(historyczne bitwy 106) bannockburn 1314

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa tel.: 652-27-01 (Dział Wysyłki) infolinia: 0-801-12-03-67 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro @ bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Andrzej Wójcik Korekta: Hanna Śmierzyńska

© Copyright by Jarosław Wojtczak. Warszawa 2003 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003

ISBN 8 3 - 1 1 - 0 9 6 0 5 - 8

http://www.bellona.pl

HISTORYCZNE B I T W Y

JAROSŁAW WOJTCZAK

BANNOCKBURN1314

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2003

WSTĘP

Bitwa stoczona w dniach 23 i 24 czerwca 1314 roku na polach pod Bannockburn, niedaleko miasta Stirling w Szkocji, należy do najważniejszych wydarzeń w dziejach Wysp Brytyjskich. Anglikom przyniosła jedną z największych klęsk w całej historii, Szkotom największe zwycięstwo w dziejach tego kraju, nasuwające skojarzenia z polskim Grunwaldem.

Do roku 1286 Szkocja pozostawała niepodległym królestwem. W niektórych okresach je j królowie popadali w przejściową zależność od królów Anglii, Anglikom nigdy jednak nie udało się podporządkować sobie Szkocji, tak jak to uczynili z Irlandią (1210) i Walią (1284). Sytuacja uległa zmianie w końcu XIII wieku, po śmierci ostatniego prawowitego króla z dynastii władającej Szkocją przez ostatnie ponad dwieście lat. Wykorzys-tując spory o sukcesję wybitny władca Anglii, Edward 11 z dynastii Plantagenetów, zhołdował nowego króla szkockiego Jana Balliola, który, uznawszy go za swojego zwierzchnika, został wasalem monarchy angielskiego. Opór Szkotów przeciw-ko angielskiej dominacji wymusił wkrótce na królu Szkocji odwołanie jego hołdu wasalnego wobec Edwarda II i zawarcie sojuszu obronnego z tradycyjnym wrogiem Anglii — Francją.

Wystąpienie Szkotów przeciwko Anglii położyło kres długiemu okresowi pokoju we wzajemnych stosunkach, kiedy

to pomiędzy obydwoma dworami panowały na ogół przyjazne stosunki (w okresie od 1100 do 1286 roku wojny zajęły w sumie zaledwie dziesięć lat). Początkowo, przy poparciu ze strony wielkich feudałów szkockich, udało się Edwardowi I podbić Szkocję i przyłączyć ja do Anglii, ale już w 1297 roku wybuchło w Szkocji wielkie powstanie chłopów i mieszczan pod wodzą szkockiego bohatera narodowego, Williama Wal-lace'a. Mimo sporadycznych zwycięstw Edwarda 1 nad po-wstańcami i stracenia Wallace'a powstanie przeciągnęło się z przerwami do 1305 roku, kiedy to Szkocja, podobnie jak wcześniej Irlandia i Walia, straciła status odrębnego królestwa i stała się formalnie częścią Anglii.

W takiej właśnie sytuacji dokonał się interesujący proces integracji wywodzących się z różnych ludów mieszkańców Szkocji, którzy powstali przeciwko najeźdźcy i zjednoczyli w jeden naród. Uciążliwości związane z angielską okupacją sprzyjały konsolidowaniu się oporu Szkotów, czego wyrazem był wybuch w 1306 roku powszechnej wojny o niepodległość, w której wzięła udział również szkocka szlachta. Na czele walki wyzwoleńczej stanął przyszły wielki król i kolejny bohater narodowy Szkocji Robert Bruce. Jego determinacja i talenty wojskowe ożywiły nadzieje Szkotów. Wykorzystując śmierć Edwarda I i nieudolne rządy jego następcy Edwarda II, Robert Bruce stopniowo zaczął odbierać Anglikom okupowane ziemie, tłumiąc jednocześnie wewnętrzną opozycję. Do 1313 roku w rękach Anglików pozostały zaledwie trzy zamki, w tym strategiczna twierdza Stirling. Dopiero zagrożenie je j utratą zmusiło Edwarda II do działania. Wiosną 1314 roku król Anglii ruszył na północ na czele ponad 20-tysięcznej armii. Robert Bruce oczekiwał go pod wsią Bannockburn, niedaleko Stirling. W dwudniowej bitwie armia Bruce'a pokonała trzykrotnie liczniejsze wojska Edwarda i „ścięła kwiat angielskiej kawalerii".

Zwycięstwo w polu nie oznaczało automatycznie wywal-czenia niepodległości kraju. Trzeba było czternastu kolejnych

lat walk i działań dyplomatycznych, zanim w 1328 roku Anglia formalnie uznała niepodległość Szkocji. Ale niepod-ległość, którą wywalczyła sobie Szkocja za panowania Roberta Bruce'a okazała się krótkotrwała. Wojny z Anglią i walki wewnętrzne trwały z przerwami ponad czterdzieści kolejnych lat. Dopiero za panowania królów z nowej dynastii Stuartów krucha niepodległość Szkocji została ostatecznie utrzymana i przetrwała oficjalnie przez następne trzy stulecia.

Prawie stuletni okres od 1286 do 1371 roku nazywa się zwykle epoką wojen o niepodległość Szkocji. W rze-czywistości były to wojny o Szkocję, bowiem oprócz walki z angielską okupacją w kraju toczyła się także wojna domowa. W okresie wojen o niepodległość ukształtowana została jedność i narodowa tożsamość Szkotów. Do tego czasu szlachta szkocka, podzielona i niejednorodna na-rodowościowo, pozostawała kosmopolityczna. Bliżsi j e j byli angielscy panowie niż szkockie chłopstwo i miesz-czaństwo. Ostatecznie to bitwa pod Bannockburn przyczyniła się do zmiany poglądów kształtujących postawę szkockiego społeczeństwa. Poczynając od początku XIV wieku ró-żnorodne grupy zaczynają wspólnie manifestować poczucie szkockiej tożsamości narodowej. Stan ten przetrwał w za-sadzie do czasów współczesnych, chociaż w wyniku unii personalnej (1603), a następnie unii realnej (1707). powstało jedno Zjednoczone Królestwo (The United Kingdom), kładące kres istnieniu niezależnego państwa szkockiego.

WALKA O KORONĘ SZKOCJI

W zimny, wietrzny dzień 18 marca 1286 roku król Szkocji Aleksander III zwołał na zamku w Edynburgu posiedzenie Rady Królewskiej. Tematem obrad był los jednego z panów szkockich, przebywającego w niewoli angielskiej. Wśród dochodzących zza okien odgłosów wichury i stuku uderzają-cego o szyby marznącego deszczu, król i członkowie Rady dyskutowali nad sposobami uwolnienia więzionego earla 1. Po późno zakończonych obradach Aleksander i jego doradcy zasiedli do stołu, który królewscy słudzy zastawili misami pełnymi gorących potraw ze świeżych ryb. Ledwie skończyw-szy posiłek, obficie podlany piwem i winem z zamkowych piwnic, Aleksander przerwał biesiadę, dosiadł konia i z przy-bocznym orszakiem opuścił Edynburg. Przyczyna pośpiechu króla była bardzo prozaiczna. Aleksander miał od roku nową, młodą żonę, która czekała teraz na niego w zamku po drugiej stronie lejkowatej zatoki Forth (Firth of Forth). Król pragnął jak najszybciej dotrzeć do Kinghom, gdzie stała ze swym dworem królowa, aby spędzić noc w ciepłym łożu u boku małżonki. Czterdziestopięcioletni jurny monarcha, w którego

1 Earl — na js tarszy ang losask i tytuł f e u d a l n y p r z y s ł u g u j ą c y u r z ę d n i k o m

k r ó l e w s k i m , następnie arys tokratyczny tytuł d z i e d z i c z n y , o d p o w i a d a j ą c y

h r a b i e m u .

żyłach płynęła cząstka gorącej francuskiej krwi, znany był ze swego zamiłowania do kobiet. Jak zanotował współczesny mu kronikarz: „Kiedy naszła go ochota, ani burza, ani powódź, ani skaliste klify nie mogły go powstrzymać przed wizytą

u mężatki, dziewicy lub wdowy, czy to w dzień, czy w nocy". Kiedy królewski orszak dotarł do przystani na południowym

brzegu zatoki, pogoda znacznie się pogorszyła. Wystraszony przewoźnik najpierw odmówił przeprawy, przestrzegając przed wichurą i kłębiącymi się na wodzie lalami, i ustąpił dopiero wobec królewskiej groźby. Nie zrażony szerokością zatoki i szalejącym żywiołem Aleksander wsiadł na chybotliwy prom i po niedługim, choć wielce ryzykownym, rejsie wraz ze swoją świtą dotarł do przeciwległego brzegu. Zadowolony z pokonania groźnej przeszkody król odrzucił propozycję bezpiecznego noclegu w szlacheckim dworze w Burntisland i nie bacząc na zapadające ciemności oraz złą pogodę kazał gnać dalej. Rozgrzany wypitym winem, będąc już oczami wyobraźni w ciepłej małżeńskiej sypialni, Aleksander wy-sforował się przed swą świtę. W ciemnościach na wysokim klifie koło Kinghorn jego koń potknął się na oblodzonych kamieniach i zrzucił rozleniwionego jeźdźca w przepaść łamiąc mu kręgosłup. Zwłoki Aleksandra znaleziono następ-nego dnia na skałach na brzegu zatoczki Pettycur. W miejscu jego śmierci sześćset lat później wzniesiono pomnik z napisem: „Wspaniałemu Aleksandrowi III — ostatniemu z celtyckich królów Szkocji, który zginął w wypadku w pobliżu tego miejsca".

Śmierć Aleksandra III była ostatnią z wielu tragedii, jakie spadły na królewski ród Canmore. która zaowocowała daleko-siężnymi skutkami dla Szkocji. Wydawało się, że panowanie Aleksandra III zakończy się w pełnej chwale. Granice kraju były bezpieczne, sytuacja wewnętrzna w miarę ustabilizowana. Król miał dwóch synów. Aleksandra i Dawida, tak więc kwestia sukcesji wydawała się nie budzić wątpliwości. Nie-szczęścia zaczęły się w 1275 roku, kiedy to w wieku

trzydziestu pięciu lat umarła ukochana żona Aleksandra Małgorzata, najstarsza córka króla Anglii Henryka III. W roku 1281 zmarł młodszy syn króla, ośmioletni Dawid. W styczniu 1284 roku śmierć zabrała po długiej chorobie następcę tronu, osiemnastoletniego Aleksandra. Jedyna córka Aleksandra III, Małgorzata, w 1281 roku poślubiła króla Norwegii Eryka II (1280-1299). Ją też dotknęła rodzinna klątwa. W 1283 roku zmarła podczas porodu córki. Jej córka, nosząca także imię Małgorzata, nazwana przez Szkotów Panienką z Norwegii (Maid of Norway), była jedyną pozostałą przy życiu krewną Aleksandra III w dniu jego śmierci.

Po tragicznej śmierci Aleksandra III powstał problem, kto ma objąć po nim tron Szkocji. Podobne dylematy rozwiązy-wano w historii na różne sposoby, jednak tym razem sukcesja stała się przedmiotem politycznych przetargów. Szkoci nigdy wcześniej nie frymarczyli swoim ironem, teraz jednak nagły zgon króla zmusił ich do pertraktacji z Anglią, która będąc konglomeratem siedmiu dawnych królestw2 uważała zabiegi o tron szkocki za naturalną kontynuację swojej polityki. Po śmierci Aleksandra, gdy zabrakło głowy państwa, a tym samym ośrodka władzy, który dbałby o kierunek wspólnej polityki, pojawili się liczni pretendenci będący zapowiedzią nadciągającego chaosu. Zwołana do Scone Rada Królewska złożona z jedenastu biskupów, trzynastu earlów i dwudziestu pięciu baronów uznała, że prawo dziedziczenia przysługuje małej Małgorzacie. Dziewczynka miała zaledwie trzy lata, gdy na je j czole spoczęła prastara korona Szkocji.

2 Z całego szeregu drobnych, początkowo niezależnych państewek, które powstały w okresie podboju Brytanii celtyckiej przez Angtosasów, w końcu VI xv. utxvorzylo się siedem większych królestw: Kent. Wessex. Sussex. Essex. Hast Anglia. Mercja i Northumberland. Okres ich istnienia i wzajemnych walk nazywa się heptarchią (siedem państw). Od początku IX w. kierowniczą rolę przejął Wessex — królestwo „zachodnich Sasów" w poludniowo--zachodniej części kraju, które uzależniło od siebie wszystkie pozostałe królestwa. Za panowania króla Wesseksu Egberta w 829 r. cały kraj zjednoczył się w jedno państwo, przybierając nazwę Anglii.

Gdy korona Szkocji przypadła trzyletniej dziewczynce mieszkającej z dala od swych poddanych, na dworze obcego monarchy, który sam miał zaledwie szesnaście lat. Rada Królewska powołała rade regencyjną, by sprawowała rządy w je j imieniu. Rada składała się z sześciu dostojników świeckich i duchownych, trzech z ziem położonych w po-łudniowej Szkocji i trzech z ziem położonych w części północnej (linią rozgraniczenia była rzeka Forth). Żywiono nadzieje, że regenci, nazywani Strażnikami Szkocji (Scottish Guardians), zdołają utrzymać trwały pokój z Anglią, którym Szkocja cieszyła się przez ostatnie sto lat. Król Anglii miał jednak inne plany.

Edward I (1272-1307) Długonogi (Longshanks) z dynastii Plantagenetów był jednym z najwybitniejszych angielskich władców tamtej epoki. Natura nie poskąpiła mu licznych zalet. Rosły, atletycznie zbudowany, imponował godną i rycer-ską postawą. Czas spędzał z równą chęcią pośród sędziów i prawników, jak na polowaniu, turniejach i na wojnie. W długich walkach angielskich baronów z Koroną za pano-wania jego ojca, Henryka II, przeszedł wytrawną szkołę polityczną. W 1265 roku wyszedł zwycięsko z wojny domowej i udowodnił, że jest zdolnym wodzem, pokonując w decydu-jącej bitwie pod Evesham wojska przywódcy opozycji anty-królewskiej Szymona de Montfort. Sukces ten przyniósł mu faktyczną władzę w Anglii, którą rządził w imieniu ojca. Wkrótce potem Edward zdusił w zarodku bunt baronów, zadając ich wojskom klęskę w bitwie pod Chesterfield (1266), a następnie znosząc ich niedobitki pod Axholme i Ely (1267). Obejmując tron Anglii w roku 1272 Edward I był dobrze przygotowany do sprawowania rządów i nie zawiódł nadziei, jakie rozbudził po Evesham, zarówno jako władca, jak i żołnierz. Poszedł na ustępstwa wobec opozycji, chcąc zapewnić sobie poparcie dla polityki ekspansji. W 1284 roku zakończył podbój celtyckiej Walii, przyłączając ją do swego królestwa i oddając j e j tron swemu synowi (odtąd tytuł księcia

Walii przysługiwał każdorazowo najstarszemu synowi królew-skiemu) 3 . Wkrótce miano się przekonać, że jest także bez-względnym i przebiegłym politykiem, który wyznaczył Szkocji podobny los, jaki wcześniej zgotował Walii.

Edward 1 był typowym Plantagenetem, a przedstawiciele tej potężnej i dynamicznej dynastii wykazywali zawsze ciągoty do podboju. Chociaż nie był pierwszym królem Anglii, który kierował swój wzrok ku Szkocji, kontynuując politykę wielu swych poprzedników zamierzał wykorzystać okazję, która pojawiła się przed nim sama. Tak więc, wykorzystując zamęt spowodowany śmiercią Aleksandra III, Edward I postanowił przyłączyć Szkocję do swoich włości. Świadomy w pełni korzyści, jakie ta wyjątkowa sytuacja stwarzała, od razu rozpoczął starania o dyspensę papieską na małżeństwo swego potomka z bliskimi krewnymi. W rzeczywistości zamierzał wydać młodziutką królową Małgorzatę za swego syna Edwar-da. następcę tronu angielskiego, który miał wówczas sześć lat. Z tą myślą wszczął rokowania ze Szkotami i dworem norwes-kim. Niewykluczone, że inicjatywa tego mariażu wyszła od Eryka 11, który obawiał się kłopotów z intronizacją córki ze strony niektórych panów szkockich. W traktacie zawartym w Salisbury w październiku 1289 roku osiągnięto tymczasowe porozumienie. Szkoci zobowiązali się nie wydawać Małgorzaty za mąż bez zgody króla Anglii. Kiedy tylko nadeszła dyspensa od papieża, przedstawiciele Anglii. Szkocji i Norwegii uzgod-nili, że Małgorzata uda się najpierw do Anglii, a stamtąd dopiero, po zaręczynach z księciem Edwardem, do Szkocji, by zasiąść na szkockim tronie. W zamian za zgodę na małżeństwo z angielskim następcą tronu, król Anglii zobowiązał się do poszanowania niepodległości Szkocji oraz uznał je j prawo do istnienia w dotychczasowych granicach i zachowania pełnej niezależności. Korony Szkocji i Anglii miały się połączyć na

3 W T r a k c i e kampani i w a l i j s k i e j E d w a r d p o z n a ł b l i ż e j zalety d ł u g i e g o łuku, który upowszechn i ł p ó ź n i e j w A n g l i i j a k o p o d s t a w o w y e lement uzbro jen ia p iechoty.

jednej głowie, jednak oba kraje miały być rządzone jako odrębne królestwa. Edward chytrze wprowadził do dokumentu kilka własnych zastrzeżeń, które osłabiały wagę angielskich zobowiązań. Pod pretekstem zapewnienia ochrony młodej parze zażądał także, by do czasu ślubu Małgorzaty i Edwarda zarządcą Szkocji został jego zaufany człowiek Anthony Bek, biskup Durham, na co Szkoci niechętnie przystali. Ostateczny tekst układu, który zakładał unię personalną obu królestw przy zachowaniu dotychczasowych „praw, swobód i ceł w królestwie szkockim", podpisano w 1290 roku jako Traktat z Birgham.

Perspektywa zjednoczenia całej wyspy była bardzo bliska, na nieszczęście jednak dała o sobie znać klątwa ciążąca nad rodem Canmore. Pewnej jesiennej nocy 1290 roku wody jeziora Loch St. Tredwell. które — zgodnie z legendą — zawsze przyjmowało czerwone zabarwienie, kiedy umierał ktoś z królewskiej rodziny, zaczerwieniły się zaskakując Szkotów znakiem nowej tragedii.

Jesienią Edward I wysłał po siedmioletnią Małgorzatę piękny statek, pełen zapasów i zabawek dla małej królowej. Eryk II postanowił jednak, że zostanie ona przewieziona do Szkocji przez Norwegów. We wrześniu Małgorzata opuściła dwór swego ojca i wyruszyła w drogę z Norwegii do Szkocji. Mimo komfortowych, jak na owe czasy, warunków podróży młoda królowa nigdy nie dotarła do swego królestwa. Podczas rejsu zachorowała i kilka dni przed zakończeniem podróży zmarła na Orkadach, gdzie ją wysadzono z wysoką gorączką 4 .

4Po śmierci m a l e j Małgorzaty p o j a w i ł y się pogłoski, że to nie ona zmarła

na Orkadach i że p r a w d z i w a Małgorzata została porwana przed w e j ś c i e m na

pokład statku płynącego do S z k o c j i . W 1301 r. przybyła do N o r w e g i i

z Niemiec inloda niewiasta p o d a j ą c a się za Małgorzatę twierdząc, że została

uprowadzona przez kobietę o i m i e n i u Ingeborga, żonę jarla Thora Hakanssona.

i sprzedana w n i e w o l ę . P o d o b i e ń s t w o do zmarłej Małgorzaty i s m u t n a historia

j e j życia zyskało j e j w i e l u z w o l e n n i k ó w . T o zan iepoko i ło d w ó r norwesk i ,

który kazał u w i ę z i ć uzurpatorkę i skazał ją na spalenie na stosie. Dla tych.

którzy w i d z i e l i w nie j Małgorzatę, stała się legendą i przez w i e l e lal była

traktowana j a k o święta.

Wraz z je j śmiercią wszystkie dotychczasowe ustalenia stały się nieaktualne. Zgasła także szansa pokojowego rozwiązania problemu sukcesji do szkockiego tronu. Bezkrólewie wtrąciło Szkocję w otchłań sporów o władzę i wir okrutnych wydarzeń, które sprawiły, że wody wielu rzek i jezior Szkocji zaczer-wieniły się od krwi.

Po śmierci Małgorzaty pojawiło się trzynastu kandydatów do szkockiego tronu. Byłoby ich czternastu, gdyby Alan Durward, earl Atholl, który ożenił się z córką Aleksandra II. nie zmarł tuż przedtem. Prawie połowa z pretendentów pochodziła z nieprawego łoża. Chociaż w ich żyłach płynęła cząstka królewskiej krwi i wszyscy oni zostali nobilitowani przez poprzedników Aleksandra III, w świetle obowiązującego w średniowieczu prawa byli tylko bastardami i ich szanse na objęcie tronu były iluzoryczne. Niektórzy wywodzili swój tytuł do korony od króla Dawida I. inni od Aleksandra II lub Donalda III Bane'a, inni powoływali się na powinowactwo z królem Wilhelmem Lwem. Nawet władca Norwegii Eryk II zgłosił swoje pretensje do tronu, powołując się na swoją zmarłą córkę Małgorzatę.

Pierwszy z legalnych kandydatów Nicholas de Soules pojął za żonę inną córkę Aleksandra II, Ermenegardę. John Comyn, zwany Czarnym, lord Badenoch, rościł swoje prawa jako potomek króla Duncana I5, lecz zgodził się zrzec pretensji na rzecz swego, mającego silniejsze prawo, kuzyna Jana Balliola. Dwaj inni, hrabia Holandii Florent V oraz Robert Pinkney, pochodzili od dwóch sióstr królów Malcolma IV i Wilhelma Lwa oraz Dawida, earla Huntington, brata króla Wilhelma Lwa. Florent V (hrabia Holandii w latach 1256-1296), twierdził na przykład, że earl Huntington przekazał wcześniej prawa do tronu swojej siostrze Adzie, matce hrabiego. Gdyby to była prawda, hrabia Holandii miałby najmocniejsze prawo do korony. Ponieważ jednak nic potrafił dowieść w sposób

5 T e g o s a m e g o , którego w dramacie W i l l i a m a Szekspira z a m o r d o w a ł

Makbet, podległy D u n c u n o w i władca krainy Moray w północnej Szkoc j i .

przekonujący swoich roszczeń, musiał ustąpić. W tej sytuacji w kolejce do tronu pozostało tylko dwóch czołowych preten-dentów: Jan Balliol i Robert Bruce, piąty lord Annandale, obaj wywodzący się od Dawida, earla Huntington, wnuka Dawida I. Jan Balliol (ur. 1245) był synem Jana Balliola i DevorguiIli z Galloway oraz wnukiem Małgorzaty, najstarszej córki Dawida. Z kolei Robert Bruce (ur. 1210) był synem Izabeli, drugiej córki Dawida. Robert Bruce próbował wzmocnić swoje pretensje twierdząc, że w 1238 roku otrzymał od Aleksandra II. który przez wiele lat nie miał dziedzica, obietnicę sukcesji, którą unieważniło przyjście na świat przyszłego króla Aleksandra III. Ponadto uważał, że pierw-szeństwo należy się jemu, jako pochodzącemu z wcześniej-szego pokolenia. Wśród kandydatów do tronu był także John Hastings, wnuk Ady, trzeciej i najmłodszej córki earla Huntington. W świetle obowiązującego prawa nie miał on jednak szans w rywalizacji ze starszymi pretendentami.

