,vừagặpmộtquẻ,cólờiđoánrằng:"Nướccógiặclớn,nguyênnhungthuatrận",Chỉnhtỏýbuồnrầu,đanglúctrầmngâmnghĩngợi,thìnhlìnhlạicóđànongrừngvovobayđến,đuanhauđốtvàocổChỉnh.Chỉnhgiậtmìnhngãxuống,sựcnghĩtoànlàđiềmgở,chầnchừkhôngmuốntiếnquân.Chốclát,thấyquânbạitrậncủaDutantácchạyvềnói:-Quântađãvỡ,quângiặcđuổitheosắpsửađếnnơi!Chỉnhnghenói,mặtmàythấtsắc,tiếnluihaiđườngđềukhókhăn.Tướngsĩ,bộhạcũngđềumấtvía,đuanhaunói:"Thếgiặcrấtmạnh,chưathểgiaotranhvớichúngđược.Kinhthànhítquân,khómàgiữnổi.Chibằngdẫnquânvề,luigiữđấtKinhBắc,chặnngangsôngNhĩHàchovững;rồisausẽtừtừtínhchướccôngthủ,thếlàtiệnhơn".Chỉnhnghetheo.Saumộtlúc,HữuDuđến,Chỉnhkéoquântứctốcvềkinh.Xẩmtối,vừavềtớithành,ChỉnhliềnbảoquanthamtrichínhsựlàNguyễnKhuêvàotâuvớivua,xinđếnngàymai,xagiáđisangKinhBắc(theoCươngmụcthìvuaLêchogọimấylầnnhưngChỉnhkhôngđến,cuốicùngmớichoNguyễnKhuêđếnthay...).RồiChỉnhvàothẳnglượngphủlàchỗmìnhở,sắpxếphànhtrang,saingườihộvệvợcongiathuộcsangsôngtrước.LínhKimngôbiếtchuyện,vộivàngvàođiệntâuvớivuarằng:"GiaquyếnôngBằngđirồi!"VuaLêlậtđậtchạyđếndinhcủaChỉnh.LúcbấygiờChỉnhđangchạyđichạylạitrướcsân,dặndònhữngngườirađi.VuacầmlấytayChỉnhmàhỏi:

-Sựthểđãđếnthếnàythìlàmthếnnào?Chỉnhthấyvua,thẹnthùng,runsợ,bènlạymàthưarằng:-Bệhạgiaonướcchothần,thầnkhôngxứngđángvớichứcvị,làmlầmlỡviệcnước,tộiấykhôngdámchốicãi:haimặttâynamkinhsư,khôngcòncógìđểnươngtựa,thànhtrìcũngchưađàođắp,chỉcócửaômàthôi.Quângiặcthừathắngruổidài,khôngcóthànhluỹnàongăncản;đánhthìkhôngđược,giữcũngkhôngxong,lấygìđểbảođảmchođượctoànvẹn?Naybệhạhãynênđisangphươngbắc,đểlotínhcôngviệcsaunày.Quângiặctừxađếnđãmệtnhọc,lạibịsônglớnngăntrở,thếnàocũngkhôngdámđuổita.Trongkhoảngmườingày,tađượcthưthả,rồisẽlosâutínhxa,hálạikhôngcócơhộitốtđểkhôiphục?Bệhạhãyvềcung,tâuvớihoàngtháihậu,xinđưatừgiá(xecủamẹvua)đitrước,thầnsẽthânđemlínhvàvoiđợiởbếnsông.Dứtlời,Chỉnhnhớnnhácđảomắtngóquanhmộtlượt,rồiđi.Vuacũnglậptứcđibộvềcung.Trênđường,đãthấydânchúngdắtdíunhaucùngchạy.Bọnvôloạithừacơcướpgiật,tiếngkêukhócoaioái.Cókẻgiữlấyvua,sờnắntronglưngkhôngcógì,mớithachođi.VuavộivàngđivềphíacửaChuTước,rồivàocửaTảKhúc.Vừatớinơiđãnghetháihậuvàcácphitầntìmnhàvuakhôngthấy,đanggọiluônmiệng:"Thừadư(chỉnhàvua)ởđâu?".Vuavộitrảlời:"ởđây!ởđây!".Rồinhàvualậptứcgọilínhthịvệ,nhưngchỉđượcmườibảy,mườitámngười,cònthìđềulẩntrốnkhôngđến.Vuavộivàngsailấyvõngđòntrecángtháihậuvànguyêntử(conđầucủavuamàchưalậplàmtháitửthìgọilànguyêntử)đi.Cáctônthấtvàphitầnđềuphảiđibộ.Nhữngđồngựdụngchỉkhênhđiđượcbốnhòm,cònbaonhiêuđềubỏlạitrongđiện.Nhữngđồriêngtâycùngquầnáoquíbáucủabọnthịvệ,cũngđềubỏrơidầnởdọcđường.Đếnbếnsông,phảigiànhgiậtlấyđòmàqua,bấtcứkẻsangngườihèn,aimạnhthìđượcquasôngtrước.ởtrongbãicát,mọingườigiẫmđạplẫnnhau,cóngườibịngãrồibịxéođếnchết.Cáctayláiđòchèokhôngkịp,hoặccóthuyềnvìchởnặngquámàbịđắm.Tiếngkêukhócvangtrờiđộngđất.Kinhthànhrốiloạnlungtung.Bọnvôloạiùavàotrongcung,phủ,cướpbócbừaphứa.Nhưngnhữngvậtlấyđược,chúngcũngkhôngdámchuyênchởrangoàithành,màphảigiấuởcácphố.Gầntối,VõVănNhậmđếnnơiđemquânvàothànhthìthấycungđiện,khotàngchỉcòntrơlạixácnhàkhôngmàthôi.Nhậmnói:-Vàochợcònđượccáikim,huốngchilàvàomộtnước.TangheđấtBắcHàgiàucó,saolạisạchtrơnthếnày?Taởxađếnmàlạikhôngkiếmđượcmộtđồngtiềnnàođưavềthìnóiraconnítcũngkhôngngheđược.NgàyhômsauNhậmbènthảlínhlùngkhắpcácnhàdânởphườngphố,lấyđượccủabáurấtnhiều,đếncảcủatưcũngđềulấyhết.Cóngườidânđếncửaquânkêurằng:

-Đờixưahànhquân,khônghềchạmđếnmộtmảymaycủadân.Cóngườilấylấycáinóncủadânđểcheáogiápcủaquan,cũngkhôngdungthứ.Saonaydângianlạibịhạiđếnnhưthế?Nhậmquátto:-NhữngvậtquântalùngđượcđềulàtàisảntrongcungphủnhàLê,phảiđâulàcủanhàdân?Chẳngquachúngbaynhânlúcrốiloạn,tranhnhauăntrộm,đạiquânậpđến,khôngkịpcấtgiấuđấythôi.Thằngnàychínhlàbèđảngcủabọncônđồ,khôngthểthathứđược!Lậptức,Nhậmsaiđiệungườiấyrachém.Dođó,dânchúngrấtsợ,khôngcònaidámkêucagìnữa.Lạinói,chaconChỉnhcùngcácquantheovuachạysangphươngbắc.Vìsợquânđịchđuổikịp,ainấychạysấpchạyngửa,ngườinọníuáongườikia,chẳngcònrathểthốnggìcả.ChậptốithìvuatôinhàLêđếntrấnKinhBắc.GặplúctrấnthủlàNguyễnCảnhThướcmưuđồlàmphản,mượncớốmkhôngchầuvua.Chỉnhtới,quởtráchgắtgao,Thướcmớimiễncưỡngrayếtkiến.Lúcấy,dọcđườngquânlínhđãbỏtrốnquánửa.Chỉnhrấtlo,liềnkiểmđiểmsốlínhcònlại,ưubinhvànhấtbinh(línhtuyểnởbốntrấn)chỉcònhơnbốntrămbamươingười,ngựahơnsáuchụccon,Chỉnhđemquânđitrước,quasôngNhưNguyệt(tứcsôngCầu(HàBắc)),đóngđồnởnúiTamTằng(naythuộcHàBắc),tựmìnhđốcsuấtquânlínhđắpluỹ,cắmrào,rồisaiThướchộvệnhàvuađếnsau.Chỉnhđirồi,vuavàtháihậuchờđợibênsông,lâumãichẳngthấythuyền,liềnchogọiThướcđếnhỏi.Thướctâu:-Cácthuyềnđềukhôngởđây,bệhạmuốnsangsônggấpthìxinchothầnítnhiềuvànglụa,mớicóthểthuêđược.Nếukhông,dẫuđếnsángmaicũngvẫnởđây.Giảsửquângiặcđuổiđến,thầnxindùngthùnggỗđểđưabệhạquasông.Nhưngchỉenhữngđồngựdụngkhôngthểgiữđượcmàthôi.Vuanói:-Trẫmcócảthiênhạcònkhônggiữđược,bâygiờlạicòntiếccáigìnữa.TứcthìnhàvuasaimởhòmchoThướcxem.Tronghòmchỉcócondấutruyềnquốcvàbốnmươilạngvàngmàthôi.Vuanói:-Tuỳnhàngươimuốnlấygìthìlấy.Thướcnói:-Độiơnbệhạbancho,thầnxinchiamộtnửa.VuachoThướctấtcả.Thướcliềngọiláiđòđưathuyềnđếnbến,chởnhàvuavàđámngườicùngđiquasông.Khivuađãlênbờ,Thướclạichongườiđuổitheo,lộtchiếcngựbàovuađangmặc.Vuaứanướcmắt,cởingựbàotraochochúng,rồichạyvềnúiNhưThiết.

Vuaxinvớitháihậurằng:-Contàiđứckémcỏi,khôngđủlàmchủthầnkhí(trỏngôivua),lạikhôngsànhsỏitrongviệcxétngười,bịNguyễnHữuChỉnhlàmlầmlỡ,đếnnỗikinhthànhthấtthủ,phiêubạtrangoài,đểgâymốilochothánhmẫu.Bâygiờtrèoleoởchốnnúirừng,nayđâymaiđó,tìnhthếnàykhôngchắcđãsumhọpmộtnhàđược.Đãthếlạicòndắtdíunhiềungườiđitheo,sợgiặcdòbiết,sẽsinhrataibiếnbấtngờ.Conđãnghĩđinghĩlại,chỉcóviênđốcđồngtrấnCaoBằngNguyễnHuyTúclàngườitrunghậucóthểnươngnhờđược.VậyxinthánhmẫuhãytạmlênCaoBằng,nơiđóđườngđấtxaxôi,quângiặckhôngthểphútchốcđitớiđược.ởđó,côngviệcnênchăngthếnào,conxinviếtbứcthủthưgiaochoTúc.Đếnnhưviệcsớmkhuyahầuhạ,emconcóthểthaycon.Dámxinthánhmẫutạmyênlòng,đểconởđâyngầmloviệckhôiphục,ngõhầucóthểchuộcđượctộilỗi.Tháihậunói:-Trờiđãkhônggiúpxãtắc,giànàysốngchẳngbằngchết,nguyệnlấymảnhđấtởnúinàylàmnơichôncấthàicốt,chớcònphảitrèononvượtsuốilàmchinữachokhổ?Vuarậpđầuchảymáu,mãikhôngdậy.Cácquancũngcónhiềungườikhuyêngiải.Tháihậumớiưngý.Rồiđó,emvualàQuang,thịthầnlàQuýnhcùngbọntônthấthơnbachụcngườiđềutheotháihậuđilênCaoBằng.Hômsau,vuasanghuyệnYênDũng(naythuộctỉnhHàBắc),vănthầnđitheochỉcónămsáungườilàbọnNguyễnĐìnhGiản,PhạmĐìnhDư,ChuDoãnLệ,VũTrinh,TrươngĐăngQuỹmàthôi.Vừalúcấy,VõVănNhậmsaibộtướnglàNguyễnVănHoàđuổikịpNguyễnHữuChỉnh.HaibênđánhnhauởnúiTamTằng.HữuDumúađaođánhmạnh,giếtvàichụcquânđịch.Hoàchiamộtđộikỳbinhvòngrasaunúiđánhúp.QuânChỉnhrốiloạn,tựnhiêntanvỡ.HữuDuchốngcựkhôngnổi,chếtởtrướctrận.ThamtrichínhsựlàNguyễnKhuêcũngbịđịchgiết.Chỉnhlênngựanhằmhướngbắcmàchạy,ngựangã,bịquânđịchđuổikịp,chúngtranhnhauchĩagiáochựcđâm.Chỉnhvộikêuto:-Xincứbắtsốngmàđemdâng!QuânđịchbèntróiChỉnhlại,bỏcũiđưavềkinh.ChỉnhxingặpVănNhậmđểnóimộtlời.Nhậmkhôngcho,saingườikểtộiChỉnhrằng:MàyvốnlàtôichúaTrịnh,phảnchủmàvềvớichúngtaođểmưuđồdiệthọTrịnh;rồilạiphảnchúngtaovềBắc,lừadốivuaLê,chiếmlấyngôicả,tựtiệnlàmoailàmphúc,ngầmngầmlomưulấncướpđểtranhgiànhvớichủtao.Xétcuộcđờicủamày,toànhọcthóicũcủaquângiặcloạn,phảiphanhganruộtmàyra,bỏhếtnhữngcáidơbẩn,đểngườiBắclấymàylàmrăn!RồiNhậmbảophanhthâyChỉnh,thảchochóănthịt.

Trongtrậnấy,HoàtuybắtđượcChỉnh,nhưngchưabắtđượcvuaLê,Hoàthảquânlùngmãikhôngđược,bènngấmngầmsaingườidòtìmtungtích.VuaLênghetinsợquá,liềnchạytrốnvàovùngnúiBảoLộc(naythuộchuyệnLạngGiang,HàBắc).Lạinói,trướckiaLândươnghầutàPhạmTônLântheoánđôvươngchạyraYênQuảng,rồivìcóviệcphảicáotừvềnhà;nhânđóLânmưuđồchiêudụquânlínhđểgiúpchúaTrịnh,nhưngvềsaukhôngbiếtchúaởđâu,bènnươngnhờvàongườihàomụchuyệnYênDũng,làNguyễnTrọngLinh(CươngmụcchéplàDươngĐìnhTuấn,ngườihuyệnYênThế,BắcGiang(HàBắc)).Lúcấy,nghetinvuaởvùngBảoLộc,LânbènnóivớiLinhcùngnhauđiđónvuavề.RồihọđốcsuấtnhândânbảytổngthuộchuyệnYênDũng,đắpluỹởphíabắcsôngNguyệtĐức(tứcsôngCầu(HàBắc)),chốngnhauvớiHoà.Hoàđánhkhôngđược.Nhậmphảitựmìnhdẫnđạiquânđến,đêmngàyđánhrấtdữ.QuânLinhthuatrận.LinhdắtvuaLêchạytrốn.EmLinhlàLungbịNhậmbắtsống.NhậmkhônggiếtmàsaiđemthưdụLinh,bảophảinộpvuaLê,đạilượcnóirằng:"TôivângmệnhraBắc,chỉgiếtgiặcChỉnh,khôngcangìđếntựhoàngnhàLê.Tựhoànglàngườicủachúathượnglậpnên,bịgiặckèmđi,cùngchạyvớichúng.Loàicáovốnhayngờvực,vẫnmêkhôngchịuquayvề;bọngựadámchốngbánhxe,nênphảiđemquântớiđánh.Naynếubiếthốimàvềngay,còncóthểchuộcđượclỗitrước.Nếukhông,thìsẽtìmngườikhácđểcoiviệcnước.Ngôichủtểđãcóngười,thìtựhoàngkhôngcònngàytrởvềnữa,màlũcácngươirồicũngbịvạlây".Linhnhậnđượcthư,dùngdằngchưaquyết,lạisaiLungvềbáovớiNhậmrằng:"Saukhibịthua,mỗingườibỏchạymộtngả,thậtkhôngrõvuaLêởđâu.Xinchophépmươingàyđểđitìmkiếm,rồisẽtựđến".ĐìnhGiảnbiếtchuyệnấy,bèntâuriêngvớivuaLêrằng:-AnhemLinhkhôngthểtincậyđược.CácôngĐinhDư,DoãnLệ,VũTrinhđềulàngườiKinhBắc,nênkípsaiđichiêudụlấyquânđểtựvệ,rồidờixagiáđếnphủThuậnAn(naylàhuyệnThuậnThành,HàBắc).CòncácôngĐăngQuỹ,VănLânđềulàngườiSơnNam,cũngnênsaivềbảnquánmộquân,chờlệnhtrưngphát.VuaLênghelời,saimọingườichiangảmàđilàmviệc,chỉđểĐìnhGiảnởlạihộgiá.VuaLêngấmngầmtớihuyệnGiaBình(naylàhuyệnGiaLương,HàBắc),vờitiếnsĩlàTrầnDanhán,đếnhỏivềtìnhhìnhvùngđó.ántâu:-ThổhàophươngbắcđâycóTrầnQuangChâu,nguyênlàxãtrưởngxãKênhThan,làngườidũngcảmmàlạicósứcmạnh.Trướcđâynhânkhiloạn,Châutụtậpđinhtráng,đểgiữxómlàng.TronghuyệnnơinàocókẻcướpthìChâuliềnđemquânđếncứu.Trộmcướpkhôngdámđụngchạm

đến,cảhuyệnyênổn,họbènbầuChâulàmchứchuyệntrưởng.Cólúc,Châuváccàybừa,giảdạnglàmngườinôngphu,hễgặplínhTâySơnlàđánhchếtliền.QuânTâySơnluônluônbịChâugiếthại,rănnhaukhôngdámxâmphạmđếnbờcõihuyệnnày.VănNhậmnghetingiậnlắm,địnhđemquânđếnbắtChâu.ChâubèntrốnvàovùngChíLinh,PhượngNhãn(ChíLinhthuộcHảiDương(HảiHưng).PhượngNhãnnaysápnhậpvàohuyệnYênDũng,HàBắc),chiêumộdũngsĩ,chốngnhauvớiđịch.Ngườiởhaivùngđôngbắc,theovềvớiChâumỗingàymộtnhiều.ChâuthườngchongườidòlanơiởcủaquânTâySơn,rồiđêmđếnđemquânđigấptớinơi,đánhúpgiếtchết.QuâncủaChâukhiẩn,khihiệnnhưthần,đánhđâulàthắngđấy.QuânTâySơnchẳnglàmgìđược.Châuvẫnmuốnkhởinghĩa,nhưngchưacóailàmchủ.VậyxinđưaláthưcủabệhạđiđểchiêudụChâu,chắclàChâusẽđếnngay.Vuanói:-Vậynhàngươihãysaingườiđiđi!Châunghetin,mừnglắm,nóivớimọingười:-Quântanayđãcódanhnghĩarồi!ChâubènđemquânđếnđónvuaLê,vuatôigặpnhaurấtlàvuimừng.Vuanói:-Ngheđồnnhàngươidùngbinhrấthùngdũng,nayquângiặctụtậpởvùngBảoKhảmchừnghaitrămtên,nếungươicóthểđánhpháđượcchúng,tasẽchongươilàmchứctrấnthủxứKinhBắc.Châunói:-Việcđórấtdễ,songchỉekhichúngkéohếtquânđến,thầnítquân,lạikhôngcóquâncứuviện,thìkhôngđủsứcđánhnhauvớichúng,màrồilạikhôngthểtránhđinơikhácđểgiấukíntungtích.Lâunaynhữngviệcthầnđãlàm,chỉcóthểhảbớttứcgiậnmàchưathểtựlậpđượccũnglàvìcớấy.Maynhờoailinhcủabệhạ,lạiđượccáctướnggópsức,thầnxintựmìnhchốngđỡmộtmặt,gặpgiặclàđánh,cóchếtthìthôichứkhôngchạy.Vuanói:-Mạnhmẽthay!Thậtđánglàbậcđạitướng.RồiđóvuabènphongchoChâulàmquyềntrấnthủ,tướcDaoquậncông.ChâuliềnmởcuộcdiễuvõởnúiVạnKiếp(thuộchuyệnChíLinh,HảiDương(HảiHưng)),dựngcờvàtrốngđạitướngởtrênnúi,rồisaingườitâumờinhàvuatớixem.Thậtlà:Thànhlữlongđongloviệcnước,TrạchbàohăngháigiếtquânthùChưabiếtviệcnàyrasao?Hãyxemhồisauphângiải.Thànhlữ:mượnởcâu:Hữuđiềnnhấtthành,hữuchúngnhấtlữ(Đấtđaicómườidặm,quânlínhcótrămngười)trongBắcsử,trỏvàoviệcvuaThiếu

KhangnhàHạbịmấtnước,chỉcòncómộtthànhmộtlữmàkhôiphụcđượccơnghiệp.Trạchbàomượnchữởbài"Vôy"trongKinhthi,bàithơnóivềtinhthầnhữuáivàkhảngkháicủaquânlính."Trạch"làáolót,"bào"làáokhoác.NguyênvănlàKhởiviếtvôy,Dữtửđồngbào..Khởiviếtvôy,Dữtửđồngtrạch(Hárằngkhôngcóáo?Tasẽchungáokhoáccùnganh..."cảhaicâuthơtrênđềunóivềviệcChiêu-thốngcùngđámquâncầnvươngđanghăngháimưukhôiphụclạicơnghiệp.

Hồi11TâySơnlạikéovàothànhchiếmgiữđấtnước

ChiêuthốngbaphentínhchướckhôiphụckinhđôLạinói,vuaLêthânhànhtớixemdiễuvõởnúiVạnKiếp.NhàvuangựởđềnTrầnHưngĐạo,gọiChâuđếnvàhỏi:-Cóđượcmấytrămquân?Châuđáp:-Trừsốngườimớitheovề,thủhạtinhluyệncủathầnchỉcótrămngườimàthôi!Vuanói:-Tiếcrằngítquá!Châuđáp:-Quâncầntinhnhuệkhôngcầnnhiều.Cótrămquâncảmtử,cũngđãđủđểhoànhhànhtrongthiênhạ.Thầnđãtừngthử,quângiặccólúckéotớiđầycảđồng,thầnchỉsaivàichụcngườixôngđếntrướctrận,múadaochémbừa,khônglầnnàogiặckhôngtanvỡ.Vuabảo:-Đúngnhưlờingươinói,nhưngđánhbấtthìnhlìnhthìđược,chứđốitrậnmàđánhthìkhôngđược.Nayđangkhitrốnchạytantác,nhântìnhdễloạn,làmgìcũngphảichochuđáomớicóthểđứngvữngđểloviệckhôiphục.Vạnnhấtbịvấpngãthìkhôngthểnàonhómhọplạiđượcnữa.Vìthế,thờixưacóngườichịunươngnáuởnúiCốiKê,cóngườichịunépmìnhởđấtBaThục(ởđâyChiêu-thốngmuốnnóiđếnchíphụcthùcủacácvuađờixưaởTrungQuốc,nhưViệtvươngCâuTiễnthờiXuân-ThuvàHánCaoTổcuốiđờiTần.CâuTiễnbịNgôPhùSaiđánhbạivàchoởđấtCốtKê,nhưngvẫnnhẫnnhụcchịuđựngmọicayđắng,ngầmnuôichílớn,sauquảnhiêntrởlạidiệtđượcnướcNgô.HánCaoTổbịSởBávươngbiếmphongvàođấtBaThục.CaoTổtạmthờichịulépvế,rồivềsauđãthắngSở),ngườitavẫnphảiẩnnhẫnmàgiữlấylựclượng,khôngdámlàmliềuđểrướclấysựthấtbại.Ngàynay,việcnướcnhàcũnggiốngnhưvậy,nêntrướctiênphảikêugọiquâncầnvươngđểthêmthanhthế,khôngnênlộmặtravội.Trẫmđãsaicácquanchiađườngđichiêumộbinhlính,ởKinhBắccóPhạmĐìnhDư,ChuDoãnLệ,ởSơnNamcóTrươngĐăngQuỹ,PhạmVănLân,ítlâunữahọsẽtrởvềphụcmệnh.Nhàngươinênđợihọ,bâygiờhãyđóngquânởtrongnúi,luyệntậpsốngườimớitheo,chotấtcảđềutinhnhuệ,đểchờsaikhiến.VualạisaiĐìnhGiảnquamiềnthượngdutrấnSơnTây,kêugọinghĩabinhcáctrấnTuyênQuang,HưngHoá,hẹnngàycùngđến.CòntựmìnhthìđitớivùngHảiDương,truyềnhịchchiêudụ.LúcvuađếnhuyệnChíLinh,quanvănđitheochỉcóbangườilàTrầnDanh

án,VũTrinhvàNgôThìChímàthôi.NgôThìChícódângvuabài"Sáchlượctrunghưng"nhưsau:"Thầntrộmnghĩ,dẹploạnphảixemcơ,dùngvõphảicóđất.VuaThiếuKhanggiữLuânấpmàsaumớidấyđượcnghiệptrunghưng;VuaChiêuLiệtchiếmíchChâumàsaumớichốngđượckẻngoạiđịch.Địathếnướcta,CaoBằng,LạngSơnnằmởphíađôngbắc,giápvớiđấtTrungHoa.Núisônghiểmtrở,đủđểgiữvững,binhmãhùngcường,đủđểtiếnđánh.Naybệhạhãyngựgiáđếnđó,saimộtsứthầnsangbáovớinhàThanh,xinhọđemquânđóngápbờcõi,đểlàmthanhviệnchota;đồngthờiđưamậtchỉchohàokiệtbốntrấn,bảohọhưởngứng.Lòngngườiđãđượckhíchlệ,aidámkhôngtheo?Trămquankẻnàochưatheokịp,aidámkhôngtới?Ngoàitựavàothếthượngquốc,trongnhómhọpquâncầnvương,khiếnchothếgiặcmỗingàymỗitrơtrọi,thếtamỗingàymộtlớnmạnh.Rồiđó,tasắpđặtphươnglược,tiếnlênkhôiphụckinhthành,côngnghiệptrunghưnghẳncóthểhẹnngàymàlàmnênđược!".VuavờiChítớivàbảo:-Ngươinóirấthợpýta.Mùađôngnămngoái,tasaihoàngđệvàcáchoàngthânhầutháihậulênCaoBằng,cóđưamậtchỉchoviênđốcđồngNguyễnHuyTúc,dặnydùnglờinghĩakhíkhíchđộnglòngngười,liênkếtbọnphiêntướng,tụtậpquânbiêncương,cũnglàsắpsẵnchoviệcấy.NhưngcònLạngSơnthìtachưasaiaiđi.Chítâu:-Trướckia,khoảngnămĐinhDậu(1777),niênhiệuCảnhHưng,chathầnđãvângchiếulênlàmtrấnthủxứLạngSơn,đểtuyênbốuyđứccủatriềuđìnhvàchiêutậpnhữngkẻlưuvong.Nhândânbảychâu,đếnnayvẫncònmếnyêu.Thầnxinlênđó,vângchỉchiêudụ,nhândịpbáotinchoTúc,tâuvớitháihậu,hẹnngàyraquânđểđónxagiá.Thếlàmộtchuyếnđimàđượccảhaiviệc.VuaLêkhenlàphảirồichoChíđi.ChímớiđếnhuyệnPhượngNhãnthìphátbệnh,khôngthểđitiếp,liềngửitờbiểuvềxinnghỉíthômđểđiềutrị.Vuabènchomườinénbạcđểchivềviệcthuốcthang.TronglờibiểucủaChígửivềtạơnvua,cóđoạnviết:"Gặpcơnnguybiến,chíhợpmàtâmđồng;nghĩavuatôingànnămmớigặp;trongđạoluânthường,phậnưamàtìnhnặng;tìnhchaconmộtnhàkhácchi?Naygặpbuổiquốcgiacònlắmnạn;chínhlàkhithầntửphảiquênmình.Dámđâuvìviệcriêngmàtiếcthân;nguyệnsẽđeobệnhtậtđểdấnbước".Vuaxemtờbiểulấylàmcảmđộng.Vừalúcđó,bọnĐìnhDư,DoãnLệsaingườiđưatờmậtbiểutớinóirằng:"CácvùngĐôngNgàn,KimHoa,VõGiàng,QuếDương(nayđềuthuộcHàBắc;riêngKimHoasauđổilàKimAnhnaythuộcVĩnhPhúvàmộtphần

nhậpvàohuyệnSócSơnthuộcHàNội),lòngngườiđâuđâucũngcămtức.Bọnthầnđãtuyênlờichiếudụ,cáchàomụcđềuxindấyquâncầnvương.CúixinxagiátrởvềKinhBắc,đểchobọnhọđượcvàoyếtkiến.Rồinhânđó,bệhạbanlờidụtrướcmặthọchohọvềnóilạivớinhau,nhưvậyaimàkhôngtheo?Khiđãphògiávềđóngởđấy,thìngườitrongthiênhạđềuđượctrôngthấymặttrời.ĐìnhGiảntrướcđâyđiSơnTây,TônLântrướcđâyđiSơnNam,cũngđượcxanhờtiếngtăm,uylinhcủanhàvuamàđemquânvềhọp.HàtấtphảilênLạngSơn,lànơibờcõixaxôicáchtrở?Bọnthầnerằngcứnấnnángàythángsẽlàmlỡmấtcơhội,rồilạibỏchỗgầnmàlochỗxa,thìthậtlàthấtsách!".VuaLêcholờiấylàphải.VũTrinhmờinhàvuavềlàngXuânLiên,huyệnLangTài(naysápnhậpvớihuyệnGiaBìnhthànhhuyệnGiaLương).ChaVũTrinhlàVũChiêulàmtờbiểuxindânghaitrămlạngbạcđểtiêuvàoviệcquân.Vuanhậnsốbạcấy,bèndùngnhàChiêulàmnơihànhtại.Lạinói,khiBắcbìnhvươngsaiVõVănNhậmrađánhđấtBắc,vốndomệnhlệnhđãđịnhtừtrước,nhưngtrongbụngcũnghơinghingờNhậm,bènsaibọnNgôVănSở,PhanVănLânlàmthamtánquânvụđểchiabớtquyềncủaNhậm.BắcbìnhvươnglạibảoriêngvớiSởrằng:"Nhậmlàconrểvuaanh.Naytavớivuaanhcósựxíchmích,lòngychắccũngkhôngyên.Chuyếnnàyycầmtrọngbinhvàonướcngười,sựbiếnkhôngthểliệutrướcđược.NaytakhôngloBắcHàmàchỉlovềNhậmmàthôi.Ngươinênxemxéttừnglytừngtý,hễcógìthìphảigấprútbáochotabiết.Vínhưlửacháy,dậptắttừkhimớibénthìdễdànghơn".LúcNhậmthừathắngkéoxeraBắc,nhưvàolàngbỏtrống,khôngmộtngườinàodámchốngcự.Nhậmcóvẻdươngdươngtựđắc.KịpkhibắtsốngđượcNguyễnHữuChỉnh,Nhậmtựcholàuyvũcủamìnhđủkhiếnngườitaphảiphục,khuxửviệcBắcHàkhôngcógìkhó.KhinghevuaLêchạysangphíabắc,nươngtựavàoNguyễnTrọngLinh,NhậmliềntứctốcgửithưbắtbuộcLInhphảiđemvuaLêranộp.Nhậmlạichođòicácngườitrongtônthấtvàcácquanvănvõphảiđếncửaquânchờhầu;thườngdùngcáchhấthàm,đưamắt,dùngbộđiệu,khísắcđểsaikhiếnmọingườimàchẳngaidámlàmgì.Thếnhưng,rốtcuộcNguyễnTrọngLinhvẫnkhôngđến,cácviênquancóthếlựccũngchẳngcóaitới.TrầnQuangChâuởKinhBắc.NguyễnViếtTuyểnởSơnNam,ĐinhTíchNhưỡngởHảiDương,ainấycầmquângiữđấtvànóiphaolênrằng,chẳngbaolâu,bốnphíasẽnhòmvềkinhđô,cùngNhậmquyếtchiến.Rồiđó,hễquânTâySơncótênnàorakhỏithànhlàbịbọnthổhàogiếtchết.Giặccướpcũngnhândịpnổilênkhắpnơi,khóilửaliêntiếp.LúcbấygiờNhậmmớicóýsợ,liềnbắthếtnhândânquanhvùngkinhkỳđắplạithànhĐạiLa.Ngàyđêmđốcthúc,khôngchonghỉngơichút

nào,đếnnỗicóngườiđangđộiđấtmàngãsấpxuống.Làmlụngmệtnhọc,đóikhát,aicũngtaoán.Khiấy,cóngườiđồnrằng:TrầnQuangChâuđãlẻnvàotrongthànhlàmnộiứng,hẹnNguyễnViếtTuyểnđembinhthuyềnngượcdòngsôngNhĩHàđilênđểlàmngoạiứng.Nhậmbènhạlệnhlùngkhắpkinhsư,nhữngngườiởtrọtrongcácphốphườngđềuđemchémchết.NgôVănSởnói:-Mìnhcứvữngdạ,cólogìhọ?Nếumìnhtựbốirốitrước,thìcòntrấnápđượcai?Chibằngthahọchoyênlòngdân.NhưngNhậmkhôngnghe.VừalúcấycóngườiởlàngCơXá,huyệnGiaLâm,tựxưnglàTrầnĐìnhKhôilàmchứcthiêmsựcủanhàLê,xinvàoyếtkiến.Nhậmchomờivàovàhỏi:-NguyễnHữuChỉnhlàkẻvongmạng,lấytrộmngôicao,tànhạinhândân,thiênhạaicũngcămgiận.NgườiBắcHàmưuđồđánhhắnmàkhôngđược,trởlạibịhắnlàmhại.Naytatrừhắnđicho,đánglẽơntamớiphải,saotavờimàkhôngaiđến?Khôiđáp:-Ôngcótàiquyếtthắngởngoàingàndặm,lẽnàolạikhôngxétrõtìnhngười?NgườiBắcHàdùoánChỉnhrấtsâu,màlòngnhớnhàLêchưanguôi.HọthấyônggiếtChỉnh,xagầncũngđãmừngrỡ,nhưngvìôngchưabàngìđếnviệcphòLê,nênngườitabànghoàngtrôngngóng,chưadámđếnvội.Naytựquânđãbỏnướcmàđi,khôngcólẽcònquaytrởlại.CóSùngnhượngcôngLêDuyCận,lúctiênđếcònsống,đãchínhvịlàmđôngcung,saugặpviệcbiếncốnămNhâmdần(1782),mớibịkiêubinhtruấtbỏ.NếuôngkhôiphụcngôiđóchoSùngnhượngcôngđểtạmcoiviệcnước,rồiđemviệcấybácáokhắptrongngoài,yếtmộtmảnhgiấyởcửaĐạiHưng,thìchẳngbaolâucácquanvănvõsẽđếnhọpcả.Lúcbấygiờviệcthiênhạaicũngphảingheông,ôngxoayvầndễnhưtrởbàntay,logìmàkhôngxongxuôi?Nhậmgậtđầunói:-Ôngnóirấtcólý.Vínhưmổtrâu,cắtđúngđườnggânkhớpxươngthìcácthớthịtsẽđứtcả,khôngkhónhọcgì.Rồiđó,NhậmbènsaimờiSùngnhượngcôngvàophủ,lấylễthượngkháchmàtiếpđãivàbảorằng:-ThiênhạvốnlàthiênhạcủanhàLê.Tựhoàngbỏnướcmàđi,trongnướckhôngcóailàmchủ.Ônglàtháitửcũ,đãcómệnhvuatừtrước.Bâygiờởngôiấy,ngoàiôngrathìcònainữa?Sùngnhượngcôngnói:-Nướcmọnnàymấtcảgiườngmối,nhờơnthượngcông(chỉNguyễnHuệ)đãgâydựnglạicho.Nhưngtrờichưathôivạ,tựhoàngthơấu,bịtênloạnthầnlàmlầmlỡ,phảichuốclấysựbạivong.Naychúacông(chỉVõVănNhậm)khôngnỡbỏ,lạilonốilạicáidòngđãđứt,đólàđiềumaylớncho

nướcmọnnày.Chỉhiềmtôilàngườikhôngcóđức,nếuđượclạmgiữngôiấy,thìcôngviệcchỉnhđốnphennày,cũngxinnhờchúacônggiúpđỡcho,mayramớicóthểtựlậpđược.Nhậmcườimàrằng:-Ônghãycứlàm,khôngcầnloxa.Cótôiởđây,bọngianhùngdùmuốnhạiông,cũngquyếtphảisợmàkhôngdámhànhđộng.Đợikhithượngcôngrađây,tôixinnóigiúpông,ôngsẽđượclênngôivuathậtsự.Sùngnhượngcôngnghenói,mừnglắm,bènsắmsửalễvậttớiyếtnhàThái-miếu,rồivàoởtronggiannhàphíatảđiệnCần-chính,vàchoKhôiđitìmtấtcảcácquanđếnđểbànviệc.Trướchết,KhôitớinhàLêPhiên.Phiênmắngrằng:-Vuaphảichạyđãkhôngđitheo,lạitheongườitamàlậpvuakhác.Lờinóiấysaocònđếntaitalàmgì?RồiPhiênbỏtrốnlậptức.KhôilạitớinhàviênthamtụnglàHuyBích.Bíchtừchốikhôngchịugặp.Sùngnhượngcôngbènthảotờdụcácquanđạiýnóirằng:"Nămxưađãnhườngngôi,quảkhôngcólòngthamthiênhạ.Ngàynaytạmnắmquyền,chỉmonggiữviệctếtự.Nhữngaihiểuchoýđó,thìnêntớihọptạitriều".Nhưngcácquanvăn,rốtcuộcchẳngmộtaitới.Khôiliệucôngviệcchắclàkhôngthành,bènbàntínhvớimộtngườibạn.Ngườiấytrảlời:-Anhnộptiềnđểmuachútbằngsắc,triềukhôngngồi,tiệckhôngdự,mấtnướckhôngphảitộilỗicủaanh,đượcnướckhôngphảitráchnhiệmcủaanh,chẳngquaanhmuốnnhânlúcloạnlạcmưuđồphúquímàthôi.NhưngSùngnhượngcôngkhôngphảimónhànglạcóthểbuônbánđược,VănNhậmlạilàkẻdãtâmkhólòngtincậy.MộtmaiBắcbìnhvươngđến,taivạthậtlàkhólường;màsaunàyvuaChiêuthốngtrởvề,anhcũngkhôngcóchỗnàođểdungthânnữa.Tụcngữcócâu:"ởyênchẳngmuốn,muốnchuiđầuvàochumđểmuavạ".Chínhlànóihạngngườinhưanhđó!Khôisợ,bènbỏtrốn.Sùngnhượngcôngngồitrơtrongđiện,chỉcómộtvàihoàngthânvàbabốntênvõbiền,sớmtốiởchungvớinhau;cònmọicôngviệcđềukhôngđếntay.Hàngngàyhắntađibộđếnphủđường,chầuchựcVănNhậmvàhỏicáchxửtrí,songNhậmcũngchẳngbiếtxửtrírasao.Ngườikinhthànhthấyvậy,đềugọihắntalà"giámquốclạimục"(viênthơlạicoiviệcnước).Lạinói,NgôVănSởtừkhinhậnmậtchỉcủaBắcbìnhvươngvàcùngNhậmraBắc,lúcởtrongquânthườngvẫndùnglờinóingọtnhửNhậm,đểngầmdòý.Đếnlúcnày,SởbènbảoNhậmrằng:-Chúngtôivângmệnhtheoôngđánhdẹp,giặcChỉnhđãbịgiết,nhưngdưđảngcủayởvùngđôngnamvẫnchưadẹpyên,vuaLêvẫncònchạytrốnởngoài,màcácquancũngđềulẩntránh.NayôngchoSùngnhượngcônglàm

