hkkjrh; lektjpuk - inflibnetshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/6/06_chapter...
TRANSCRIPT
8
izdj.k 1 ys
Hkkjrh; lektjpuk 1-1 fganw /keZ
1-1-1 pkrqo.;Z O;oLFkk
1-1-2 tkrhO;oLFkk ¼O;k[;k½
1-2 vuqlwfpr tkr
1-2-1 nfyr lekt ¼O;k[;k½
1-3 MkW-ckcklkgsc vkacsMdjkaps ckS/n
/kekZrhy fopkj
1-4 ckS/n /keZ
1-5 egkjk”Vªkrhy ckS/n yksdkaps izek.k
1-6 iq.ks ftYg;krhy ckS/n yksdkaps izek.k
1-7 MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkaps ;ksxnku
1-8 fganw L=h
1-9 ckS/n L=h
1-10 lkjka’k
9
izdj.k 1 ys Hkkjrh; lektjpuk
izLrkouk
izR;sd ns’kkrhy lekt la?kVuk o R;kaps foHkktu ;k
Lrjhdj.kkps Lo:i R;k ns’kkph HkkSxksfyd ifjfLFkrh
thoukP;k xjtk] lkaLd`frd ijaijk o Lrjhdj.k ,sfrgkfld fo”kersoj
Bjr vlrs- dkj.k ekuo ,dthulh o loZ leku ulrks- Eg.kwup txkr
dks.kR;kgh lektkr dks.kR;k uk dks.kR;k izdkjs fo”kerk
vk<Gwu ;s.ks- LokHkkfod vkgs- ;k fo”kersP;k vk/kkjsp
lektkrhy Lrjhdj.k o foHkktu gksr vlrs vkf.k gs Lrjhdj.k
lkekftd O;oLFkslkBh vko’;d vlrs- dkj.k tj izR;sd O;Drhus
Lor%P;k dqorhizek.ks o cq/nhizek.ks dke dsys rj
egRreQy R;k lektkl feGrs- izR;sd lektkr dkgh fof’k”B
oxkZph xjt vlrs mnk- ckg; o varxZr ‘k=qiklwu lektkps
j{k.k dj.kkjs ‘kkjhfjd lkeF;Z ykHkysY;kaps oxZ o Qk;ns
ok fu;e lektkl ?kkywu ns.kkjk oxZ] vko’;d R;k xjtkaP;k
oLrwps mRiknu dj.kkjk oxZ tUetkr xq.kkaP;k dykoj]
O;Drh dks.kR;kgh oxkZr Lor%P;k dqorhizek.ks lekfo”B
gksow ‘kdrs- ;k lekt oxkZP;k dk;kZuarj lektkl tkLrhr tkLr
ykHk o vkuan izkIr gksow ‘kdrks1-
1-1 fganw /keZ %
dks.krkgh lekt la?kVhr Ogk;pk vlsy rj R;kyk ,[kkns
la?kVu rRo Lohdkjkos ykxrs- oa’k] Hkk”kk] jk”Vª vkf.k
/keZ gh la?kVu rRos txkP;k bfrgklkr fHkUu fHkUu
10
yksdkauh vkJ;ysyh gksrh- Hkkjrh; fganwuh Hkk”kk vkf.k
oa’k gs la?kVu rRo u lk/krk /keZ gs izeq[k la?kVu rRo
ekU; dsys vkf.k R;kps ikyu dj.ks vfuok;Z vlsp gksrs-
lqlaLd`r izKklaiUu vlk ,d lekt Hkkjrkr vkyk vkf.k
fLFkj >kyk ;k lektkyk vk;Z ;k ukokus vksG[kys tkr vls-
vk;Z ;s.;k vxksnj Hkkjr vkslkM izns’k uOgrk- euq”;kP;k
ckcrhr Hkkjrke/;s R;kosGsl nzfoM vlwu okuj jk{kl b-
tekrh ygku ygku iqatdk d:u okLrO;kl gksR;k- vk;kZaP;k
;s.;kus vk;kZae/;s vkf.k ;k tekrhe/;s izkjaHkh ?ku?kksj
la?k”kZ >kyk ijarw vk;kZaP;k vkdze.kkiq<s ;k tekrhpk
fVdkok ykxyk ukgh vkf.k vk;kZauk fLFkjrk vkyh2-
;K gk vk;kZaP;k LFkkuh /keZ gksrk- vk;kZauh
;KlaLd`rh tso<;k izns’kkr iljoyh rso<;k Hkwehyk vk;kZorZ
Eg.kw ykxys- vkiY;k Hkwfefo”k;h tkToY; vfHkeku]
ijLijkafo”k;h mRdV vkReh;rk vkf.k R;kaP;k laj{k.kklkBh
vkRecfynku dj.;kph fl/nrk ;k frUgh xks”Vh osn okM%e;kr
jk”Vªfu”Bk Eg.kwu fo’kn dsY;k vkgsr3-
oSfnd dkGh jkT;i/nrh dqVqacklkj[kh gksrh vk;Z
yksd fganwLFkkukr olkgr d:u jkgw ykxys rsOgk R;kaP;kr
dks.kR;kgh izdkjpk Hksn uOgrk dh o.kZO;oLFkk uOgrh-
ngk ikp dqVqacs ,dtqVhus t’kh jkgrkr- r’kkp izdkjs
vk;kZaph ‘ksdMks dqVqacs iatkckr izFke ,dtqVhus olkgr
d:u jkgr gksrh- tlt’kk vk;kZaP;k olkgrh ok<r xsY;k r’kk
izek.kkr la?k”kkZps izlax okjaokj gksow ykxY;kus
11
R;krwu o.kZO;oLFkspk izlkj gksow ykxyk- o.kZO;oLFkk
Eg.kts fganw lekt O;oLFksph ,dsdkGh vko’;d ekuyh
xsysyh O;oLFkk gks;- lektkP;k LokLF;klkBh oSfnd
n`”V;kauh ekuoh thoukr prqZfo|k iq:”kkFkZ] lkekftd
LokLF; ,sfgd vkf.k ikjykSfdd mRd”kZ lk/kkok Eg.kwu
fufeZysyh xq.k/kekZf/k”Bhr LFkwy lektO;oLFkk ;kp
cjkscj T;kaps vkbZ cki fganw vlrhy rks fganw]
fganwLFkkukr T;kapk tUe >kyk rks fganw] tks fganw
dk;nk ekurks rks fganw4 v’kk dkgh O;k[;k fo}kukauh
fganwP;k ckcrhr lkafxrysY;k vlY;kus R;krwu
o.kZO;oLFkk egRokph ekuyh-
o.kZ %&
o.kZ Eg.kts jax] lektkrhy eq[;r% pkj foHkkxkrhy
oxkZlkBh ;kpk okij dj.;kr vkyk- R;keqGs o.kZ Eg.kts lekt
O;oLFksr varHkZwr izfrek vl.kkjk o.kZ/keZ o.kZ gk jax
vkf.k /kekZoj vk/kkjysyk vkgs5- _Xosnke/khy vusd
lqDrke/;s o.kZ gk jax vkf.k mtG ;klkBh okij.;kr vkyk
R;kpizek.ks _Xosnkrhy dkgh ‘yksdke/;s T;k yksdkaP;k
Ropspk jax xMn vkf.k mtG vkgs v’kk xVk’kh lacaf/kr
lkafxrysyh vkgs6- ;ko:u o.kZ Eg.kts jax ;kaP;k’kh lkE;
vlY;kps fnlwu ;srs- lektO;oLFks o.kkZyk egRokps LFkku
vlY;kps fnlrs-
12
o.kZ fuekZ.k gks.;klkBh R;k dkGkph lektO;oLFkk
egRokph Bjyh gksrh- dkj.k nsorkalkBh lqDrs xk.kkjk]
;KklkBh d`R;s dj.kkjk vkf.k jktkyk ekxZn’kZu dj.kkjk vlk ,d
oxZ gksrk- rj ;q/ns dj.kkjk ohj iq:”kkapk nwljk ,d oxZ
gksrk- ;k oxkZpk mYys[k czEg vkf.k {k= ‘kCnkauh
dsysyk vk<Grks- ;k nksu oxkZps ijLijka’kh vR;ar lgdk;Z
gksrs- ;k nksu oxkZO;frfjDr ts yksd f’kYyd jkfgys R;kapk
mYys[k ^fo’k* Eg.kts izKk ;k ‘kCnkus dsyk vkgs- rkRi;Z
vk;Z lektkr gGwgGw czkEg.k] {kf=;] oS’; vls rhu oxZ
fuekZ.k >kys- izFker% ;k rhu o.kkZr foHkkxysyk gk lekt
gksrk- i.k dkykarjkus vk;Z mRrjkrhy fujfujkGs yksd ;k
lektk’kh ,d:i gksow ykxys R;keqGs uO;kus vk;Z lektkr
lekfo”B >kysY;k ;k yksdkapk ,d Lora= oxZ fuekZ.k >kyk
R;kykp ‘kqnz vls uko fnys xsys7- ;kuqlkj lektO;oLFkk pkj
o.kkZe/;s foHkkxyh xsyh vkf.k ;krwup pkrqo.;Z lekt
O;oLFkk vkdkjc/n gksr xsyh- ;k pkj o.kkZP;k jaxlaxrhe/;s
vls fnlrs dh izR;sd o.kkZpk jax osxGk vlwu R;kps rs
oSf’k”V vlY;kus o.kZO;oLFkk lektke/;s egRokph ekuyh
xsyh ;k pkj o.kkZr czkEg.k ika<jk vkgs- {kf=; yky oS’;