Obaj główni kandydaci do sukcesji pochodzili z możnych średniowiecznych rodów, których przedstawiciele przybyli z Normandii po podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywcę 6. Ich przodkowie osiedlili się w Szkocji na początku XII wieku za panowania Dawida I. Król ten, w wyniku celowo prowa-dzonej polityki „anglicyzacji", świadomie wzmacniał wpływy elementu angielskiego na swoim dworze, popierając rozwój normandzkiego systemu feudalnego w Szkocji. Jan Balliol był właściwie głównym pretendentem. Świadczy o tym m.in. jego herb przedstawiający rycerza w koronie siedzącego na koniu. Taki znak był w Szkocji zarezerwowany dla przedstawicieli królewskich rodów. W istocie Jan Balliol pochodził z ziem, które w owym czasie stanowiły odrębne królestwo w ramach Szkocji, zamieszkałe głównie przez ludność pochodzenia celtyckiego (istniało w takim kształcie aż do XIV wieku).

6 R ó d Ball iol w y w o d z i ł się z Bai l leu l ( S o m m e ) w Normandi i , ród Bruce (Braose, Breaux, Brus) z Bruis (dziś Brix) — n o r m a ń s k i c j t w i e r d z y i grodu położonego m i e d z y C h e r b o u r g i e m a Va lognes .

Tak ważny spór wymagał pilnego rozstrzygnięcia. Chociaż zasada primogenitury7 i inne okoliczności wskazywały, że pretensje Balliola są mocniejsze od praw rodziny Bruce'ów, ci ostatni nie chcieli ustąpić i sytuacja zaczęła z wolna zmierzać ku wojnie domowej. Lorda Annandale popierało silne stronnic-two o rodowodzie normandzkim. Po stronie Balliola, choć brakowało mu cech przywódczych, była sympatia większości ludu, który chciał mieć króla bliskiego tradycji celtyckiej. W obawie przed wyniszczającym konfliktem wewnętrznym część szkockiego duchowieństwa i arystokracji normandzkiego pochodzenia zwróciła się z prośbą o arbitraż do Edwarda I. Występujący w jej imieniu biskup St. Andrews William Fräser wysiał list do Londynu, zapraszając Edwarda do rozstrzygnięcia sporu. Edward, podtrzymując pretensje dawnych królów angiel-skich do zwierzchniej władzy nad Szkocją, przyjął z zadowo-leniem przyznanie mu roli arbitra. Wiosną 1291 roku wyruszył do Szkocji na czele licznego pospolitego ruszenia ze wszystkich północnych hrabstw.

Obrady rozpoczęły się 10 maja 1291 roku w położonym na granicy obu państw zamku Norham nad rzeką Tweed. Ponie-waż zamek nie mógł pomieścić wszystkich pretendentów z ich stronnikami, sługami i taborami, obrady toczyły się na błoniach wzdłuż rzeki. Przewodzący obradom główny sędzia królestwa Anglii Roger de Brabazon w dość arogancki sposób ogłosił, że pierwszym krokiem winno być uznanie Edwarda zwierzch-nikiem Szkocji (Lord Paramount) i zażądał, by Szkoci przysięgli królowi Anglii posłuszeństwo jako swemu panu i suwerenowi. Żądanie to zaskoczyło i bardzo rozeźliło panów szkockich, którzy w wielkiej liczbie przybyli do Norham w celu wysłuchania werdyktu Edwarda. Ponieważ jednak znajdowali się na ziemi angielskiej, nie odważyli się na otwarty sprzeciw i poprosili o czas do namysłu. Otrzymawszy

7 P r i m o g e n i t u r a (łac.) — p r a w o d z i e d z i c z e n i a p r z y s ł u g u j ą c e na j s tarszemu s y n o w i lub na j s tarszemu p o t o m k o w i w l ini i prostej ; s t o s o w a n e w f e u d a l i z m i c przy następstwie tronu i w d z i e d z i c z e n i u .

zgodę, wycofali się na szkocki brzeg, lecz wobec braku zgody powrócili i poprosili o trzydzieści dni na przeprowadzenie konsultacji z przedstawicielami Kościoła i regentami. Po trzydziestu dniach rzeczywiście powrócili, ale w znacznie skromniejszej liczbie. Było wśród nich tylko ośmiu pretenden-tów. Pozostali, czując słabość swoich pretensji, bądź nie chcąc podporządkować się Edwardowi, zostali w domu. Obie grupy, Szkoci i Anglicy, spotkali się w kościele w Norham. a rzecznik Szkotów niechętnie oświadczył, że Szkoci godzą się na warunki Edwarda. Wszyscy obecni pretendenci i ich zwolen-nicy zgodnie złożyli hołd Edwardowi i przysięgli mu wierność jako zwierzchnikowi feudalnemu w zamian za sprawiedliwy arbitraż. Zachowanie takie łatwo zrozumieć, jeśli się uwzglę-dni, że ród Balliola władał rozległymi włościami we Francji, a Bruce i inni pretendenci mieli posiadłości w Anglii i Irlandii.

Po ceremonii uzgodniono, że w obradach nastąpi przerwa, w trakcie której uczone zgromadzenie Szkotów i Anglików w liczbie stu czterech osób (czterdzieści ze strony Balliola, czterdzieści ze strony Bruce'a i dwudziestu czterech Anglików wybranych przez Edwarda) oceni prawa i pretensje obu pretendentów. Przesłuchania przed radą trwały wiele miesięcy i dopiero w następnym roku. po zasięgnięciu rady uniwer-sytetów z kontynentu, Edward ogłosił swój werdykt.

17 listopada 1292 roku w kaplicy dominikańskiej w Berwick nad rzeką Tweed Edward ostatecznie rozstrzygnął spór — jak-by się wydawało — słusznie i wyznaczył Jana Balliola na króla Szkocji. Dwa dni później w pustym geście nakazał, by dwadzieścia trzy najważniejsze zamki w królestwie Szkocji (obsadzone przez angielskie załogi) uznały władzę nowego króla. 20 listopada Balliol w atmosferze przyjaźni złożył w Norham przysięgę wierności Edwardowi, jako swemu panu lennemu. Zaraz po koronacji, która odbyła się w dzień patrona Szkocji św. Andrzeja (30 listopada), zgodnie ze szkocką tradycją w Scone, Jan Balliol, już jako król Jan 1 (1292-1296), udał się do Newcastle, gdzie 26 grudnia złożył hołd wasalny

Edwardowi i formalnie uznał swą zależność od króla Anglii. W trakcie ceremonii zdarzył się incydent, który okrył chmurą oblicza zwolenników nowego króla. Edward I, podkreślając swoje zwierzchnie prawa do Szkocji, wziął do ręki wielką pieczęć Królestwa Szkocji używaną przez regentów od czasu śmierci Aleksandra III i przełamał ją na cztery części. Jej szczątki schował do skórzanej torby i kazał przesłać do królewskiego skarbca w Londynie jako dowód znaczenia ceremonii. W świetle prawa Szkocja stała się z tą chwilą częścią Anglii.

Problem sukcesji został rozwiązany bez przelewu krwi, ale Szkocja nie była z tego powodu szczęśliwa. Cała seria hołdów wobec Edwarda I przyjmowana była przez Szkotów z dezap-robatą, Szkoci mieli świadomość, że oto król Anglii postawił swoją zakutą w stal stopę na ziemi szkockiej i czekają ich jeszcze ciężkie czasy. Wielu przedstawicieli nowej arystokracji i wielkich przywódców klanów z północy nigdy nie złożyło przysięgi wierności Edwardowi, powodując rozdźwięk między polityką a rzeczywistością. Społeczeństwo szkockie w więk-szości było wprost oburzone i wrogo nastawione do warunków, na jakich doszło do porozumienia. Wielu Szkotów dopiero teraz zaczęło żałować swego poparcia dla króla Jana. Sam Balliol już wkrótce przekonał się, że zapłacił zbyt wysoką cenę za koronę. W istocie Edward I miał nadzieję, że nowy władca Szkocji, jako jego wasal, spełni wszystkie jego, nawet najbardziej poniżające, żądania i pozwoli wprowadzić w Szko-cji angielskie porządki. W taki oto sposób położono fun-damenty pod długi okres wojen szkocko-angielskich.

ZARYS DZIEJÓW SZKOCJI DO DRUGIEJ POŁOWY XIII WIEKU

Szkocja obejmuje północną część wyspy Wielkiej Bry tanii oraz wyspy Hebrydy, Orkady i Szetlandy. Powierzchnia Szkocji, przeważnie górzysta i wyżynna, wynosi 78,8 tys. knr. Główny ląd dzieli się na północną Szkocję Górną (Highlands) i południo-wą Szkocję Dolną (Lowlands). Naturalną granicę podziału pomiędzy obu tymi obszarami stanowi wąski przesmyk lądu od zatoki Forth na wschodzie do zatoki Clyde na zachodzie. W północnej części dominują góry i wyżyny, w części południo-wej równiny pełne rozległych torfowisk i wrzosowisk. Część północna posiada gorsze warunki klimatyczne i gorsze gleby niż część południowa, w której skoncentrowana jest większość ludności kraju. Charakterystyczną cechą krajobrazu Szkocji jest bardzo rozwinięta linia brzegowa. Morze wdziera się tu głęboko w ląd, tworząc niezliczone zatoki i powodując rozszerzenie lejkowatych ujść rzek, które zmieniają swój poziom w zależności od przypływów i odpływów morza.

Początki Szkocji giną w mrokach dziejów. Pierwsi ludzie pojawili się tam, na skraju zamieszkanego wówczas świata, w III tysiącleciu p.n.e. w epoce neolitu. Na początku osiedla ludzkie powstawały wyłącznie na wybrzeżu i okolicznych wyspach. Upłynęły setki lat, zanim człowiek przemógł swój

strach przed wnętrzem lądu, które kojarzyło mu się z gęstymi lasami, moczarami oraz dzikimi zwierzętami i rozpoczął zasiedlanie głównego lądu. W okresie tym ludzkie społeczności były nieliczne i żyły z dala od siebie, utrzymywały jednak ze sobą łączność. Skąd przybyli i kim byli pierwsi cywilizowani ludzie na szkockiej ziemi dokładnie nic wiadomo. Praw-dopodobnie były to ludy pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego, ale trudno to stwierdzić, gdyż w epoce tej panował dość powszechnie zwyczaj spalania zwłok, który nie pozostawił wielu śladów z tego okresu.

Około 2000 roku p.n.e., w początkach epoki brązu, przybyła do Anglii i Szkocji nowa fala przybyszów z południowego wschodu, znad dolnego Renu. Ze względu na charakterystyczne dla nich wyroby ceramiczne, nazwano ich ludem garncarzy (Beaker People). Lud ten posiadał już zdolność obróbki metalu, z którego wytwarzał narzędzia zastępujące wyroby kamienne. Jego przedstawiciele byli też energicznymi żeg-larzami, dzięki czemu mogli utrzymywać żywe kontakty z Irlandią, będącą w tym czasie głównym centrum produkcji brązu. Przyspieszyło to rozwój cywilizacji w Szkocji.

Jeszcze przed schyłkiem VI wieku p.n.e. Wyspy Brytyjskie skolonizowały ludy celtyckie przybyłe z obszarów północnych Niemiec i północnej Francji. Ludy te napłynęły w następujących po sobie falach skłóconych i zwalczających się plemion. Celtowie zmieszali się stopniowo ze swymi poprzednikami, narzucając Wyspom Brytyjskim swoją organizację plemienną i język. Wpływ ich okazał się szczególnie trwały w Walii i Szkocji.

Podstawową komórką społeczną Celtów była rodzina mono-gamiczna. w której wysoką pozycję miała kobieta. Rodzina wchodziła w skład klanu, czyli wyraźnie wyodrębnionej grupy rodowej pochodzącej od wspólnego przodka, w obrębie której więź krwi stanowiła o wzajemnych układach wspólnoty. Wyższą formą organizacji i zarazem jednostką o charakterze politycznym było plemię z królem lub wodzem o mniej lub więcej autokratycznych prerogatywach, ograniczonych niekie-

dy przez oligarchię przywódców klanów. Z upływem czasu władza jednostkowa króla zyskiwała coraz hardziej na znacze-niu. Prawodawstwo celtyckie uwzględniało więzy krwi sięga-jące aż do siedemnastego pokolenia. Naprawdę liczyło się pokrewieństwo sięgające szóstego pokolenia, ale i to oznaczało świadomość więzi krwi ogarniającą kilkaset osób żyjących jednocześnie. Trwałość organizacji klanowej Celtów była niezwykle duża, zwłaszcza w Szkocji, gdzie je j relikty przetrwały do czasów współczesnych.

Nowi przybysze byli znakomitymi budowniczymi ufor-tyfikowanych osiedli, które lokowali na strategicznych wzgó-rzach. Były to rozległe warownie o kształcie najczęściej kolistym, bronione wałem drewniano-ziemnym lub, rzadziej, konstrukcją drewniano-kamienną. Często miały podział we-wnętrzny na dwie części, z których mniejsza i wyższa była siedzibą władcy i ośrodkiem kultu religijnego. W czasach późniejszych Celtowie zaczęli wznosić warowne wieże do obrony przed morskimi rabusiami najeżdżającymi Brytanię w poszukiwaniu niewolników dla Cesarstwa Rzymskiego.

Materialną podstawą cywilizacji Celtów stało się opanowa-nie technologii wytopu i obróbki żelaza z szeroko wy-stępujących rud bagiennych. Celtowie byli przeważnie ludem pasterskim, ale zajmowali się także uprawą ziemi. Głównym ich zajęciem była jednak walka. Już najdawniejsze wzmianki podkreślają zgodnie wojenne uzdolnienia Celtów, ich walecz-ność i porywczość. Znajomość metalurgii żelaza w dużym stopniu wyjaśnia także sukcesy militarne Celtów, którzy dokonywali podbojów dobrze uzbrojeni w żelazny oręż. Miarą ich rozwoju stała się produkcja uzbrojenia. Swoją pozycję Celtowie zawdzięczali broni żelaznej, przewadze liczebnej i dwukonnemu rydwanowi. Załogę rydwanu stanowili woźnica i wojownik uzbrojony w oszczepy i miecz. Wykopaliska archeologiczne poświadczają znany ze źródeł pisanych obraz uzbrojenia wojownika. Wyposażony on był w długi, prosty miecz obosieczny (tak charakterystyczny dla późniejszych

Szkotów) oraz włócznie i oszczepy. Do ochrony służyła drewniana, okrągła tarcza, okuta wokół żelazną taśmą. Tarcze bywały bogato zdobione, malowano na nich znaki i figury i okuwano je dodatkowo metalowymi aplikacjami. Uzbrojenia wojownika dopełniał nóż bojowy. Celtowie walczyli przeważ-nie z odkrytą głową, niektórzy do walki stawali nago lub odziani w zwierzęce skóry. Hełm i pancerz były rzadkością. Do zwyczaju wojowników należało wyzywanie przeciwnika na pojedynek przed frontem szyków zbrojnych zastępów. Nierzadko do walki stawali królowie, a ich pojedynek mógł rozstrzygnąć o wyniku bitwy.

Ciągłe walki plemienne uniemożliwiły Celtom poważniejsze próby zjednoczenia, co w znacznym stopniu ułatwiło podbój Brytanii przez Rzymian w I wieku n.e. Rzym zainteresował się Brytanią już w okresie wojen galijskich Juliusza Cezara, ale zorganizowane przez niego w latach 55 i 54 p.n.e. dwie wyprawy zwiadowcze do Brytanii nie przyniosły trwałych sukcesów militarnych i politycznych. Podczas pierwszej wyprawy w 55 roku p.n.e. Cezar przeprawił się z dwoma legionami do Bry tanii, jednak z powodu późnej pory roku i złej pogody powrócił do Galii zaniechawszy podboju wyspy. Wiosną 54 roku p.n.e., w czasie drugiej wyprawy, Cezar z pięcioma legionami i 2000 jazdy przeprawił się ponownie do Brytanii. Napotkał tam opór plemion brytyjskich pod wodzą Kasywelaunusa. Jednak po przekroczeniu Tamizy przez wojska rzymskie, podjął rokowania i zobowiązał się płacić Rzymowi daninę. Cezar wycofał swoje wojska do Galii, nie pozostawiwszy w Brytanii garnizonów. Dopiero dziewięćdziesiąt lat później, po umocnieniu się Rzymu w Galii, cesarz Klaudiusz, pod naciskiem kół handlowych zdecydował się na podbój Brytanii. Podboju południowej części wyspy dokonała w 43 roku n.e. armia konsula Aulusa Plaucjusza. W ciągu dwóch lat Plaucjusz na czele czterech legionów podbił dzisiejszą Anglię, a kilka lat później Walię, zamieniając Brytanię w prowincję rzymską. W latach siedemdziesiątych legiony rzymskie podjęły próbę przesunięcia granicy rzymskiej Brytanii

bardziej na północ. W roku 71 nad rzeką Ouse powstał York, największa forteca rzymska na północy Anglii. Wkrótce stacjonujące tam wojska rzymskie zetknęły się z nowym przeciwnikiem.

Do Szkocji (zwanej wówczas Kaledonią) Rzymianie przybyli w 80 roku pod wodzą Gnejusza Juliusza Agrykoli. namiestnika i naczelnego wodza rzymskiej Brytanii. W roku 78 Agrykola zajął wyspę Mona (Anglesley) i dokończył podboju Walii. W 80 roku podbił całą Anglię północną. Do nowo wybudowanej fortecy w Chester ściągnął dwa legiony, szykując się do podboju Szkocji. Stąd, na czele armii liczącej 20 000 ludzi, dotarł do rzeki Tay, gdzie rozpoczął budowę systemu fortyfikacji mają-cych zabezpieczyć podbite tereny przed napadami północnych plemion celtyckich. Centralnym punktem rzymskiego systemu obronnego stal się wielki ufortyfikowany obóz wojskowy koło Inchtuthil nad rzeką Tay. Pinnata Castra, obsadzony przez IX

legion rzymski. Trzy lata później Agrykola powrócił, tym razem aby podbić późniejsze prowincje Galloway i Moray. Wczesnym latem 83 roku posunął się przez dzisiejsze Stirling w głąb Szkocji w kierunku Perth-Aberdeen, zaopatrywany przez flotę operującą wzdłuż wschodniego wybrzeża. Pod koniec lata dotarł w okolice dzisiejszego Aberdeen, gdzie napotkał duże zgrupowanie wojow-ników połączonych plemion kaledońskich. Byli uzbrojeni w małe tarcze i żelazne miecze i wykorzystywali w walce rydwany. Długie na metr żelazne miecze Celtów budziły strach nawet wśród zahartowanych żołnierzy Imperium Rzymskiego. Rzymski historyk Tacyt tak pisał o strasznej broni Celtów: „...ich wyjątkowo długie miecze z żelaza wydawały się słabą przeszko-dą dla legionów, dopóki nie ujrzały one, że ta potworna broń w rękach wyszkolonego wojownika mogła być użyta szybko i z dużym skutkiem. Dziewiąty legion Agrykoli w Brytanii bał się zwarcia z barbarzyńskimi Celtami właśnie z powodu ich długich mieczy"1.

1 Robert M. G u n n , Scottish Origin,..up to William Wallace, Chapter /,

s. 2. Scottish Hi story f r o m S c o t w e b 3 . h t m l .

W wielkiej bitwie na stokach góry Mons Graupius (góra Kathecrankie?), u podnóża gór Grampian, połączone siły Kaledończyków zostały rozbite przez mniej liczne, ale doskonale wyszkolone oddziały rzymskie. Według Tacyta, który przekazał opis tej bitwy, przeciwnik zostawił na placu boju 9000 poległych, podczas gdy straty po stronie rzymskiej wyniosły 360 zabitych. Mimo klęski plemiona szkockie nie dały się podporzą-dkować Rzymowi. Zanim Agrykola zdołał dokończyć dzieła całkowitego podboju Szkocji, został odwołany z Brytanii przez zazdrosnego o jego sukcesy cesarza Domicjana. Decyzja ta położyła kres ekspansji Rzymu w Brytanii. Trudno dostępne tereny Szkocji, obfitujące w lasy. góry, bagna i wrzosowiska pozostały poza zasięgiem władzy rzymskiej.

Blisko trzydzieści lat po bitwie pod Mons Graupius, około 120 roku, Kaledończycy wzniecili wielkie powstanie, które doprowadziło do całkowitego rozbicia IX legionu rzymskiego. W następstwie klęski wojska rzymskie wycofały się bardziej na południe, gdzie wybudowały limes osłonięty przez XVI legion. Wtedy też postanowiono odgrodzić zromanizowaną część wyspy od części północnej, która nigdy nic znalazła się pod stałą okupacją Rzymu. Na rozkaz cesarza Hadriana (panował w latach 117-138) został zbudowany w latach 122-128 na granicy Anglii i Szkocji, na linii Tyne-Solway, potężny system fortyfikacji. System ten. zwany Murem Had-riana (Hadrian's Wall), miał stanowić odtąd stałą granicę między Brytanią rzymską a pozostałą 2.

Około 140 roku Rzymianie podjęli jeszcze jedną próbę przesunięcia granic Brytanii na północ i rozciągnięcia swojej władzy nad obszarami górzystej Kaledonii. W latach 140-142 w samej Szkocji na rozkaz cesarza Antoninusa Piusa (138-161) został wybudowany między ujściem rzek Forth i Clyde Mur Antoninusa. który wyznaczał północną granicę rzymskiego

2Mur Hadriana miał długość około 130 km, posiadał 16 fortów i 320 w i e ż

o b s e r w a c y j n y c h . G ł ó w n y mur miał grubość 3 m i w y s o k o ś ć przeszło 6 m.

