hocazade rasim ve eseri
TRANSCRIPT
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
1/245
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANA BLM DALITASAVVUF BLM DALI
HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNNKFT-TEVLTSML ESERNNTRANSKRPSYONU VE NCELENMES
Yksek Lisans Tezi
ZLEYHA EKER
stanbul, 2009
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
2/245
2
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANA BLM DALITASAVVUF BLM DALI
HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNNKFT-TEVLTSML ESERNNTRANSKRPSYONU VE NCELENMES
ZLEYHA EKER
Yksek Lisans Tezi
Danman: Prof. Dr. Mustafa Tahral
stanbul, 2009
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
3/245
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
4/245
4
NSZ
slm dnce trihinde devaml olarak gncelliini muhfaza
eden mtefekkirlerden birisi de bnl-Arabdir. Eserleri zerine
gerekletirilen erhler ve hakknda yaplan almalar bunun en brizrneidir. bnl-Arabnin Fussul-Hikemi zerine erh yazma ve
bylece Ekber bak asnn canlln her dnemde yeniden tahkm ve
takviye etme gelenei, trih boyunca srekli olarak devm etmitir. Onun
fikirlerinin geliip serpildii corafyalardan birisi de Anadolu shasdr.
Seluklu ve Osmanllarn bnl-Arabyi benimsemesi bu hsn-i kabln
derecesini tartmaya yer brakmayacak ekilde ortaya koymaktadr. Bu
meynda modernleme devrinde pek ok dnrn bnl-Arabye fikrsistemlerinde merkez bir yer vermesi tesdf olmasa gerektir. Kendisini
Osmanllarn entelektel ve rh hayatnda vazgeilmez bir yere ship olan
bnl-Arabyi anlamaya adayan Hocazde Muhammed Rsim Efendinin
Kift-Tevltismiyle kaleme alm olduu bu erh de modern dnemde
bnl-Arabnin tzeliini yitirmediinin rneklerinden birisidir.
Klasik ve modern zamanlarda Fussul-Hikemin zerine
erhler yazlarak muayyen meknlarda tedrs edilmesi bnl-Arabnin
fikirlerine yeni boyutlar kazandrmada erhlerin nemini gsterdii gibi
onun dnce haytmz iin deta yol gsterici bir pusula mesbesinde
olduunu da meydana koymaktadr. Tasavvuf haytmz idare eden
glerden biri olan bnl-Arabnin mensp olduumuz dnyya ne getirip
gtrecei, zaaf ve kudretleri, tlih ve tlihsizlikleri en iyi ekilde erhlerde
kendisini gstermektedir. O halde bnl-Arab dncesinin ana
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
5/245
5
dinamiklerinin anlalmas erhlerin ciddi ve kapsaml bir ekilde tahlil
edilmesi ile mmkn olabilir.
almamzn giri ksmnda Hocazdenin hayt ve eserleriylebirlikte bnl-Arabnin Osmanlda, zellikle de modernleme devrinde
gndeme gelmesinin muharrik sebepleri zerinde durduk. Birinci blmde
Hocazde Muhammed Rsim Efendinin yazd Kift-Tevltn
kaynaklarn, metodunu ve muhtevasn tahlle tbi tuttuk. lveten de
ayn- sbite kavram erevesinde bnl-Arab etrafnda oluan
gelenein kader kavramna nasl baktn incelemeye gayret ettik. kinci
blmde ise Muhammed Rsim Efendinin erhinin ilk elli bir vara
na itmetninin transkripsiyonunu verdik. Sonu ksmnda ise Rsim Efendinin
eseri zerinden ulatmz neticeleri ortaya koyduk.
almamzn ekillenmesini salayan, metni tashh, tdil ve
tmir eden Hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralya kran borluyum. Ayrca
beyitlerin tercmesinde yardmlarn grdm Nusrettin Bolelli hocamza
ve Hocazdenin terceme-i haline ulamamz salayan Ali Adem Yrk
Beye de teekkr ederim.
Beyolu, 2009. Zleyha EKER
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
6/245
6
ZET
Bu almada Fussul-Hikem arihlerinden biri olan Hocazde
Muhammed Rasimin yaklamn anlamak hedeflenmektedir. Aratrmamzda
devrin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze aksettiren Kift-Tevltn
Osmanl Trkeinden gnmz Trkesine Latin harfleriyle eviri yazm
yaplm olup eserin ierii, kaynaklar, konusu ksaca; eserin genel olarak tahlili
yaplmaya ve tasavvuf dncesindeki yeri meydana konulmaya allmtr.
Kendinden nce yaam birok lim ve mutasavvfn ardndan gitmi olan
Hocazde Muhammed Rasim, bnl-Arabnin izinden gitmi veFussul-Hikem
zerine bir erh yazmtr. O bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin engin bir
yorumcusu olmasna ilave olarak kendisi de gerek bir limdi. Kift-Tevlt
isimli eserinde ncelikle bnl-Arabnin dncesini anlamaya ve anlatmaya
alm, vahdet-i vcud doktrinini aklamtr. Vahdet-i vcud geleneinin bir
halkas olan Hocazde Muhammed Rasim, Muhyiddin-i Arabnin bir varisi
olarak dnlebilir.
ABSTRACT
In this work, it is aimed to understand the approach of Hocazde
Muhammed Rasim, who is one of the Fussul-Hikem commentaries. The study
tries to transcription Kift-Tevlt, which written in Ottoman Turkish, into
present-day Turkish using Latin letters. Briefly, the book is analyzed from
different aspects and its location in sufism understanding is shown. Hocazde
Muhammed Rasim who benefited from the scholars and sofies lived before him,followed in bn Arabs way and write a commentary on Fuss al-Hikam. Besides
being the author of profound commentaries on theFuss al-Hikam of Ibn Arab,
he also was an original scholar. In his work named Ksift-Tevlt firstly he
tried to understand and explain the thoughts of Ibn Arab and expounded the
doctrine of Oneness of Being. As a substitute of the doctrine of Oneness of Being,
Hocazde Muhammed Rasim could be considered as an heir of Muhyid-Din Ibn
Arab.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
7/245
7
NDEKLER
NSZ ................................................................................................................... 4
KISALTMALAR .................................................................................................... 8GR ...................................................................................................................... 9HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE ERHN KALEMEALDII KLM ...................................................................................................... 9
A) RHN HAYTI ............................................................................ 10B) RHN ESERLER ............................................................................... 13C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM................................... 17
I. BLM ............................................................................................................. 23KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE TAHLL ...................................... 23
A) RHN KAYNAKLARI ..................................................................... 24B) RHN METODU ............................................................................... 26C) ERHN MUHTEVSI........................................................................... 32D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADERLKS ........................... 391) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER KONUSU .. 392)KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I SBTE 46
II. BLM ........................................................................................................... 67(KFT-TEVLTn Transkrispsiyonu: 1a-51b Varaklar Aras) ................. 67SONU ............................................................................................................... 237BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 239
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
8/245
8
KISALTMALAR
age. : ad geen eser
agm. : ad geen makale veya madde
a.mlf. : ayn mellifb. : ibni, bin
bkz. : baknz
BOA, DH.Said.d.: (Babakanlk Osmanl Arivi), DH (Dahiliye), Said
(Sicill-i Ahvl daresi) d. (Defter)
ev. : eviren
ed. : editr
DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi
haz. : hazrlayan
A. : slm Ansiklopedisi
kr. : karlatrnz
nr. : nereden
. :lm
s. : sahife
thk. : tahkik
TTK : Trk Tarih Kurumu
ts. : tarihsiz
vd. : ve devam
vr. : varak
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
9/245
9
GR
HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE
ERHN KALEME ALDII KLM
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
10/245
10
A)RHN HAYTIHocazde Rsim Efendi Osmanlya mensup, bnl-Arabiye (.
638/1240) meftn bir melliftir. Osmanllara nispetini ve eyh-i Ekbere
olan sevdsn klasik erh geleneini devm ettiren bir eser yazarak
talandran Hocazdenin devrinde uyandrd yanklar nelerdir bilmiyoruz.
Eserlerinin bana kaydedildii kadarylaMuhammed Rsim b. Ali b. Rz
b. Sleymn el-Malatyav (. 1316/1899) ismini tayan mellif, Hanef
mezhebine ve Mevlev tarikatine mensup, mfessir, muhaddis, fakih ve
kelmcdr. Esbak mft Ali Rz Efendinin oludur. Hicr bin iki yz elli
be senesinde Malatyada domutur. Sbyn Mektebindeki eitiminden
sonra Byezid Camiiinde derslere devam etmi, iczet almtr. Arapa,
Farsa ve Trkeye konuacak ve yazacak derecede vkftr.
Diyarbakr ve Sivas bidyet mahkemelerinde grev yapm, 1316
senesinin evvl aynda stanbulda veft etmitir. slmi ilimlerin hemen
hemen her shasndan nasbini alm ve eser yazmtr.1 Kendisiyle ilgili
sicil dosyasnda yer alan bilgileri aynen naklediyoruz:
Hocazde Muhammed Rsim Efendi. Mfti-i esbk Ali
Rz Efendinin mahdmudur. Bin iki yz elli be sene-i hicriyyesinde
Malatyada tevelld eylemitir. Sbyn mektebinde mukaddime-i
ulmu badet-tahsl Byezd Cmi-i erfinde ulm-i aliye ve liyye vecziyytdan kre ve usturlb ve ekl ve Fris tahsl ederek
iczetnme almtr. lm-i Tefsrden on cilt Tefsr-i lemgrve bir cild
Sre-i Ysuf Tefsri ve be cildBuhri-i erferhi ve usl-i hadisten
Nuhbetl-Fikr ve ilm-i ferizden Sirciyye erhleri ve drt cild
fkhdan mezhib-i erbaay cmiMltek erhi ve ikier cild urer ve
Mirkderhleri ile yine iki cild olarak ktb-i fetvdan Abdurrahim
1
BOA, DH.Said.d.,nr. 4/458; Badd smail Paa,Hediyyetl-rifn, tsh: Kilisli R
fat Bilge-bnlemin Mahmud Kemal, stanbul 1955, II, 395.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
11/245
11
Efendi fetvsnn tekmlen nukl ve krk cz Mecelle-i Ahkm-
Adliye erhi ve bir cild ilm-i kelmdan mer Nesef zerine erh ve
hikmetden Hidye erhi ve bir cild men ve bed zerine erh veKfiye veKasde-i Brde ve Cevhererhleri ve iki cildMesnev-i erf
erhi ve bir cild Fuss erhi ve tasavvufdan vahdet-i vcda dir risle
tertip ve telif edip ls Tefsiri ve Buhari-i erifokutmutur. Ve bil-
imtihn niybet iin ahz eylediim ehdetnmenin sret-i
musaddakas merbttur. Arab ve Fris ve Trk tekellm ve kitbet
eder.
Bir mddet serkuren-i hazret-i ehriyr- sbk
mteveff Hamdi Paann kitaplk hizmetinde bulunup seksen birsenesi Zil-Kadesinde otuz be yanda olduu hlde hslt-
vkadan olmak zere tahmnen ehr bin kuru idt ile Konya
vilyeti dhilinde ve seksen senesi evvalinde kezlik takrben drt
bin kuru ehriye ile Develi kazsn ve seksen alt senesi Safer-i
urresinde iki bin be yz kuru ma ile zor nm- dier Dersimba
niybetine bit-tayn ikml-i mddet infisl eylemi ve doksan
senesi Zil-Hiccesinin yirmi sekizinde drt bin kuru ma ile Sivas
meclis-i temyzi riysetine memr olup muahharan tekilt- adliyedemeclis-i mezkr nm mahkeme-i bidyete tahvl olunarak doksan alt
senesi ehr-i Ramazanda ma bin alt yz ve doksan yedi senesi
Rebul-hirinde bin be yz kurua tenzl eylemi vel-yevm
mahkeme-i mezkra riyset-i ulsnda mstahdem bulunmutur.
Doksan alt Recebinde kibr- mderrisnden olmutur.
Bulunduu memriyyetlerden nakl u tahvl ve ikml-i
memriyyetle infikk ederek umr-i memresinden dolay mttehem
olmu ve taht- muhkemeye alnmtr.
Sivas vilyeti vlisi devletl Halil Rifat Paa hazretleri
tarafndan derc olunan mlhazada mm-ileyhin beyn eyledii
telft henz mevki-i intirda grlememi ise de kendisinin ilm
fazl ve memriyyet-i hzrasnda hsn-i f-y vazfeye say
eylemekde olduu mehrdur denilip faziletli Cevdet Paa
hazretlerinin adliye nezret-i hengmda tarafndan ilve olunan
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
12/245
12
mtlaada efendi-i mm-ileyh ulem-y ilmdan ve ashb-
malmtdan denilmitir. 20 evval 1300/11 Austus1299.
Mm-ileyh Rsim Efendi fazl u keml iddis
yla kitbtelfinde bulunmu vezif-i memriyyetinin tehrini mcip olduuna
ve usl-i muhkemta in olmadna dir Sivas valisi ile adliye
mfettiliinden vuku bulan ir zerine bin yz senesi Zil-
Kadesinin drdne msdif doksan dokuz senesi Austosunun yirmi
beinde mezkr Sivas bidyet mahkemesi riysetinden azl edilmitir.