fioGk vkf.k ‘kqnz dkGk8 vls o.kkZps jax vlwu ;k vk/kkjkoj
lekt O;oLFkk vk/kkjysyh gksrh ;kp lekt O;oLFksyk
pkrqoZ.;Z O;oLFkk Eg.kwu ekU;rk gksrh-
1-1-1 pkrqoZ.;Z O;oLFkk %&
13
_Xosnkrhy iq:”k lqDrkr lekt iq:”kkps ldkjkRed o.kZu
vlwu rs ‘kfjjkP;k vo;okaP;k xq.k/kekZizek.ks rRdkyhu
lektkl vko’;d vlysY;k fo|k ¼eq[k½ j{k.k ¼ckgw½ mRiknu
¼ekaM;k½ vkf.k lsok ¼ik;½ vls lekt fodklkyk gkrHkkj
yko.kkjs oxZ dze’k% czkEg.k] {kf=; oS’; vkf.k ‘kqnz gs ;k
lekt iq:”kkps pkj vo;okaiklwu fuekZ.k >kys vkgsr vls
o.kZu dsys tkrs- iq:”k tj lektkpk izfrd ekuyk rj gs pkj o.kZ
R;kP;k pkj vo;ok}kjs fuekZ.k >kys- vls izfrdkRed o.kZu
dsysys vk<Grs- euq”;kP;k ‘kfjjkrhy izR;sd vo;okl
T;kizek.ks egRokps LFkku vkgs- R;kpizek.ks lektkr
izR;sd o.kkZl leku LFkku vkgs- T;kizek.ks ,[kkn;k
vo;okph mis{kk o gkuh >kyh rj ‘kjhj fod`r gksrs
R;kpizek.ks lektkrhy dks.kR;kgh o.kkZl gkuh iksgksp.ks
Eg.kts LokLF; fVdfo.ks dBh.k vlY;kus izR;sd o.kZ
vkivkiY;k ifjus egRoiw.kZ vkgs Eg.kwu lokZaps LFkku
R;k R;k tkxh egRoiw.kZ vkgs9-
1-1-2 tkrh O;oLFkk %&
tkr gk Hkkjrh; lektO;oLFkspk ,d izeq[k ?kVd vkgs-
Hkkjrh; lektkr ygku ygku xks”Vhiklwu ekSfyd fopkjki;Zar
vk<G.kkÚ;k fofo/krsps eqG tkrh gsp vkgs- tkrh laLFkk
dsOgk o d’kh vfLrRokr vkyh ;kcn~ny fopkjoarke/;s ,d er
ukgh- iwohZP;k ekul’kkL=KkaP;k ers fganq lektkph
tkrhae/;s th foHkkx.kh >kyh rh fujfujkGs yksd fujfujkGs
/kans d: ykxY;keqGs >kyh vlkoh- dkghaP;k ers] Hkkjrh;
14
tkrhO;oLFkk o mPPkfuPp LFkku Bj.kkjh tkrhph pkj
o.kkZrhy foHkkx.kh oa’k ‘kq/n Bso.;kps ts iz;Ru dsys-
R;koj vk/kkjysyh gksrh-
tkr ;k ‘kCnkyk baxzthr dkLV ¼Caste½ vls EgVys
tkrs- dkLV gk ‘kCn iksrqZxht ‘kCnkrhy dkLVk ¼Casta½
gks;- dkLV ;kpk vFkZ tkr oa’k gks;- Eg.kts pkaxY;k
dqVqackrhy O;Drh10
;kp izek.ks yWVhu Hkk”ksrhy
dkLVw ¼Castu½ ;kps :ikarj dkLV ¼Caste½ vlwu Eg.kts
‘kq/n11
vlk vFkZ fnlwu ;srks- Hkkjrh; lekt fdaok
O;oLFkslkBh jDr ‘kq/nhlkBh okijyk tkrks-
tkr gk ‘kCn dlk cuyk gs ikfgys rj tkrhHksnkps Lo:i
fnlwu ;srs- laLd`r e/khy tkrh ;k ‘kCnkps rs ejkBh :i vlwu
tUe&tUe.ks] tUe ?ks.ks ;kps HkwrdkGkrhy :i Eg.kts
tUeysys vls gksrs- ;ko:u tkrh ;k ‘kCnkpk vFkZ ,dkp xVkr
tUeysY;kapk leqg vlk gksrks12
R;keqGs tkr ;k ‘kCnkyk
egRo izkIr >kys vlwu tkrh Eg.kts tUe Eg.kwu oa’kkoG
vlkgh vFkZ ;krwu r;kj gksrks-
tkrh O;oLFkk gh dqG iajijsr fLFkjoysyh lkekftd
dekZph o O;olk;kph okV.kh gs tkrhHksnkps ,d egRokps
dkj.k vkgs- lektthou O;ofLFkr fjrhus pkyo.;kdfjrk lkekftd
dekZph okV.kh gksr vlrs fdaok R;k&R;k O;olk;kaP;k
xVkauk ekU;rk izkIr gksr vlrs- vlk lekt’kkL=akpk ,d loZ
lkekU; fl/nkaUr vkgs- dekZph ok O;olk;kph okV.kh gksr
vlrkuk R;k R;k dekZph dkS’kY; T;k lkekftd xVkr vlrkr] rks
15
xV vkiyh thohdk R;k dekZrwu fuekZ.k djrks- Eg.kwu
dekZyk fpdVwu jgkrks vkf.k ;krwup iq<s tkrh O;oLFkk
vkdkjkyk ;sr vlrs- Hkkjrh; lektO;oLFksr tkrhO;oLFkk
egRoiw.kZ ekuyh tkrs- R;keqGs eWDloscj ;k
fopkjoarkus HkkjrkP;k Hkwehojhy ifo= la?kVu gs tUekoj
vk/kkjhr vkgs vls lakfxrys13
rj Hkkjrh; lekt O;oLFksr tkr
eksBh izHkkoh ekuyh xsyh- fganqe/;s tUegh tkrhph
[kw.k gksr tks O;Drh tkrhpk lHkkln rks fganq gks;- vkf.k
;ke/;s tks ukgh rks fganw ukgh14
- Hkkjrh; lekt jpuse/;s
tkrhyk mPPk LFkku gksrs- ;kojp lkekftd jpuk fLFkjkoyh-
fganq /kekZps laLdkj lokZaoj >kys vlY;kus deZokn]
iqutZUe] vafre lR;] czEgdYiuk] eqDrh] vR;alaLdkj vkf.k
tkrh/keZ bR;knhpk pkaxykp izHkko fuekZ.k >kyk gksrk-
;k /keZRokpk vk/kkj ?ksÅup tkrh laLFksph mHkkj.kh
>kyh vkf.k ;kp rRokapk Lohdkj d:u R;kP;krwu fuekZ.k
gks.kkjh lkekftd fo”kerk] lkekftd vU;k; vkf.k lkekftd Js.kh
;kapsgh Lora«ki.ks leFkZu gksr xsys] vkf.k rh tUefl/n
ekuyh xsyh- ;krwu tkrh&tkrhrhy fo”kerk ijkdksVhyk xsyh-
tkrheqGs euq”;kaph fdaer xq.kako:u u Bjrk rh tkrho:u B:
ykxyh- dkekph foHkkx.kh u gksrk- dke dj.;kph dk;e
Lo:ikph foHkkx.kh >kyh- tkrho:u /kank o /kan;ko:u tkr
vksG[k.;kpk iz?kkr iMyk- ;keqGs tkrh&tkrhaps Lora= xV
fuekZ.k gksÅu ,d tkr nqlÚ;k tkrhiklwu vyx o Lora= jkgw
ykxyh15
-
16
v’kk izdkjP;k tkrh; i/nrhP;k lektjpuseqGs ,dk
O;Drhus nqlÚ;k O;Drh’kh dls okxkos ;kph f’kdou u feGrk
,d tkrhus nqlÚ;k tkrh’kh dls okxkos] dks.krs fu;e vkf.k
ca/kus ikGkohr gs Bjys xsys- ‘ksoVh R;kPkk vlk ijh.kke
>kyk dh fof’k”B tkrhl fof’k”B :<h ijaijk vkpkj i/nrh fuekZ.k
>kyh- /keZxzaFkkr ofj”B tkrhuh dks.krs gDd vf/kdkj
miHkksxkos vkf.k okijkosr gsgh Li”V dj.;kr vkys- R;kr
dfu”B tkrhuh ofj”B tkrhaph lsok djkoh vls Li”V ueqn dj.;kr
vkys16
- ;kuqlkj tkrhph O;k[;k jpuk iq<hy izek.ks dj.;kr
vkyh-
bjkorh dosZ %& ;kaP;k ers tkr gh dkgh FkksMs viokn
oxGrk ,d varfoZokgh xV vlrks gk xV ,dk Hkkf”kd izns’kkr
iljysyk vlrks varfoZokgh i/nrhps ikyu vkf.k ,dk Hkkf”kd
izns’kkr flehr vlrks- ;keqGs tkrhps lHkkln ijLijka’kh
HkkfodkaP;k fdaok lks;jhdkP;k ukR;kus lacf/kr vlrkr-
R;kP;keqGs tkr Eg.kts ukrsokbZdkapk leqg gks;17
-
pkLdZ dqys %& tsOgk ,d oxZ iw.kZr oa’kkoj vk/kkfjr
vlrks rsOgk R;kyk ,d tkr vls EgVys tkrs18
-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdj %& ;kaP;k ers fganw
lektkph eqG jpukp tkrh; i/nrhoj vk/kkjsysyh vkgs- tkr gh
ek.klkP;k lkekftd] jktfd; vkf.k vkfFkZd thoukoj fu;=a.k