Przeciętna załoga m u r u wynos i ła od 10 0 0 0 do 15 0 0 0 ludzi.

panowania na wyspie Brytanii. Długość muru. zbudowanego z darni i kamienia, wynosiła 60 kilometrów. Nie miał on fortów ani wież obserwacyjnych i był niższy od Muru Hadriana. Przetrwał jedynie około czterdziestu lat. Po kata-strofalnej inwazji Celtów szkockich (zwanych przez Rzymian piktami ze względu na zwyczaj malowania przed bitwa swoich ciał; nazwa ta pojawia się po raz pierwszy w 297 roku jako przezwisko nadane przez żołnierzy rzymskich wojow-

nikom kaledońskim) aż po Mur Hadriana. został zniszczony na rozkaz cesarza Kommodusa (180-193), który doszedł do wniosku, że tak daleko wysuniętej na północ pozycji nie da się skutecznie obronić. Rzymianie wycofali się pod koniec

II wieku do poprzedniej granicy, osłoniętej fortyfikacjami cesarza Hadriana. W następnych łatach plemiona szkockie wielokrotnie wdzierały się do północnej Anglii, niszcząc w wielu miejscach nie tylko Mur Hadriana. ale także rzymskie fortece w Chester i Yorku. Sytuacja została opanowana dopiero za cesarza Septymiusza Sewerusa. Bunt w północnej Brytanii w latach 208-211 skłonił Sewerusa do udania się na wyspę i przejęcie osobistego dowództwa. Poprowadzona przez cesarza wielka ofensywa na północ pozwoliła oddalić niebezpieczeństwo szkockie. W pościgu za Piktami Sewerus doszedł aż do Aberdeen i dalej, ale plemiona kaledońskie już nie powtórzyły błędu spod Mons Graupius i do otwartej bitwy z wojskami rzymskimi nie stanęły. Działania wojenne przeciwko Kaledoń-czykom na północ od Wału Hadriana przerwała nagła śmierć cesarza w Yorku. Syn i następca Sewerusa — Karakalla wycofał wszystkie garnizony rzymskie poza linie Muru Had-riana. Rzymianie zmienili też dotychczasową strategię. Odtąd ograniczali się do wspierania miejscowych Brytów, którzy przejęli na siebie ciężar obrony północnej granicy.

Mimo że zwycięstwa Septymiusza Sewerusa zapewniły rzymskiej Brytanii spokój na blisko stulecie, walki z plemio-nami szkockimi trwały ze zmiennym powodzeniem aż do początku V wieku. Przybrały one na sile zwłaszcza od czasu.

gdy w północno-zachodniej części Brytanii osiedliły się plemiona celtyckich Szkotów zamieszkujące do III wieku Irlandię. Dysponowały one liczną i silną flotą. Początkowo Rzymianie, nie mając dostatecznych sił do powstrzymania najazdu Szkotów, pozwolili najeźdźcom pozostać w granicach Imperium na warunkach plemion sprzymierzonych. Sytuacja pogorszyła się w latach sześćdziesiątych IV wieku, kiedy to zaszła potrzeba użycia całej nowej armii rzymskiej do rozprawy z Piktami i Szkotami. Odparcie w 367 roku jednoczesnego ataku sił szkockich z zachodu, kalcdońskich z północy i saskich ze wschodu, uwieńczone najazdem na Szkocję i częściową odbudową zniszczonego Muru Hadriana (jego naprawy za-przestano ostatecznie od 383 roku) było ostatnim wielkim wysiłkiem wojennym Rzymu w Brytanii.

Rzymianie opuścili Brytanię nigdy nie podbiwszy Szkocji. W odciętej od reszty cesarstwa Brytanii żołnierze okrzyknęli w roku 406 cesarzem jednego ze swoich dowódców, Konstanty-na (rządził jako Konstantyn III). W walce o panowanie w Galii i Hiszpanii Konstantyn ściągnął w latach 407-408 z wyspy niemal wszystkie garnizony wojskowe i przerzucił je przez kanał La Manche. Wycofanie przez Konstantyna garnizonów rzyms-kich z Brytanii oznaczało w praktyce utratę kontroli nad wyspą, którą zaczęli rządzić samodzielnie półsuwerenni dowódcy wojskowi wywodzący się ze zromanizowanej ludności miejsco-wej. Wycofując się z Brytanii na początku V wieku Rzymianie pozostawili po sobie cenną spuściznę — większość plemion zamieszkujących ziemie szkockie zjednoczonych wspólną walką przeciwko próbom rzymskiego podboju. W chwili pojawienia się Rzymian w Szkocji zamieszkiwało ją siedemnaście różnych plemion, w momencie upadku cesarstwa czterysta lat później było ich już tylko cztery.

Najliczniejszym i najbardziej tajemniczym ludem byli Piktowie, władający większością wyżynnego terytorium w pół-nocnej, wschodniej i środkowej Szkocji. Stanowili najstarszą rasę Celtów szkockich, ale jako odrębna grupa narodowościowa

przestali istnieć już w XI wieku. Ponieważ nie przetrwał ich język, nie zachowała się ich kultura, nie pozostawili też po sobie żadnej pisanej historii (poza rzeźbionymi kamieniami, zawierają-cymi ornamenty i motywy roślinne oraz inskrypcje we wczesno-celtyckim alfabecie, zwanym oghami), tak naprawdę niewiele o nich wiadomo. Cecha, która ich wyróżniała, była zasada dziedziczenia władzy królewskiej po linii matki. Ceremonia obejmowania władzy odbywała się pod gołym niebem na świętym wzgórzu, początkowo w Dunkeld, później w Scone.

Drugim z czterech wielkich ludów szkockich byli Brytowie. dominujący w południowo-zachodniej Szkocji. Tworzyli oni dobrze rozwinięte społeczności, zorganizowane w małe króles-twa. z których najsilniejsze, ze stolicą w Dumbarton. nosiło nazwę Strathclyde (Dolina rzeki Clyde). Stąd zwykło się ich nazywać Brytami ze Strathclyde. Obszar, jaki zamieszkiwali, rozciągał się od zatoki Clyde na południe poprzez Cumbrię do Walii. Byli blisko spokrewnieni z ludnością Walii, z którą łączyła ich wspólna kultura i język. Ciągłe waśnie oraz wojny stały na przeszkodzie zjednoczeniu Brytów i utworzeniu silnego państwa. Z tego powodu królestwa Brytów były najeżdżane przez sąsiadujących z nimi na południu Anglów, którzy podporządkowali sobie większość z nich w połowie siódmego stulecia.

Trzecią grupą byli pochodzący z północnych Niemiec Anglowie, którzy w V wieku osiedlili się w południowo--wschodniej Szkocji i północnej Anglii. Bardzo wojowniczy i żądni ziemi wyparli na wschód sąsiadujących z nimi Brytów i na początku VII wieku utworzyli własne królestwo Nort-humbrii ze stolicą w Bamburgh. Powstało ono z dwóch mniejszych państewek: Bernieji i Deiry, a jego pierwszym władcą został syn króla Bernicji. Athelfrith. który poślubił córkę króla Deiry. Większość mieszkańców Northumbrii (późniejszego Northumberland) stanowili potomkowie Brytów, natomiast elita władzy wywodziła się z plemion anglosaskich. Za panowania Athelfritha (593-616) i jego następcy Edwina

(616-632) Anglowie uzyskali kosztem Brytów znaczne zdo-bycze terytorialne na zachodzie i północy, bez większego powodzenia próbowali natomiast prowadzić podboje w Szkocji. Jako jedyny z czterech wczesnych wielkich ludów zamiesz-kujących Szkocję nie mieli celtyckich korzeni, co stało się później największym problemem samych Celtów.

W zachodniej części wyżyn szkockich, wokół zatoki Lorne, osiedlili się celtyccy przybysze z Irlandii, wywodzący się z bocznej linii dynastii, która władała gaelickim królestwem Dalriady (Dal-Riata), rozciągającym się od północno-wschodniej Irlandii do części środkowych Hebrydów i późniejszego hrabstwa Argyll w Szkocji właściwej. Pochodzenie ich nazwy — Szkoci — wywodzi się prawdopodobnie od łacińskiego Scottus lub Scotti, co w języku Brytów znaczyło „łupieżcy" lub „rozbójnicy" i doskonale oddaje wojowniczą naturę wczesnych Szkotów. Na przełomie IV i V wieku zajęli oni obszary zachodniej Kaledonii w rejonie Argyll. Nie wiadomo jednak, czy był to podbój, czy akcja kolonizacyjna. Ich głównym wodzem był w tym czasie Fergus Wielki (Mór), syn Eryka (Ferens mac Erc), od którego zwykło się zaczynać poczet historycznych królów szkockich. On i jego bracia — Loarn i Angus (Ocngus) odegrali ważną rolę w powstaniu nowego państewka. Od nich wywodzą się też trzy główne klany, z jakich składała się szkocka Dalriada. Jednym z elementów jednoczących Szkotów, obok wspólnego pochodze-nia. były ich walki z Piktami, Anglami. a także z rodakami z północno-wschodniej Irlandii (Dalriady irlandzkiej). Największą sławę w tych walkach zyskał sobie potomek Fergusa Wielkiego

— Aedan mac Gabrain, który panował w końcu VI wieku. Za jego panowania stolicą państwa Szkotów była twierdza Dunadd, położona na trudno dostępnej skale otoczonej bagnistymi tor-fowiskami.

Około 450-500 roku rozpoczęły się najazdy germańskich Anglów. Sasów i Jutów na Wyspy Brytyjskie. Sasi byli najliczniejszym z trzech spokrewnionych ze sobą ludów, które od co najmniej dwóch stuleci najeżdżały wybrzeża Brytanii

w poszukiwaniu łatwego łupu, a w tym okresie usadowiły się na tej wyspie na dobre. Nie jest jasne, czy osadnictwo anglosaskie było procesem spontanicznym, czy też plemiona te przybyły do Brytanii na prośbę walczącego z najazdami Szkotów i Piktów jednego z wodzów rzymsko-brytyjskich. Wortigerna. Sasi opanowali cały obszar ujścia Tamizy i południowo-wschodnią Brytanię od Kentu do wyspy Wight, .lutowie wyspę Wight i sąsiednie rejony nadbrzeżne, Anglowie zaś wybrzeża dzisiejszej Anglii północnej, skąd później zaczęli przenikać do południowo-wschodniej Szkocji. Dokonany przez plemiona Anglów, Sasów i Jutów podbój bezbronnej Brytanii miał wywrzeć w przyszłości decydujący wpływ na formowanie się narodu i państwa angielskiego.

Pod koniec okresu rzymskiego pojawili się na Wyspach Brytyjskich pierwsi chrześcijanie. Większość Szkocji stała się chrześcijańska na długo przed Anglią, głównie za sprawą pierwszego wielkiego misjonarza Brytanii. św. Niniana (równie ważny wpływ na losy chrześcijaństwa wśród Celtów miał św. Patryk, założyciel Kościoła w Irlandii na początku V wieku). Wykształcony w Rzymie i Tours, gdzie uczył się organizacji klasztornej Galii, św. Ninian (ok. 360-432) obrał sobie za arenę swoje j misjonarskiej działalności krainę Galloway w południowo-zachodniej części Szkocji, tuż przy granicy z Anglią. W 397 roku wzniósł w Whithorn. w rejonie zatoki Solway, wielki klasztor o białych ścianach, nazwany Candida Casa (warto zaznaczyć, że była to pierwsza kamien-na budowla w Szkocji), skąd prowadził działalność mis-jonarską wśród pogańskich Brytów z Galloway i połu-dniowych Piktów. Pierwsi misjonarze, zakładający klasztory w Walii, Irlandii oraz na wyspach i na zachodnim wybrzeżu Szkocji, odegrali ważną rolę w rozwoju kultury obszarów celtyckich Brytanii. Szerzone przez nich chrześcijaństwo zapuściło tam głębokie korzenie nabierając coraz bardziej szczepowo-celtyckiego charakteru. Na obszarze Anglii chrze-ścijaństwo przyniesione tam pod koniec Imperium Rzym-

skiego, zostało zmiecione pod ciosami najazdu germańskich plemion Anglów, Sasów i Jutów.

Szkoci z Dalriady mieli swoich irlandzkich misjonarzy. Ich ideałem był monastycyzm, odmiana chrześcijaństwa polegająca na szerzeniu wiary przez zakonników-pustelników zakładają-cych swe klasztory (monastyry) w różnych odległych i trudno dostępnych miejscach. Żyli oni w surowej ascezie, z dala od spraw ziemskich, spędzając większość czasu na praktykach religijnych, w których dominującą rolę odgrywała dyscyplina pokutnicza. Ich działalność nie ograniczała się tylko do modlitwy i kontemplacji. Mieszkańcy monastyrów byli nie tylko pustelnikami, lecz także uczonymi, artystami, lekarzami, nauczycielami i wojownikami. Dostarczyli chrześcijaństwu wielu świętych, a swoją działalnością misyjną objęli znaczną część Europy. Jeden z nich, św. Oran, założył prawdopodobnie pierwszy monastyr na wyspie Iona u wybrzeży Szkocji. Jednak tym, za sprawą którego chrześcijaństwo irlandzkie zostało ostatecznie przeniesione pod koniec VI wieku do Szkocji, był św. Kolumba (521-597), który około 563 roku przybył do Szkocji z Irlandii z dwunastoma swoimi zwolen-nikami. W roku 565 założył on na wyspie Iona słynny później klasztor, który odegrał ważną rolę w chrystianizacji Szkocji i północnej Anglii. Stąd prowadził działalność ewangelizacyjną nie tylko w królestwie Dalriady, ale także podejmował wyprawy misyjne do północnych Piktów. Sw. Kolumba był nie tylko żarliwym misjonarzem, ale także utalentowanym administratorem i zręcznym politykiem, który pomógł Szkotom zrzucić zwierzchnictwo królów irlandzkich i utworzyć własne, niezależne królestwo Argyll w zachodniej Szkocji. W 573 roku przyczyni! się w istotny sposób do wyniesienia na tron zdolnego władcy — Aedana mac Gabraina, prawnuka Fergusa Wielkiego, który rok później na zjeździe w Druimceat ogłosił niepodległość królestwa Szkotów. Według legendy Aedana obwołano królem na słynnym Kamieniu Przeznaczenia (Stone of Destiny)3.Odtąd zasiadanie na tym bloku szarego piaskowca

o wadze 152 kilogramów, stanowić będzie jeden z głównych elementów uroczystości intronizacyjnych władców szkockiej Dalriady, a później także Szkocji.

Rozwój chrześcijaństwa na Wyspach Brytyjskich przy-czynił się również do wzrostu znaczenia graniczącej ze Szkocją anglosaskiej Northumbrii, zwłaszcza za panowania króla Edwina. W 627 roku Edwin, razem z żoną Ethelbergą, przyjął chrześcijaństwo z rąk biskupa Paulinusa, członka misji św. Augustyna, którą papież Grzegorz Wielki wysłał w 597 roku do Anglii, i stał się rzecznikiem chrystianizacji północnej Anglii w obrządku rzymskim. Postępy akcji Chrystianizacyjnej w Anglii były zresztą początkowo dość powolne i przerywane częstymi nawrotami pogaństwa. Spa-dkobierca Edwina, król Oswald (633-641), który w czasach swojej młodości przyjął chrzest w obrządku celtyckim z rąk następców św. Kolumby, przy pomocy jednego z nich. mnicha Aidana (7-651), wprowadził w Northumbrii chrze-ścijaństwo irlandzkie4. Aż do 664 r. królestwo Northumbrii

będzie rozdarte pomiędzy dwa obrządki, irlandzko-brytyjski i rzymski. Dopiero zwołany przez syna Oswalda, króla Oswę (641-670), synod w Whitby (Yorkshire) zapewni zwycięstwo kościołowi rzymskiemu, spychając stopniowo celtycki monastycyzm w otchłań zapomnienia.

Nowa religia nie była wcale czynnikiem jednoczącym ludy zamieszkujące Szkocję. Wojowniczy Anglowie z No-rthumbrii dość szybko wypędzili sąsiadujących z nimi Brytów, którzy musieli szukać schronienia w Walii i na zachodzie Szkocji. Wspomniany król Edwin rozszerzył

3 K a m i e ń ten. u w a ż a n y za „ p o d u s z k ę " b i b l i j n e g o patriarchy Jakuba, syna

lzaaka, a także ś w . K o l u m b y . miał dla S z k o t ó w w i e l k i e z n a c z e n i e re l ig i jne

i ceremonia lne datu jące się od VI w. W e d ł u g l e g e n d y p ierwotn ie został

p r z y w i e z i o n y z Bl i sk iego W s c h o d u do królestwa Dalriady w ce lu koronowania

kró lów szkockich. 4 O s w a l d był w y c h o w a n k i e m klasztoru na łonie, sk^d sprowadz ił do s w e g o

królestwa ucznia ś w . K o l u m b y A idana, który założył monastyr na w y s p i e

l . indisłarnc na w s c h o d n i m w y b r z e ż u A n g l i i .

granice swego królestwa daleko na północ, gdzie do obrony swych zdobyczy przed Piktami wybudował około 625 roku gród. który dał później początek stolicy Szkocji, Edynburgowi (Edwin's Burgh — gród Edwina). W ciągu kilkunastu lat Edwin stal się najpotężniejszym władcą na Wyspach Brytyjskich. Zwycięstwa nad Piktami i Brytami ze Strathclyde dały mu całą Szkocję południową. Na zajętych obszarach najeźdźcy wprowa-dzili własny język, stanowiący północną odmianę angielskiego. W południowej Szkocji dialekt ten rozwinął się w język szkocki, który z czasem wyparł stąd pierwotny język Szkotów, jakim był gaelicki (język gaelicki utrzymywał się natomiast dość długo na południowym zachodzie). Ekspansję Anglów na północ przerwa-ła dopiero wiele lat później straszliwa klęska króla Northumbrii Ecgfritha, poniesiona 20 maja 685 roku w bitwie z siłami zjednoczonych Piktów dowodzonych przez króla Bruda mac Bile'a (zm. 692) pod Nechtansmere, w pobliżu Forfar. W je j wyniku została wyznaczona granica między angielską Northum-brią a królestwem Piktów. Jest więcej niż prawdopodobne, że zwycięstwo odniesione przez Piktów pod Nechtansmere urato-wało celtycką tożsamość Szkocji i umożliwiło ukształtowanie się późniejszego narodu szkockiego. Po okresie kulturalnego roz-kwitu i potęgi militarnej Northumbrii w VII i VIII wieku, w następnym stuleciu znaczne obszary tego państwa zastały zajęte przez Wikingów, a w X wieku podporządkowali je sobie władcy saskiego królestwa Wessex, uważani za pierwszych królów angielskich.

w -

Pod koniec VIII wieku wybrzeża Szkocji i wyspy położone w je j sąsiedztwie stały się przedmiotem zainteresowania normańskich rozbójników morskich zwanych Wikingami. Słaba władza królewska w Skandynawii, trudne warunki życia i mocna pokusa zdobycia łatwego łupu były głównymi przyczynami zamorskich wypraw Wikingów. Początkowo najazdy drużyn skandynawskich ograniczały się jedynie do sporadycznych i nieskoordynowanych napadów łupieskich i rozbójniczych, kierowanych przez co bardziej awanturniczych

przedstawicieli starszyzny rodowej (jarlów). Wikingów przy-ciągały zwłaszcza legendarne i łatwe do zdobycia bogactwa monastyrów. Wyspy, takie jak Lindisfarne (obecnie Holy Island) i lona, były częstym celem wypraw rabusiów ze

Skandynawii, którzy już w połowie ósmego stulecia założyli swoje bazy na Orkadach i Szetlandach. W 793 roku Wikin-gowie złupili Lindisfarne, a w następnym roku najechali Ionę. Kolejne napaści na Ionę miały miejsce w latach 795, 802, 806 i 825. Podczas ataku w 825 roku istniejący tu klasztor został spalony, a większość mieszkańców ograbiona i wymordowana. Podobny los spotkał mnichów z wyspy św. Niniana na Szetlandach. którzy, w porę ostrzeżeni, zdołali jednak zakopać swoje skarby (ich słynny piktyjski skarb został odnaleziony dopiero w 1958 roku).

W IX wieku, prawdopodobnie w wyniku przeludnienia niegościnnej ojczyzny. Normanowie podjęli próby stopniowego osiedlania się na Wyspach Brytyjskich. Już około 800 roku założyli osiedle Jarlshof na Szetlandach, a potem Lewis na Hebrydach, gdzie do dziś ponad sto osiedli wciąż nosi norwesko brzmiące nazwy. W pierwszej połowie IX wieku Norwegowie opanowali szereg wysp u wybrzeży szkockich i zdobyli pierwsze warowne przyczółki w Szkocji właściwej. Z baz utworzonych na wyspach północnej Szkocji Wikingowie rozprzestrzenili się na znaczne obszary Irlandii, Islandii, wyspy Skye, Lewis i Harris oraz północną Anglię. Jest znamienne, że akcja osiedleńcza Wikingów przebiegała szybciej w Szkocji i Irlandii niż w Anglii. Powodem tego nie był wcale silniejszy opór ludności miejscowej w Anglii, Wikingowie nie mieli bowiem w owym czasie równych sobie przeciwników, lecz wiele wspólnych cech łączących normańskich najeźdźców z celtyckimi mieszkańcami Szkocji i Irlandii. Te podobieństwa powodowały, że Normanowie chętnie osiedlali się wśród Celtów i zawierali z nimi mieszane małżeństwa. Doprowadziło to z czasem do asymilacji obu grup ludności. Wynikiem tego było późniejsze wyodrębnienie się najbardziej wojowniczych

klanów szkockich wywodzących się bezpośrednio od norwes-kich przodków, zwłaszcza w północnej Szkocji oraz na wyspach położonych u je j zachodnich wybrzeży 5.

Najazdy i osadnictwo Wikingów na zachodnich wyspach odcięły Szkotów od ich współplemieńców z Irlandii, przyczynia-jąc się do konsolidacji ludów zamieszkujących Szkocję. W pier-wszych dziesięcioleciach IX wieku napór Wikingów zagroził królestwu szkockiej Dalriady w Argyll i zmusił jego mieszkań-ców do ekspansji na tereny zajmowane przez Piktów. Wpraw-dzie kontakty między Szkotami i Piktami istniały już w poprzed-nim stuleciu, po tym jak część Szkotów z Dalriady przeniknęła w głąb Atholl i Fife, a piktyjski król Angus I (729-761) rozciągnął nad nimi swoją dominację, miały one jednak raczej charakter pokojowy. Nieraz dochodziło do unii personalnych i mariaży. Jeden z królów piktyjskich. Konstantyn (zm. 820) objął w 811 roku tron Szkotów z Dalriady. Władzę po nim przejął jego brat Angus II (zm. 834). Z powodu nasilenia się wojen i konfliktów w latach trzydziestych IX wieku ta unia personalna okazała się jednak jeszcze nietrwała. W 834 roku Szkoci, pod wodzą swego króla Alpina mac Gabraina, wykorzys-tując najazd Wikingów, zwyciężyli południowych Piktów (śmierć poniósł wtedy ich król Angus II). W roku 839 ponieśli jednak klęskę w bitwie z północnymi Piktami, w której Alpin poległ. Świętujących zwycięstwo Piktów zupełnie niespodziewa-nie zaatakowała obserwująca zmagania przeciwników armia Wikingów. W krwawej walce, w której zmęczeni Piktowie nie sprostali Norwegom, zginął ich ostatni król Uven, syn Angusa II.

Po śmierci Uvena zabrakło władcy, który zorganizowałby dalszy opór Piktów przeciwko ekspansji Szkotów. Po 841 roku Szkoci opuścili stołeczny gród w Dunstaffnage koło Oban i pod wodzą nowego króla. Kennetha mac Alpina. syna zabitego Alpina, przenieśli się na wschód w kierunku Scone.

5 Klan Gunn z północy Szkoc j i oraz k lany MacDonald, Lewis , Harris i M a c L e o d z w y s p i z a c h o d n i e j Szkocj i , p o d o b n i e jak k l a n y MacQueen i M a c A u l a y m a j a w s p ó ł n e n o r w e s k o - s z k o c k i e korzenie.