Mm-ileyh Muhammed Rsim Efendi bin yz iki
senesi Recebinin altsnda vki bin yz bir senesi Nisannn
dokuzunda iki bin kuru mala Sivas bidyet mahkemesi riyset-isniyesine tayn olunmutur.
Efendi-i mm-ileyh hakknda dermiyn olunan ikyete
nazaran oradan kaldrlmas lzm gelmi olduuna mebn bin be
senesi Rebul-hirinin drdnde ma- hliyyesiyle Diyarbekir
vilyeti merkez bidyet mahkemesi riyset-i sniyesine nakledilmitir.
Efendi-i mm-ileyhin memriyyeti bin yz alt
senesi Saferinin on drdnde bin be yz kuru maa ile mahkeme-
i mezkre hukuk diresi riysetine tahvl buyurulmutur.2
Hocazde Muhammed Rsim Efendinin kim olduuna dir
mevct veriler aa yukar bu satrlardan ibrettir. Bu verilerden anlald
kadaryla Osmanlnn eitli problemlere mrz kald srece devletin
eitli yerlerinde ve kademelerinde fiilen grev alarak ve eitli skntlara
dr olarak bu dneme hid olmu bir zttr. Her eyden nemlisi
Hocazdenin devlet kademelerinde kar
lat
problemleri problemedinmeyerek kendi hikyesinin peine dmesi ve Osmanlda teden beri
devm eden Fssl-Hikem zerine erh ve hiye yazma geleneini
modernleme devrinde de srdrmesidir.
2 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
13/245
13
B) RHN ESERLER
Mevlevliini3 ve Hanefliini hussen vurgulayan Hocazde
slm ilimlerin hemen her shasnda erhler yazm, btn bir messini
trihi tecrbeye mal olmu eserleri anlamaya dolaysyla da anlatmaya
hasretmitir. Cevdet Paa gibi erbbnn ulem-y ilmdan ve ashb-
malmtdan olduunu teslim ettii bir zt4 olmasna ramen kendisi gibi
eserleri de ilim evrelerinin mehldr. Hocazdenin yazd eserlerin
genel bir incelemesi gstermektedir ki o slm ilimlerin her shasnda
okuduu eserlerle ilgili tuttuu notlar mstakil kitplar haline
getirebilmitir. Her dili de ustalkla kullanan Hocazdenin eserleri
shaya geni ve ufuk aan baklar getirmekten te o devirde bir mahkeme
reisinin bile eski uslde yetimilik dzeyinin derecesini ve derinliini
gstermesi tibriyle mhimdir. Gzden karlmamas gereken huss;
kt sylenen bir medrese sistemine dir verilen hkmlerin, devrin
arkaplann tekil eden katmanlarna inildii vakit hi de yle iddi edildii
gibi kolay olamayaca gereidir. Modernleme dnemi Mslman
aydnlarnn, hocalarn medreselere ve tekkelere ynelttikleri ve bizim de
bugn byk lde paylatmz tenktler ve deerlendirmelerin gerek
kymeti nedir? sorusu5 Hocazde zerinden hl gndemini korumaktadr?
Medrese dnda mahkemelerde alan bir ztn telfleri/erhleri bize bunu
dndrmektedir.
Dier taraftan slm dnyasnn btn merkezlerinde
geleneksel kltrden ve hiyerarik yapdan kurtulmann veya daha
yumuak bir tbirle onlar tek hkim konumundan karmann yolununald bir devirde6 Hocazdenin yazm olduu erhlerle kurtulunmak
3erh-i Mntehebt- Mesnev, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605, vr.1a.4 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.5 Bu sorunun tartld bir deerlendirme iin bkz.smail Kara, Medreseler Yrm, Tekkelerrm Myd?, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 142;Kendini Tashh ve Tadl Ne lde Mmkn?, a. mlf., eyhefendinin Rysndaki Trkiye,stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 143-145.6
Bu hususta baz
dikkatler iin bkz. a. mlf., Kendine Haks
zl
k Rev M
d
r?, eyhefendininRyasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 139.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
14/245
14
istenilen gemile yeniden irtibt kurmaya almas da dikkate yndr.
Hocazde bilgi, kltr ve irfn dediimiz eylerin ancak bir mras ve
zemn zerinde in edilebileceini, ancak bu yolla anlam kazanabileceinive nihyet baarszlklarn, skntlarn ancak bu kanal iler tutularak
stesinden gelinebileceini derinden hisseden ve bunun caplarn yapan bir
zihniyetin7 temsilcisidir. Tevars mekanizmalarnn tabi ve normal
artlarda iler olmaktan kt bir devirde bu kanal tekrar amaya alm,
tayclk ve aktarclk vasfyla devrald bilgi ve kltr mirsn
yaad zamna aktarmaya almtr. smail Karaya kulak vermek
gerekirse; bir ayd
n
n mensbiyetinin ana blgeleri maddeten ve mnen(ruhen) tevrs edilen unsurlarn damarlaryla beslenir. Bu adan tevrs
mekanizmalarnn tabi ve normal artlarda ilemesi gerekmektedir. Fakat
mensbiyeti olan bir aydnn asgar iki vasfnn daha olmas gerekmektedir.
Bir tayclk/aktarclk vasfdr ki, devrald bilgi ve kltr onun
zerinden birekilde daha sonraki zamanlara ve nesillere akar. Belki daha
da nemli ve zor olan devralnan ve aktarlana zellikli baz geler katma,
katabilme cehdidir.8
Hocazdenin tayclk ve aktarclk vasfnda problem yok.
Problem aktard eylere neler katp neler katamad noktasnda
dmlenmektedir. Buradan rihin kudret ve zaaflarna intikal ediyoruz.
rihin eserlerinde dikkat eken huss slm ilimlerin btnn ok tabi
bir ekilde bir araya getirebilmesidir. Kaynak kullanm noktasnda
devrindeki melliflere paralel hareket eden ve ele ald meselelerle alakal
olarak kaynaklara vkf olduu ortada olan rihin en nemli eksii
metoddan yoksun olmas, okuyup geilmesi gereken meseleleri yazya
geirme gerei duymasdr. Eserlerinin en ehemmiyetlileri stanbul
niversitesi Ndir Eserler Ktphanesinde yazma halinde mevcuttur. Belli
bal eserleri unlardr:
7 a. mlf., Kendine Hakszlk Rev Mdr?, s. 139.8
a. mlf., Ayd
n
n Mensbiyeti Yahut erhcilik, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbulKitabevi Yay. 1998, s. 135.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
15/245
15
erh-i Mntehebt- Mesnev: Mesnevnin seme baz
beyitlerini yet ve hadislerle erh ettii, 235 varaklk bir eserdir. Hocazde
bu eserinde Mesnevden setii beyitleri mfessirler, Mutezile, filozoflarve Ehl-i snnet dhil mezheplerden balayarakeyh-i Ekbere uzanan bir
vdide nce beytin Farsasn vererekerheder. Tasavvufun kendine mahss
hussiyetler tadn bunu ancak ehl-i kefin idrk edebileceini ifde
ederek kef ehlinin hussiyetlerine vurgu yapar.9 Dier eserlerinde olduu
gibi bu erhte de iktibaslar orijinal metinlerden yapar. Bu iktibaslarn
geneline bakld vakit metninFusserhinde olduu gibi yar Trke yar
Arapa k
smen de Farsa olduu sylenebilir. Bu erh tasavvuf dnyas
n
n,hikmetli ifade gzelliklerini tayan msr ve beyitleriyle berber
modernleme devrinde Mesnev zerine yaplm olan bir erh teebbs
olmas gerei itibariyle okunmaya deer olarak grlebilir. stanbul
niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605de kaytldr.
Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn: 164 varaklkMevld-
i erf erhidir. Mevld-i erfi blmler halinde grlerini yet ve
hadislerle destekleyerek ve Trke olarak erheder. rih bu eserinde
tasavvufa it kavramlar Kurn bir zemne yerletirir.10 Devrinin akislerini
tayan bu eserinde rih Mevld-i erf krat etmenin faziletine dair bir
bahis aar ve zamnnda gndeme gelen bu tarz eylerin bidat olup
olmadn tartr. Bidatleri bidat-i seyyie ve bidat-i hasene olmak
zere ikiye ayrr ve yle der: Bu makmda murd bidat-i hasenedir.11
Her muhdes mezmm olmaz.12 Gzden karlmamas gereken dier bir
huss da udur: rih bu eseriyle devrinde tasavvufa tenkd ynelterek bir
gelenei mahkm eden akranlarn ve devrin trihi tecrbeye it pek ok
hussu bidat olarak deerlendiren yaklamlarn aar ve bir gelenein nasl
yaadn, yaatlmas gerektiini meydana serer. stanbul niversitesi
Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001621de kaytldr.
9erh-i Mntehebt- Mesnev, vr. 2a.10Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr.001621, vr. 2a.11
age, vr. 7ab.12age, vr. 9b.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
16/245
16
Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi: 367 varaklk, Trke,
Mecellenin baz mcmel taraflarn ehl-i basretin zerinde ittifak ettii
fetv kitaplarndan yola karak erh ettii bir eserdir. Mteber ve sahhrivyetleri tafsl ve taksr zarretleri hricinde ibreleriyle berber
nakleder.13 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591de
kaytldr.
Kibrit Ahmer: Baz fkh meseleleri istisni de olsa tasavvuf
erevesine tayarak ele alr.14 Soru cevap tarznda hazrlanm bir eserdir.
stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00695de kaytldr.
Tefsr-i lemgr: slm dnys
nda reva bulan hemen btntefsr kaynaklarndan yola karak hazrlanm, zamn zamn tasavvuf
yorumlar eliinde Fuss erhine gndermeler yapt, 375 varaklk bir
eserdir.15 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578de
kaytldr.
Kimy-us-Sadet (erhul-Buhr): Mfessir ve fakihlerin
refkatinde asrnn mctehidi olarak nitelendirdii Buhrnin mehr
Sahhini muhtasar olarak erheder.16 425varaktr. stanbul niversitesi
Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579da kaytldr.
Nuhbetl-Bela: bn Hacer el-Askalnye it Nuhbetl-
Fikrin erhi mahiyetinde kaleme alnm bir hadis usl eseridir. stanbul
niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00683de kaytldr.
el-Bedriyye al Metnil-urer: Molla Hsrevin mtebahhir
ulem indinde makbl olan urerisimli eserinin baz mkil taraflarnerh
etmek zere yazlm birerhtir. 667 sahifedir. stanbul niversitesi Ndir
Eserler Ktphanesi, nr. 00716da kaytldr.
Kift-Tevlt stanbul niversitesi Ndir Eserler
Ktphanesi, nr. 002008de kaytl olan bu eser toplam 241 varaktr. lk 51
13Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591,vr. 1.14 Bir rnek olmak zere bkz.Kibrit Ahmer, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr.00695, vr. 44b/45a.15Tefsr-i lemgr, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578, vr. 13 a.16
Kimy-is-Sadet(erhul-Buhr), stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579,vr. 2a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
17/245
17
varan transkribe ettiimiz bu eser, tez konumuzu tekil ettii iin aada
ayrntl birekilde ele alacaz.
Bu eserleri yannda rihin 227 varaklkHabnme-i Rsim isimlieseriyle, furu-i fkha dir Arapa kaleme ald el-Mincat alel-Mirkatn
ve vahdet-i vcda dair risaleler17 tertip ve telf ettiini de ilave etmek
gerekir. Dier taraftan Babakanlk Osmanl Arivinde mevct olan Sicill-i
Ahvl Defterindeki kaytlarda varolduu sylenen eserlerinin ortada
olmadn da ifade etmek durumundayz.
C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM
Biz mellifin hviyetini ve eserlerini tespt ve tayn eden bu
satrlardan sonra kendisini bu eseri yazmaya sevk eden trihi arkaplan ve
eserinin muhtevsn tahll ve analize tbi tutma yolunu terch edeceiz.
Dier bir ifdeyle messirden ziyde eseri tantma yolunu seeceiz. Bunun
iin de ncelikle Osmanlda bnl-Arabnin devml olarak gndemde
olmasnn trihini ele alarak balayacaz.bnl-Arb Seluklu devrinde Mool istilsn mtekip
yolunu Anadoluya drm, Osmanlda erh ve hiye geleneinin
gsterdii zere kendisine nemli bir yer edinmitir. Bu sebeple Seluklu ve
Osmanl dnce yapsn, ideal ve hakki taraflaryla tasavvuftan bamsz
olarak deerlendirmek mmkn deildir. bnl-Arab de bu geni ve byk
mekanizmann en nemli yol gsterici aktrlerinden birisidir.