Bsors- eUkq”;kph fdaer fdaok Js”BRo xq.kkaoj fdaok
d`rhoj voyacwu ulwu rs tkrhoj o tUekoj voyacwu Bsoys
17
tkrs- tkrh; i/nrheqGs dkekP;k foHkkx.kh ,soth
dkexkjkaph o eUkq”;kph dk;e Lo:ikph foHkkx.kh >kyh19
-
tkrh ;k ‘kCnkpk vFkZ T;k iq:”k L=h xVkr vkilkr fookg
gksrkr i.k ckgsjP;kar gksr ukgh- R;k xVkyk tkrh vls
Eg.krkr20
-
1-2 vuqlwphr tkr %&
Hkkjrh; lekt gk vusd tkrh&tekrhr foHkkxysyk
vlY;kus ijaijsizek.ks R;kaph jpuk ,[kkn;k marjMh izek.ks
vkgs- Hkkjrke/;s vk/kqfudhdj.kkph lq:okr >kY;koj gs fp=
cnyw ykxys- fczVh’kkaP;k jktoVhe/;s f’k{k.kkps njokts
lokZauk [kqys >kys- ijaijkxr O;olk; Vkdwu uohu O;olk;
dj.;kph eksdGhd feGkY;kus lkekftd lq/kkj.ksrwu lerk o
Lokra«;kph uoh eqY;s lekt /kqfj.kkauh Lohdkjyh vkf.k
yksd’kkghP;k LFkkiusrwu ;k ifjorZukP;k izdzh;sl izk/kkU;
ykHkys-
vLi`’; fMizsLM vkf.k R;kuarj gfjtu Eg.kwu vksG[kyk
tk.kkjk oxZ vuqlwfpr tkrh Eg.kwu vksG[kw ykxyk- b-l-
1928 lk;eu dfe’kus vuqlwfpr tkrh izFke laKk okijyh- Hkkjr
ljdkj dk;nk 1935 e/;s ifgY;kankp vuqlwfpr tkrh gh laKk
okij.;kr vkyh21
- vuqlwfpr tkrhr izkeq[;kus vLi`’; gksr22
;kuqlkj fczVh’kkauk vLi`’; ekuY;k xsysY;k oxkZpk lekos’k
vuqlqfpr tkrhr dsyk vkf.k R;kuqlkj vuqlqfpr tkrhph ifgyh
vf/kd`r ;knh izdkf’kr dj.;kr vkyh- Lokra«;kiwohZph
vLi`````````````’;rk ukgh’kh dj.;kpk iz;Ru d:u
18
vLi```````````````````````’;rk fueqZyukus osx ?ksryk gksrk-
;kpcjkscj Hkkjrkyk Lokra«; feG.;kph nkV ‘kD;rk vlY;kus
HkkjrkP;k lafo/kku fufeZrhps dk;Z pkyw gksrs- vLi`’;kaps
usr`Ro dj.kkjs MkW- ckcklkgsc vkacsMdj gs lafo/kku
lferhrhy izHkkoh lHkkln gksrs- tsOgk lafo/kku r;kj dj.;kps
dk;Z pkyw gksrs- R;kposGsl lafo/kku lferh b-l- 1935
izek.ks vuqlwfpr tkrh gh laKk okijhr vls-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdj lafo/kku elqnk lferhps
v/;{k gksrs- R;kaP;k v/;{krs[kkyh Hkkjrh; lafo/kkukpk
elwnk r;kj dj.;kr vkyk- Hkkjrh; lafo/kkuke/;s dye 341 vkf.k
366 ;ke/;s vuqlwfpr tkrhps LFkku fuf’pr dj.;kr vkys vkgs-
Hkkjrh; jkT;?kVusP;k dye 341 e/;s vuqlwfpr tkrh
;kckcr rjrwn dj.;kr vkyh ;kuqlkj 341 ¼1½ ¼2½ %
1½ jk”Vªirhyk ¼dks.kR;kgh jkT;kP;k fdaok
jkT;{ks=kP;k½ ckcrhr vkf.k rs jkT; vlsy rj R;kP;k
jkT;ikykP;k ¼fopkj ?ksrY;kuarj½ tkfgj vf/klwpus}kjs
R;k jkT;kr ¼fdaok izdj.k ijRos la?k jkT;{ks=kr½ ;k
lafo/kkukP;k iz;kstukFkZ vuqlwfpr tkrh ekuY;k
tkrhy- R;k tkrh oa’k fdaok tutkrh vFkok tkrh oa’k
fdaok tutkrh ;kaps Hkkx fdaok R;krhy xV fofufnZ”B
djrk ;srhy-
2½ lalnsyk dk;|k}kjs dks.krhgh tkr oa’k fdaok tutkrh
;kapk Hkkx fdaok R;krhy xV [kaM ¼1½ [kkyh
dk<ysY;k vf/klwpusr fofufnZ”B dsysY;k vuqlwfpr
19
tkrhpk lwfpr lekfo”B djrk ;sbZy fdaok rh e/kwu
oxG.;kr ;sbZy i.k mDr [kaMk[kkyh dk<ysY;k
vf/klwpusyk uarjP;k dks.kR;kgh vf/klwpus}kjk
iwohZ oDrkuqlkj vlsy R;krwu vU;Fkk Qjd dsyk
tk.kkj ukgh23
-
;kpcjkscj Hkkjrh; jkT;?kVusP;k dye 366 e/;s
vuqlwfpr tkrh ;kaph O;k[;kgh Li”V dj.;kr vkyh vkgs
rh ;kizek.ks %&
dye 366 ¼24½ vuqlwfpr tkrh ;kapk vFkZ ;k
lafo/kkukP;k iz;kstukFkZ vuqPNsn 341 [kkyh
vuqlwfpr tkrh vlY;kps ekuys xsys vkgs- v’kh tkr
oa’k fdaok tutkrh vFkok v’kk tkrhps oa’kkps fdaok
tutkrhps Hkkx vFkok R;krhy xV vlk vkgs24
-
;kizek.ks vuqlwfpr tkrh laca/kh Li”V Lo:ikr
O;k[;k dj.;kr vkyh- Hkkjr ljdkj dk;nk 1935 ;k
dk;|kUo;s vuqlwfpr tkrh gh laKk izFker% okijyh
vkf.k Lokra«;ksRrj dkGke/;s gh Hkkjrh;
jkT;?kVusus ;kp laKspk Lohdkj dsyk-
vuqlwfpr tkrh gh laKk okij.;kiwohZ iapek] ifjgk]
vR;at] pkaMkG] vNqr] tkrh cfg”d`r] fMLizsM Dykl]
gfjtu b-25
laKkauh vLi`’; lektkph vksG[k gksrh-
vuqlwfpr tkrh Eg.kts ,dsdkGps vLi`’;
o.kkZJeO;oLFksus ,dk eksB;k leqgkyk fofo/k dkj.k
ijaijkauh vLi`’; ?kks”khr dsys- R;kus lk/kslq/ks
20
ekuoh though tx.ks v’kD; d:u Vkdys gkrs- Kku] eku]
lRrk] laiRrh] laLd`rh vkf.k loZLo ;kaP;kiklwu nwj
BsoY;kus R;kph fLFkrh lekt cfg”d`r >kyh vkf.k ;kp
?kVuseqGs lektke/;s ufou oxZ fuekZ.k >kyk rks
Eg.kts ^^nfyr** gks;-
1-2-1 nfyr ;k ‘kCnkph O;k[;k
nfyr ‘kCnkpk ifrr iMysyk vkf.k nhunqcGk vlk vFkZ
bFks eqGhp vfHkizsr ukgh rj ;k ns’kkrhy lekt
O;oLFkse/kwu gk ‘kCn fuekZ.k >kyk vkgs- lkekftd
vkfFkZd ‘kS{kf.kd vkf.k jktdh; v’kk {ks=kaiklwu ,[kknk
lekt ekxkl jkfgY;kus R;kaph t’kh vourh gksr vlrs- r’kkp
izdkjph vourh o.kZO;oLFksrwu r;kj >kysY;k lektkph
fdaok o.kkZph >kysyh gksrh- ifj.kkeh lekt O;oLFksP;k
pkSdVh ckgsjps thou tx.;kl Hkkx iMys vkf.k lokZafx.k
v/kksxrhdMs okVpky lq: >kyh-
nfyr ‘kCn ejkBh] fganh] xqtjkrh vkf.k vusd Hkkjrh;
Hkk”kkae/kwu okijyk tkrks- nfyr Eg.kts ‘kqnz nqcGk
vkf.k nfjnzh O;Drh gks;26
-
pqjMysys] rqMoysys vkf.k mis{khr o.kZ vlkgh
nfyrkpk vFkZ fnlwu ;srks27
- ;kpizek.ks lektkrhy ‘kksf”kr
vlkgh nfyr letyk tkrks28
- ;kpcjkscj nkcysyk] gydh tkr29
]
vlkgh nfyrkpk vFkZ fnlwu ;srks- R;kpizek.ks fganwe/khy
rs ‘kqnz T;kauk vU; tkrhizek.ks lekt vf/kdkj izkIr ukgh30
-
vlk nfyr vFkZ letyk tkrks-
21
nfyr gk lekt O;oLFksP;k ek/;ekrwu fuekZ.k >kysyk
‘kCn vlwu rGkxkGkrhy lekt cfg”d`r] nqcZy ekxklysyk]
‘kksf”kr fiMhr v’kk izdkjph voLFkk vlysY;k
lektO;oLFkse/kwu fuekZ.k >kysyk vkgs- nfyr gk ‘kCn
izFke egkRek Qqys ;kauh 19 O;k ‘krdke/;s okijkr
vk.kyk31
R;kpizek.ks b- l- 1930 e/;s fMLizsM Dykl rQsZ