Podbiwszy terytorium zajmowane przez południowych Piktów Kenneth mac Alpin zjednoczył ludność szkockiej Dalriady z Piktami tworząc nowe królestwo zwane Alba. To nowe królestwo, ze stolicą w Scone, rozciągało się przez większą część północnej i centralnej Szkocji na północ od linii między rzekami Forth i Clyde. W stolicy nowego państewka, na słynnym Kamieniu Przeznaczenia przewiezionym z Iony najpierw do Dunstaffnage, a potem do Scone, władca Szkotów Kenneth mac Alpin został w 843 roku koronowany na króla Piktów. Ceremo-nia obwołania go królem Piktów odbyła się na świętym Wzgórzu Zgromadzeń (Moor Hill) w Scone. Mac Alpin jako Kenneth I rządził zjednoczonym królestwem Szkotów i Piktów przez szesnaście lat, dając początek nowej dynastii Alpinów. Było to możliwe także na drodze pokojowej, gdyż j ego matka pocho-dziła z królewskiego rodu Piktów, a jak wiadomo stosowali oni zasadę sukcesji matrylineamej. Kenneth 1 prawdopodobnie dokonał też podbojów wśród Piktów wschodnich oraz kilkakro-tnie najeżdżał północną część królestwa Northumbrii, paląc Dunbar i Melrose. Po atakach Wikingów na Ionę, przypuszczal-nie w 849 lub 850 roku, przeniósł kuferek z kośćmi św. Kolumby (znany jako relikwiarz z Monymusk — Monymusk Reliquary) do Dunkeld, które stało się siedzibą szkockiego Kościoła. Choć długo jeszcze szkockich królów grzebano na Ionie, to centrum życia religijnego przeniosło się na wschodnie

wybrzeże. Obok Dunkeld powstał nowy ważny ośrodek religijny — St. Andrews, gdzie według legendy złożono przywiezione w VIII wieku z Patras w Grecji relikwie św. Andrzeja apostoła, późniejszego patrona Szkocji.

Chociaż w tym okresie Szkoci stanowili zaledwie dziesiątą część ludności królestwa Alba, to właśnie oni utworzyli elitę polityczną i kulturalną nowego państwa. Dzięki swej wojow-niczości i mieszanym małżeństwom stałi się w niedługim czasie ludem dominującym, a ich język upowszechnił się w całym królestwie. Postępująca od roku 843 unia między dwoma członami królestwa odbywała się głównie dzięki

małżeństwom. Zgodnie z obyczajem małżeńskim Piktów dziedziczenie odbywało się w linii żeńskiej. W przeciwieństwie do nich u Szkotów dziedziczenie odbywało się w linii męskiej. Po pewnym czasie system społeczny Piktów uległ likwidacji i chociaż stanowili oni większość ludności, zasymilowali się ze Szkotami i Wikingami schodząc z kart historii jako jeden z najbardziej tajemniczych ludów europejskich. Równocześnie z nimi odeszło królestwo irlandzkiej Dalriady, które padło w końcu pod ciosami Wikingów, choć pamięć o nim pozostała żywa wśród zachodnich klanów przez następne tysiąc lat 6.

Proces umacniania władzy we wspólnym królestwie Szkotów i Piktów nie miał wyłącznie charakteru pokojowego i był pełen krwawych i zdradzieckich wydarzeń. Pierwszy król Szkotów i Piktów Kenneth I, noszący przydomek Śmiały (Hardy), sprawował swą władzę w sposób krwawy i bez-

względny. Mówi się, że już podczas uczty koronacyjnej w Scone kazał zamordować siedmiu swoich kuzynów z króles-twa Dalriady, którzy mogli podważyć jego prawa do władzy w nowym królestwie. Dzięki temu i podobnym uczynkom, w których główną rolę odgrywał sztylet i trucizna, Kenneth I utrwalił swe rządy, by później mogły one przejść najpierw w ręce jego brata Donalda I, a potem kolejno dwóch synów Kennetha I — Konstantyna I i Aeda. Kiedy Kenneth I zginął w 859 roku (stracił życie w Forteviot na terytorium Piktów i został pochowany na wyspie Iona, podobnie jak czterdziestu ośmiu innych szkockich monarchów), jego królestwo było już częściowo zjednoczone i na tyle silne, by bronić się przed zewnętrznymi wrogami i próbami rozbicia go od wewnątrz.

Upłynęło jednak całe kolejne stulecie, zanim wrogie sobie do niedawna ludy Szkotów i Piktów utworzyły wspólny naród zjednoczony w ogniu walk o utrzymanie dotychczasowych

6Po os ied len iu się S z k o t ó w w A r g y l l ir landzka część Dalriady s t o p n i o w o podupadała, a po na jazdach W i k i n g ó w na początku IX w. zupełnie straciła pol ityczną tożsamość. Dalriada szkocka nadal się rozrastała p o m i m o zaciekłego oporu Piktów, stając się w p o ł o w i e IX w. częścią składową królestwa A lba .

granic. Zanim do tego doszło, trzech królów szkockich: Konstantyn I (poległ w 877 roku w bitwie pod Inverdovat w Fife), jego syn Donald II (zm. 900) i Indulf (zm. 962), zginęło w walkach z Wikingami, rządy kilku innych trwały zbyt krótko, by mogli wnieść istotny wkład w rozwój kraju. Po stu sześćdziesięciu latach niszczycielskich najazdów Wikin-gów, anarchii i toczonych ze zmiennym szczęściem walk z nową agresją królów angielskich, jedność została z trudem utrzymana, nie powstrzymała jednak Normanów przed osied-laniem się w Szkocji. Mimo tego królestwo Alba było jednym z niewielu obszarów na Wyspach, które oparły się inwazji Wikingów. Jednak starodawna więź z Irlandią, z której wyemigrowali Szkoci, została zerwana przez kordon utworzony przez osadników skandynawskich na Hebrydach i w Irlandii. Alba pozostawała też przez długi czas w izolacji od sąsiednich terytoriów angielskich, również podbitych przez Normanów.

Groźba najazdów Wikingów^ na Anglię pojawiła się już pod koniec VIII wieku, jednak główna fala najeźdźców skierowała się wtedy na wyspy i wybrzeża Szkocji oraz na Irlandię. Wikingowie byli przede wszystkim rozbójnikami, których bardziej interesowała grabież i gromadzenie zdobyczy niż systematyczne podboje terytorialne. Wojnę kochali i chociaż nigdy nie parli do walnej bitwy, a w razie potrzeby potrafili je j zręcznie unikać, to jeśli przyszło do bezpośredniego starcia, walczyli chętnie i z za-pałem. Jako urodzeni wojownicy, dyscyplinę i organizację, oparte na bezwzględnym posłuszeństwie swoim wodzom — członkom starszyzny rodowej — mieli niejako we krwi, co na tle ich przeciwników, z jakimi spotykali się na Wyspach Brytyjskich i w innych krajach Europy Zachodniej, uznać należy za cechę wyjątkową. Walczyli na ogół pieszo, włócznią, mieczem i toporem, sporadycznie używali także łuku. Ciało osłaniali skórzanym kaftanem (później rozpowszechniły się wśród nich kolczugi), hełmem i dużą okrągłą tarczą. W walkach z przewa-żającym liczebnie i lepiej uzbrojonym, ale niezdyscyplinowanym i źle dowodzonym pospolitym ruszeniem, z którym na początku

mieli do czynienia podczas swoich wypraw do Brytanii, stosowali najchętniej taktykę zaczepno-obronną. skutecznie równoważącą przewagę przeciwnika. Wyprawy zuchwałych skandynawskich rozbójników morskich ułatwiała ogromna sprawność żeglarska Normanów. Ich okręty (zwane drakkarami), długie i wąskie, poruszane wiosłami lub za pomocą żagla, osiągały znaczną szybkość (dochodzącą do dziesięciu węzłów), dzięki czemu Wikingowie potrafili zaskakiwać przeciwnika. Niewielkie zanu-rzenie okrętów pozwalało im docierać w górę rzek i napadać na osady położone z dala od morza.

Do połowy IX wieku najazdy Wikingów na Anglię, głównie Duńczyków, ograniczały się do wypraw mających na celu rabunek lub wymuszenie na miejscowej ludności haraczu, znanego w historii pod nazwą Datiegeld („złoto Duńczy-ków") 7 . W 850 roku Wikingowie obrócili w perzynę Londyn i Canterbury, a w latach 851-853 założyli pierwsze stałe bazy na terytorium angielskim na wyspie Thanet (koło Margate) i wyspie Sheppy u ujścia Tamizy. Po 865 roku duńscy Wikingowie rozpoczęli już systematyczną grabież wschodniej i północnej Anglii. W 867 roku zadali zdecydowaną klęskę armii Anglosasów z Northumbrii pod Yorkiem, a następnie przystąpili do zasiedlania podbitych ziem. W 874 roku, po złupieniu angielskiej Northumbrii, skandynawscy najeźdźcy, prowadzeni przez okrutnego wodza Halfdena, zaatakowali południową Szkocję (Galloway). Ubogie ziemie szkockie nie mogły jednak na długo zatrzymać chciwych łupów Wikingów. Po kilku lalach wojen i nieustannych haraczy ziemie na północy zaczęły przedstawiać dla nich coraz mniejszą wartość. W 876 roku wojownicy duńscy wycofali się z powrotem do Northumbrii, gdzie podjęli zorganizowaną akcję osiedleńczą. W ciągu zaledwie kilku lat udało im się zająć całą Northum-

7 Pomysł płacenia haraczu D u ń c z y k o m w celu p o w s t r z y m a n i a ich d a l s z y c h n a j a z d ó w na A n g l i ę w y s z e d ł od k r ó l ó w ang ie l sk ich . Na krótko p o w s t r z y m a ł on n a j e ź d ź c ó w i o k r e s o w o zapewnił A n g l i i trochę s p o k o j u , m.in. w 842 r. przy p o m o c y danegeldu u ratowano od g r a b i e ż y L o n d y n .

brię. a następnie podbić i zasiedlić ponad połowę obszaru anglosaskiej Brytanii, który stał się terenem „duńskiego prawa" (Danelaw). Kulminacją wpływów Skandynawów w Anglii było doprowadzenie w 1016 roku do osadzenia na tronie angielskim króla duńskiego Kanuta Wielkiego.

Zanim do tego doszło, anglosascy królowie Anglii toczyli uporczywe walki z niebezpiecznie rozrastająca się potęgą Wikingów migrujących z Irlandii i Skandynawii. Niszczyciel-skie najazdy Normanów przyspieszyły polityczne zjednoczenie kraju. Potrzeba obrony kraju w ciężkiej walce z Normanami uwarunkowała nieodzowność zjednoczenia. Królestwo Wessek-su na południowym zachodzie skupiło wokół siebie wojujące dawniej ze sobą państewka anglosaskie i będąc mniej dostępne dla napadów duńskich niż pozostałe dzielnice Anglii, stało się głównym ośrodkiem oporu przeciwko najeźdźcom. Jeden z wybitniejszych władców angielskich tego okresu, król Wesseksu Edward Starszy (zm. 924) odniósł w 910 roku wielkie zwycięstwo nad Duńczykami pod Tettenhall (Staffor-dshire), a w latach następnych pokonał Regnalda, króla Norwegów w Yorku i zmusił do złożenia hołdu wyróżniającego się władcę Alby — Konstantyna II, wnuka Kennetha 1, jednego z najpotężniejszych wczesnych królów szkockich.

Długie panowanie Konstantyna 11 (900-943) dowodzi jego siły w okresie konfliktów dynastycznych i obcych najazdów. Na początku jego panowania królestwo było jeszcze niepokojone przez duńskich Wikingów, których najazdy były dość skutecznie odpierane. W 903 roku Wikingowie złupili Dunkeld i całą Albę. ale rok później zostali przepędzeni pi) bitwie pod Strathearn. W ósmym roku panowania Konstantyna II duński król Dublina, Rongwald (jeden z jego poprzedników — Olaf Biały, żonaty z córką Kennetha I, corocznie najeżdżał ziemie Piktów i Brytów ze Strathclyde za panowania Konstantyna I) spustoszył Dunblane. Sześć lat później ten sam wódz został pokonany przez Konstantyna w bitwie nad rzeką Tyne. Dzięki temu zwycięstwu Konstantyn uchronił swoje ziemie od dalszych

poważnych ataków Wikingów. Mimo wojen Konstantyn prze-prowadził dwie ważne reformy we wczesnym okresie swojego panowania — kościelna i świecką. W 906 roku ustanowił Kościół szkocki, który przed laty zdławili królowie Piktów. Dwa lata później wraz ze śmiercią Donalda, króla Brytów ze Strathclyde. doprowadził do wyboru na tron tego królestwa swojego brata Donalda.

W późniejszym okresie swoich rządów Konstantyn II musiał stawić czoło znacznie silniejszemu przeciwnikowi — zachod-nim Sasom, których królowie (władcy Wesseksu) ciągle posuwali się na północ. Jednemu z nich. Athelstanowi (924-939), synowi Edwarda Starszego, udało się zhołdować Brytów ze Strathclyde i dzięki efektywnym działaniom na lądzie i na morzu poważnie zagrozić Szkocji. W roku 934. zapewne na skutek prewencyjnych ataków szkockich na Northumbrię, Athelstan najechał Szkocję z wielkimi siłami. Prócz Anglów i Sasów w wyprawie wzięły udział posiłki walijskie i duńskie. Na lądzie siły Athelstana doszły na północy aż do Kincardine. a od strony morza jego flota wojenna zaatakowała wybrzeże szkockie aż do Caithness. Wzrost potęgi Wesseksu. zagrażającego północnym królest-wom, nie mógł pozostać bez odpowiedzi. Po inwazji Athelstana na Szkocję Konstantyn II utworzył przeciwko niemu koalicję z udziałem Brytów ze Strathclyde i wodzów normańskich z Irlandii (m.in. duńskiego króla Dublina Olafa syna Gutfritha) i rozpoczął nową wojnę z królem Wesseksu. Po trzech latach zaciekłych walk Athelstan odniósł decydujące zwycięstwo w bitwie pod Brunanburgh (937) w północnym Dumfries, które doprowadziło ostatecznie do uzależnienia opornego władcy Szkotów. W krwawym boju. który przeszedł do annałów historii Anglii, zginął syn Konstantyna Cellach, czterech królów i siedmiu earlów. Sam Konstantyn zbiegł do Szkocji, gdzie w podeszłym wieku zrezygnował z korony na rzecz tonsury i w 943 roku wstąpił do klasztoru. Władzę po nim objął jego kuzyn Malcolm I. syn Donalda II.

Malcolm I (zm. 954) po raz pierwszy przyłączył do swego królestwa krainę Moray na północy Szkocji. Po wypędzeniu Wikingów z Yorku i Northumbrii nowy król Anglii, Edmund (zm. 946), podbił sprzymierzone z Norwegami brytyjskie królestwo Strathclyde (starożytną Cumbrię — późniejszy Cum-berland) i wykazując rzadki instynkt polityczny oddał je w 945 roku jako lenno Malcolmowi I w zamian za sojusz z Anglią (kilka lat później brytyjski król Dunmail odzyskał władzę w Strathclyde, które ostatecznie stało się własnością panującej dynastii szkockiej przed 1034 rokiem). Po śmierci Edmunda i ponownym najeździe Skandynawów Szkoci wznowili ataki przeciwko Anglikom, wskutek czego brat Edmunda, król Eadred. odebrał im w 954 roku północne ziemie i przyłączył je ponownie do swojego królestwa. W tym samym roku został zamordowany Malcolm I. Tron objął po nim Indu li" (954-962), syn Konstanty-na II, który wsławił się tym, że ok. 960 roku zdobył Edynburg, a dwa lata potem zginął odpierając kolejny najazd Wikingów.

Syn Malcolma I, Kenneth II (zm. 995), król zjednoczonych Piktów i Szkotów, rozpoczął swoje panowanie od rozgromienia Brytów, prawdopodobnie w akcie zemsty, co świadczy o ze-rwaniu dość trwałego do tej pory sojuszu królów Szkocji z władcami królestwa Strathclyde. Zwaśnienie obu królestw wykorzystał król Anglosasów Edgar (zm. 975), syn Edmunda. Imię Kennetha II znajduje się w grupie królów z północnej i zachodniej Brytanii, którzy mieli ponoć podporządkować się Edgarowi w Chester niedługo po jego koronacji w roku 973. Krótko po tym wydarzeniu Edgar, idąc po linii wytyczonej przez jego ojca, oddał Kennethowi 11 region położony między rzekami Tweed i Forth (znany później jako Lothian). Jest to pierwsza wzmianka o rzece Tweed jako uznanej granicy między Anglią a szkockim królestwem Alby. Kenneth II został zamordowany, najprawdopodobniej przez swoich włas-nych poddanych, w Fettercaim w Mearns. Tron po nim objął kuzyn Konstantyn III (995-997). Po dwóch latach panowania został zamordowany przez nieślubnego syna Malcolma I Ken-

netha lub swojego następcę, Kennetha III. Kenneth III (997-1005), wnuk Malcolma I, sam został zabity w Mon-zievaird przez Malcolma, syna Kennetha II. który objął tron jako Malcolm II.

Po latach, kiedy to rzadko który szkocki król umierał w swoim łożu, ostateczne zjednoczenie Szkocji nastąpiło pod berłem Malcolma II (1005-1034) i jego następców Duncana I i Makbe-ta. chociaż wyspy pozostały nadal w rękach Normanów, a i na głównym ladzie było wiele niezależnych osiedli normańskich. Znacznym osiągnięciem Malcolma II było podporządkowanie sobie północnej Szkocji, czego dokonał głównie poprzez mariaże (m.in. wydał swą córkę Donadę za Sigurda Mocnego, władcę Orkad). Tamtejsi udzielni panowie, norwescy jarlowie i rodzimi mormaerzy (lokalni naczelnicy —odpowiednicy późniejszych earlów), stanowili jeszcze w następnych stuleciach poważny problem dla władzy centralnej. Szkoci nadal najeżdżali północną Anglię i sami byli najeżdżani przez Anglików i Duńczyków. W rokti 1009 nastąpił wielki najazd duński na Szkocję. Malcolm I próbował stawić mu czoło, poniósł jednak klęskę z rąk króla duńskiego Swena l Widłobrodego (985-1014) pod Nairn. Mimo to Duńczycy zmuszeni zostali do odwrotu. W następnym roku Duńczycy znowu najechali Szkocję, tym razem jednak Malcolm odniósł ostateczne zwycięstwo nad Swenem w zajadłej bitwie pod Mortflack.

Pamiętne zwycięstwo Athelstana nad koalicją Szkotów, Brytów i normańskich wodzów z Irlandii w bitwie pod Brunanburgh w 937 roku dało mu panowanie nad całą Bry tanią. Tym samym po raz pierwszy w dziejach cała Brytania zjednoczona została pod jednym berłem. Schyłek stulecia przyniósł jednak nową inwazję duńską Swena Widłobrodego. W bitwie pod Maldon (991) w Essex Duńczycy odnieśli jedno z ważniejszych zwycięstw w historii swoich wypraw, po którym nastąpił całkowity podbój Anglii przez Swena i jego następcę Kanuta, zwanego Wielkim. Po objęciu tronu Anglii przez Kanuta Wielkiego (1016-1035) jego oczy skierowały

się na północ, zwłaszcza na pograniczne ziemie między Tweed a zatoką Forth. do których władcy Szkocji i Anglii od dawna rościli prawa. W 1018 roku Kanul wyprawił się do Szkocji, lecz połączone siły Szkotów pod wodzą Malcolma 11 i Brytów z ostatnim królem Strathclyde Owenem Łysym, rozbiły jego armię w zaciętej bitwie pod Carham nad rzeką Tweed. Klęska ta powstrzymała na jakiś czas agresywne zapędy Anglii na północy. Dzięki zwycięstw u pod Carham Malcolm II włączył do Szkocji Lothian i opanował Strathclyde. Malcolm II był pierwszym władcą panującym na ziemiach odpowiadających w przybliżeniu terytorium dzisiejszej Szkocji. Przesunięcie granicy na południe od rzeki Tweed przyniosło Szkocji nie tylko zdobycze terytorial-ne, ale także korzyści cywilizacyjne. Na tym właśnie świeżo zdobytym terytorium, gdzie posługiwano się językiem angiels-kim. z jego żyznymi ziemiami i położonym na skale Edynbur-giem, szkocka władza królewska stała się bardziej podatna na wpływy anglo-normandzkie i system feudalny. W następnym stuleciu angielska mowa i organizacja feudalna zaczęły się stąd upowszechniać także w celtyckich rejonach południowo-zach(xl-niej Szkocji, wypierając stamtąd język gaelicki i tradycyjną organizację plemienną.

Mimo faktycznej unifikacji kraju i — formalnie rzecz biorąc — powszechnego uznania praw suwerennych króla (samodzielność utrzymały jedynie wyspiarskie posiadłości Normanów) Szkocja pogrążała się w anarchii. W tym samym roku, w którym Szkoci pokonali Kanuta pod Carham (1018), zmarł nie pozostawiając po sobie następcy ostatni król Brytów ze Strathclyde Owen Łysy (niewykluczone, że zginął w bitwie pod Carham lub zmarł z odniesionych tam ran). Opuszczony przez niego tron objął spokrewniony z królewskim rodem Brytów w linii żeńskiej wnuk Malcolma. Duncan.

Ponieważ Malcolm II miał jedynie trzy córki, otwierało to drogę do sporów sukcesyjnych. Dla ich zażegnania król wyznaczył na swego dziedzica syna swej najstarszej córki Bcthoc i Crinana, świeckiego opata Dunkeld. Duncana. Chcąc

mu zapewnić następstwo tronu Szkocji, Malcolm II, który sam objął tron po zamordowaniu swego poprzednika Kennetha III (1005), starał się usunąć potencjalnych rywali do korony. W tym celu zgładził dwóch wnuków Kennetha III, kładąc u ten sposób kres pierwszej dynastii szkockiej wywodzącej się od Alpina.

Szesnaście lat po objęciu władzy w królestwie Strathclyde Duncan zasiadł także na tronie Szkocji wykorzystując, początko-wo bezkonfliktowo, dziwny zbieg roszczeń do korony, który wyeliminował jego mającego większe prawo kuzyna Makbeta, podległego królowi Szkocji władcę krainy Moray (zarówno Duncan, jak i Makbet opierali swe roszczenia do tronu na pochodzeniu matek). Tym samym pogwałcony został ustalony system sukcesji, dający pierwszeństwo do tronu najstarszemu przedstawicielowi rodu, niekoniecznie potomkowi umierającego króla8. Jednak dzięki Duncanowi, który obejmując tron zjedno-czył Albę ze Strathclyde, Cumbrią i Lothian. granice Szkocji znacznie się rozszerzyły sięgając głęboko na południe, na tereny, które dziś należą do Anglii. Królestwo Duncana rozciągało się od rzeki Tweed do zatoki Moray, tak więc władał 011 państwem większym niż którykolwiek z jego poprzedników.