giámquốc,nhưngtôixemlãoấychỉlàphườngaduakhôngđượctíchsựgì,rốtcuộcchỉlàmộtcụcthịttrongcáitúida,làmsaomàsaikhiếnđượckẻkhác?TừkhicónướcNamtớinay,triềuđạithayđổikhôngbiếtlàmấylầnrồi.Thiênhạnàophảilàcủariêngai.Liệucóthểlấyđượcthìcứlấyđi,rồiđặtquan,chiachứcđểxâydựngphêngiậu,làmchotaimắtcủamọingườiđềuđượcmộtphenđổimới.Nếucókẻnàolấytrộmdanhnghĩa(ýnóinhữngkẻmượntiếngphòLê)thìcứbảolàgiặc,rồiđemquântớiđánh,aidámchốnglại?Việcgìmàphảimượnđứatôiđòingoàichợtrôngcoiviệcnước,đểhắnsắmvaiôngchủ"tượngđất"trongvườn;cònmìnhthìcứđóngmãitrongthành,làmtụilínhkháchởtrọnướcngoài?Nhậmnói:-BọnNhưỡng,Tuyểnchẳngquahơitànthoithóp;nắmlấycánhtaytựnhiênphảiđến.VảtaxembọnbềtôinhàLêchẳngcómặtnàonhưĐiềnĐannướcTề,VânTrườngnhàHán(ĐiềnĐanlàngườihọvuaTềđờiChiếnquốc;VânTrườngtứctêntựcủaQuanVũ,làbạnkếtnghĩacủaLưuBịthờiTamQuốc.Haingườiđềucótàitrongviệcđánhdẹpvàgiúpnhàvuakhôiphụcđấtnước);chẳngquahọsợbinhoaicủata,nênsớmchiềudùngdắngđóthôi.Nếutahạmộtcáibảng,hẹnngàyphảitớicửaquân,khôngtớithìchém,chắclàchúngsẽcởiáomangroiđếnxinchịutội.Điềuđókhôngphảilàviệcđánglo.ChỉvìlòngngườiđấtBắccònnhớhọLê,khôngthểkhôngchiềutheolòngmongmỏicủamọingười.Mượnhắnralàmphotượnggỗ,làcốtđểchiarẽđồđảngcủaChiêuthống,vàràngbuộclòngdânBắcHàđómàthôi.Chỗđókhôngphảichỗlũcácôngcóthểbiếtđược!Cácôngkhoẻsứcđánhtrận,tasẽgiaochocácôngchiađườngtiếnđánh,rồigiữlấyđất,làmbứctrườngthànhchota,háchẳngtốtư?Đếnlúcđó,cuộcthếxoayvần,tựnhiêncónhiềuviệchay,đườngđườnglàmchủkhôngphảitathìcònai?Cầngìmàphảilàmkhách?Sởimlặngravề,rồibảovớiLânrằng:-Lãotiếtchếthậtkhinhngườiquá.Hắncótàiđức,trílượcgìmàdámcoibọntalàtụilínhtráng?Xemhắntừkhivàothànhđếnnay,đãlàmđượcviệcgì?ThúcépdânphảigấprútđắpluỹvàphòLêDuyCậnlàmgiámquốc,đềulàsắpsẵncáimưulàmphản,đểhòngtranhgiànhvớichủta.ĐãkhôngbiếtlấygiặcChỉnhlàmrăn,trởlạimuốnbắtchướcnó.Khôngmuốnsốnglạimuốnchết,thìcứchohắnđitheoChỉnh,đểrănnhữngkẻkhác!SởbènlượmlặtcácviệclàmcủaNhậm,cholàtộitrạnglàmphản,lấyLânlàmchứng,rồingầmsaingườivềNambáovớiBắcbìnhvương(theoCươngmụcthìNhậmcólàmnhữngviệctráiphép,nhưtựđúcấnchương,chuyênquyềntrongviệccấtnhắc,xếpđặtquanchức,v.v...Nhưngbêncạnhđó,SởvốncóhiềmkhíchvớiNhậm,nênđãdângmậtthưvuoanchoNhậmlàmphản).Bắcbìnhvươngnói:-ThằngVõVănNhậmđángchếtthật!Tavẫnbiếthắnthếnàorồicũnglàm

phản,quảnhiênkhôngsai.TứcthìBắcbìnhvươnghạlệnhtiếnraBắc,đốcthúccácquânbộvàquânkỵmãngàyđêmđigấp.Chừnghơnmườingày,đếnthànhThăngLong.Bấygiờđồnghồvừanhỏgiọtxuốngđếntrốngcanhtư,Nhậmđangngủsaytrongphủ.Sởđượctin,liềndặnngườidoBắcbìnhvươngsaiđếnphảigiấukínviệcấy,khôngđượcbáochoNhậmbiết;rồisaingườingấmngầmrangoàithànhđónBắcbìnhvương.NgườinhàvàngườixungquanhNhậmcũngđềukhôngaibiếtgì.Chốclát,Bắcbìnhvươngvàothành,đếnthẳngchỗNhậmnằm,Nhậmcũngvẫnchưabiết.BắcbìnhvươngliềnsaivõsĩlàHoàngVănLợiđâmchếtNhậmrồikhênhxácrasauphủđường(cũngtheoCươngmục,lúcNguyễnHuệđến,Nhậmrangoàithànhđón,NguyễnHuệliềnnhườngngựađangcưỡivàlọngchechoNhậmvàothành,lạianủivỗvềôntồn.Sauđó,NguyễnHuệmớibắtNhậmđemtrakhảovàgiếtchết).Mờsáng,BắcbìnhvươngtruyềnlệnhchoSởlàmchứcđạitưmã,thốnglĩnhquânđộithayNhậm,lúcđóquânlínhmớibiết.Hômấy,Bắcbìnhvươngcắtđặtlạiquanchức:ĐôđốcnghĩahoàhầulàmtrấnthủtrấnSơnNam;Lôiquanghầu(cóbảnchépTuyếtquanghầu)làmtrấnthủtrấnSơnTây;NguyệtquanghầulàmtrấnthủtrấnKinhBắc;Hámhổhầu(cóbảnchépHôhổhầu)làmtrấnthủtrấnHảiDương.CònGiáchoàhầucoigiữbộHình,chánhngônhầucoibộHộ,ƯớcthiệnhầucoibộLễ,LộctàihầucoibộLại,vàđềukiêmnhiệmchứchiệptrấn.Bắcbìnhvươnglạibảohọtiếncửnhữngngườimàhọhiểubiết,chiaracholàmquanởcáchuyện.Võthìchiarachứcsuất,chứcnội;vănthìchiarachứctri,chứcngoại.Cảsáutrấn(theoDụamvăntập,dướitriềuTâySơn,cáctrấnởBắcHàđượcchialạithành7nộitrấnvà6ngoạitrấn.Đâylà6ngoạitrấn:LạngSơn,CaoBằng,TuyênQuang,HưngHoá,TháiNguyên,YênQuảng)đềudoSởtuỳtheotàinăngmàcắtđặtngười,sauđóbẩmlênxincấpvănbằng,rồichoainấylĩnhquânbảnbộvềtrấncủamình.BắcbìnhvươnglạihạchỉvẫnđểconthứtưcủatiênhoàngnhàLêlàLêDuyCậnlàmgiámquốc,coiviệctếtự,vàchođòihếtthảycácquanvănvõphảitớicửakhuyết,chựcsẵnởnhàbộLễ,rồitheoviênlễquanlàVõVănƯớcvàoyếtkiến.BấygiờviênquanvănlàNgôThìNhậmvàoyếtkiếntrước,ƯớctưởnglầmlàhoàngtửnhàLê,liềnmờicùngngồivớimình.Tiếpđó,bọnLêPhiênđến,đềulạyởdướisân,NgôThìNhậmtrongbụngrấtáynáy,vộiđứngdậyđira.Ướclấylàmlạkhôngbiếtlàai,bènhỏi:-Ngườivừangồiđâylàaithế?Cóngườitrảlời:-VănbanNgôThìNhậmđấy!Ướcgiậnmàrằng:-Tavângmệnhcaiquảntấtcả,saolạiđượcvôlễnhưvậy?RồiƯớctứctốcsaingườitheobắt.

NgôThìNhậmđãbiếttrướcchuyệnđó,nênlúcra,vộivàngtrốntránhngay.Đếntối,NhậmvàoyếtkiếnviêntrungthưlệnhKỷlễhầulàTrầnVănKỷ.KỷngườiThuậnHoá,vốncóvănhọc,làbậcdanhsĩởNamHà.NămĐinhdậu(1777)niênhiệuCảnhhưng,Kỷthiởtrấnđậugiảinguyên.NămMậutuất(1778),Kỷtớikinhthihội,sĩphuởBắcHà,Kỷcógiaothiệpquenbiếtítnhiều.NămBínhngọ(1786),BắcbìnhvươngđánhlấythànhPhúXuân,saingườitìmKỷhỏiviệcNam,Bắc.Kỷđốiđáprấtnhanhvàrấthợpý,nênBắcbìnhvươngrấttrọng,choởvàochỗ"màntrướng"(nơiởcủabậctướngsoái),việcgìcũngbànvớiKỷ,lúcnàocũnggầnbênKỷ,khôngmấykhixarời.LúcấyNgôThìNhậmtớigặpKỷ,nóirõtìnhtrạngmìnhxúcphạmtớiƯớc,sợbịhãmhạinênkhôngdámđến,chứkhôngphảidámtrốntránh,rồinhờKỷgiảicứucho.Kỷnói:-Ngheônglàbậckỳtài,khôngmaybịtiếnggièmpha,trốntránhhơnnămsáunăm,sựtíchluỹcàngthêmtinhtuý.Nayraứngdụngvớiđời,chínhlàhợpthời.Tôiđãđemtênôngtrìnhvớichúathượngkhentàiôngcóthểdùnglàmviệclớn.Maymắnnayđượcchúathượngrủlòngyêumến,đãsaitôitìmông,vậykhôngphảicầngìđếnôngƯớc!TứcthìKỷđưaNhậmvàoyếtkiếnBắcbìnhvương.Bắcbìnhvươngnói:Ngàytrước,ngươivìchúaTrịnhkhôngdung,mộtmìnhbỏnướcmàđi.Nếutakhôngđếnđây,ngươilàmsaođượcthấybóngmặttrời?Cónhẽđólàýtrờimuốnđểdànhngườitàichotadùng.Vậyngươihãycốgắngmàloviệcbáođáp,thếlàđược.NgôThìNhậmrậpđầutạơn.BắcbìnhvươngngoảnhlạibảoKỷ:-Đâylàngườidotagâydựnglại,nênthảongaytờchếphonglàmchứctảthịlangbộLại,tướcTìnhpháihầu,cùngvớiVănƯớccoitấtcảcácquanvănvõcủanhàLê.Hômsaucácquanlụctụckéođến,lễquanđưavàolạyởđiệnChínhtrung.Bắcbìnhvươngđòihếtlênsảnhđườngmàbảo:-VuaLêdotalậplên,nhưnglàngườitốitămnhunhược,khôngthểgánhnổicôngviệc.SaukhitavềNam,liềnbịNguyễnHữuChỉnhsaikhiếntựrướclấybạivong,đấtnướcnàydùtakhônglấythìcũngbịngườikháclấymất.NaytađểSùngnhượngcônglàmgiámquốc,cácngươihãycốgắngởlạigiúpđỡôngta.TathậtkhôngmuốnlấyBắcHàđểkiếmlợi,naymailạisắpvềNam.Nhưngvìsợtựhoàngtranhgiànhcùnggiámquốc,thànhratalàmơnmàlạihoáragâyloạnchohọ,nêntaphảiđểviênđạitưmãlàNgôVănSởởlạitrôngnomviệcbinh,chờkhibốncõitạmyên,tasẽgọivề.Trămquantừgiãluira,rồinóiriêngvớinhau:-Bắcbìnhvươngtạmdùnglờinóingọtđểgiángựchúngta,chứkhôngphảithậtbụng.VănSởcầmquânởđây,thìSùngnhượngcônglàmgìmàcónước?Hễcửđộnggìliềnbịhọnắmlấycánhtay,ôngấycònlàmđượcchi?

Vínhưcâytầmgửi,bámvàocànhcâykhác,rễkhôngbénđất,sốnglâudàilàmsaođược?Chúngta,ngườinàocóthểđitheovualoviệckhôiphụcthìđiđi,nếukhôngthìnênẩnxachosạchmình,chớđểchongườitalừaphỉnhmàrướclấyvạ.Sùngnhượngcôngcũngbiếtnhưthế,nênđãphảithanrằng:-Tanaytiếnglàlàmgiámquốc,thậtrachỉlàmộtôngtừgiữđền.Nhưngvìmiếuxãởcảđây,bỏđithìđiđâu?Thôithìcũngđànhcamlòngnhưthế,khônghốihậngìnữavậy!Quavàingày,BắcbìnhvươngdẫnquânvềNam.Trướckhilênđường,vươngchọnnămsáuviênvănthầnlàbọnPhanHuyích,NguyễnThếLịch,NinhTốn,NguyễnBáLan...,phongchoquantước:íchlàmchứctảthịlangbộHộ,tướcThuỵnhamhầu,đượcđưavềNam(bảnchữHánchépcảNgôThìNhậmcũngđượcđưavềNam;đólàchéplầm).CònbọnLịch,Tốn,Lan...,thìđềuđượcphongchứchànlâmtrựchọcsĩ,theođạitưmãSởởlạiđấtBắc.NguyễnHoànvàPhanLêPhiênđềuxinvềdưỡngnhàn,nhưngvẫnđượcBắcbìnhvươngchogiữnguyênchứctước,vàsaibộLễcấpphátgiấytờchohọtrởvềlàngxóm.ThamtụnglàBùiHuyBích,thiêmđôlàNguyễnHuyTrạcđềucóđếnkinh,nhưngkhôngchịuchodẫnvàolạychào.RồiđangđêmBíchtrốn,cònTrạcthìtựtửởđàiNgự-sử.NhữngngườitrốntránhkhôngchịurathìcóphóđôngựsửNguyễnĐìnhGiản,thamtrichínhsựLêDuyĐản,PhạmĐìnhDư,đồngxumậtviệnNguyễnDuyHạp,PhạmTrọngHuyến,thiêmsaicôngphiênPhạmQuíThích,đôcấpsựtrungNguyễnĐìnhTứ,tấtcảchỉcóbảyngườimàthôi(theoCươngmục,thìsốngườinàygồmtámviên,màcómộtsốtênkháchẳnđây).Lạinói,bấygiờvuaLêđangởhuyệnLangTài,lạidờiđếnhuyệnChíLinh.Cácquanbiếtchỗvuaở,nhiềungườiđếntheo.LêBanởGiápSơn(cũnggọiHiệpSơn,naylàđấthuyệnKinhMôn,HảiDương(HảiHưng))đemmộttrămngườinghĩadũngđếnyếtkiến.Vuamừnglắm,phongcholàmchứcngựdoanhsứ,tướctrungnhạchầu.Bannóikínvớivuarằng:-Trướcđây,thầnvềNghệAn,thấynhântìnhrấtlàcămphẫn,ghétTâySơnnhưcừuthù,nhiềungườiđãnhómhọpởrừngnúiđểcùngloviệckhởinghĩa.CácbậcphụlãonghetinthầnởBắcvào,đềulầnlượtđếnhỏinhàvuaởđâu,muốnchoconemđitheo.Nhânthể,thầnmớicùngđivớihọ.Dọcđườngquacửabiển,thầnlấyđiềunghĩakhuyêndụ,nhiềungườixinđemthuyềnquabiển,hẹnnhauhọpởngoàikhơiphủKinhMôn(địabànphủKinhMôn(HảiDương)đờiLêrấtrộng,gồmcảmộtsốhuyệncủaQuảngYênvàKiếnAnhiệnnay).Gầnđây,thầnđượctinbáorằng:hiệncóchừnghơnbảychụcchiếcthuyềnvàhơnbatrămthuỷthủ,khígiớilươngthựcđầyđủ,íthômnữasẽđến.VậyxinxagiángựraGiápSơn,hạchiếuchoTrần

QuangChâuđemquânbảnbộhộvệ.QuânbộdoChâuthốnglĩnh;mặtthuỷthầnxinđảmđương.Haicánhquânnươngtựalẫnnhau.TrướchãykhôiphụctrấnHảiDươngđểlàmnơixagiátạmnghỉ.TrấnấyphíabắccóthểkhốngchếcáchuyệnTừSơn,ThuậnThành;phíanamthôngvớicácphủTháiBình,KiếnXương,theođườngYênQuảngcóthểđếnthẳngCaoBằng,vàkéoluônsangvùngLạngSơn.Cơtrunghưngkhôngcòncáchnàokhácnữa.VuaLênghetheo,bènhạchiếuchoChâulàmchứcđốcchiếnởđạoKinhBắcQuânchưakịptiến,thìvừagặplúcĐinhTíchNhưỡngởHảiDươngdângtờbiểuxintheođiđánhtrận.Mọingườinghetin,nóinhaolênrằng:"Nhưỡnglàmộtthằngchẳngralàmsao.Bảolàcónghĩaư?Trướcđâyhắnđãtoangiúpnhàchúađểchốnglạimệnhlệnhnhàvua,lúcđầuphòquậnThuỵ,saulạitheochúaánđô.ĐếnkhiquậnThuỵlàmkhôngnênviệcvàánđôbịthấtbại,hắnđềubỏđikhôngnhìn.Bấtnghĩađếnthếlàcùng!Bảolàcótàiư?Chínhhắnđãhailầncầmquânchốnggiặc,thìmộtlầnthuaởKimĐộng,mộtlầnthuaởNgôĐồng,chỉchạythoátđượccáithân,khôngchếtlàmayđấythôi!Xemmộtđờihắn,toànkhôngcónghĩakhí,lạikhôngcótàichiếnđấu,chỉcậythếconnhàtướng,quendùngkhíthếđènénngườita.KhihắnmớivềHảiDương,thảbộhạcướpbóctrongxứ.NgườitacoihắnlàgiốngdiềuquạgiangiảovàgọilàgiặcNhưỡng.Hàomụccáchuyệnđãviếtthưchonhaukểtộicáccủahắn.HọđãhọpnhautronglàngLaiCách,huyệnCẩmGiàng,hẹnnhauđếnđánhpháHàmGiang.NhưỡngphảiluiquânvềhuyệnBìnhGiang.Rồinhânlúcbanđêm,kéođếnlàngLaiCách,giếthạikhôngbiếtbaonhiêungườimàkể,đếnnỗithâynằmngổnngangđầyđồng.Sựtànnhẫncủahắnnhưvậy,nênngườiHảiDươngaicũngcoihắnlàkẻthù.Naydungnạphắn,chẳngnhữngvôíchmàcònmấtlòngnhândânHảiDương;thậtlàthấtsách!".VuaLêcũngtừngnghetin:NhưỡngbịmọingườikhôngdùngđãngấmngầmđưathưxinhàngTâySơn,nênlúcnàycũngnghingờkhôngchoNhưỡngtheođiđánh.CáchàomụcởtrấnHảiDươngnghetinvuasangxứđông,đềudângtờbiểu,quyếtxinđánhNhưỡng.Vìthế,Nhưỡngbốirốiquá,tínhkhôngcònchỗnàođểdungthânliềnphátcáumànóirằng:-Vuađãkhôngthươngta,tacòncầngìvịnểvua?RồiNhưỡngsaitênđồđảngcủaylàTrầnLiênđếnThăngLongngấmngầmtốcáochỗvuaở,vàxinVănSởsaiquânđibắt.Banđầu,Liênnghetinvualénlútởtrongnhàdân,chỉcósáubảyngườitheo,bènbáochoSởbiết.Sởhỏicặnkẽ,Liênvẽrõđườngđicùngchỗởcủavua,rồinói:-Vínhưvàochùatróimộtlãotrọclôiđimàthôi!

Sởcườimàrằng:-Nếuquảnhưlờingươinói,saongươikhônglôicổđếnđâychota,cònxinquânlàmgì?Liênđáp:-Lôiôngtađichẳngquachỉmộttênlínhcũngđủ,nhưngchúngtôicònsợdanhnghĩa,nênkhôngdámlàm.Việcấycốnhiênlàviệcdễ,nhưnglạikhóđốivớingườitrongnước,xinngàixétchochỗđó!Sởtinlàthật,liềnsaimộttrămtênlínhcùngđivớiLiên.Khôngngờlúcấy,TrầnQuangChâuvàLêBanđãđếnchỗvuaở,vàquânlínhbảovệcũngkhôngít.ĐêmấynghebáoquânTâySơnvượtnúimàđến,haingườibènchiahaiđườngđánhdồnlại,vàgiếtchếtsạch.Liênchạytrốnvàohangnúiđượcthoát,rồichạyvềThăngLongbáotin.VănSởlậptứcchomộtđạoquânlớnđiđuổivuaLê(theoCươngmục,thìĐinhTíchNhưỡngđãđếnvâyđánhvuaLêhơnmộttháng.SaucóhaingườiởHảiDươnglàTrầnĐĩnhvàHoàngXuânTúđếncứuvua,chémgiếthaingườiemcủaNhưỡng.Nhưỡngmớiphảibỏchạy).VuamớiđếnGiápSơn,cácđạoquâncầnvươngcònchưanhómhọpđượchết.Chợtnghetinquânđịchsắpđến,Nhưỡnglàmhướngđạo.Mọingườiđềurunsợnóinhaonhaolênrằng:"NhưỡngmàthôngđồngvớigiặcthìHảiDươngkhôngthểởđược".ChâuxinvualạivềhuyệnChíLinh.BanthìxinvuađiYênQuảng.Mọingườiđangbànbạcphânvânchưaquyết,thìvừalúcTrươngĐăngQuĩvàngườiconlàTrươngĐăngThụcưỡichiếcthuyềnbiểntừphủKiếnXươngđếnyếtkiếnvua.Thấythế,Quĩbènnói:-ChíLinhlànơiđồinúigậpghềnh,tắtngangsangGiaBìnhthìlạilàđồngruộngmênhmông.Taquânítsứchèn,đánhhaygiữđềukhôngtiện.CònYênQuảngthìlạigiápvớiHảiDương,đườngsông,vũngbiển,đềulàcửangõravàocủaNhưỡng.Hắnđãănởhailòng,thìđócũngkhôngphảichỗyênlànhcóthểtrúngụ.TrấnSơnNamđấttốtdânđông,đinhtrángcóthểluyệnlàmquânlính,thócgạocóthểtrưnglàmlươngthực,sôngngòichằngchịtnhưmạngnhện,cưỡimộtchiếcthuyền,bỏchỗnọđếnchỗkia,chẳngaicònbiếtlốinàomàtìm.Bệhạđanglúcnhưconrồngẩnbóng,khôngđâuyênổnbằngđấy.VuatheolờiQuĩ,bènquyếtýdờivềphíanam.CònlờibàncủaChâuvàBanthìvuađềukhôngnghe.Rồiđó,vuayênuỷhaingười,saiChâudẫnquânvềBắc,BanthìđemthuyềnbiểnluivềBiệnSơn(núiBiệnSơnởvùngbiểnhuyệnTĩnhGia,ThanhHoá),chờlệnhtrưngphát.Thếlàquâncầnvươngtantácđirabốnphía,cònvuathìđivềphíanam.Lúctớinơi,vuađóngởhuyệnChânĐịnh,dùngnhàĐăngQuĩlàmnơihànhtại.Quĩđưaconemvàngườitronghọtớilạychào,vuađềubanchoquantước,saihọchianhauđicáclàng,cáchuyệnchiêumộquânnghĩadũng.Xagầnnônứchưởngứng,đềuxinhọpquâncầnvương,hẹnngàycùngđến,

thuyềnbèkểcóhàngnghìn,quânlínhcótớivàivạn.Cáctayhàomụcđềuđến,vuatựmìnhrayênuỷhọ.RồisaiĐăngQuĩchiaquânlàmnămđạo,trongtừngđạolạiđặtracácchứcthốnglệnh,đốcchiến,thamquân,đốchướngmỗichứcmộtviên,lậpthànhcơđội,chờngàyxuấtphát.ViênnộihànlàLêXuânHạpbảoĐăngThụrằng:-Quânlữlàviệclớn,khôngthểkhinhsuất.Trướchếtnênđiểmsốquân,kénlấyngườicườngtrángsunglàmchiếnsĩ,cứnămchụcngườilàmmộtđội,nămđộilàmmộtcơ,nămcơlàmmộtđạo,doviênthốngđạođốcsuất.Nhữngngườicònlạithìđểdùngvàoviệcchuyênchởvàsaikhiến,chớđểquânlínhkhôngtinhnhuệlẫnlộnvào,tiếnglàcósốmàvôdụng.Naynênkêrõdanhsách,dẫnvàobáimạng,đểnhàvuabanchobinhphù,traochoquânluật.Viênthốngđạovângmệnhlệnhtriềuđình;cáccơđộithìchịusựtiếtchếcủaviênthốngđạo.Ngườinàotuântheomệnhlệnhthìcótrọngthưởng;ngườinàokhôngnghemệnhlệnhthìbịtộichém.Saochoquânlínhđềuhăngháivàbiếtkhuônphép,sauđómớicóthểđưaratrậnmạc.Binhlàviệcdữ,chiếnlàviệcnguy,khôngphảilàtròtrẻcon.Thụnói:-Ngàynaychínhlàlúcđangcầngấprútthuphụclòngngười,mọiviệchãytạmgiảndị,chưathểbuộcngayhọvàokhuônphépđược!Hạpnói:-Thunạpđượcnhiềungườimàdùngkhôngđượcchỉsợhọthấygiặclàchạy,rồilạicòngiàyxéolẫnnhaunữa,thìdùnhiềucũngchẳnglàmgì.SaokhôngnghĩđếnviệccụlớnđạithầnnhàtađãcốsứckhuyênnhàvuaquasứSơnNam,ônglàconngài,vângmệnhcầmquân,vạnnhấtmàbịvấpngã,tộiấytạiai?Thụkhôngnghe,chỉgọicáchàomụcđếnmàphânpháibằngmiệng,tuyệtnhiênkhôngcósổsáchgìđểcóthểtracứu.Bởivậy,đếnkhicóviệccầnsaikhiến,Thụđềulờmờkhôngbiếtđâumàlần,đếnnỗiphảichạyđihỏilăngxăngkhắpnơi,trongquânngũchẳngcòncókỷluậtgìnữa.Quĩcũngkhôngbiết,gọiThụhỏivềviệcquânthìThụthưa:-Cácđạonayđãtềtựu,quânsốrấtnhiều,aicũnghăngháiđánhgiặc.Xinđánhmộttrậnđểlậpcông!Quĩcholàphải,tâuxinchọnngàyxuấtquân.Vuacóýngầnngạimàrằng:-Tanghenhữngngườigiỏivềchiếntrận,trướchếtphảilođếnviệcthua,rồisaumớithắngđượcngười.Naytaxemthuyềnbèthìđềulàthuyềncâu,thuyềnchài,quânlínhthìđềulànhữngkẻchợbúaôhợp,dùngquânấymàđánh,cóchắclàkhôngbịthuachăng?Nghĩđếncáicảnhsaulúctrốnchạy,cùngmộtvàngườibềtôiloviệcdựnglạicơnghiệp,thìtrẫmdùkhôngthểkhôiphụcđượcxătắccũngquyếtchếtvớixãtắc,thềđánhnhauvớigiặcđếncùng,chớcósợgìxuấtquân?Nhưngtrẫmmuốnlàmviệcgìcũngphảitínhkếvạntoàn,ngõhầukhỏimangtiếnglàvìkhinhsuất,vộivàngmàchuốc

lấyvạbạivong.QuĩngoảnhlạibảoThụ:-Thánhthượngbảonhưvậy,connghĩthếnào?Thụnói:-Ngàynay,điềumàmìnhtrôngcậy,ấylàlòngngười.Mọingườiaicũngkínhmếnơnđứccủathánhthượng,cămthùvớigiặc,nguyệnxinđánhmộttrậnlớn,giếtchohếtgiặc.Lòngngườinhưthế,đánhđâukhôngtan?ĐẽocâygậycóthểquậtngãđượcnướcSở,dựngngọntrecóthểlàmmấtnhàTần(trongsáchMạnhtử,lờiMạnhtửnóivớiLươngHuệvươngcócâu:ChếđìnhkhảdĩthátTần,Sởchikiêngiáplợibinh,nghĩalàđẽocâygậycóthểđánhbạtgiápbềngươmsắccủaquânTần,Sở.TheoBắcsử,cuốiđờiTần,TrầnThắngvàNgôQuảngkhởibinh,chỉdùngcâycốilàmgươmdáo,dựngngọntrelênlàmcờmàđánhbạiquânTần);huốngchisốquânnàyvàsốthuyềnnày,hákhôngđủgiếtchếtquângiặchaysao?Nếucứmuốnquânlínhquenthạotrậnmạc,thuyềnbèphảiđủlầugác,thìtrướcđâyquậnThạc,quậnNhưỡngđềulànhữngviêntướngtrảiquatrămtrận,línhthuỷbộcácdoanhmàhọthốnglĩnhđềulàquântinhnhuệ,hùngdũng,saocũngkhôngthểthànhcôngmàlạiphảitanvỡ?Vậythầnxinthảthuyềnngượcdòngmàlên,quyếtchiếnvớigiặc.Xenhàvuatớisông,quânsĩhănglêngấptrăm,chẳngquanămngày,cóthểlấylạikinhthành.Cơhộinàykhôngnênbỏlỡ!VừalúcấyNguyễnViếtTuyểnđưabinhthuyềnđếnđónvua.Nhânthế,ĐăngQuĩkhuyênnhàvuachoxuấtquân.Nguyêntrước,TuyểnlàngườicùnghuyệnvớiHữuChỉnh,làmbộtướngcủaChỉnh,cùngvớiChỉnhvượtbiểnvàovớiTâySơn,xôngphanhữngnơinguyhiểm,khônghềrờibêncạnhChỉnh.ĐếnlúcChỉnhvềnướcvàđắcchí,liềntiếnTuyểnvớivua,nóilàtàiTuyểncóthểđươngnổimộtmặt.VuabènhạchiếuchoTuyểnlàmtrấnthủtrấnSơnNam,thốnglĩnhnămngànlínhbộvàbảychụcchiếnthuyền.Tuyểngiỏivềthuỷchiến,nênkhiChỉnhcóhiềmkhíchvớiTâySơn,sợVănNhậmlợidụnglúcsơhởmàđiđườngbiểnđến,ChỉnhbènsaiTuyểnđóngđồnởcửabiểnĐạiHoàng,đemquânđituầnngoàibiểnđểdòlatinđịch.Đếnlúckinhsưtanvỡ,ChỉnhđưavuachạysangKinhBắc,Tuyểnkhôngđượcbiết.Sauđótinbáođếnnơi,Tuyểnmớilậtđậtởbiểnrútvềtrấn,mưuđónggiữđấtấyđểchốngvớiđịch.VănNhậmđãcólầnđánhTuyển,nhưngkhônghạđược.ĐếnkhiVănSởlênthayNhậm,muốndỗTuyểnvềhàng,bènsaingườivàoNghệAn,bắtchavàvợTuyểnraThăngLong.RồisaivợTuyểncầmthưchaTuyểnviếtđểdụTuyển,đồngthờilạiđưatinrằng:"NếuTuyểnkhôngmaumauđầuhàng,thìsẽgiếtcha!".Tuyểnlấythưcủacha,khócvànói:-Đờingườicóbađấngbềtrênthìhoàngthượnglàvuata,Bằngcônglàthầyta;mệnhchakhôngdámkhôngtheo,nhưngthùcủavuavàthầykhôngthể

khôngtrả.Giảsửđầuhàngmàđượctrọnđạonuôicha,trởvềquêhươnghọhànglàmngườinôngdânhuyệnChânPhúcchohếtđời,thìdùđượcđằngnọmấtđằngkia,tacũngcamlòng.Songchỉsợbịlừadối,rơivàotayquânđộcác,cảmìnhtacũngbịnógiếthại,thìtrunghiếuđềuhỏng,đểtiếngcườichongànđời,làmkẻngudạitrongthiênhạ,nhưthếrấtlàkhôngnên.Rồiđó,Tuyểndặnvợtrởvềtừtạvớicha.ChaTuyểnđượctin,biếtTuyểnkhôngcóýcứumình,bènngửamặtlêntrờimàthanrằng:-Đãkhôngcóthểcầusốngvớiconthìcònxinsốngvớingườikháclàmgì?GiảsửnólàmđượcnhưVươngLăng(đờiHán,VươngLănglàmộttướnggiỏicủaHánCao-tổ;khiSởHạngVũđánhnhauvớiHán,bắtmẹVươngLăng,rồibuộcphảiviếtthưdụconvềhàng,nhưngbàkhôngchịu,tựấncổvàomũigươmmàchếtđểchoconmộtlòngphòHán),thìdùcóchếtnhưbàmẹLăng,tacũngkhônghốitiếc.Nhưngtaxemnóchỉnhưconlợn,conchó,khólòngmàlàmđượcnhưthế.Chếtkhichínhmắttrôngthấynóthấtbại,thàrằngchếttrướccònhơn!Sởbiếtýôngta,liềnsaingườicanhgiữrấtnghiêmngặt,vànói:-Tuyểnđãkhôngcóýhàng,thìtacũngkhôngthểnuôigiặc.RồiSởtựđemquânđiđánhTuyển,đưacảchavàvợTuyểnđitheo.SởsaiđạiđôđốcNguyễnVănTuyếtthốnglĩnhthuỷquân,cònmìnhthìthânhànhđembộbinhcùngPhanVănLânchialàmhaicánhtảhữu,mentheohaibờsôngcái,cùngtiếnlên.ĐếnbếnThanhTrì,SởbắtđượcmộttêndothámcủaTuyển,trahỏithìynói:-Tuyểnchỉcótámchụcchiếcchiếnthuyền,đóngởcửaảiHàmTử,màkhôngcóquânbộ.Lươngthựctoànlấycủadân,nămngàymộtkỳ,nhưngcũngkhôngđượcđềuđặn.QuâncủaTuyểncókhibuộcthuyềnởvenbờsông,rồivàonhàdâncướpbóc,mọingườiaicũngchánghét,thếkhôngthểnàođónglâuởđấyđược.Gầnđây,TuyểnlạisaiđắpluỹđấtởsôngHoàngGiang,đốcthúccôngdịchrấtgấp.Ngheđâuôngtasắpluivềđấyđểlàmchướccốthủ.Nhờvậy,SởbiếtrõtìnhhìnhhưthựccủaTuyển,liềnbảovớiLânrằng:-QuântachuyếnnàybắtTuyểnnhưbắtđứatrẻcon,khôngkhógìcả!Sởbènhọpquânbộ,chialàmhaiđạo,nhânđêmtốitiếnvềphíanam,vòngrasauquânTuyển,phụckíchởhaibênbờsông,đợikhithuỷquângiaochiếnvớiquânTuyểnvànghethấytiếngsúngnổ,thìlậptứcgiụctrống,hòreoxônglên,haicánhcùngnhắmthuyềnquâncủaTuyểnmàbắn.Rồiđó,haibêngiaochiếnởvùnghuyệnKimĐộng,quânTuyểnbấtlợi,phảitheonướcxuôichèogấpvềnam.Sởthừathếvẫyquânđuổitheo.ĐếnsôngHoàngGiang,quânTuyểndựavàoluỹđấtđểgiữthếthủ,haimặtthuỷbộnươngtựalẫnnhauđểchốngvớiquânSở.LúcTuyểnthuaởKimĐộng,sĩdânmạnxuôiđềuchưaaibiết.Trôngthấy

thuyềnbèđầysông,cờquạtrợptrời,họcholàquânTuyểnthếnàocũngthắngtrận.LạinghevuaLêởChânĐịnh,Tuyểnđãchothuyềnđiđón,xevuasắpđến,nênaicũngnônứcmừngrỡ,tranhnhauđemđinhtráng,mởcờgióngtrốngđểđónquânvua.Tuyểnthấydântìnhnhưthế,nênmớidângbiểutâuxinnhàvuangựracoiquân.ĐăngQuĩcũnghếtsứcchủtrươngviệcnhàvuathânchinh.VuaLêbấtđắcdĩphảigắnggỏinghetheo.Nhândânvùngvensôngtrôngthấytànlọngnhàvua,đềuxúmxíttrênbờ,chenchúcđứngxemchậtnhưnêmcối.Ainấyđềunói:"Vuatađếnđấy!"Rồibảonhauváilialịavàtunghô"vạntuế".Xevuađisanghướngbắc,đếnsôngNgôĐồng,chợtthấymộtngườihớthơhớthảichạyvềphíanam.Quânlínhliềnbắtlại,hỏicớsaomàchạy.Ngườiấymiệngruncầmcập,khôngthểnóiđược,chỉgiơngóntaytrỏvềmộtlàngởđằngxa,hồilâumớiđáp:-Giặc...đến...nơi...rồi!Mọingườicùnglêntrêncaomànhìnthìthấythấpthoángởtrongđámcâycốiumtùm,cómộttoánquânđangtừphíatâyđitới,cờquạtkhimờkhitỏ.Ainấyđềunói:"ĐúnglàbộdạngquânTâySơn".Họvộivàngxuốngthuyền,tâurõvớivua.Vuanói:-QuânTuyểnđóngởphíatrước,quângiặcsaolạivượtquamàđếnđâyđược?RồinhàvuasaiXuânHạplênbờ,dùngốngviễnkínhđểxem.HạpxemđúnglàquânTâySơn,nhưngsợquânsĩkinhsợ,bèntrởlạitâurằng:-Bộdạngtoánquânấychưađượcrõràng,nhưngquânTâySơnxuấtquỷnhậpthần,rấtlàkhólường.Đềphòngviệcbấttrắc,đólàphépđờixưa.Vậyxintạmdờithuyềnngựsangbờbênđôngxemsao?Vuacholàphải.ThìralúcbắtđầuđiđánhTuyển,Sởđãdùngthuỷquânthẳngtheodòngsôngxuôixuốnglàmchínhbinh;lạingầmsaiđôđốcNguyễnVănHoàlĩnhđạokhinhbinhdođườngBìnhLục,ThiênThuỷvònglạilàmkỳbinh,đểđánhúpphíasau.NhưngTuyểnkhônghềbiết.Quânhaibênđánhnhaumớiđượcvàihiệp,Tuyểnsaitướngsĩđặtsúngbảolongởtrênbờsông,đểbắnquânđịch.ChợtthấyquânđịchtróichavàvợTuyểnởđầuthuyền,rồichèothuyềnvunvútxônglênphíatrước.Tuyểntrôngthấy,khócvànói:-Conbắnchalàtráivớiđạotrời!ĐoạnTuyểnvộivãthétquânsĩthôibắn,vàluivàotrongluỹđểcốthủ.Bỗngnghetiếngsúngầmầmnhưsấm,khóilửangúttrời,quânlínhhoảngsợ,đềunóinhaolênrằng:"Giặcđãchặnmấtđườngvềrồi".Họbènbỏchạytantác.Tuyểnngănkhôngnổi,liềncùngbộhạhơntrămngườinhằmphíanamsôngHoàngGiangmàchạy.ThuyềnvuaLêđóngởbờphíađônghồilâu,saunghetinquânTuyểnthua

trận,quânTâySơnxôngrabốnphía,chémgiếtrấtgiữdội,thìmọingườiđềumấthếthồnvía,bỏcảthuyềnbướcvộilênbờ,cướpđườngmàchạy.Nhàvuathấyvậy,liềnthuậntheodòngsôngbuôngthuyềnchạyvềphíanam.Khitớimộtngãbasông,khôngbiếtđivềngảnào,vuabènsaigọigấpĐăngQuĩđểhỏi,nhưngđãkhôngthấyQuĩởtrênthuyềnnữa.Lúcấygióbắcđangmạnh,vuasaigiươngbuồmthẳngrabiểnmàđi.Bốnbềmênhmang,mùmịt,trờinướcmộtmàu,theogiócưỡisóng,lênhđênhtrongbiểnkhơi,việcsốngchếtlúcấythậtkhôngbiếtđâumàlường.VuaLêngướcmắtlêntrờimàkhấnrằng:"NếutrờikhôngmuốnbảotồndòngdõihọLê,thìxinnguyệnđitheohảimãđếnchỗQuảnglợivươngởbiểnNamHải,khôngcầnsốnglàmgìnữa".Nóichưadứtlời,chợtthấycómộtchòmnúi,độtngộthiệnragiữanhữnglớpsóng,saunúicóchừngvàichụcchiếcthuyền.Vuavộivànghỏingườicầmlái,thìrađãđếnhảiphậnBiệnSơn.Dầndầnlạigần,thấymộtngườibậnquầnáotrậnđứngởđầuthuyền,nhìnkỹchínhlàLêBan.Vuavừamừngvừathẹn,chưabiếtnóisao.Banbiếtlàthuyềnvua,vộivàngđếnbáiyết.Vuaứanướcmắtmànói:-Tahốikhôngdùngkếcủanhàngươi,bịTrươngĐăngQuĩlàmlỡ.Biếttrướcthếnày,thàởGiápSơnmàthua,cònhơnlàđếnChânĐịnhmàthua,thêmmộtphenlặnlội,chỉtổchongườitachêcười.Nhưngthôi,cũnglàviệcđãrồi.Cònbâygiờthìnênlàmnhưthếnào?Bantâu:-Thầnnghenói:"Cólắmnạnmớidấyđượcnước,sựlophiềnmởrộngthánhđức".Xinbệhạchớvìthếmànhụtchí.Thuađượclàviệcthườngcủanhàbinh.Vínhưđánhcờ,thuavánnàybàyvánkhác,cốlàmsaochocónướccờlạhơnngười,quymôsắpsẵnrồi,mớicóthểramặt.Hiệnnaythếgiặcquámạnh,tachưachiếmđượcmộtmảnhđấtnào,khôngthểđánhnhauvớichúng.ThầnxinbệhạlênđườngvàoLamSơnlàđấthưngvươngcủaTháitổngàyxưa,lấyđólàmnơibảovệxagiá,rồisaingườitruyềndụcáctùtrưởngcủadânmườngmán.Họđềulàdòngdõiphiênthần,aimàchẳnghănghái?Thêmvàođó,lạithunhặtquânhaixứThanh,Nghệ,họđềulàlínhtúcvệthâncậnxưakia,ailàchẳngvuilòngđitheo?Thếrồitheođườngvennúi,qualạiliênlạcvớinhau.QuânởbatrấnSơnNam,SơnTây,HưngHoáxuôidòngsôngmàxuống,độtngộttừtrongnúikéora.Mộtngàykiacảbađạođồngthờinổidậy,tiếnthẳngđếnđôthành.Cuộctrunghưngcủatriềutaxưakia,chínhlàdùngcáchấy.Vuanghelời,liềntheođườngbộđivềvùngLamSơn,trấnThanhHoa.RồisaiBanquađấtThiênQuan(tênphủ,gồmđấtcáchuyệnNhoQuan,mộtphầnhuyệnGiaViễn(NinhBình)vàmộtphầnhuyệnLạcSơn(HoàBình)ngàynay)dụquậnThái;saitônthấtDuyLantớiđấtPhùSùngdụhaiviêntùtrưởngởTâyLĩnh.