iq.;krwu izdkf’kr gks.kkÚ;k orZeku i=kr nfyr ca/kw ¼nfyr
fe=½ vlk mYys[k vls- MkW- ckcklkgsc vkacsMdj vkiY;k
ejkBh Hkk”k.kkae/;s nfyr gk ‘kCn okijhr vlr32
-
nfyr ¼HkXu½ gk ‘kCn uohu ukgh- lad`r n’kZu b-l-
1930 e/;s ^^fMLizsM Dykl** lkBh faganh vkf.k ejkBh
Hkk”kkarj gks;- fczVh’k ;klkBh vkrkph vuqlwfpr tkrh gh
laKk okijhr vls R;kizek.ks b- l- 1948 e/;s MkW- ckcklkgsc
vkacsMdjkauh33
fyfgysY;k ^n vuVpscy* ;k xzaFkkr
MkW- vkacsMdj czksdu eWu ph fuoM djrkr nfyrkaps
baxzthrhy Hkk”kkarj gks;34
-
nfyr vusd izdkjs vksG[kyk tkrks- tkrhckg; tkrh
cfg”d`r] fMLizsM Dykl] vLi`’; vkf.k vuqlwfpr tkrh35
;k
ukokus vksG[k.;kr vkyk-
;k nfyr oxkZP;k yksdkauh ckS/n /keZ Lohdkjyk rj ;k
ns’kkyk uohu thou ykHksy vkf.k rks vkiyh tyn xrhus izxrh
djhy- ;k mn~ns’kkus MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh
1956 e/;s ckS/n /kekZpk Lohdkj dsyk-
22
gs /kekZarj Eg.kts vk/kqfud Hkkjrkr lq: >kysys ,d
uos ioZ gksrs- ckS/n /keZ uhfroj vf/kf”Br vkgs rlsp cq/n
gk ekxZnkrk vkgs- cq/nkus vkiY;kdMs ekxZn’kZd
Hkwfedk iRdjyh cq/nkpk /keZ Eg.kts uhrh ! ckS/n /kekZr
nsokph tkxk uhrhus ?ksryh vkgs- /keZ ;k ‘kCnkpk
dzkarhdkjd vFkZ cq/nkus fopkjkFkZ ekaMyk36
-
1-3 MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkaps ckS/n /kekZojhy
fopkj %&
1- lektkP;k LFkS;kZyk fucZa/kkpk fdaok uhrhpk vk/kkj
ikfgts- ;kiSdh dks.kR;kgh ,dkP;k vHkkoh lekt
[kk=hus jlrGkyk tkbZy-
2- tj /keZ pkyw jgko;kpk vlyk rj rks cq/nh izkek.;oknh
vlyk ikfgts- foKku gs cq/nh izkek.;oknkps nqljs uko
vkgs-
3- /kekZus dsoG furhph lafgrk cu.ks gs dkgh /kekZps
loZLo ukgh- /kekZP;k uSfrd lafgrsus Lokra«; lerk fu
ca/kwrk ;k eqyHkwr rRokauk ekU;rk fnyh ikfgts-
4- /kekZus nkfjnz;kyk ifo= ekurk dkek u;s fdaok R;kyk
mnkRr Lo:i nsrk dkek u;s-
vkacsMdjkaP;k ers ;k loZ vis{kk ckS/n /keZ
iw.kZ djrks Eg.kwu izpfyr loZ /kekZae/;s txkr
/kekZpk Lohdkj djkok vlk ,dp /keZ vkgs- rks Eg.kts
ckS/n /keZ37
-
23
1-4 ckS/n /keZ %&
ckS/n /kekZpk mn; gks.;klkBh izkphu dkGkrhy
o.kZO;oLFkk egRokph Bjyh- dkj.k mRrj Hkkjrkr pkj
o.kkZaph vk;kZauh rj iw.kZ LFkkiuk dsyh gksrhp rh
o.kZO;oLFkk toG toG tUefl/n ekuyh tkr vls- brdsp uOgs
rj czkEg.k vkf.k {kf=; ;k nksUgh tkrh MksbZtM >kY;k
vlwu R;kaP;k ijLij opZLoklkBh rhoz raVk pkyw gksrk-
v’kk ;k dkGkr fganwLFkkukrhy dfiy okLrw ;k ,dk uxjkP;k
‘kkD; ;k mioukps lq;Zoa’kh; {kf=; dqy gksrs- v’kk {kf=;
dqGkr xkSre cq/nkapk tUe f[k-iw- 563 e/;s >kyk- ,d
vfHktkr vkf.k gq’kkj Eg.kwu cq/nkaph x.kuk gksr vls-
cq/nkps dqy {kf=; vlY;kus {kf=; ijaijsrp ok<yk38
-
cq/n Lor% {kf=; vlY;kus {kf=; o.kkZyk Js”B ekuhr
i.k vls vlys rjh ;k lektkrwu QqVwu fu?k.;kl nksu egRokph
dkj.ks fo’ks”k ekuyh tkrkr- ,d rj oSfnd iaFkkrhy fgalk o
nqljs tqU;k /kekZrhy tkrhHksn f’kok; deZBkapk p<sy
dekZfHkeku o vki.k gsp dk; rs eks{kkl tkÅ gh Hkkoukgh
cq/nkyk phM vk.k.;kl dkj.k >kyh ;k nksu dkj.kkeqGs
cq/nkus Lor%pk /keZ LFkkiu dsyk-
ekjkpk ijkHko d:u /keZekxZ ‘kks/kwu dk<Y;koj
cks/khlRo cq/n >kyk] ;sFkwu iq<s T;kyk lacq/n rFkkxr]
lqxr] /keZjkt] ekjkftr] ftr b- laKk ykorkr- R;kus gk ekxZ
o;kP;k 36O;k o”khZ ‘kks/kwu dk<yk vkf.k R;krqup cks/k
izkIr lk/kd cq/n vls ekuysys vkgs- Hkxoku cq/nkus
24
izorhZr dsysY;k /kekZyk ckS/n vls Eg.krkr39
- txkrY;k
eksB;k /kekZr ;k /kekZph x.kuk gksrs-
Hkkjrke/;s ns[khy MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh
dsysY;k /keZdzkarhuarj cq/nhLV yksdkaph la[;k gh
izR;sd n’kdkr ok<rp xsysyh vkgs- 1961 e/;s cqf/nLV
yksdkaps izek.k gs ,dw.k yksdla[;sP;k 0-74% gksrs
uarj rs ok<r tkÅu 2001 e/;s rs 0-77 brds >kysys vkgs38
-
;k vuq”kaxkus egkjk”Vªkrhy cq/nhLV yksdkaph la[;k
iq<hy rDR;kuqlkj nk[kfork ;srs-
1-5 egkjk”Vªkrhy cq/nhLV yksdkaps izek.k
izLrqr rDR;ke/;s egkjk”Vªkph ,dw.k yksdla[;k] vuqlwfpr
yksdla[;k vkf.k cqf/nLV yksdkaph yksdla[;k vkf.k
R;kaP;kr gks.kkjs cny ;kps lknjhdj.k dsysys vkgs-
Year
of
Censu
s
Total
Population
of
Maharasht
ra
%
Varientat
ion in the
decade in
General
Schedul
ed caste
populat
ion
% to
total
populati
on
%
Varientatio
n in the
decade
Budhist
populati
on
%
total
popu
latio
n
%
Varient
ation in
the
decade
2001 96878627 22.57 9881656 10.21 12.83 5838710 6.00 15.83
1991 78937187 25.73 8757842 11.00 95.92 5040785 6.39 25.47
1981 62784171 24.54 4479863 7.50 78.03 3946149 6.28 20.89
1971 50412255 27.45 3025761 6.00 35.87 3264223 6.48 17.02
1961 39553718 23.60 2226914 5.63 -44.39 2789501 7.05 112063.
29
1951 32002564 19.27 4003000 12.5 - 2487 - -
Source : Census of India (2001), The first Report on Religion Data
25
vuqlwfpr tkrhps izek.k o rlsp ;k vuqlwfpr tkrhe/;s
cq/nhLV yksdkaps izek.k fdrh vkgs ;kaph vkdMsokjh
n’kZfoysyh vkgs ;ko:u vls fnlrs dh] 1961 uarj
egkjk”Vªkrhy ckS/nhLV yksdkaps izek.k gs ok<rp
xsysys vkgs- ;kaps laiw.kZ Js; MkW- ckcklkgsc
vkacsMdjkaukp tkrs- R;kauh dsysY;k /keZdzkarheqGs
egkjk”Vªkrhy vuqlwfpr tkrhe/;s brj tkrhais{kk ckS/nhLV
yksdkaps izek.k gs lokZr tkLr vkgs-
1-6 iq.ks ftYg;krhy cq/nhLV yksdkaps izek.k
%&
Name
of the
Distric
t
Total
Populatio
n
Year Census Total
populati
on of
Budhist
% Total
populati
on
Total
populati
on of
S.C.