Panowanie Duncana było krótkie (1034-1040). Objął tron w trzydziestym trzecim roku życia, a sześć lat później został zabity. Był gwałtownym i zepsutym młodym człowiekiem, którego rządy nie przyniosły chwały ani Szkocji, ani j ego własnemu rodowi. Wbrew mądrym radom szkockiej starszyzny Duncan najechał w 1039 roku Northumbrię i bez powodzenia oblegał Durham. Słabo zaplanowana kampania okazała się

s Sukces ję regu lowało z w y c z a j o w e p r a w o tanistry. m a j ą c e ścisły z w i ą z e k

ze staroirlandzką strukturą organizac j i społecznej , której p o d s t a w o w y e lement

stanowiła cz teropokołen iowa rodzina ( fami l ia ) , w y w o d z ą c a się od w s p ó l n e g o

pradziadka. Przy w y b o r z e n o w e g o nacze ln ika rodz iny, z w a n e g o tanistą, brano

pod u w a g ę cechy f i z y c z n e i zdo lnośc i u m y s ł o w e k w a l i f i k u j ą c e w y b r a n ą

osobę do s p r a w o w a n i a w ł a d z y . Dopiero p o d koniec XI w. zaczęła się

utrwalać zasada pr imogeni tury, z g o d n i e z którą p r a w o do tronu pos iada

najstarszy, lega lny syn władcy.

tragiczną w skutkach katastrofą, po której Szkoci musieli się wycofać. Wieści o upokarzającej klęsce poprzedziły powrót Duncana, przeciwko któremu w następnym roku wybuch! bunt możnych, na czele którego stanął kuzyn Duncana, Thorfinn (wnuk Malcolma II i syn Sigurga Mocnego z Orkad), sprawujący samodzielną władzę w Caithness. Sytuację wyko-rzystał Makbet, wspierany przez silne stronnictwo z Moray, za sprawą którego wybuchły walki wewnętrzne (wsławione później przez Szekspira). Zakończyły się one śmiercią Duncana z ręki Makbeta 14 sierpnia 1040 roku w potyczce pod Bothgouanan, w pobliżu Hlgin (a nie, jak u Szekspira, w wyniku mordu dokonanego przez Makbeta w łożu). Zabity Duncan pozostawił po sobie dwóch synów, Malcolma i Donal-da, których matką była northumbryjska księżniczka Sybilla, kuzynka angielskiego earla Northumbrii Siwarda. Mlodzi książęta uszli na wygnanie. Siedmioletni Donald wysłany został na Hebrydy, gdzie wychowywał się w atmosferze celtyckiej. Dziewięcioletniego Malcolma przewieziono nato-miast do Northumbrii pod opiekę Siwarda. Stamtąd chłopiec trafił na dwór angielski Edwarda Wyznawcy (1042-1046), gdzie mógł poznać kulturę angielską i normandzko-francuską.

Urodzony ok. 1005 roku Makbet, którego legenda stała się kanwą słynnej tragedii Szekspira Makbet, pochodził z królew-skiego rodu wywodzącego się w linii prostej od Kennetha mac Alpina. Był synem młodszej córki Malcolma II i Find-leacha z Moray (zm. 1010) oraz mężem Grouch. której przodkiem był zamordowany przez Malcolma I król Kenneth III. Około 1032 roku objął po pierwszym mężu Grouch. Gillacomeanie tytuł mormaera prowincji Moray. Siedemnas-toletnie rządy Makbeta były dla Szkocji latami spokoju i pro-sperity. Pod jego rządami północna i południowa Szkocja stalu się jednolitym i dość stabilnym organizmem państwowym. Wbrew popularnej opinii powstałej pod wpływem dramatu Szekspira, Makbet był mądrym i odnoszącym sukcesy władcą (a nie żądnym władzy uzurpatorem). W roku 1045 zwyciężył

dowodzoną przez Crinana. ojca Duncana I. armię buntowników pod Dunkeld (dziś w regionie Tayside), ukrócił anarchię, troszczył się o bezpieczeństwo poddanych i dbał o stabilizację życia w kraju. Jako pierwszy zorganizował oddziały stróżów prawa, które patrolowały najodleglejsze zakątki Szkocji wymu-szając przestrzeganie prawa i porządku. W 1046 roku odparł najazd Siwarda, który próbował bez powodzenia zdetronizować Makbeta na rzecz przebywającego na wygnaniu w Anglii starszego syna Duncana 1, Malcolma, zwanego Wielkogłowym (Canmore). Przed rokiem 1050 Makbet czuł się na tyle pewnie, by opuścić Szkocję i udać się na pielgrzymkę do Rzymu (być może z pokutą za śmierć Duncana). Jednak już w 1054 roku Makbetowi nie udało się odeprzeć kolejnego najazdu Siwarda, sprowokowanego przez dwudziestotrzyletniego wówczas Malcol-ma Wielkogłowego, zachęcanego przez Edwarda Wyznawcę. Pokonany 27 lipca pod Dunsinane, niedaleko Perth, Makbet został zmuszony do zrzeczenia się części południowej Szkocji na rzecz Malcolma. Sam uszedł na północ do Moray. gdzie rządził jeszcze przez trzy lata. W roku 1057 Malcolm z angielską pomocą zebrał nową armię i wtargnął w głąb Szkocji. W bitwie stoczonej 15 sierpnia pod Lumphanan, w pobliżu Aberdeen. Makbet został pokonany i zabity (pochowano go na wyspie łona, miejscu spoczynku prawowitych władców, a nie uzurpatorów). Jego zwolennicy okrzyknęli królem przyrodniego syna Makbeta, Lulacha. Gdy Lulach zginął 17 marca 1058 roku w bitwie z Malcolmem, Wielkogłowy zdławił resztki oporu i przy pomocy Anglików koronował się na króla Szkocji jako Malcolm III (1057-1093). Tym samym stał się założycielem nowej dynastii Canmore. która umocniła władzę królewską w Szkocji.

Makbet był ostatnim z królów Szkocji, którzy mówili językiem dawnych Celtów i reprezentowali je j stary szkocko-

piktyjski charakter wywodzący się od czasów Kennetha mac Alpina. Aż do końca jego panowania Szkocja pozostawała poza sferą wpływów angielskich. Dla Malcolma III, wy-chowanego na wygnaniu w Anglii i częściowo w Normandii,

pierwszym językiem był angielski, a w jego otoczeniu było wielu panów angielskich i normandzkich, którzy wy-wierali na niego istotny wpływ. Wraz z jego wstąpieniem na tron Szkocji decydującą rolę w kraju zaczęły odgrywać siły pozostające pod wpływem Anglii, znajdujące oparcie dla swych rządów w dolnej Szkocji. Zdobywszy władzę nad Szkotami przy pomocy Anglików Malcolm III za-początkował długotrwały proces uzależniania kraju od po-łudniowego sąsiada i wydatnie przyczynił się do zaistnienia polityki promowania wśród możnych szkockich interesów Anglii w zamian za bogactwa, ziemie i tytuły. Odtąd Szkocja, a ściślej je j nizinna część, zaczyna tracić coraz bardziej swe cechy celtyckie i wkraczać na drogę feudalizmu wzorowanego na normańskiej już wtedy Anglii.

Pomagając Malcolmowi Wielkogłowemu zdobyć koronę Anglicy nic kierowali się wcale jego dobrem, ale chęcią rozciągnięcia swoich wpływów w Szkocji i chociaż w pew-nym stopniu im się to udało, początkowo bardzo się na nim zawiedli. Umocniwszy się na tronie Malcolm III zapomniał o wielu zobowiązaniach wobec Anglików i zamiast tego zawarł w 1059 roku przymierze z władcą Wikingów z północ-nej Szkocji Thorfinnem Mocnym. Mając silnego sojusznika na północy starał się rządzić w warunkach niezależności od Anglii, co mu się udało aż do czasu normandzkiego najazdu na Anglię w 1066 roku

Podbój normandzki Wilhelma Zdobywcy z 1066 roku okazał się równie istotny dla losów Anglii, co Szkocji. Już pół roku po bitwie pod Hastings, wiosną 1067 roku, w wielu regionach Anglii zaczęły się niepokoje. Korzystając z wyjazdu Wilhelma do Normandii Anglosasi wzniecili spontaniczne powstania przeciwko normandzkim najeźdźcom. Przypadki rebelii stały się groźniejsze, gdy pojawiła się możliwość

P o w o d e m na jazdu byty roszczen ia W i l h e l m a do tronu ang ie l sk iego, na k t ó r y m w styczniu 1066 r. po śmierci E d w a r d a W y z n a w c y zasiadł obrony przez w i t a n ó w (według praw anglosask ich) król Harold II.

najazdu Duńczyków. Królewicz angielski Edgar Aethling |IJ

(1050-1125), wnuk króla Edmunda Żelaznobokiego (zm. 1016), złożył hołd wasalny Wilhelmowi Zdobywcy, mimo to wybuchały wzniecane w jego imieniu powstania. Do najwięk-szego z nich doszło w 1069 roku w północnej i północno--wschodniej Anglii, gdzie w znacznie większym stopniu niż w innych częściach kraju zachowała się jeszcze liczna warstwa wolnych chłopów i szlachty anglosaskiej. W 1068 roku Edgar z matką i siostrami uciekł do Szkocji, zaś jego wodzowie Edwin i Morkar podnieśli bunt w Northumbrii. Powstańcy, wsparci przez posiłki duńskie jarla Osbiorna. wysłanego do Anglii przez króla Swena Estridsena, zdobyli York. Tam też Wilhelm skierował swoją pierwszą ekspedycję na północ w 1068 roku. Brak politycznej jedności wśród Anglosasów, waśnie wśród arystokracji i słabość władzy królewskiej przesądziły negatywnie o wyniku walki. W ciągu roku Wilhelm musiał zorganizować dwie kolejne wyprawy na północ, zanim udało mu się pokonać Duńczyków i zmusić ich do opuszczenia Wyspy. W styczniu 1070 roku resztki powstańców z Nort-humbrii, przyparte do granicy szkockiej, złożyły broń w obozie Wilhelma nad rzeką Tees. Opór Northumbrii został ostatecznie złamany. Wiosną 1071 roku padł ostatni bastion powstańców z Lincolnshire na wyspie Ely. „Wielkie powstanie Północy" (1067-1071) przeciwko panowaniu Wilhelma dobiegło końca.

Do 1072 roku Wilhelm stłumił z całą bezwzględnością i okrucieństwem wszelkie próby oporu Anglosasów, pustosząc przy tym znaczne obszary kraju. Najeźdźcy okrutnie rozprawili się z powstańcami. Kwitnąca dolina Yorku i większa część Durham, główne ogniska powstania, zostały zamienione

1 0 Kdgar A e t h l i n g (ok. 1051-1125) w w i e k u 15 lal by l k a n d y d a t e m do

tronu A n g l i i po śmierci Harolda U. który poległ pod Hastings. Po p o d b o j u

Angl i i przez Normanów został wasa lem d w ó c h normańskich królów W i l h e l m a I

i Wi lhe lma II. W 1074 r. p o n o w n i e złożył hołd wasa lny W i l h e l m o w i I i w 1086

roku stanął na cze le sił normańskich wysłanych przez W i l h e l m a na p o d b ó j

ztein w płd. Włoszech. W 1102 r. wyruszył na krucjatę, podczas której

dowodził flotą wspierającą działania k r z y ż o w c ó w .

w pustynie i przez następne dziesięciolecia były prawie bezlud-ne. Niezwykłe okrucieństwo przejawiane przez normandzkich zdobywców było obliczone na to, aby na przyszłość zapobiec podobnym powstaniom. Równoległe z pacyfikacja kraju prowa-dził Wilhelm akcję konfiskowania ziemi możnych anglosaskich i rozdawania je j feudalom normandzkim i francuskim — krew-nym i towarzyszom broni Wilhelma oraz przybyłym z nim z Normandii duchownym. Tylko niższe warstwy posiadaczy anglosaskich zachowały swoje majątki, ale musiały podporząd-kować się normandzkim feudałom (zwanym od tego czasu baronami). Większość staroangiclskiej arystokracji uciekła na północ, znajdując schronienie na nizinach południowej Szkocji. Angielscy wygnańcy spotkali się tam z życzliwym przyjęciem i pomocą Malcolma 111. W 1070 roku Malcolm poślubił jako swoją drugą żonę (pierwszą była zmarła w roku 1069 księżnicz-ka norweska Ingeborga, z którą miał troje dzieci, w tym późniejszego króla Duncana II), jedną z sióstr Edgara Aethlinga. Małgorzatę, nabywając przez to małżeństwo tytuł do korony Anglii. Sam Edgar stale przebywał na dworze szkockim. Napływ uciekinierów z Anglii na niziny Szkocji, i tak już zamieszkane przez mieszaną społeczność Szkotów i Brytów, zmienił całkowi-cie oblicze tej części kraju. Z każdym następnym pokoleniem wpływy angielskie i normandzkie na południu Szkocji rosły i powiększały różnicę dzielącą ją od części północnej i wysp na zachodzie kraju.

Małżeństwo Malcolma III z angielską księżniczką Mał-gorzatą (1046-1093) wzmogło znaczenie elementu angiels-kiego (później także normandzkiego) na dworze szkockim. Angielska żona Malcolma okazała się energiczną i bardzo religijną młodą kobietą. Mimo pierwotnego zamiaru wstąpienia do klasztoru poślubiła króla Szkotów. Wpływając na męża i dwór popierała interesy kościelne oraz dbała o losy ludności angielskiej zamieszkującej ziemie należące do Szkocji. Prze-wyższająca męża dworskim obyciem, ogładą, i wykształceniem Małgorzata szybko wprowadziła na dworze szkockim angiel-

skie zwyczaje i zmieniła oblicze szkockiego kościoła, narzu-cając mu angielską liturgię, celibat (do lego czasu szkoccy duchowni mogli zawierać małżeństwa) i episkopalny system organizacji. iMalcolm III. wykształcony i od dziewiątego roku życia wychowany w Anglii, podzielał poglądy żony i po-zwalając je j na dokonywanie zmian w dużym stopniu przy-czynił się do umocnienia wpływów angielskich. W czasie swojego panowania przeniósł polityczne i kulturalne centrum kraju na południe do Dunfermline, które na wiele następnych lat stało się stolicą Szkocj i 1 1 i z rzadka tylko okazywał zainteresowanie północną częścią kraju. Było to główną przyczyną późniejszego podziału Szkocji na zanglicyzowaną część południową i celtycko-normańską część północną.

Udzielając pomocy Edgarowi Aethlingowi i dążąc do zabezpieczenia południowych granic swego królestwa Mal-colm III przeprowadził serię ataków na graniczne tereny północnej Anglii. Sprowokował tym w 1071 roku wielki odwetowy morski i lądowy najazd Normanów pod wodzą samego Wilhelma Zdobywcy. W roku 1072 Wilhelm wkroczył do Szkocji i zmusił Malcolma III do uznania jego zwierzch-nictwa. kończąc tym samym podbój Anglii. Armia normandz-ka, atakująca Szkocję w 1072 roku, miała głównie na celu zmuszenie króla szkockiego do zaprzestania udzielania pomocy królewiczowi Edgarowi, który został wygnany i musiał uciekać do Flandrii. W Abernethy nad rzeką Tay, niedaleko Perth, Malcolm III bez walki złożył hołd wasalny Wilhelmowi i dał mu swego najstarszego syna Duncana na zakładnika. Akt ten nie zakładał jakiegoś specjalnego ograniczenia niepodległości Szkocji. Wkrótce zresztą Malcolm naruszył zobowiązania leudalne i przeprowadził pięć kolejnych najazdów na Anglię. Nowe najazdy Szkotów w latach 1077-1080 doprowadziły w odwecie do kolejnej ekspedycji angielskiej. Pierworodny syn Wilhelma Zdobywcy. Robert Curthose, zwany Krótka

W 1072 r. k r ó l o w a Małgorzata u f u n d o w a ł a w D u n f e r m l i n e o p a c t w o na

w z ó r angie lski, w którym p o c h o w a n o ki lku p ó ź n i e j s z y c h królów Szkoc j i .

Pończocha (jak go żartobliwie zwano ze względu na niepokaź-ną posturę), najechał Szkocję, uprzedzając przygotowania Szkotów do zajęcia spustoszonych wcześniej przez wojska normandzkie terytoriów w Northumbrii. Pamiątką po wyprawie Roberta na północ był zamek normandzki nad rzeką Tyne. wokół którego powstało z czasem miasto Newcastle.

W 1091 roku Malcolm III, wykorzystując chaos feudalny w Normandii i walki wewnętrzne pomiędzy synami Wilhelma Zdobywcy: Robertem, Wilhelmem i Henrykiem, dokonał nowe-go najazdu na północną Anglię. Powodem do ataku była znowu sprawa szwagra Malcolma Edgara Aethlinga. W roku 1091. po objęciu tronu Anglii przez drugiego syna i następcę Wilhelma Zdobywcy. Wilhelma 11 Rudego (1087-1100), Edgar, który po śmierci Wilhelma Zdobywcy znalazł schronienie na dworze księcia Normandii Roberta Curthose, został pozbawiony swych normandzkieh ziem i wygnany. Wypędzony Edgar uszedł nu dwór Malcolma 111 do Szkocji. Tu, przy poparciu swej siostry Małgorzaty zdołał nakłonić Malcolma do nowej wojny. Na wieść

0 wypadkach w Szkocji Wilhelm Rudy pogodził się z braćmi 1 pośpieszył do Anglii przeciwko Szkotom. Marsz jego armii na północ zahamowała wielka burza, która zniszczyła flotyllę statków z zaopatrzeniem. Edgar wystąpił wówczas w roli mediatora między królami Anglii i Szkocji. W wyniku osiągnię tego porozumienia Edgar odzyskał swoje posiadłości w Norman-dii, a Malcolm III przyrzekł wierność Wilhelmowi II Rudemu, uznając się jego wasalem z należących do dynastii szkockiej posiadłości. Cumberlandu i Westmorlandu, formalnie zalicza-nych do Anglii. Ta zależność lenna, rozciągana później przez niektórych królów Anglii na całą Szkocję, stała się pretekstem do ich roszczeń wobec północnego sąsiada.

W 1092 roku Wilhelm Rudy zerwał kruchy pokój i zaata-kował Cumberland, należący do Szkocji od roku 945. kiedy to król Edmund, pragnąc zabezpieczyć swoje północne granice, odstąpił go Kennethowi II. Zająwszy ziemie Cumberlandu Wilhelm wzniósł zamek w Carlisle, na sąsiednich terytoriach

osadził angielskich chłopów, a skargę Malcolma złożoną przez niego osobiście na radzie królestwa w Gloucester w 1093 roku odrzucił. To sprowokowało Malcolma III do najazdu na Northumberland i Cumberland. 13 listopada 1093 roku Malcolm zginął wraz z najstarszym synem Edwardem w okrytej gęstą mgłą zasadzce nad rzeką Alne, niedaleko Alnwick, w miejscu zwanym do dziś Malcolm's Crossing. Jego śmierć pozwoliła Wilhelmowi II zabezpieczyć na jakiś czas północną granicę Anglii przed napadami Szkotów.

Królowa Małgorzata umarła trzy dni później (16 listopada). Wiadomość o śmierci męża i syna zastała ją już na łożu śmierci. Niezwykle pobożna i poważna, a zarazem wykształcona i inteli-gentna, Małgorzata odegrała ważną rolę w otwarciu Szkocji na wpływy anglosaskie i normandzkie z Anglii i przyczyniła się w znacznym stopniu do położenia fundamentów pod system feudalny w południowej części królestwa. Zwrot w kierunku anglo-normandzkiego feudalizmu, jaki dokonał się za panowania Malcolma 111, był w wielkiej mierze dziełem Małgorzaty. Czterej synowie z je j małżeństwa z Malcolmem III: Edgar, Edmund, Aleksander i Dawid, zasiedli na tronie szkockim, a jedna z córek. Matylda, została żoną króla angielskiego Henryka I. Za zasługi dla umocnienia Kościoła katolickiego w Szkocji Małgorzata została w 1250 roku kanonizowana i jako święta uznana za patronkę Szkocji. Poświęcone je j opactwo w Dunfermline już za jej życia stało się miejscem pielgrzymek. Dało to początek stałej przeprawie promowej przez zatokę Forth, do Dunfermline i St. Andrews, znanej jako Queensferry.

Zabójstwo Malcolma III wywołało wojnę domową w Szkocji (Malcolm zostawił brata Donalda Bane'a i sześciu synów z dwóch małżeństw), gwałtowną reakcję przeciwko wpływom angielskim oraz zbliżenie Szkocji i Norwegii. Przez następne trzydzieści lat Szkocję nękał kryzys wewnętrzny, którego nie mogli opanować kolejni słabi i nieudolni królowie.

Następca Malcolma III, jego brat Donald 111 Bane (XI I093-V 1094 i Xl 1094-X 1097), wrogi Anglikom i Normanom Celt,

powrócił pośpiesznie z Hebrydów, obłegł zamek w Edynburgu, zdobył go i wykorzystując poparcie celtyckich panów z rejonów górskich oraz dawne zwyczajowe prawo tanistry. polegające na wyborze króla lub wodza, sprawował nominalnie władze królewską przez pół roku. Jako zatwardziały wróg anglosaskich i normańskich władców Anglii oraz innowacji w sferze polityki, religii i obyczajów został usunięty przez syna Malcolma III, Duncana, posiadającego poparcie Anglików, Normanów i części Sasów. W tym czasie Duncan, mający prawa do tronu zgodnie z zasadą primogenitury, przebywał na dworze Wilhelma II Rudego. Gdy władzę w Szkocji przejął wrogi im Donald III. Anglicy wysłali tam Duncana uznając go za prawowitego dziedzica szkockiej korony. Decydującym wsparciem dla tego prawa była angielska armia, przy pomocy której pretendent przejął w 1094 r. tron szkocki jako Duncan II (zm. 1094).

Duncan spędził wiele lat (1072-1087) jako zakładnik na dworze normandzkim, oddany przez ojca jako dowód hołdu wasalnego dla Wilhelma Zdobywcy. Po zaledwie sześciu miesiącach rządów został zamordowany w Monthechin z rozka-zu odsuniętego stryja, który dzięki temu ponownie zasiadł na tronie na trzy lata, dzieląc dla niepoznaki władzę królewską z uległym mu młodszym bratem Duncana Edmundem (Duncan 11 zdążył przedtem po raz pierwszy użyć wobec siebie określenia Rex Scotie — Król Szkotów). Był to ostatni zryw Celtów próbujących utrzymać króla wywodzącego się z tej krwi i królestwo rządzone zgodnie z dawnymi zwyczajami. W 1097 roku Edgar Aethling, pogodzony już z Wilhelmem II Rudym, na jego polecenie obalił Donalda 111 i osadził na tronie Szkocji jako wasala króla Anglii swojego siostrzeńca, najstarszego syna Malcolma III i Małgorzaty angielskiej, Edgara. Pokonany Donald zdołał zbiec. Dwa lata później został ujęty i oślepiony trafił do lochu, gdzie wkrótce zakończył życie. Był ostatnim z władców szkockich, których pochowano na łonie.