Fuss zerine tetkk ve deerlendirmelerin Osmanlda Dvd-Kayseriyle balad bilinmektedir. bn'l-Arab dncesi Seluklu'dan
tevrs edilen mirs zerine in edilen Osmanlda Dvd- Kayser
(.751/1350)18, Mehmed Fenar (.834/1431), Kutbuddin znik
(.821/1418), Gelibolulu Yazczde Mehmed (.857/1453), Bl-i Sofyev
17 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.18 Mustafa Tahral, Dvd el-Kaysernin Fuss erhi Mukaddimesi, Uluslararas XIII. ve XIV.
yzyllarda Anadoludaslam Dncesi ve Dvd el-Kayseri Sempozyumu: International
Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers: tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 261-267.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
18/245
18
(.980/1573) ve Abdullah Bosnev (.1054/1644) gibi rihlerde grld
zere, ok etkili olmutur.19 Yine eyhl-islm ivizde Muhyiddin
Efendinin (.954/1547) Muhyiddin Arab ile Celleddin Rmnin aleyhinetaknd tavrdan dolay20 azledilmesi de bu erevede deerlendirilmelidir.
Osmanlnn nl eyhlislmlarndan Kemal Paazdenin (.940/1534),
bn'l-Arab'nin btn eserlerini tasvip eden bir fetv karmas da21 resm
ulemnn tasavvuf gelenee bakn gsterdii gibi Osmanl tasavvuf
dncesinin vahdet-i vctu bir karakter tadn da gzler nne
sermektedir.22
Mustafa Tahral
Muhyiddin bnl-Arab ve TrkiyeyeTesirleri balkl maklesinde eyh-i Ekberin Osmanlda hangi arala
tekbl ettiini yle ortaya koymaktadr:
Seluklu Devletinin vrisi olarak Anadolu'nun
batsnda kurulan Osmanl Devleti gelimeye balarken, Seluklu
lkesinin ilim ve tasavvuf mirasna da ship olmu oluyordu. Bu
mnevi mrasa sahip kmay gerektiren, hatta buna hussi bir itina
gsterilmesini gerektiren sebepler de vard. Bunlardan bnl-Arab
ile ilgili olanlardan birisi udur:
19 Halil nalck, Osmanlmparatorluu Klasik a(13001600) ev. Ruen Sezer, st. Yap Krediyay. 2003, s. 206207191; Mehmet Bayraktar, Davud-i Kayseri,DA, IX, 333420lmiye Salnmesi Osmanllmiye Tekilt ve eyhlslmlar, Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet
Nezih Galitekin, Cevdet Dada, st. aret yay. 1998, s. 307; Mstakimzde Sleymn SadeddinEfendi, Devhatl-Meayih, st. ar yay. 1978, s. 20-21; Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler,
Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, st. Dergah yay. 1990, s. 90; Mehmet pirli,
ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi,DA, VIII, 348349; smail Hmi Danimend,zahl
Osmanl Tarihi Kronolojisi, st. Trkiye yay.1948, II,431.21 Mecmu, Esad Ef. Yazma No:3431,vr.39b; Ebul-Felh Abdul-Hayy b. Ahmed b. Muhammedbnul-md, ezeratz-Zeheb f Ahbari men Zeheb, Beyrut, Dru hyit-Turasil-Arabity.,V,195; Fetv metninin Trkesi iin bkz. Mustafa Kara,Tekkeler ve Zviyeler, s. 91-92;Hseyin Atay, lm Bir Tenkit rnei Olarakbn Kemal Paa'nn Muhyiddin b. ArabHakkndaki Fetvas, eyhlslmbn Kemal Sempozyumu, Ank. Trkiye Diyanet Vakf yay.1986, s. 221222; Michel Chodkiewicz, bnl Arab'nin retisinin Osmanl DnyasndaKarlan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf Ve Sfiler, Kaynaklar-Doktrin-yin ve Erkn-
Edebiyt- Mmr-konografi- Modernizm, haz. Ahmet Yaar Ocak, Ank. TTK 2005, s. 97-98.22 Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 115;a.mlf. Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, st.Dergh yay. 2005, s. 73; M. Erol Kl, bnl-Arab Muhyiddin,DA, XX, 513-514; AhmetYaar Ocak, Tasavvuf, Sufiler ve Tarkatlar, Tekkeler, Osmanl Uygarl, II, , Haz. H. nalck-
G. Renda, Ank. Kltr Bakanl
2003, s. 280285; ayr
ca bkz. Fatih M. eker, Cumhuriyetdeolojisinin Nakibendilik Tasavvuru, stanbul Dergh Yay. 2007, s. 27-28.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
19/245
19
bnl-Arab, e-eceret'n-Nu'mniyye fi'd-
Devleti'l-Osmniyye adl ok kk hacimli risalesinde cifr ilminin
verilerine istinden Osmanl
Devletinin kurulaca
n
ve bu devletleilgili baz hdiseleri rumuzlu ifdelerle haber vermi ve S.Konev de
bu eseri erh etmi, baz rumuzlar aklamtr.
bnl-Arabnin Anadolu'da yapt sayahatler
esnsnda Konya, Kayseri, Malatya, Sivas ve Aksaray gibi ehirlerde
ikmeti srasnda tanp grt ve sohbetlerinde yetitirdii
talebeleri, tabatyla onun fikirlerini ve grlerini gelecek nesillere
aktarmaya devm edecekti.
Bunun yannda, rumuzlu ifdelerle Osmanl
Devleti'nin kurulacan ve baz hdiseleri nceden bildirmesi,
nceden bildirdiine inanlmas, Osmanl sultnlar, lim ve
mutasavvflarnn ayrca dikkatini ekmi, bnl-Arab'ye hussi bir
ilginin gsterilmesini salayan sebeplerden biri olmutur diyebiliriz.
Nitekim, bu rislede geen cmlelerden biri olan z dahale's-sn
f''n, yazheru kabru Muhyiddn yani, Sn n'a dhil olduu vakit,Muhyiddin'in kabri ortaya kacaktrcmlesi, Khire seferi srasnda
Yavuz Sultn Selim am'a geldiinde tahakkuk etmi, bnl-
Arabnin o srada zeri plerle kapl Slihiye'deki kabri ortaya
karlm, Sultn trbenin yenilenmesini ve oraya bir de cmi
yaplmasn emretmitir. 924 (1517) ylnda cminin kuzeyine ayrca
bir de tekke in edilmitir. Trbenin giriine Keml Paazde'nin
bnl-Arab'yi ven bir fetvsyla bnl-Arabnin biraz evvel
zikrettiimiz cmlesi yazlmtr.
eyhlislam bn Kemlin (1468-1534) bnl-
Arab hakkndaki fetvsnn konumuzla ilgili cmleleri unlardr:
Ey insnlar! Biliniz ki, bykeyh, erefli nder,
riflerin kutbu, muvahhidlerin imm, Endlsl, Htem Tayy
kablesinden Muhyiddin bnl-Arab kmil bir mctehid ve fzl bir
mrd, taaccp edilecek hayat hikyeleri ve olaan d hdiseleri ve
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
20/245
20
ok talebesi olan bir zttr. limler ve ileri gelenler katnda kable
mazhar olmutur. Onu inkr eden hata yapm olur. nkrnda srr
ederse sap
tm
olur. Sultna, onu terbiye etmesi ve onu inanc
ndanevirmesi gerekir. nk sultn doruyu yaptrmak ve ktlkten
men etmekle memrdur. Onun birok eseri vardr. Bunlar iinde
Fssl-Hikem ve Ftht- Mekkiyye bulunur. Bunlardaki
meselelerin bir ksmnn sz ve mns belli, ilh buyrua ve er'-i
Nebev'ye uygundur. Bir ksm da zhir ehlinin anlayna gre gizli
olup, kef btn ehlinin anlayna gre aktr. Mermn
anlamayana bu durumda susmak lazmdr. Zr yce Allh, 'bilgin
olmadeyin peine dme, nk kulak, gz ve kalbin her biri budavrantan sorumludur' (sr, 17/36) buyurmaktadr...
Bu fetvda dikkatimizi eken noktalardan bazlar
unlardr: 1) bnl-Arabnin ilm ve mnevi ahsiyetinden sayg ve
vg ile bahsedilmektedir. 2) Onun grleri limler ve ileri gelenler
tarafndan kable mazhar olmutur. 3) Onun gr ve fikirlerini
inkr edenler hata ederler; hatalarnda srr ederlerse saptm olurlar.
4) Sultnn yani devlet otoritesinin, srarl inkrclar terbiye etmesive inkrlarndan evirmesi gerekir; nk sultn doruyu yaptrmak
ve ktlkten men etmekle vazfelidir. 5) Zhir ehlinin anlayna
gre gizli olan fikir ve grleri, kef btn ehline gre aktr. u
hlde, her devirde mevct olan kef btn ehli zhir ehlinin
anlayamad mnlar anlayacaktr. 6) Onun bu nevi grlerinde
mermnn ne olduunu anlayamayanlarn susmas gerekir. Zr, her
devirde temsilcileri bulunan kef btn ehli bu mnlar anladna
gre, lke sathnda sadece zhir ehlinin fikir ve grlerini hkim
klmak ve zhir grlere uygun dmeyen fikir ve grleri
susturmak isteyenlerin, onlar susturmak yerine, kendilerinin
susmalar gerekir. nk, kef btn ehli, zhir ehlinin dedii
eyleri anlad gibi, onlardan fazla olarak baka eyleri de
anlamaktadr. u halde, susmas gereken fazla bilenler deil, daha az
bilenlerdir.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
21/245
21
Fetvdan anlalan bu birka noktaya unu da ilve
etmemiz mmkndr. bnl-Arab, akl ve nakl olan din ve
dnyev ilimlere ilve olarak, hatt bir bak
ma din ilimin z veess olan ilhm, kef btn ilmi adlaryla anlan, asrlardan beri
tasavvuf ehlinin temsl ettii grlerin lim bir szcs sfatyla
yeni bir ilm metot ve slup gelitirmi ve kendi ulat netce ve
hakkatleri eserlerinde en vecz ekilde ifde etmitir. u hlde,
zhir ve btnyla bir btn ve cihnmul bir din olan slm',
bylece anlamal ve cihnmul bir yorumla kalp ve zihinlere takdm
etmelidir. Gerekten de bnl-Arab bu cihnmul yorumu
baarm olan bir byk mutasavvftr.
Cihnmul bir devlet kurmak niyet ve emelinde
olan Osmanl lim ve devlet adamlar da elbette ksm, yarm,
mevzi, mahall ilim ve yorum sahiplerini deil, kll ve cihanmul
olan ilim ve yorumlar terch edecek ve bunu gerekletirmek iin de
elinden gelen gayreti sarf edecektir.
slm'n ksm ve mahall yorumlar, sdecemahall devlet ve medeniyetlerin kurulmasna imkn verebilir.
Cihnmul devlet ve medeniyet kurmaya ynelmi Osmanl
sultnlarnn cihnmul ilim ve grlerini idrk edebilen bn
Keml gibi eyhlislam ve limlere, danmanlara ve fetv ehline
ship olmas hem devleti ynetenler ve hem de halk iin ilh bir
ltftur.23
Seluklu ve Osmanl devirlerinde devml srette
gndemde olan bnl-Arab modernleme devrinde de tzeliinden hibir
ey kaybetmemi etkisini srdrmeye devm etmitir. Osmanl'da Nak
tekkelerinde Fuss okunduunu Cevdet Paa'nn Tezkir'de verdii
bilgilerden24 reniyoruz. Ziya Gkalp, Bah Tevfik, Mehmed Ali Ayn,
23 Mustafa Tahral, Muhyiddin bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri,Endlstenspanyayaiinde, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1996, s. 71-73; ayrca bkz. a. mlf. Mustafa TahralleMevln ve bnl-Arab zerine Sylei, Necdet Ylmaz,24
Ahmed Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, Yay
nlayan: Cavid Baysun, Ankara TTK 1967, IV,15-17.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
22/245
22
Ferid Km, Filibeli Ahmed Hilmi, smil Fenn Erturul, Ahmed Avni
Konuk, Sad Nurs, Ms Crullah ve Rzeddin b. Fahreddinin bnl-
Arabye merkezi bir yer vermesi, ondan mstan kalmamas bununrnekleridir. Btn bu isimlere bir kelmc olan zmirli smil Hakk ile
bnl-Arabye iddetli tenkdler ynelten eyhlislm Mustafa Sabri
Efendiyi de ilve edebiliriz. Modernleme devrinde tercme yoluyla
Batdan Trkiyeye aktarlan materyalizme st dzeyde karlk verebilmek
amacyla Bah Tevfik ve Cell Nur ile tartmalara girien ehbenderzde
Filibeli Ahmed Hilmi25 ve smil Fenni Erturulda26 grlecei zere
spiritalist bir nitelie ship olan unsurlara sar
lm
lar, bat
dncesiylehesaplama amacyla bnl-Arabyi yeniden gndeme getirmilerdir.27
Modernleme devrinden itibaren farkl dnce akmlar ierisine
yerletirilebilecek pek ok kiinin bnl-Arab zerine eser ve makleler
yazmak zorunda kalmas28 neden bnl-Arab sorusunun cevbn
kuatabilecek veriler iermektedir. Byle bir vasat gznne alndnda
Hocazde Muhammed Rsim Efendinin erhinin meydana kmas ok
tabi bir hdisedir.