%
Total
popul
ation
Poona 23255 2001 321948 4.45 761898 10.53
5532532 1991 266002 4.81 631063 11.41
4164470 1981 215132 5.17 313797 7.54
3178029 1971 160980 5.06 175402 5.52
2466880 1961 128150 4.59 121237 4.91
1950976 1951 95 3.82 201911 10.35
Source : Census of India (2001), The first Report on Religion Data
ojhy rDR;kr egkjk”Vªkrhy iq.ks ftYg;krhy ,dw.k
yksdla[;k vuqlwfpr tkrh vkf.k cq/nhLV yksdla[;k ;kps
izek.k ‘krokjhe/;s ns[khy nk[kfoysys vkgs-
ojhy rDR;kr 1951 uarj 1981 i;Zar cq/nhLV
yksdkaps izek.k izR;sd n’kdkr ok<rp xsY;kps fnlrs ijarw
2001 e/;s rs deh >kY;kps fnlrs ijarw vuqlwfpr tkrhrhy brj
26
tkrhae/;s gs izek.k fuE;kgwu tkLr vlY;kps fnlrs Eg.ktsp
iq.;ke/;s ns[khy cq/nhLV yksdkaps izek.k gs tkLr vkgs-
1-7 MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkaps ;ksxnku
¼1899&1956½ % egkRek Qqys] foB~By jketh f’kans
bR;knhauh vLi`’; lektkP;k m/nkjklkBh eksBs iz;Ru dsys-
‘kkgw egkjktkauhgh vLi`’;kaP;k pGoGhl ikBhack fnyk
gksrk- ijarw vLi`’; lektkps ,deq[kh usr`Ro dj.ks QDr
vkacsMdj ;k vLi`’; tkrhr tUeysY;k usR;kl ‘kD; >kys- izFke
eqacbZ fo|kihBkrwu inoh laiknu dsY;kuarj vkacsMdj
vesfjdk o baXyaMe/;s mPpf’k{k.k ?ks.;kl xsys o rsFkhy
izfl/n fo|kihBkaP;k loksZPp inO;k laiknu d:u rs Hkkjrkr
ijrys rsOgk Hkkjrh; lektdkj.k o jktdkj.k ,dk fof’k”B VII;koj
vkys gksrs- vLi`’; lektkl dks.krsgh jktdh; o lkekftd LFkku
uOgrs- jktdkj.kkoj mPp tkrhps opZLo gksrs- ejkBk o brj
tkrhauh vkiyh jktdh; pGoG lq: dsyh gksrh-
vkacsMdjkauh ;k ifjfLFkrhpk vH;kl d:u vkiY;k vLi`’;
cka/kokaP;k lkekftd o jktdh; gDdklkBh >xM.;kps eukseu
Bjfoys o 1920 iklwu vLi`’;kaps la?kVu dj.;kl o R;kaP;k
tkx`rhl lq:okr dsyh- vLi`’;kae/;s vkiY;k gDdkph tk.kho
Ogkoh lokZauk R;kaps Eg.k.ks letkos Eg.kwu
vkacsMdjkauk eqduk;d ¼1920½ cfg”d`r Hkkjr ¼1927½
gh fu;rdkfyds lq: dsyh- vkiY;k lektkP;k jktdh;
la?kVuklkBh fLFkj jpuk vlkoh Eg.kwu cfg”d`r fgrdkjh.kh
lHkk ¼1924½ Lora= etwj i{k ¼1926½ vkf.k ‘ksM;qYM
27
dkLV QsMjs’ku ¼1942½ ;klkj[;k jktdh; la?kVuk o i{k
LFkkiu dsys- egkM ;sFkhy ponkj rG;koj lR;kxzg dsyk-
1920 uarj >kysY;k xksyest ifj”knkae/;s vLi`’;kaps
izfrfu/kh Eg.kwu rs gtj jkfgys- vLi`’;kauk Lora= ernkj la?k
feGkosr ;ko:u egkRek xka/kh’kh erHksn >kys o ‘ksoVh
iq.ks ;sFks djkj d:u xka/kha’kh R;kauk le>ksrk djkok
ykxyk- v’kk izdkjs iz;Ru d:ugh fganw /kekZe/;s dkghp
Qjd iMr ukgh gs R;kaP;k y{kkr vkys o R;kauh /kekZpk
R;kx djko;kpk Bjoyk- 1935 e/;s ;soys ;sFks vLi`’;kaph th
ifj”kn >kyh rsFks R;kauh eh ^^fganw Eg.kwu tUekyk
vkyks vlyks rjh fganw Eg.kwu ej.kkj ukgh**] gh
dzkarhdkjd /kDdknk;d ?kks”k.kk dsyh- rsOgkiklwu
R;kapk /kekZarjkpk fopkj lq: >kyk o ‘ksoVh 1954 e/;s
vkacsMdjkauh ukxiwj ;sFks vkiY;k yk[kks vuq;k;kaleosr
ckS/n /kekZph fn{kk ?ksryh ;k /kekZarjkeqGs yk[kks
vLi`’;kauh ckS/n /keZ fLodkjyk- vkacsMdj egkj tkrhps
gksrs R;keqGs /kekZarj dj.kkjkae/;s ;kp tkrhps izek.k
tkLr gksrs-
vkacsMdjkauk Hkkjrh; jkT; ?kVusps f’kYidkj vls
EgVys tkrs dkj.k rs ?kVuk lferhP;k elwnk lferhps 1947
e/;s v/;{k >kys- R;kaP;k lferhus ?kVuspk ifgyk elwnk r;kj
dsyk o ?kVuk lferhr R;koj ppkZ gksowu varhe ?kVuk r;kj
>kyh- 1956 e/;s vkacsMdjkapk e`R;w >kyk R;kuarj
28
R;kaP;k rksyeksykpk o izfrHkspk usrk vLi`’; lektkyk
ykHkyk ukgh40
-
1-8 fganw L=h
fL=;kauk T;k lektkr lekurspk lUekukpk o izfr”Bspk
ntkZ o LFkku vlrs- rks lqlaLd`r lekt vlrks- fganwLFkkukr
ekr`lRrkd dqVqaci/nrh gksrh rsOgk fL=;kauk lkekftd
izfr”Bk o lUeku gksrk- dkGkP;k vks?kkr ekr`lRrkd
i/nrhpk yksi gksowu iq:”k iz/kku dqVqac O;oLFkk
vfLrRokr vkyh vkf.k fL=;kauk lektkr dfu”B ntkZ izkIr
>kyk- egkHkkjr dkGkr fL=;kauk oS’; vkf.k ‘kqnzkizek.ksp
okjkaxrh izkIr d:u ?ks.;kpk vf/kdkj gksrk- rks gh iqUgk
Le`rhdkGkr gGwgGw dk<wu ?ks.;kr vkyk- is’kokbZr
L=h;kauk miHkksX; oLrqais{kk osxGs LFkku uOgrs-
fL=;kauk iq:”kkaizek.ks eu cq/nh bPNk vkdka{kk vlrkr gs
‘kkL=kizek.ks iq:”kkaukgh ekU; uOgrs- ?kjkrhy
nkxnkfxus laiRrh o ‘kksHksP;k oLrqizek.ksp L=h ns[khy
izn’kZuh; mi;qDr o laj{k.kh; vkgs- rh vcyk vkgs Eg.kwu
iq:”kkusp frps laj{k.k djkos- ijarq fL=;kus Lokra=o`Rrhus
jkgw u;s41
-
Le`frxa/k gsp jkT;O;oLFkk vkf.k lektO;oLFkk
pkyfo.;kps lafo/kku gksrs- izR;sd ofj”B tkrhauh
fL=;kalkBh dBksj fucZa/k dsys gksrs- fL=;kaoj tso<s tkLr
vkf.k dBksj fucZa/k rso<h R;k tkrhph dqVqackph izfr”Bk
o [kkunkuhi.kk tkLr vls ekuys tkr gksrs-
29
ifrozrk] ckyfookg] iqufoZokgcanh] ds’koiu] lrh ;k
vekuq”k o dzqj] izFkk] :< >kY;k gksR;k] fL=;kauh
iMn~;kr jgkos iq:”kkaleksj ;sow u;s] eksB;kus glw cksyw
u;s] ikn=k.ks ?kkywu iq:”kkleksj tkow u;s- rls dsY;kus
e;kZnk Hkax gksrks- lektkr iqjk.kkrhy jk/kk&d`”.kkps eqd
ukrs ekU; gksrs- xzaFkkrwu ekrk Eg.kwu L=h;kapk
xkSjo dsyk] nsork o x`gy{eh Eg.kwu mnkRrhdj.k dsys i.k
O;ogkjkr ek= ekrk] Hkfxuh lgpfj.kh] l[kh fiz;lh gs ukrs
vekU; d:u R;kaph foVacuk o NG dsyk] R;keqGs
fL=;kauk izR;{kkr nklh] Hkksxnklh] ?kjdke dj.kkjh
gqdweh eksydjh.k ;k ifydMsp lUekukps LFkku d/kh izkIr
gksow ‘kdys ukgh-
is’kokbZr fL=;kapk cktkj Hkjr vls- nkl&nklh fod.;kph
o fodr ?ks.;kph m?kM izFkk gksrh- ljnkj tgkxhjnkj nklh
fodr ?ksowu is’kos] ljnkj o ukrsokbZdkauk HksV nsr vlr-
iq.;kr cgqrsd Jhear x`gLFkkaP;k ?kjh ysdokGs
dqGach.kh o xqyke vlr f’kok; dlfc.kh iksjh fodr vlr42
-
ckyfookgkph izFkk vlY;keqGs lkB o”kkZpk tjBgh
vkB&ngk o”kkZP;k dksoG;k ckfyds’kh fookg dj.;klkBh
cksgY;koj p<r vls- nq”dkG] jksxjkbZ ;q/n v’kk vkiRrhr
fu/ku >kys rj fryk ?kjP;kaps f’kO;k’kki ,sdr i’kqizek.ks