Edgar (1097-1107) był pierwszym królem Szkocji, w któ-rego żyłach płynęła krew celtycka i anglosaska. Jego intro-

nizacja rozpoczęła ciąg następujących kolejno po sobie rządów trzech synów Malcolma 111 i Małgorzaty angielskiej. Wykształ-ceni w Anglii, powrócili oni do polityki swych rodziców, kontynuując ich proangielską orientację. Za panowania Edgara Szkocja stanęła w obliczu nowego, poważnego zagrożenia na zachodzie kraju. Od 1093 roku Orkady i Hebrydy najeżdżał król norweski Magnus 111 Gołonogi12. Nie mając wystarczających sił do obrony wysp, Edgar na mocy traktatu z 1098 roku oddał Hebrydy wraz z półwyspcm Kintyre Norwegom. W tym okresie centrum życia politycznego zaczęło przesuwać się jeszcze bardziej na południe, a dwór coraz częściej przebywał w Edyn-burgu. Ponieważ lona była teraz w rękach Norwegów, władców chowano w katedrze w Dunfermline. Koronacje organizowano tradycyjnie w Scone. W okresie panowania Edgara rozpoczyna się także osadnictwo anglo-normandzkie w rejonach Szkocji położonych na północ od zatoki Forth.

Do końca swego panowania Edgar pozostał wiernym wasalem władców Anglii, otwartym na sprawy europejskie. Przejawem tego były spektakularne mariaże. Siostra Edgara Matylda poślubiła króla angielskiego Henryka I, zaś je j córka — po śmierci swego pierwszego męża, cesarza niemieckiego Henryka V — jako wdowa wyszła za mąż za hrabiego Godfryda Anjou z rodu Plantagenetów. Druga siostra. Maria, została żoną hrabiego Eustachego de Bolougne, a j e j córka poślubiła króla angielskiego Stefana.

Edgar zmarł bezżennie otoczony nimbem świętości. Pod-kreśla się jego wkład w rozwój szkockiego i angielskiego monastycyzmu, z jego inicjatywy powstały bowiem klasztory w St. Andrews, Dunfermline. Coldingham i Durham. Tron po nim objął jego trzydziestojednoletni brat Aleksander I. Zgodnie z wolą Edgara Aleksander I pozwolił swemu młodszemu bratu

1 7 Przydomek s w ó j Magnus z a w d z i ę c z a ł o b y c z a j o w i noszen ia odsłaniają-

cego nogi s z k o c k i e g o kitlu w czas ie w y p r a w na Orkady i H e b r y d y , które

starał się p o d d a ć p o n o w n i e kontroli n o r w e s k i e j . Magnus zmarł p o d c z a s

w y p r a w y do Irlandii w s ierpniu 1103 r.

i spadkobiercy Dawidowi sprawować rządy w południowej Szkocji (w Cumberland. Strathclyde i Lothian).

W okresie panowania Aleksandra I (1107-1124) pozycja Anglii na dworze szkockim znacznie wzrosła, a przejmowanie przez normandzkich i bretońskich baronów i rycerzy ziemi w nizinnej części kraju (podobnie jak w Irlandii) przyniosło dalszy postęp w rozwoju systemu feudalnego w Szkocji. Nowi osadnicy wprowadzili na zasiedlanych terenach feudalizm. przynieśli umiejętność administrowania i zarządzania sprawami publicznymi, rozbudowali struktury Kościoła wnosząc do niego europejskie prądy myślowe. Za panowania Aleksandra I pojawiły się w Szkocji pierwsze urzędy. Siostra Aleksandra 1. Edyta, wyszła za mąż za króla Anglii Henryka I, którego Aleksander prawdopodobnie uznawał za swego zwierzchnika. Małżeństwo to przyniosło Henrykow i wielką popularność w Anglii, symbolizu-jąc zbliżenie najeźdźców normandzkich do miejscowej ludności. Sam Aleksander I ożenił się z nieślubną córką Henryka Sybillą. a w 1114 roku poprowadził szkocki oddział w wyprawie Henryka I przeciwko Walii. Ulegając Anglikom w wielu sprawach politycznych i gospodarczych Aleksander I dokładał jednak starań, aby zapewnić niezależność Kościoła szkockiego od Kościoła angielskiego. Wynik tych zmagań pozostał nieroz-strzygnięty aż do jego śmierci w kwietniu 1124 roku. Jego następcą był brat Dawid, najmłodszy syn Malcolma 111. który objął swym panowaniem całą Szkocję.

Prawie trzydziestoletnie rządy Dawida I (1124-1153) sta-nowiły prawdziwy przełom w dotychczasowym dziejach Szkocji. Nowy król odebrał staranne normandzkie wykształ-cenie i wyrósł w podziwie dla normandzkiej i anglo-norman-dzkiej kultury i języka. Zanim objął tron. sprawował rządy jako niezależny władca w południowej części kraju, od zatoki Solway do zatoki Clyde. Po objęciu tronu wprowadził w Szko-cji podstawy administracji centralnej, ujednolicił system miar i wag, bił pierwszy szkocką monetę królewską i zreorganizował na wzór angielski Kościół szkocki, podporządkowując go

angielskiej metropolii w Yorku. Budował i przebudowywał zamki, wokół których wyrosły pierwsze szkockie miasta: Ldynburg. Stirling, Berwick, Roxburgh i Perth.

Rozwijając normandzki system feudalny oparty na obcej arystokracji Dawid I oddawał wielkie posiadłości w ręce swoich normandzkich, bretonskich i francuskich przyjaciół. Zgodnie z obowiązującymi zasadami cała ziemia stanowiła własność króla, który nadawał ją za wierną służbę swoim największym wasalom (baronom, rycerzom), ci zaś z kolei oddawali ją dalej drobniejszym dzierżawcom. W sferze organizacji władzy państ-wowej główne decyzje zostały zastrzeżone dla Rady Królewskiej składającej się z członków rodziny królewskiej, najwyższego duchowieństwa, wielmożów i wysokich urzędników (w 1173 roku pojawiła się nazwa „parlament"). Władza wykonawcza znalazła się w rękach administracji królewskiej, na czele której stali: kanclerz, ochmistrz (ang. steward — odpowiedzialny za utrzymanie dworu), konstabl (odpowiedzialny za sprawy wojsko-we). szambelan (nadzorujący sprawy finansów królewskich) oraz prokurator (nadzorujący wymiar sprawiedliwości). Administracja lokalna spoczywała w gestii baronów i królewskich szeryfów. Trzy razy do roku zbierał się trybunał królewski ( H i g h Court), pełniący rolę sądu najwyższego. System sprawowania rządów zapoczątkowany przez Dawida I wprowadzany był stopniowo i ulegał modyfikacjom za panowania kolejnych władców.

W okresie swego panowania Dawid 1 przyjął na służbę wiciu rycerzy anglo-normandzkich, a wielu innym udzielił zgody na osiedlenie się i małżeństwa ze starą, szkocką arystokracją. W ten sposób powstało kilka najświetniejszych rodów szkockich. Za jego rządów osiedlili się w Szkocji przedstawiciele rodów de Bruis (Bruce), Fitz-Alan, de Bailleul (Balliol), de Comine (Comyn), Oliphant i wielu innych, którzy w zamian za służbę wojskową i hołdy pieniężne (jak to czyniono w Anglii od czasu podboju Wilhelma Zdobywcy) stali się posiadaczami wielkich majątków ziemskich po obu stronach granicy. Kiedy w 113U roku rodzimi panowie z części

północnych ziem wypowiedzieli posłuszeństwo Dawidowi, król stłumił rebelię, a posiadłości buntowników rozdał pomię-dzy normandzkich rycerzy sprowadzonych do Szkocji. Obe-jmując najwyższe stanowiska i zajmując najlepsze ziemie normandzcy i francuscy możnowładcy zaczęli uzyskiwać decydujący wpływ na losy i kulturę Szkocji. Poprzez mieszane małżeństwa z przedstawicielami miejscowej arystokracji nowi przybysze zmieszali się częściowo ze starą, celtycką szlachtą i przejęli niektóre je j zwyczaje i język, z wyjątkiem po-łudniowo-wschodniej części kraju (okręg Lothian), gdzie wpływy angielskie były najsilniejsze i przyjęła się pry mitywna odmiana języka angielskiego. Dla odmiany znaczną część północnej Szkocji i zachodnie wyspy zdominował patriarchalny system klanowy. Większość ludności pocho-dzenia norwesko-szkockiego z północnego zachodu nie zwracała większej uwagi na królów Szkocji i rządziła się własnymi prawami. Jeżeli już ludzie ci uważali kogoś za swego władcę, to raczej króla Norwegii. Sprzyjało temu zresztą powszechne przekonanie, że część zachodniego wybrzeża Szkocji (półwysep Kintyre) i sąsiadujące z nim wyspy stanowią domenę korony norweskiej. Stan ten został potwierdzony w traktacie, jaki król Edgar zawarł z władcą Norwegii Magnusem III Golonogim w 1098 roku.

W polityce zagranicznej, dopóki Anglią władał jego szwa-gier Henryk I Plantagenet, Dawid I utrzymywał dobre stosunki z południowym sąsiadem. W pierwszym okresie życia często przebywał na dworze Henryka I. Dzięki zawartemu w roku 1113 małżeństwu z córką Waltheaofa, earla Northumbrii. Matyldą Huntington, został angielskim earlem Huntington. Otrzymał znaczne ilości ziemi w tym hrabstwie, a także w Northamptonshire. Po śmierci Henryka, w okresie rządów nieudolnego i słabego króla Stefana (1135-1153), siostrzeńca Henryka I i wnuka Wilhelma I, oraz osłabienia Anglii w wyniku anarchii feudalnej, walk baronów między sobą i wojny domowej Stefana z córką Henryka I, Matyldą,

czterokrotnie najeżdżał posiadłości angielskie próbując rozsze-rzyć granice Szkocji na południe. Dawid uznał swą siostrzenicę Matyldę (zm. 1167) za dziedziczkę Henryka 1 i od 1136 roku walczył dla niej z królem Stefanem. Miał przy tym nadzieję na uzyskanie dla siebie Northumberlandu, zwłaszcza że Stefan, w ramach rozpoczętej jeszcze przed koronacją polityki ustępstw, w zamian za pokój odstąpił Szkotom Carlisle wraz z Cumberlan-dem, dodając przy tym obietnicę nadania hrabstwa Northumber-land synowi Dawida. Wykorzystując chaos spowodowany wojną domową Stefana z Matyldą, w sierpniu 1138 roku Dawid najechał północną Anglię, żądając Northumberlandu dła swego syna. Z pomocą na pół dzikich wojowników z gór szkockich oraz Norwegów z Orkadów, a także duńskich i niemieckich najemników, podbił część Northumberlandu oraz Cumberlandu i straszliwie spustoszył Yorkshire. Pobity na głowę przez arcybiskupa Yorku 22 sierpnia w pobliżu Northallerton (Yorkshi-re), nie zaprzestał dalszych wypadów w granice Anglii. W 1139 roku zawarł pokój ze Stefanem, który przyznał Northumberland jego synowi Henrykowi jako lenno angielskie. W roku 1141 Dawid po raz kolejny ruszył na wojnę w imieniu Matyldy i w 1149 roku pasował na rycerza j e j syna Henryka Plantageneta (późniejszego króla Anglii Henryka U), który uznał jego prawo do Northumberlandu. Jego kolejny najazd na Anglię został odparty przez Stefana w 1149 roku. Po osiemnastu latach anarchii i wyniszczającego konfliktu dynastycznego w Anglii, zakończonego rozejmem zawartym po bitwie pod Wallingford w 1154 roku, Dawid zachował część zdobytego terytorium, które oficjalnie pozostało przy Szkocji do roku 1174.

Kiedy Dawid I zasiadł na ironie w 1124 roku, Szkocja była raczej prymitywnym krajem, mającym niewiele małych miast i słabo rozwinięty handel i rzemiosło. Ludność, zajmująca się głównie rolnictwem i pasterstwem, nie miała jednolitego charakteru i w zależności od tego, jaki region zamieszkiwała, mówiła językiem łacińskim, francuskim, angielskim, norwes-kim i wieloma dialektami celtyckimi. Kościół szkocki miał

tylko trzech biskupów i raczej niewielki wpływ na ogól społeczeństwa. Do czasu śmierci Dawida 1 w 1153 roku wiele się zmieniło. W większości dolnej Szkocji dawny, celtycki sposób życia bezpowrotnie zniknął, a jego miejsce zajął nowy porządek anglo-normandzki. W czasie swego długiego pano wania Dawid uczynił niewiele, by zachować celtycką tradycję, za to zrobił dużo dla unowocześnienia kraju, zwłaszcza w dziedzinie administracji, za co jego następcy powinni być mu bardzo wdzięczni. Pozostawione przez niego królestwo obejmowało obszar jakiego nigdy dotąd, i nigdy potem, nie posiadał żaden szkocki monarcha.

Jedyny syn Dawida 1, Henryk, earl Huntington i Northumber-land. zmarł w roku 1152. Aby nie dopuścić do wojny o sukcesję. Dawid I. zgodnie z utrwaloną już zasadą primogenitury. doprowadził do uznania swego wnuka Malcolma, najstarszego (ur. 1141) z synów zmarłego Henryka, za pełnoprawnego dziedzica korony. Okres rządów Malcolma IV (1153-1165). noszącego przydomek Nietknięty, obfitował w intrygi polityczne i niepokoje wewnętrzne. Normandzkie otoczenie króla i fawory-zowanie obcych burzyło dawną szlachtę, która wznieciła szereg buntów, zwłaszcza w najbardziej skorych do rebelii prowincjach Moray i Galloway. Minęło wiele lat, zanim Malcolm IV z normandzką pomocą zdołał stłumić ogniska rebelii, jednak złe nastroje pozostały. W roku 1157 król Anglii Henryk II. wykorzystując osłabienie Szkocji, odebrał młodemu władcy, pod groźbą inwazji, ziemie na północy, utracone przez Anglię za czasów Stefana. Na mocy zawartego w Chester traktatu Malcolm IV oddał Henrykowi II Northumberland i Cumberland w zamian za potwierdzenie swoich praw do tytułu earl a Huntington. W 1158 roku Malcolm przysiągł w ierność królowi angielskiemu, a następnie towarzyszył mu w wyprawie do Francji, podczas której otrzymał od Henryka tytuł rycerski. Malcolm IV zmarł młodo, w wieku dwudziestu czterech lat. bezżennie (stąd jego przydomek) i bezpotomnie 9 grudnia I 165 roku. Tron po nim objął jego brat Wilhelm (ur. 1143).

W czasie swojego długiego panowania Wilhelm 1 Lew (1165-1214) podporządkował sobie całą Szkocję, włącznie z zawsze niespokojną północą. Był to władca bezlitosny i nieprzebierający w środkach. Kiedy norweski jarl Orkad Harald najechał na Caithness. Wilhelm oślepił i okrutnie okaleczył jego syna, którego przedtem wziął na zakładnika. Z całą mocą stłumił też antyrojalistyczne powstania w Ross, Caithness, Moray i Galłoway. Jego przydomek „Lew" nie jest jednak związany z wyjątkową siłą fizyczną, wojowniczą naturą czy szczególną odwagą, lecz wytrwałym dążeniem do umocnienia władzy królewskiej i rządów prawa. Do historii przeszedł więc jako „lew prawa" (Leo justiciae) 1 3 .

Próbując ingerencji w politykę angielską, Wilhelm I poparł nieudaną rebelię synów Henryka II (tzw. Wielka Rebelia w latach 1173-1174) 1 4, skierowaną przeciwko ich ojcu. Próbując odzyskać Northumberland w przymierzu z królem Francji Ludwikiem VII Wilhelm 1 najechał północną Anglię. 13 czerwca 1174 roku poniósł klęskę pod Alnwick i dostał się do niewoli. Zesłany do Normandii Wilhelm musiał złożyć hołd lenny królowi Anglii, który Traktatem z Falaise (1174) rozciągnął formalnie zwierzchnictwo Anglii nad Szkocją. Na podstawie tego upokarzającego dokumentu Szkocja uznała pełną zależność lenną od Anglii. Kościół szkocki został podporządkowany Kościołowi angielskiemu, a Northumberland został oficjalnie przyznany Anglii. Nad wykonaniem wasalnych obowiązków Wilhelma Lwa miały czuwać angielskie gar-nizony ulokowane w pięciu miastach południowej Szkocji z Edynburgiem na czele. Upłynęło piętnaście lat. zanim Wilhelm Lew zdołał odmienić sytuację na swoją korzyść.

1 3 W y r a z e m tego był osob is ty herb W i l h e l m a przeds tawia jący c z e r w o n e g o

lwu na żółtej tarczy, który miał się stać w przyszłości h e r a l d y c z n y m z n a k i e m

królów szkock ich . 1 4Pretekstem do rebeli i, w y w o ł a n e j przez część baronów n i e z a d o w o l o n y c h

z twarde j ręki k r ó l e w s k i e j , stało się z a b ó j s t w o skłóconego z H e n r y k i e m II

arcybiskupa Canterbury T o m a s z a Becketa w 1170 r. Rebel ię popieral i też

m.in. król Francj i , król Szkocj i i hrabia Flandri i .

W 1189 roku król angielski Ryszard Lwie Serce zgodził się oddać szkockie zamki i zrezygnować ze swych praw lennych wobec króla Szkocji w zamian za 15 tys. marek szkockich potrzebnych mu na krucjatę. Owoc zwycięstwa Henryka II pod Alnwick, układ z Falaise, został przez Ryszarda sprzedany, a zwierzchnictwo angielskie nad Szkocją formalnie zniesione. Suma, za jaką Wilhelm Lew kupił suwerenność kraju, była jak na owe czasy ogromna i upłynęło parę lal, zanim udało się ją zebrać i wykupić zamki z rąk angielskich. W 1192 roku papież Celesiyn III uwolnił Kościół szkocki od zwierzchnictwa prymasa Anglii i podporządkował go bezpośrednio nadzorowi Rzymu (potwierdził to Honoriusz III w 1218 roku, przez co Szkocja została wyróżniona jako „szczególna córa Kościoła"). Tak rozpoczął się trwający prawie sto lat okres względnego spokoju w stosunkach Szkocji z Anglią.

Pokój między obydwoma królestwami zakłóciły napięcia za panowania króla angielskiego Jana bez Ziemi (1199-1216). Krótką kampanię, wywołaną atakiem Wilhelma Lwa na jeden z zamków angielskich na północy kraju w 1210 roku, jak również udzieleniem przez Wilhelma gościny kilku wrogim Janowi biskupom z Anglii, zakończyło samo pojawienie się wojsk angielskich pod dowództwem Jana na granicy Szkocji. Za kolejne 15 tys. marek Wilhelm Lew kupił sobie sojusz z Anglią, dochowując go wiernie aż do swoje j śmierci w roku 1214. Z małżeństwa z Ermenegardą de Beaumont pozostawił czworo dzieci. Ich syn Aleksander odziedziczył tron, a trzy córki wyszły za panów angielskich.

W czasie swojego panowania Malcolm IV i Wilhelm I musieli stawić czoła nowemu zagrożeniu z zachodu. Wodzowie zachodnich klanów, którzy nadal cieszyli się znacznym zakresem niezależności, raz po raz buntowali się przeciwko centralnej władzy królewskiej. Jeden z nich, Fergus. władca Galloway, powstawał co najmniej trzy razy przeciwko Mal-colmowi IV. Jego syn wzniecił zbrojną rebelię przeciwko Wilhelmowi Lwu, masakrując przy okazji angielskie załogi

stacjonujące na mocy Traktatu z Falaise w południowo-- wschodniej Szkocji. Dalej na północy i zachodzie rozciągała sie domena panów władających wyspami i niezależnymi państewkami normańskimi na zachodnim wybrzeżu. Uważali się oni za władców samodzielnych królestw, nie mających szczególnych zobowiązań wobec dwom szkockiego i luźno tylko powiązanych z państwem norweskim. Jak już wspo-mniano. prawo Norwegii do zwierzchnictwa nad tymi ob-szarami zostało potwierdzone przez króla Edgara w traktacie z Magnusem Gołonogim z 1098 roku, jednak od połowy Xli wieku dwór norweski stracił zainteresowanie swoimi posiad-łościami w Szkocji. Skorzystał z tego potomek władców, Dalriady Somerled (protoplasta słynnych klanów MacDougall i MacDonald ożeniony z córką Olafa, norweskiego króla wyspy Man), który w 1156 roku rozciągnął swoje władztwo na królestwo Morvern, Lochaber, Argyll i południowe Heb-rydy. Ten samozwańezy pan Wysp {Lord of Isles) wspierał anty roj alistyczne rebelie i stanowił wyzwanie dla władzy centralnej. Swój stosunek do króla Szkocji Somerled wyraził dokonując w 1164 roku wielkiego najazdu na tereny wokół zatoki Clyde, podczas którego spustoszył Glasgow. I chociaż podczas odwrotu obciążeni łupami wojownicy Somerleda doznali porażki z rąk normandzkiego wodza Malcolma IV Waltera Fitz-Alana w bitwie pod Renfrew, a sam Somerled zginął w walce, jego następcy, MacDonaldowie z Wysp i Mac-Dougallowie z Lorne. podobnie jak klany MacLeodów i Mac-Leanów, nigdy nie stracili poczucia niezależności kultywując tradycję swoich celtyckich i norweskich przodków.

Wilhelm Lew umarł w roku 1214. Jego następcą został szesnastoletni syn Aleksander II (1214-1249), zdolny władca, którego wielką zasługą było usprawnienie machiny administ-racyjnej. zapoczątkowanej przez jego pradziada Dawida I i wzmocnienie monarchii szkockiej. Aleksander utrzymywał pokój z Anglią, jednak korzystając z okazji, jaką stwarzał bunt baronów przeciwko Janowi bez Ziemi, wystąpił przeciwko

królowi Anglii w porozumieniu z królem Francji Filipem II Augustem. Kiedy baronowie angielscy wszczęli w 1215 roku bunt. Aleksander opowiedział się po stronie rebeliantów w nadziei, że odzyska trzy północnoangielskie hrabstwa utracone przez Malcolma IV. W styczniu 1216 roku Jan przekroczył granicę Szkocji, by ukarać Aleksandra za przy-mierze z buntownikami. W rewanżu Aleksander najechał Anglię, chcąc opanować Northumberland, został jednak pobity w okolicach Londynu, gdy próbował połączyć się z wojskami buntowników w południowo-wschodniej Anglii. Wkrótce Jan LI (zm. 1216) zastąpił jego małoletni syn, który jako Henryk III rozpoczął swoje długie panowanie (1216-1272). W roku 1217 bunt baronów upadł i Aleksander złożył hołd Henrykowi III. W 1221 roku poślubił siostrę Henryka, starszą od siebie o jedenaście łat Joannę (zm. 1238). Trzy własne siostry wydał za Anglików. Szesnaście lat później Aleksander I i Henryk 111 zawarli w Yorku traktat (1237), na mocy którego król Szkocji zrzekł się pretensji do wspomnianych ziem w północnej Anglii, w zamian za co otrzymał kilka angielskich posiadłości. Granica między oboma krajami została zbliżona do je j obecnej linii — od zatoki Solway do rzeki Tweed.