25 Bkz.Allahnkar Mmkn mdr?, stanbul Hikmet Matbaas 1327; a. mlf.,Huzr u Akl uFende Meslek-i Dalaleti, Darul-Hilafe: Matbaa-i slmiyye 1332; a. mlf.,Amk- Hayl,stanbul: Necm-i stikbal Matbaas 1341/1925.26Maddiyyn Mezhebininzmihlli, stanbul Orhaniye Matbaas 1928.27smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan Olarak Tasavvuf veTarikatler,Dinle Modernleme Arasnda, stanbul Dergah Yay. 2003, s. 381-382.28 Modern zamanlarda bnl Arabnin gndeme gelmesini ele alan bir alma iin bkz. zkan
ztrk, ada Trk Dncesindebnl-Arab Felsefesinin Ele Aln, Marmara niversitesiSosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
23/245
23
I. BLM
KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE
TAHLL
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
24/245
24
A) RHN KAYNAKLARI
rih Hocazde Rsim Efendinin kaynaklarndan
bahsetmek essnda direkt olarak bnl-Arabnin kaynaklarndan
bahsetmek demektir. O halde ncelikle bnl-Arabnin kaynaklarn, sonra
da rihin kaynaklarn ele almak gerekiyor. bnl-Arabnin btn
dncelerinin sistemli bir zeti mahiyetindeki Fussul-Hikemi tammen
Kurn ve Snnet kaynakldr. bnl-Arab eserini, btnyle rysnda
grm olduu Peygamberden vstasz olarak almtr. Bir baka ifdeyle
bnl-Arab nebev emri yerine getirmek iin sz konusu eserini
yazmtr.29 Fussul-Hikemin btncl bir incelemeye tbi tutulmas
bnl-Arabnin eserinde youn olarak lafzen veya mnen yet ve hadisleri
referans aldn, iktibaslarda bulunduunu gstermektedir. ktibas edilen bu
yetler bazen genilemesine ve derinlemesine tefsr edilirken bazen de
olduu gibi braklr, zah etme yoluna gidilmez. Paradoksal olarak
Fussul-Hikemin btnnn Peygamberden dorudan alnd iin
vahyin nebev bir tefsri hkmn tayabilecei sylenebilir. Burada hibir
ekilde gzden karlmamas gereken huss udur: bnl-Arab kaynak
olarak ele ald bir yeti tasavvuf terminolojisinin imklaryla yourur ve
yeti tevl ederek gtrebilecei yere kadar gtrr. yete dayanmasyla
kendine mutlak bir snr tayn derken yapm olduu tevlle de sz konusu
snr ileri bir merhaleye tar.30
29bnl Arab,Fussul-Hikem, ev. Osman Nuri Genosman, stanbul Milli Eitim BakanlYay. 1992, s. 19; Benzer ifadeler iin bkz.Futhat- Mekkiyye, thk. Osman . Yahya, Kahire,Mektebets-Sekafetid-Diniyye ts., III, 456.30bnl Arabnin tevil ynteminin zaaf ve imknlarna dikkat eken deerlendirmeler iin bkz.Toshihiko Izutsu,bnl Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel
zemre, stanbul Kakns Yay. 2005, s. 105; Sleyman Uluda,bnl Arab, Ankara TrkiyeDiyanet Vakf Yay. 1995, s. 73.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
25/245
25
Kurn ve Snnetten baka bnl-Arabnin slm
dnce mirsnn btnne vris olduu da sylenebilir. O tevrs ettii bu
mirs kendi potas iinde eriterek ortaya koymutur.31
Osmanl ulemsnn Fusstan bigne kalamadn
gsteren Muhammed Rsim Efendi eserinin ismini tevillerin kefi
anlamndaKift-Tevltdiye isimlendirilmitir. Eserinin ilk sayfalarnda
Fssul-Hikem ve Kurn- Hakmin tevlt zerine bir erh yazmay
murd ettiini32 ifde eden Hocazde Kurn- Kerm ve Fussul-Hikemi
birbirinden bamsz olarak deerlendirmemitir. Bu da gstermektedir ki,
Osmanl
ulems
aras
nda Fussul-Hikemin en kuvvetli kayna
Kurndr. Fussu Kurnn bir tefsri olarak gren Hocazde zaman
zaman yet-i kermeleri tasavvuf bir erevede tefsr ederek eserine
serpitirmi, sonuna da bir ftih tefsri eklemitir.
Peki mellifin bnl-Arabyi erh ederken bavurduu
kaynaklar nelerdir? Mellif yetler, hadisler ve klasik hviyetine ship olan
rihleri referans alarak eserini in eder. riflerin eserlerinde bnl-
Arabye dayanak tekil edecek unsurlar ok miktrdadr.
Hocazde Muhammed Rsim Efendi de ncelikle bnl-
Arabnin rysnn sahh olduunu yet ve hadislerle delillendirir. eyh-i
Ekbere tam bir itimd vardr, ancak meselenin er tarafnn da zah
edilmesi gerekir.33 bnl-Arab vdisini takp eden Hocazde Muhammed
Rsim Efendiye gre tasavvufa istikmet veren asl kaynak keftir,
tasavvufi haytn manivelas akln nne kefi koymaktr. Ona gre bu
vdye dhil olan bir kimsenin shaya ilikin baz husslarn tartmaya
imkn vermeyecek niteliini hiz olduunu bilmesi ve buna inanmas
lzmdr. Hocazde, bnl-Arabnin slmi ilimlerin btnnden bamsz
ve mstan olarak tetkk edilemeyeceinin elbette idrkindedir. O akla
kar toptan kar deildir; akln hudutlarnn dnda akln hkim hle
31 Geni bilgi iin bkz. Ebul-la Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma,bnl-ArabAnsna Makleler, brahm Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 37.32
Kift-Tevlt, vr.3/b33age, vr. 4a, 4b.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
26/245
26
getirilmesine kardr. Akla kar tavrnn akl dlamaktan ziyde durmas
gereken yeri vurgulama eklinde deerlendirilebilir.34
Dier taraftan rih trihi tecrbede nemli bir yere shipolan kaynaklar temel alr ve dncelerini bu zemin zerinde ykseltir.
Bunlar arasnda Beyzv ve Kn tefsirlerini, Cneyd-i Badad, Monla
Cmi gibi tasavvufun klasik ve bidevi isimlerini referans verir. En nemlisi
de dorudan yapt iktibaslar gz nne alnd vakit grlecei zere
Fuss rihleridir. Bunlar yle sralanabilir: Sadreddin Konevnin (.
1274) el-Fkk f Esrr Mstenidti Hikemil-Fussu, Abdrrezzak el-
Knnin (. 731/1330) erhu Fussil-Hikemi, Dvd-i Kaysernin (.751/1350) Matlau Hussil-Kilem f Men Fussul-Hikemi; Cmnin
Nakdn-Nuss ve erhu Fussil-Hikemi, Meyyedddn Cendnin (.
700/1300) erhu Fussil-Hikemi; Yazczde erhi.
B) RHN METODU
Kaynaklar bahsinde olduu gibi metod bahsinde de
rihten bahsetmek aslnda dorudan bnl-Arabnin kendisinden
bahsetmek demektir. rihin srarla vurgulad huss Kuran tasavvuf
olarak tefsr eden bnl-Arabnin hussi bir terminolojiye ve slba ship
olduu gereidir. O her eyden nce zevk ve slbtur. Bir mellifi ve
metni anlamak essen sz konusu mellif ve metnin metodik esslarn
kavramaktan geer. Metnin zhirinde kalarak metne dhil olabilmek
mmkn deildir. Okuyucunun ilk bata dikkat etmesi gereken huss
slbdaki kapalln farkna varmasdr. Bu kapal slbla hem zhir ehli
hem de btn ehli honud edilmek istenmektedir. Bir baka ifdeyle bnl-
Arab bu kendine has metodu ve slbuyla oluabilecek skntlar bertaraf
ederek btn mny hedeflemektedir.35 Burada bnl-Arabnin btn
dnce yapsn vahdet-i vcd fikri etrafnda dndrdn gzden
karmadmz vakit bnl-Arabdeki tutarlln temelini de yakalam
oluruz. Onun ortaya koyduu her ey bu zemnden beslenmi, hemen her
34
age, vr., 4a-7a.35 Geni bilgi iin bkz. Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 28.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
27/245
27
eyde ona dayanm tabatyla Kurn ve snneti de bu dorultuda tevl ve
tefsr etmitir. Bu fikrin zeti udur:
Varoluun hakkati z tbariyle bir tektir; sfat veisimleri ynyle oktur. okluk; tibar, isim ve sfatlardadr. Bu
hakkat, kadm ve ezeldir; deimez. Deien sadece bu hakkatin
tezhr ettii varlk sretleridir. Bu hakkate z tibri ile baklrsa
Hak olduu, mazharlar tibri ile baklrsa Halk olduu grlr. Bu
hakkat Hak ve Halktr, bir ve oktur, kadm ve hadistir, evvel ve
hirdir, zhir ve btndr ve dier ztlklardr. Bu ztlklar hakkatte
deil tibrlardadr.36
Hocazde Muhammed Rsim Efendi de tasavvuf ilmininkendine mahss birstlha ship olduu gereini vurgular, dolaysyla da
vahdet-i vcd vdsinde dolamak ve bnl-Arabyi kuatmak iin
eserinin fihristinde lem-i zhir lem-i btn ahvli beynndadr diyerek
am olduu bal vahdet-i vcd meselesi beynndadr bahsiyle
birletirir. Bunu grebilmek iin metnin derinlerine gitmek gerekir. Kendi
kaleminden okuyoruz:
Cenb- Hak zhir ve btndr. Zhir zhir ilemalm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i zhir ki, Kurn-
Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki, hudd-i eriyye ve
ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi mutazammndr; ve bu ilim
ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i btn da iki ksm zeredir:
Bir ksm Kurnn butnundan mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-
i tevhddir.Esrr- ilhiyye ve hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr.
Ve bir ksm havss-i btne ve kuv-y ruhniyye ile hsl olur ki,
insann gaybiyyesinden ahz edip onun nee-i zhire-i unsuriyyesineidhl ederler; ve bu ilim rh gibidir, ilm-i zhire nisbet ile.37
Bu ifdelerine ramen rih, rh bedensiz olmad gibi
ilm-i btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz diyerek38 btnla zhirin birbiriyle
irtibatl olduunu, daha dorusu btnn zhirle kaytl olduunu srarla
vurgular. Bu hussta da Peygamberler trihini dell getirir. Msnn
36 Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 30.37
Kift-Tevlt, vr., 3b,4a.38age, vr., 4a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
28/245
28
kavminin sadece zhire saplanp kaldn, ilmi zhirden ibret grdn
dolaysyla da btna ulaamadn ifde eder.39snn kavmi de Msnn
kavminin tersine sadece ilmi btna hasrettiini vurgulamtr.40
O haldeyaplmas gereken zhirle btn cem etmektir. 41
Fussul-Hikem demek aslnda erh ve talikat demektir.
slm dnce trihinde zerine en fazla erh yazlan eserinFussul-Hikem
olmas anlamldr. erhler olmadan bir metni kuatmann mmkn
olamayaca en iyi ekilde bn Arabnin metinleri okunduu vakit grlr.
Bu bakmdan erh ve haiye bir metni, byk lde tedrs amal olarak
daha st dzeye
karma vey zamna uyarlama dorultusunda yap
lm
okciddi bir telf ameliyesidir.42 erh yazan bir mellifin gayesi neyse
Muhammed Rsim Efendinin hedefi de odur. Hereyden nce bnl-
Arabyi devrine tayarak anlalr klmak, fikirlerinin ehemmiyetli
taraflarna vurgu yapmak, inceliklerini ortaya koymak. Hocazdenin dier
eserlerinde olduu gibi bu erhinde de eseri yaz amacna dir dorudan bir
ifdeye rastlanmaz. Sylenecek ey bellidir: bnl-Arabyi ncelikle
anlamak ve kulland sade ve tekellfsz dilden anlalaca gibi erbbna
anlatmaktr. brahm Medkurun ifdeleri bu zviyeden nemlidir:
bnl-Arabnin slbu, fikirlerinin
anlalmasnda ve zerinde alma yaplmasnda byk zorluklar da
berberinde getirmektedir. nk bu slb tevl ve sembollere
dayanmakta, bu iki ess zerinde ekillenen slpta snrlar
zorlanmaktadr. O zhir (literal meaning) ve btn (esoteric meaning)
dillerinde insanlar artmakta, bu ikisi arasnda istedii gibi gidip
gelmektedir. Sanki bnl-Arab, retisinin unsurlarn, tam vekmil hakkatini gizlemek, anlamaya ehil olmayan kimselerden
saklamak amacyla dank olarak ilemekte, fikirlerini bir btnlk
iinde ortaya koymamaktadr.43
39age, vr., 4a.40age, vr., 4a.41age, vr., 4a.42smail Kara, Kendine Hakszlk Reva Mdr?, s. 139.43
brahm Medkur, Giri: bnl-Arab An
Kitab
,bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde,ev. Tahir Ulu, stanbul nsan Yay. 2002, s. 21-22.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
29/245
29
Ksaca bnl-Arabnin eserleri zellikle de kendisine has
bir terminolojisi olanFussul-Hikem zordur, demir leblebi denmeye lykbir eserdir. Bu konuya da eserinde iret eden Hocazde Muhammed Rsim
Efendi kendisinden lafzlarnn zorluunun zil olduunu, Allhn izniyle
mnlarnn ortaya ktn ifde eder.44 Bu slb ve muhtevya sahip bir
mellifin dncelerine erh olmadan vkf olmak imkn dhilinde deildir.