nklhps thou txkos ykxs- iq:”kkauk fdrhgh fookg dj.;kph
/keZ’kkL=kph ijokuxh gksrh- ek= fL=;kauk xsysys
lkSHkkX; iqUgk izkIr dj.;kpk vf/kdkj uOgrk-
30
iqufoZokgcanh dj.;kekxs iq:”kiz/kku O;oLFksps erych
vFkZ’kkL= nMysys fnlrs- fo/kosus dk;e ?kjkr jkfgys dh]
foukekscnyk nklh dk;e Lo:ikr feGr vls- R;kauk iqjsls vUu
o oL= u nsrk fdrhgh o dlyhgh dkes d:u ?ksrk ;sr vls-
i’kqizek.ks ekj>ksM djrk ;sr vls izlaxh dkekXuhgh ‘kkar
d:u ?ksrk ;sr vls- v’kk etcqj fL=;k vkRegR;k djhr fdaok
rhFkkZP;k fBdk.kh tkowu ckGar gksowu vHkZds frFkkZr
Qsdr o frFksp os’;k O;olk; djhr43
-
lfrph pky ds’koiukph izFkk ;k izFkkgh R;k dkGkr
izpfyr gksR;k] fL=;k czkEg.k vlksr dh] ‘kqnzkrh’kqnz
tkrhrhy vlksr R;kaps thou] d”V] NG] foVacuk] voeku
;kauh f’kxksf’kx Hkjysys gksrs- /kekZarjkP;k
?kks”k.ksuarj ckcklkgsckauh tsOgk fujfujkG;k /kekZapk
rkSyfud vH;kl lq: dsyk rsOgk fganw /keZ’kkL=kauh
fL=;kaoj dsysY;k vU;k;kph R;kauk tk.kho >kyh-
osndkGkr fL=;kauk iq:”kkaP;k cjkscjhpk ntkZ gksrk- loZ
{ks=kr R;kauk leku vf/kdkj o ekukps LFkku gksrs- ijarw
euqP;k dkGkr gh ifjfLFkrh cnyyh- fL=;kaps loZ vf/kdkj
euqus dk<wu ?ksrys- ^^pwy vkf.k eqy** brdsp R;kaps
dk;Z{ks= flfer dsys xsys ;kf’kok; fL=yk lairhP;k
f’k{k.kkP;k vf/kdkjkiklwu oafpr Bsoys- ,dw.kp L=h
Lokra«;koj euqus laiw.kZ ca/kus yknyh gGwgGw
fL=;kaP;k vourhyk lq:okr >kyh44
-
31
gh ifjfLFkrh cny.;klkBh o fL=;kauk leku gDd izkIr
d:u ns.;klkBh ckcklkgsckauh ,d elwnk r;kj dsyk- rksp
^^fganw dksM chy** Eg.kwu vksG[kys tkrks- ;k fcykus
ikjaikfjd cgqiRuhoj canh ?kkryh fL=yk ;ksX; dkj.kklkBh
?kVLQksVkpk o uoÚ;kiklwu osxGs jkg.;kpk vf/kdkj fnyk-
eqykaP;k cjkscjhus eqyhauk ekyeRrspk okjlk fnyk45
-
1-9 ckS/n L=h
loZlkekU; Hkkjrh; L=h;kapk fopkj dsY;kuarj vls
fnlwu ;srs dh] Hkkjrh; lektkps Lrjhdj.k QDr vkfFkZd
fud”kkaoj gksr ukgh rj nqnSZOkkus R;kaP;k tkrhpkgh
fopkj dsyk tkrks- R;kauk dks.kR;kgh ljdkjh loyrhapk
Qk;nk feGok;pk vlsy rj R;kauk vkiY;k tkrhpk ukefunsZ”k
djkokp ykxrks- vkt lekt lajpusrhy fuEur Lrjkl vuqlwphr ok
nfyr v’kh laKk vkgs- T;kauk oSfnd dkGkr ‘kqnz ;k
ukokus vksG[kys tkrs- MkW- jke’kj.k ;kaP;k ers
vFkZosnkP;k izkjaHkh ‘kqnz ;k ‘kCnkph mRiRrh
‘kqdz$nz g;k nksu o.kkZus cuyh vlwu T;kpk vFkZ nq%[k
fufeZrh vlk vkgs- rj iqjk.k okMe;kr ‘kqnzkph fufeZrh ‘kqp
Eg.kts nq%[kh gks.ks o bdMs frdMs HkVd.ks ok fucZy
fuLrst vlk vkgs46
- rlsp vusd fBdk.kh ‘kqnzk,soth nklh gk
‘kCn okijyk xsyk vlwu ‘kqnz o nklh gs ‘kCn lekukFkhZ
okijys tkr vlkosr47
- g;krwu ‘kqnz L=hps oSfnd dkGkrhy
dkegh ‘kqnz iq:”kkizek.ksp lsok gsp vlkos-
32
‘kqnz iq:”kkaP;k Hkk;kZaps thou rls gkyk[khpsp
gksr R;kauhgh mPpo.khZ;kaP;k ?kjh ?kjxqrh dkes djkoh
ykxrp f’kok; R;kaP;k tkrhl fpdVysyk O;olk; iq:”kkaizek.ks
R;kaukgh djkok ykxsp- R;kizek.ks ‘kqnz iq:”kkl nkl vls
lacks/kr ek= ;k nkl vkf.k nklh ;kapk vFkZ xqyke uls48
-
?kjdkekcjkscjp ‘kqnz L=hl ‘ksretqjh] jLrs >kM.ks
eSyk MksD;ko:u okgwu us.ks esysyh tukojs vks<qu
xkokckgsj us.ks b- dkes iq:”kkaizek.ks djkoh ykxrp-
oSfnd dkGkr ‘kqnz iq:”k lsosO;frfjDr ‘ksrhgh djr o
dkght.k ‘ksretqjhgh djhr ts Lor%ph ‘ksrh djr R;kauk
Eg.kts ‘ksrekydkl dj |kos ykxs] R;kauk dj Hkjrk u vkY;kl
R;kaP;k eqykckGkauk o fL=;kauk ‘ksr ekydkdMs vktUe
dkegh djkos ykxs R;kauk d`”khnkl Eg.kr Eg.kts
mPpo.khZ; L=h lkj[ks frps thou dsoG pqy vkf.k eqy
g;kaP;k’khp QDr cka/khy uOgrs- rj vkfFkZd tckcnkjhgh
frpsoj gksrh- dkSVhY;kus rj vlk fu;ep ?kkyqu fnyk gksrk
dh] ‘ksrh o i’kqikyu dj.kkÚ;k ‘kqnz iq:”kkaP;k dk;kZph
tckcnkjgh R;kaP;k fL=;koj vkgs49
- lkjka’k L=hyk irhcjkscj
‘ksrkojgh jkckos ykxs f’kok; Lor%P;k ?kjdkekcjkscj
‘ksrekydkP;k ?kjh ‘ksretqjhgh djkoh ykxs-
ckS/n dkGkr ek= fL=;kaP;k LFkkukr [kqip Qjd
iMyk- ckS/n dkGkr L=h;kauhgh la?kkr izos’k feGowu
izfr”Bk feGfoyh vkRefo’okl o mUurh vkRelkr dsyh- mnk
% xkSreh lqtkrk ek= cq/n dkGkr feGkysys gs Lora=
33
LFkku euqus /kkfeZd dk;|kr tk-pd ca/kus fygwu u”V
dsys- R;keqGs v/;;ukph la/kh ek= loZp fL=;kaph xsyh o
‘kqnz fL=;k vKkukcjkscjp nkfjnz;klgh cGh tkÅ ykxY;k
R;keqGs R;kaps LFkku ‘kqnzkgwu’kqnz g;k ikrGhoj
xsys- nfyr lektkrhy ok ‘kqnz fL=;kauk tjh mPp o.khZ;
fL=;kaizek.ks lrh o fo/kok fookg canh lkj[;k :<hauk cGh
tkos ykxys ulys rjh cyqr ekx.ks] nsonklhpk izdkj] vaxkr
;s.ks] yXulekjaHkkrhy :<h ijaijk b- lkj[;k va/kJ/nkauk cGh
tkos ykxys vkgs50
-
gGwgGw lektkoj baxztkaP;k ik’pkR; laLd`rhpk
izHkko iMw ykxyk o mPp lektkrhy lqf’kf{kr o fopkjoar
yksdkauh va/kJ/nk vMk.khi.kk ;k cn~ny fopkj dj.;kl lq:okr
dsyh- xksjs fczVh’k yksd vLi`’;rk oxSjs ekur ulY;kus
vusd ‘kqnz fL=;k R;kaP;k ?kjkrhy gydhlydh dkes o eqys
lkaHkkG.ks b- dkes djhr v’kkp ,dk xksÚ;k lkgsckdMs
dke dj.kkÚ;k lxq.kkckbZ leosr vkysY;k iksjD;k T;ksrhyk
g;k uO;k lq/kkj.kkoknh ftoukps egRo dGys gsp rs
vLi`’;ks/nkj dj.kkjs uh L=h f’k{k.kkl pky.kk ns.kkjs egku
vk| lektlsod egkRek T;ksrhck Qqys gksrs51
- xksÚ;k
fe’kuÚ;kauh eqyhaP;klkBh ‘kkGk lq: dsY;k rjh lukruh
yksdkapk R;kauk Qkjlk ikBhack feGkyk ukgh- Eg.kwu
Li`’; fganwP;k fojks/kkl u tqekurk b-l- 1848 lkyh
QqY;kauh izFke eqyhalkBh cq/kokj isBsr ‘kkGk lq: dsyh-
rj R;kP;k ikBksikB b-l- 1848 rs 52 ;k o”kkZP;k dkGkr
34
vLi`’p eqys o eqyh ;kaP;klkBh fujfujkG;k xkokrwu o
egkjk”Vªkrwu ‘kkGk lq: dsY;k52
-
Qqys nkaiR;kauh lekt fopkjkP;k ewG xkH;kykp gkr
?kkywu ,dw.k L=hl lUeku cgky dsys- ‘kkfjjhd d”Vkph
dkes djrkp vLi`’; L=hgh cnyR;k dkGkizek.ks f’k{k.kkP;k
macjB;koj mHkh jkfgyh- folkO;k ‘krdkP;k lq:okrhl tkr
iapk;rhus fryk uoÚ;kl lksMfpV~Bh ns.;kps] iqufoZokg