W tym czasie sytuacja na zachodzie i północy Szkocji wciąż pozostawała niestabilna. Już na początku panowania Aleksandra II doszło do celtyckiej rebelii w Moray. Król rozprawił się z nią rękami realizującego jego politykę celtyc-kiego możnowładcy Farquhara MacTaggarta. który później w uznaniu zasług dla Korony otrzymał zaszczytny tytuł earla Ross. Wiele lal zabrało Aleksandrowi II tłumienie licznych buntów w Galloway i daleko na północy w Caithness. Aleksander pokonał zbuntowanych panów szkockich i umocnił władzę królewską nad tymi regionami kraju, które uprzednio tylko nominalnie uznawały władzę królewską. W 1222 roku podbił i włączył do swego królestwa Argyll, pokonując wrogi klan MacDougallów, których naczelnicy wywodzili się od Somerleda.

Po stłumieniu buntów wewnętrznych i ustabilizowaniu stosunków z Anglią Aleksander II podjął próbę odzyskania Hcbrydów. Gdy negocjacje z królem Norwegii Haakonem IV Haakonssonem (1217-1263) okazały się nieskuteczne, po-stanowił rozstrzygnąć sprawę przy pomocy oręża. Na prze-szkodzie stanęła choroba, która zmogła króla podczas wyprawy mającej na celu podbicie zachodnich wysp. których mieszkańcy wciąż odmawiali uznania jego władzy i woleli oddawać cześć królowi Norwegii. Aleksander II zmarł 8 lipca 1249 roku na wyspie Kerrera w Argyll, mając lat pięćdziesiąt. Z Joanną angielską nie miał dzieci. Po je j śmierci poślubił pochodzącą z francuskiej Pikardii hrabiankę Marię de Couci (zm. 1249), która urodziła mu syna Aleksandra i dwie córki,

Aleksander 111 (1249-1286) był ostatnim wielkim władcą z dynastii królów wywodzących się od Malcolma III. Jedyny syn Aleksandra II urodził się 4 września 1241 roku. Mając osiem lat został koronowany na króla Szkocji. Zgodnie ze starą celtycką tradycją odziany w królewski płaszcz chłopiec zasiadł na Kamieniu Przeznaczenia na Wzgórzu Zgromadzeń w Scone, podczas gdy mistrz ceremonii, earl Fife ze starego celtyckiego rodu MacDuff, włożył mu na głowę koronę, a do ręki berło. Trzy lata później dziesięcioletniego Aleksandra Ul ożeniono z Małgorzatą, jedenastoletnią córką króla Anglii Henryka III, który tą drogą próbował uzyskać zwierzchnictwo nad Szkocją. Gdy Henryk III nadawał swemu młodziutkiemu zięciowi tytuł rycerski, ten sprytnie odmówił złożenia hołdu wasalnego, oświadczając, że nie uzyskał na to zgody szkoc-kich panów. W okresie małoletności Aleksandra rządy sprawowało kilku regentów należących do dwóch ścierają-cych się na dworze szkockim orientacji. W 1255 r. stronnict-wo proangielskie uwięziło Aleksandra, lecz dwa lala później przewagę uzyskało stronnictwo nawiązujące do tradycji celtyckiej, które sprawowało rządy do 1262 roku, kiedy to Aleksander III osiągnął wiek dojrzały i zaczął sprawować władzę osobiście.

Kontynuując politykę ojca wobec wysp położonych wzdłuż zachodnich wybrzeży Szkocji Aleksander 111 podjął działania zmierzające do ich włączenia do swego królestwa. Naczelnicy tamtejszych klanów wezwali na pomoc Haakona IV. W 1263 roku Aleksander zaoferował Haakonowi kupno Hebryd. Gdy ten odmówił, Aleksander zaatakował wyspę Skye prowokując tym najazd Norwegów. Latem 1263 roku Haakon IV zebrał w Bergen wielką flotę złożoną ze stu dwudziestu okrętów, z którą wyruszył przeciwko Aleksandrowi. Po drodze za-trzymał się na Hebrydach, gdzie wzmocni! swoją armię dodatkowymi ludźmi i okrętami. Nie udało mu się jednak uzyskać pomocy od przywódcy najsilniejszego klanu na wyspach, Ewana MacDougalla, który pragnąc z pozoru zachować neutralność, nie przyłączył się do Haakona, lecz przezornie uznał jego władzę nad wyspami. Mając około dwustu okrętów Haakon wysłał część swoje j floty w kierunku wyspy Bute i na wody jeziora Loch Lomond, które Nor-wegowie osiągnęli przeciągając pięćdziesiąt okrętów przez wąski pas ziemi w Tarbet. Główne siły wylądowały w zatoce Clyde. Aleksander przyjął taktykę gry na zwłokę pozorując negocjacje. W roli pośredników wystąpili mnisi dominikańs-cy, kursujący między obydwoma królami. Sprytny Aleksander przeciągnął rozmowy do października, wiedząc, że nad-chodzący sezon jesiennych sztormów będzie jego sprzymie-rzeńcem w walce z Norwegami.

Tak jak przewidywał Aleksander, 30 września potężny sztorm zniszczył wiele norweskich okrętów u ujścia rzeki Clyde. Część floty Haakona osiadła na mieliźnie koło Largs. na wybrzeżu Ayrshire. Tutaj zaatakował ich Aleksander. 5 października, po czterodniowej bitwie na lądzie i na morzu, kiedy nastąpił kolejny sztorm, ranny Haakon przerwał walkę i dał sygnał do odwrotu. W drodze powrotnej resztki floty norweskiej zostały jeszcze zaatakowane przez zdradzieckiego Ewana MacDougalla i w panice uszły na północ. Według legendy, w noc poprzedzającą bitwę Norwegowie postanowili

niepostrzeżenie podejść Szkotów. Jeden z nich bosą nogą nastąpił na oset i krzyknął z bólu. W ten sposób oddziały Aleksandra III zostały ostrzeżone o niebezpieczeństwie i stanęły do walki. Od tego czasu oset (ang. rhistle) stanowi godło Szkocji.

Haakon IV zmarł w grudniu 1263 roku w Kirkwall na Orkadach. prawdopodobnie z ran odniesionych w bitwie pod Largs. W następnym roku Aleksander podjął ofensywę w pół-nocnej Szkocji i na Hebrydach. W tej sytuacji nowy król Norwegii, syn Haakona. Magnus VI (1263-1280) zawarł z Aleksandrem 111 w 1266 roku w Perth traktat, na mocy którego Norwegia odstąpiła Szkocji półwysep Kintyre, wyspę Man i Hebrydy, którymi Normanowic władali od stuleci. W zamian za to Szkoci zobowiązali się zapłacić Norwegom 4 tys. marek w czterech rocznych ratach, zaś po tym okresie wypłacać symboliczny trybut w wysokości 100 marek. Orkady i Szetlandy pozostały na razie w rękach norweskich.

Pozostały okres panowania Aleksandra III upłynął w spokoju i dostatku, zyskując wśród Szkotów miano „złotego wieku" w dziejach średniowiecznej Szkocji. Małżeństwo Aleksandra z córką Henryka III zapewniło pokój w stosunkach z Anglią. Własną córkę Małgorzatę Aleksander wydał w 1281 roku za króla Norwegii Eryka II, pieczętując tym traktat pokojowy z Norwegią sprzed piętnastu lat i kończąc trwający cztery wieki okres wrogości pomiędzy obydwoma krajami. Umoc-nienie władzy królewskiej i zjednoczenie królestwa wydatnie wpłynęło na rozwój handlu i rzemiosła. Rozwijało się rolnic-two. hodowla owiec i rybołówstwo. Bogaciły się miasta, porty szkockie prowadziły ożywioną wymianę z wieloma krajami, zwłaszcza Flandrią, dokąd eksportowano wełnę, futra, skóry i ryby. sprowadzano zaś wyroby tekstylne, zboże, przyprawy i wino. Sprawnie działał aparat administracyjny i podatkowy, zwłaszcza na Nizinach, wzrosło poczucie bezpieczeństwa i zakres przestrzegania prawa i porządku. Pomyślnie rozwijała się organizacja kościelna, dał się także zauważyć postęp

w dziedzinie nauki i kultury. Liczba ludności Szkocji sięgnęła w tym czasie blisko 300 tysięcy (dla porównania Anglia liczyła w tym czasie około 4 milionów mieszkańców).

1 kiedy wszystko wydawało się iść w dobrym kierunku, dało o sobie znać fatum, które od dawna prześladowało ród Aleksandra. W 1275 roku umarła ukochana żona Aleksandra Małgorzata, później w odstępie trzech lat śmierć zabrała je j synów Dawida i Aleksandra. W roku 1283, po zaledwie dwóch latach małżeństwa z królem Norwegii, zmarła w połogu jedyna córka Aleksandra 111 Małgorzata. Osierocona przez nią córeczka Małgorzata, znana jako Panienka z Norwegii, pozo-stała ostatnią żyjącą krewną króla. Teoretycznie istniały jeszcze szanse na dziedzica tronu, gdyż Aleksander z pewnymi wahaniami (przez pamięć dla pierwszej żony) poślubił w 1285 roku młodą francuską hrabiankę Jolantę de Dreux, w nadziei, że będzie miał z nią więcej synów i następcę tronu. Spiesząc do niej feralnego zimowego dnia 18 marca 1286 roku, zginął spadając z nadmorskiej skały, czym wtrącił Szkocję w splot najtragiczniejszych wydarzeń w całej je j historii. Nikt nie przewidywał, że przedwczesna śmierć tego mądrego i lubia-nego władcy zapoczątkuje wieloletni okres chaosu, bratobój-czych walk, zatargów granicznych i bezwzględnej wojny z potężnym sąsiadem, Anglią.

PIERWSZA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ SZKOCJI

Przez 150 lat stosunki angielsko-szkockie były niemal przyjaz-ne. a na granicy panował względny spokój. Pierwsze napięcia w stosunkach pomiędzy Szkotami i Anglikami pojawiły się z chwilą, gdy Anglicy przebywający w Szkocji zaczęli ingerować w wewnętrzne sprawy Szkotów.

Król Jan I był człowiekiem słabym, chorowitym, wstyd-liwym i niezdecydowanym. Prawdopodobnie był ostatnim typem człowieka, jakiego Szkocja potrzebowała w tym trud-nym dla siebie czasie. Po osadzeniu Jana Balliola na ironie Szkocji Edward przestał kryć swoją pogardę dla niego i po-traktował go jako marionetkę, a Szkocję jako kraj podłegły. Angielscy urzędnicy i dowódcy wojskowi zaczęli uzurpować sobie prawo podejmowania decyzji i bezwzględnego egzek-wowania prawa we wszystkich najważniejszych sprawach. Represyjna polityka angielskich władz okupacyjnych zrodziła opór Szkotów i musiała doprowadzić do konfrontacji, zwłasz-cza że panoszący się Anglicy próbowali przy tym zdominować szkockie życie gospodarcze. Co gorsze, niektórzy Szkoci, widząc, do kogo należy rzeczywista władza w ich kraju, zaczęli omijać szkocki wymiar sprawiedliwości i wnosić sprawy przed sądy angielskie. Edward, zgodnie z prawem feudalnym, nieustannie wywierał nacisk na Balliola, aby stawał osobiście w charakterze strony lub świadka przed

swoim suwerenem w Westminsterzc w sprawach swych poddanych, którzy odwoływali się od wyroków króla Szkocji do jego suwerena w Anglii. Już sześć miesięcy po objęciu tronu, wiosna 1293 roku, jeden z poddanych Jana I, Roger Bartholomew z Berwick, wniósł przeciwko niemu sprawę do sądu angielskiego. Wkrótce Edward wezwał szkockiego monar-chę do Londynu w innej sprawie wniesionej przez earla Fife, pochodzącego z wrogiego Janowi Balliolowi rodu MacDuffów, który tłumaczył swoje postępowanie brakiem sprawiedliwości szkockich sądów wobec ludzi niechętnych nowemu władcy. Kiedy Jan odmówił, Edward zagroził mu oskarżeniem o sta-wianie oporu władzy i zajęciem trzech zamków w Szkocji.

Uporczywość, z jaką Edward I obstawał przy egzekwowaniu w Szkocji swojej władzy, doprowadziła wkrótce do wybuchu otwartej wrogości. Już w końcu 1292 roku Szkoci mieli dosyć angielskich rządów. Po powrocie z upokarzającego pobytu w Londynie (Edward zażądał przy lej okazji spłacenia zaleg-łych długów Aleksandra 111 za dostarczone z Anglii wino) Balliol zastał kraj w stanie wrzenia. Jego poddani grozili mu wypowiedzeniem posłuszeństwa, jeśli nie zmieni swojej poli-tyki i nie odwoła hołdu wasalnego wobec Edwarda. Po wielu dniach gorących dyskusji powołano dwunastoosobową radę (Council of Twelve)* która miała doradzać królowi lub — j e ś l i zaistniałaby taka potrzeba — kontrolować rządy w królestwie. W je j skład weszło czterech hrabiów, czterech baronów i czterech biskupów. Z inicjatywy Rady w Seone, prastarym miejscu koronacyjnym wczesnych królów Szkocji, odbyło się posiedzenie parlamentu szkockiego, na którym zadecydowano o zmianie polityki wobec Anglii, natychmiastowym pozba-wieniu urzędów wszystkich urzędników Edwarda i konfiskacie ziem należących do Anglików. Następnym krokiem było porozumienie w sprawie sojuszu z Francją.

Imperialne zapędy Edwarda, podobnie jak wcześniej jego ojca Henryka III, stanowiły zagrożenie dla interesów Francji, lecz głównym źródłem niepokoju były dla francuskich władców

niezwykle napięte stosunki pomiędzy Paryżem a Londynem. Nowe porozumienie miało więc strategiczne znaczenie. Polityka angielska wobec Szkocji tradycyjnie wiązała się ze stosunkami angielsko-francuskimi. Szkocja i Francja przez stulecia popierały się nawzajem w okresach konfliktów z Anglią. Za panowania Edwarda I związki te były wyjątkowo ścisłe. Edward nie mógł teso tolerować i Anglia musiała interweniować.

Stosunki angielsko-francuskie regulował traktat paryski z 1259 roku zawarty pomiędzy Henrykiem III i Ludwikiem IX. Na jego mocy król Anglii zrzekł się pretensji do dawnych angielskich posiadłości położonych we Francji: Normandii. Maine, Anjou i Poitou. Zachowywał natomiast jako wasal króla francuskiego Gaskonię oraz częściowo księstwo Akwitanii. Następca i dziedzic Henryka III, Edward I, złożył w 1286 roku hołd Filipowi IV Pięknemu ze swych francuskich posiadłości. Wkrótce jednak stosunki angielsko-francuskie uległy gwałtow-nemu pogorszeniu w związku z dążeniami Filipa do całkowitego wyparcia Anglików z Francji i zjednoczenia wszystkich ziem Francuskich pod berłem Kapetyngów. W celu osłabienia pozycji Edwarda Filip zażądał, by ten, jako jego wasal z Gaskonii i Akwitanii. osobiście stawił się przed swoim suwerenem w Paryżu. Żądanie to przyszło w sytuacji bardzo niekorzystnej dla Edwarda, gdyż — j a k już wspomniano — on sam wywierał podobny nacisk na króla Szkocji. Wiedząc, że stawienie się Edwarda w Paryżu grozi królowi Anglii utratą prestiżu w oczach Szkotów. Filip straszył Edwarda widmem sojuszu ze Szkocją i wysuwał przy tym dalsze warunki, co sprowokowało Edwarda do formalnego wypowiedzenia mu posłuszeństwa. Wojna między Francją i Anglią stała się nieunikniona.

W 1294 roku Filip IV rozpoczął działania wojenne przeciwko Gaskonii, należącej do Edwarda 1 jako księcia Akwitanii • pozbawił go wszelkich praw do niej, udaremniając kolejne próby odbicia lej prowincji precz Edwarda (1294, 1296, 1297). Mimo niepewnej sytuacji w Szkocji i wybuchu skierowanego przeciwko Anglikom powstania w Walii, Edward zdołał pozyskać

sprzymierzeńców w Niemczech i Flandrii i zorganizować wyprawę przeciwko Francji. W czerwcu 1294 roku Edward zażądał od Jana Balliola wsparcia finansowego i posiłków wojskowych na plano-waną wojnę z Francją, nakazując mu przysłanie do 1 września dziesięciu earlów i szesnastu baronów z własnymi oddziałami. Szkoci zwołali znowu parlament, na którym oficjalnie odrzucili żądania Edwarda związane z przygotowywaną wojną w Gaskonii. Doprowadzony do rozpaczy Balliol, naciskany przez kontrolującą jego poczynania Radę Dwunastu, 22 października 1294 roku wypowiedział posłuszeństwo Edwardowi i zrzucił zwierzchnictwo króla Anglii. Szkoci wysłali posłów do Filipa IV, z prośbą o pomoc. Udało się osiągnąć porozumienie, na mocy którego Szkocja i Francja obiecały sobie pomoc na wypadek najazdu Anglików. 23 października 1295 roku oba kraje oficjalnie podpisały traktat o przyjaźni, znany jako „stare przymierze" (Ąuld AlUance)1. Jego głównym punktem była deklaracja prowadzenia wojny z Anglią na dwóch frontach, stosownie do uzgodnionego planu strategicznego, a także ścisła współpraca w dziedzinie polityki zagranicznej. Traktat przypieczętowano zapowiedzią małżeństwa następcy tronu Szkocji Edwarda Balliola z Izabelą, bratanicą króla Filipa. Równocześnie Szkoci zawarli traktat z Erykiem li, który za sowitą opłatą zobowiązał się zapewnić pomoc floty złożonej ze 100 okrętów wojennych przez cztery miesiące w roku, tak długo,

jak długo miał się utrzymywać stan wrogości pomiędzy sojusz-nikami i Anglią.

Perspektywa sojuszu Szkotów z Francuzami wprawiła Edwarda I we wściekłość. Kiedy tylko dowiedział się o tajnych negocjacjach francusko-szkockich ostentacyjnie zerwał wszys-tkie traktaty z królem Szkocji i uznał prawa Balliola do tronu Szkocji za wygasłe, po czym z właściwą sobie energią rozpoczął przygotowania do zbrojnej inwazji na ziemie szkockie. W obliczu angielskiego najazdu okazało się, że

1 P r z y m i e r z e b y ł o w i e l o k r o t n i e o d n a w i a n e i przetrwało w praktyce do

1746 r. W j e g o rezultacie p o w s t a ł o okreś len ie „stary w r ó g " ( A u l d Enemie),

s t o s o w a n e w następnych stu lec iach przez S z k o t ó w w o b e c A n g l i i .

Szkoci stali się ofiarami swego nowego władcy, który — wy-znaczony przez Edwarda na króla — uznał go za swego pana i suwerena. W świetle ówczesnego prawa znaczyło to tyle, że kiedy Jan I zawarł traktat o przyjaźni z Francja. Edward mógł potraktować Szkotów jako buntowników, ponieważ, byli teraz jego poddanymi. To właśnie tłumaczy jego gwałtowną reakcję.

Wczesną jesienią 1295 roku Edward podjął kroki w celu wzmocnienia obrony północnych rubieży Anglii na wypadek niespodziewanego najazdu Szkotów. 5 października powierzył obronę pogranicza ze Szkocją biskupowi Durham Johnowi de Warenne, earlowi Surrey (prywatnie teściowi Jana I). Jednocześ-nie nakazał Balliolowi wydać w ręce angielskie nadgraniczne zamki w Berwick, Jedburghu i Roxburghu. 16 listopada Edward, w odwecie za zgodę króla Szkocji na alians z Francją, nakazał konfiskatę wszystkich ziem Balliola i jego stronników położo-nych na południe od granicy. Śląc posiłki do Gaskonii główne siły gromadził do rozprawy ze Szkocją. W grudniu wezwał pospolite ruszenie z północnej Anglii do zebrania się na wiosnę w Newcastle. W lutym 1296 roku wysłał wzdłuż wschodniego wybrzeża Anglii do Newcastle flotyllę statków wiozących zaopatrzenie dla wojsk przygotowujących inwazję na Szkocję.

Przygotowania wojenne Anglików na pograniczu nie uszły uwadze Szkotów. Na początku 1296 roku Jan I polecił wszystkim zdolnym do noszenia broni Szkotom zebrać się do 11 marca w nadgranicznym Caddonlee. Podzieleni i skłóceni Szkoci udzielili słabego poparcia swemu królowi. Egoizm, duma i zdrada wielu przedstawicieli arystokracji szkockiej nie pozwoliły na osiągnięcie jedności. Wielu, zwłaszcza tych. którzy jawnie lub skrycie sprzyjali Anglikom lub czuli feudalną wrogość do rodu Balliola, zlekceważyło wezwanie do walki. Byli wśród nich członkowie rodu Roberta Bruce'a, którego ziemie w Annandale zostały wcześniej skonfiskowane na rozkaz króla Jana i oddane jego szwagrowi Johnowi Comyno-wi, earlowi Buchan (zwanemu Rudym dla odróżnienia od jego ojca Johna Comyna Czarnego, lorda Badenoch).

Do połowy marca obie strony obserwowały się nawzajem nie podejmując działań. Do tego czasu Edward zgromadził na granicy wielką jak na owe czasy armię złożoną — zdaniem niektórych — z około 5000 jazdy oraz 30 000 piechoty. Nawet jeśli liczba ta jest trochę zawyżona, armia Edwarda była aż do XVII wieku największym zgrupowaniem wojennym na Wyspach Brytyjskich. Fakt. że Edwardowi udało się zmobilizować i poprowadzić na wyprawę do Szkocji tak liczną i dobrze wyposażoną armię, dobrze świadczy o nim jako władcy, organizatorze i dowódcy, stawiając go w gronie najwybitniejszych wodzów swojej epoki.

Feudalizm opierał się na organizacji wojskowej stworzo-nej zasadniczo dla celów obrony niewielkich okręgów terytorialnych. Główną częścią feudalnego systemu militar-nego była jazda złożona z rycerzy i ich pocztów. Każdy z wielkich panów feudalnych otrzymywał ziemie w lenno od władcy, w zamian za co, na każde jego żądanie, miał obowiązek stawić się wraz z pocztem zbrojnych i pozo-stawać w wyłącznej dyspozycji panującego przez ściśle określony czas, najczęściej czterdzieści dni w roku (panowie feudalni powoływali niekiedy pod broń wszystkich swoich poddanych mających doświadczenie wojskowe do służby w piechocie, jednak rola tworzonych w ten sposób formacji piechoty ograniczała się raczej do działań o charakterze obronnym). W rezultacie zebrane na czas wypraw wojen-nych armie królewskie były niejednokrotnie mozaiką wojsk prywatnych, którym brakło poczucia szczególnej lojalności wobec monarchy czy państwa, nie mówiąc już o wspólnych standardach dyscypliny wojskowej, wyszkolenia czy ad-ministracji. Efektywne dowodzenie nimi było zadaniem trudnym, o ile w ogóle możliwym. W feudalnej społeczności rycerskiej, której członkowie systematycznie odmawiali swojemu suwerenowi prawa do zwoływania hufca wasalnego na służbę poza granicami kraju i z największą niechęcią ciągnęli na czterdziestodniowe kampanie w Walii i Szkocji,

zmobilizowanie lak wielkiej armii było naprawdę wydarze-niem wielkiej rangi 2 .