Hocazdenin eserinde Fussa ve tasavvufa it ksmlarda kelime
yanllarnn olmas, cmlelerde ifde eksikliinin bulunmas bu ksmlarn
daha ok dier eserlerden istinsah uslyle derleme olduunu gsterir.Muhammed Rsim Efendi, bnl-Arabnin sdece kabl edilen ynleri
zerinde durmam, iddetle tenkid edilerek reddedilen cepheleri zerinde
de durmu, onu yaad zaman diliminde anlalr hle getirmek iin
elinden gelen gayreti sergilemitir. Bunun iin de eserinde zaman zaman
mtekellimnden ve mfessirnden olma vasfn da konuturmu, kelm ve
tefsr kaynaklarna giderekbnl-Arabyi savunmutur.
Burada unutmadan u hussu da ifde etmek gerekir ki,
bnl-Arabnin bizzat kendisi deFussun bu kolay anlalmaz zelliinin
farknda olacak ki Ftht- Mekkiyyeyi yazm, kendi eseriyle ilgili erh
geleneini balatmtr. Bir baka ifadeyle Fussun ilk rihi aslnda
bnl-Arabnin kendisidir. Fussun layk olduu ekilde anlalmas,
btncl bir bnl-Arab okunmasyla mmkndr. bnl-Arabnin bu
ynnn farknda olan Muhammed Rsim Efendi eserinde sk skFtht-
Mekkiyyeden alntlar yapmtr. Bu adan bakld vakit Ebu'l-Al
Affnin ifadeleri nemli gzkmektedir:
bnl-Arabninin eserlerini nce Fusstan
balayarak okumaya baladm. Fussu, Knnin anlalmas
kolay olan erhi ile okumaya balamtm. Btn ifdeleri anlamama
ramen anlam toparlayamyordum. Hocamn tavsiyesi zerine
44Kift-Tevlt, vr.3/b
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
30/245
30
Fussu brakarakFthat okumaya baladm. Grdm ki kk
hacmine ramenFuss, buradaki fikirlerin bir hlssdr.45
el-Ftht, sanki Fssun kilidini atm
anahtard. Onu okumaya balaynca Fussun kapallklar ald,
bnl-Arabnin slb ve mermn anlamaya gtren iretler
belirdi. Anladm ki, bu sf iki dil kullanmakta ve bu iki dilin her
ikisiyle de bir zaman okuyucuya hitap etmekte ve asl maksadn
saklamak istediinde bu iki dili birbirine kartrmaktadr.
Bu iki dil; zhir ve btn dili veya sflerin
deyimiyle, erat ve hakkatin lisanlardr. Zhir dili, genel olarakbtn insnlarn kulland dil olup, ayrca fakih ve mtekellimler de
bu dili kullanmaktadr. Btn dili ise sembol ve iret dili olup,
sfler bu dille eratn tesindeki kapal mn ve incelikleri ifde
ederler, gerektiinde de bu dile snrlar. Bunun nedeni, ya herkesin
kulland dilin ifade etmek istedikleri mnlar ve hissettikleri zevk
ve vecdleri dile getirmedeki yetersizlii, ya da ehil olmayan
kimselerden sylemek istedikleri eyleri kapal tutmak istemeleridir.
nk sflerin sembolik olarak ifde ettikleri eyler, akln tek
bana kavrayabilecei eyler deildir. Bu hakkatler akln snrnn
dnda, makltn tesindedirler.46
Affinin bu szlerine paralel nitelikte Hocazde de
eserinde yle demektedir:
yle malm oluna, Cenb- Hak zhir ve
btndr. Zhir zhir ile malm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i
zhir ki, Kurn- Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki,
hudd-i eriyye ve ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi
mutazammndr; ve bu ilim ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i
btn da iki ksm zeredir: Bir ksm Kurnn butnundan
45 Ebul-la Aff, Talikat, 21; Ekrem Demirli, Davud el-Kayserinin Fususu'l-Hikem erhi:Matla- Husus- Kelim fi-Maani Fusus'l-Hikem, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllardaAnadoludaslam Dncesi ve Davud el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium onIslamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers:tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 60.46
Bkz. bnl-Arab Hakk
nda Yapt
m al
ma,bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde, s.27.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
31/245
31
mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-i tevhddir. Esrr- ilhiyye ve
hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr. Ve bir ksm havss-i btne
ve kuv-y
ruhniyye ile hs
l olur ki, insan
n gaybiyyesinden ahzedip onun nee-i zhire-i unsuriyyesine idhl ederler; ve bu ilim rh
gibidir, ilm-i zhire nisbet ile. Pes rh bedensiz olmad gibi ilm-i
btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz. Pes velyeti cmi olan kimesne bu
iki ilmi muttasf olmakdan lzmdr ki, zhiri zhir ile btn btn ile
mhede eyleye ve ehl-i zhir gibi yalnz ilm-i zhire hasretmeye ve
ehl-i btn gibi yalnz ilm-i btna hasr etmeye. Zr ulem-i zhir
malmu ilm-i zhire hasr etmekle ilm-i btn ile mdrek ve malm
olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i Ms gibi. Medrik-i akliyyeve mertib-i gaybiyyede hd- gayb ile Hakk mhede
edemediler. Ve ulem-i btn dahi kezlik malmu btna hasr
ettiklerinden vech-i mezkr zere ilm-i zhir ile mdrek ve malm
olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i s gibi. Zhirden tecerrdleri
ve cihet-i ruhniyyeleri mnselib olmalaryla mezhir-i kevniyyede
Hakk mhede edemediler. Bu takdrce vel olan zta keml-i
muhammediyyeyi zhir ve btn beyninde cem etmesi
lzmndandr. Bir kimse bu mezkrt cmi olmayp da halk niceird etmee kdir olabilir!47
Hocazde Muhammed Rsim Efendi, zhir ve btn dilinin
eratin ve hakkatin lisnlar olduunu ifde eden Affden ok daha nce
ve onun daha da tesinde ifdelerle bu ilimlere shib olmayanlarn Hakk
mhede edemeyeceini dolaysyla insn- kmil olamayacan ve
bunlar cem etmeyenin halk ird edemeyeceini syler. Dolaysyla
Rsim Efendiye gre bu mutasavvflar asndan bu bir zorunluluktur.
Burada Hocazdenin tasavvuf ilminin hussiyetine vurgu yapt ortadadr.
Zevk, tecrbe ve mhedeye ulaabilmek iin ncelikle zarri
merhalelerden gemek gerekir.
Muhammed Rsim Efendi yirmi yedi blmden oluan ve
her bir blm iin Fass tbiri kullanlan ve bir peygamberin ismiyle
47Kift-Tevlt, vr.3/b, 4/a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
32/245
32
zdeletirilen Fussul-Hikemdeki sistematie bal kalarak eserini
oluturmutur. Aynen ana metinde olduu gibi erhte de kronolojik bir sra
takip edilmemi, sonra gelmesi gereken baz peygamberler dierlerindennce gelmitir. Bu essen Kurnn inzliyle benzerlikler tamas
asndan mhimdir.
C) ERHN MUHTEVSI
Her eyden nce unu ifde etmek gerekir ki; klasik
sfatna ship olan btn erhlerde olduu gibi Hocazde Muhammed
Rsim Efendinin erhinde de btn mevzlar vahdet-i vcd erevesinde
mtlaa edilir. Hocazde Rsim Efendi, bnl-Arab'de olduu gibi erhini,
erhte meydana koyduu sistemini vahdet-i vcd doktrini zerine in
etmekte, hemen her bir hussu vahdet-i vcd merkezinden ele almaktadr.
Bunun anlamudur: Mellif Hocazde Rsim Efendi hem kendini vahdet-i
vcd erevesinde teekkl eden gelenee yaslyor hem de bu gelenei
yaad zamana tayor. Buradaki katksn belirginletirecek olursakunlarsylenebilir: Hocazde Muhammed Rsim Efendinin Fuss'un
anlalmasna en ehemmiyetli katklarndan biri vahdet-i vcd bbndadr.
bnl-Arabnin bu vdde nfzu son derece g olan ifdelerini Hocazde
de, yapt zahlarla anlalabilecek bir zemne ekmektedir. Hocazde erhi
boyunca bnl-Arab dncesinin karakteristik bir zellii olarak, varlk
(vcd) kavramnn analizini yapar. Buna gre vcd mutlak mnda
Allha ittir. Allh
n yaratma gc ile varl
k lemi aras
nda ontolojikadan zorunlu bir iliki vardr. Mutlak varlk zuhr eden varln
stndedir. Mutlak Varlk (el-vcdu'l-mutlak) eitli taayyn
mertebelerinden gecerek okluk leminin zuhrunu mmkn klar. bnl-
Arabnin zerinde srarla durduu taayyn retisi, bir yandan kesret
leminin vcda geliini aklarken te yandan hiyerarik bir varlk
tasavvurunun temellerini atar. Bylece zuhr etmemi Mutlak Varlk'tan
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
33/245
33
olu-bozulu lemine inen hiyerarik byk varlk zinciri tamamlanm
olur.
Burada hussen vurgulanmaldr ki; Fuss'la mukyeseedildiinde erh bu hiyerariyi daha bir belirginletirmeye gayret etmekte,
Allhla lem arasna kat' bir mesfe koymak gerektiini vurgulamaktadr.
nce metni verelim:
Aliyy O'nun esm-i hsnsndandr. Kimin
zerine? Halbki vcdda ancak O vardr. mdi O, li-ztih Aliyy-dir.
Yhud ne eyden? Halbuki o ey, ancak O'dur. Binenaleyh onun
ulvv, kendi nefsi iindir. O, vcd haysiyyetiyle mevcdtn ayndr.
Byle olunca muhdest ile msemm olan, li-ztih Alliyydir.48
Grlecei gibi metinde Allhla lem arasndaki ayrma
ilikin herhangi bir huss sarh olarak gzkmemektedir. Biz metinde
bulamadmz bu vurguyu Hocazdenin erhinde mhede ediyoruz:
lem Hakk idrk edemez Hak kendi nefsini
idrk ettii gibi. Zr lemin kendi nefsi nefsine hicbdan gayri bir
eyi idrk edemez. Ve lem hicb dernunda zil olmaz, hicb ondan
ref olunmaz. Dahi lemin ilmi var iken ol mevcddanmtemeyyizdir ve vcd da mevcd ile iftikriyle. lem lem iken
mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da ona iftikr sebebiyle ve
mevcdun gn-y ztiyyesi sebebiyle kendi nusreti ve Hakkn ve
Hakkn zt-i gnsn limdir. Ancak onun iin sbit olan vcd-i
zt vcbetde lemin nasbi yoktur. Zr gayr-i mftekrdr. lem
Hakk asl idrk edemez.49
Mellif klasik gelenekte vahdet-i vcd bahsinde Sdeddnel- Taftazn ve Aliyyl-kr tarafndan bnl-Arabye yneltilen
tenkdlere cevap mahiyetinde deerlendirilebilecek veriler ortaya
koymaktadr. Bu arada bnl-Arabyi desteklemek zere Hocazde,
Celleddin Rm, Molla Cm, eyh Prsa ve kadm gelenein
temsilcilerinden eyh Cneyd, Byezid-i Bistm, eyh ibl, Abdlkdir
48
Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, II, 10.49Kift-Tevlt, vr. 21a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
34/245
34
Geyln ve Hasan Harakn gibi tasavvufun byk isimlerini yardma
armaktadr.50 Son sz olarak hsl- kelm sdt- sfiyye indinde ey
iin hakkatte vcd yoktur, var ise dahi vcd-i cd-i vehm ve hayldir51
diyen mellifin ifdelerini aynen naklediyoruz:
yle ki sdt- sfiyye ve ulem-i zevkyye
frka oldular. Bir frkas Hz.eyhi iltizm edip kadem-i eyhde
bulunup kil-i vahdet-i vcd oldular. Bir frkas dahi tevakkuf edip
eyh bunda ne musb ne muht diye bir cnibe zhib olmadlar.
Dier frkas dahi mesele-i mezkru klliyen inkr edip Hz.eyhi
badet-tekfr ve kfr hakknda dahi risleler telf edip tan ve
ten birle. kbet Hz.eyhin murdn idrklerinde tandan fri
olup hatlarn beyn ettiler.