dj.;kps o ikV yko.;kpk vf/kdkj iqUgk fnyk- brj Li`’;
fL=;kaP;k rqyusr frps dkSVqafcd LFkku ux.; uOgrs-
rjhgh L=h&iq:”k laca/kkrhy uSfrdrsP;k vf/kdkjkpk iz’u
nqyZf{kyk tkr uls53
-
nfyr fL=;kaP;k ifjorZukpk vR;ar izHkkoh vfo”dkj
MkW- vkacsMdjkaP;k pGoGhrwu fnlwu vkyk R;kr
iq:”kkacjkscj L=h;kaukgh lgHkkxh dj.;kr vkys- R;kosGh
MkW- vkacsMdjkauh R;kauk uoh n`”Vh fnyh o uO;k
txkps Hkku Bso.;kcnny vkOgku dsys54
-
uqLkR;k pGoGhus lekt lq/kkjr ukgh rj ?kVusrhy
gDd o dk;ns g;kaP;k vk/kkjs lekt lq/kkj.ksl pkyuk feGsy
gs R;kauh vksG[kys R;klkBh tUeHkj >Vys o Lora=
HkkjrkP;k ?kVusr g;k fof’k”V lektkl vuqdwy v’kk dkgh
?kVdkapk lekos’k dsyk- brdsp uOgs rj T;k lektkr
L=h;kaph vogsyuk gksrs R;k /kekZpk Lor% R;kx dsyk o
lektkl djko;kl ykowu uockS/n lektkph chts jksoyh-
35
vktph nfyr L=h th lgt] LokfHkekuh vkf.k vU;k;kpk
izfrdkj dj.;klkBh lTt >kysyh fnlrs- R;kaps ,deso dkj.k
Lokra«;iqoZ dkGkr nfyr L=h iq:”kkauh o dk;ZdR;kaZuh
th ftokikM ijkdk”Vk dsyh gs vkgs- vktph nfyr L=h dkyP;k
nfyr L=hP;k [kka|koj mHkh vkgs-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdj o R;kaP;k vuq;k;kauh
nfyr L=h ;kauk f’k{k.k ?ks.;kl izo`Rr dsyss] o tj L=h oxkZr
tkx`rh >kyh rj R;k vLi`’; lektkr Qkj eksBh izxrh ?kMow
‘kdrkr vls okjaokj vkiY;k Hkk”k.kkrwu ys[kukrwu lkafxrys-
R;kp izek.ks L=h;kauh fdrh izek.kkr izxrh dsyh ;ko:u eh
nfyr lektkP;k izxrhps eksteki djrks55
- vls R;kauh vkOgku
dsys- lk/kkj.kr% Li`’; o vLi`’; L=hl ,dk osGh f’k{k.kkph
la/kh izkIr >kyh- rjh vkfFkZd ok lkekftd lqfLFkrheqGs
Li`’; L=h ftrD;k >ikV;kus f’k{khr gksÅ ‘kdrs] r’kh izxrh
vLi`’; L=h d: ‘kdyh ukgh- ek= ;kaP;k ‘kS{kf.kd izdzh;sr
ekax o pkaHkkj tkrhrhy L=h;kais{kk rqyusr ckS/n f’k{khr
L=h;kaph la[;k usgehp tkLr vkgs-
vktph nfyr L=h dkgh izek.kkr f’kdyh vkgs-
R;kpizek.ks Lor%yk f’kdrk vkys ukgh rjh Lor%P;k
eqykckGkauk rjh fuf’pr f’k{k.k |kos ,o<h tkx`drrk
rhP;ke/;s fuekZ.k >kyh vkgs- uksdjhP;k fufeRrkus
vuqlwfpr tkrhP;k fL=;kauk brj tkrh; fL=;kaizek.ks LoPNrk]
iks”kk[kkrhy VkiVhi vkf.k jkg.khekukr cny dsyk-
36
R;kP;ke/;s ^^,d fof’k”B e/;eoxZ o czkEg.khdj.k gksÅ
ykxys**] vls n;k iokj ;kaps er vkgs56
-
ek= iwohZP;k nfyr L=h;kais{kk fo’ks”kr% lqf’kf{kr
L=hl thou la?k”kkZl deh izek.kkr rksaM |kos ykxY;kus
R;kauk R;kaP;k Lotkrh; cka/kokP;k thoukrhy
laa?k”kkZph tk.k dnkfpr gksr ulkoh vls okVrs- ek= MkW-
‘kadjjko [kjkr ;kaP;k ;k laca/khpk fopkj dkghlk osxGk
vkgs- R;kaP;k ers vkt ts nfyr L=hps :i vki.kkl fnlrs rs
czkEg.khdj.k ok e/;eoxhZ;kaps izfrd ulwu lkekftd ifjorZu
gksr vkgs o R;kaP;k LFkkukrgh ifjorZu gksr vkgs- loZ
lektkcjkscj ;k lektkusgh uohu eqY;kapk Lohdkj dsyk
vkgs- lekt fodkl izfdz;sr uohu eqY;kapk Lohdkj djrkuk
fnlrks- R;krwup ,d uolekt fuekZ.k gksrks vlk uolket
vuqlwfpr tkrhe/;sgh cuyk57
-
1-10 lkjka’k %
cq/n ;k laLFkkidkus vkiY;k /kekZP;k vk/kkjs cgqtu
lektkP;k Hkk”ksr vkiY;k /keZRokpk izlkj d:u v/;kRed
mUurhph nkjs loZ tkrh/kekZP;k yksdkauk [kwys dsyh
vkf.k vLi`’; tkrhP;k yksdkaukgh vkiY;k /kekZph fn{kk
nsowu brjkaP;k cjkscjhus fHk{kw la?kkr lkehy d:u
?ksrys- dkgh dkG ;k /kekZpk izlkj >kyk vkf.k
tkrhlaLFksP;k ladqphr i.kkyk R;keqGs vkGkgh clyk-
ek= o.kZO;oLFksph ikus&eqGs [k.kwu dk<.;kr gk
/keZ ;’kLoh >kyk ukgh- eqlyekuh vkdze.kkP;k dkGkr
37
Hkkjrkrhy ‘kgjh vkf.k xzkeh.k thoukr ts cny >kys R;k
vuq”kaxkus bLyke] ckS/n] tSu v’kk loZp /kekZauh
izpkjkyk lq:okr dsyh- fo’ks”kr% 11O;k ‘krdkuarj ckS/n
tSu /kekZrhy mnkjeroknkapk okjlk iq<s pkyfo.kkjs
HkDrhiaFk mn;kl vkys- ijes’ojkaph vki.k lkjs ysdjs vkgksr
R;kyk vki.k loZt.k lkj[ksp vkgksr- ijes’oj HkkoHkDrhP;k
fueZG var%dj.k o ‘kq/n ikfo«;kpk Hkqdsyk vlrks- bR;knh
ikjekfFkZd f’kdo.kheqGs ‘kqnzkaP;k vk/;kfRed
mRd”kkZpk ekxZ R;kauh eksdGk dsyk- ijarw lk/kq
larkph gh pGoG /kkfeZd {ks=kiqjrhp e;kZfnr gksrh-
tUefl/n tkrh O;oLFksoj R;krwu fuekZ.k gks.kkÚ;k Hk;kud
fo”kersoj R;kauh vk?kkr dsys ukgh- myV fganw/kekZrhy
deZoknkpk R;kaP;koj tcjnLr izHkko gksrk- R;keqGs
fganw lektkiklwu vyx jkgwup vLi`’;kauk R;kapk
vkReks/nkj dj.;kph okV eksdGh jkghy- fganw /kekZP;k
pkSdVhyk /kDdk clyk ukgh- Hkkjrh; lektkpk ik;k xkao
vkf.k tkr dk;e jkfgyh- ijarw ;k fganw /kekZus fL=;kauk
brdh dBksj fu;e o ca/kus yknyh dh] L=h o ‘kqnz gs leku
ekuys tkow ykxys- ;ke/;s fL=yk egRo nsowu egkRek
Qqys ;kauh fL=;kaP;k m/nkjklkBh ‘kkGk dk<wu vkiys
dk;Z lq: dsys- [kkl d:u ekax o egkj tkrhP;k fL=;kalkBh
‘kkGk lq: dsyh- ifrozrk] ckyfookg] iqufoZokg canh]
ds’koiu] lrh bR;knh :<h ijaijke/;s L=h HkjMyh tkr gksrh-
fL=;kauk gl.;kpk] eksB;kus cksy.;kpk vf/kdkj uOgrk]
fL=ps vfLrRo dsoG pqy vkf.k eqy ,o<sp gksrs- ;kgwugh
38
okbZV fLFkrh vLi`’; fL=ph gksrh- fryk ?kjkrhy dkekcjkscj
irhcjkscj ckgsjgh dke djkos ykxs] f’kok; iksVkpk iz’u
Eg.kwu mPpo.khZ;kaph ?kjh dkes djkoh ykxyh- rlsp
vLi`’; L=h Eg.kwu mPpo.khZ;kaps ns[khy fu;e ikGkos
ykxys- rlsp dsoG L=h Eg.kwu ?kjkrhy ca/kus ;keqGs
vLi`’; L=hps thou vf/kdp gkyk[khps gksrs-
;k fL=;kaP;k gkyk[khP;k iz’ukapk vH;kl d:u Qqys
nkaiR; o MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh fL=P;k
fodklklkBh [kÚ;k vFkkZus iz;Ru dsys- Qqys nkaiR;kauh
‘kkGk dk<Y;k R;keqGs fL=l f’k{k.kkpk vf/kdkj feGkyk-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh fganw dksMfcyklkj[ks
‘kL= oki:u lekurspk vf/kdkj fnyk- R;keqGs ckS/n L=h
f’kdyh o f’kdwu Lor%ph izxrh dsyh-
lanHkZ lqph
1) Dr. Babasaheb Ambedkar (1970), “Who are the shudras”
published by Dinkar Sakruikar & Thucker and company Ltd.