HaiviêntùtrưởngnàyvừamớiqualạihoàhảovớiTâySơn,khôngdámtrởmặtngay,họđềunói:-Chúngtôimấyđờinhờơnnặngcủanhànước,hádámkhônghếtlòng?Nhưngmàkinhdoanhnghiệplớn,ắtphảitíchluỹlâunămmớithành,khôngthểlàmxongngaytrongkhoảngmươihôm.ĐờixưaHánCao-tổ,ĐườngThái-tôngcònphảikhónhọcđếnnămsáunăm.Vậyxinlượngthánhxétkỹ,hãycứlấyLamSơnlàmnơiẩnnáu,thưthảđểchochúngtôiluyệntậpquânmã,sắmsửakhígiới,thugóplươngthực,sửasangđườngsá,rồimớicóthểvângmệnhnhàvuađược.Nếumuốnlàmgấp,ekhôngphảisứccủachúngtôicóthểlàmnổi.Lanvềnóivớivuarằng:-Chúngnóthậtkhôngcólòngmộnghĩa,nêntạmdùnglờithoáithácđểcựtuyệtta.Chỗnàysơnlamchướngkhíkhôngthểởlâu.Vậyxinbệhạsơmsớmloliệu,đừngđểmấtthìgiờvôích.Vuacholàphải,bènlậpmưuthayquầnáonhưngườithường,trởvềKinhBắc,tạmtrọởphủLạngGiang,saulạidờiraphủTừSơn,ởnhàviênthamtrilàĐìnhDư.Dođó,bọnLêĐản,DoãnLệ,Danhán,VũChiêu,VũTrinh,XuânHạplạilầnlượtluitớichỗvuaở.Vuacùnghọbànmưutínhkế;ĐìnhDưnói:-NaybềtôinanhvuốtcủanhàvuachỉcóbangườilàBan,TuyểnvàChâu.TuyểntừsaukhithuaởHoàngGiang,chạyvềNghệAn,naykhôngbiếtởđâu?(theoCươngmục,thìsauđóTuyểnraThăngLongxinhàngNgôVănSở,bịSởgiếtchết)ChâubịTâySơnlùngbắt,lẩntrốnvàohangnúi,khôngcònthìgiờlotoancôngviệc.Banvângchỉđichiêudụ,cònởThanhHoa,cũngchưacótintứcgì.Hiệnnaybệhạnươngnáuởnơithônổ,lũthầnđilạiluôn,sợlâudầncóngườibiết,sẽxảyrataibiếnbấttrắc.ChibằngbệhạhãyđilênCaoBằng,HuyTúchiệncònhầutháihậuởđó.Trongthìdùngcácphiênthầnhộvệ,ngoàithìdựavàosựcứuviệncủathiêntriều,ngõhầumớicóthểlàmđượcviệc.Vuanói:-Trướckia,tađãsaiNgôThìChílênCaoBằng(ởtrênnóiđiLạngSơn,đâylạinóiđiCaoBằng,cólẽlàchéplầm)đểsắpđặtsẵnmọiviệc.NgheđâuChíbịốmgiữađường,naykhôngbiếtrasao?Danhánthưa:-Chíbịbệnhnặng,khôngđiđược,phảicángvềhuyệnGiaBình,rồimất.Chúngthầnnghetin,nhưngchưakịptâu.Vuaứanướcmắt,nói:-Mấtmộtngườibềtôigiỏirồiđấy!Tiếcthay!Rồivuabèntựtayviếttờchiếu,truytặngChílàmchứchànlâmthịchế,tướcDụtrạchbá,traochoánvànói:-Nhàngươicầmtờchiếunàyđưachovợconcủaôngta,chohọbiếtýcủa

trẫm.Đảntiếnlênnói:-Hiệnnaynhữngkẻthầndântheogiặc,đemhếttìnhhìnhnướcnhànóivớichúng,chonênmìnhsắpmưutoanviệcgì,thếnàochúngcũngbiếttrước.Thậmchícókẻcònđưagiặcđếnđểbứcbáchnhàvua.Biếntựtrongsinhra,khôngchỉcógiặcngoàimàthôi.VìthếmàviệcởChíLinhvàGiápSơn,cảhailầnđềukhônglàmnênchuyện;liềnđó,việcởSơnNamcũngvậy.NgàynaychỉcòncócáchlàsaisứsangcáocấpvớinhàThanh,xinhọdànquânsátbiêngiớinướcta,đểhỏicáitộicủaquânTâySơngâyviệcbinhđaovàbọnngườitrongnướctheogiặc;làmchobọngiặckhôngthểởyên,màlũphảnnghịchcũngcóphầnsợ.Nhưvậy,thìlòngmộnghĩacủangườitamớiđượcbềnvữngmàmưucơkhôiphụcmớikhỏibịtiếtlộvàkhỏibịphárối.Vuacholàphải,bènsaithảobứcthư,đưatrướcchoviêntổngđốclưỡngQuảng(tứchaitỉnhQuảngĐôngvàQuảngTây(TrungQuốc)),đạilượcnóirằng:"Batrămnămnay,nướcchúngtôinhờđộioaiđứccủathiêntriều,đờiđờigiữchứcphiênphong,trongnướcyênlặng.Chẳngmayvậnnướcgiữachừnggặpbuổisuyvi,vuatrướcquađời.NguyễnHuệTâySơnlàrểnướctôi,quênơnbộinghĩa,nhânkhinguybiến,đánhngườitronglúccótang;lạichiếmcứđấtnước,đểđếnnỗingườicháunhàvuaphảitrốnchạyrangoài,chưakịpsaisứbáotangvàxinphong,thểlệnhiềuđiềuthiếuthốn.Nếukhôngtớicửaảimàbàytỏ,elạivìthếmàmangtội.Vìvậy,nayxinbẩmrõnguyêndo,mongrằngquanlớnthươngtìnhkẻởxa,đềđạtgiúpcho.Tôiđãcóbiểutrầntình,xingiaochomộtngườiđemđi,lạicóchépmộtbảnphụ,xintrìnhlênngàixem.Vờitrôngthiêntriều,vínhưtrờicheđấtchở,xagầnkhôngsótchỗnào.Xétđếntấmlòngkínhthuậncủacácđờitrướcnhàtôi,vàthươngđếnnỗikhổyếuớt,langthangcủatôi;xinhãytruyềnchođemquântớisátbờcõi,đánhkẻcótội,dẹpyênloạnlạc,đểgâydựnglạinướctôi.Muônvànlầnnhờơnthiêntriều,ơnđứccủađạihoàngđếkhôngsaokểxiết,màcônggiúpđỡcủaquanlớncũngsẽcùngbềnvũngvớinúisôngcủanướctôivậy".Thưthảoxong,vuasaiĐảnvàánsungchứcchánh,phósứ.Haingườiđemvàikẻthântíncùngđi,chỉđộinóncũ,bậnáoráchnhưngườithườngdânđiđường.VuaLêtiễnhaingườiđếnvùngnúiBảoLộcvàdặnrằng:-Đốiđápởđấtnướcngườilàchứctráchcủasứthần.Chuyếnđinàyquanhệđếnsựmất,còncủanướcnhàvàsựthành,bạicủacôngviệc.Cácngươinêntuỳcơứngbiến,đemcáitàihọcchấtchứalúcbìnhsinhmàthithốraviệclàm.Tàikinhluânởbatấclưỡi,việctừlệnhấykhôngthểthiếuđược.Cácngươinêncốgắng,choxứngđángvớitấmlòngtrôngchờcủatrẫm.Haingườilạytạrồiđi.Đảnnóiriêngvớiánrằng:-Bọntatiếnglàbồithần,thậtrachẳngkhácgìkẻvongmạng,rađilúixùi

chẳngcóaiđưađón,trênđườngthìnhiềusựcáchtrở,lạiphảitrèoleovấtvảtrongchốnnúirừng.NếuchưađếnđấtTrungHoamàđãbịquângiặcđuổibắt,thìđóchínhlàsựdởdangrấtđánglongại.CònnhưđãtớiđượcgầndoanhcủađốcbộlưỡngQuảngthìtakhôngcònlogìnữa.ánnói:-Nếunhưlòngtrờicòngiúpxãtắc,chắcsẽkhôngcóviệcấy,cầngìmàphảiloxa?Cóđiều,từkhinướctacónướcđếnnay,trongviệcđilạivớiTrungHoatuyrằngcácđờisángnghiệpvàtrunghưngcũngđãtừnggặpcảnhgieoneokhôngbiếtlàbaonhiêuphen,nhưngmàkẻbồithầnđisứ,chưacóailạinhưchúngtangàynay.Nhânthế,ánlàmbàithơ,trongcóhaicâurằng:"Ngànthuởcòntruyềncâuchuyệnlạ:Sứthầnáorách,nónmêtànRồihaingườitheoconđườngtắttrongnúi,quacửaảiLạngSơnmàđi.Thậtlà:RờinướcmộtthânquaảiHánĐaulònghaimắtkhócsânTần*Chưabiếthaingườiđichuyếnnàyrasao?Hãyxemhồisauphângiải.*DịchởhaicâuchữHánnhưsau:Thiêncổdotruyềnkỳtuyệtsự,Tệsoatànlạpsứthầntrang)!ĐờiXuânthu,nướcSởbịnướcNgôchiếmđóng,quanđạiphunướcSởlàThânBaoTưsangcầucứuvớinướcTần.VuaTầnkhôngnghe,BaoTưcứđứngkhócởsânluônbảyngàyđêm:sauđóvuaTầnphảichoquânsangcứuSở-ĐâymượnýđóđểnóiviệcbọnánsangcầucứunhàThanhcũngkhókhănnhưvậy.

Hồi12LêsứthầnquađấtBắcxinquânTônđốcbộtớiảiNamtruyềnhịch.

Lạinói,viênthamtrichínhsựLêDuyĐảnvàviênphóđôngựsửTrầnDanhántheođườngtắttrongnúiđiđếnvùngHoàLạc(thuộchuyệnHữuLũng,LạngSơn),gặplúcquândothámcủaviênđôđốcTâySơnNguyễnVănDiệmđituần,xéthỏirấtngặt,ngườinàokhôngcógiấytờđềubịngăntrở.Haingườibèncảitranglàmngườiláibuôn,nhậptheobọnkháchtrú(tiếngđươngthời,dùngđểchỉnhữngngườiHoakiềungụcưởViệtNam),mennúiđitắtsangTrungHoa,rồinhờquâncủaviênquangiữcửaảiđưađếndoanhphủTháiBình(thuộcQuảngTây).BọnĐảnlạyrậpdướisânmànói:-KinhthànhcủanướcchúngtôitừnămBính-ngọ(1786),bịgiặcTâySơnlàNguyễnHuệđánhphá,quốcvươngquađời,cháunốinghiệpdodòngchínhthốnglênlàmchủviệctếtự.MùađôngnămĐinh-vị(1787),Huệlạisaitướngrađánh.Tựquânphảichạytrốnrangoài,cácbềtôilớnnhỏđềuphiêubạtnơisườnnongócbiển.Ngườiởlạibịchúngbắtbớ,ngườiđirabịchúngngănchặn,hễchúngbắtđượclàgiếtchếtliền.Trướcđây,tựquâncủachúngtôichạyvàoSơnNamcùngmộtvàingườibềtôitậphợpquândân,tínhviệckhôiphục,lạibịchúngđánhphá,phảichạyvàotrấnThanhHoa.Naynhânkhidânmộnghĩacònmếnchủcũ,đềumuốntựquâncủachúngtôilẻnvềphíabắcsôngNhĩHà,đemtìnhhìnhbáovớithiêntriều,ngướcmongthươngđếnnướcchúngtôi,đemquâncứuviệnđểchotựquâncủachúngtôicóthểkhởisựngayởtrongnước,rồidựavàouythếcủathiêntriềumàsaikhiếncácnghĩasĩ.Nhưvậythìviệckhôiphụcđấtnướcmớimongcócơhội.HiệnnaytựquâncủachúngtôiđóngởhuyệnPhượngNhãn,saichúngtôilẻnlútsangđây.Đườngđiđếncửaải,tínhrachỉcóbốnngàynhưngvìchúngtôisợgiặcbắt,phảivượtsuốitrèonon,đivòngtheođườngquanhco,nênhơnmộtthángmớitớinơi.Cúixinnghĩlại:Nướcnhỏmọnchúngtôilàmbềtôicủathiêntriềuđãhơnbatrămnăm,logiữchứcphậnvàviệctiếncốngkhôngbaogiờngớt.Naybỗngchốcbịgiặcchiếmđoạt,xãtắctànhoang."Ngườitađếnlúccùngthìquayvềgốc",khôngthểkhônggọiôngtrờimàkêu.Đứcđạihoàngđếcũngtứclàvuanướcnhỏmọnchúngtôi,màcácvịquanlớnlạilàbậcquanlạigiúpviệcnhàtrời.Muôntrôngthươngđếnkẻởnơibiênảixaxôi,dựnglạinướcđãmất,nốilạidòngđãdứt,đểchohọLêlàngườibềtôitiếncống,đượcđộiphúclớncủatrời.BọnĐảnnóirấtthảmthiếtvàđemcáctờbiểu,tờbẩmtrìnhlên.ViênphânphủhọVươngngờrằngquânTâySơngiảoquyệt,giảlàmsứthầncủahọLêđểdòlatìnhhìnhTrungQuốc,bènvờhỏivặnrằng:-VuatrướccủanướcNammấtđiđãhainămnay.Nếunhưtrongnướccó

biến,tựtônđánglậpmàkhôngđượclập,saolạikhôngtớicửaảibàytỏsựtìnhngaytừnămấy?Vảchăng,trướcđâycótiếpđượccôngvănđệsang,chẳngquachỉnóivềviệclàmmấtquốcấn,xincấpchochiếckhácmàthôi.Cònnhưduyêncớtạisaokhôngđượclập,nguyêndotạisaobịđuổiđithìkhônghềnóitớimộtlời.Nayviệcđãtrảiquahainăm,tựtônnươngnáuởđâu,quângiặcđộngtĩnhrasao,ngườitrongnướctheoaiphảnainhưthếnào,tìnhhìnhđềuchưarõrệt.Lạinữa,trongtờbiểunàyđứngtêntựtônhọLê,màchưacótờbiểubáotangvàcầuphong,chưađượccấplạiquốcấnthìsaođượckhinhsuấtdângtờbiểulên,vàvộivãsaisứthầnđến?Xétra,nhữngviệcấyđềulàviệcchưahợpthểlệ.CầnphảicótựtônhọLêtựmìnhđếnđâykhaibáo,đểtagiápmặtmàhỏirõtìnhdo.Nếuchỉbằngvàolờinóicủangườikhácthìkhôngđược.Talàbềtôigiữđất,việcởngoàibờcõilàviệclớn,quyếtkhôngthểnhẹdạmàtincácngươi.Nhưngthôiđược,cácngươiđãvìviệccáocấpmàđếnđây,nghĩtìnhtacũngkhôngnỡđuổiđi.Hãychoởlạiđây,đểtabẩmrõvớiquanđốcbộ,pháingườirangoàibờcõi,dòxétmộtphenchođíchxác,rồimớicóthểlàmtờbiểutâulênnhàvuamàchờchỉýquyếtđịnh.Đảnvàánnghevậy,khôngbiếtnóisao,đànhphủphụcdướisânmàgàokhóc.ViênphânphủhọVươngxétthấythậttình,bèndỗdànhrằng:-Xemralũcácngươitrungthựcđángkhen,màtìnhcảnhthậtđángthương!Thiêntriềusẽcócáchphânxử,khôngnênkêumãichonhàm,cứranhàtrọđểchờmệnhlệnh.Haingườimừngrỡ,báitừluira.Bấygiờlànăm53niênhiệuCàn-long,tứclàthángchínmùathunămMậu-thân(1788).Đảnvàánởđóđượcítlâu,viênphânphủhọVươnggọivàomàbảorằng:-Việcbênấyxincứuviện,đãđượcthấuđếntriềuđình.HoàngđếthươngđếncácvuađờitrướccủanhàLêlàmbềtôitiếncốngnhiềuđời,đãhạchỉchoquantổngđốclưỡngQuảnglàTônđạinhân,hiệpđồngcùngquantổngđốcVân,Quý(VânNam,QuíChâu(TrungQuốc))làPhúđạinhân,điềuđộngnămchụcvạnlínhdõngởĐiềnChâurangoàibiênthuỳtìmkiếmtựtônhọLê,hộtốngvềnơikinhthànhnướcAnNam.Nhữngtìnhhìnhđó,từcuốimùađôngnămĐinh-vị(1787),quốcmẫubênấyvàviêntrấnmụcởCaoBằnglàNguyễnHuyTúcđãquacửaảiĐẩuáosangbàytỏrồi.Nhưngchưarõhaianhemtựtônthấtlạcởđâu.Còntựtônthìsaukhichạytrốn,mẹconcáchtrở,cũngkhôngrõtìnhtrạngbênnàynênlạisaicácngườitrèođèovượtsuốisangđây(theoCươngmục,thìviệcmẹChiêuthốngsangcầucứunhàThanhnhưthếnào,ChiêuThốngđãđượcLêQuýnhvềbáocáorõcảrồi,lúcnàycửĐảnvàánsangchỉlàđểđónquânThanhmàthôi).Cácngươiđãlàngườidotựtônsaiđi,màtựtônđangởđấtPhượngNhãn,thếthìtìnhhìnhrasao,cácngươihãylàmtờcungkhai,bẩmlênquanđốcbộ,chờkhiđạiquânxuấtphát,tasẽdẫncácngươitớilạychàovàcungkhai.

BọnĐản,ánđượctinấy,mừnglắm,bènxinđểmộtngườiởlạichờhầu,mộtngườivềtrướcphíbáochotựtônrõ,đểnhómhọpnhữngkẻđồngchí,kêugọingườitrongnước,khiếnchoxagầnđềubiết,vàcácnơiđềunổidậy,chờthờicơhưởngứngvớithiênbinh.Lạidựavàooailinhcủathiêntriều,cácnơisẽnhắmnhữngchỗhiểmyếumàđóngđồntrạiđểngănchặnquânđịch.Đóthậtlàmộtcơhộirấttốt.ViênphânphủhọVươngbằnglòngcho.ThếlàánởlạiphủTháiBình,cònĐảnthìtheođườngcũvềnước.Lạinói,từkhikinhthànhthấtthủ,vuaLêchạysangphươngbắc.CònhoàngtháihậucùngmấyngườitônthấtchạytrướclênCaoBằng;viênđốcđồngCaoBằnglàNguyễnHuyTúcđemphiênbinhđónrướcmờivềởtạmtạimộtnhàdânbêncửaảiĐẩuáo,đểmưuđồsangcầucứunhàThanh.NguyênlúcHuyTúcmớiđếnCaoBằng,cóngườikháchtrútựhiệulàNgô-sơntiềuẩn,vốnquenvớiNguyễnĐìnhTố,thườngvẫnhayđilạinơidinhtrấn.Túclầnđầuđượcgặpvànóichuyệnvớihắnta,lấylàmlạlắm.ĐếnlúcTốmất,ngườikháchđếnviếng,Túclấylễthượngkháchmàđốiđãi,mờiởlạihơnmườingày.ViệctangcủaĐìnhTốđãxongxuôi,ngườikháchmớicáotừravề.Lúcsắpchiatay,ngườikháchbảoriêngvớiTúcrằng:-Quíquốctừnaysẽcónhiềuviệc,quanđốcthầntrướccũngđãbiết,khônghiểulúcgầnmấtngàicónóilạivớicácvịđồngliêukhông?Túcnói:-Nướctôi,bênngoàicógiặcmạnh,saunàychắclàkhôngthểyênổn,đólàviệcmàngườitrongnướcaicũngbiết.Nhưngkếtcụcrasao,khôngphảilàđiềuTúcnàycóthểbiếttrước.QuanđốcthầntrướcvớiTúcnàyđềulấylàmlo.Naytôilàmquanởngoài,đãkhôngđượcdựvàonơitrọngyếu,thìdùcóýkiếnnôngcạncũngkhônglàmđượcgì?Ngườikháchnói:-Chínhvìlàmquanởngoàinênmớikhôngthểkhôngđươnglấyviệcnước.Cứnhưtàicủaông,háchẳngcóthểlàmđượcmộtphenkinhtrờiđộngđất,khiếnngườicảnướcvộivàngchạyvạyư?Nhưngchẳngquachỉlàmộtgiấcchiêmbaomàthôi.Đóthậtlàkhísốvớinhânsựcóquanhệvớinhau;đángcườimàcũngđángtiếcvậy!Túcnằnnìhỏimãi,nhưngcuốicùngngườikháchvẫnkhôngchịunóirõ,cáotừmàđi.ĐếnlúcTúcđưatháihậuquađấtTrungHoa,tớiLongChâulạigặpngườikháchấygiữađường.Túcđemtìnhhìnhtrongnướcnóivớihắntakhônghềgiấugiếm,vànóithêm:-Việcgấplắmrồi!Ôngcócáchgìdạychotôikhông?Ngườikháchnói:-KhiôngởtrấnCaoBằng,bắtđầunghecótaibiếnnếucóthểcùngviênđốcđồngtrấnLạngSơn,đồngmộtlònghợpsứcgiữlấyđấthaitrấnấy,tụtập

phiêntướngphiênbinh,chốngnhauvớigiặc,làmhùngbáởmộtphương;rồiđưathưsangcácphủLongChâu,BằngTường(đềuthuộcQuảngTây,giápliềnvớiCaoBằng,LạngSơn),hẹnkhicóviệcnguycấpthìhọcứugiúp,đểnhờcáitiếngviệntrợcủahọ.NgàyxưahọMạcđãdùngkếấymàduytrìđược56năm(theoLịchtriềuhiếnchươngloạichíthìsaukhivươngtriềunhàMạcđổ,dưđảnghọMạcchiếmgiữCaoBằngcònkéodàiđược96nămnữa,kểtừMạcKínhCung(1592)đếnMạcKínhVũ(1688)).Nếuquảôngmàlàmđượcnhưthế,háchẳnggiữđượctrọnđờicủaônghaysao?Saolạibỏchỗấychongườita?Đãbỏlỡmấtcơhộiđókhônglàm,thìnaychỉcócáchliênlạcvớicácxứLongChâu,BằngTường,thiếtthaxinvớiquantổngđốc,đemviệctâulênnhàvua,trôngvàođiềumaytrờicho,đểcầuxincứuviệnmàthôi.Saukhilấylạiđượcnướcnhà,ôngnêncốgắng"đàogiếngđắpnúi",tựmìnhphảihếtsức,đừngđểlàmcáitròcườichođờisau.Túcnói:-Đólàcáiýquantrọngxaxôi,tôixinkínhvânglờidạy,khôngdámlãngquên.NayTúctôiđưaquốcmẫuchạysangđây,cũngchínhlàýnhưthế,songchỉsợtìnhcủakẻdưới,khôngthểthấulênđếnbềtrên.Nếuđượcnhờơnngàichỉđườngvạchlối,đemviệcnàythưatrướclêntrênchochúngtôi,thìxinđộiơnvạnlần,vạnlần!Ngườikháchnói:-Đấtlạquennhau,tôidámđâukhônghếtsức?NgườikháchbèncùngđivớiTúc.ViênđôtyLongBằng(LongChâu,BằngTường)têngọiTrầnHồngThuậnlàbạnquencủangườikhách.KháchbèndẫnTúcđếnđấy,nóilàmẹ,vợvàthânthuộccủatựtônnướcAnNambịquângiặcQuảngNam(chỉquânTâySơn)đuổigiết,trốnđếncửaải,cúiđầuđợimệnh...HồngThuậnlậptứchộiđồngvớiviênphóquanởLongChâulàTrầnThốtđitớinơitraxét.Tấtcảđànôngđànbàgồm64người,HồngThuậntuỳtiệnchoởbêncửaải,rồiđemviệcấynóirõvớiviênquảnđạoGiangTảthuộctỉnhQuảngTâylàThanhHùngNghiệp,đểbẩmlênquantổngđốclưỡngQuảnglàTônSĩNghị.Tiếpđó,HồngThuậnlạichosaođơnkhiếunạicủanướcNamđạiýnóirằng:"Quốcthànhbịgiặcđánhphá,cướpbóc,khôngbiếtkêuxinvớiai?Aicũngcămthùgiặc,thềkhôngcùngsốngvớichúng,nhiềungườilẻnlútnấpởtrongnúi,kếtthànhđồđảng,chỉvìchưacóngườiđứngralàmchủ,chonênhọcònrờirạckhóbềhợpnhất.Nếuđượcthiênbinhsangcứuthìcácnơisẽcùnghưởngứngngay,vàcóthểhẹnngàymàlấylạiquốcthành".SĩNghịthấygiấybáotinấy,liềnbảobọnliêuthuộcrằng:-NướcAnNamtừđờiHán,Đường,làđấtphụthuộcvàonướcta;đếnđờinhàTống,họĐinhquậtcường,mớitrởthànhnướctiếncống.Trảimấyđờinốitheonhauchođếnngàynay,lạikhôngthểgiữđượcnước.Hoặcgiảtrời

khiếnnướcấylạilàmquậnhuyệncủaTrungQuốcchăng?Lậptức,SĩNghịruổingựatớivùngLongBằng,dòxéttìnhhìnhbiêngiới,rồihọpbànvớiviêntuầnphủlàVĩnhThanh.VĩnhThanhnói:-Mởmangbờcõilàmộtviệclớn,lợihạikhôngphảinhỏ.Quảnhưlờihọnói,thìnướcấykểcũngđángthương.Nhưngthếlựccủagiặc,đoánchắclàkhôngphảinhưvậy.Chúngởvenbiểnnổilên,theoviệcbinhnhungtừkhiđầucònđểchỏm,mộtlầnkhởiquânmàlấyđượccáinướcđãbatrămnăm,nhấtđịnhkhôngphảilàyếu,vàcũngnhấtđịnhkhôngđờinàochịuđểchongườitadoạdẫm,mớinghetiếngđãphảiđêmhômlẻntrốnđi.Trừphichúngcóbịđánhchogiậpgẫymộtvàiphenthìchúngmớichịurútluivànghetheo.TrungQuốctatháibìnhđãhaitrămnămnay,dânchúngkhôngbiếtđếnviệcbinh.Naybỗngdồnhọtớichỗnóngnựclamchướng,dùthắngđượccũngkhôngphảilàmạnh.Huốngchichưachắcđãthắng,màvạnnhấtvấpngãthìtổnthấtthậtkhôngnhỏ.Cụlớnlàvịđạithầncủanước,nắmquyềnởchốnbiênthuỳ,cầnphảigiữvữngbờcõi;hánênvừamớinghekêunàimộttýđãvộigâyhấnởnơibiênải?CáigươngcủabọnHoàngPhúc,TrươngPhụởđờiVĩnh-lạc,Tuyên-đức(HoàngPhúcvàTrươngPhụlàtêncáctướngnhàMinh.Vĩnh-lạclàniênhiệuMinhThànhtổ,Tuyên-đứclàniênhiệuMinhTuyêntông.ĐâychỉviệcquânMinhsangxâmlượcViệtNamhồiđầuthếkỷXV,saubịLêLợiđánhbại),cũngchưaphảixaxôi,xinnghĩkỹcho!Nghịnói:-NướcAnNamđượcphong,đờiđờilogiữchứcphậntiếncống.TâySơnlàbọngiặcnhỏ,dámdiệtnướchọ.Nạncủacốngthầnkhôngthểkhôngcứu,tộicủacuồngtặckhôngthểkhôngtrị.Vìnghĩamàhànhquânaidámkhôngtheo?Nếulấycớlàmọirợmàbỏrangoài,ngồinhìnbọnhọgiếthạinhaumàkhôngcứuthìtámxứ"man",chínxứ"di"làmbềtôiTrungQuốc,còntrôngcậygìnữa?RồiNghịgọisáungườilàbọnNguyễnHuyTúc,LêQuýnh,HoàngíchHIểu,NguyễnĐìnhQuán,NguyễnQuốcĐốngvàNguyễnĐìnhMaiđếncửaquan,đểhỏitìnhtrạng.Trướchết,Nghịhỏitựtôncómấyanhem,saukhichạytrốn,hiệnnayởđâu?BọnTúckhailà:Tựtôncóbaanhem,rấtyêumếnnhau.AnhtrưởnglàLêDuyKỳ,tứclàngườiđángđượcnốingôi,thứhailàTụquậncôngDuyTụ,thứbalàLanquậncôngDuyChỉ.Hiệnnay,DuyKỳchạyxuốnglộSơnNamhạ(nămLêCảnhhưngthứQuiNhơn(1741),chiaxứSơnNamlàm2lộ:lộSơnNamthượng(VùngHàNam,HưngYên,HàĐôngsaunày)vàlộSơnNamhạ(vùngNamĐịnh,TháiBìnhsaunày)),đểchiêutậpnghĩabinh.DuyTụởvùngTuyênQuang,HưngHoácũngđangnhómhọpcácngười

đồngchí,xaxalàmthanhviệnchonhau.Nghenóihọnươngtựalẫnnhau,thầndânthuậntheo,quyếtkhôngđếnnỗitantác.Nhưngkhôngbiếttừđấyvềsaucóthểhăngháilàmnênviệchaykhông?Tớiđâyđãhơnbảytámtháng,sựthếđổithay,họcócòngiữđượcchỗấynữakhông,điềuđóchúngtôikhôngđượcbiết.Nghịlạihỏitintứccủamẹcontựtônnayrasao?Túcnói:-ChúngtôitrướcởCaoBằng,rồirướcquốcmẫusangnộiđịa(chỉđấtTrungHoa).Tựtônthìvẫnởtrongnước.Quansancáchtrở,tintứckhôngthông.Naynếuđượcphépthìxinlẻnvềbáochotựtônbiếttincủamẹvàgiaquyến.Xinchobangườichiađihaingả.ĐìnhMaixinđiđườngcửaảinúiMôngTự.QuýnhvàĐốngxintheođườngLongMônmàvượtbiển.Ngửatrôngcụlớnchongườidẫnđếnbiêngiới,đểchúngtôigấpđườngchạyvề;chừngtrongmộttháng,dòxemtintứcrasao,sẽxinbẩmrõ.Nghịlạihỏilâunayởbênấymùamàngrasao?Túcthưa:-Nướcchúngtôiluônmấynămbịmấtmùa,giágạorấtđắt,mộtthưnggạogiáđếnsáutrămđồngtiền.LộSơnNamhạvốnđượcgọilànơigiàucó,bâygiờdângiancũngkhôngcóthóclúađểdành,cácnhàđềutrốngrỗngnhưchiếcchuôngtreo.Tựtôntrướckiađóngởxứấy,vìlươngthựckhôngđủ,chonênhễlàmviệcgìcũngbịthấtbại.Chúngtôikhiởnướcnhà,chỉnghenhưthế,đólàviệcthực.NghịquaysanghỏiLêQuýnh,Quýnhliềnđáp:-HọLêgiữnướchơnbatrămnăm,dùngânhuệbuộcchặtlòngngười,dùnglễnghĩavuntrồngsĩkhí.Chonên,dùbọnphảnnghịchtiếmquyềnmàlòngngườimếnchúacũvẫnnhưxưa.ChỉvìhọTrịnhhiếpchế,lòngdâncămgiận.TâySơnnhânlúcsơhởấy,mượntiếngphòLêdiệtTrịnh,nênngườitrongnướckhôngaichốngcự.Chúngnhânthếđắcchí,lạicànghunghăng,tựđặtniênhiệu,chiếmgiữkinhthành,đếnnỗitựtônhọLêphảiphiêubạtrangoài.Dođó,dâncàyvànhữngkẻlụclâmnổilênkhắpnơi,khôngaihẹnaimàngườinàocũngxưnglàquânhọLê.Nếunhưthượngquốcrủlòngbaodungkẻnhỏmọn,giúpđỡkẻkhốncùng,saimộtđạoquântớisátbờcõiđểlàmthanhviện,thìngườitrongnướcnghetin,aikhôngtrỗidậy,thềcùngphụcthù?Mànhưvậy,chắccũngkhônghaotổnđếnbinhlựccủathiêntriềunhiềulắm.Nghịngheđượclờikhairõràng,bènđemmộtbứcđịađồnướcNam,bảobọnQuýnhduyệtlại,vàhỏi:-Cóđúngkhông?Khôngsaichứ?Quýnhbẩm:-Vịtrívàphươnghướngnhiềuchỗsailầm,ướcchừngmườiphầnsaiđếnbốnnăm.