Ve Hz. eyh meslekine slk eden zevt pek
oktur. Ez-cmle Hz. Monla Celleddin Rm ve Monla Cm ve
eyh Prsa ve mukaddem gelenlerden eyh Cneyd ve Byezid-i
Bistm ve eyh ibl ve Abdlkdir Geyln ve Hasan Harakn
(kaddesallahu esrrahm) ve bunlar[a] mabih olan evliy-i kirm
gibi. yle ki, mesele-i mezkreye kil olanlarn edille-i selse ile
dellleri vardr ki, O Evveldir, hirdir, Zhirdir, Btndr.(Hadd,
57/3) yet-i kermesidir ki, Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Cemi
eya Zhir ismine mazhar olmutur. Ve biri dahi Hepiniz oradan
inin dedik.(Bakara, 2/38) yet-i kermesidir ki ve hads-i erfde
vrid olmutur ki : ve Hz.Ali ve bn Abbs ve Eb Hureyre
(radyallhu anhm) hazartndan buna dir vrid olmutur ki, mm
RabbnMektbtnda mufassalen beyn buyurulmutur. Ve amma
ulem cnibinden sdt- sfiyye kbelinden sul vrid oldu ki,
vahdet-i vcdda mutlakn zmmnda mukayyed; ve mukayyed dahi
mutlak da dhil midir, hri midir ve vcddan murd vcd-i
mutlak mdr ve vcd-i Br vcib midir? El-cevab: Mtekellimn
indinde vcd-i Br vciptir. Sdt- sufiyye indinde vcd-i Br
mutlaktr ve felsife indinde vcd biz-zttr, min kbelil- evhm
ve eya iin vcd-i mutlk olduu takdirce mutlakn zmmnda
50
age, vr., 7b.51age, vr., 8a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
35/245
35
mukayyed dhildir. Min cihetilistidll ve mukayyedde mutlak
dhildir, kezlik min cihetil-istidll bunda bir fesd lzm gelmez.
Amma denilirse bu btldr. Zr taaddd-i ilhtekessr-i ulhiyet lzm gelib, tevhd btl olmak lzm gelir. Bu ise
manasn izh eder, bu dahi btldr. denilirsebunda beis yoktur. te mtekelmnin itirzlar budur. Cnib-i
sdt- sfiyyeden buna cevp verirler ki: dur. Yan dir. Lkin ey ayn- Hak deildir. Ancak mazhar- Hddr. ZrCenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Eyann kllsi Zhir ismine
mazhar dmtr. Hakkatte ey madmdur, dur.Bunda taaddd-i ilh lzm gelmez. Mesel, bir kimesne drt duvaryineli bir hne dernunda olan kimse birdir, ol taaddd ve tekessr
yinenin pertevi ve aksinden lzm geldii gibi! nk ol yineye
nazar eden nzir kendisini dern yinede grr ki, dir. Zrdern-i yinede olan sret rnin min-cihetin ayndr ve min-cihetin
gayrdr. ol haysiyetle ayndr ki, hric-i sret dhil-i aynada dir. Min-cihetin gayridir ki, hric-i sret dern-i yinedegayrdr. Eer ayn olsayd dern-i yinede olan srete bir kimse darb
edip cerh eylese, hric-i yinede olan sret dahi mecrh olmak lz mgelirdi. Hussan ki, bir ey lzm gelmez. Bundan idrk olundu ki,
dern-i yinede olan sret rnin ziy ve aksinden iktiz eder imi.
Al-tarkt-temessl demek oldu ki, ey Hdnn ayndr demek,
zll- Hddr. Cenb- Hak bu eyy ketmi ademden sahr-y
vcda getirdi ki, kffe-i ey kendinin zhir ismine mazhar oldu. Ve
Mansrun gftr bu kabldendir ki, demektir. Mesel, bir haddi te dernuna vaz eylesen, ol hadd
nrn harretinden pr-te oldukta dern-i nrda ol hadd Ben
nrm diye gyn olup, nara edip feryd eyler. Bhuss ki, ol hadd
nr deildir. Zr dern-i nrdan ihr olunup da ya vazolunup da deyip dav-y evvelini ibtl eder. KezlikMansr dahi Hakkn tecellsi zuhr ettikde kendisinden beeriyet
muzmahil olup srf rhniyyeye kadem bastkda, galebe-i tecellden
ni narasn vurur. lem-i rhniyyet kendisinden zil oluplem-i beeriyyete geldikde yan Ben youm ancak
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
36/245
36
Cenb- Hak vardr. Ben youm ve ben bir abd-i ciz ve fakr ve
muhtcm der. Ve bu nara insn- kmilden sudr ettii gibi
ecerden dahi zuhr eder. Nitekim ecere-i hazret-i Ms da kelm- kermi gibidir ki, inkra hcet mess etmez. 52
Hocazde ceml ve cell sfatlar zerinde durarak, olu-
bozulu leminin bu iki isim grubunun diyalektik etkileiminden neet
ettigi grn ileri srer. Bu isim ve sfatlar, tm zuhr leminin kayna
ve asldr. Bir baka ifdeyle, varolu dzeni, ilhi isim ve sfatlarn
senfonik harmonisinden ibrettir:
Cenb- izzet kendisini vasf eyledi yle cell ve
ceml sfatlaryla mevsftur ve bizleri heybet ile ns zere cd eyledi
ki, cellinden heybetine ittihz eyleriz cemliyle mnis oluruz.53
md ol dahi iki nev zeredir:Ceml ve celldir. Bunlardan her biri dahi zt ve fiildir. Eer sfat-
mevcdiyyet ile tecell ederse fenil-fen hsl olur. Hz. Cneydin
kelm gibi eer sfat-vhidiyyet ile tecell eder ise vahdet zhir olur.54
Dier taraftan mellif bnl-Arabnin velyetiyle alkal
tartmalardan da mstan kalmaz. Mellifin kendi ifdelerinden tkip
ediyoruz:
Nbvvet-i ter ve rislet-i ter
munkatttandr ve velyet-i ilhiyye ebeden munkata olmaz.Mrseln evliy olduklar cihetle bizim zikr ettiimiz ilmi mhede
etmez ne keyfiyet ile ki, evliydan enbiynn mdnu olan kimesne
ondan ahz etmeye. Bu takdrce eer cem-i kemlt ve mehmid-i
cemin ahadiyyeti mertebe-i keml-i insniye ilhiyye-i ztiye olursa
btndaki velyet htem-i velyet nebiyyin (a.s)dir. Ve onun
52age, vr., 7a-8a.53
age, vr. 20/a.54age, vr. 12/b;13/a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
37/245
37
cemiyyet-i zhiresine mahss olan ebul-beer dem (a.s)dr ve
onun btnyyet-i rh-i cemiyyetine mahss olan s rhullhdr ve
mertebe-i maneviyye-i hakk
yye bt
nda cemiyyet-i ahadiyyemeynnda cemsine cem-i mahss olan htem-i hssa eyh-i
Ekberdir. Ve bu htemin hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i sulbnin
nisbeti gibidir. Ve rhullh olan Hz. snn hatm-i nbvvete
nisbeti ibn-i gayr-i sulbnin nisbeti gibidir. Cenb- Hakn tecellsi
ebeden munkat olmaz. Eer ahadiyyetden cem cem-i huss
ahadiyyet-i velyet olacak olur ise onda kim olan htem-i velyet-i
Muhammadiyye-i hssadr ki, mertebe-i hatmiyyede nebiyyin
aleyhis-selmn ekmel vrisdir ki, Hz. eyhdir. Eer ahadiyyet-icem cem-i mm-i ahadiyyeti olacak olursa ahadiyyet-i cemiyye
insniye-i kemliyyenin btn rhunda kim olan rhullh ve
kelimetullh olan s (a.s) mene-i uhrda alel-tlk htem-i velyet-
i mmedir. Pes htem-i ruslun btnndan ve velyetinden cenb-
Hak ona hassa olan ulmu izhr murd eylese htem-i rusln
ekmel veresesinden ol velyetde mteayyin olan htem-i evliy
sretiyle izhr eder ki, htem-i rusln hasentndan bir hasenedir ve
hakkatin-i mezhirden bir mazhardr. Ve mikt- htem-i evliydanmurd rasl olursa nbvvet Hakka halfe olduu btnda olan
velyeti sfat- ilhiyyedendir.55
Burada hussen vurgulanmaldr ki bnl-Arabnin hatm-i
velyet oluunun son Peygamberin eratyla mutlak bir ekilde
kaytlandrldn syler ve metni tamamen er bir erevede
deerlendirir.56
bnl-Arab mektebinin en temel kaziyyelerinden biri olan
a'yn- sbite konusu erhte zerinde en fazla durulan husslardan bir
dieridir. Zuhr leminde tecell etmemi fakat zuhr lemini mmkn
klan sbit zler, varlk leminin arketipel modelleridir. Bu zler, kevn-u
fesd leminin tesinde olduu iin kelimenin sradan mnsnda var
55
age, vr. 27b,28a.56age, vr. 28a.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
38/245
38
deildirler. Biz bu konuyu kaderle ilikilendirerek mstakil bir balk
altnda geni birekilde ele alacaz. Bu konuyla yakndan balantl olan
esm-sfat ve a'yan- sbite mertebeleri gibi ilah varlk dzenindeki taayynve tecelliye atfta bulunan hazart konusunu da bu ereve iinde
deerlendireceiz.
Hocazdenin metninin genelinden yola karak unu da
sylemek gerekir: Onun bnl-Arabnin eserine yapt en ehemmiyetli
ilve hi phesiz tezd gibi gzkebilecek ifdelerin hakki anlamda bir
z
tl
k deil mertebeler veya makmlar
n farkl
lamas
na ilikin husslarolduunu gstermesidir. Hocazde Muhammed Rsim Efendi ztlk gibi
grnen ifdelerin aslnda ztlk olmadna srarla vurgular. Mustafa
Tahral, Fussta grlen ztlklarn aslnda mertebe, derece ve makmlar
dikkate alndnda ortadan kalkacan sylerken bu geree iret eder.
Mesel; halk hak deildir sz zhir, eriat ve fark denilen mertebelere
gredir; halk haktr sz ise btn, hakkat ve cem denilen mertebeye
gredir. Dolaysyla bu szlerden biri dierine terch edilemez, idrk her
ikisiyle gerekleir, nk keml bu ekilde gerekleir.57
Peki, terch makmnda bu iki neticeden hangisi terch
edilmelidir sulinin karl hem erhte hem de bnl-Arab'de her ikisinin
de mnsna nfuz edilerek yaanmas gerektii gereidir. Bu balamda
sfi hem hakkat mertebesine urc edecek hem de eriat mertebesinin cap
ettirdii husslar haytnda devm ettirecektir. Btn bunlarn netcesinde
ise sfi mtemadiyen hayret iinde olaca bir makma ulaacaktr.
57 Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd le Alakal Baz Meseleler,
Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral
-SelukEraydn, I, st. 2005, s. 40-42.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
39/245
39
D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADERLKS
1) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER
KONUSU
slm dnce trihinin belki de en girift problemlerinden
birisi kaz ve kader konusudur. Trih boyunca bu konuya dir mstakil
mezhepler ve dnrler eitli grler ortaya koymular, farkl alardan
bu meseleyi zmeye ve tahll etmeye gayret etmilerdir. Sfilerin konuya
dir dncelerinin slm dncesine ne getirip gtrdn grebilmek
iin meselenin genel dzeyde de olsa ele alnmas gerektii ortadadr.
Selefiyye limleriyle Mtrd ve i kelmclarnn
geneline gre kader, Allah'n btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip
belirlemesi"dir. Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek,
yerine getirmek anlamlarndaki kaz ise Allah'n nesne ve olaylara ilikin
ezel plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr. E'ar kelmclarnn
ounluuyla slm filozoflar sz edilen tanmlar tersine evirerek
kazya kader, kadere de kaz anlamn yklemilerdir. Buna gre kaz
Allah'n ezel hkm, yani btn nesne ve olaylarn levh-i mahfzda veya
kll aklda topluca var olmas, kader ise btn nesne ve olaylarn kazya
uygun olarak yaratlmas ve d lemde gereklik kazanmasdr.58
Kaz ve kader problemi bir baka ifdeyle kullarn
fiillerinin tikd bir mesele olarak ortaya k 1. (VII.) yzyla kadar
uzanr. Hz. Peygamber'le Hulef-yi Ridn devrinde zihinlerde soru
iretleri uyandran kader problemi, mslmanlar arasnda vuk bulan
siyas ve itima baz olaylarn tesriyle ashb devrinin sonlarna doru
canl birekilde tartlan meselelerin banda yer ald. Nih hkm Allah
tarafndan verildiine ve Ahiret hayatnda herkesin varaca yer Allah
tarafndan nceden belirlendiine gre dnyada iyi veya kt amel ile-
menin ne etkisi olabilecei eklinde baz sahblerce Hz. Peygamber'e soru
58
Ebu'l-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali Crcani, et-Tarft, ts., kdr md.; Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 58.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
40/245
40
sorulduunu nakleden rivayetin de gsterecei zere,59 insann fiilleriyle
kader arasndaki iliki Asr- sadet'ten itibaren mslmanlarn zihnini
megl etmitir. Sonraki devirlerdeki siyas ve sosyal olaylar ise kaz vekader erevesine giren meseleleri tetiklemitir. Rivyete gre Sffn
Sava'ndan sonra Hz. Ali'ye, fiillerini ilerken insnn icbr altnda olup
olmad sorulmu, o da kadere iman etmek gerektiini, fakat bunun fi-
illerin icbr altnda yapld anlamna gelmediini sylemitir. Tabin
devrinde Emev idrecilerinin de tevk ettii baz gruplar, insnlarn
yaptklar gnahlarn kader erevesinde Allah'a nisbet edilmesi gerektii
fikrini yaymaya balam
, Hasan-
Basr bata olmak zere baz
limlerbunu reddederek bu tr fiillerin Allah'a izfe edilemeyeceini srarla
savunmulardr. Kaz ve kader bahisleri zerine gr ve yorumlar da bu
izgi zerinde genilemi, derinlemi ve her zaman tzeliini korumay
srdrm, muhtelif ekoller ortaya kmtr. Kaz ve kader bahsine dir
eitli grleri ortaya koymadan nce Kurn ve Hadislerde meselenin
nasl ele alndn umumi bir fikir vermek iin ele almak gerekir.