Page No. -18
2) Kenneth W. Morgen (1953), “The religion of Hindu”
The Ronald press company, Page No :-16
3) Ibid, page No. 17
4) Ibid, page No. 22
5) K.P. Bahadur, “A History of Indian Civilisation Vol. 1
Publication New Delhi, P.No. :- 25
39
6) ia-egknso ‘kkL=h tks’kh ¼1976½] ^^Hkkjrh;
laLd`rh dksu&6**] Hkkjrh; laLd`rh dks’k
eaMG iq.ks] iku ua-&3
7) r=So] iku ua- 5]
8) Dr. Babasaheb Ambedkar (1970)
Op cit page No.-18
9) Govind Das (1908) “Hinduism and India” London & Benares
Theosophical Publishing New, P.No. :- 154
10) J.H. Hutton (1951) “Caste in India” Oxford University press,
London P. NO. 147
11) K.L. Mukhopadhyay 2002, Origin and growth of caste in India
Vo. 1, Kalpaz Publication, New Delhi.
12) ukenso OgVdj ¼1962½ Hkkjrkrhy tkrhHksn o
R;koj mik;] ;’kJh izdk’ku] dksYgkiwj] ikua-
87
13) Andre Beteille (1969) Caste: Old and News Asia publishing
House Bombay P. No. 31
14) Ibid, page no. 34
15) Ibid, page no. 35
16) I.S.S. Omalley (1974) Indian Caste Customs Vikas publishing
house and Ltd. (Indian), P.No. 19
17) izk- ;’koar lqear] MkW- nRrk=; iqaMs
¼1988½ egkjk”Vªkrhy tkrh laLFkkfo”k;d
fopkj] izfrek izdk’ku iq.ks]
40
ik-ua- 256
18) fLerk ‘kekZ ¼1987½] lekt’kkL= ds fl/nkar] l:i
vWUM lUl esjB] iku ua- 25
19) ‘kadjjko [kjkr ¼2004½] vLi`’;kapk eqDrh
laxzke] banzk;.kh lkfgR; izdk’ku iq.ks] iku ua-
3
20) fo-u- dkdklkgsc cjcs ¼1948½] ekuo/keZ
fofopu
egkjk”Vª gfjtu lsod la?k /kqGs] iku- ua- 111
21) Joseph Benjamim (1989), “Schedules Castes in India Politics &
Society, Ess. Ess. publication New Delhi, P.No. – 11
22) Ibid] P.No. – 11
23) Hkkjrkps lafo/kku ¼1983½] ¼Hkkjr
ljdkj&fo/kh U;k; o daiuh dk;Z ea=ky;½]
egkjk”Vª jkT;kP;k Hkk”k.k lapkyuk}kjs
vuqoknhr vkf.k lapkyd eqnz.k o ys[ku
lkexzh egkjk”Vª jkT; ;kaP;k}kjs Hkkjr ljdkjP;k
orhus eqfnzr o izdkf’kr-] ikua ua- 106-
24) r=So] iku ua- 121
25) Ghanshyam Shah (2001) “Dalit identity and politics”
Saga Publication New Delhi P.No. 195
26) Ibid, Page No. 221
41
27) n-g- vXuhgks=h ¼1984½] vfHkuo
ejkBh&ejkBh ‘kCndks’k&3] fOgul izdk’ku
iq.ks
28) ifjey ‘kCndks’k ¼ejkBh&baxzth&fganh½
29) MkW- iz-ua- tks’kh ¼1982½] vkn’kZ ejkBh
‘kCndks’k
fonHkZ ejkBokMk cqd daiuh] iq.ks] ik-ua-
513
30) dkfynk iznkl jkt oYyHk ¼2003½] c`gr fganh
dks’k
KkueaMy fy- okjk.klh jkeuoeh laor] iku ua-
613
31) /kuat; dhj ¼1966½] MkW- ckcklkgsc
vkacsMdj
ikWI;qyj izdk’ku izk-fy-]iku ua- 865
32) r=So] iku ua- 466
33) egknso ‘kkL=h tks’kh ¼1970½] ^^Hkkjrh;
laLd`rh dks”k & 6**] Hkkjrh; laLd`rh dks’k
eaMG iq.ks] ikua- & 3
34) Census of India (2001), The first Report on Religion Data
42
35) ‘kadjjko [kjkr&2006] MkW- ckcklkgsc
vkacsMdjkaps /kekZarj] banzk;.kh lkfgR;
izdk’ku] iq.ks] iku ua- 72
36) /kuat; dhj&1966] MkW- ckcklkgsc vkacsMdj]
ikWI;qjy izdk’ku izk-fy-]iku ua- 463
37) fo-ok-ckiV&1935] ckS/nn’kZu lkj] czEgfo|k
xzaFkekyk
iku ua- 11
38) Dr. B. R. Ambedkar, 2007, Bauddha and his Dhamma, Popular
Publication, Mumbai, Page No. 83.
39) r=So
40) larks”k nkLrkus] ^^ egkjk”Vª 2011**] nkLrkus
jkepanz vkf.k da- iq.ks 30] iku ua- 31
41) ljkst dkacGs ¼1999½] euqLe`rh fL=;k] MkW-
vkacsMdj
lkfo=hckbZ Qqys izdk’ku] iku ua- 74
42) MkW- ‘kekZ jke’kj.k ¼1979½] ^^‘kqnzks dk
izkfpu bfrgkl
vuqla/kku ifj”kn] U;w fnYyh] iku ua- 23
43) xa-jk-lkus ¼1930½] Hkkjr o”kkZpk /kkfeZd
bfrgkl
43
egkjk”Vª lkfgR; lsod xzaFkekyk iq.ks] ikua
ua- 45
44) /kekZuan dkslach ¼1910½] ^^cq/n /keZ vkf.k
la?k**
fu.kZ; lkxj Nki[kkuk eqacbZ] iku ua- & 16
45) r=So] iku ua- & 17
46) ‘kksHkk Hkkxor] 1980] ^^nfyr iq:”kkP;k
vkRepfj=krhy loZ izfrek**] ¼vko`Rrh izFke½]
L=h ok.kh izdk’ku iq.ks&30
iku ua- 17
47) r=So] iku ua- & 18
48) Jherh iokj mfeZyk o ewu feuk{kh ¼1981½]
^^vkEgh bfrgkl ?kMfoyk**] L=h izdk’k
eqacbZ] iku ua- 1@2
49) r=So] iku ua- & 4
50) fyckaGs ‘kj.k dqekj ¼1981½] ^^nfyr lkfgR;**
¼xaxk/kj ikurko.ks½] izpkj izdk’ku dksYgkiwj]
iku ua- & 104
51) r=So] iku ua- & 102
52) MkgkV] /kujkt 1990] Qqys vkacsMdjh pGoG]
izes; izdk’ku ukxiwj] iku ua & 20
44
53) r=So] iku ua- 22
54) jkolkgsc dlcs ¼1983½] nfyr pGoGhph
okVpky
ds’ko xksjs Lekjd VªLV eqacbZ] iku ua- 83
55) r=So] iku ua- 85
56) n;k iokj vkf.k brj laiknd ¼1993½] ^^MkW-
ckcklkgsc vkacsMdj xkSjoxzaFk**] egkjk”Vª
jkT; lkfgR; vkf.k laLd`rh eaMG] iku ua- 180
57) ‘kadjjko [kjkr ¼1978½] izsj.kk vkf.k izo`Rrh
¼vko`Rrh ifgyh½] bukenkj ca/kw izdk’ku
iq.ks &30] iku ua- 168