Nghịnói:-Chophépcácngươicứthậtmàsửalại.RồiNghịsaigọimộtngườithợvẽđến,theochỗQuýnhsửađổimàvẽlại.LạibảoQuýnhlưuýxemnhữngvùngnàođãtheogiặc,vùngnàochưatheogiặc,anhemvuaLêhiệnđóngởđâu,nhấtnhấtđềughichúthậtrõràngvàođịađồ.Rồinhânđó,NghịgọibọnTúcvàbảo:-Chờtatâulêntriềuđình,khinàođượcchỉcủanhàvua,tứckhắcsẽchiểutheonhữngđiềukêuxincủabọnngươimàlàmchothậttốttấtcảmọiviệc.Chuyếnnàycácngươivềnước,phảitìmchođượcđíchxácchỗởcủatựtôn.Lạiphảidòxemquângiặcđộngtĩnhrasao?Ngườitrongnướccóthểtrỗidậyđượckhông?Hễcódịpthuậntiệnlậptứcphảiphibáochotabiết,tasẽphúctấuvềtriều,xinchokéoquânraải,thìcôngviệcmớicóthểmauxong.BọnTúcmừnglắm,cùngnhaungoảnhmặtvềhướngbắc,trôngvờicửakhuyếtmàlạyvàhô"vạntuế"luônmấylần.Sauđó,NghịsaiviênquảnđạoTảGiang,tỉnhQuảngTâylàThanhHùngNghiệphộvệquốcmẫuAnNamvàcácquyếnthuộcđếnđấtNamĐôn,tuỳnghicấpchocácthứlươngthực,chănáo,đểainấyđềuđượcyênổn.Luônthể,Nghịthảotờbiểutâurằng:"CứlờingườitrấnmụccủanướcAnNamlàNguyễnHuyTúc,chạysangnộiđịacungkhai:thángsáumùahènămthứnămmươimốt,niênhiệuCànlong,emgiặcTâySơnNguyễnVănNhạclàNguyễnVănHuệđemquânxâmphạmkinhthànhnướcấy.Tiếpđếnthángtám,VănNhạctheora.Vừagặplúccáctrấnđềuchỉnhđốnbinhlính,voingựađếncứu.AnhemVănNhạcsợkhôngdámở,ngaytrongthángấy,đangđêmphảiđemquânlẻntrốn.QuốcvươnglàLêDuyĐoan(tứcLêHiểnTông)làmmấtquốcấn,liềnđóbịbệnhmàmất.VìcontrưởngchếtsớmcháuđíchtônlàDuyKỳ,theolệđượcnốingôi,cóthảovănthưđệsang,xincấpchoquảấnkhác.Kếđó,tiếpđượchịchcủaquanđốcbộđưasang,nóirằngnhưthếkhônghợpthểlệ,màphảisaibồithầndângbiểubáotangrồixinphongmớiđúng.Khôngngờmùađôngnămsau,VănHuệlạisaibộtướnglàVõVănNhậmnhânkhinguybiến,đánhngườigiữalúccótang,đếnnỗitựquânphảichạytrốn,chưakịpsaisứthầnquaxin.BọnTúcđưaquốcmẫucủanướcNamchạyravùngBắcSơnthuộchuyệnVõNhai,vuaLêthìchạytrốnsangphủThiênTrường.Tướnggiặcchiếmcứquốcthành,saingườiđikhắpnơilùngbắt.LạicótênthổdántrấnLạngSơnlàQuyểnTrâm,tênphiênmụcCaoBằnglàBếNguyễnTrùđầuhànggiặc,đemquânđịnhcướpquốcmẫuđểlàmcontin.BọnTúcliềnđưaquốcmẫulênCaoBằng.Thángnămnămnay,đitớiđầuxứBácNậm(thuộchuyệnQuảngYênvàPhúHoà,tỉnhCaoBằng),bịquângiặctheokịp,khôngcònkếgìđểthoátthân,bọnTúcphảiđứngcáchsôngkêuxinthiêntriềucứugiúp.Rồihọliềumạngđưađượcquốcmẫuvàbọnquyếnthuộclộinướcsangbờbênnày,

ngườinàokhôngkịpsangsôngđềubịgiặcgiếtchết.NaybọnTúcrậpđầukêuvan,xinđượcởlạichịutộivớithiêntriều,khôngchịumắcvàotaynhơnhớpcủagiặc...LạicứlờibọnTúcnóithìhiệnnayquốcthànhbịgiặcchiếmđóngcácnơikháccũngđềunghetiếngmàtanrãtơibời.CácđịaphươngtiếpliềnvớinộiđịanhưMụcMã(thuộcCaoBằng),LạngSơn,đềuđãtheogiặc.RiêngcóvùngDiễnChâuởNghệAn,cáchạtKinhMôn,NamSáchởHảiDương...làcòncóbọnthổhàoứngnghĩa,ravàocácnơihangnúi,lừadịpđánhgiếtquângiặc,nêngiặccũngchưathểđánhchiếmđượchếtcả.VảchăngtuyquângiặctừkhichiếmđượcđấtTâySơn,mộtmựchungtợn,chỉbiếtcóviệctànsát,nhưngcũngvẫncónhữngnơikhôngchịuhànggiặc.Tựtônlẩntrốn,chắccũngởnhữngnơiấy.Mẹvàvợcủatựtônđãchạysangđấtthiêntriều,muônlầntrôngđượcsựbaodung.Còntrongbọnbềtôichạytrốncũngcóđượcmộtvàikẻcóchúttàicán,họtựxinvềnước,tìmkiếmtựtôn,đểlạigắngsứclotoanmộtphennữa.Nếunhưsứcchẳngchiềulòng,thìhọxinlàmcáichướcbảotồnlấyngườiconcôi,thathiếtxinđượcthiêntriềuthươngxót...Cáckhoảntìnhdotrênnày,đềudotaytriphủNguyễnHữuNhân(cóbảnchépĐàoHữuNhân)viếtthànhcâuhỏi,đầumụcnướcấylầnlượttrảlời.Xétra,họcũngthậttình,lạicóphầnhănghái,biếtđượcnghĩalớn.Thầntrộmnghĩ,cốngthầnhọLê,theolệthìtựtôncủahọđượcnốingôi,chẳngmaynướcấybịdiệt,mẹvàvợđãtớicửaảikêuvan,thựccũngnênthểtìnhmàchucấp,đểhọđượcyênchỗ,rồichờđểxétrõtintứccủanướchọ,sẽquyếtđịnhviệcchođihaychoởlại.Chỉnghĩbọnhọkhichạyđếnvensông,tứclàđãthuộcvềđịađầubờcõicủathiêntriều;vậymàtụigiặctrôngthấyquânlínhthiêntriềuđóngđồnởđấy,lạivẫncòndámhunghãngiếtngười,lònggiặchiểmđộc,khôngphảilàkhôngcóýdòmdỏ.ThầnđãmậtthưchoviênđềđốclàTamĐứcsắpđủchiếnbinh,chiđiđónggiữởcáccửaảitrongsáuxứchungquanhLongChâu.Nếuchúngquasông,tứcthìbốnmặtchặnđánh,khôngđểchochúngchạythoát;luôndịpcũngtỏchochúngđượcbiếtbinhuycủathiêntriều,chochúnghoảngsợ.ThầnlạixinviếtthưmậtchocácviênquancoigiữmiềnTriềuChâuvàLongChâu,bảophảigấprútđituầntravàdòxétkỹcàngởcácmiềnbiêngiới...,Nếucótìnhhìnhgìkhác,thầnxintiếptụcviếtbiểutâulên,chờvângchỉchothihành".VuaThanhxemtờtâuấy,liềnbảoviênđạihọcsĩlàBáHoàrằng:-LêDuyKỳởAnNam,tuychưađượcphong,nhưngylàngườiđángđượcnốingôi,cũngkhôngkhácgìquốcvương.Naymẹvàvợcùngcácquyếnthuộccủayđềuchạysangđây,thếlàtoàncõinướcấyđềuđãmấtcả.Việcdựnglạinướcđãbịdiệt,nốilạidòngđãbịtuyệt,cầnphảitrùliệusắpđặtmàrốtcuộccũngphảihaophírấtnhiềubinhlực.Nayxétra,DuyKỳcònởlạitrongnướcđểtựlolấyviệckhôiphục,dânnướcấytheogiặcchẳngquamớichỉmấyxứMụcMã,LạngSơn,cònởcácvùngđôngbắc,tâynamthìlòngngườimếnchủcũvẫncóthểtincậy.Nếudựavàođóđểlonốilạingôivua

ắtlàcóthểxongviệc.VậytruyềndụchoTônSĩNghịbiếtrằng:"HọLêthờphụngthiêntriềurấtlàkínhthuận.DuyKỳtheolệđángđượcnốingôi.Việcmấtquốcấn,ngàytrướcđãcódângthưxincấpấnkhác,songvìchưachosứsangbáotang,khônghợpthểchế,chonênviệccấpấnphảihoãn,đãcóhịchdụ.Nayhọlạisaisứthầnthathiếtsangkêuxin,vậychuẩnyviệcsắcphongvàcấpấnchohọ.Xétchokỹ.DuyKỳsởdĩbịgiặcđánhđuổicũngchỉlàvìykhônglogắngsứctrỗidậymàra.Hiệngiờđấtnướccủaycònnhiềuchỗchưabịgiặcchiếm,thầndâncũngcònbiếtkínhmến;DuyKỳnênnhândịpấynhómhọpnghĩaquân,thuphụcquốcthành,đểchonghiệpcũkhôngđếnnỗibịsụpđổ.Mẹvàvợychạysangnộiđịa,đãđượcsắpđặtchỗởyênổn,ănmặckhôngthiếu,đấtnướcđãquen,ycũngkhôngcầnphảilonghĩ,cóthểchuyênýloviệctrongnước,chờkhikhôiphụcđượckinhthànhthìsẽchoquânđưamẹvàvợytrởvề.Lúcysaisứthần,thìlạinênsaingườiđãthôngtinlầnnàysang,đểlàmchứngcứ,ngõhầumớikhỏibịkẻgianlừadốimưuhại.ĐếnnhưNguyễnHuệcậymạnhcướpnước,phépkhôngthểtha,đãgiángchỉđiềuđộngđạiquânởQuảngTây,đểchờkhigọiđến.Nếugiặccứhunghăngnhưtrước,màtựtônhọLêkhôngthểphấnchấnđểlàmnênviệc,thầndânnướchọlạicamlòngtheogiặcthìsẽchođemđạiquânbốnmặthọplạimàđánh,chosángtỏtộitrạngcủachúng.Nhưthế,trướctiênphảiđưahịchphibáochothầndânnướcấy,khiếnhọđềubiết,đểlàmmạnhthêmthếcủahọLêvàlàmchobọnTâySơnmấtvíakinhhồn,màđốivớiviệcgiúpđỡchosựthanhviệncũnglàcóích.NhữngngườiđitheonhưbọnNguyễnHuyTúc,tìnhnguyệnvềnước,tìmkiếmchỗởcủatựtôn,đểcùnggiúpviệckhôiphục,chíấyrấtđángkhen,lẽnênchohọvềsớm;sớmmộtngàylàtựtôncủahọđỡlomộtngày,vàsaunàytrẫmcũngđượcnghetinnướcấymauhơnmộtngày.TônSĩNghịvốncótiếngnhanhnhẹn,sángsuốt,saokhôngliệutrướcđiềuđó,màcònlotrẫmkhôngưngcholàm,đểphảitâuđitâulại,khôngkhỏiphạmsailầmvềsựcâunệ.NayNghịcầnphảisớmtớiLongChâu,giápmặtmàhiểudụbọnsứthần,giụchọlậptứclênđường;đemýcủatrẫmtruyềnbảochohọbiết,đểhọvềnướcbáotinvớianhemDuyKỳ;đồngthờiphảisaocáctờhịchthànhnhiềubản,bảohọđemvềtrongnước,ngõhầucóthểtruyềnbárộngrãi.Ngoàira,bọnhọlặnlộikhónhọc,hànhlýsơsài,vậyởđườngthuỷvàđườngbộđềuphảicấpphutrạm,hộtốngchohọgấpđườngmàđi;lạicấpchomỗingườimườilạngbạcđểtiêuphavềviệcănuống.Nóitómlại,việcnày,nếunhưcảnướcAnNambịmất,DuyKỳlạibịgiếthại,thìnghĩtìnhcốngthần,khôngthểbỏquamàkhônghỏitới.VảchăngbờcõinướcNamchưađếnnỗihoàntoànmấthết,tựtôntuyphảichạytrốn,nhưngthầndânvẫncònmếnphục.Nhưvậy,tachỉcầnlàmthanhviệnchohọ,đểhọtựlolấycôngviệc,bấttấtphảidấyquânlàmtochuyệnđembinhlựctrongnướchaophíởngoàicõinóngnực,xaxôi.Đómớilàkếtuyệthay.TônSĩNghịphảitheochỉdụtrước,tớinơibiên

thuỳ,trùtínhchokỹ,đốcthần(chỉTônSĩNghị)làngườithạoviệc,chắccóthểhiểuđượcýcủatrẫm.Việckinhlýbiênthuỳởđấy,chophépđốcthầnđượccùngviênphủthầnlàTônVĩnhThanhhọpbànthoảđáng,tuỳtiệnthihành.Hãykínhtheochỉdụnày!".Lạinói,quanlạihaihạtTriềuChâu,LongChâutừkhitiếpđượcthưmậtcủaNghị,lậptứcđituầntradòxétmiềnbiêngiớivàchongườiđưahịchsangbácáoởtrấnTháiNguyên.BấygiờcóhaihọTrươngvàCátquêởhạtTriềuChâu,chuyênsốngvềnghềkhaimỏlấybạc,sangcưtrútạilàngTốngTinhtrongtrấnTháiNguyên.Họvỗvềmọingười,làmkẻtùtrưởngđịaphương,đồđảngcóđếnhơnvạnngười,đềulàcácgiađìnhngườiTrungHoa.Haihọấyngheđượctờhịch,liềntìmđếnchỗtrọcủangườiđưahịchmàtrìnhrằng:-Chúngtôichuyênsốngvềnghềmởxưởngkhaimỏ,đờiđờiởnướcNam.TrướcđâynghetinkinhthànhcủanướcAnNambịmất,trongnướcloạnto,sợrằngcháythànhvạlây,nênđãcùngngườiđịaphươngluyệntậpsúng,nỏ,làmchướcgiữmình.Cólần,mấytrămquângiặcđếncướp,chúngtôimớithửđánhmộttrậnmàđãgiếthếtđượctấtcả.Nghĩrằngchúngtứcgiận,ắtlạiđếnnữa,chúngtôibènchiaralàmmườiđoàn,mỗiđoànmộtnghìnngườithềcùngliềuchếtchốnggiặc.Naytiếpđượchịchvăn,aicũngnônứcnhảynhót,xinlàmtiênphong.VảlạichúngtôivốnlànhândânTriềuChâu,naycũngmuốnxinđượccùngrasứcmộtphenvớiquânnghĩadũngởĐiềnChâu.Ngườiđưahịchnghehọnóinhưvậy,liềnlấytờkhaivàđemtìnhhìnhduyêndovềbẩm.Lạinói,vuaLêtrướckiađãsaibọnbồithầnsangtrầntìnhvàcầucứuvớinhàThanh.Đếnbâygiờ,LêDuyĐảnởTháiBìnhvề,báotinviênđốcbộtỉnhQuảngTâyđemviệctâulên,đãđượcvuaThanhchuẩny,chẳngbaolâuđạibinhsẽsang.Rồitiếpđó.LêQuýnhlạitừLongChâuvềbáo,nóilàtháihậuvàquyềnthuộchiệnởthànhNamNinh,ănởyênổn.Vuamừnglắmbènchắptaylêntránmàrằng:"Kẻtiểutửnày,gặplúcvậnnhàlắmnạn,nhờđượcchínmiếuthiêngliêng,đứcđạihoàngđếrủlòngthương,baobọcchokẻnhỏmọn,trongnướclạiđượcthấybóngmặttrời,cơhộitrunghưngphảichănglàởlúcnày?".Rồinhàvuasaithảotờbiểutạơnvàcácthưtừtrìnhbẩm,đểcùngđưasangmộtthể.Trongđónóirõ:"GiặcTâySơntànngược,dânkhôngchịunổi.Hiệnnaythầntuychạytrốnởngoài,nhưngmaynhờlòngngườivẫncònnhớđếnchủcũ.Nhânđóthầncũngđãcửsựđượcmộtvàiphen,songđềubịthấtbại.Gầnđâytiếpđượcvănthư,thầnđãngấmngầmkhuyếndụhàokiệttrongnước,aicũnghănghái,thềgiếtquângiặc,hằngngàytrôngmongởsựviệntrợcủathượngquốc.Nhờcậyoaitrời,việcchắcphảithành.Khitiếp

đượchịchvăndoviênsaiquanmangvề,thầnđãđemtuyêncáovớimọingườitrongnước,ainấyđềumừngrỡ,hớnhởhơnlàchếtđiđượcsốnglại;quângiặccũngvìthếmàmấthếtnhuệkhí.Hiệnnay,cácnơiđềuđãnhómhọpquânnghĩadũng,chờthiênbinhquacửaải,thìsẽđếncửaquânlạychào,vàxinchịukỷluậtlàmquânđitiênphong.Đảnggiặcchắcsẽbịbắtvàquốcđôchắcsẽđượckhôiphục.Ơntáitạocủađứcđạihoàngđế,cùngvớiđứcgâydựngcủacụlớn,thậtđángghitạcdàilâumãimãinhưsôngLônonTảnvậy!".TônSĩNghịvừatiếpđượctờbẩmcủaTriềuChâulạiđượcluôntinấy,liềnhộiđồngvớiviêntuầnphủ,tâuxinxuấtquân.Trongtờbiểuđạikháinóirằng:"Vânglờithượngdụ:Chỉnênlàmthanhviệnchohọ,đểhọtựlolấykhôngcầnphảidấyquânlàmtochuyện.Kínhtuântheothánhchỉấy,thầnđãtraxétkỹcàngcácnơiđườngsáqualại.TừđàiChiêu-đứcđếnđôthànhnướchọ,quânđichẳngquachỉmấtsáungày.ởLạngSơnhơicólamchướng.Quakhỏiđó,thuỷthổđềutốtlành.ĐạiquântiếnlênđóngởLaThành(ngườiTrungQuốcbấygiờcũngthườnggọiThăngLonglàLaThành(mộtthànhdoCaoBiềnđắpởvùngHàNộitừthờithuộcĐường))vừakhôngnóngnựclạikhôngcólamchướng.Vảlạicũngcầndiễuvõgiươngoai,phôtrươngthanhthếquântaởđấy,đểchogiặcbiếtlàkhôngthểđịchnổi.Rồisaumớisaipháicácquânứngnghĩacủanướchọtựđiđánhdẹplấy.Quântasẽkhôngđếnnỗiphảivấymáumũigươm,màquângiặcđềubịbắtgiết.Nhưvậy,côngtrạnghẳnchóngthành.Trộmnghĩlầnđinàythựcđúngnhưlờithánhthượngđãdạy.Lầntrướccứtâuđitâulạithầntựbiếtlàđãphạmcáisailầmcâunệ,chậmtrễ.Việcbinhcầnmauchóng,nếugặpđượccơhội,thầndámđâukhônghếtsứctínhviệcbiênthuỳđểxứngđángvớisựgiaophócủabềtrên?Đếnnhưsaukhidẹpyên,cáccôngviệccầnphảixửtrírasao,thầnsẽxinkínhcẩnviếttờbiểutiếptụctâulên".Rồiđó,NghịhoảtốctưchobọnđốcthầnởcáctỉnhVânNam,QuíChâu,tuântheonhưchỉvuađãgửitrướctừhaitỉnhấykéoquântheođườngTuyênQuangmàđi,cònđạibinhthìquaảiNamQuan,dođườngLạngSơntiếnsang.Thậtlà:Vânglệnh,nguyênnhung*coihốnghách,Raquân,đạitướngvẻvênhvang.Chưarõlầnấythuađượcrasao?Hãyxemhồisauphângiải.*cũngnhưnguyênsoái.

Hồi13Khiếpthanhthế,giặcmạnhrútluiNhờviệnbinh,vuaxưatrởlại

Lạinói,lúcsắpxuấtquân,TônSĩNghịlạidângtiếpmộttờsớ,đạiýnói:"ThầnnghehọLêởnướcAnNamhènyếu,saunàykhôngchắcđãgiữđượcnước.Nayhọsangcầucứu,bảntriềutheonghĩaphảicứugiúp.Vảchăng,AnNamvốnlàđấtcũcủaTrungQuốc(chỉnướctaởthờikỳBắcthuộc),nếusaukhikhôiphụchọLêrồi,nhânđólạichoquânđónggiữ,thìnhưthếlàbảotồnhọLêmàđồngthờilạichiếmgiữđượcnướcAnNam,mộtcôngmàhaiviệcvậy".TuầnphủlàTônVĩnhThanhdângsớchốnglạilờibànấycủaNghị,đạiđểnói:"TriềuđìnhmượntiếngkhôiphụchọLê,khithấyhọLêkhôngthểgiữđượcnước,lạiđịnhsaiquanchiếmnướchọ;banđầuthìlàmviệcnghĩa,cuốicùnglạitheoviệclợi,thầntrộmcholàkhôngnên.HiệnnayhọLêhọNguyễn(họNguyễnđâylàchỉTâySơn)đangđánhnhau,họLêthếnàocũngbịhọNguyễnthôntính.Chibằngcứđóngquânyênlặng,rồisauđó,nhânlúccảhaibênđềukiệtquệ,bấygiờtasẽđánhlấycũngchưamuộngì".Rốtcuộc,vuaThanhnghetheolờiNghị.VìkhônghợpývớiNghị,VĩnhThanhbèncáoốmkhôngđi.NghịmộtmìnhvângchiếuđemquânbốnlộQuảngĐông,QuảngTây,VânNam,QuíChâu,rakhỏicửaải,rồichialàmhaiđạo:mộtđạođiđườngLạngSơn,doNghịđốcsuất;mộtđạođiđườngTuyênQuang,doviêntổngbinhđốcsuất.CảhaiđạođềuchịudướiquyềntiếtchếcủaNghị(theoCươngmụcthìquânThanhkéosanggồmbađạo:mộtdotổngđốclưỡngQuảngTônSĩNghịvàđềđốcHứaThếHanhchỉhuy,theođườngảiNamQuanquaLạngSơnkéoxuống;mộtdođềtổngVânQuílàÔĐạiKinhchỉhuy,dođườngMôngTựquaTuyênQuangtrànsang;mộtdotriphủĐiềnChâuSầmNghiĐốngđiềukhiển,từKhâmChâuquaCaoBằngđổxuống).Nghịhọpcáctướngsĩ,banbốquânluậtgồm8điềunhưsau:Điềuthứ1.-Đạibinhraải,vốnđểdẹpgiặcandân.Hễquacácnơiđềuphảinghiêmchỉnhđộingũmàđi,khôngđượcquấynhiễunhândân,cướpbócchợbúa.Điềuthứ2.-Ngoàiải,noncaorừnghiểm,miềnấyrấtdễmaiphục,trướchếtphảisanbằngđátảng,pháthếtbụirậm,đểchotrướcmắtquangđãng,cóthểvữnglòngmàtiếnlên.Nếugặpchỗnàođấtmớixốpbở,càngnênđểýxemxét,đểđềphòngmưugiancủagiặc.Điềuthứ3.-Hễnơinàođạibinhđịchđóngthìtrướchếtphảixemxétđịaphương,chọnlấyhìnhthế,tìmnơidễlấynước,lấycỏ,chớcóđónggầnrừngrậm,bốnmặtphảiđàohàođắpluỹvàđốcsuấtbinhlínhđêmngàytuầnphòng,ngàyđêmphảichiaquânđidòxétởngoàimườidặm,khôngđượcồn

ào,dễgâyrakinhsợrốiloạn.Điềuthứ4.-NgườiNamđánhtrận,haydùngsứcvoi.Voikhôngphảilàvậtnộiđịatừngtậpquen,nênhễgặpphải,trướctiênquântathếnàocũngtránhchạy.Khôngbiếtrằng,sứcvoituykhoẻ,chungquycũnglàthânmáuthịt,khôngthểđươngđượcvớisúngốngcủata.Nếuthấyvoiratrận,xathìbắnsúng,gầnthìdùngcungvàlao,làmchonóbịđaumàchạytrởlại,giàyxéolẫnnhau,quântanhâncơhộiấymàtiếnlênchémgiết,thếnàocũngthắngtrận,khôngcònnghingờgìnữa.Cầnphảichỉbảochonhaucùngđượcbiết.Điềuthứ5.-QuânNamkhôngcósởtrườnggìkhác,toàndùngthứốngphunlửalàmlợikhí,gọilà"hoảhổ".Khihaiquângiápnhau,trướchếthọdùngthứđóđốtcháyquầnáongườita,buộcngườitaphảilui.Nhưngtàinghệcủahọcũngchỉcóthếmàthôi,sovớisúngốngcủatathìcònkémrấtxa.Hiệnnaytađãchếsẵnvàitrămláchắnbằngdatrâusống.Nếugặp"hoảhổ"củangườiNamphunlửa,thìquântamộttaycầmláchắnđỡlửa,mộttaycầmdaochémbừa,chắcrằngchúngsẽphảibỏchạytantác.Điềuthứ6.-Đạibinhđiđường,nếugặpkhesuốidòngsông,chỗnàonướcsâuthìphảichặtlấytregỗbắclàmcầuphao,đểbinhmãvượtquachotiện,chỗnàosônghẹpnướcnông,thìviênquancoiquânphảidòthửđíchxác,rồichoquânlínhnốitiếpnhaunhưxâucámàkéođi.Lúcxuốngnước,khôngđượcđembùinhùi,thuốcsúngbạđâuvứtđấyđểbịẩmướt.Điềuthứ7.-Raucủicủađạibinhdùnghàngngày,đãcótiềncôngcấpphát;chỉđượcđổichácvớingườiNambằngcáchthuậntình,khôngđượctựtiệnchặtcâycốiởcáclàngxóm,đểsinhratranhgiành.Nếuởchỗnàocáchrừngnúiđộmộthaidặm,cầnsaiquânlínhbảovệchokẻđikiếmcủi,khôngđượctựýđixa,đểxảyrabiếncốkhác.Đếnnhưviệclấynướcnấucơm,cũngphảidoviênquancoiquânxétnghiệmrõràng,quảthậttrongsạchkhôngcóđộcmớichomúcuống.Điềuthứ8.-Nhữngquânlínhbịthươnghoặcbịốm,viênquancoiquânphảitraxéttườngtận,làmgiấybẩmrõ,rồichođưavềdoanhđiềutrị,đểtỏsựgiúpđỡ,thươngxót.Nếucóbọnquânlínhkhôngtốt,giảlàmbịthươnghayđauốm,hòngđượcvềnhà,mộtkhitrarasẽtrịtộingaytứckhắc.Vảlại,lầnnàyhànhquânxaxôiquamiềnbiênải,triềuđìnhthươngđếnbinhlính,đãchucấprộngrangoàithểlệ,mỗingườilínhđượccấpmộttênphu.Cácviêncoiquâncầnhiểudụtrướcchomọingườibiết.Línhvàphucũngcầnphảithươngyêugiúpđỡlẫnnhau,khôngđượctuỳtiệnsaikhiếnmộtcáchtànngược.Đếnnhưlúchànhquân,línhđềuphảilấykhígiới,khôngđượctựmìnhbuôngtayđikhông,vậtgìcũnggiaochophudịchmangđội,đểđếnnỗihọkhôngthểchịunổi,phảigiữađườngbỏtrốn.Ngoàira,sốphuquánhiều,tracứurấtkhó,thậmchícóngườiởdoanhtrướclẫnvàodoanhsau,ngườinàyngườikiakhôngquenbiếtnhau,dễsinhralộnxộn.Dođó,phảicấpchomỗitênphumộtmảnhthẻbàiđeoởlưng,kêrõtênhọ,doanhhiệu,

đểtiệnnhậnxétphânbiệt.Cácđiềuquânluậttrênđây,quânlínhđềuphảituântheomộtcáchnghiêmtúc.Kẻnàolàmtrái,nhấtthiếtxửtheoquânpháp,khôngtha.Rồiđó,trướctiênNghịsaitruyềnhịchsangdụnướcNam,đạilượcnói:"Dấynướcđãdiệt,nốidòngđãtuyệt,việcđánglàmnàokểnơimanrợ,xaxôi;vớtngườibịchìm,cứukẻbịthiêu,đừngchẳngđượcphảidùngđếncungtên,binhlính.NghĩlạihọLêởAnNamvốnlàcốngthầncủathiêntriều.Batrămnămvậtsảntiếndâng,kínhtheochứcphận;mườilămlộđấtphongchiacắt,gồmcónướcnhà.ThếmàkhoảngnămCàn-long,tùtrưởngtrongnướclàbọnNguyễnNhạc,NguyễnHuệ,dấyquânlàmloạn,đánhpháLaThành:vuaLêtrướcvìlosợmàphảiquađời,tựtônlàDuyKỳphiêubạtrangoài.BềtôicũlàNguyễnHuyTúcđemmẹvàvợtựtônchạysangnộiđịa,thathiếtxinquâncứuviện.SaukhihỏirõbọnTúc,thìtựtônhiệnnươngnáuởvùngKinhBắc,LạngSơn,thầndâncònnhớchủcũ.NguyễnNhạclàquânmọirợnhưgiốngtrâudê,quenthóihungtợncủaloàilangsói,đếnđâucướpbócđó,trămhọoánđếnxươngtuỷ.Từmộttêndânởnơibiênthuỳnổidậy,canphạmluânthường,làmtráinghĩalý,đạotrờikhôngthểdungtha;lạidámhoànhhànhởnơinộiđịa,bạongượcquầnchúng,tànhạinhândân,phépvuacũngcầnphảiđánh.Hiệnđãđemviệcnàytâulên,vângđượcđứcđạihoàngđếthươngxótđếnhọLêtannát,khôngnỡđểGiaoChâulầmthan;đặccáchsaiquanđốcphủđeoấnchinhMan(xưabọnthốngtrịTrungQuốcgọicácdântộcởphươngnamlàMan(manrợchưakhaihoá);"chinhMan"đâynghĩalà:điđánhViệtNam)đạitướngquân,điềuđộngnămmươivạnquân,thẳngtớiLaThành,trịtộibọnNguyễnVănNhạc,khôngđểchúngtrốnthoáthìnhphạtcủatrời.DânnướcNamđờiđờitônđộivuaLê,nhờơnnuôidưỡngđãlâu,trinăngchưamất,tìnhcảmđangcòn,khôngthểđểmấtlươngtâmtrờicho,bỏvuatheogiặc.Kẻnàocóthểxướngtrướctiếngnghĩa,dựavàothiêntriềulàmnơicứuviện,nhómhọpcácngườiđồngchí,rasứctrừdiệtquânthù,cửaảihátkhúckhảica,mạcphủ(chỗlàmviệcởnơiđóngquâncủacáctướngsoáiđờixưa)dânglêncôngtrạng,sẽđượccắtđấtchiaphong,hưởngchungphúclộcvớihọLê,nhưôngtổhọTrịnhngàytrước.Hịchvănđưatới,quânlínhđềunênhănghái,màigiũagiáomáccủacácngườimàchốnglạiquânthùcủanhàvua.Đồnglòngchungsức,ắtcócônglao.Rồisẽngửatrôngbanthưởngởcửacông,giữmãiphúcchungởtrongnước.Hãycốgắnglên!".Lúcđó,tướngTâySơnlàNguyễnVănDiễmvàPhanKhảiĐứcđangđónggiữLạngSơn,thấytờhịchđếnđềurunsợ.Trongkhoảngmộtngày,thổbinhdohọchiêutậpđược,bỏtrốnmấtquánửa.KhảiĐứctrướchếtbímậtsailínhđemthưsápđếncửaảixinhàng.VănDiễmtựliệuquânmìnhlẻloi,thếkhôngchốngnổi;vảmìnhlạilàngườiQuảngNam,nếucóhàng,chưachắcđãđượcbaodung,bènđangđêmrútquânbỏtrốnvềKinhBắc,cùngvới

viênlưuthủởđólàNguyễnVănHoàhợpsứcgiữlấytrấnthành,rồisailínhcưỡingựađưathưvềThăngLongcáocấp.Lạinói,BắcbìnhvươngNguyễnHuệtừmùahènămngoáiraThăngLonggiếtviênchủtướngtiếtchếlàVõVănNhậm,rồithayđổiquanquân,chỉnhđốncôngviệc,chuyểngiaochocácviênđạitưmãNgôVănSở,nộihầuPhanVănLân,chưởngphủNguyễnVănDụng,đôđốcNguyễnVănTuyết,thịlangbộHộTrầnThuậnNgôn,thịlangbộLạiNgôThìNhậmcùnggiữthànhThăngLong.LúcsắplênđườngvềNam,Huệmởtiệchọpđôngđủmọingười,rồinói:SởvàLânlànanhvuốtcủata;DụngvàNgônlàtâmphúccủata;Tuyếtlàcháucủata;cònNhậmthìvừalàbềtôivừalàkháchcủata,lạilàdòngvănhọcBắcHà,thôngthạoviệcđời.Naytagiaochocácngươicảmườimộttrấntrongtoànhạt(thờiLê,BắcHàgồm11trấn.Vềsau,QuangTrungcóchialại).Nhữngviệcquantrọngtrongnước,đềuchotuỳtiệnmàlàm.Mọiviệccùngnhauhọpbànổnthoả,chớvìkẻcũngườimớixacáchnhau.Ainấyphảiđồnglònghiệpsức,lochungcôngviệcđểxứngđángvớisựtrôngmongcủata.Cácngươihãycốgắngnữalên!Mọingườiđềuđứngdậylạytạvàxinvângmệnh.Sauđó,BắcbìnhvươngchọnngàylênđườngvềNam.Từkhiấy,trênrừngdướibiểnhễcóaidámngangngạnh,Sởchỉcầnsaimộtviêntỳtướngđiđánhlàdẹptanđượcngay.Cácphủhuyệncóđệánkiện,giấytờlênthìSởcứtheoviệcmàxử,khôngđểứđọng.Trongnhữngngàyrỗi,Sởthườngcưỡingựaquacácđườngphốđểmuavui,tựchorằngởBắcHàkhôngcònviệcgìkhó.Mộthôm,mọingườicùnghọpnhauănuốngởnhàhiệpnghị,SởbảoLânvàTuyếtrằng:-Chúacôngđemcảthànhlớngiaophóchota,cũngvínhưsaingườicắtáogấmmàchưathểtinlàcóbiếtcáchcầmkéohaykhông.Cácôngthấyviệcđórasao?GiảsửcóTềthiênđạithánhtừtrêntrờirơixuốnghayDiêmvươngtừdướiđấtlên,tacũngchỉquétmộtlướilàhết.Huốngchicáilũtẹpnhẹp,chẳngquachỉđểngườitathửxemgươmcósắchaykhông,chứlàmđượctròtrốnggì?RồiSởngoảnhlạibảoNgôThìNhậmrằng:-Quanthịlangthậtgiỏivềnghềvănhọc,cònviệccungkiếmcóthôngthạogìkhông?Nhậmnói:-Cóvăntấtphảicóvõ,vănvõkhôngphảichialàmhaiđường.Nhưngngườixưadùngbinh,gặpviệcthìlosaongàilạilấyviệcbinhlàmtròchơimàcoithườngnhưthế?TôitrộmnghebọnngườinướctachạysangbênTrungHoa,trongđócónhiềungườiđịnhxúihọ,mởmangbờcõi,gâyrabinhbiến.Ngàichịusựkýthácởcõingoài,erằngkhôngkhỏimộtphenbạcđầuvìlolắng,

đếnlúcấyngàinênnhớđếnlờinóicủatôi.Sởcườivànói:-Lúcấysẽphiềnônglàmmộtbàithơđểluiquângiặc.Nếukhônglàmđượcnhưthế,thìtúidaobaokiếmchínhlàphậnsựcủakẻvõthần,cangìphảiquálo?Chẳngbaolâu,nghetinbáoởngoàibiênảiđưavề.Sởrấtkinhsợ,tứcthìhộihọpcácquanvănvõcũcủanhàLê,mượntiếngSùngnhượngcôngDuyCậncoiviệcnước,làmmộtbứcthưđứngtênDuyCận;lạigiảdanhcáchàomụclậpmộttờtrạngsuytônDuyCậnlàmgiámquốc;rồisaibọnquanvănlàNguyễnQuíNha,TrầnBáLãm,VõHuyTấn,bọnquanvõlàNguyễnĐìnhKhoan,LêDuyChử,NguyễnĐăngĐànđembứcthưvàtờbẩmtớicửaảiđểxinhoãnbinh.Mộtmặt,SởhọpvớibọnVănLânbànviệcđánhgiữ.ChưởngphủlàNguyễnVănDụngnói:-TrộmnghehồicuốiđờiTrần,ngườiMinhsanglấnnướcta,cóbọnHoàngPhúc,TrươngPhụ,MộcThạnh,LiễuThăngđềulànhữngtướngKiệthiệtcủaTrungQuốc.BấygiờvuaLêTháiTổkhởinghĩaởvùngLamSơn,thếlựckhôngđịchnổihọ.Nhưnghànhbinhtheocáchquỷquyệt,lạihaydùngmưumẹokhônngoan;rồinhờkhéodùngcáchmaiphục,nhânlúcquângiặckhôngphòngbịmàđánhúp;chonêncóthểlấyítquânmàđánhđượckẻnhiềuquân,vâyVươngThôngởbếnĐôngBộ,giếtLiễuThăngởnúiMãYên(BếnĐôngBộtứcbếnĐôngTânởkhúcsôngNhĩHà,HàNội.NúiMãYênởxãMaisaothuộchuyệnÔnChâu,LạngSơn)võcôngtuyệtlạ,ngànthủangợikhen.NayngườiThanhởxađếnđây,phảitrèođèovượtsuối,talấyquânnghỉngơimàđónđánhquânnhọcmệt,nhắmtrướccácnơixungyếu,choquânnấpsẵnđểchờ;cứlàmtheokếấy,logìmàkhôngthắng?ThìNhậmnói:-Khôngphảithế!Ôngchỉbiếtmộtmàchưabiếthai.Việcthiênhạ,tìnhtuygiốngnhaumàthếcókhácnhau,sựđắcthấtdođócũngkháchẳn.Xưakia,nướctabịphụthuộcvàoTrungQuốc,quânMinhbuôngtuồnglàmđiềutànbạo.Ngườicảnướcaicũngmuốnđuổichúngđi.ChonênvuaLêTháiTổchỉgọimộttiếnglàxagầnhưởngứng,hàokiệttrongnướckéođếnnhưmâytụ.Mỗilúcđánhnhauvớigiặc,ngườitrongnướcchỉloquânmìnhbấtlợi.Mỗikhicótinthắngtrận,ainấyđềuhếtsứcvuimừng.Lòngngườinhưthế,nênhễchỗnàocóquânmìnhmaiphục,thìngườitađềugiấukíncho,khiếngiặckhônghềbiết.Sởdĩthắngđượcgiặc,đềubởicớấy.Ngàynay,nhữngngườibềtôitrốntránhcủanhàLê,đâuđâucũngcónghetinquânThanhsangcứu,họđềunghểncổmàtrông.Sĩdâncảnước,giànhnhaumàđónchúng.Quântamaiphụcởđâu,địathếhiểmhaykhông,sốquânnhiềuhayít,quângiặcchưabiếtthìhọđãbáotrướcvớichúng.Chúngsẽnhânkếcủatamàlậpkếcủachúng,rồibốnmặtkéođếnvâybắt.Quâncơđãbịtiếtlộ,tựnhiênmấthếtđiềutiệnlợi.ấylàmìnhtựhãmmìnhvàochỗchết.Cònhòng