yetlerin btncl bir incelemesi mutlak irde shibi
varln Allah olduunu gstermektedir. Buna gre Allah, dilediini yapan
ve yaptklarndan sorumlu tutulmayan bir varlktr. Dolaysyla Onun izin
vermemesi veya dilememesi halinde insanlar hibir ey yapamaz.60
yetlerde belirtildiine gre 0'nun katnda her eyin bir plan (mikdr)
vardr ve O hereyi belli bir l (kader) dhilinde indirir ve her eyi bir
kaderle yaratr.61 nsnlarn yaratln, rzklarn, yaayacaklar zaman
dilimini ve lm vakitlerini tayn eder.62 yetlerde hem evrenin
yaratlna dir kanunlarn hem de insnlarn yaratl, yaay ve lmne
ilikin yasalarn Allah tarafndan dzenlendii takdr kelimesiyle ifde
edilmitir. Kur'n'da btn nesne ve olaylarn belli bir dzen iinde
gereklemesi ilh sfatlarla irtibatlandrlr. Bunlar ilim, irde ve kudret
59 mesel bk. Buhar, Tevhd", 54; Mslim, "Kader", 6-9.60 Muhammed Fuad Abdlbaki, el-Muceml-Mfehres li-Elfazil-Kuranil-Kerim, stanbul:ar Yaynlar 1990, aml ve fal md.leri; Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.61
er-Rad 13/8; el-Hicr 15/21; el-Kamer 54/49; el-Ahzb 33/38.62 Fussilet 41/10, 12;el-Furkn 25/2; el-Mzzemmil 73/20; e!-Vka 56/60.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
41/245
41
gibi zat; yaratma, yaatma, ldrme, hidyete erdirme, saptrma gibi fiil
sfatlardr. Kaderle yakndan ilgili olanlarn banda ilim sfat gelir. Allah
gayb bilir, ilmi hereyi kuatmtr, gklerde ve yerde olanlara, gizli akher eye vkftr; insnlarn akladklarndan ve kalplerinde
sakladklarndan haberdrdr.63
Yine kaderin ilh ilimle olan mnsebeti konusunda gz
nnde bulundurulmas gereken yetlerin bir grubu da Allah'n her eyi
nceden kayda (kitb- mbn) geirdiini beyn etmektedir.64
Mfessirlerin bir ksmna gre bu tr yetlerde geen kitbdan maksat
ilm-i ilh veya levh-i mahfzdur; bazlar da bu konuda kesin bir eysylememenin daha isbetli olacan belirtmilerdir.
Kader konusuyla alkal olarak Kur'n- Kerm'de yaplan
aklamalara gre Allah dileyenin mn, dileyenin inkr edebileceini
bildirmi, mn edeceklere hidyet vermeyi, inkr edenlerin de sapk-
lklarn srdrmesini murd etmitir. Eer isteseydi herkes mn ederdi,
ancak insnlarn kendi irde ve terchleri olmadan mn etmelerini
dilememi, onlar
serbest b
rakm
t
r.
65
Bununla beraber Allah mn edipyararl iler grenlerin mnlarn ve hidyetlerini arttrr, kalplerini huzra
kavuturup onlar takv mertebesine karr, kendilerine mn sevdirir,
inkr ve gnh irkin gsterir, dolaysyla onlar kimse saptramaz.66 Buna
karlk Allah, inkr edip buyruklarna kar kanlarn yreklerini
katlatrp daraltr, kalplerini saptrr, mhrleyip perde eker, hakk
duymalarna engel olmak iin kulaklarna arlk verir, onlara eytnlar
dost yapar, gnahlarnn artmas iin mhlet verir, isynlarndan tr
inkr gzel gsterir, cehennemin yolunu kolaylatrr; bununla birlikte
onlara zulmetmi olmaz, aksine bu durum kendi karar ve eylemlerinin
sonucu olduundan kendi kendilerine zulmetmi olurlar.67
63 el-Bakara 2/77; et-Tevbe 9/78; en-Nahl 16/19, 23; el-Hucurt 49/16, 18; et-Talk 65/12.64 el-Hd 11/6; Sebe' 34/3; el-Hadd 57/22.65 el-Kehf 18/29; es-Secde 32/ 19-20; Sebe' 34/37-38; Ysn 36/54,63-64.66brhm 14/ 27; el-Kehf 18/13-14, 1 7; ez-Zmer 39/22-23, 37; el-Hucurt 49/7; el-Mcdile 58/
22.67 el-Bakara 2/7-8; en-Nis4/168-169; el-Enm 6/25.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
42/245
42
Kur'n'da Allah-kinat ve Allah-insn ilikisi balamnda
tems edilen kader konusu dorudan doruya mn edilmesi emredilen
esslar arasnda zikredilmemi,68
sadece Allah'n yetkin sfatlarna, bununyannda insnn cebir altnda bulunmayp seim hrriyetine ship olduu
hussuna vurgu yaplmtr. Ancak konu hadslerde farkl bir durum
arzetmektedir. Baz rivyetlerde kader mn esslar arasnda
zikredilmezken69 bazlarnda hayr ve erriyle birlikte kadere mn etmenin
gerektii belirtilmitir.70 Allah nce kalemi yaratm ve ona vki olacak her
eyi yazmasn emretmitir. Her insnn cennette ve cehennemdeki yerinin
yan
s
ra mmn (sad) veya kfir (aki) olduu da yaz
lm
t
r. Mmnolan kimse mmnlerin amelini, kfir olan da kfirlerin amelini iler,
herkese yapaca amel kolaylatrlr.71 Kul ilh planda cennet ehlinden
olduu halde cehennem ehlinin amelini ileyebilir, cehennem ehlinden
olduu halde cennet ehli gibi davranabilir, fakat sonu planlandekilde
gerekleir.72 nsn faydal olan yapmak iin gayret gstermeli ve
Allah'tan yardm dilemelidir; bana bir i gelince de, "yle yapsaydm
yle yle olurdu" dememeli, "Allah'n takdiri" demelidir.73
Kader problemi, bu erevede ashb arasnda da tartma
konusu olmutur. Hz. mer, veb salgn yznden m'a girmeyip geri
dnmesini kaderden ka olarak deerlendirenlere, hibir fiilin kaderin
kapsam dnda kalmadn ve dolaysyla bulac hastalk bulunan bir
beldeye girmemenin de bir kader olduunu syleyerek Hz. Peygamber'in
kader hakknda yapt aklamay tekrarlam, gnahlar kaderin evkiyle
ilediini iddi eden bir kiiyi de cezalandrmtr. Hz. Ali de bir soru
zerine her eyin kaz ve kadere gre gerekletiini ve hibir olayn
bunun dnda kalmadn belirttikten sonra kaderin insnlar icbr altnda
brakmadn ve fiillerini hrriyet iinde gerekletirdiklerini sylemi,
aksi takdrde mkfat veya cez uygulamasnn adlet ilkesiyle
68 el-Bakara 2/177; en-Nis4/136.69 Buhr, "mn", 37; Tirmiz, "Fiten", 63.70 Mslim, "mn", 37; Tirmiz, "mn", 4.71 Mslim, "Kader", 6.72
Buhr, "Kader", 5; Mslim, "Kader", 12.73 Mslim, "Kader", 34.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
43/245
43
badamayacan, son tahllde ise kaderin ilh bir sr olma zelliini
koruduunu bildirmitir.74
Bu izahlardan sonra ekollerin kaz ve kaderle ilgiliaklamalarna geebiliriz. Cebriyye'ye gre insna gerek anlamda hibir
fiil nisbet edilemez. nsnn btn fiilleri Allah tarafndan yaratld,
dolaysyla insn icbr altnda bulunduu iin onun irde ve kudretinden
sz edilemez. nsn sdece fiile vasta olduundan veya fiil kendisi
zerinde gerekletiinden meczi anlamda fiil shibi kabl edilebilir. Bir
dier ifdeyle kulun meczi anlamda bir gc bulunmakla birlikte bunun
fiilin meydana gelmesinde herhangi bir etkisi yoktur.Mtezile kelmclar sorumluluk douran beer fiilleri
kader ve kaznn dnda tutmulardr. Onlara gre kader ve kaz insnlara
it fiillerin hkmn aklayp haber vermekten ibrettir. Mu'tezile
limlerine gre kii fiillerini bizzt kendi irde ve gcyle yapar. nk
insn, fiillerini kendi irde ve gcyle yapacak ekilde yaratan Allah ona
herhangi bir mdhalede bulunmaz.75
Sflere gre kinatta yegne fil ve hakki messir Al-lah'tr. O'ndan baka filin bulunduuna inanmak tevhde aykrdr.
Nitekim Muhyiddin bn'l-Arab de, kullarn elinde meydana gelen fiillerin
gerekte Allah'a it olduunu aka belirtmitir. Ona gre fiillerin kullara
nisbet edilmesi cez veya mkftn kendileri zerinde cereyn etmesi,
yaht bu fiillerin insn eliyle gerekletiini grerek kendilerine it
olduunun iddi edilmesi sebebiyledir.76 Buradaki teslmiyetin
Cebriyyenin anlad mnda bir teslmiyetle alkas olmad izha gerek
duymayacak derecede ortadadr.
E'ar limlerinin ounluuna gre insnn fiilleri
dorudan doruya Allah tarafndan yaratlr. nsn, fiil annda kendisinde
yaratlan irde ve gc kullanarak fiilin meydana gelmesine araclk yapar
ve onu kesbeder; bylece fiilinin gerek fili deil ksibi olur. nk
74 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 59.75
Mustafa Said Yaz
c
olu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.76el-Ftht, IV, 33-35; Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
44/245
44
gerek fil yaratc mnasna gelir, insnn ise herhangi bir ey yaratmas
mmkn deildir.
Mtrd limlerinin ounluuna gre insnlara it fiillerinasl Allah'n kudretiyle, mn-kfr, itat-isyan, hayr -er gibi vasflar ise
insnn kudretiyle meydana gelir. Bu sebeple fiili yaratan Allah, kesbeden
ve yapan insndr.
Selef limleri, insna it fiillerin Allah tarafndan
yaratldn ve kiinin fiillerini icbr altnda yapmadn ittifakla kabl
etmilerdir.
Mu'tezile'nin ilh irde ve kudretin hibir etkisibulunmadan insnn kendi kendine fiillerini yaratabildiini kabl etmesi
Snn limlerce iddetle eletirilmitir. Onlara gre byle bir konumda
bulunmak kiiyi yaratcdan mstani klaca gibi, Allah'a it olan
yaratma sfatn insna nisbet etmek de onu Allah'a e komak anlamna
gelir. Bu ise iki ilh inancn benimseyen Mecsler'e benzemeyi gerekli
klar. E'ariyye'nin kaza ve kader anlay insn fiillerinin gerek fili
olarak grmeyip ona fil yerine sadece ksib ad
n
vermesi ve fiillerinmeydana geliini nerede ise sdece Allah'n yaratmasna bal grmesi ve
insnn etkisini azaltc bir temyl tamas gibi nedenlerle cebre gtrc
bir nitelik tad eklinde eletirilmitir. Mtrdiyye de hdis bir varlk
olan insnda hdis olmayan cz irdenin bulunduunu kabl etmesi, varlk
ve yoklukla nitelendirilemeyen bir cz irdeye dayanarak insnn
sorumluluunu temellendirmeye alt iin tenkide uramtr. Zr hdis
bir varlkta hdis olmayan bir nitelik bulunduunu iddi etmek tutarsz
olduu gibi varlk ve yoklukla nitelenemeyen bir irdeden bahsetmek de
insnn irdesiz olduunu sylemekle eittir. Ayrca Mtridler'in, insnn
cz irdesini kullanmas hlinde yneldii fiilin Allah tarafndan yaratl-
masn mutlak ve srekli olarak vuk bulan ilh bir knn telakki etmeleri
de isbetsiz grlmtr. nk bu anlay, fiilde hkimiyeti Allah'n
yaratmasna deil kulun irdesine vermekte ve dolaysyla onun fiilini
gerekletirirken lh bir mdhaleye ihtiyc kalmamaktadr.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
45/245
45
Btn bu tartmalarn mhiyet ve nitelii ne olursa olsun
cebir grn benimseyen belli kiiler istisn edilirse slm limleri, fiil-
lerin meydana geliinde insnn ksmen veya tammen etkili olduu vediledii fiilleri yapma hrriyetine ship klnd hussunda ittifk
etmilerdir. 77 Dier taraftan ihtiyar fiillerle ilgili tartmalar daha ok
teorik bir nem tar. Pratik haytta hemen hemen btn insnlar kendi
kudretleri dhilinde bulunan fiillerde hr ve serbest olduklarn kabl
etmekte ve davranlarn bu duygu ile srdrmektedirler. Eb Mansr el-
Mtrd ve Kd Abdlcebbr gibi limlerin de dikkat ektikleri bu hussu
gnmz psikoloji arat
rmalar
yla da teyt edilmektedir.