đánhúpđượcai?Binhphápcónói:"Khéocheđậykhôngkhinàokhôngthắng,vụngcheđậykhôngkhinàokhôngthua".Đượcthuakhácnhaulàdoởchỗxưavớinaykhácnhauvậy!Sởhỏi:-Vậythìnênlàmthếnào?Nhậmtrảlời:-Phépdụngbinhchỉcómộtđánhmộtgiữmàthôi.NayquânThanhsangđây,tiếngtămrấtlớn.Nhữngkẻtrongnướclàmnộiứngchochúng,phầnnhiềulàphaotinđồnnhảm,làmchothanhthếcủachúngtothêm,đểcholòngngườisợhãilayđộng.Quântacóaiđượcsaipháiđiđâu,vừarakhỏithànhlàđãbịbắtgiết.SốngườiBắcHàthuộcvàosổquâncủata,hễgặpdịpsơhởlàbỏtrốnliền.Đemđộiquânấymàđánh,khôngkhácgìxuabầydêđichọicọpdữ,khôngthuasaođược?Đếnnhưviệcđóngcửathànhmàcốthủ,thìlòngngườiđãkhôngvững,ắtthếnàocũngsinhramốiloởbêntrong.DầuchoTôn,Ngô(tứcTônVõ,ngườinướcTềđờiXuânThu,vàNgôKhởingườinướcVệđờiChiếnquốc;hainhàquânsựnổitiếngcủaTrungQuốcthờixưa)sốnglại,cũngphảibótay,khôngthểlàmđượcgì.Thậtchẳngkhácgìđemmộtconchạchbỏgiỏcua.Xinnghĩkỹmàxem!Đánhđãchẳngđược,giữcũngkhôngvững.Vậythìcảhaichướcđánhvàgiữđềukhôngphảilàkếhay.Nghĩchocùngthìchỉcònmộtcáchnày:sơmsớmtruyềnchothuỷquânchởđầycácthuyềnlương,thuậngiógiươngbuồm,rathẳngcửabiển,đếnvùngBiênSơnmàđóng.Quânbộthìsửasoạnkhígiới,gióngtrốnglênđường,luivềgiữnúiTamĐiệp.Haimặtthuỷbộliênlạcvớinhau,giữlấychỗhiểmyếu,rồichongườichạygiấyvềbẩmvớichúacông.ThửxemquânThanhđếnthành,khuxửviệcnhàLêrasao?VuaChiêuthốngsaukhiphụcquốc,xếpđặtviệcquânviệcnướcthếnào?Chờchúacôngra,bấygiờsẽquyếtchiếnmộtphencũngchưamuộngì.Sởnói:-ChúacôngvềNam,đemthànhnàygiaophóchota.Giặcđếnthìphảisốngchếtvớigiặc,cònmấtvớithành,trênkhôngthẹnlàkẻbềtôigiữđất,dướikhôngphụchứctráchcầmquân.Nếumớithấybónggiặcđãtrốn,bỏthànhchogiặc,chẳngnhữngmangtộivớichúacôngmàngườiBắccòncoitaracáigì?Nhậmnói:-Tướnggiỏithờixưa,lườngthếgiặcrồimớiđánh,nắmphầnthắngrồimớihànhđộng,tuỳtheotìnhthếthayđổimàbàyrachướclạ.Giốngnhưđánhcờ,trướcthìchịuthuangườimộtnước,saumớiđượcngườitamộtnước;đừngcóđemnướcsaulàmnướctrước,đómớilàtaycaocờ.Naytahãybảotoànlấyquânlựcmàrútlui,khôngbỏmấtmộtmũitên.Chochúngngủtrọmộtđêm,rồilạiđuổiđi,cũngnhưngọcbíchcủanướcTấnđờixưa,vẫn

nguyênlànhchứcómấtgì.Nếucóvìthếmàmắclỗi,tôisẽxinbộcbạchvớichúacông,thếnàocũngđượcchúacônglượngxét,xinôngchớnghingại.Sởbènnghetheo,rồimậttruyềnchocácviêntrấnthủởKinhBắc,TháiNguyên,LạngSơnmộtmặtnóiphaolàđemquânđắpluỹởsôngNhưNguyệt,mộtmặtcấtlẻnrútquânvề.LạitưchocácviêntrấnthủởHảiDương,SơnTây,hẹnngàyhọpquânởthànhThăngLong.CòntrấnSơnNamthìsắpsửathuyềnbè,chờthuỷquânđếnsẽcùngxuấtphát.Quanămngày,cácđạoquânđềukéođếnđầyđủ,cùngdựcuộcduyệtlớnởbãisông.Rồiđó,Sởhạlệnhchoquânbộsắpsẵnlươngkhôđểchờsaiphái.Trướchết,SởchothuộctướnglàĐặngVănChânđốcsuấtlínhthuỷđixuốngphíađông.Cắtđặtvừaxong,thìtrờisậptối,chợtthấybọnNguyễnQuíNha,NguyễnĐìnhKhoantừtrênảiNamQuanchạyvềnóirằng:khihọđếnNamQuan,bịbọnlínhcanhcửaảicủanhàThanhngănchặnkhôngchosang;hiệnnayquânThanhđãquaNamQuan,quânbộvàquânkỵcủađộitiềnphongđãtiếnđếnđịaphậnhuyệnPhượngNhãnvàđóngtạiđó.Sởliềnhọpcáctướng,địnhrútlui.PhanVănLânnói:-Quânkhôngcứnhiều,nướckhôngcứlớn.Naytalàmtướngcầmquânởngoài,giặcđếnchưatừngđónđánh,chỉmớinghetiếngdoạhãođãvộirútlui,thìcònlàmtướnglàmgìnữa?Tôixinđemmộtngànquântinhnhuệ,đếnthẳngsôngNhưNguyệt,đánhnhauvớichúngmộttrận,xemkhíthếcủachúngrasaovàngườiNamvớingườiThanhaikhoẻhơnai,đểchochúngbiếtrằngbọntacũngkhôngphảilàhènnhát.Đócũnglàsựtínhtoántấtthắngtrướcdùngthanhthếcủamìnhđểđèbẹpbênđịchvậy!Sởcũngcholàphải.Lânbènđemquânquasôngđisangphíabắc.CanhbatớibờphíanamsôngNhưNguyệt,nghetinquâncủaTônSĩNghịđãđóngởnúiTamTằng.Lúcấytiếttrờigiárét,lânkéoquânquasôngtháchđánh.TướngsĩvốnsợoaicủaLân,phảiliềuvớikhílạnhmàlộibừaxuốngnước.Rađếngiữasông,nhữngkẻcóngquákhôngthểquađược,đềubịchếtđuối.CònnhữngkẻvàotớiđượcbờcũngđềubịquânThanhgiếtchết.Lânliệuchừngkhôngthểgiaochiếnđượcnữa,liềnvẫyquânchạylui.Đámquântanvỡtrốnvàocáclàng,đềubịdânchúngbắtnộpchoquânThanh.Lânchỉtrơmộtmìnhmộtngựamàchạyvề.Sởsợquá,giấukínviệcbạitrậnkhôngchoaibiết,rồitruyềnlệnhchocácđạoquânnghiêmchỉnhđộingũmàđi.Đúnggiữatrưa,điquaPhúXuyên(thuộcHàĐông(HàSơnBình)),ngườitamớibiếtlàSởrútquân.HômsautớihuyệnYênMô(thuộcNinhBình(HàNamNinh)),SởsaichiaquânđóngđồndọctheovennúiTamĐiệp,thẳngđếnbờbiển,haimặtthuỷbộliênlạcvớinhauđểcốthủ.Trướcđó,vuaLêđanglẩnlútởvùngKinhBắc,LạngSơn,nghetinTônSĩNghịđưahịchsangnướcNamvàhẹnngàyđếncửaải,nhàvuabènbímật

saingườiđigọinghĩasĩbốnphương.Cácquanvănvõnghetin,cũngđềukhuyênbảohàomụccácđịaphương,nhómhọphươngbinhđểchờđợi.Rồiđó,vuasaiLêDuyĐảnđemthưlêncửaảiđểyếtkiếnTônSĩNghị,bẩmrõtìnhhìnhtrongnướcvớiNghịvànóirằng:Tựquânvừabịcảmhàn,khôngthểđiđường,xinchờđónởtrấnthànhLạngSơn.ĐếnkhinghetinquânTâySơnrútlui,vuamớitruyềnchocácđạoquâncầnvươngđềutớinơihànhtại;rồikénlấyhạngkhoẻmạnhmộtngànngườisunglàmquântúcvệởdoanhvua;cònbaonhiêuthìgiaochocáctướnglậpthànhđộingũ,aiđembộthuộccủangườinấychiagiữcáctrấn.TrầnQuangChâulĩnhtrấnKinhBắc.NguyễnĐạolĩnhtrấnHảiDương.HoàngTốNghĩalĩnhtrấnSơnNam.HoàngPhùngTứlĩnhtrấnSơnTây.Mọingườiđềuvângmệnhđitớilỵsở.RiêngTrầnQuangChâuthìởlạihànhdoanhbảovệxagiá.ChâuxindờixevuavềtrấnKinhBắc,sửasangthànhluỹ,xâydựngnhàcửađểchờquânThanh.Vuanghelời.ĐoạnnhàvualạisaibọnbinhchươngPhạmĐìnhDữ,thamtriVũTrinhđemthiếpthỉnhanlênđấtHoàLạcgặpSĩNghị,nóirõ:Hiệnnayđãpháiquânchiađikinhlượcbốntrấnởngoàiđôthành,lùngbắtbọngiặclẻntrốnởcácnơi.Xinđưamộtsốthổsảnnhỏmọnlàmườicontrâu,mộttrămvòrượu,làmlễkhaoquân,ngướctrôngthunhậncho.Vualạitruyềnphảisứcchocáckỳlãovàcácxãdânmấyhuyệnvenđường,sửasoạnđónrướcquânThanh.ĐạiquâncủaSĩNghịđisangphươngNam,dọcđườngđềuthuậnlợithôngsuốt.KịpkhitớinúiTamTằngđóngquânlại,đếnđêm,tuyPhanVănLânđịnhquấyrối,nhưngbịgiárétlàmchothươngtổn,nênNghịchưađánhmàquânLânđãtan.NgôVănSởnghetincũngthuquânbỏchạycảđêmtừlâurồi.ThếlàtrênđườngtiếnquânkhôngcònaidámngăntrởNghị.Dođó,Nghịkhônghềlosợmàlạicóvẻkiêucăng.MớithấyVũTrinh,yliềnhỏi:-Lúcđạibinhracửaải,trướchếtđãcóđưahịchsangbácáo,quângiặcsợhãiđãômđầuchạytrốn.Nghĩrằngthầndânbênấy,ailạikhôngphấnchấnnổidậy?Dựavàooaitrờimàlogiếtgiặcnước,chẳngmấychốcsẽcóthểthànhcông,saocứmộtmựcnhunhược,đểchúngđượcchạytrốnmộtcáchrảnhrang?Bâygiờđạibinhđãđếnđịagiớinướcmìnhmàcácngườivẫntuyệtnhiênkhônglàmnêncôngtrạnggì.Nhưthế,còngọilànướccóngườiđượcchăng?Trinhnói:-Nướcnhỏnàytựmìnhkhôngthểlàmđượcviệc,mớiđếnnỗiphảigõcửaảicầucứu.Nếusứccủachúngtôicóthểchếngựđượcchúngthìđâudámphiềnđếnđạibinh?Naycụlớnlấyđiềuđóquởtrách,tôicònbiếtnóilàmsao?Xinthưavềtìnhhìnhcủagiặc.NguyễnNhạcsinhtrưởngởvùngTâySơn,cósàohuyệthiểmyếuđểnươngtựa.NguyễnHuệlàtaylãoluyệnvề

trậnmạc,lạinắmgiữđộiquânhùngmạnh.TừkhikéoquânvềNam,anhemchúngđánhlẫnnhau.NhạcởTâySơn,HuệchiếmThuậnHoá,ainấytựxưnghùng,kẻđế,ngườivương.Cònởquốcthànhcủanướctôi,chỉcóđồđảngcủachúnglàbọnNgôVănSở,PhanVănLânmàthôi.Đượctinthiênbinhđến,bọnchúngchưabiếthưthựcthếnào,nênhãythuquântạmlánh.NhưngngheđâubọnchúngđóngquânchặnởnúiTamĐiệp,ngănhẳntừđấtTrườngYên(tênphủ,thuộcNinhBình,giápliềnvớiThanhHoá)vềNam,mưuđồlạitiếnrađấtBắclầnnữa.Mộttêntỳtướng,cònkiệthiệtnhưthế,huốngchitênđạitùtrưởngcủachúng?Nếukhôngdùngđạobinhthậtlớnmàđánh,làmsaocóthểbắtsốngđượcchúng?Nướctôisaukhiloạnlạctantác,tướngítquânhèn,sợrằngkhólònglàmxongviệc.Nhờoailinhlừnglẫycủacụlớn,têntùtrưởngmọirợsợoaiphảiđếnhàng,đólàđiềumongmỏicủanướcnhỏnày.Nghịcườimàrằng:-Nướcngươivìbịtànngượcđãlâu,mấtcảtinhthầnkhíkhái,nênđộngmộttýlàđemhùmsóidoạnhau.Theotaxemxétthìchúngchỉnhưhạngtrâudê,saimộtngườiđemthừngbuộclấycổmàlôivề,hẳncũngkhôngkhógì.ĐợikhiquântađếnLaThành,nhổbãinướcbọtxoataylàlàmxongviệc.Ngươihãychờmàxem!LúcNghịtớitrấnKinhBắc,vuaLêtựđemcácquanđếnchào,Nghịyênuỷrằng:-Quýtự("Quýtự"làngườinốinghiệptônquý,đâytrỏChiêuThống)mắcphảinạnlớnđãnhiềunăm,nhờđứcđạihoàngđếthươngxót,saibảnchứcđemquânhộtốngmẹvàvợngàivềnước.Chuyếnnàysangđây,giúpviệckinhlý,trướchếtcầnbắtchohếtđảnggiặc,rồisauchỉnhđốnquymô,làmkếlâudài.Baogiờmọiviệcđềumuônngànlầnổnthoảrồi,bấygiờmớirútquân,xinchớlogìvềviệcnướcnữa.VuaLênói:-Độiơnđạihoàngđế,đứccảnhưtrời,khôngsaohìnhdungđượcchohết.Lạinhờcụlớnhạmìnhtớiđây,khiếnchonướcchúngtôiđượcthấyánhsángcủaáocừu,đaingọc,đượcthoảlòngngửatrôngsaoBắcĐẩu,núiTháiSơn.Mốitìnhvuimừng,kínhmến,khôngsaokểxiết!RồinhàvuamờiNghịvàodinhnghỉtạm.Nghịnói:-Đâycáchquốcthànhkhôngxa,cầnđingay,khôngnêndùngdằng.Nghịliềnsaibắnchínphátsúngvànghiêmchỉnhđộingũmàđi.Chậptối,đếnbờbắcsôngNhĩHà,vuaLêxinquasôngvàokinhthànhtrước,rồisaisắmsửagiườngmànởđiệnKínhThiên,mờiNghịvàoở,Nghịkhôngưng,nói:-Chỗấykhôngphảilàhànhdoanhcủađạitướng,đốivớiviệcquâncónhiềuđiềubấttiện.ĐoạnNghịtruyềnlệnhchiaquânđóngởnơiquangđãngtronghaibãicát

phíabờnamvàbờbắcsôngNhĩHà;lạisaibắccầuphaotrênmặtsôngđểtiệnđilại.Hômấynhằmngày11tháng11nămMậuthân(1788).Hômsau,vuathânhànhđếnchờđónởdoanhcủaNghị.NghịsaingườibàybiệnnghitrượngrấtlongtrọngởđiệnKínhThiên,rồitruyềnchotrămquantớihầu.VuaLêđộimũmiện,mặcáocổnquỳởgiữasân.Nghịdẫnbọnliêuthuộcđến,rồituyênđọctờsắccủahoàngđếnhàThanhphongchovuaLêlàmAnNamquốcvương.Trongtờchếphongvương,đạilượcnóirằng:"Chiaracõibờmườibađạo,khôngphảithamgìđấtđainày;đãlochứccốngbatrămnăm,háchẳngnghĩđếntổtôngtrước?...".Xonglễthụphong,vuabèntheolệthảotờbiểutạơn,xatrôngcửakhuyếtmàlạytạ,rồinhờNghịchođệtờbiểuđi.Nghịnhậnlời.TuyvuaLêđãđượcphongVương,nhưnggiấytờđưađicácnơi,đềudùngniênhiệuCàn-long.VìcóNghịởđấynênkhôngdámdùngniênhiệuChiêuthống.Ngàyngàysaubuổichầu,vualạitớichờởdoanhcủaNghịđểnghetruyềnviệcquân,việcnước.Vuacưỡingựađitrước,LêQuýnhcưỡingựađisau,quânlínhhộvệchỉvàichụcngười.Ngườitrongkinhcókẻkhôngbiếtlàvua.Hoặccóngườibiết,thìhọnóiriêngvớinhaurằng:"NướcNamtatừkhicóđế,cóvươngtớinay,chưathấybaogiờcóôngvualuồncúiđêhènnhưthế.Tiếnglàlàmvua,nhưngniênhiệuthìviếtlàCàn-long,việcgìcũngdoviêntổngđốc,cókhácgìphụthuộcvàoTrungQuốc?".Nghịcũngngôngnghênhtựchomìnhlàtônquý;cólúcvuatớiyếtkiến,ykhôngbuồntiếp,chỉchongườiđứngởdướilinhcáctruyềnbảo:"Hômnaykhôngcóviệcquân,việcnướcgì.Hãyvềcungyênnghỉ!".Lễývàsựthùtiếpcủayđốivớinhàvuahếtsứcsơsàinhưvậy.Cònđốivớiquânlính,thìylạihaydungtúngchochúngmặcsứclàmđiềuphipháp.Trướckia,ngườiTrungHoangụcưởcácnơinhưphườngHàKhẩu(khuvựcphốHàngBuồm,HàNộibâygiờ)ởđôthành,phốCơXáởtrấnKinhBắcvàphốHiếnDoanh(naylàHưngYên(HảiHưng))ởtrấnSơnNamcótớihơnvạnngười.Đếnlúcấy,bọnhọđềuđếnbámtheocácđồnquâncủaNghị,hoặclậpriêngrađiếmLiễuđể.BọnhọthôngthạotiếngnướcNam,amhiểuphongtụctậpquánnướcNam;dođó,họliềnnhâncơhộikiếmmọicáchvuhãmnhữngngườilươngthiện,ápbứccướpbócnhữngnhàgiàucó,thậmchígiữachợ,giữađườngcũngcướpgiậtcủacải,hãmhiếpđànbà,khôngcònkiêngsợgìcả.Nhândânởquanhkinhkỳluônluônbịkhổsởvớibọnhọ.VuaLêtuybiếtsựtệhạiấy,nhưngđãtrótmờiquânThanhsang,chỉsợvìviệcđómàlàmmếchlòngchúng,nêncũngkhóănkhónói.Nghịcũngkhôngphảikhôngbiếttìnhtrạngnhưvậy,songcũngmặcchobọnấythahồlàmbậy,khônghềngăncấmgìhết.

Lạinói,từkhivuaLêtrởvềkinhthành,cácquanvănvõtrướckiaphiêubạtđềulụctụckéođếnlạymừng.Vuabènbanthưởngchonhữngngườiđãtừngtheođitrốn,hoặcnhữngngườicócônggiúpđỡ.PhongchoPhạmĐìnhDữlàmthượngthưbộLại,kiêmbìnhchươngsự,NguyễnHuyTúclàmđồngbìnhchươngsự,LêDuyĐản,VũTrinhđềulàmthamtríchínhsự,NguyễnĐìnhGiảnlàmthượngthưbộbinh,kiêmtrixumậtviệnsự,NguyễnDuyHiệp,ChuDoãnLệlàmđồngtrixumậtviệnsự,TrầnDanhánlàmphóđôngựsử,LêHuyTấn,PhạmQuíThíchlàmđộchibộHộ,LêXuânHạp,NgôViQuílàmđồngtribinhchính,LêQuýnhlàmquântrunguýđốc,tướcquậncông,lĩnhquâncầnvươngtheoTônSĩNghịloliệuvàxửtríviệcquân.Ngoàira,cácquanliêutrongngoàiđềuvềcácdinhthựlàmviệcnhưcũ.ViênphóhiếnởtrấnKinhBắclàNgôTưởngĐàolấycớgiàốm,từchốikhôngnhậnchức,vàdângsớnóirằng:"Vậntrờiđanglúcgiantruân,khôngngờlạiđượcthấybóngmặttrời,thậtlàcáiphúcvôcùngcủaxãtắc.Thầntrộmnghĩrằng:Việcbinhcốtphảimauchóng.Nếucơhộicóthểlàmđược,hàtấtviệcgìcũngcứgiaophóchoquânnướcngoàiđểđếnnỗidềnhdàngngàytháng.Hiệnnayquâncầnvươngcáclộ,aikhôngmuốnhếtlònghếtsứclậpcôngítnhiều?Nhânkhiquângiặcvừarútlui,tanênlậptứcđemđạibinhđuổisátgót,nhưtiếngsétchớpnhoángkhôngkịpbịttai,bọnngôngcuồnggiảoquyệtkiaắtchẳngcònthìgiờđểmưutính.HaixứThanh,Nghệnghetin,chắccũngsẽhưởngứng.NguyễnHuệbịngăncáchởphíanamHoànhSơn.SởvàLânchơvơởđấy,hìnhthếcáchtrở,khôngliênlạcđượcvớinhau;khôngngoàimườingàytacóthểbắtđượcbọnchúng.Vâycánhcủachúngđãbịcắtđứtthìsàohuyệtcủachúngcũngcóthểlầnlượtbịsanbằng.Thầnngudạichorằngcáicơtrunghưngchínhlàởlúcnày,khôngthểbỏqua".Tờsớấyđưatới,vuatraochobọnNguyễnĐìnhGiảnxem,aicũngcholàphải.RiêngLêQuýnhchốnglạimàrằng:-Sứcmìnhkhôngđịchnổi,mớiphảicầucứu.Hànhdoanhquanđốcbộcònởđây,việcquânmìnhkhôngbẩmtrước,lạitựtiệnmàlàm,việcxongthìthôi,vạnnhấtbịvấpngã,họsẽđổchotalàmlỡquâncơ,rồirútquânvềcửaải,ngồixemmìnhlàm;nhưvậyviệclớnsẽhỏngmất.Chibằngđểthầnđếntrìnhbàytrước,xinhọchỉbảophươnglượcvàhợpsứcvớimình,nhưthếlàđượccảhaiviệc.Vuacholàphải.QuýnhbènđếndinhNghị,nóivềviệcđó.Nghịtrảlời:-Việcgìmàphảivộivãnhưvậy?Vínhưthòtaylấyđồvậtởtrongtúi,đếnsớmlấysớm,đếnmuộnlấymuộnđómàthôi.Bâygiờđãsắphếtnăm,đạiquânxaxôitớiđây,cầnphảinghỉngơi,khôngnênđánhvội.Giặcgầymàtađangbéo,hãyđểchúngtựđếnnộpthịt.Nhưng,nếunướcngươiđãcólờixinnhưthế,thìhãynêntínhtựđôthànhvềnamchứngsáuchụcdặm,chialàm

banơimàđóngquân;đóchínhcũnglàcáchcanhgáctừxađểđềphòngbấttrắcvậy.Cònđốivớibọngiặc,thìcácngươicứchờđếnđầunămmớitasẽchotrẩyquântiếnđánhcũngchưamuộn!Sauđó,Nghịsaiđắpluỹđất,mộtởbờbắcsôngNguyệtQuyết,huyệnThanhLiêm,mộtởlàngNhậtTảohuyệnDuyTiên,mộtởlàngNgọcHồi,huyệnThanhTrìrồichiaquânramàđónggiữ.Từbấygiờtrởđi,vuaLêchỉlấyNghịlàmchỗdựavữngchắcnhất.Còncácquanthìcũngkhôngainóinănggìđếnchuyệnxuấtquânphụcthùnữa.LêQuýnhsuốtngàysaymêtửusắc;ânoánriêngdùbằngcáitơ,sợitóccũngđềuđềnbáokhônghềsót.Quýnhlạicònxuivuarằng:-Trướcđâylúcnhàvuagặpnạn,hoàngthânvàbọnquantrongtriều,nhiềukẻlấytaihoạlàmđiềumaymắn,vuimừng,khaihếttìnhhìnhvớigiặc,camtâmlàmchósăn,chimmồichochúngđểmưuđồgiàusang,ngượcđạolý,tráinhânnghĩa,khônggìhơnthế.Thầnxinđượctrịtộibọnđó,đểthiênhạbiếtrằngdanhphậncươngthườngkhôngthểrốiloạn.Đócũnglàviệccầnkíp,khôngnêndungtúngbỏqua,khiếnchokẻác,ngườithiệnkhôngcógìphânbiệt.Vuacholàphải,bèngiaochocácquanđìnhthầnhọpbàn.Mọingườiđềutâu,nămngoáithượngthưbộHìnhkiêmbìnhchươngTrầnCônXánđixứTâySơn,vìkhôngchịukhuấtphục,bịđịchgiếthại,thậtlàđángthương;xinchoquanvềtếtạinhàvàthămviếngcácngườicon.Vuanghelời,bèntựtaythảobàivăntế,trongcócâu:"Tiếtlớnnghiêngnonlậtbiển,cùngsươngthunắnglửatranhhơn;lòngsonyêunướctrungvua,gặpđốtrắnrễchùmcàngtỏ".LạibànsangđếntộicủabọnphảnnướctheoTâySơn:Lúcvuađitrốn,trấnthủTuyênQuanglàPhạmNhưtoạibắtemvualàDuyTụđemnộpchođịch;phòmãuýNguyễnBànhdẫnquânđịchđuổitìmchỗvuaở;theoluậtphảitộichémnganglưng;NgôThìNhậm,PhanHuyíchđemthântheođịch,lạinhậnchứctướccủachúng,đềutruấtlàmdân,vềlànggánhvácsaidịch;NguyễnHoàn,PhanLêPhiênquìgốiởsânđịch;TrươngĐăngQuĩđitheoxevua,giữađườngbỏdở,đềubịgiánglàmchứctưhuấn;NguyễnQuíNha,TrầnBáLãm,VũHuyTấn,viếtthưmạoxưnglàgiámquốcSùngnhượngcông,đểmongxinhoãnbinhchođịch,đềubịhạngục;NguyễnBáKhoanvìlàkẻvõbiền,lạigiànua,dốtnátkhôngbiếtgì,nênđượcmiễntội.BấygiờQuýnhnghenóiNhamớiởCaoBằngvề,vàngbạcđầyxe,bènsaingườiđòilấyhaichụclạngvàng,rồinóirõchovuabiết.Vuacườimàbảorằng:-Bớtchỗnhiềuđểbùchỗít,mặcngươilàmchithìlàm,khônghềgì!Ngoàira,cóbangườichúvualiênlạcvớiTâySơn,lạigảcongáichohọ,đềubịvuangầmsaingườibắtđemchặtchân,rồivấtxuốngcáigiếngởtrongcung(theoCươngmụcthìChiêuThốngcònsaimổbụngcảmộttôn

nữđangcómang,vìngườicongáinàyđãlấyviêntướngTâySơn.Dođó,lòngngườidầndầnngờvực,khôngnhấttrí).Kịpkhiấy,tháihậuởCaoBằngvề,vừatớikinh,thấyvuachỉthíchlàmnhữngviệcbáoânbáooántráivớiphépthườngnhưvậy,bènnổigiậnnói:-Taphảitrèođèolộisuốikhónhọcvấtvả,mớixinđượcquânsangđây...Phỏngchừngnhànướcchịuđượcmấyphenơn,thùpháhoạinhưthế?Nếucứcáchấymàlàmthìtrịsaođượcthiênhạ?Gáigiànàylạiđếnlàmđứalưuvongmấtthôi!Rồitháihậugàokhóc,khôngchịuvàocung.VuabènngầmsaiNguyễnHuyTúckhuyêngiảitháihậu.Túcvàothưavớitháihậurằng:-Ngướctrôngđứchiếusinhcủatháihậunhưlàtrờiđất,cốnhiênphảilấythếlàmlạ.Nhưnghìnhphạtlàphéplớncủanước,chonênChucôngphảigiếtQuản,Thái;nướcLỗphảiđánhthuốcđộcgiếtchếtThúcNha(QuảnThúc,TháiThúclàemChucông,địnhgiúpVõCanhlàconvuaTrụnổiloạn.ChucôngliềnđemgiếtQuảnThúcvàđàyTháiThúc.ThúcNhalàbàconcủavuanướcLỗ,cótộiphảichạyranướcngoài,sauđịnhxinthatộiđểtrởvềnước,nhưngngườinướcLỗkhôngnghe,bắtuốngthuốcđộcchết).Ngườixưacũngkhôngvìchỗhọhànghayquenbiếtmàbỏphápluật.Mongrằnglượngtrênkhoanhồng,đểchohoàngthượngđượclàmviệcnướcthìthậtlàvạnphúc!TháihậunểTúccócônglớntheohầukhimìnhđitrốn,khôngnỡtráilờiTúc,đànhgắnggượngnghetheo,songthậtratrongbụngvẫnkhôngcholàphải.Tháihậubènvàocung.Lúcbấygiờlàthángmườihai,sắpđếnngàytếtNguyênđán.Quancoilễtâuxinđếnngày25thìphongấncấtđi(cuốinămlàmlễcấtấn(hạpấn)đểnghỉviệcăntết).Cáclễtrongmiếuxã,triềuđìnhđềuchiếutheolệthườngmàlàm.Riêngquanđạisoáicủathiêntriềuởxaxôitới,thìvềphầnvậtphẩmcungđốn,xintheonhưlệthếtđãisứthầnsangphongvươngmàthêmgấplênmộtlầnnữa.Cácquanvàquânlínhcũngđềuchophépnghỉmườingày,đểcùngvuiđóntiếtxuân.Thậtlà:ÉnsẻtrênnhàcònhớnhởĐàđồngtrongbụichẳngloâuChưabiếtviệctớirasao?Chờxemhồisauphângiải.SáchKhổngtùngtửchép:Chiménchimsẻởtrênnócnhà,mẹmớmchoconănmàkhôngbiếtrằngnhàsắpcháy.ĐờiTấn,cóSáchTĩnhthấyconlạcđàbằngđồngđểởcửacungđiện,liềnđerằng:"Màysắpphảivứtvàobụigai".ýnóiđờisắploạnlạc.ĐâyámchỉbọnSĩNghị,ChiêuThốngnhưđangngồitrênđốnglửa,taihoạsắpđếnmàvẫnnhởnnhơkhôngbiếtgìcả.

Hồi14ĐánhNgọcHồi,quânThanhbịthuatrậnBỏThăngLong,ChiêuThốngtrốnrangoài

Lạinói,TônSĩNghịsaukhiđemquânracửaải,xuyênrừngvượtnúi,nhưgiẫmđấtbằng;ngàyđiđêmnghỉ,khôngphảilolắnggì,kéothẳngmộtmạchđếnthànhThăngLong,khôngmấtmộtmũitên,nhưvàochỗkhôngngười.Từxưa,cácnhàcầmquânchưacókhinàođượcdễdàngnhưthế.Chonênyxemthường,cholàvôsự,khôngcầnphảiđềphòng.Rồiđó,ylạicàngthêmkiêucăng,buôngtuồng,mặcchoquânlínhcácđồntựtiệnbỏcảđộingũ,đilạilangthang,khôngcòncókỷluậtgìcả.Cókẻđirakhỏithànhđếnhơnmườidặm,đểkiếmcủiđun,cókẻđitớicácchợbúadângianđểbuônbán,hàngngàysớmđitốivềxemnhưviệcbìnhthường.Bọntướngtácũngngàyngàychơibờitiệctùng,khônghềđểýgìđếnviệcquân.Hễainhắcđếntìnhhìnhgiặcgiãthìbọnhọđáprằng:"Chúngnónhưcáchậuchimlồng,cònchúthơithừathoithóp,khôngđángnóiđến.Vânglệnhcủaquanlớnđốcbộ,địnhđếnngàymùng6thánggiêng,nhândịpđầuxuânsẽxuấtquânkéothẳngđếnsàohuyệtcủaquânTâySơn.Bọngiặcấynhấtđịnhsẽlầnlượtbịbắtsốngkhôngmộttênnàolọtlưới.NgườiNamHàsẽđếnmàxem!".Thếlàngườitrongnước,kểcảcácviênquanđãtừngtrốntránhhồixưamàbấygiờđãđượcthấylạibóngmặttrời,ainấymớiđềuyêntâmvuimừngvềcuộcsumhọptrướcmắt.RồihọdựavàotổngđốchọTônlàmbứctrườngthành,khôngcònnghĩgìđếnviệccungkhuyếtbịtànhoang,khôngcònlogìđếnviệckẻđịchđangởnơicửangõ;võlặng,vănim,thảyđềubệtrễ.Vừalúcấy,cóngườicungnhâncũtừphủTrườngYêntới,nóivớitháihậurằng:-Xevuatrởvềkinhthành,đãgầnmộttháng.Hiệulệnhbanra,chẳngquamớiđếncácvùngứngHoà,ThườngTín,TừSơn,ThuậnThành,QuảngOai,nămlộmàthôi.CònnhưtừTrườngYênvềnam,ThanhHoalàđấtcănbản,lăngtẩmtiềntriềuởđó,NghệAncũnglàquậnchântay,quâncấmvàquântúctrựcđềulấyngườiởđấy,thìnayvẫnbịmấtvềtaygiặc,tintứckhôngthông,đóthậtlàđiềuđánglorấtlớn.Hiệnnay,việcnướchưthựcthếnào,thếgiặcmạnhyếurasao,nhữngngườiđứngngoàimàxem,khôngaikhôngbiết.Trướcđây,hoàngthượnggặpnạnphảichạy,cácquantrèođèovượtsuối,khónhọcvấtvảđãhơnmộtnăm,baonhiêunhântìnhchắcđãtừngtrảihếtrồi,saovẫnđiềmnhiênkhônglonghĩgìcả?TổngđốchọTôntừthượngquốctớiđây,thếnướcvàtìnhhìnhcủagiặcchỉbiếtđạikhái.Đếnnhưcácmiền,cũngcónơixungyếu,noibìnhthường,chiađồnvàmaiphục,cầnphảitrùtínhkỹcàng.Việcbinhcólúcnênđánh,lúcnêngiữ,phảituỳcơứngbiếntrongchốclát.Tấtcảnhữngđiềuấy,họlàmsaomàhiểuđượcrõràng,đíchxác?Vảchăng,khitrướcLêQuýnhkhaibáoởbênấy,nóirằng:

"Nhiềunơitrongnướctakhôngchịutheogiặc,ngườichuộngnghĩacònnhiều,lòngngườicũngcóthểtrôngcậy,nếuđượcđạibinhsanglàmthanhviệnthìcôngviệckhôiphụccóthểthành...".Đóchỉlàmộtcáchnói,đểtổngđốchọTônkhôngchoviệcấylàkhó.Quýnhvìmuốnchóngđượcquânsangcứu,chonênmớibịaralờinóihãođểlừadốihọ.Họcũngtưởnglàthật,hăngháitiếnlên,khôngcònlonghĩgìvềsau.Cứxemlờilẽtrongbàihịch,thìnhữngđiềuhọbắtbuộcmìnhphảiđươnglấy,rấtlànặngnề;cònhọthìchỉlảngvảngởbênbờsông,lấythanhthếsuôngđểdoạdẫmmàthôi.Khôngbiếtrằng,NguyễnHuệlàmộttayanhhùnglãoluyện,dũngmãnhvàcótàicầmquân.XemhắnraBắcvàoNam,ẩnhiệnnhưquỉthần,khôngaicóthểlườngbiết.HắnbắtHữuChỉnhnhưbắttrẻcon,giếtVănNhậmnhưgiếtconlợn,khôngmộtngườinàodámnhìnthẳngvàomặthắn.Thấyhắntrỏtay,đưamắt,làainấyđãpháchlạchồnxiêu,sợhơnsợsấmsét.Erằngchẳngmấylâunữa,hắnlạitrởra,tổngđốchọTônđemthứquânnhớnhàkiamàchốngchọi,thìđịchsaochonổi?Họchẳngquachỉlàngườikhách,chuyếnnàysangcũngcốtxemsựthếkhóhaydễđểliệubềtiếnluimàthôi.Nhưngcònnhànướccủatathìsao?TháihậucóthểchạysangđấtTrungHoamộtchuyếnnữachăng?Tháihậugiậtmìnhnói:-Đóchínhlàtâmsựcủagáigiànày,vẫnngàyđêmlolắngmàchưabiếtlàmthếnào?Rồinhântiện,tháihậuđemviệcđónóilạivớivua.Bấygiờnhàvuamớihoảngsợ,liềncùngbọnQuýnhđếndoanhquâncủaNghịthathiếtxinxuấtquân.NghịgọiQuýnhđếnmàcănvặnrằng:-Ngườinướcmàynayquảthậtkhôngthểtrôngcậyđược,thếthìlờicungkhaicủamàytrướcđâyrasao?Dámlừadốitachăng?RồiNghịngoảnhsangbảovua:-Tựvươngtrẻtuổi,chưatừngtrảicôngviệc,trướcđâytớiđónchàotaởLạngSơn,saokhôngnóichorõ?Bấygiờ,nhânkhitathắng,đèbẹpngaylúcchúngđangkhốnđốn,háchẳngdễdànghơnhaysao?Nayđãbỏlỡcơhộiấy,đểchúngcóthìgiờthongthảmàbàymưuđặtchước,cáchtrịchúngcầnphảitínhtoánchochuđáo,khôngthểhấptấp.Vảlại,đãđịnhđếnsangxuân,vàongàymùngsáuthìsẽxuấtquân,nhưvậycũngkhôngcònxagìnữa.Nếumuốnđigấpthìchophépvuatôinhàngươiđemmộtđạoquânđitrướccũngđược.VualuirabảovớiQuýnhrằng:-Ngươitừngdốclòngvớita,việcnướccũngđãđượcquánửarồi.Vậynayhãycốgắnglàmchotròncôngtrạngtrước,đừngđểngườitrongnướccóthểbàntánvềta,vàthiêntriềucóchỗquởtráchđượcta.Lạinói,LêQuýnhlàngườilàngĐạiMão,huyệnSiêuLoại(naylàhuyệnThuậnThành,HàBắc)vốnlàmộttayphonglưucôngtử,contraicủatiếnsĩ

triềuLêlàLêDoãnGiản.Khituổitrẻ,Quýnhchỉbiếtuốngrượu,đánhbạc,việcvănviệcvõđềuchưahềluyệntậpqua.Trướckiavìlàconnhàquítộcthâncận,nênđượcvàolàmgiathầnnhàvua.ĐếnkhiquânTâySơntớixâmlấn,kinhthànhthấtthủ.QuýnhvângmệnhvuatheohầutháihậulênCaoBằng,rồibịquângiặcđuổibắt,phảichạysangTrungQuốc.VìQuýnhhơibiếtchữnghĩa,chonênkhichuyệntròvớingườiThanh,thườngbịaranhiềucâukhoáclác.TônSĩNghịcũngkhôngxétđếnchỗđó,đemlờitâulên,vuaThanhưngthuận.Thếrồimayđượckhôiphụclạinướcnhà.Quýnhtựcholàcônglaocủamình.SaukhivềthànhThăngLong,Quýnhchỉlođềnơntrảoánvàcôngnhiênăncủađútlót.NhữngtayhàokiệttrongnướcđềukhôngưaQuýnh.VuacholàQuýnhcócông,giaochocầmquân.NhưngQuýnh,mắtcònchoánglộnbóngtinhkỳ,taichưanghequentiếngchiêngtrống,nóigìđếnchuyệnsắpđặtviệcbinhbị?Quýnhbènmượncớkhôngmuốnxarờicạnhvua,xinvuatruyềnchoviêntrấnthủSơnTâyđemquânbảnbộđóngtrướcởGiảnKhẩu,đểchặnđườngracủaquânTâySơn.ĐólàQuýnhcốtchomìnhkhỏiphảiratrận;cònviệcchinhchiếnđượchaythua,nướcnhàcònhaymất,Quýnhchẳngcầnbiếtđếnlàmgì.Nhắclại,NgôVănSởsaukhiđemcácđạoquânrútlui,tứctốcsaiNguyễnVănTuyếtchạytrạmvàoNamcáocấp.MộtmặtchặnngangđấtTrườngYênlàmgiớihạn,đóngthuỷquânởhảiphậnBiệnSơn,quânbộthìchiagiữvùngnúiTamĐiệp,haimặtthuỷbộliênlạcvớinhau,ngănhẳnmiềnNamvớimiềnBắc.Vìthế,việcởbốntrấnđườngngoàikhônghềthấuđếnhaixứThanh,Nghệ.VìvậyviệcquânThanhđếnThăngLongvàviệcvuaLêthụphongngày22tháng11,từThanhHoatrởvào,khôngmộtngườinàođượcbiết.Ngày20thángấy,SởluivềTamĐiệp,thìngày24TuyếtđãvàođếnthànhPhúXuân.Bắcbìnhvươngtiếpđượctinbáo,giậnlắm,liềnhọpcáctướngsĩ,địnhthânchinhcầmquânđingay.Nhưngcácngườiđếnhọpđềunói:-ChúacôngvớivuaTâySơncósựhiềmkhích,đốivớingôichítôn,lòngtônphòcủamọingườichưathậtvữngbền,naynghequânThanhsangđánh,càngdễsinhrangờvựchailòng.Vậyxintrướchếthãychínhvịhiệu,banlệnhânxákhắptrongngoài,đểyênkẻphảntrắcvàgiữlấylòngngườirồisausẽcấtquânrađánhdẹpcõiBắccũngchưalàmuộn.Bắcbìnhvươnglấylàmphải,bènchođắpđànởtrênnúiBân(ởđịaphậnxãAnCựu,huyệnHươngTrà,ThừaThiên(BìnhTrịThiên)),tếcáotrờiđấtcùngcácthầnsông,thầnnúi;chếraáocổnmũmiện,lênngôihoàngđế,đổinămthứ11niênhiệuTháiĐứccủavuaTâySơnNguyễnNhạclàmnămđầuniênhiệuQuangTrung.Lễxong,hạlệnhxuấtquân,hômấynhằmvàongày25thángchạpnămMậuthân(1788).VuaQuangTrungtựmìnhđốcsuấtđạibinh,cảthuỷlẫnbộcùngrađi.Ngày29đếnNghệAn,vuaQuangTrungchovờingườicốngsĩởhuyệnLaSơnlà

NguyễnThiếpvàodinhvàhỏi:-QuânThanhsangđánh,tôisắpđembinhrachốngcự.Mưuđánhvàgiữ,cơđượchaythua,tiênsinhnghĩnhưthếnào?Thiếpnói:-Bâygiờtrongnướctrốngkhông,lòngngườitanrã.QuânThanhởxatớiđây,khôngbiếttìnhhìnhquântayếuhaymạnh,khônghiểurõthếnênđánhnêngiữrasao.Chúacôngđirachuyếnnày,khôngquámườingày,giặcThanhsẽbịdẹptan.VuaQuangTrungmừnglắm,liềnsaiđạitướnglàHámhổhầukénlínhởNghệAn,cứbasuấtđinhthìlấymộtngười,chưamấylúc,đãđượchơnmộtvạnquântinhnhuệ.Rồinhàvuachomởcuộcduyệtbinhlớnởdoanhtrấn,đemsốthânquânởThuậnHoá,QuảngNamchialàmbốndoanhtiền,hậu,tả,hữu,cònsốlínhmớituyểnởNghệAnthìlàmtrungquân.VuaQuangTrungcưỡivoiradoanhyênuỷquânlính,truyềnchotấtcảđềungồimànghelệnh,rồidụhọrằng:-QuânThanhsangxâmlấnnướcta,hiệnởThăngLong,cácngươiđãbiếtchưa?Trongkhoảngvũtrụ,đấtnàosaoấyđềuđãphânbiệtrõràng,phươngNamphươngBắc(chỉđấtTrungQuốc)chianhaumàcaitrị.NgườiphươngBắckhôngphảinòigiốngnướcta,bụngdạắtkhác.TừđờinhàHánđếnnay,chúngđãmấyphencướpbócnướcta,giếthạinhândân,vơvétcủacải,ngườimìnhkhôngthểchịunổi,aicũngmuốnđuổichúngđi.ĐờiHáncóTrưngnữvương,đờiTốngcóĐinhTiênHoàng,LêĐạiHành,đờiNguyêncóTrầnHưngĐạo,đờiMinhcóLêTháiTổ;cácngàikhôngnỡngồinhìnchúnglàmđiềutànbạo,nênđãthuậnlòngngười,dấynghĩaquânđềuchỉđánhmộttrậnlàthắngvàđuổiđượcchúngvềphươngBắc.ởcácthờiấy,Bắc,Namriêngphận,bờcõilặngyên,cácvuatruyềnngôilâudài.TừđờinhàĐinhtớiđây,dântakhôngđếnnỗikhổnhưhồinộithuộcxưakia.Mọiviệclợi,hại,được,mấtấy,đềulàchuyệncũrànhrànhcủacáctriềuđạitrước.NayngườingườiThanhlạisang,mưuđồlấynướcNamtađặtlàmquậnhuyện,khôngbiếttrônggươngmấyđờiTống,Nguyên,Minhngàyxưa.Vìvậytaphảikéoquânrađánhđuổichúng.Cácngươiđềulànhữngkẻcólươngtrilươngnăng,hãynêncùngtađồngtâmhiệplực,đểdựngnêncônglớn.Chớcóquentheothóicũ,ănởhailòng,nếunhưviệcphátgiácra,sẽbịgiếtchếtngaytứckhắc,khôngthamộtai,chớbảolàtakhôngnóitrước!Cácquânlínhđềunói:"Xinvânglệnh,khôngdámhailòng!".Hômsau,vuaQuangTrunghạlệnhtiếnquân.Cácquânđềunghiêmchỉnhđộingũmàđi.KhiđếnnúiTamĐiệp,SởvàLânrađón,đềumanggươmtrênlưngmàxinchịutội.VuaQuangTrungnói:-Cácngươiđemthânthờta,đãlàmđếnchứctướngsoái.Tagiaochotoàn

hạtcả11thừatuyên(từthờiLêHồngĐức,cáctrấnởBắcHàđềugọilà"thừatuyên"),lạichotuỳtiệnlàmviệc.Vậymàgiặcđếnkhôngđánhnổimộttrận,mớinghetiếngđãchạytrước.Binhphápdạyrằng:"Quânthuachémtướng".Tộicủacácngươiđềuđángchếtmộtvạnlần.Songtanghĩcácngươiđềulàhạngvõdũng,chỉbiếtgặpgiặclàđánh,đếnnhưviệctuỳcơứngbiếnthìkhôngcótài.Chonên,tađểNgôThìNhậmởlạiđấylàmviệcvớicácngươi,chínhlàlovềđiềuđó.BắcHàmớiyên,lòngngườichưaphục,ThăngLonglạilànơibịđánhcảbốnmặt,khôngcósôngnúiđểnươngtựa.Nămtrướctarađánhđấtấy,chúaTrịnhquảnhiênkhôngthểchốngnổi,đólàchứngcớrõràng.Cácngươiđóngquântrơtrọiởđấy,quânThanhkéosang,ngườitrongkinhkỳlàmnộiứngchochúng,thìcácngườilàmsaomàcửđộngđược?Cácngươiđãbiếtnínnhịnđểtránhmũinhọncủachúng,chiarachặngiữcácnơihiểmyếu,bêntrongthìkíchthíchlòngquân,bênngoàithìlàmchogiặckiêucăng,kếấylàrấtđúng.Khimớinghenói,tađãđoánlàdoNgôThìNhậmchủmưu,sauhỏiVănTuyếtthìquảđúngnhưvậy...ThìNhậmbènlạyhailạyđểtạơn.VuaQuangTrunglạinói:Lầnnàytara,thânhànhcầmquân,phươnglượctiếnđánhđãcótínhsẵn.Chẳngquamươingày,cóthểđuổiđượcngườiThanh.Nhưngnghĩchúnglànướclớngấpmườinướcmình,saukhibịthuamộttrận,ắtlấylàmthẹnmàlomưubáothù.Nhưthếthìviệcbinhđaokhôngbaogiờdứt,khôngphảilàphúcchodân,nỡnàomàlàmnhưvậy.Đếnlúcấy,chỉcóngườikhéolờilẽmớidẹpnổiviệcbinhđao,khôngphảiNgôThìNhậmthìkhôngailàmđược.Chờmườinămnữa,chotađượcyênổnmànuôidưỡnglựclượng,bấygiờnướcgiàuquânmạnh,thìtacósợgìchúng?BọnSở,Lânđềulạytạvànói:-Chúathượngthậtlàloxa,chúngtôingudạikhôngthểnghĩtớichỗđó.Hiệnnayphươnglượctiếnđánhrasao,xinchúathượngnhấtnhấtchỉrõđểchúngtôituântheomàlàm.VuaQuangTrungbènsaimởtiệckhaoquân,chiaquânsĩralàmnămđạo,hômđólàngày30thángchạp.Rồinhàvuabảokínvớicáctướngrằng:-TavớicácngươihãytạmsửalễcúngTếttrướcđã.Đếntối30Tếtlậptứclênđường,hẹnđếnngàymồng7nămmớithìvàothànhThăngLongmởtiệcănmừng.Cácngươinhớlấy,đừngcholàtanóikhoác!Sauđónhàvuatruyềnlệnh:CácviêntướngởtrungquânthuộcvềdoanhvuasaipháilàđạitưmãSở;nộihầuLânđốcsuấttiềnquânlàmtiênphong;Hámhổhầuđốcsuấthậuquânlàmđốcchiến;đạiđôđốcLộc,đôđốcTuyếtđốcsuấttảquân,trongđógồmcóthuỷquânvượtbiểnvàosôngLụcĐầu;rồiTuyếtvẫnkinhlývùngHảiDươngđểtiếpứngvớimặtđông;cònLộcthìđigấplêncáchạtLạngSơn,PhượngNhãn,YênThếđểchặnđườngvềcủaquânThanh;đạiđôđốcBảo,đôđốcLongđốcsuấthữuquân,trongđógồmquânvoivàquânkỵmã;LongxuyênquahuyệnChươngĐức,theođường

đếnthẳnglàngNhânMục,huyệnThanhTrìđểđánhngangvàođồnquânĐiềnChâu;BảothìthốngđốcquânvoingựadođườngSơnMinhralàngĐạiánghuyệnThanhTrìđểtiếpứngchocánhhữu.Cảnămđạoquânđềulạyvângmệnhlệnh,đúngngày,gióngtrốnglênđườngraBắc(theoCươngmụcthìtrướckhitiếnquânraBắc,vuaQuangTrungcóviếtthưchoSĩNghịvờxinđầuhàngđểkhiêugợilòngkiêucăng,khinhđịchcủaNghị.TheoLêtriềudãsử,khitiếnquânraThăngLongvuaQuangTrungbàychoquânlínhcứbangườimộttốpthayphiênvõngnhauđi,thànhraquântrẩyđiliênmiênkhôngphảidừngmàainấyđềulầnlượtđượcnghỉ.Dođó,quânTâySơnđãhànhbinhcựckỳthầntốc).KhiquânrađếnsôngGián,nghĩabinhtrấnthủởđótanvỡchạytrước.LúcđếnsôngThanhQuyết,toánquânThanhđidothámtừđằngxatrôngthấybóngcũngchạynốt.VuaQuangTrungliềnthúcquânđuổitheo,tớihuyệnPhúXuyênthìbắtsốngđượchết,khôngđểtênnàotrốnthoát.Bởivậy,khônghềcóaichạyvềbáotin,nênnhữngđạoquânThanhđóngởHàHồivàNgọcHồi(thuộcThườngTín(naythuộctỉnhHàSơnBình)vàThanhTrì(naythuộcthànhphốHàNội))đềukhôngbiếtgìcả.Nửađêmngàymồng3thánggiêng,nămKỷDậu(1789),vuaQuangTrungtớilàngHàHồi,huyệnThượngPhúc,lặnglẽvâykínlàngấy,rồibắcloatruyềngọi,tiếngquânlínhluânphiênnhaudạranđểhưởngứng,nghenhưcóhơnvàivạnngười.Trongđồnlúcấymớibiết,ainấyrụngrờisợhãi,liềnxinrahàng,lươngthựckhígiớiđềubịquânNamlấyhết.VuaQuangTrunglạitruyềnlấysáuchụctấmván,cứghépliềnbatấmlàmmộtbức,bênngoàilấyrơmdấpnướcphủkín,tấtcảlàhaimươibức.Đoạnkénhạnglínhkhoẻmạnh,cứmườingườikhênhmộtbức,lưnggiắtdaongắn;haimươingườikhácđềucầmbinhkhítheosau,dànthànhtrậnchữ"nhất";vuaQuangTrungcưỡivoiđiđốcthúc,mờsángngàymồng5tiếnsátđồnNgọcHồi(theoDãsử,thìlúcnàyvuaQuangTrungsaiđốthếtlươngthựcvàtựmìnhquấnkhănvàngvàocổđểtỏýquyếtchiếnquyếtthắng,khôngchịulùi).QuânThanhnổsúngbắnra,chẳngtrúngngườinàocả.Nhâncógióbắc,quânThanhbèndùngốngphunkhóilửara,khóitoảmùtrời,cáchgangtấckhôngthấygì,hònglàmchoquânNamrốiloạn.Khôngngờtrongchốcláttrờibỗngtrởgiónam,thànhraquânThanhlạitựlàmhạimình.VuaQuangTrungliềngấprútsaiđộikhiêngvánvừachevừaxôngthẳnglêntrước.Khigươmgiáocủahaibênđãchạmnhauthìquăngvánxuốngđất,ainấycầmdaongắnchémbừa;nhữngngườicầmbinhkhítheosaucũngnhấttềxôngtớimàđánh.QuânThanhchốngkhôngnổi,bỏchạytánloạn,giàyxéolênnhaumàchết.TênTháithúĐiềnChâulàSầmNghiĐốngtựthắtcổchết(CươngmụcghiSầmNghiĐốngthắtcổchếtởLoaSơn(tụcgọigòĐốngĐa).TheoBang

giaolục,trongchiếndịchmùaxuânKỷDậu,sốquânThanhbịchếtlà27vạn).QuânTâySơnthừathếchémgiếtlungtung,thâynằmđầyđồng,máuchảythànhsuối,quânThanhđạibại.Trướcđó,vuaQuangTrungđãsaimộttoánquântheobờđêYênDuyênkéolên,mởcờgióngtrốngđểlàmnghibinhởphíađông.Đếnlúcấy,quânThanhchạyvềtrôngthấy,càngthêmhoảngsợ,bèntìmlốitắttheođườngVịnhKiềumàtrốn.ChợtlạithấyquânvoitừĐạiángtới,quânThanhđềuhếthồnhếtvía,vộitrốnxuốngđầmmực,làngQuỳnhĐô(thuộcThanhTrì,HàNội),quânTâySơnlùavoigiàyđạp,chếtđếnhàngvạnngười.GiữatrưahômấyvuaQuangTrungtiếnbinhđếnThăngLong,rồikéovàothành(cósáchchépkhiQuangTrungvàoThăngLong,chiếcchiếnbàomàuđỏđãbịnhuộmđenvìkhóithuốcsúng).Nguyêntrướcđó,đôđốcLongđốcsuấthữuquânđãđembinhđếnđóngởlàngNhânMụchuyệnThanhTrì.LúcvuaQuangTrungđangđánhvớiquânThanhởNgọcHồi,thìsánghômấyLongđãđánhtêntháithúĐiềnChâuởtrạiKhươngThượngthuộchuyệnQuảngĐức(trạiKhươngThượngtứclàngKhươngThượngnaythuộcthànhphốHàNội).QuânThanhtanvỡbỏchạy,Longliềntiếntrướcvàothành.Lạinói,TônSĩNghịvàvuaLêởthànhThăngLong,tuyệtnhiênkhôngnghetincấpbáogìcảchonêntrongngàyTếtmọingườichỉchămchúvàoviệcyếntiệcvuimừng,khônghềlochiđếnviệcbấttrắc.Nàohaycuộcvuichưatàn,cơtrờiđãđổi.Ngàymồng4bỗngthấyquânởđồnNgọcHồichạyvềcáocấp.Thậtlà:"Tướngởtrêntrờixuống,quânchuidướiđấtlên".Bọnấylạinói:-QuanquânởđồnHàHồiđềubịquânTâySơnđánhúpbắthếtcả.ởđâycáchđồnNgọcHồikhôngxa,sớmchiềuthếnàocũngbịđánhtới.TônSĩNghịhoảnghốtsợhãi,lậptứcsailãnhbinhQuảngTâylàThangHùngNghiệpdẫnviênhàngtướngTâySơnlàPhanKhảiĐứcđemnghĩabinhtớicứu;lạisaihaimươilínhkỵmãởdướitrướngcủamìnhcùngđivớiNghiệp,vàdặnhọrằng:-Trongkhoảngchốclát,phảitiếptụcbáotinvềngay.ýcủaNghịchỉlocómộtmặtđó,khôngngờlạicómặtkhácậptới.Canhtưđêmấy,chợtngheởphíatâybắcthànhtiếngsúngnổđùngđùngkhôngngớt.Nghịvộisaingườicưỡingựaraxem,thìnghebáotinđồnquânĐiềnChâutanvỡ,quânTâySơnđãvàocửaô,đốtgiếtlungtung,khóilửabốclênđầytrờirồi.TônSĩNghịsợmấtmật,ngựakhôngkịpđóngyên,ngườikhôngkịpmặcgiáp,dẫnbọnlínhkỵmãcủamìnhchuồntrướcquacầuphao,rồinhằmhướngbắcmàchạy.Quânsĩcácdoanhnghetin,đềuhoảnghồn,tantácbỏchạy,tranhnhauquacầusangsông,xôđẩynhaurơixuốngmàchếtrấtnhiều.Látsaucầulạibịđứt,quânlínhđềurơixuốngnước,đếnnỗinước

sôngNhĩHàvìthếmàtắcnghẽnkhôngchảyđượcnữa(cósáchchép,đạoquânVân-QuilúcnàymớikéosangđếnSơnTây,nghetinNghịthuachạy,nêncũngvộivàngtìmđườngtháoluivề).VuaLêởtrongđiện,nghetincóviệcbiếnấy,vộivãcùngbọnLêQuýnh,TrịnhHiếnđưatháihậurangoài.Cảbọnchạyđếnbếnsôngthìthấycầuphaođãđứt,thuyềnbècũngkhông,bèngấprútchạyđếnNghiTàmthìnhlìnhgặpđượcchiếcthuyềnđánhcá,vộicướplấyrồichèosangbờbắc.Trưangàymồng6vuaLêvànhữngngườituỳtòngchạyđếnnúiTamTằng,nghenóiTônSĩNghịđãđikhỏiđó.BấygiờquânThanhchạyvềnước,trênđườngđôngnghịtnhưchợ,đêmngàyđigấp,khôngdámnghỉngơi.VuađưatháihậucùngđivớihọđếnđồnHoàLạcthìgặpmộtngườithổhào.HồitrướcvuaLêchạyrangoài,ngườiấyđãđượcbiếtmặt;lúcđóthấyvua,ngườiấybấtgiáclệrơi,nhântiệnmờivuavàotrạitrongnúitạmnghỉ.Bấygiờ,vuaLêvànhữngngườituỳtòngluônmấyngàykhôngăn,ainấyđềuđãmệtlử.Ngườithổhàokialiềngiếtgàlàmcơmthếtđãi.Vuasaibưngmộtmâmlênmờitháihậu;cònmìnhthìcùngănvớibọnQuýnh,Hiếnởmâmdưới.Ănvừaxong,chợtnghetinquânTâySơnđãđuổitheođếnnơi.Vuacuốngquítbảongườithổhàorằng:-Muônđộihậutình,khôngcógìđểbáođáp,chỉcótrờicaođấtdàychứngdámtấclòngthànhcủaôngmàbanphúcchothôi.Bâygiờquângiặcgầntới,trướcmắtđâycóconđườngsốngnàocóthểchạygấplêncửaải,xintínhkếngaycho.Ngườithổhàovộivãsaiconđưađường,theolốitắttrongnúimàđi.Trờinhánhemtốithìnhàvuađếncửaải,theokịpchỗnghỉcủaTônSĩNghị.Mộtlátcácviênquankháccũnglụctụctheođến,cùngnhìnnhauthanthở,oángiậnchảynướcmắt.TônSĩNghịcũnglấylàmxấuhổ.Nhântiện,vuatừgiãSĩNghịvànói:-Cô(lốixưngnhúnmìnhcủacácvuachúađờixưa)khôngcótài,chẳnggiữnổixãtắc.Độiơntướngquânvângchỉcủahoàngđếsangcứuviện;nàongờlòngtrờikhônggiúpnướcnhỏ,nayngàilạibỏmàđi.Kínhchúctướngquânvềtriềuđượchaichữ"vạnphúc",Côxinởlạiđấtnước,thunhặtdânbinh,đểtínhviệcnổilênchuyếnkhác.Xanhờoailinh,mayđượcnênviệc,đềulàơncủatướngquânbancho.Nếunhưsựthếkhôngxong,lạixinsanghầutướngquân,nhưthếchotiện.Nghịnói:-NguyễnQuangTrungchưadiệt,việcnàycònchưathôi.Nayhãydângbiểutâulênxinquân,khôngđầymộttháng,đạibinhsẽlạitới.Chỗnàygầnkềđảnggiặc,ởlạikhôngtiện,hãytạmvàoNamNinhnghỉngơiđểchờthánhchỉcũngđược.VuaLênghelời.Nghịbèncùngbọntướngtáthunhặttànquânkéovề.

VualạisaibọnQuýnh,Hiếnởlạiđểngầmchiêudụnhữngngườitrungnghĩaởtrongnước.Cònvuathìcùngviênphụđạo(têngọichứctùtrưởngởngoạiphiên)CaoBằnglàĐịchquậncôngHoàngíchHiểu,viêntrấnthủKinhBắcngườilàngNộnLiễuhuyệnNamĐườnglàLêHân,viênđềlĩnhbốnthànhngườihuyệnThưTrì,trấnSơnNamlàPhạmNhưTùngviênphóđềlĩnhngườilàngThanhTuyền,huyệnNamĐườnglàNguyễnViếtTriệu,viênthưtricônglượngchínhngườilàngNghĩaĐộng,huyệnNamĐườnglàLêVănTrương,viênhiệplýquânvụ,ngườilàngQuỳnhCôi,huyệnNamĐườnglàPhạmTrầnThiệu,ngườibàconbênvợởlàngTỳBà,huyệnLangTàilàNguyễnQuốcĐống,viênchưởngtứbảongườilàngĐồngBảngtrấnThanhHoalàLêQuýThích,cùngđưatháihậutheoNghịsangTrungQuốc.Thựclà:Bờcõichưaxongbềtínhliệu,Nướcnonbuồnnỗilúcchialy.Chưabiếtviệcấyrasao!Hãychờhồisauphângiải.

Hồi15DẹpyêncõiBắc,NguyễnHuệđượcphong

ĐánhpháCaoBằng,DuyChỉbịhạiLạinói,khiTônSĩNghịchạytrốnvềnước,tronglúcvộivàng,khôngkịpthunhặtđồđạc.ĐếnkhitớihuyệnPhượngNhãnlạinghenóitướngTâySơnlàĐắclộchầuđemquântừmặtđôngkéolênchặnđường,đãgầntớinơi,Nghịlạibịmộtphenkhủngkhiếp,cácvậtcầnthiếtmangtheo,đềuphảivứtbừaragiữađườngđểmongchạythoátlấythânmình.ChonênnhữngvậtcủavuaThanhbanchonhưsắcthư,kỳbài,quânấnđềubịquânTâySơnbắtđượcđemvề.Nguyênmùađôngnămngoái,theolờixincủaNghị,vuaThanhđãtruyềnlệnhchoNghịđemquânrangoàicửaảiNamQuan.Sauđó,vuaThanhlạicóchỉdụbảoNghịđitừtừ,chớcóvội;hãylàmtờhịchđưasangtrướclàmthanhviệnchonhàLê,rồithảbọnbềtôinhàLêvềnước,tậphợpnghĩabinh,tìmtựtônhọLê,đểchoramặtđốiđịchvớiNguyễnQuangTrung,thửxemsựthếrasao?NếunhưlòngngườiAnNamcònmếnnhàLê,lạiđượcthiênbinhkéosang,thìaichẳnghăngháinổilên,vànhưvậy,QuangTrungắtphảiluitránh.BấygiờsẽbảotựtônhọLêđitiênphongđuổiđánhcònNghịthìđemđạibinhtiếptheo,chắclàkhôngkhónhọcgìmàsẽthànhcông.Đólàchướchaythứnhất.Nếunhưngườitrongnước,nửatheođằngnọ,nửatheođằngkia,thìQuangTrungnhấtđịnhsẽkhôngchịului.Khiấy,cầnphảiviếtthưnóirõhoạphúc,xemhắnđốiphórasao?RồichờchothuỷquâncáctỉnhMân,Quảng(PhúcKiếnvàQuảngĐông,QuảngTây)củatavượtbiểnđánhtrướcvàoThuậnQuảng(ThuậnHoávàQuảngNam),bấygiờsẽthúcquântiếnlên.QuangTrungmặttrướcmặtsauđềubịđánh,tấtphảihàngphục.Tanhânđómàbảotồnchocảhai.Thuận,QuảngvềnamchoQuangTrungở;Hoan,ái(NghệAn,ThanhHoá)vềbắc,phongchotựtônhọLê.Rồiđó,đóngđạibinhởnướcấy,xaxakiềmchếhọ,saunàysẽcócáchxửtríkhác.ĐếnkhiđạiquâncủaNghịrakhỏicửaảiNamQuannghetinquânTâySơnđãluichạy,tứcthìNghịsaichỉnhđốnđộingũ,kéothẳngđếnđóngởthànhThăngLong,khôngcònlolắnggìcả,vìthếmớithuamộttrậntantành.BấygiờdânThanhtháibìnhđãlâu,khôngbiếtgìđếnviệcbinh,thấyNghịtấttảchạyvề,nhântìnhđềunhốnnháosợhãi.TiếpđólạinghetinquânTâySơnđuổiđếnLạngSơn,nóiphaolênrằng:"SẽgiếthếtrợHungNô".Dođó,ởđấtTrungQuốc,dânchúnglạicàngnhốnnháo.TừcửaảiNamQuantrởvềbắc,traigáigiàtrẻ,bồngbếdắtdíunhauchạytrốn,suốtvàitrămdặm,lặngngắtkhôngcònbóngngười.VuaThanhđượctin,giậnlắm,lậptứchạchỉ,saiviênquanởnộicáclàPhúcKhangAnlàmtổngđốclưỡngQuảng,đembinhmãchíntỉnhsangkinhlý

việcAnNamvàđòiSĩNghịvềkinhchịutội.Lạinói,NghịởThăngLongchạyđi,nhằmđêmmồng5thánggiêng.Đếntrưahômấy,vuaQuangTrungtiếnquânvàothành.SaukhiđãhoàntoànquétsạchquânThanh,vuaQuangTrungbènđóngquântạithànhThăngLong,rồihạlệnhchiêuan.PhàmnhữngngườiThanhtrốnởcácnơi,đềubảophảitớiđầuthú,dângiankhôngđượcchứachấp.Trongkhoảngmươingày,quânThanhrathúcóđếnhơnvàivạn,đềuđượccấpphátlươngănáomặc.NhânbắtđượcchiếuthưvàquânấndoSĩNghịbỏrơi,vuaQuangTrungbènđưachoNgôThìNhậmxemvàbảo:-TaxemtờchiếucủavuaThanh,thìchẳngquahọcũngchỉcốtxemtìnhhìnhtamạnhyếurasaođểmàđịnhbềtiếnlui,chớcònviệcnghĩacửđểdựnglạinhàLê,khôngphảilàbảntâmcủahọ.Họchỉmượntiếngđểmưuđồlợiriêngmàthôi.Nayhọđãbịtađánhthua,nhịnđithìthẹn,báothùthìkhó.Vậynhữngtànquântabắtđược,đềunêncấplươngvàđưahếtlêncửaải.Ngươivốngiỏivềnghềvăntừđốiđáp,nênthảongaybứcthưđưasangchohọ,đạikháinói:"Talànướcnhỏ,mộtlòngkínhthuận,sợmệnhtrời,thờnướclớn,saodámcóýgìkhác.Trướcđãcóbiểnvănđệsang,bịngàitổngđốchọTôndìmđi,khôngthấuđếnbềtrênđược.Gầnđây,tatừmiềnNamtới,vốnlàmuốnbiệnbạchlòngthậtthàvớingàitổngđốchọTôn.Khôngngờđườngsáđồnnhảm,làmtothanhthếcủata,khiếnchomọingườinghingờsợhãi,bỏđộingũmàchạytrước,đểđếnnỗicầuphaobịđứt,quânlínhthiêntriềuphảichếtđuối,nhữngkẻtranhđườngchạytrốnlạigiàyxéolẫnnhaunhiềungườibịthươngbịchết.ĐóthậtlàdongàitổngđốchọTôngâynên,khôngphảilàtộicủanướcnhỏdámgiaochiến.Hiệnnayđãthugópđượcsốtànquânhơnmộtvạnngười,lạiđãtrarõhọtên,quêquán,cấplươngđầyđủvàđưalêncửaải;vậyxinkêsổdângnộp...".ThìNhậmvânglệnh,lậptứctheoýđóthảomộtbứcthư,rồisaingườiphingựagiaochoviênđầumụcởLạngSơnđưatớiảiNamQuan,nhờchuyểnđệsangTrungQuốc.Lạinói,viêntổngđốclưỡngQuảngmớilàPhúcKhangAnvốnlàngườiMãn,thuộcđộiCờviềnvàng(hộkhẩucủadânMãnchiatheobinhchế,gồmcótámđộiCờ(bátkỳ):Cờvàng,Cờtrắng,Cờđỏ,Cờxanh,Cờviềnvàng,Cờviềntrắng,Cờviềnđỏ,Cờviềnxanh.CácđộiCờnàylúcthườngthìlàmdân,lúcđộngthìlàmlính.Vềsau,khingườiMông,ngườiHánquiphụcnhàThanh,vuaThanhTháitôngcũngtổchứcrabátkỳngườiMôngvàbátkỳngườiHánnhưvậy,đểlàmlựclượngnòngcốttrongviệcthốngnhấtTrungQuốc)dochânấmsinhlàmđếnchứcquantrongNộicác,vuaThanhvốnrấttindùng,nênmớigiaochokinhlýviệcnướcNam.VừamớithayNghịlàmchứctổngđốc,KhangAnđitrạmđếnmạcphủ

QuảngTây,đãchínhmắtthấyNghịtrơtrọimộtthânchạyvề,rồiđó,tailạiđượcnghethanhthếcủavuaQuangTrung,nêntrongbụngkhôngkhỏirụtrèlosợ.Đếnkhitiếpđượcbứcthưtừbiêncươngđưatới,KhangAnquyếtliềntựmìnhgánhváclấyviệcphươngNam,bènnóikínvớiviênphânphủhọVươngởphủTháiBìnhrằng:-NamBắcthôiviệcbinhđao,đólàphúccủasinhdân,màthựclàđiềumaylớnchocácquanởngoàibờcõi.TanghenóicóviênquancoiviệcgiấytờcủanướcNamtênlàNgôThìNhậm,baonhiêuthưtừtừtrướcđếngiờđềudotayymàra.Vậyôngnênviếtthưtrảlời,bảoychuyêntâmchủtrươngviệcgiảnghoà,gấprútviếttờbiểutạtộiđưasang,tasẽởtronggiúpđỡcho,việcấythếnàocũngxong.PhânphủhọVươngluira,tứcthìviếtthưchoNgôThìNhậm.NhậmđemviệcấytâuvớivuaQuangTrung.Bấygiờ,vuaQuangTrungtuyđãdẹpyênBắcHà,nhưngởmiềnNam,vẫncócáilobêntrong,nênmuốngấprútvềNam,bènhọpcáctướngsĩlạimàbảo:-ViệcbinhởBắcHà,tagiaochoNgôVănSởvàPhanVănLân.ViệcgiaothiệpvớiTrungQuốctagiaochoNgôThìNhậmvàPhanHuyích.Mọiviệcđềuchophépcácngươituỳtiệnxửtrí.TahãyvềNam,nếuviệcgìkhôngquanhệlắmthìbấttấtphảiqualạibẩmbáochothêmphiềnphức.Rồiđó,vuaQuangTrungdẫnquânvềNam,đểVănSởởlại,coigiữhếtthảyviệcquân,việcnước.CònNgôThìNhậmthìlàmchủvềviệcgiaothiệpvớiTrungQuốc,cùngvớiviênquangiữbiênảicủanhàThanhlàphânphủhọVươnghaibênliênlạcvớinhau;ngoàithìcóPhúcKhangAnđềđạtýkiến,trongthìcóCácthầnHoàKhônchủtrươngmọiviệc.HoàKhônngườiMãnChâu,thuộcđộiCờvàng,cũngdochânấmsinhvàolàmởNộicác,cùngvớiKhangAnquảnlýviệchộ.KhangAngửithưchoThìNhậm,bảoNhậmđưavàngbạcđútlótKhôn.KhônkiềntâuvớivuaThanhxinbãiviệcbinh,phongvươngchoQuangTrung,vàkhôngnêngâyhấnvớinướcngoài,làmhaophíchoTrungQuốc.Khônlạinói:"Từxưađếnnay,chưacóđờinàolàmnêncôngtrạngởcõiNam.NhàTốngrồinhàNguyên,nhàMinh,rốtcuộcđềubịthuatrận,gươngấyhãycònrànhrành".VuaThanhcholàphải,bènquyếtýgiảnghoà.BọnHoàKhônđónývuaThanhlàmchomọiviệcđềuănkhớp,nênkhôngviệcgìlàkhôngvừalòngnhàvua.Bởivậy,vuaThanhrấtthích,thườngviếtthưkhenngợihọ.Khiấy,KhangAnliềnbáotinchoThìNhậmbiết,giụcNhậmviếttờbiểutạơn.Nhậmthảomộttờbiểu,trongđónóikèmthêmrằng:"Nướcchúngtôiđãđếnkỳtiếncống,theolệphảikínhsaibồithầnđệdânglễvật.Nhưngtiểuphiên(nướcphiênthuộcnhỏmọn,ởđâylàmộtcáchnóinhúnđểchỉvuaQuangTrung)cònlàtạmquyềnviệcnước,khôngdámtựýlàmviệcấy,vì

sợchưahợplệ.Mànếuđiềmnhiênbỏđilòngcũngkhôngyên.Naycácvậtphẩmtiếncốngvàcácngườibồithầnđềuđãkínhcẩnđợisẵntrêncửaải.Vậyxincúimongbềtrênquyếtđịnh,chúngtôikhônxiếtrunsợchờlệnh...".KhangAntiếpđượctờbiểutạơnấy,lậptứcsaingựatrạmđệvềYênKinh.HoàKhônliềnđembiểudânglên.VuaThanhxemxong,thíchlắm,bèntruyềnchocácbồithầnnướcNamlàbọnVõHuyTấn,NgôViQuý,NguyễnĐìnhCửđượcphépquacửaải,vàochờởthànhQuếLâm;lạisaisứthầnsangphongchovuaQuangTrunglàmAnNamquốcvươngvàbanthưởngchorấthậu.Còncácphẩmvậttiếncốngđềuchiếulệcũmàthunhận.Liềnđó,vuaThanhlạigiángchỉvờivuaAnNamsangchầu.NgôThìNhậmbènkénviênquanvõngườilàngMạcĐiền,huyệnNamĐườngởtrấnNghệAn,tênlàNguyễnQuangThực(ĐạinamchínhbiênliệttruyệnsơtậplạichéplàPhạmCôngTrị,cháugọiNguyễnHuệbằngcậu),dungmạođoantrang,giảlàmquốcvương;lấyVănSởlàmtrọngthầnhàngvõ,Huyíchlàmtrọngthầnhàngvăn,đôđốcNguyễnDuậtlàmhộvệ,VõHuyTấnlàmbềtôicoigiấytờ,cùnghầu"quốcvương"sangyếtkiếnvuaThanh.Ngoàilễdângthườngcủađịaphươnglạidângthêmhaithớtvoiđực.Dọcđường,ngườiThanhphảiphụcdịchchuyểnvậnrấtkhónhọc.Trongngoàiaicũngbiếtlàgiảdối,màkhôngaidámnói.Khi"quốcvương"tớiYênKinh,vuaThanhmừnglắm,khônghềbiếtđólàvuaQuangTrunggiả.Lúc"quốcvương"vàoyếtkiến,vuaThanhchocùngănyếnvớicácvịthânvương,lạibanơnđặcbiệtcholàmlễômgốihệtnhưtìnhchacontrongnhà.Lúc"quốcvương"lạytạvềnước,vuaThanhsaithợvẽtruyềnthầnbứcchândungmàbancho,ânlễrấttrọnghậu,thựclàmộtcáchđốiđãikhácthườngtừngànxưahiếmcó.Lạinói,vuaLêkhiởcửaảiNamQuantheoSĩNghịvàođấtTrungQuốc,trúngụởthànhNamNinh,thìvừagặplúcPhúcKhangAnđếnthaySĩNghị,vàmưuđồgiảnghoàvớiTâySơn.KhangAnbènđónvuaLêvàonghỉởthànhphủQuếLâm.HồiấynhữngngườinướcNamlầnlượtsangTrungQuốctheovuaLêgồmcó:ChúvualàTrungquậncôngDuyán,điđườngDuQuan(ởhồi9đãchépDuyánđicùngvớipháibộTrầnCôngXánvàoTâySơnđòiđấtNghệAn,saupháibộbịdìmchếtởngoàibiển.ĐâylạithấyDuyánxuấthiện,khônghiểulàchéplầmhayáncònsốngsótmàngườiviếtkhôngghirõchăng?);ĐinhNhạHànhvàĐinhLệnhDậnquêởHàmGiang,điđườngLongMôn;nộihànTrầnDuyLâm,quêởNamChân;xuấtnạpLêDoãn,quảncơHậuKínhLêDĩnhngườiởĐồngTrạchvàbọnPhanKhảiĐứcngườiNghệAnđềuđiđườngảiNamQuan;bọnBếNguyễnCung,BếNguyễnDoãnlàphụđạoởCaoBằngđiđườngCaoBằng.Lúchọvàoramắt,KhangAntuỳtiệnsắpđặtchỗởvàcấpcholươngănáomặc,rồidùngPhanKhảiĐứclàmchứcđôtyởLiễuChâu,ĐinhNhạHànhlàmchứcthủbị

ởToànChâu,BếNguyễnDoãnlàmchứcbảtổng.CònTrungquậncôngcùngcácngườikhácthìđềuđưavàoởchỗvuaLêtrongphủQuếLâm.Sauhơnmộttháng,KhangAncũngtừNamNinhvềQuếLâm,liềnhạlệnhbãihếtbinhmãcáctỉnh,rồibàyrayếntiệcvàâmnhạclinhđình,rộnrã.VuaLêlấylàmlạhỏi,thìKhangAnnói:-Mùahènắngnực,khônglợichoviệcsangđánhmiềnNam,cầnchờđếnmùathumátmẻ,sẽđiềuđộngmộtthể.Tiếpđó,KhangAnlạimờivuaLêyếntiệcsaysưa,rồiungdungnói:-Ngàyxuấtquânkhôngcònxa,vươngnêntựmìnhđemtảhữuliêuthuộclàmquândẫnđườngđitrước.Nhưngbâygiờnêngọtđầugióctóc(kiểuđầucủangườiMãnThanh:gọttrònxungquanhnhưcáinồiđất,rồitếtđuôixamởđằngsau),thayđổiquầnáogiốngnhưngườiTrungQuốc,đểkhivềNamquângiặckhôngthểphânbiệtđược,thìcônglớnmớicóthểthành.Saukhikhôiphụcnướcnhà,bấygiờsẽlạitheonhưtụccũ."Việcbinhkhôngngạidùngcáchxảotrá"Vươngnênnghĩtớichỗđó.VuaLêcholàphảivàđáp:-Chúngtôikhônggiữđượcnướcnhà,maynhờthiêntriềucứuviện,dùcảnướcphảiănmặcnhưngườiTrungQuốc,cũngxinvânglệnh.Việcấycòncótiếcgì?RồivuaLêcùngcácbềtôiđềugióctóc,thayđổiđồmặc.KhangAnthấyvậy,mừnglắm,liềnchomộtsốtiềnbạcvàtiếpđãitửtế.VuatôinhàLêđềukhôngbiếtsựlừadốicủaKhangAn.Nhânđó,KhangAnbènlàmmộttờbiểukíntâuvớivuaThanh,trongđóđạiýnói:"VuaAnNamlàLêDuyKỳ,khôngcòncóýxincứuviện,vuatôiđềuđãgióctócđổiđồmặc,xinởlạiyênổntrongđấtTrungQuốc.VậyxinbãibỏcácđạoquânđịnhđưasangđánhdẹpphươngNam".CònHoàKhôncũngluôndịptâuxinphongvươngchovuaQuangTrung.ThếlàcáclờixinấyđềuđượcvuaThanhchuẩny.Mộthôm,KhangAnlạimờivuaLêvàodinh.Giáomáctranghoànglaliệt,quânhầuđứngkhắpchungquanh,cungmã,nghitrượngrấtlànghiêmchỉnh,chínhgiữadựngcâycờlớn,cóthêusáuchữ:"Đềđốccửutỉnhbinhmã"(đềđốcbinhmãchíntỉnh).Saukhiuốngtràvàănhoaquảxong,Animlặngkhôngnóicâugì,vuaLêcũngkhônghiểuýcủaAnrasao.Lúctừgiãđira,thìthấysứgiảTâySơnđãởngoàicửa.VuaLêtứctốihồilâu,rồiđànhphảivềquántrọyênnghỉ.TrướckiaTrườngpháihầulàLêQuýnhvângmệnhởlạitrongnước,chiêudụhàokiệtcácđịaphươngđểloviệckhôiphục.Lúcnày,QuýnhvàbọnTrịnhHiến,LýTạo,LêHợp(cóbảnchéplàLýNhuĐạo,LêDoãnThực)tấtcảgồmvàichụcngườiđềukéosangđấtTrungQuốc.KhangAnchotrátđòibọnQuýnhđếnbànviệcnước.Lúchọtớinơi,Anchẳnghỏihangì,chỉbànvềviệcgọtđầugióctócvàđổiđồmặcmàthôi.QuýnhbiếtAndốitrá,giậnlắm,nói:

-Đòitađếnngỡlàđểgiápmặtmàbànbạc,naytéralạichẳngbànbạcgì,màchỉtoànbảogọtđầugióctócvàđổiđồmặc.Chúngtađây,đầucóthểchặt,tóckhôngthểcắt,dacóthểlột,đồmặckhôngthểđổi!KhangAnbiếtlàkhôngthểépbuộcđược,bènsaiđembọnhọantriởtỉnhQuảngTây.HồicuốimùađôngnămấylànămKỷDậu(1789),vuaThanhsaukhiđãsaisứphongchovuaQuangTrunglàmAnNamquốcvươngvànhậncácvậtphẩmtiếncống,liềngiángchỉđòivuacũcủanướcAnNamphảiđếnYênKinh.NguyênlúckinhthànhThăngLongtanvỡ,vuaLêchạysangbắc,emthứbacủavuaLêlàLanquậncôngDuyChiđưahoàngphichạyra,đếnbếnsôngNhĩHàthìgặplúccầuphaođãgãy,liềntheobờsôngchạyvềphíatây.ĐếnTuyênQuang,DuyChibènlénlútởđấy,rồinhândịpchiêudụcáctayhàomụcđịaphương,đểcùngnhaugắngsứcloviệckhôiphục.Vềsau,DuyChidấyquânởđấtBảoLạc(naythuộcCaoBằng),đắpđồnluỹ,trưngthulươngthực,chốngnhauvớiquânTâySơn.Đượcvàitháng,quânvàlươngkhôngđủ,bịquânTâySơnđánhthua,DuyChivàcáctướngtáđềubịbắt,đóngcũiđưavềNam,rồiđềubịhại(theoĐạinamchínhbiênliệttruyệnvàBanggiaolụcthìDuyChiđánhphácảcácvùngCaoBằng,TuyênQuang,TháiNguyên;saulạiliênkếtvớiLàođểđịnhđánhúpNghệAn.Vìthế,quânTâySơnphảiđánhdẹprấtgaygo,kéodàihàngnăm(1789-1790)mớibắtđượcChi).Quândâncảnước,aicũngthươngxót.Cóngườiviếngbàithơ,trongcócâurằng:PhúXuâncóđấtchônhờnmới.BảoLạckhôngtrờibáooánxưa.DuyChiđãchết,hoàngphibèntrốnvềvùngKinhBắc,lẻnlúttrongdângian,quânTâySơntìmbắtnhưngkhôngđược.Lúcbấygiờ,vuaLêởYênKinh,tintứckhôngthông,cáchoàngthânđềubịquânTâySơngiếthại.CácbềtôitrungnghĩangàyxưanhưbìnhchươngNguyễnHuyTúc,thamtriPhạmĐìnhDữ,thượngthưbộBinhNguyễnĐìnhGiản,thiêmthưxumậtviệnsựLêBan,phóđôngựsửTrầnDanhán,trấnthủKinhBắcTrầnQuangChâuđềuphảitrốnnấpởcácnơithônổ,quânTâySơnlùngbắtkhôngđược.Cònconcháudòngdõicủacácnhàquyềnquýphầnnhiềucũngvẫncócảmtìnhvớichủcũ.Nênchi,trongchốnlàngquê,tiếngtrốngthườngnổilênluônluôn.NguyễnĐìnhGiản,từkhivuaLêchạysangTrungQuốc,khôngkịpchạytheo,bènẩnởhuyệnLậpThạchthuộctrấnSơnTây(naythuộcVĩnhPhú).VuaQuangTrungchongườiđếntrấnThanhHoa,bắtcongáiyêucủaGiảnđưavàohậucungmuốnđểvờiGiảnralàmquan.NhưngGiảnnói:-Conbéấykhôngchết,làmnhụcnhàta,takhôngvìtìnhnhinữmàbỏnghĩavuatôi.