78
Yusuf evkiYavuz meselenin nasl ele alnmas gerektiini yle ortaya koymaktadr:
Allahn, insnn, sorumlu tuttuu eylemlerini
icbr altnda bulunmadan gerekletiren bir varlk olmasn
dilemesi ve bu imkn vererek onu yaratmas kaderin odak
noktasn tekil ettiinden ilh sfatlarla insnn sorumluluu
arasndaki ilikiyi dima bu geree gre kurmak gerekir. Bu
huss dikkate alnnca insna it eylemlerin vukuundan nce
Allah tarafndan bilinip dilenmesi ve yazlmasnn bir problem
oluturmad grlr. Zr Allah'n olaylar vukuundan nce
bilmesi teorik olup kimseyi eyleme zorlamaz. Bilip yazmak fiil
zerinde zorlayc bir etkide bulunmad gibi bilginin "nce"
ve "sonra" kavramlaryla bir arada dnlmesi zamanl bir
varlk olan insnn alglama tarzn yanstr. Allah ise zamanl
bir varlk deildir. Ayrca Allah vuku bulmam bireyi "vuku
bulmu olarak" deil "vuku bulacak olarak" bilir. rde sfatyla
ilgili problemin de zm yine insnn dileyen bir varlk
oluunu bilmeye dayanr. Cenb- Hak'n insnn irde sahibi
bir varlk olmasn dilemesi, dolayl olarak onun eylemlerini
kendi irdesinin kapsamna dahil eder. Kudret ve yaratma
sfatnn insnn eylemleriyle irtibat da snnetullah
erevesinde kurulmaldr. lh yaratmann sebep-sonu
77 Mustafa Said Yazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.78
M. Saim Yeprem,rde Hrriyeti vemm Mtrd, stanbul 1984, s. 329; Mustafa SaidYazcolu, Fiil,DA, XXIII, 60-63.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
46/245
46
dzeni iinde gerekleebilecei dnlrse insnn sorumlu
olduu fiilleri yine insn sebep klarak dolayl bir ekilde
yaratt
n
sylemek mmkn olur ve bu yorum din a
danherhangi bir saknca tamaz. Bu ayn zamanda akln ve bilimin
temelini tekil eden illiyyet ilkesinin de bir gereidir.79
2) KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I
SBTE
Modernleme devrinde irde meselesi ehemmiyetli
problemlerden birisidir. Bu konu tasavvufun tenkid edildii hususlardan bir
tanesidir. Bu tenkidlere gre mutasavvflarn savunageldikleri kaza vekader itikad irade-i cziyeyi ortadan kaldracak ekilde
mutlaklatrlmtr. Rza ve teslimiyet kavramlarn mutasavvflarn
yorumlama eklinde bunu grmek mmkndr.80 Ancak metinlere, mesela
Hocazdenin ve Ahmed Avni Konukun yazdklarna intikal edildii vakit
meselenin tasavvufu mahkum edici tarzda deerlendirmenin kolay
olmayaca ortadadr. Bize gre bu konuyu ele alan kimseler, farkl bak
as ve yntemlere ship olsalar da hemen hepsinin hedefi ayndr: nsnnsorumluluunu temellendirerek insnn hrriyetini vurgulamak.
Modernleme devrini idrk etmi birisi olan Hocazde Rsim Efendi de
kaleme alm olduu erhte insnn sorumluluunu temellendirme
gayretleriyle modernleme devrinde tasavvufun kaz ve kader zerinden
mahkm edildiinin uru ierisinde bir mutasavvf olarak kader bahsinde
meydana kan problemleri akl bir zeminde zmeye gayret ederek,
devrinin problemlerine bgne kal(a)mam
, bnl-Arabnin metnini ilveve katklaryla ehemmiyetli bir merhaleye tamtr.
Burada kaz ve kader meselesini kuatabilmek iin yn-
sbite ve kaz/kader arasndaki iliki zerinde ehemmiyetle durmak
gerekir. Zira Hocazde Muhammed Rsim Efendinin de dedii gibi her
79 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, XXIX, 62-63.80
smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan
Olarak Tasavvuf veTarikatler, s. 365-368.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
47/245
47
ey ayn- sbiteden husle gelir.81 Kaz ve kader hussunda bnl-
Arabnin slm dncesine getirdii hussiyetlerden birisi meseleyi
ayn- sbite ile irtibatlandrmasdr. Hocazde kendinden nceki geleneeuygun olarak kaz ve kader meselesini ayn- sbite kavramyla youn bir
balantya tbi tutarak ele alr.
Ahmed Avni Konukun ifdeleri yn- sbitenin ne kadar
nemli olduu noktasnda Hocazdeyi tamamlayacak unsurlara sahip
olarak gzkmektedir:
Binenaleyh her bir kef shibinin Hakknvcdunun aynasnda mhede ettii sret kendi ztnn ve
hakkatinin, ya'n ayn- sbitesinin, sretidir. u kadar ki bu
grd sret, mahal veya hazret hasebiyle bir vecihden
deimi ve dnm olur. Ya'n kef shibinin grd sret,
kendi ayn- sbitesinin ayn olmakla beraber, o sreti, hangi
mertebede grm ise, o mertebenin gereine gre mhede
eder. Zr o sret, mertebelerin caplarna bal olarak deiir.
Mesel hazart- hamsede baka, hazret-i ervhda baka vehazret-i misl de baka ve hazret-i ehdette baka olur. Fakat
hepsi ayn- sbitesinin sretidir. Ancak mahalle gre deimi
dnm bir hlden baka bir hle gemitir.82
Peki yn- sbite nedir, ne deildir? nce bunu
halletmemiz gerekir. bnl-Arabye gre yn- sbite83 akl- ilahde
ezelden beri vardr. yn- sbite dediimiz ey bu anlamda Haktan
baka birey deildir. yn- sbitenin varlk sahnesine kmas ise ilh
ztn yn- sbitenin tabiatnn gerektirdii harc bir tecellighta zuhr
etmesiyledir. Bu anlamda lem kadmdir, yani Allahn ilminde kadm
81Kift-Tevlt, vr. 10a.82 Ahmed Avni Konuk,Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,st. 2005, I, 237-240.83bnl Arab,Fussul-Hikem , s. 48; smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd Vebnl Arab,Haz. Mustafa Kara, st. 1991, s. 19; Ferid Kam, Vahdet-i Vcd,bnl Arabde Varlk Dncesiiinde, Haz. Mustafa Kara, st. 2005, s. 74-75; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk,
Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 25-26; en-Nablusi,Ariflerin Tevhidi,
Ariflerin Tevhidi, ev. Ekrem Demirli, st. 2003, s. 77-78; K
l
, bnl-Arab, Muhyiddin,DA,XX, 505; Seluk Eraydn, Tasavvuf Ve Tarikatler, stanbul 1994, s. 234-235.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
48/245
48
olmas sebebiyle kadmdir. Bu yzden bnl-Arab Allahn ilminde var
olmas sebebiyle zhir alemde var olan mahluktn zhir lemden nce de
var olduunu dnr. Bu ynyle yn- sbite akl- ilhdeki sret vehller olarak kabl edilir. Akl- ilh veya ilh zt tek olduundan bnl-
Arab bu ynlar bazen mhiyetler bazen de hviyetler olarak
isimlendirir. Mhiyetler olmas varlklarn hakkatlerinin makl sretleri
olmasndan, hviyetler olmas ise bir ve tek olan ilh zttaki taayynler
olmasndandr. bnl-Arab zhir lemde yok olan bu makl varlklara
yn- sbite ismini verir. bnl-Arabye gre nasl dncelerimiz
akl
m
zdan ba
ms
z deilse yn-
sbite de zat-
ilhden ba
ms
zdeildir. Bunlar sbit fakat makl varlklardr. Zhir lemde hakkat
dediimiz eyler ztn ilh isimleri sebebiyle mmknlerin aynnda
taayyn etmesinden baka birey deildir. Yan bizim lem dediimiz ey
ilh isimlerin zerine yansd ve yan- sabitenin tahakkuk ettii aynadan
baka bir ey deildir. Bu durumda ayn- sbite Allahn isimleridir.
Mutlak anlamda yok deildir, varlktan soyutlanm deildir.84 Baka bir
ifadeyle isimlerin ve sfatlarn sretleri olan yn- sbite bir yandan ilh
hakkat dier taraftan da mmkn varlklarn hakkati ve dayand
eydir.85 Mahmud Erol Kl bu duruma u ekilde iret etmektedir:
Ayn- sbite gayb- mutlak halindeki Mutlak vcd ile
lem-i ehdet ve mahss arasnda orta bir meretebede
bulunduundan bir ynyle aktif bir ynyle de pasif (kbil)
konumdadr. lh isimlere nazaran alc (kbil) durumdadrlar.
Tpk bir kllnin bir cz zerindeki hkm gibi isimler de
bunlar zerinde belirleyicidirler ve bu aynlar o ilh isimlerinmuktezalardr. lem-i ehdet veya lem-i mahsse nazaran ise
aktif ve belirleyici konumdadrlar.86
84 Ebul-la Aff, bnl Arabde Ayan- Sabite; Mutezili Dncede Madumat,bnl-Arab Ansna Makaleler, brahim Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 149-150.85smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud vebn Arabi, s. 19.86
Mahmut Erol K
l
,Muhyiddnbnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Marmara niversitesiSosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1995, s. 244.
-
8/22/2019 Hocazade Rasim Ve Eseri
49/245
49
Mmkn varln ilh ilimde sbit olan hakkatlerini ifde
eden yn- sbite mutlak vcdun yedi mertebesi gz nne alndnda
nc mertebeye tekbl eder. Be mertebe ierisinde ise bu taayyn-sn yani ikinci mertebesidir. Bu mertebe vahdetin vahidiyet, hakkat-
Muhammediyyenin hakkat- insniyye hlini ald ve Zt'n sfat ve
isimlerinin cb olan btn kll ve cz' mnlarn detayl olarak bildii
ve birbirinden ayrd makmdr.87 Bu mertebede Cenb- Hak'n ilmi
tafsltl birekilde btn varl iine ald halde, kevn varlklar ne kendi
zt ve sretlerinin, ne de kendilerine benzeyen dier varlklarn urunda
deildirler.
88
Bu mertebedeki varl
klar proje hlindeki varl
klard
r. Onlar
nhenz vctlar yoktur. Zr onlarn vctlar ve farkllklar birtakm ilm
sretlerden ibrettir, ite bu ilm sretler, dier bir ifde ile projeler okluk
lemindeki varlklarn cdna yarayan ilh illetleri tekil ederler. Bu ilm
sretlerin sebebi de btn isim ve sfatlar ztnda toplam olan Cenb-
Haktr.89
lemdeki eynn hakkatleri demek olan bu sretlerden
tek tek her birinin gerek kendi zt gerekse kendi ztnn emsli hakknda
asla biruru yoktur. nk onlarn vctlar ve temeyyzleri ayn deil
ilmdir. Vcdun vahdetini bozarak onu ok ve eitli yapan da essen bu
ilm sretlerdir. Bu sretler zt- ulhiyyetin cd iine sebep tekl eder.
87smail Fenni, Vahdet-i Vcd Vebnl Arab, s. 22; en-Nablusi,Ariflerin Tevhidi, s. 35; Erdem,Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, Ank. 1990, s. 51; Eraydn,Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 224; Tahral, Vahdet-i Vcud ve Glge Varlk, s. 25.88 Tahral, Fussul-Hikemde Tezadlfadeler Ve Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme
Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral
-Seluk Erayd
n, II, st. 2002, s. 29.89 Geri burada akl ve mantk ilkelerine ters bir durum sz konusudur. llet olan Allah, kendi illetiolan illetlinin/malln, yan ilm sretlerin illeti olur; veyhut illet olan ilm sretler, kendilerininilleti olan illetlinin, yan Allah'n cd iinin illeti olur. Halbuki mantk esaslarna gre illet olaneykendi malul iin ma'll olamaz, ite tecelli ilmi akln bu hkmn llet olan ey, kendi mall iinma'll olur hkmyle fesh etmitir. Bunu mertebelere gre syleyecek olursakyle sylenebilir:lk taayyn mertebesi, ikinci taayyn mertebesinin illet ve sebebidir; ikinci taayyn de ma'lldr.Fakat ikinci taayyn mertebesinden sonra gelen mertebelerin zuhru iin, ikinci taayyn illetve ilk taayyn cd ve yaratma iinde ikinci taayynn ma'll olur. Bylece ilk taayyn ve ikincitaayyn birbirini nakz eden, ayn zamanda hem illet ve hem de ma'll olma keyfiyetlerin in ikisin ide kabul etmi olurlar. Konuk,Fussul-Hikem Tercme Ve erhi, I, 14; smail Fenni, Vahdet-iVcd Vebnl Arab, s. 17; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk,Fussul-HikemTercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 16-17; Erdem,Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak
Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, s. 51.