QuânTâySơnbiếtkhôngthểđoạtnổichíhướngcủaGiản,bènlậpmưubắtsốngGiảnvề.Giảnkhôngchịukhuất,rồichết.Giảncólàmbàithơtựthuậtnhưsau:Vịthânhayvịnướcnhà,Thâncònnướcmấtbiếtlàlàmsao?Độinonkhônhoáthânngao(sáchLiệtsửchép:ởbiểnĐôngcónămhònnúinổilênhđênhtrênmặtnước,trờisai15conngaođỡchonúiđứngvững.Đâymượnýđểnóiviệcchốngđỡquốcgia),Dễđemmìnhcuốckhócgàonúisông(xưavuaThụclàĐỗVũmấtnước,saukhichếthoáthànhconcuốc,tiếngkêuaioán).GiậnkhôngVươngXúcgươmtrung(VươngXúclàmquannướcTềđờiChiếnQuốc,sauTềvịnướcYênchiếm,VươngXúcdùnggươmtựtử),Đọccachínhkhídãilòngsắtđanh(ChínhkhícacủaVănThiênTường,mộttrungthầnđờiTống,làmkhibịgiamởyênkinh).NgoảnhnhìncungkhuyếtLongthành,Thânnàyvớinướcnhụcvinhnỡrời!LêBankhôingô,hùngdũng,sứckhoẻhơnngười;mỗibữaăngấpmấychụcngười.SaukhivuaLêbịnạn,Banthườngquanhquẩnbêncạnh,khôngtừhiểmnghèo.ĐếnkhivuaLêchạysangTrungQuốc.Bantheokhôngkịp,bènđiđườngtắtvềquêởNghệAn,cùngcáchàomụcđịaphươnghọpquânđánhnhauvớiTâySơn,bịthuamấytrậnrồibịbắt.Bangiữvữngchícũ,khôngchịukhuấtphục.QuânTâySơnbènthảchovề.SauBanchếtởThăngLong.TrầnDanhánlưulạcởmiềnrừngnúi,thônquêtrongxứBắcGiang.VuaQuangTrungsaiNgôThìNhậmviếtthưvờián.áncốtừ,thềchếtkhôngchịura,lờilẽphầnnhiềugaygắt.Nhândịp,ánlạilàmbàithơtrảlờiNhậmnhưsau:Gặpbácđờinaydễmấylần,Dungnhanphảngphấtmộngluôngần.Vềainướcấythôiđànhkệ,Nươngtrọ,đờinaychỉbiếtthân.SongbắcgiấumìnhcònnhớTấn(điểnSongbắctrỏĐàoTiềmngườiđờiTấn,vìkhiĐàoTiềmcáoquanvềnhà,trongmộtláthưgửichobạn,ôngcóviếtcâu"Bắcsongcaongoạ..."(Nằmhóngmátdướicửasổphíabắc)đểnóivềcáithúởẩn.ĐàoTiềmlàtôicũcủanhàTấn,khiTốngcướpnướcTấn,ĐàoTiềmviếtláchgìcũngvẫnđềniênhiệucủanhàTấnđểtỏlòngtrungnghĩa)BiểnĐôngthàchếtchẳngtheoTần(điểnBiểnĐôngtrỏLỗTrọngLiênngườinướcTềđờiChiến-quốc.KhiLỗTrọngLiênsangchơinướcTriệu,gặplúcnướcTầnvâyTriệurấtgấp;bấygiờcósứnướcNguỵsangTriệubànnêntônTầnlàmhoàngđếthìsẽkhỏibịvây;TrọngLiênnghenói,không

bằnglòng,gặpsứNguỵbànlẽphảitráivànói;nếuTầnxưngđếthìLiênnàythànhảyxuốngbiểnĐôngmàchếtchứkhôngchịulàmtôitớchoTần...LờinóikhảngkháiấycủaTrọngLiên,quảnhiênđãlàmchoquânTầnphảirútlui,khôngvâyTriệunữa).Ngườisaubênmộgiơtaytrỏ:TiếnsĩđờiLêcũ,họTrần.Nhậmbiếtkhôngthểkhuấtphụcđượcán,bènngầmsaingườiđemquânđếnhămdoạ.Nhưngánvẫnngồilàmthơ,thầnsắcnhưthường,trongcócâurằng:Kiếpnàydẫubéomồmhùmsói,Thàchếtkhônglàmbụngchóheo!QuânTâySơnlạidỗcholàmquanto,cuốicùngánvẫnkhôngtheo,họbènthôi.TrầnQuangChâucùngbọnbộtướng,nhómquânđánhlạiTâySơn,ngangdọctronghaitrấnĐôngBắc(HảiDươngvàKinhBắc).Khoảngtrongbốnnămnămliền,luônluônphávỡđồnluỹvàgiếtđượcrấtnhiềutướngtácủaTâySơn,khiếnchoquânTâySơncũngphảikhiếpsợChâu.Saumắcmưugian,ChâubịquânTâySơnbắtsống.Châucũngkhôngchịukhuấtphục,rồichết(theocáctàiliệulịchsử,thìnhữngcuộcchốngđốicủađámcựuthầnnhàLêbấygiờcòncó:DươngĐìnhTuấn(BắcGiang).NguyễnPhủ(BắcNinh),PhạmĐìnhĐạt(BắcNinh)...NhưngcuốicùngcũngđềubịTâySơndẹptan).Từđótrởđi,cáctrấnyênlặng,khôngphảilosợvềnạnbinhhoảnữa.SaukhinhậnsắcphongcủavuaThanh,vuaQuangTrungbèntựcoimìnhnhưhoàngđế,lậpconcảlàQuangToảnlàmtháitử,conthứhailàQuangThuỳlàKhangcông,lĩnhchứctiếtchếcácquânthuỷbộmiềnBắc,conthứbalàQuangBànlàmTuyêncônglĩnhchứcđốctrấnThanhHoa,Tổnglýmọiviệcquân,dân.Cáctrấnđềuđặtmộtviêntrấnthủ,mộtviênhiệptrấn.Mỗihuyệnđặtmộtviênphântrivàhaiviêntảhữuquảnlýđểtrưngthubinhlươngvàxửlýviệckiệncáo.Lạilậprabinhchế,chiaracáccấpquanvõ;lấyđạothốnglĩnhlàmcơ,lấycơthốnglĩnhcácđội,đểquảnthúcvàluyệntậpchoquânlính.CáctrấntừsôngGianhraBắcđềuphảikêkhaisổđinh,chiếutheolệcũkénlínhvàthucácthứthuếdung(tứcthuếthân,doTrịnhCươngđặtra),thuếcước.Lậpsổruộng,địnhlệthócthuế.Chiaruộngcông,ruộngtưralàmbabậcđểthuthuế.VuaQuangTrungchorằngNghệAnởvàochínhgiữanước,đườngsátừNamratừBắcvàođềuvừabằngnhau,quêtổtiênmìnhcũngởđấy,bènsaitrưngdụngrấtnhiềuthợthuyền,chuyênchởgỗ,đá,gạchngói,đểxâydựngcungphủ,lâuđài.Đắpthànhđấtchungquanhvàsaicácquânlínhđàođáongởđịaphươngđểxâythànhtrong.DựngtoàlầuRồngbatầngcùngđiệnThái-hoàhaidãyhànhlang,đểphòngdùngđếntrongnhữngkhi

cólễtriềuhạ(cácquanvàochầuvàchúcmừngnhàvua).ThànhnàyđượcgọilàPhượngHoàngtrungđôhoặcTrungkinhPhượngHoàngthành(thànhnàyQuangTrungđịnhlậplàmnơiđóngđônênmớigọilà"trungđô"hoặc"trungkinh";còntên"PhượngHoàng"làgọitheotênngọnnúiởchỗxâydựngthành,"tứcrúQuyếtcạnhđườngBếnThuỷbâygiờ".Khixâydựng"PhượngHoàngtrungđô",QuangTrungcóviếtchiếumờiNguyễnThiếpraxemđất.Trongtờchiếu,cóđoạnviếtnhưsau:"NaykinhPhúXuânthìhìnhthếcáchtrở.ởxatrịBắcHà,sựthếrấtkhókhăn.Theođìnhthầnnghịrằng,chỉđóngđôởNghệAnlàđộđườngvừacân,vừacóthểkhốngchếđượctrongNamngoàiBắc,vàsẽlàmchongườitứphươngđếnkêukiện,tiệnviệcđivề"-XemthêmchitiếttrongLaSơnphutửcủaHoàngXuânHãn).NămCanhtuất(1790),nướcAi-laochưachịutiếncống.VuaQuangTrungbènsaiviênđốctrấnNghệAnlàNguyễnQuangDiệu(cósáchchépTrầnQuangDiệu.ViệcQuangTrungđánhLào,thựcrakhôngphảinhằmmụcđíchchiếmđất,màchỉcốtphátanâmmưucấukếtgiữaDuyChivàvuaLào)làmchứcđạitổngquản,viênđôđốclĩnhtượngchínhlàLêVănTrunglàmchứcđạitưlệxuấtquântiếnđánh.QuânTâySơntiếnđếnđôthànhnướcAiLao,vuaAiLaochốngcựkhôngnổi,đemquânchạytrốn.BọnDiệuvàothành,thuhếtvàngbạc,châubáu,voingựađemvề.SaukhiđượcvuaThanhphongvương,vuaQuangTrungcàngthêmkiêucăng,cóýxemkhinhTrungQuốc.Vừalúcấy,cógiặcTàuô(têngọichungbọngiặcbiểnngườiTrungHoabấygiờ,thườngđitàuthuyềnởvenbiểnViệtNamđểăncướp)ởlưỡngQuảngcướpbócmiềnvenbiển,quânThanhđuổiđánh,bọngiặcliềnchạyxuốngvùngNamHảivàxinquyphụcnướcNam.VuaQuangTrungbènchobọnđầumụccủachúngđềulàmchứcthốngbinh,đồngthờilạisaichúngtrởlạicướpbócquấynhiễumiềnduyênhảicủaTrungQuốc.Từđấycácthuyềnbuônbánkhôngthểqualạigiácảhànghoácaovònvọt.VuaQuangTrunglạidungnạpcảbọngiặcTàuôởTứXuyêngọilà"Thiênđịahội"("Thiênđịahội"khôngphảilàgiặcTàuô,màlàmộttổchứcbímậtcủanhândânTrungQuốc,nhằmlậtđổtriềuđìnhMãnThanh,thànhlậpnăm1674,lúcđầutrungtâmởvùngPhúcKiến,saupháttriểnkhắpnơitrongnước,thâmnhậpcảvàocáctầnglớpHoakiềuởngoàinước).TổngđốcnhàThanhbấygiờsợsứcmạnhcủanướcNam,nêncũngkhôngdámhỏichiđến.Quanhữngviệcđó,vuaQuangTrungcàngchongườiThanhlàdễđánh,bèntínhviệckénchọnquânlính,dànhdụmlươngthực,đóngtàubiểnthậtlớn,cóthểchởnổivoi,rồicùngcácquanvănvõngấmngầmđểýdòmngóTrungQuốc.Thậtlà:CõiBắcvừaxongtrườngchiếnđấu,

ảiNamlạinẩydạanhhùng.Chưabiếtviệcấyrasao?Chờxemhồisauphângiải.

Hồi16TếLinhđường,sứThanhbịlừaChếtYênKinh,vuaLênuốthận

Lạinói,vuaQuangTrungtoanlậpmưuđánhTrungQuốc,đêmngàybànbạcvớicáctướngtá,họđềunói:-Nênkêsổdânchođúngđểkénquânlính,đólàviệccầnkípngàynay.VuaQuangTrunglấylàmphải,bènhạlệnhchocáctrấnphảiđốcthúccácxãsửalạisổđinh,phát"tínbài"(thẻlàmtin)đểthốngkêdânchúngvàosổ,rồicửngườicoisócxéthỏi.Tổngtrưởngcáchuyệncónhiềungườivìcốtìnhgiấugiếmmàbịchém.Việcđilạitrênđường,nhândânđềulấylàmkhổ.Viênphântriởcáchuyệnnhómhọpsốdânđãghitrongsổlại,chiếusổcấpchomỗingườimộtcáithẻ;giữathẻinbốnchữtriện"Thiênhạđạitín"(niềmtinlớncủathiênhạ),bốnmépchungquanhthìviếthọtênquêquáncủanhữngngườicóthẻvàindấungóntaytrỏbêntráiđểlàmbằngcứ.Mọingườiđềuphảiđeothẻấy,gặpkhixéthỏithìđưaratrình;đógọilà"tínbài".Aikhôngcóthẻ,tứclàdânlậu,sẽbịbắtđemsungquân(bịđàyđicácnơibiêngiớixaxôiđểlàmlínhthú)vàbắttộicácngườitổngtrưởng,xãtrưởngcủahọ.Sổđinhthànhrồi,vẫntheolệbađinhbắtmộtngườilính.Lạisaicácviênphânquảnđemquânđếncácxãvâybắt,traxét.Vìthế,dângiannhốnnháo,nhiềungườilẩntrốnvàocáckhenúi.CóngườiởlàngNgọcĐiền,huyệnThạchHà,trấnNghệAn,tênlàTrầnPhươngBính(nhiềusáchchéplàTrầnDanhBính),nguyênlàconviêntiếnsĩđờiLêxưalàTrầnDanhTố,khôngchịuđeothẻ.TrấnthủNguyễnDiệukhenvàthachokhôngbắttội.Bínhlàmộtngườibảntínhthôngminhnhanhnhẹn,lạisẵncókhítiết,thườnglàmthơđểtỏchícủamình,cóhaicâurằng:Timganchấtchứahờntrờiđất,Mặtmũiđànhtrơvớithángngày.Vềsau,cáccốngsĩvàcáchàomụcđịaphươnghọpquânởlàngNgaKhê,huyệnThiênLộc,địnhđánhúpthànhNghệAn.HọbènsuytônBínhlàmquânsư.BọnBínhkéoquânđếnxãBìnhLãng,vennúiHồngLĩnhđểđánhnhaucùngquânTâySơn.Bịthuatrận,BínhliềntrèolênđỉnhnúicaonhấtcủanúiHồngLĩnh,tựtayđềmộtbàithơvàováchchùaởđónhưsau:Đềnnướckhôngcònchước,Bênmìnhcómũidao.NgoáicổnhìnHồngLĩnh.Chínmươichínđỉnhcao.RồiBínhlấydaođâmthọcvàobụngmàchết;quândânnghetin,aicũngthươngxót.

Lạinói,vuaQuangTrung,saukhiquyếtđịnhviệcđánhTrungQuốc,bènsaibềtôilàChiêuviễnVũVănDũngsangnhàThanh,dângbiểucầuhônvàđòilạiđấthaitỉnhQuảngĐông,QuảngTây.ĐiềuđókhôngphảilàbảntâmcủavuaQuangTrung,chẳngquachỉmuốnthửxemýnhàThanhrasaomàthôi.NhưngvừalúcấythìvuaQuangTrungbịbệnhrồimất.Hômđónhằmngàymùathu,thángtámnămNhâmTý(vềthángvuaQuangTrungmất,cómộtvàitàiliệuchéplàtháng9.NhưngtheosựchứngminhrấtxácđángcủaôngHoàngXuânHãn(LaSơnphutử,tr.158-160),dựavàosáchĐạiNamthựclụcvàtàiliệucủacácgiáosĩphươngTâyđãchéplúcđươngthời,thìvuaQuangTrungđãmấtvàongày29tháng7nămNhâmTý(1792).CũngtheoôngHoàngXuânHãn,thìviệcHoàngLênhấtthốngchíchépmấtvàotháng8nhưởđâycũngkhônghẳnlàsai;vìtheosáchlịchTâySơnđươngthời,tháng7nămNhâmtýlàthángthiếu,ngày29lạilàngàycuốitháng,màvuaQuangTrunglạimấtvàokhoảngnửađêm,nhưthếthìchéptháng7haytháng8cũngchỉchênhnhauchừngnửagiờmàthôi),saukhilênngôihoàngđếđược5năm.Trướcđó,khisứnhàThanhsangphong,vuaThanhcóbanchovuaQuangTrungchiếcáomàu,trongthêubảychữbằngkimtuyến:Xatâmchiếttrụcđađiềnthử(câunàynghĩađenlà:"Bụngxegãytrục,nhiềuchuộtđồng".TheoHánvăn,chữxavớichữtâmhợplạithànhchữHuệtênvuaQuangTrung.Chuộtthuộcvềtý.ýnóinămtývuaQuangTrungchết).Bấygiờkhôngaihiểurasao,thìrađếnlúcnàymớinghiệm.SaukhivuaQuangTrungmất,việccầuhônvàviệcđòiđấtkhôngthấuđếntriềuđìnhTrungQuốc,nênvuaThanhcũngkhôngbiết(theogiaphảhọVũ(VũVănDũng)thìtờbiểuđãđệlênvuaThanh,vàđãđượcvuaThanhnhậnlờigảcôngchúacùngtrảlạiđấtQuảngĐông.SaunghetinvuaQuangTrungchếtnênviệcđómớiđìnhchỉ).ThángấycontrưởngvuaQuangTrunglàQuangToảntheodimệnhcủavuacha,lênnốingôi,đổinămsautứclànămQuíSửu(1793)làmnămđầuniênhiệuCảnhthịnh,vàtruytônvuaQuangTrunglàmTháitổVũhoàngđế.Rồiđó,QuangToảnsaisứthầnsangTrungQuốcbáotang,đemdângcácsảnvậtđịaphươngvàhaithớtvoiđực;lạisắpxếplễcốnghàngnămvàlàmtờbiểuxinphongvương,đểhaisứbộcùngđimộtlúc.Trongtờbiểucónói:"Vânglờidặnlạicủavuacha,saukhichết,khôngđưadihàivềquêhương,màchôncấtởlàngLinhĐường(thuộchuyệnThanhTrì(HàNội))phíangoàikinhthànhđểtỏlòngmếnnhớcửakhuyết...".VuaThanhkhenngợi,tứcthìsaisứthầnsanglàmlễtế.QuangToảnbènlàmngôimộgiảởlàngLinhĐườngđểnhậnlễthămviếngcủanhàThanh.TrongbàivăntếcủanhàThanhcócâu:"ChúcngôiNamcực,lòngtrungđàtỏtrướcsântriều;yêngiấcTâyHồ,trọnđờivẫnkhôngquêncửakhuết".VuaThanhlạibanchothuỵhiệulà"Trungthuần"vàbantặngmộtbàithơ,bảokhắcvàođá,dựngbêntráimồvuaQuangTrungđểlàmnổirõsựvinh

hiển.Rồiđó,vuaThanhphongchoQuangToảnlàmAnNamquốcvương.Saukhiđượcphong,QuangToảnbãilệnhđeo"tínbài",triệthồicácđạoquânđibắtdânlậu,nghiêmcấmviệcquấynhiễunhândân,dùngcậuruộtlàBùiĐắcTuyênlàmchứctháisư,coitấtcảmọiviệcchínhsựcủatriềuđình.VìthấyQuangToảncònnhỏ,ĐắcTuyênramặtchuyênquyền,thahồlàmoailàmphúc,cácquanvănvõđềunemnépkiêngsợ,mầmmốngtaihoạbắtđầutừđấy.Lạinói,vuaLêtừmùaxuânnămKỷDậu(1789)chạysangđấtTrungHoa,trọởthànhQuếLâm.Mùađôngnămấy,vuaThanhnghelờibàncủabọnKhangAn,HoàKhôn,phongvươngchoNguyễnHuệ,lạigiángchỉđòivuaLêvàoYênKinh.MùaxuânnămCanhTuất(1790),vuaLêbắtđầulênđường,thángnămmùahènămấythìđếnYênKinh.CácquanvănvõcủanướctatrướcsausangđấtTrungQuốcđềuđượclầnlượtđitheo.Vừakhiấy,vuaThanhđituầndu,gặpbọnLêQuýnhởtỉnhSơnĐông,bènsaingườigọivàoramắtvàdụrằng:-ChủcácngươiđãxinyênổnởlạiTrungQuốc,lũcácngươigiốclòngcùngtheo,thìnênlậptứcgọtđầugióctóc,đổiđồmặcđểchờmệnhlệnh.BọnQuýnhtâurằng:-Lũtiểuthầntừxaxôimuôndặmtheotrốnsangđây,xinchođượcdùngphongtụcbảnxứđểramắtquốcvương,rồisausẽxinvângchỉ.VuaThanhkhenngượihồilâu,rồibảohọđithongthảlênYênKinh.Lúcbấygiờ,vuaLêcùngtháihậuvàconđầucủavuatrọởcửaTâyĐịnhtrongthànhYênKinh,cạnhnhàQuốctửgiám,trướccửacóbiểnđề:"TâyAnNamdoanh"(DinhAnNamphíatây).CòncácbềtôithìởtrongcửaĐôngTrực,cạnhnhàDươngphố,ngoàicửacóbiểnđề:"ĐôngAnNamdoanh"(DinhAnNamphíađông).TấtcảbọnđềuđượcnhàThanhchiểutheosốngườimàcấpphátcholươngăn,vàchophéptựdoqualại.Mộthôm,nghetinvuaThanhsắpraNhiệtHàtránhnắng,mờsángngàymaithìlênđường.NhândịpđóvuaLêliềncùngcácbềtôithảoratờbiểuxinquâncứuviện,rồinhờvàoviênđôthốngđộiCờviềnvàngtênlàKimGiản,đểxinyếtkiếnvuaThanh.ĐếnkhixevuaThanhđiqua,vuaLêcùngcácbềtôiđềuquỳxuốngyếtkiếnởmépđườngbêntrái.XevuaThanhdừnglạimộtchút,cóviênthôngngônbáorằng:"Hoàngđếcóchỉkhenthưởng".Rồiviênđógiụchọlạytạvàtrởvềdoanh.Látsau,đãthấyKimGiảnvângchỉvuaThanhphongchovuaLêchứctálãnh,đờiđờinốichứcvàđượclĩnháomũtamphẩm.VuaLêbấtđắcdĩphảinhậnvậy.Cáchmấyhômsau,lạithấycóviênquanởnộiphủvângchỉvuaThanhđòivuaLêvàosânđiện,banchobốntrămlạngbạcvàsaingườisắpsẵnchocácthứđồvật.Cònnhữngbềtôiđitheo,đều

đượccấpmỗingườinămtrămđồngtiền.Cáclễmừng,lễđiếuởtrongnước,đềuchiểutheonhưthểlệđãđịnhchonhữngngườithuộctámhiệucờ.Nămấy,vuaLêthấyngườiThanhkhôngthểtincậyđược,bèncùngbọnPhạmNhưTùng,HoàngíchHiểu,LêHân,NguyễnQuốcĐống,NguyễnViếtTriệu,LêVănTrưởng,LêQuíThíchvàNguyễnĐìnhCẩm,ngườilàngHươngNgạnh,huyệnTừLiêm,LêTùngngườilàngTâyĐàm,LêThứcngườilàngĐápCầu,huyệnHoằngHoácùngnhauuốngmáuănthề,rồicùngthảotờbiểu,xinquâncứuviện.Lạibànnếuxinquânkhôngđược,thìsẽxinđấtcũlàhaichâuTuyênQuang,HưngHoáđểthờtổtiên,hoặclẻnvàoGiaĐịnhđểmưuđồviệckhôiphục,nhỡcógặpsựbấttrắcthìsốngchếtcũngliều.Thảoxongtờbiểu,bọnhọđếnbáotrướcchoKimGiảnbiết,KimGiảnkhôngtiếp.VuatôinhàLêcùngnhaurậpđầuxuốngđấtmàkêuthậtto.KimGiảnbấtđắcdĩphảimờivàonhà,phatràthếtđãi,rồibảo:-Vươnghãycứvềquántrọmàchờ,sẽbànbạcsau.Đượchơnmộttháng,thấycóviênquannhàThanhtênlàKhoaLantớibáovớivuaLêrằng:"ĐãcóchỉtruyềntạmchovươngvùngđấtKhâmChâu(thuộcQuảngĐông).Chờđếnnămsauvàodịpmùaxuânhoanởsẽtrởvềnướccũngkhôngmuộngì".VuatôinhàLêđềukhôngtin.Thángba,mùaxuânnămTânhợi(1791).HoàKhônlậpmưuchiađámvuatôinhàLêramỗingườimộtnơiđểhọkhỏikêuca,bènsaiKhoaLancưỡingựatớinóidốirằng:-ĐãcóchỉtruyềnchovươngvềởđấtTuyênQuang,vậycácbềtôicầnphảichỉnhđốnmũáođểchovươngvàotriềutạơn.CácbềtôinhàLêởdoanhĐôngđềutinlàthật,bèntheođếnấnphòng.Khônsaingườilấykhoásắtkhoáluônlại,rồidùngxetrâuđưahọđirangoàibatrămdặm,antríHoàngíchHiểuởYLê,LêHânởPhụngThiên,NhưTùngởHắcLongGiang,QuốcĐốngởCátLâm,ViếtTriệuởTrươngGiaKhẩuthuộcNhiệtHà,chỉđểmộtmìnhTrầnThiệnởlạihầuhạquốcvương.VuaLênghetinấy,logiậnbồnchồn,đếnsángsớmcưỡingựavàonhàKimGiản,địnhkêuchocácbềtôi.Vừalúcấy,KimGiảnđãvàochầuvuaThanhởvườnViênMinh.VuaLêlậptứcruổingựađithẳngtớicửavườn,nhưngđếnnơithìbịlínhcanhcửangănlại.NgườidắtngựacủavuaLêlàNguyễnVănQuyên,quêởBốVệ,phụcxuốngđấtkêuầmlên.BọnngườiThanhsợtiếngkêugàovangđếnchỗvuaThanh,bèngiậtlấyconngựacủavuaLê,rồivựcluôncảnhàvualênxebắtđếntoàThậnHìnhgiữlại.VănQuyênbèncấttiếngmắngto:-BọnchóNgôvôlễ,dámlàmnhụcvuata!Sauđó,VănQuyênlậptứclấygạchởsânnémbừavàobọnchúng.Đám

quânlínhgiữvườnnổigiận,xúmlạiđánhVănQuyêngầnchết,đoạncũngbắtđếngiamởtoàThậnHìnhđúngmộtthángmớithachovề.VănQuyênnhânthếbịbệnhmàchết.Lúcbấygiờ,NguyễnHuyTúcđanglánhởvùngnúiTảnViên(tứcnúiBaVìởSơnTây(HàNội)),nghethấyviệcấy,choVănQuyênlàcónghĩa,bènlàmbài"Tán"nhưsau:"Trungthaymãđồng!Giỏithaymãđồng!(ngườihầungựa)Mếnchúalòngtrungnghĩa,theođuổiviệcbinhnhung.Tấcdạnhưvoi,khỉ(ĐườngHuyền-tôngthườngtậpchovoiquỳlạy,lúcAnLộcSơncướpngôi,cũngbắtvoiquỳnhưngvoikhôngnghe.ĐườngChiêuTôngcóconkhỉbiếtquỳlạy;lúcChuToànTrungcướpngôi,cũngbắtkhỉlạy,khỉkhôngchịu);mộtđứcnhưkiến,ong.Mạnhmẽnhưloàigấu;thẳngthắnnhưchimhồngCắtđâmchẳnglánh,hổdoạcũngxông.Ngựatrờivungcẳng;hùmsóitranhphong.Phìnguyềndangựa(theoýcâunóicủaMãViệnnhàHán:"Làmtrainênlấydangựabọcthây".Chỉviệchăngháihysinhnơichiếntrận);đểtiếngvôcùng.Kìaaiđó?Xiêmbàongoàimặt;sâumọttronglòng.Ruồixanhxunịnh,hươungựagianhùng(thơ"Thươngdăng"KinhThivíbọntiểunhânnhưđànruồixanh.TriệuCao,gianthầnnhàTần,chỉconhươumànóivớivualàconngựa).Saochẳngbảochúng:Sunglàmhẩungựa;bắtmuỗigiếttrùng.VậydámđặttênchoanhlàTrungtrángcông!"TronglúcvuaLêởtoàThậnHình,mộthômHoàKhônsaingườiđếndoanhTây,éptháihậubảophảithảotờbiểunóirằng:quốcvươngtìnhnguyệnởlạiđấtTrungQuốc,việcxôngvàocửakhuyếtvàlàmhuyênnáolàtạicácngườibềtôigâyra...BiểuđangthảothìviêngiámthầnlàNguyễnTrọngĐắctrôngthấy,liềngiậtlấybảnnhápxéđivànói:-Bịngườitalừadốimàđưacácbềtôiđếnchỗchếtthìlàmthếnào?NgườiThanhlạibắtépTrọngĐắcvềởdoanhTây,rồicấmhaidoanhkhôngđượctựtiệnđilạivớinhau.Mộthôm,convuaThanh,tướcvươngthứsáu,nhânlúcluitriềuthưthả,tớinhàHoàKhônnóichuyện,cóbànđếnviệcnướcAnNam.Vươngnói:-VuatôihọLêgặpnạnchạysangnướcta,màcầucứukhôngđược,cũngnênthươngxót,giúpđỡhọ.Chắccácbềtôicủahọcũngđềulàngườitrungnghĩa.Nayhọkhôngcótộigìmàbắtgiamởđấtxa,nướcngoàinghethấy,họsẽbảoTrungQuốcrasao?

Khônnói:-Hoàngthượngđãcóchỉtruyềnnhưvậy,việcấyđứcvươngkhôngcầnphảibiếtđến!Vươngnói:-Hoàngthượngtuổiđãgià,việcnướcđềuđoquốclãođâyxửtrí;mọiviệcđúnghaysai,quanhệkhôngphảinhỏ.Tađâysaolạikhôngcầnbiết!KhônvốncậythếvuaThanhyêumến,lạiănnóivôlễ,khiếnchovươnggiậnlắm,lậptứccầmchiếcbàncờđánhKhôn.Cảbọnngườingồiđấyđềuđứngdậykhuyêngiải,canngăn,Khônmớithoátnạn.Hômsau,KhônhậmhựcvàokêuvớivuaThanh.VuaThanhtứcthìnổigiậnlôiđình,saingườiđòivươngvào,địnhtựtayđánhđòn.ViênquannộicáclàALâmrậpđầuxuốngđấtcốsứccan,vuaThanhmớichịuthôi,liềnsaingườiđánhvươngởtrướcsânđiệnmườigậy.Vươngluira,tứcquáthànhbệnh.Cáchvàingày,bệnhthêmnặng,vươngbèngọicácvươngthứtám,thứmườimộtvàthứmườibảytớidặnrằng:-Trongbaem,chưabiếtsaunàyhoàngthượnglậpai?Hễainốingôithìphảitrừkhửtêngiantướngấyđi,đừngcóđểmốilolạichoxãtắc!Bangườinghelời,đềulạyhailạyxinvângvàluira.Sauđó,vươngmất.Từđấy,vuaLêkhôngcòndámnóiđếnviệcxinquâncứuviệnnữa,nhưngtronglònguấtứckhôngbaogiờnguôi.Tớimùahè,nămNhâmTý(1792),conđầucủavuaLêlênđậurồimất.Nhânthế,vuaLêlobuồnsinhbệnh,thoithópnằmliệtkhôngdậyđược.Nămsau,bệnhnhàvuacàngnguykịch,cácbềtôibịantríởnhữngnơikhácđềudângbiểuvềhỏithăm.Lúcđó,cóngườigiađồngcủaLêNhưTùngtênlàLêHuyVượng,vìcócônghầuhạkhónhọc,vuaLêcholàmconnuôi,đặttênlàDuyKhang,bảogiữviệcthờtựhoàngkhảovàhầuhạtháihậu.Lúchấphối,vuaLêgọicácthịthầntớinhậnlờitrăngtrối,nhàvuanói:-Trẫmgặpphảilúcvậnnhàsuykém,khôngthểgiữđượcxãtắc;phiêubạtởđấtnướcngườiđểhòngtínhviệckhôiphục,lạibịđứaquyềngianlườnggạt;uấtứcđếnmãibâygiờ,phảiômhậnmàchết,thậtdolòngtrờigâynên.Saunàynếucácngươiđượcvềnước,thìnênđèonắmxươngtàncủatrẫmcùngvề,chônởcạnhlăngtẩmcủacácvịthánhhoàngđờitrước,đểtỏrõchíhướngcủatrẫm.Cácngườinênghinhớlấyvànóichomọingườiđềubiết.Cácbềtôiđềukhóclạy,xinvânglời.RồiđóvuaLêtắtthở,thọ28tuổi.Bấygiờlàngày16thángmười,mùađôngnămthứ58niênhiệuCàn-longnhàThanh(1792).VuaThanhsaidùnglễquốccôngantángvuaLêởkhuQuảngLăng,ngoàicửaTâyTrực,đấtrộngchừngbamẫu,xungquanhcógiậungăn;lạibảocácbềtôiđitheođềutheolễmàchếđồtangtrở.Sauđấy,vuaThanhbènchoDuyKhangnốichứctálãnh.

NguyễnViếtTriệuởNhiệtHà,tiếpđượctinbuồn,liềnđặtlinhvịlàmlễthànhphục,khóclócthảmthương,hônmêluônmấyngày,rồiphátbệnhmàchết.ĐếnnămđầuniênhiệuGia-khánhnhàThanh,tứclànămBínhThìn(1796),hếttrởvuaLê,Tháihậuthấycácbềtôiđitheo,ởnơiđấtkháchcôđơnkhổsở,màchưabiếtđếnngàynàomớitrởvề,bèndângtờbiểuxinchocácngườitheotrốnsangTrungQuốcđềuđượclấyvợ.VuaThanhchophépvàbanchomỗingườitámlạngbạc,35đồngtiềnlớnđểlàmlễcưới,bảohọaiởchỗnào,cứtuỳtiệnyênphậnmàsinhcơlậpnghiệpởchỗấy.Lạinói,vuaTâySơn(từđây,trongbảnchữHánđềutheoquanđiểmcủatriềuNguyễndùngchữ"Tâynguỵ"đểtrỏnhàTâySơn)làQuangToản,tuổitrẻnốingôi,ĐắcTuyênchuyênchínhđãlâu,hìnhngụcphiềnhà,trongngoàichialìa,Bắc,Namnhốnnháo,lòngngườilunglay.Mặtkhác,quâncủatriềuNguyễn(trongbảnchữHán,từđâyvềsauđềudùnghaichữ"hoàngtriều"đểchỉtriềuNguyễn(Gia-long))từnămMậuthân(1788)đãlấylạithànhGiaĐịnh;nămCanhtuất(1790)lấylạiđượchaiphủBìnhThuậnvàDuyênKhánh.Từđótrởđi,quântriềuNguyễnluônluôntiếnđánhmặtbắc,thanhthếrấtmạnh.MườibathừatuyênởBắcHàcũngđềunghểncổđểchờsựtrunghưngcủatriềunhàNguyễn.SựbạivongcủanhàTâySơn,nhữngkẻamhiểutìnhthếđềunhìnthấyrõràng,nhưngriêngvuatôinhàTâySơnthìvẫnkhôngbiết.Thậtlà:Gặpnướcthuồngluồngđàhoạtbát,ởnhàénsẻvẫnimlìmChưabiếtsựthểrasao?Hãyxemhồisauphângiải.TheođiểntrongsáchKhổngtùngtử,énsẻởtrênmáihiên,khôngbiếtrằngngườinhàđãcólửacháy...ởđâyýnóinhàNguyễnđãgặpthờicơnhưthuồngluồnggặpnước;QuangToảnsắpbịdiệtmàvẫnkhôngbiếtgìcả.

Hồi17MấtthànhThăngLong,vuaCảnhThịnhbịbắt

TánglăngBànThạch,NguyễnHoàngPhichếttheoLạinói,vàonămđầukhivuaTâySơnQuangToảnmớilênnốingôitứclànămQuísửu(1793),đạiquâncủanhàNguyễn(Nguyễnánh)cảthuỷlẫnbộ,từGiaĐịnhkéorađánhvuaTâySơnNguyễnNhạcởthànhQuiNhơn.TướngsĩcủaNhạcđánhmãiđãmệtnhọc,thếlựcdầndầncùngquẫn,NhạcbènsaingườiđếnchỗQuangToảnxinquâncứuviện.QuangToảnhợpcáctướngmàbảorằng:-Tanghenói"môihởrănglạnh,môicònrăngấm",nayvuabáccónạnmàsứcchốnggiữkémcỏi,khôngthểkhôngcứu.RồiToảnchođôđốcNguyễnDiệulàmchứcđạitổngquản,dẫnquânvàoNamcứuNhạc.QuânchúaNguyễnlạirútvề.Tháng8nămấy,Nhạcmất,concảlàQuangThiệulênnốingôi.Nhânthế,Diệuchiaquângiữlấythành.Tiếnglàcứuviện,nhưngthựcralàthôntínhngấmngầm.Nămsau,tứclànămGiápDần(1794),QuangToảnlạisaiĐắcTrụ(cósáchchépĐắcThân,làconĐắcTuyên)làmchứctánnghị,đivàoQuiNhơncùngvớiQuangThiệutrấngiữthànhấyvàlấyNguyễnDiệulàmthốngsuất,lĩnhđạiquântiếnđánhthànhNhaTrang.TừLêVănTrungtrởxuống,tấtcảbảytướngđềuđượcgiaphonglàmtướcquậncôngquảnbinhvànghetheolệnhchỉhuycủaDiệu.DiệutiếnsátthànhNhaTrang,màquântuầntiễuthìđãđếntậnđịaphậntỉnhBìnhThuận.QuânnhàNguyễnhếtsứcchốnggiữkhiếnDiệukhôngthểthắngnổi.Hồiđó,quânTâySơnluônluônđếnxâmlấnmiềnNam,haibênchốngchọivớinhauđếnhàngnăm.ThìnhlìnhDiệunghetinchaconBùiĐắcTuyênvàNgôVănSởđềubịbọntưđồDũngvàtháibảoHoágiếtchết,bènvộivàngkéoquânvề,họpbàncùngbọntướngtá,địnhdùngquânlựcbắthiếpbọnDũng.NguyêntừnămQuangToảnmớilênngôitớikhiấy,ĐắcTuyênthìchuyênquyền,cònVănSởthìtrấngiữthànhThăngLong,coihếtviệcquân,dân,rồiđượcthăngchứcđạitổnglý,tướcquậncông.NămấyQuangToảnlạisaiđạitưđồDũngracoibinhmãbốntrấnởmiềnBắc.DũngđếnnhàtrạmHoàngGiang,gặptrungthưlệnhlàTrầnVănKỷphạmtộibịđàyởđó.DũngcùngngủđêmvớiKỷ,KỷbènnóivớiDũngrằng:-Quantháisư(chỉĐắcTuyên)chứcvịđãcaotộtbực,trongtaynắmquyềnlàmoailàmphúc,lạiđẩyôngrangoài,nếucósựchẳnglợichonhànước,cácôngphỏngcòngiữđượcđầuchăng?Bâygiờchẳngsớmliệuđi,saunàyănnănsaokịp?DũngvốntinvàtrọngVănKỷ,bèncholờiKỷlàphải.Hômsau,Dũngđemquânbảnbộgấpđườngquayvề,hợpmưuvớitháibảoHoá,bắtpheđảng

ĐắcTuyênbỏngục;lạisaingườivàoQuiNhơnbắtĐắcTrụvàsaiđôđốcHàirathànhThăngLonglậpmẹobắtNgôVănSởđưavề,rồithêudệtthànhtộitrạnglàmphảnmàđemdìmxuốngnướcchochếthết.QuangToảnkhôngthểngănchặnnổi,đànhchỉkhóclócmàthôi.Sauđó,DũnglạisaiHoávàogiữthànhQuiNhơn.Chẳngmấychốc,DiệuởNhaTrangnghetin,đêmngàylonghĩ,chỉsợvạlâyđếnmình,bènbảocáctướngrằng:-Chúathượngkhôngcươngquyết,đạithầngiếtlẫnnhau,taibiếnkhônggìlớnhơnthếnữa.Nayhãykéovềđểdẹpyêncuộcphiếnloạnởbêntrong,rồisaulạivàođánhgiặccũngđược.Cáctướngđềunói:-Xintheomệnhlệnh!NgayhômấyDiệugiảivâychothànhNhaTrangrồikéoquânvềthànhQuiNhơn.Hoánghetin,đếntạtộitrước.Diệulờđikhônghỏi.VềtớilàngYênCựu(ởphíanamthànhphốHuế,trênbờsôngHương(BìnhTrịThiên)),Diệuđóngquânởbờnamsông.DũngcùngbọnnộihầuTứthìđembảnbộđóngởbờbắcsông,mượnmệnhlệnhcủanhàvuađểchốnglạivớiDiệu.QuangToảnsợlắm,phảisaibọntrungsứqualạivỗvề,hoàgiải,DiệumớichịuđembọntảhữuvàoyếtkiếnQuangToảnvàgiảnghoàvớibọnDũng;kếđóDiệulạixingọiHoávềvàxinchoLêVănTrungthaychânHoá,trấngiữthànhQuiNhơn.Lúcđó,bọnngườiởbêncạnhQuangToảnngàyđêmgièmpharằng,oaiquyềncủaDiệulớnquá,đangtoancómưukhác.Toảntinlàthật,liềnrúthếtbinhquyềncủaDiệu,chỉchogiữmộtchứcquanvàohàngthịthầnmàthôi.BìnhsinhDiệuvốntươngđắcvớiLêVănTrung,bèngửithưmậtvàoQuiNhơn,hẹnTrungcấtquânlậpQuangThiệulàmvuamàbỏQuangToản.Trungtheolời,bènkéoquânvề,đồngthờixinQuangThiệuthânđemquântiếpứngphíasau.QuânTrungvềđếnQuảngNam,trongngoàinhốnnháosợhãi.QuangToảnhọpcácquanlạibànbạc,mọingườiđềunói:-BảoVănTrungluiquân,phiDiệukhôngailàmđược!QuangToảnliềnsaiDiệuđi.VănTrungkhôngbáotrướcvớiQuangThiệumàmộtmìnhmộtngựatheoDiệuvềyếtkiếnQuangToản.QuangThiệunghingờ,sợhãi,lậptứcrútquânvàvoivềthànhQuiNhơn,đóngchặtcửathànhđểcốthủ.QuangToảnsaitướngđếnđánhliêntiếpmấytuầnkhônghạđược,bèntựmìnhlàmtướngđemquânđi.ĐếnLêGiang,cóviêntháiphủtênlàMânnóivớiToảnrằng:-CuộcbiếnloạnQuangThiệuthựcdoVănTrunggâynên,tộikhôngthểtha,xingiếtngayđểrănkẻkhác.QuangToảncũngcholàphải,bènsaivờiTrungvàodinh,bảovõsĩtróilại

đemchém.Sauđó,Toảnvỗvềtướngsĩ,hạlệnhtiếnđánhQuiNhơn,mườingàyhạđượcthành,bắtsốngđượcQuangThiệu.ToảnbènđểMânởlạigiữthànhQuiNhơn,rồicùmQuangThiệuđưavề,dùngthuốcđộcgiếtchết.NhàTâySơnkểtừkhiVănNhạc,chiếmgiữQuiNhơnvàonămMậuTuất(1778),tứclànămthứ39niênhiệuCảnhHưng,thìtựxưnglàthiênvương,đặtniênhiệulàTháiĐức;nămCanhTý(1780)lạixưnghoàngđế,lậpQuangThiệulàmtháitử.NămQuýsửu(1793),Nhạcmất,Thiệulênnốingôi,đượcnămnăm,đếnnămMậuNgọ(1798)thìmấtnước,tấtcảlà21năm.Lạinói,saukhiVănTrungbịQuangToảngiết,conrểTrunglàChấtnghingờ,sợhãi,bènphảnTâySơn,vàoNamđầuhàngchúaNguyễnởGiaĐịnh.ChúaNguyễnchocoiquânngựlâm.Nguyênlúcđầu,ChấtthờQuangToản,giỏivềtàiđánhdẹp,làmđếnchứcđạiđôđốc.ĐếnkhiVănTrungchết,Chấtbỏquânlínhchạytrốn.TháiphủMânsợChấtlàmloạn,liềnlùngbắtrấtgấp.ChấtcóngườiđàytớnghĩahiệphoátrangnhưhìnhdángcủaChất,rồitựtửởkhenúi,đểchoMânthôi,khônglùngbắtChấtnữa.Chẳngbaolâu,Mânbiếtlàgiảdối,bèntreogiảithưởngtruylùngChấthếtsứcráoriết.ChấtbấtđắcdĩphảirathúởcửaquancủaMân.MânliềnsaiChấtcoitoánquântiềnphong,đểchờsaiphái,vàđịnhbụngdùngquânluậtmàgiếtchết.Chấtbiếtýấy,bèndỗbọntướngtácủay,gồmsáumươingười,đemquânvàvoivàoNam,dângbiểuxinhàng.SauChấtvângmệnhchúaNguyễnđemquânđánhnhauvớiMân.QuânMânthuato,Mânphảichạyvàonúirừngmàtrốn;quân,voi,khígiớiđềubịChấtthusạch.QuangToảnnghetin,lạisaiđạitưđồVũTuấndẫnbinhtớitrấn,chiêutậptànquânđểđónggiữ.ĐếnnămCanhThân(1800),quânchúaNguyễnvượtbiểnrađánh,sứcTuấnchốngkhôngnổi,dângthànhxinhàng.ChúaNguyễnbènđổithànhQuiNhơnlàmtrấnBìnhĐịnh,saiquancoihậuquânlàTínhquậncôngVõĐìnhTính(cũngthườnggọilàVõTính)đemquânđónggiữ,cònthượngthưbộLễlàNgôTòngChuthìlàmchứchiệptrấn.Đượcvàitháng,QuangToảnsaithốngsuấtDiệuvàtưđồDũngđốcsuấtcácđạoquânthuỷbộvàođánhQuiNhơn.Diệucoiquânbộ,Dũngcoiquânthuỷ,haiđạohợpsứcmàđánh.QuânNguyễnhếtsứcchốnggiữbọnDiệukhôngthểđánhthắng.Dũngbèndùngbachiếctàuchiếnlớn,chặnngangcửabiểnQuiNhơn,trêntàulậpchòigác,đặtsúnglớn;phíatronglạidànquanhvàitrămchiếcchiếnthuyền,đốcthúcquânthuỷcanhgiữđềphòngquâncứuviệnởngoàiđến.Nămsau,bịquânNguyễnđánhtan,tàulớnvàchiếnthuyềnđềubịthiêuhuỷ.Dũnglênbộ,dẫntànquânmàchạy,rồihợpquânvớiDiệu.QuânTâySơnđãmấtđườngthuỷ,bènđắpluỹđất,ụđấtởxungquanhthành

QuiNhơn,đểđứngtrênđómàbắnvàothành;lạilậpnhiềuđồntrạikiêncố,chứachấtquânlương,làmkếởlâu.NhưngquânNguyễncanhgiữrấtcẩnmật,bọnDiệukhôngsaohạđượcthành.QuangToảnrấtlấylàmlo.LúcấylạicóbọnchacốcủađạoGia-tôtâydương(tiếngdùngđểgọicácnướcphươngTâynóichung)ởtrongnướcNam,đikhắpnơidụcácđạođồlàmloạn.Cácnơinổilênnhưong,QuangToảnliềnsaibắtbọntrùmtrưởngcủahọđemgiếtchết,rồitriệthạcácnhàgiảng,pháhuỷcácảnhtượngvàđốtcácsáchtâycủahọ.Hễbắtđượcđồđảngcủahọ,lạibắtphảigiẫmchânlênảnhthìmớitha,aikhôngchịuthìbắtsungquânnuôivoi,cắtcỏchovoiăn.Bởithế,giáodântứcgiận,càngxuigiụclẫnnhau,đâuđâucũngđềunáođộng.CònquânnhàNguyễnthìhàngnămrađánh,thanhthếlừnglẫy.Mỗikhigiónamnổilên,thìnhândâncáctrấnlạinóivớinhau:"Chúacũrađấy!"(bấygiờhàngnămcứđếnkhoảngtháng4,tháng5khigiónamthổimạnhthìNguyễnánhđốcquânthuỷbộrađánh,đếnlúccógiómùađôngbắcthổithìlạirútquânvề.Ngườiđươngthờithườnggọinhữngđợttấncôngnhưvậylànhữngtrận"giặcmùa".BọnsĩphuphảnđộngchốngTâySơnvàngảtheoNguyễnánhmớinhânđó,đặtracâucadao:Lạytrờichochónggiónồm,ChothuyềnchúaNguyễnthuậnbuồmtrẩyra).Lúcđó,nhàNguyễnchorằngtướngmạnhvàquântinhnhuệcủaTâySơnđềutụhọpcảởQuiNhơnmàQuangToảnởthànhPhúXuânthìquânlínhphònggiữrấtyếuớt,bènđốcsuấthếtthuỷquânvàtrênmộtngànchiếnthuyền,hẹnngàythuậntheogiónamvượtbiểnraphíabắc.Cờquạtchóinắng,chiêngtrốngvangtrời,xôngthẳngvàođánhcửaThuậnAn.TướngTâySơnlàphòmãTrịđemhếtquânlínhchốnggiữ,địchkhôngnổi,phảitanvỡ.QuangToảnnghetin,lạiđốchếttướngsĩ,tựmìnhcầmquântớiđánhnhauvớiquânNguyễn.Gầntrưa,quânToảnđạibại,vỡchạytantác.QuânchúaNguyễnbèntiếnlên,chiếmlạiđôthành.Hômđónhằmvàongàymùng3thángnăm,mùahènămTândậu(1801),tứclànămthứ24,kểtừkhichúaNguyễnánhquyềngiữviệcnước.Saukhithuatrận,QuangToảnrụngrờihoảnghốt,liềnthayđổiđồmặc,cùngvàingườiquanhầu,cưỡingựachạytrạm,chạyramiềnBắc.ĐếnNghệAnởlạivàingày,rồilạiraThăngLonghộhọptướngsĩ,loviệcchốnggiữ.Thángsáumùahènămấy,thìnhlìnhviêntrấnthủNghệAnlàNguyễnThậnsaingườibáotinlầuRồngbatầngởđấytựdưngđổsụp.Nhữngngườinghetinđềucholàđiềmchẳnglành.Sangđầumùathu,quannhàNguyễnlàTườngquanghầucùngThuỵngọchầuvângchỉđemquântheohaiđườngHươngSơnvàTrấnNinhrađánh,đểquấyrốitrấnNghệAn.NguyễnThậnsaitướngđónđánh,quâncủaThậnluônbịthua.Sauvàingày,Tườngquanghầuvìlũlụtkhôngthểởlâu,bènđemthuyềncũcắmởcửasôngvùngHươngSơn,đầuvàđuôithuyềnbệncỏ

làmhìnhquânlính,chomặcáogiápcầmkích,trongthuyềnđắpvàiđĩađènđểchoquânTâySơnnghingờ,rồinhânlúcđêmtốiđemquânbảnbộcưỡithuyềnnhẹxuôidòngxuốngphíađông,racửaNamGiới,vượtbiểnmàvềNam.ĐếnkhiquânTâySơnbiếtthìquâncủaTườngquanghầuđãđiđượchaingàyrồi.ThuỵngọchầucũngtừTrấnNinhrútquântheođườngmạnngượcmàvềkinhsư.Ngàythángtámnămấy(1801),QuangToảnởThăngLong,xuốngtờdụvỗvềquândâncáctrấn,vàđổiniênhiệuCảnhThịnhlàmnămđầuniênhiệuBảoHưng.Thángmườimộtmùađôngnămấy,QuangToảnthânhànhđemquânvàvoicủabốntrấnHảiDương,SơnTây,SơnNam,KinhBắcvàhaitrấnThanhHoa,NghệAnvàođánh,nhưngbịquânnhàNguyễnđánhthua,lạiphảirútvề.MùaxuânnămNhâmTuất(1802),quânnhàNguyễnquasôngGianhtiếnđánhhạđượcđồnTâmHiệuthuộcchâuBốChánh.QuânTâySơntanvỡ,chạyvềdoanhHàTrungtronghạtKỳAnh.Thángnămmùahènămấy(1802),chúaNguyễnhạchiếuđổiniênhiệulàmnămđầuniênhiệuGiaLong,bantờdụrachoquândânNamHà,BắcHàđềubiết.Nguyêntừnăm49niênhiệuCảnhhưng,tứclàtừnămBínhngọ(1786)trởvềsau,nhàNguyễnvẫndùngniênhiệucũcủanhàLê.NămNhâmTuất(1802)này,lúcđầucũngvẫncòngọilànămCảnh-hưng,đếnbâygiờmớiđổiraniênhiệumới.Bấygiờ,trongthànhQuiNhơnhếtăn,quanquânđềuđóimệt.ViênthamtánlàNgôTòngChuuốngthuốcđộcchếttrước.Tínhquậncôngcũngtựđốtmàchết.Tướngsĩhơnvàivạnngườiđềurathànhxinđầuhàng.Diệubằnglòngnhậnchohàng.Saukhivàothành,Diệulậptứcbànvớibọntướngtáđemquânvềđánhkinhthành(PhúXuân(Huế-BìnhTrịThiên)).Quavàingày,DiệuđemquânrakhỏiđịagiớitrấnQuiNhơnthìbịviênphótướngcủanhàNguyễnlàĐắclộchầuchặnlại.Nguyêntừnămngoái,saukhinhàNguyễnlấylạikinhthành,liềnsaiĐắclộchầutớiđólậpđồncắmtrạiđểngănchặnsựtiếncôngcủaquânTâySơn.Lúcấy,Diệuđemquânvềquađó,đánhpháhàngnửangàymàkhôngthểhạđược.QuânDiệubịquânnhàNguyễnbắnsang,ngườichếtvàngườibịthươnggốinhaumànằm.Diệuchẳngbiếtlàmthếnào,bènđemquânvàvoidọnnúimởđườngđivàođịagiớinướcAiLao,địnhraNghệAn.ChúaNguyễnnghetin,lậptứccắtđặtcáctướng,thốnglĩnhcácđạoquânthuỷbộ,hẹnngàykéoraBắc.Ngày28thángnăm,quânthuỷcủanhàNguyễnđitớicửabiểnĐanNhaithuộctrấnNghệAn,tiếnđánhvàpháđượcđồnQuầnMộc.QuânbộcũngtiếnđếnphíanamsôngThanhLong,nổbatiếngsúngrồivượtsangbờphíaBắc.Haimặtthuỷbộđềutiếncông,quânTâySơnkinhsợ,bỏchạytánloạn.QuânnhàNguyễnbènxônglêncướpkhothócKỳLân,rồikéocờphấp

phới.ViêntrấnthủcủaTâySơnlàNguyễnThậncùngvớihiệptrấnNguyễnTriêm,thốnglĩnhĐại,thiếuuýĐằngbỏthànhchạyramiềnBắc.ĐếnđồnTiênLý,Triêmtựthắtcổ;cònThậnchạyratrấnThanhHoa.ThếlàquânnhàNguyễnlấyđượcthànhNghệAn.DiệuởQuiHợpxuốngđếnđịaphậnHươngSơnthìnghetinNghệAnđãtanvỡ,bènđếnThanhChương,quasôngThanhLong,dođườngphíatrênhuyệnNamđườngchạyratrấnThanhHoa.TướngsĩđitheoDiệudầndầntảnmátmỗingườimộtnơi.QuânnhàNguyễnđuổitheo,bắtsốngđượcDiệu.Ngàythángsáu,quânnhàNguyễntiếnđánhthànhThanhHoa.EmQuangToảnlàđốctrấnBàncùngbọnThận,Đằngđềuđầuhàng.Ngày18,vuaGiaLongtiếnraThăngLong,truyềnlệnhchocácquânđánhthành,quânTâySơnhoàntoàntanvỡ.QuangToảnbỏthànhcùngvớiemlàQuangThuỳvàbọnđôđốcTúquasôngNhĩHàchạyvềhướngbắc.Sau,ThuỳvàvợchồngTúđềutựthắtcổ.CònQuangToảncùngcácbềtôithìđềubịthổhàoKinhBắcbắtđượcđóngcũiđưađếntrướccửaquân.Bọnquanlạiởcáctrấnhoặctrốn,hoặchàng,khôngmộtaidámchốnglại.QuânTâySơnđếnđấylàhoàntoànbịdẹptan.VuaGiaLongởlạithànhThăngLong,hạchiếukêugọinhândânyênổnlàmăn,chiađặtquanvăn,quanvõởcáctrấn:lạivờicácquanvăn,võnhàLêvàcácbậckỳlão,hỏivềcôngviệcởBắcHà;thabớtthuếkhoá,phuphen,bãibỏmọisựphiềnhà,chiếutheosổđinhcũcủanhàTâySơncứbảysuấtđinhkénmộtngườilính,rồilậpracácquânnămdoanhvàmườicơ.Vàithángsau,vuaGiaLongvềkinhđôPhúXuân,sửalễcáomiếudângtù,đembọnvuatôiQuangToảnradùngcựchìnhgiếtchết,rồibốcáochokhắpcảnướcđềubiết(theoĐạinamthựclụcchínhbiên,thìQuangToảncùngnhữngngườiconkháccủaanhemNhạc,HuệđềubịGiaLongsaidùngcựchình5voixéxácđểgiếtchết.CònHuệ,Nhạccũngbịtrảthùrấtdãman:Mồmảbịkhaiquật,hàicốtbịgiãnátvứtđi;đầulâucủaNhạc,Huệ,ToảnvàmộcchủcủavợchồngNguyễnHuệđềubịgiamởnhàĐồNgoại,saulạiđưavàocấmvốvĩnhviễntrongngụcthất).TừđấyNam,Bắcyênvui,cõibờchunghiệp,cơđồsẽthốngnhấtmuônđờivậy.Lạinói,từkhitháihậunhàLêchạysangYênKinh,ởtại"TâyAnNamdoanh"đượcbốnnămthìcháuđầu(tứccontraicảcủaChiêuThống)mất,nămnămthìvuaLêmất.NhữngngườiđitheođềubịHoàKhônđưađicácnơikhác,chỉcòntháihậuvàDuyKhangởlạiYênKinhmàthôi.Tấclòngcốquốcthahương,tơsầumuônmối;mưaxuânsươngthu,mấyđộthởthan.Tháihậuvớicácthịthầnthườngmuốndângbiểuxinvềnước,nhưngvìđấtnướcđangbịTâySơnchiếmcứ,lạiđànhphảingậmsầumàthôi.Ngày11thángmười,mùađôngnămthứtư,niênhiệuGiaKhánhnhàThanh,tứclànămKỷvị(1799),tháihậulobuồnthànhbệnh,mấtở"TâyAnNam

doanh".VuaThanhgiángchỉsaiquanbộLễtrôngcoiviệctang,vàđemdihàiquàntạmởcạnhlăngvuaChiêuThống.Trướcđó,từnămấtMão(1795),tứcnămthứ60niênhiệuCàn-long,vuaThanhđãtruyềnngôichoconthứ11,tứclàvuaGiaKhánh.Saukhilênngôi,vuaGiaKhánhbèntônvuaCànLonglàmtháithượnghoàng.BấygiờvuaGiaKhánhnghĩlạilờidặncủaanh,tứclàvươngthứsáu,địnhgiếtHoàKhôn,nhưngvìHoàKhônlàngườiđượcthượnghoàngyêumến,nênvẫnchưadámhạlệnhgiết.Đếnmùaxuânnămấy,thượnghoàngmất,vuaGiaKhánhliềnsaibắtHoàKhôn,épbuộchắnphảitựtử,đồngthờitịchthuhếtthảygiatàicủahắn.SaukhigiếtHoàKhôn,nhântiệnbànđếnviệcvuacũcủanướcNam,vuaThanhcũngtỏvẻthươnghại,bènvờicácbềtôicủanhàLêbịantrítrướckia,chovàoởtrongxưởngLamthần,banơnrấthậu,đầutóc,quầnáođềuchođượctuỳtiện.NămQuýHợi(1803),nămthứtámniênhiệuGiaKhánhnhàThanh,tứclànămthứhainiênhiệuGiaLongởnướcta;lúcđóđãdẹpyênxongquânTâySơn,nhàNguyễnbènsaisứthầnsangnhàThanh,dângbiểutrầntìnhvàxinphongvương.CácbềtôicũcủanhàLênghetin,liềnlàmtờbẩmtrìnhvớiquannộicác,xinđemlinhcữucủavuacũvàtháimẫuvềnướcantáng.Viênquannộicácđemviệcấytâulên.NămGiápTý(1804),vuaThanhgiángchỉchođưadihàicủavuaChiêuThốngvềtángởquênhàvàchocácngườibềtôitrốntheođềuđượcvềnước;lạitruyềnxuấttiềncôngcấpchoviêntálãnhmườilạngbạc,viênkiêukỵtámláng,còntừlãnhviêntrởxuốngthìkểcảđànôngđànbà,mỗingườilớnđượcnămlạng,mỗingườinhỏđượcbalạng;đồngthờibảocáctỉnhdọcđườngphảigiúpđỡvàtiễnđưahọracửaải.Thánggiêngnămấy,cácbềtôimởquantàivuaLêChiêuThốngthìthấydathịtđãnáthết,chỉcótráitimkhôngnát,màsắcmáuhầunhưvẫncònđỏtươi.Tínhtừkhiquànđếnbâygiờđãmườihainăm.Aitrôngthấycũngđềulấylàmlạvàthanthở.Rồiđó,họlạilượmdihàicủatháihậuvàconđầucủavua.CảdihàicủaViếtTriệuvàVănQuyêncũngđượcđưavềtheo.Ngày13tháng8mùathunămấy,dihàivuaLêđưavềđếncửaải.HoàngphilàNguyễnThịKimnghetin,liềntừKinhBắclêncửaảiđểđónlinhcữu.Ngaytừhômấy,hoàngphituyệtthực,mỗingàychỉuốngmộtchénhồ,vậtvãbênlinhcữumàkhóclóc.Ngày23tháng8dihàiđưavềđếnThăngLong,cácquandựngrạptếởnhàDiêntựcông.Hằngngàyhoàngphichỉnhấmvàiđốtmíamàthôi.Ngày12tháng10,cácquanthayhàicốtvuaLêsangmộtchiếctiểukhác,thấytráitimvẫncònynguyên.Tếxong,hoàngphiđếntrướchươngánkhóclócthảmthiếtvànóivớiDiêntựcôngrằng:

-Tanhẫnnhụcvấtvảđãmườilămmườisáunămtrờinay,trongnhữngngàyấykhôngphảilàkhôngdámchết,chỉvìtháihậu,vuata,contavẫnởbênTrungQuốc,âmtínkhôngthông,cònmấtkhôngrõ,nêntacònchờđợimộtchút.Naytháihậucùngvuatađềumất,contacũngchết,linhcữuđãvềđếnnướcnhàthếlàviệccủataxongrồi,taphảichếttheođểhầubênlăngtẩmmớiphải.Rồiđó,hoàngphiliềnuốngthuốcđộctựtử.Ainghetinấycũngđềuthươngxót.SứthầnTrungHoabấygiờđangởđấycũngthanthở,ngợikhenmãi.Ngày13,cácquanlạisắmquankháchkhâmliệmchohaòngphi,rồingày28cùngrướcxuốngthuyềnđưavềtrấnThanhHoa.Ngày24tháng11,cácquanlàmlễantángvuaLê,tháihậu,hoàngphi,convuaởcạnhlăngvuaHiển-tông,trênnúiBànThạch(thuộchuyệnThọXuân,ThanhHoá).HaiquantàicủaNguyễnViếtTriệu,NguyễnVănQuyêncũngtángtheoởgầnđó.Trướcđây,khidihàivuaLêđưavềđếnảiNamQuan,DuyKhangbáibiệttrướclinhcữurồiđivềnẻoLạngSơn.CònviêntrấnthủcũcủaxứKinhBắclàLêHânvềđếnThanhHoáthìbịbệnhchết.VợHânlàngườiTrungQuốcđưaquantàichồngvềtạiquêchồngởlàngNộnHồ(tụcgọilàlàngNonHồ),huyệnNamĐường,trấnNghệAn,tìmhọhàngnhàchồngđểlàmlễantáng.Rồinàngởlại,khôngvềTrungQuốc;lấyngườicháutronghọchồnglàmconkếtựgiữtiếttrọnđời,đến80tuổimớimất.CácbềtôitheovuaLêlúcđóđềuvềquêquán.ChỉcóTrịnhHiếnlạiralàmquanvớinhàNguyễn;rồisauvềlàng,vìviệctàisắcbịkẻthùgiếtchết.SaukhihoàngphiđãchếttheovuaLê,ngườikhắpcảnướctavàngườiTrungQuốcđềukhenlàbậctiếtnghĩa.Cóngườilàmbài"Tiêucungtuẫntiếthành"(bàitrườngcavềngườicungphichếttheovua)đểlưutruyềnđờisau,lờirằng:"ĐấtThuậnAncạnhsôngThiênĐức,(tứcsôngĐuống)NgườiđờixưagọiấpTỳBà.Khúctỳmượnýđặtra,TrờisinhngườiđẹpsánhhoaĐại-đề(tênmộtkhúccatrongCổnhạcphủ,cangợingườicongáiđẹpnhưhoa.ởđâymượntênđóđểchỉngườicongáiđẹp)Khítươitốtnhómvềkhuêtú,NămCảnhhưngất-dậumừngsao,Nhàsangsinhbậcnữhào,Công,dung,ngôn,hạnhvẻnàokémđâu.Tuổimườibảykénvàocungkhuyết,Bínhngọliềnsớmbiếtđiềmhùng(điềmcongấu;thơ"Tưcan"KinhThinóinằmmộngthấyconbiconhùng(gấu)làđiềmsinhcontrai)Ơntrêncaocảmuôntrùng,

Đượmnhuầnmưamócphúchồngchứachan,NămđinhvịTâySơnkhởibiến.Cảnhphongtrầnchợtđếnkhônlường.Ngoàithànhgiongruổixehương,Quânhầutantác,bànghoàngbênsông.VóngựalạcVănphongmấyđộ,Theotừvi(trỏmẹvua)đếnVõNhaisơn.QuầnHồnglậnđậnnúingànLiễubồphảichịumuônvànlongđong,Xatrôngđợitinrồngvắngbặt,Chốnnhànđìnhnướcmắtchứachan.Bỗngđâutiếngtrốngnổiran,TướngCaoBằngrướcxeloanlênđường.TớiMụcMãvộivàngnghỉlại,ThuyềnvuagionglênảiPhấtMê.Địchnghetin,kípđuổikề,Tênbayđạnlạcbốnbềrốiren.Bèmộtmảngquaphenkinhhãi,Baohiểmnghèorồilạibìnhyên.Vincâygiẫmđátrèolên,Mưamùlamchướngđầytrênmộttrời.Dânsởtạichàomời,đưadắt,Gậpghềnhtheolốitắtđườngngang.Hếtđường,tớinúi,vàohang,Giếngthơmtrongsuốt,nướcđangdạtdào.Biếtđộngấythuởnàođàođục?Màhômnayhưởngphúcthầntiên!Nướcngànraunúicũngyên,Chimkêu,hoarụng,nỗibuồntạmkhuây.Trongnộiđịa(chỉTrungQuốc)tinđâubayđến,Quantrênliềnsaikhiếnngườisang.Trướcsaucănvặntỏtường,LongChâutạmđóndọcđườngnghỉchân.Cấpphẩmvậtmọiphầntươmtất,Línhđưađườngcẩnmật,tậntình.RồichođếnởNamNinh,Cửanhàrộngrãiquánđìnhnghiêmtrang.DùNam,Bắc,đôiđườngchuaxót,Lễnghithườngchưachútđơnsai,Mộtniềmtừhuấnvânglời,Tiêuphòng(phòngởcủacungphicótráthồtiêuvàováchchoấm;đâychỉ

vợvua)giữlễtrongngoàiphânminh.Nhờthượngquốcđềbinhcứuviện,Muôndặmxađưađếntinvui,VềNamcờquạtrợptrời,Vườnxưađiệncũsángngờivẻxuân.Tiếngđàn,trốngmuônphầnrộnrã,Cảnhcỏhoathoảdạlâunay.Nàongờvạgiótaibay,BuồnvuichốclátđổithaykhônlườngTrênngựgiávộivàngraải,Từvivàcháudạicùngđi.Nãolòngthaylúcbiệtly,Bỗngdưngkẻởngườiđirãrời.Sangphíatâytìmnơilẩntránh,Cảnhchơvơ,côquạnh,đauthương.My,Nguxưacũngmộtphường(MỵChâu,vợTrọngThuỷ;NguCơ,vợHạngVõ;cảhaingườicongáiđềuchếttrongcảnhloạnlạc,rồiMỵChâuhoáthànhviênngọc,NguCơhoáthànhcỏthơm),Ailàmnênnỗidặmđườnggiantruân.XưanhàHạcólầnsuybại,Mộtlữ,thànhdấylạicơđồ.Giáogươmthượngquốcgiùmcho,Nằmgainếmmậtvualođủđiều.Víxãtắccónhiềungườigiỏi,Phậnthuyềnquyênđâuphảigiannan.Khoảngnămquísửuđồnsang,"Chầutrời"tinấybànghoàngmộtphen(chỉvàotinChiêuThốngchết).Nghĩvìlẽdânđenmongmỏi,NênTâySơnkianóisaingoa,Đếnkhivậnmởnướcnhà,Sứthầnsang,mớibiếtlàkhôngsai.Víngọcnát,vềnơichínsuối,Hươnghồnkhônbạnvớitiênquân(haicâunàyýnói,nếuhoàngphichếttrướcdithìhươnghồnkhôngđượclàmbạnvớivuaLê,lúcđóthihàicònởTrungQuốc).Mườisáunăm,biếtmấylần,RắptheoTônmuộilàmthânchếtchìm(TônmuộitứcemgáiTônQuyềnvàlàvợLưuBịđờiTamquốc.TônmuộibịanhbắtvềởbênGiangĐông;lúcLưuBịđánhGiangĐôngbịhại,cótinđồnLưuBịđãchết,Tônmuộibènnhảyxuốngsôngtựtử.-ởđâyýnóihoàncảnhchưachophépLêHoàngphichếtđượcnhưTônmuội).

Khiếngiathuộcdòtìmmấyđộ,Lênảiquanhỏirõnguyênnhân.Thềsangtớimộcốquân,Quyếtliềutínhmệnhvớikhănlụalà.Sốnglàkhó,xưađàcóbiết,Nàohayđâumuốnchếtcũnggay.Cơtrờisaokhéovầnxoay,Quantrênđãlấyviệcnàytâulên.Chovềnước,vualiềncóchỉ,TiếtTrungthu,GiápTývừaqua.Vộivànglênđónlinhxa,Cháocơmbiếngnuốt,mặthoavõvàng.ThuyềnđủngđỉnhLôGiangquabến,Kiệutoànche,rướcđếntừđường.Thầnliêudângchénquỳnhtương,Trônglên,trămhọđôihànglệsa.Tìnhkhuêphụthậtlàkhóvẽ,Rửanướcthơmlàmlễgọilà.Mởquan,cúimặtnhìnqua,Chắptayváilạylệnhoàhaimi.CầmthuốcđộcthầmthìtừtạLuivàomànuốngcảmộthơi,Trẻgiàainấyrụngrời,Triềuđìnhnghetiếngbồihồitiếcthương.Bangấmvócbạcvàngphúngviếng,Baovầnthơlêntiếngngợikhen.Khenthay!mộtchếtphỉnguyền,Thơmthomuônthuởconthuyềnthanhdanh,Kìakhuêcácngọclànhhiếmcó,Sáchiluốngmộvũtriêuvân(mộvũtriêuvân:Chiềumưasớmmây.NguyênởtíchSởTươngVươngđichơiVân-mộng,nằmmơthấymộtthầnnữchungchăngốivớimình,khitừbiệtcónóirằng:NhàthiếpởphíanamnonVu,sớmlàmmâychiềulàmmưa...Saungườitathườngdùngchữ"mâymưa"đểchỉviệctraigáigiaohoan.-ởđâyýnóikhôngthiếtgìđếnchuyệnáiânnữa).Đaivàngnọđứanịnhthần,Mộtđờitonhótlàmthângiantà.Kịpđếnlúcsơnhàbiếnđổi,Trướcquânthùquỳgối,chắptay.Lạnhlòngkhiđọcthơnày,Khácnàoroiquất,mặtdàymàyê.

ThânkhuêcácgiúpbềTiếtgiáo,MặtphấnsonphụđạoCaohình(tiếtgiáo,caohìnhlàviệcgiáodụccủaôngTiếtvàviệchìnháncủaôngCaoDao;haiôngnàyđềulànhữngdanhthầnmẫumựcđờivuaThuấn).SothơCù,Cátđãđành(thơ"Cùmộc"vàthơ"Cátđàm"trongKinhThi,nộidungđềucangợicácbàhậuphinhàChu),TrúcTươngvằnđẹplưudanhmuônđời(tươngtruyềnvuaThuấnchếtởnúiThươngNgô,haivợlàNgaHoàngvàNữAnhđếnviếng,khóclócthêthảm,nướcmắtthấmvàocáckhómtrúcởxungquanh,thànhracáccâytrúccóvằnrấtđẹp.Tụcgọilà"trúcTươngphi"hoặc"trúcTương".SauhaibànhảyxuốngsôngTươngđểchếttheochồng).Ngườixưalàmviệcdễrồi.Naylàmviệckhókhôngngườiđósao?(haicâunàyýnói,chếtngaytheochồngnhưhaibàvợvuaThuấnxưađãlàm,làmộtviệcdễ;cònchịuđựngđaukhổtrongmộtthờigiandàirồimớichếttheochồngnhưbàLêhoàngphi,làviệckhó)BàinàydobềtôicũnhàLêlàđồngbìnhchươngsựTôpháihầuNguyễnHuyTúclàm.TổngtrấnBắcThànhlàThànhquậncông(tứcNguyễnVănThành)đemviệcấyđềđạtlên.VuaGiaLongbènhạchỉbankhen,sailậpđềnởquêhoàngphi,làxãTỳBàthuộchuyệnLangTàiđểthờ;cấpruộngtếvàthathuếkhoáchodânlàngấyđểdùngvàoviệcđènnhangthờcúng:lạisaidựngbiakhắcchữđểnêugươngtiếthạnh.CòncácbềtôiđitrốntheovuaLêthìđếnmùahè,nămTựĐứcthứ14(1860),cácquanởBộtheolờibànkêrõlýlịch,vângchỉdụcủanhàvuacholậpđềnthờởphíatâythànhThăngLong,tạiphườngThuỵChương,thuộchuyệnVĩnhThuận.ThứtựcácbàivịđềusắpđặttheonhưlờibàncủaBộ.ChínhgiữalàlinhvịcủaTrườngpháihầuLêQuýnhđặtthuỵhiệulà"TrungNghị".Bêntảbàylinhvịcủamườimộtngười,gồmcóđềlĩnhNguyễnViếtTriệu,thượngthưBútphongĐìnhGiản,ĐinhvõhầuTrầnQuangChâu,TrầnDanhKệ,hữuthịlangNguyễnHuyDiệu,trấnthủLêHân,chỉhuyLêDoãnTrị,chưởngtứbảoLêQuíThích,NguyễnHùngTrung,LêTùng,tảthamchínhKinhBắc,BìnhvọngLêTrọngTrường.Bênhữubàylinhvịcủamườimộtngười,gồmcótĩnhnạncôngthầnTrầnDanhán,thanhhìnhhiếnphósứTuyênQuangNguyễnĐìnhViện,nộithịNguyễnQuyên,TrầnĐĩnh,đốcđồngNguyễnQuốcĐống,ĐịchquậncôngHoàngíchHiểu;NguyễnĐìnhMiên,ĐoànThậnXưởngvõuýNguyễnTrọngDu,LêThức,CậnquanghầuPhạmNhưTùng.Tấtcảhaimươihaingườiấyđềuđượcđặtthuỵhiệulà"Trungmẫn".Ngoàira,ởphíađôngthờnămngườilàNguyễnNgọcLiễn,VươngTriệu,VươngChấnThiều,TônHạp,LêDiênĐịnh.ởnhàphíatâythờnămngười

làTrầnLương,TrầnĐăng,VũTrọngDật,TrầnDần,TrầnHạc.TừLêQuýnhtrởxuốngcộngbamươibangười,trênđầuđềuđềlà"CốLêtiếtnghĩathần"(cácbầytôitiếtnghĩađờiLê)vàngôiđềncũngđềlà"CốLêtiếtnghĩatừ"(đềnthờcácbậctiếtnghĩađờiLê).Việcấynêulênýnghĩagiáohuấncủatriềuđình,làmuốngạnđụckhơitrongvàbồiđắpphongtục,khiếnchongườisauxemđấycũngbiếtrằng:Vìnước,ngườitadùcóphảichịukhốnkhổtrongmộtlúcmàvinhquangsẽlưutruyềnmuônthuởvậy.