Specyficzną cechą rozwoju społecznego klasy feudałów w Anglii był fakt, że już w XIII wieku znaczna je j część, szczególnie średni i drobni posiadacze ziemscy, została wciągnięta w orbitę handlu, stopniowo przechodząc od pańsz-czyzny do renty pieniężnej. Majątki tych feudałów utrzymy-wały stałą więź z rynkiem, przeważała w nich renta pieniężna, gdzieniegdzie stosowano już pracę najemną. Drobni i średni feudałowie (knights — rycerze, jak ich nazywano w odróż-nieniu od wielkich feudałów — baronów) coraz bardziej tracili charakter stanu wojskowego i przekształcali się w zie-mian zajętych rozwojem folwarków. Szlachta wolała turnieje rycerskie niż osobisty udział w wojnach. Zmiany społeczne wynikające z rozwoju nowych stosunków gospodarczych na wsi angielskiej powodowały trudności oparcia służby wojennej na starych podstawach wynikających ze słabnących więzów feudalnych. Różnorodne ciężary, stające się udziałem rycers-twa, odstręczały wielu przedstawicieli tej klasy od udziału w życiu publicznym i służby dla króla. Stąd dążenie Edwarda do uznania zasady, że nie lenno rycerskie, lecz zamożność posiadacza dóbr ziemskich winna być jedyną podstawą do nałożenia nań obowiązków rycerza. Edward w 1285 roku nałożył służbę rycerską na wszystkich posiadaczy ziemskich mających dochody roczne w wysokości 20 funtów szterlingów i więcej, bez względu na to, czy należeli oficjalnie do klasy rycerskiej, czy nie. Już wcześniej, bo w 1282 roku. zażądał, by wszyscy posiadacze ziemscy o dochodach powyżej 30 funtów utrzymywali konia na wojnę wraz ze zbroją. W roku 1283 przypomniał i odnowił pochodzący z czasów Henryka II

2Od czasów reformy w o j s k o w e j przeprowadzone j przez Henryka II w 118! r.

feudałowie. którzy nie chciel i brać o s o b i s t e g o udziału w w o j n i e , z o b o w i ą z a n i

byli płacić kró lowi p ien iądze (podatek tarczowy) , za które monarcha mógł

zaciągać na służbę w o j s k o zac iężne. co z m n i e j s z a ł o j e g o za leżność od

pospol i tego m s z e n i a rycerzy i b a r o n ó w .

(1181) obowiązek posiadania odpowiedniego oręża i rynsztunku przez wszystkich wolnych ludzi w królestwie. Koszty uzbrojenia i wyekwipowania od tego czasu ogromnie wzrosły. Sam koń bojowy, olbrzymie zwierzę rodem z Lombardii lub Hiszpanii, obleczony w zbroję, kosztował od 40 do 100 funtów. Pomijając koszty uzbrojenia i wyposażenia jeźdźca, już to samo wystarcza-ło, aby potencjalni rycerze nie śpieszyli się z przyjmowaniem obowiązków swego stanu. Edward przez długie lata prowadzo-nych przez siebie wojen widział w klasie rycerskiej głównie potencjał militarny, bez względu na to, c z y j e j członkowie byli bezpośrednimi wasalami króla, czy swego pana. Liczba rycerzy w Anglii w okresie jego panowania dochodziła do 3000, z czego jedynie połowa nosiła szlachecki tytuł sir. Pozostali należeli do tej klasy potencjalnie, gdyż dzięki statusowi majątkowemu i na rozkaz króla mogli zostać zmuszeni do przyjęcia na siebie obowiązków wojskowych. Z 1500 rzeczywistych rycerzy jedynie jedna trzecia pozostawała w stałej gotowości wojennej, reszta służyła na dworze królewskim bądź pełniła służbę u baronów (dla porównania za czasów Henryka II liczba rycerzy posiadają-cych dobra z tytułu służby wojennej przekraczała 6000, z czego w pole wychodziła zwykle połowa). Biorąc pod uwagę liczbę rycerzy gotowych do wyjścia w pole, od razu widać, że Edward nie mógł liczyć na ciężką jazdę rycerską starego typu w takiej

/

mierze, w jakiej by tego chciał. Świadczyć może o tym fakt, że za jego panowania hufiec wasalny zwoływano w ciągu 35 lat tylko sześć razy, podczas gdy za jego ojca, Henryka III. w przeciągu 41 lal — dwanaście razy.

Trudności utrzymania służby wojennej na starych pod-stawach skłoniły Edwarda do rezygnacji z feudalnego po-spolitego ruszenia, będącego mechanicznym zlepkiem samo-dzielnych oddziałów i oparcia sił zbrojnych na zasadzie służby kontraktacyjnej, stanowiącej swego rodzaju kombinację pospolitego ruszenia z armią zaciężną. Oddziały zaciężne górowały techniką walki i dyscypliną nad feudalnym rycerst-wem i pospolitym ruszeniem chłopskim i mieszczańskim.

toteż Edward zachęcał swoich wasali do utrzymywania stałych kontyngentów wojskowych pełniących służbę garnizonową w zamkach królewskich w czasie pokoju, a polową na wojnie, w zamian za określone wynagrodzenie i dodatkowe subsydia pieniężne. Rozwiązanie to nie wymagało stosowania przymusu, jako że panowie feudalni dobrowolnie zgadzali się na utrzymy-wanie tego rodzaju wojsk i otrzymywali za to wynagrodzenie. Żołnierze zawodowi, mimo że rekrutowani i dowodzeni przez wielkich feudałów. składali przysięgę wierności królowi i mieli świadomość, że są żołnierzami angielskimi. W dalszym ciągu pozostawali jednak wojskiem najemnym, niełatwo poddającym się kontroli i trudnym do racjonalnego wykorzystania w czasie pokoju, skłonnym ponadto do maruderstwa i gwałtów na ludności cywilnej. Ponieważ jednostki tego rodzaju Edward i inni królowie z dynastii Plantagenelów wykorzystywali przede wszystkim w swoich posiadłościach na kontynencie, system kontraktacji wywarł w sumie większy wpływ na sąsiednią Francję i inne państwa niż na stosunki wewnątrzangielskie.

W warunkach angielskich oddziały zaeiężne powstawały w wyniku zaciągu organizowanego na terenie kraju przez specjalnie wyznaczonych komisarzy (bannerets), zazwyczaj doświadczonych w rzemiośle wojskowym rycerzy, którzy otrzymywali od króla pieniądze i uprawnienia dowódcze. Armię Edwarda I uzupełniali ochotnicy i najemnicy. Jednak Wielka Karta Wolności3 zakazywała monarsze rekrutacji

3 W i e l k a Karta W o l n o ś c i (łac. Magna Charta Li berta! urn) — akt w y d a n y

w 1215 r. p r z e z króla Jana b e z Z i e m i pod n a c i s k i e m m o ż n o w ł a d z t w a . Był

p r z y w i l e j e m z m i e r z a j ą c y m d o o g r a n i c z e n i a w ł a d z y k r ó l e w s k i e j ( g ł ó w n i e

w sprawach s k a r b o w y c h i s ą d o w y c h ) na rzecz rady k r ó l e w s k i e j : s a n k c j o n o w a ł

p r a w o o p o r u p r z e c i w k o k r ó l o w i j a k o z w i e r z c h n i k o w i l e n n e m u w p r z y p a d k u

n ieprzestrzegania przez n i e g o p o s t a n o w i e ń karty. Karta p r z y z n a w a ł a także

p e w n e p r a w a z zakresu w o l n o ś c i s t a n o m n i ż s z y m , d l a t e g o u z n a w a n a jest za

p o d s t a w ę s w o b ó d o b y w a t e l s k i c h w A n g l i i . W okres ie s w e g o p a n o w a n i a król

Gdward 1. z a b i e g a j ą c o z g o d ę par lamentu na f inansowanie j e g o w o j e n we

francji i Szkoc j i , potwierdz i ł jej p o s t a n o w i e n i a w lalach 1297. 1299, 1300

i 1301.

wojsk najemnych za granicą, a baronowie sprzeciwiali się służbie zaeiężnej swoich wasali. Stąd żądania Edwarda doty-czące przymusowego rycerstwa, jak też wprowadzenie płatnej służby na poły ochotniczej w piechocie i jeździe. Już w czasie swoje j pierwszej kampanii w Walii (1277-1282) posługiwał się Edward jazdą ciężką i po czterdziestu dniach służby wasalnej zatrzymał na swoim żołdzie ochotników z hufca wasalnego. Potem służbę ochotniczą wprowadzono także w piechocie rekrutowanej spośród ludzi niższego stanu, piechota bowiem, wraz z pojawieniem się długiego łuku walijskiego, nabrała nowego znaczenia. Ochotników zachęcały do służby obietnice darowania przestępstw, regularny żołd (Edward wprowadził zasadę płacenia żołdu piechurom w wy-sokości 2 pensów dziennie) i udział w łupach.

Żeby zdobyć środki na utrzymanie żołnierza na żołdzie królewskim i oddziałów najemnych 4 , król pozwolił na speł-nienie obowiązku feudalnego przez zapłacenie podatku, tzw. tarczowego (scutage), i musiał polegać w dużym stopniu na subsydiach parlamentarnych. Za Edwarda armia opierała się więc na płatnym żołnierzu, z wyjątkiem najwyższych dowód-ców. W 1295 roku cała klasa rycerska dostała wezwanie na wojnę ze Szkocją na żołdzie królewskim. Na koszty prowa-dzenia wojny ze skarbu (Exchequer)5 wysłano Edwardowi do Newcastle 10 tys. funtów szterlingów oraz po I tys. funtów tygodniowo (począwszy od 1 marca 1296 roku) na żołd dla jazdy i piechoty.

Stan niewypowiedzianej wojny został przerwany, kiedy angielski rycerz, Robert de Ros. lord Wark, który z miłości do pięknej szkockiej szlachcianki przeszedł na stronę przeciwnika.

4 O t y m . jak k o s z t o w n e b y ł o w y n a j ę c i e n a j e m n i k ó w , m o ż e ś w i a d c z y ć fakt,

że p o d s t a w o w a bron j e d n e g o z u l u b i o n y c h r o d z a j ó w w o j s k E d w a r d a I ,

k u s z n i k ó w g a s k o n s k i c h — k u s z a - miała w 1277 r. w a r t o ś ć 25 f u n t ó w ,

a j e d e n betl wart był j e d n e g o s z y l i n g a lub n a w e t s z y l i n g a i sześć p e n s ó w . 5 E x c h e q u e r („Izba s z a c h o w n i c y " ) — część rady k r ó l e w s k i e j z a j m u j ą c a się

f i n a n s a m i państwa; n a z w a p o c h o d z i od stołów p o d z i e l o n y c h na pola. by

ułatwić l i czen ie p i e n i ę d z y , c o p r z y p o m i n a ł o s z a c h o w n i c ę .

poprowadził z Roxburgha oddział Szkotów na nieudaną wyprawę mającą na celu odbicie rodowej siedziby w zamku Wark (Wark Castle). To posunięcie Szkotów położyło kres długiemu okresowi pokoju na Wyspie. W odpowiedzi na napaść Szkotów Edward I opuścił Newcastle i osobiście poprowadził odsiecz dla Wark. Wkrótce potem Szkoci dokonali dywersyjnego najazdu na północną Anglię siedmioma od-dzielnymi oddziałami. Duma przywódców klanów, którzy nie chcieli słuchać rozkazów jednego wodza, stępiła jego ostrze. W trzeciej dekadzie marca wojska szkockie połączyły się nad rzeką Sark, poddając się niechętnie dowództwu Johna Comyna Rudego. 26 marca Comyn przekroczył Sark i wtargnął do Cumberlandu kierując się na przygraniczną twierdzę Carlisle. Niedawny rywal Balliola do tronu Szkocji, stary lord Annan-dale, w tym czasie już nie żył (zmarł 1 kwietnia 1295 roku), ale jego syn Robert Bruce (szósty lord Annandale) i noszący to samo imię i nazwisko wnuk (earl Carrick), zwietrzyli szansę i zaoferowali swoje usługi Edwardowi. Wraz ze swoimi stronnikami stanęli załogą w Carlisle. 25 marca starszy Roben Bruce specjalnie udał się do zamku Wark i przyrzekł po-słuszeństwo królowi Anglii.

W Carlisle doszło do zbrojnej konfrontacji pomiędzy broniącymi sprawy Edwarda Bruce'ami, a ich feudalnymi rywalami Comynami. Silnie umocnione i umiejętnie bronione miasto okazało się zbyt trudne do zdobycia. Po kilku nieuda-nych atakach Szkoci wycofali się ze znacznymi stratami. Odchodząc na zachód złupiłi i spalili wszystkie napotkane po drodze angielskie wsie oraz klasztory i kościoły w miejs-cowościach Corbridge, Hexham i Lanercost. W końcu, ob-ładowani łupami, ruszyli na północ i przekroczywszy górzyste pasmo Cheviot Hills wrócili do Szkocji.

Po zniesieniu oblężenia zamku Wark i wysłaniu posiłków do Carlisle Edward przeszedł graniczną rzekę Tweed brodem niedaleko Coldstream i ruszył na portowe miasto Berwick, stanowiące centrum handlowe Szkocji. Ludne i bogate

miasto otaczały ziemno-drewniane wały. W zamku stała załoga szkocka pod dowództwem sir Williama Douglasa. Armia Edwarda dotarła do Berwick 28 marca stajać obozem w niedalekim łlutton. Edward osobiście podjechał do bram miasta proponując Szkotom bezwarunkową kapitulację. Nieco wcześniej mieszkańcy miasta odparli próbę opanowania portu od strony morza przez flotę angielską. Pewni siebie odpowiedzieli Edwardowi obelgami i obscenicznymi gestami, wprawiając go we wściekłość. Edward zarządził natych-miastowy atak. któremu nie oparły się ani obwarowania Berwick, ani desperacki opór jego mieszkańców. W ciągu kilku godzin miasto padło. Szczególnym bohaterstwem wykazała się grupa trzydziestu flamandzkich kupców, którzy bronili się do końca w budynku gildii kupieckiej, dopóki Edward, mszcząc się za śmierć swego stryjecznego brata Ryszarda, księcia Kornwalii, nie kazał go spalić wraz z obrońcami. Pod wrażeniem upadku miasta poddała się załoga zamku. Jej dowódca natychmiast przysiągł wierność Edwardowi, dzięki czemu zachował życie swoje i podległych mu żołnierzy. Dużo straszniejszy los spotkał ludność cywilną. Mszcząc się za obelgi i wyzwanie, jakie mu rzucili. Edward, którego celem było zastraszenie przeciwnika, kazał sprawić mieszkańcom Berwick trzydniową krwawą łaźnię, w wyniku czego wymordowano ponad 6000 ludzi.

Nie trzeba było długo czekać, żeby się przekonać, jakie reakcje w Szkocji wywarła masakra Berwick. 4 kwietnia Jan l w pierwszym odruchu wysłał do Edwarda posłańca z listem, w którym jako król Szkocji oficjalnie wypowiadał posłuszeńs-two królowi Anglii. Kilka dni później armia Comyna, w rewan-żu za Berwick, najechała Northumberland. Szkoci zaatakowali Cockermouth, Redesdale, Tynedale i po raz drugi złupili klasztor w Hexham, po czym rozpoczęli odwrót w kierunku Dunbar. Edward, zajęty w międzyczasie odbudową i umac-nianiem Berwick, z którego chciał uczynić swoją bazę do dalszych działań przeciwko Szkotom, 23 kwietnia rozpoczął

ofensywę na północ po tym, jak dowiedział się. że Szkoci zdobyli zamek w Dunbar. Król Anglii natychmiast wysiał przeciwko nim część armii pod wodzą earla Surrey.

27 kwietnia Anglicy napotkali armię szkocką ustawioną w szyku bitewnym na wzgórzach Lammermoor Hills, na północ od Dunbar. Wojska Comyna przewyższały Anglików liczbą i miały lepszą pozycję do walki. Ich słabością było jednak podzielone dowództwo i brak jedności (tuż przed bitwą przyszłe pole walki opuściły oddziały earla Atholl i earla Mar, co było dużym ciosem dla Szkotów). Bari Surrey, chcąc sprowokować Szkotów do opuszczenia dogodnej pozycji, wysunął do przodu kilka grup s w e j najlepszej ciężkiej kawa-lerii, a pozostałe oddziały zaczął przegrupowywać pozorując przygotowania do odwrotu. Podnieceni Szkoci, którym wyda-wało się, że Anglicy usiłują się wycofać bez walki, przypuścili chaotyczną szarżę w dół stoku. Zakuci w zbroje weterani króla Edwarda, zaprawieni w licznych bojach w Walii i we Flandrii, ze spokojem przyjęli atak lekkozbrojnej kawalerii Szkotów. Zanim atakujący Szkoci zdołali się przegrupować, z obu skrzydeł otoczyła ich piechota i walijscy łucznicy Surreya. Łucznicy zasypali Szkotów gradem strzał, po czym ciężkozbrojne rycerstwo angielskie jednym uderzeniem roz-proszyło armię szkocką biorąc do niewoli Comyna, trzech earlów i 130 najważniejszych rycerzy. Pozbawieni wielu doświadczonych dowódców Szkoci rzucili się do ucieczki, bezlitośnie ścigani i wyrzynani przez zwycięskich Anglików (przesadzone zapewne dane pochodzące ze źródeł angielskich mówią o 10 000 zabitych Szkotów). Pod wrażeniem klęski Comyna następnego dnia skapitulował zamek Dunbar.

Po rzezi Berwick i bezprzykładnej klęsce pod Dunbar szlachta i pozostała ludność Szkocji była sparaliżowana. Wydawało się, że Edward jest niezwyciężony. Wszystkie ważniejsze zamki i twierdze w Szkocji albo poddały się Edwardowi, albo zostały zdobyte w walce. Silny zamek w Roxburghu otworzył swe bramy przed najeźdźcą 8 maja bez

pokoju za cenę ustąpienia Balliola z tronu i wyrzeczenia się przez Szkocję sojuszu z Francją. 7 lipca w Stracathro Jan Balliol publicznie pokajał się przed Edwardem i zapowiedział abdykację. 10 lipca król Szkocji stawił się w zamku w Brechin przed wysłannikiem Edwarda, biskupem Durham, dzierżąc w rękach biały kij pokutny symbolizujący poddanie królestwa Szkocji królowi Anglii. Podczas upokarzającej ceremonii odebrano mu królewskie insygnia: berło, koronę, miecz i pierścień. Z jego płaszcza zdarto heraldyczne symbole królów szkockich, pozostawiając mu tym samym dla potom-ności złośliwe przezwisko „Pusty Płaszcz" (Toom Tabard). Dwa tygodnie później ta sama poniżająca ceremonia została powtórzona w Montrose przed samym Edwardem. Na początku sierpnia zdetronizowany Jan wraz z synem Edwardem wsiedli na angielski statek i pod eskortą bratanka króla Anglii, earla Tomasza Lancastera, odpłynęli do więzienia w Londynie 6.

Złożywszy Jana Balliola z tronu Edward w triumfalnym marszu na północ zajął Montrose, Aberdeen, Bant i doszedł aż do Elgin. Idąc przez Szkocję tłumił wszelki opór i karał go bez litości. W drodze powrotnej Edward zaczepił o Scone i w symbolicznym geście zabrał z tamtejszego opactwa

6 Jąko w i ę z i e ń E d w a r d a Jan Ball iol przebywał na jp ierw w l o n d y ń s k i e j T o w e r , a p ó ź n i e j w areszcie d o m o w y m w Hartford. U w o l n i o n y po interwencj i pap ieża w l ipcu 1299 r. resztę życ ia spędził w s w y c h posiadłościach w Normandi i , g d z i e zmarł w z a p o m n i e n i u w r. 1215. E d w a r d w geście .Jaski p o z w o l i ł mu zabrać ze sobą na w y g n a n i e koronę i k r ó l e w s k ą p ieczęć Szkocj i .

żadnego oporu. Dwa tygodnie później padł Jedburgh, a po nim Dumbarton. Edynburg bronił się tylko osiem dni. Garnizon zamku Stirling uciekł na samą wieść o zbliżaniu się armii Edwarda. W połowie czerwca, trzy miesiące po przekroczeniu granicznej rzeki Tweed, Edward dotarł do Perth. 2 lipca król Jan, straciwszy większość stronników, którzy zginęli lub znaleźli się w rękach Anglików, wysłał ze swej tymczasowej kwatery w Kincardine pokorny list do Edwarda błagając go o przebaczenie i pokój. Edward zgodził się na zawarcie

szkocki koronacyjny Kamień Przeznaczenia, który po prze-wiezieniu do Londynu umieszczono w tronie królów Anglii

w Opactwie Westminsterskim. Kiedy starszy Robert Bruce, jako następny w sukcesji do szkockiej korony, zwrócił się do Edwarda, by ten uczynił go królem Szkocji na miejsce zdetronizowanego Balliola. Edward wyśmiał go. „Chyba nie myślisz, że podbiłem to królestwo dla ciebie" - powiedział. Chcąc pokazać, że Szkocja przestała być niezależnym króles-twem, w Edynburgu zagarnął wiele urzędowych dokumentów, koronę królów szkockich i inne regalia, które o tym świadczy-ły i ogłosił królem siebie samego. Potem wrócił do Berwick i wydał nakaz złożenia sobie przysięgi wierności przez całą szkocką ludność rycerską i nierycerską. Miał nadzieję, że — zgodnie z feudalnym zwyczajem panującym w Anglii od czasów Wilhelma Zdobywcy — zwiąże w ten sposób ze sobą wasali swych bezpośrednich lenników oraz lenników tych wasali (odtąd każda przysięga lenna miała być składana tylko z zastrzeżeniem zachowania wierności wobec króla, co miało zapobiegać mobilizowaniu przez rycerstwo szkockie swych lenników do walki z królem Anglii).

28 sierpnia 1296 roku zwołany do Berwick pod przymusem parlament szkocki uznał Edwarda 1 królem Szkocji. Większość skłóconych i zastraszonych szkockich panów złożyła mu wiemopoddańczy hołd. Ich nazwiska znalazły się na długiej liście spisanej przy tej okazji na słynnym pergaminie na-zwanym ironicznie Ragman Roll („szmatławy rejestr"), gdzie na 35 stronicach zapisano około 2000 nazwisk szkockiej szlachty, która ukorzyła się przed Edwardem. Wśród tych, których nazwiska znalazły się na dokumencie, znaleźli się m.in. lord Annandale i jego syn, earl Carrick. Po arystokracji i szlachcic także wolni chłopi szkoccy złożyli hołd Edwardowi. Gdy 19 września 1296 roku Edward, zyskawszy sobie przy-domek ,.Młota Szkotów" (Hammer oj the Scots), wyruszał na południe, aby przygotować się do kampanii we Flandrii, zostawiał Szkocję spacyfikowaną i noszącą wszystkie cechy

kraju podbitego. Tuż przed odjazdem powiedział do earla Surrey: „Dobrze robi człowiekowi, jeśli pozbywa się gówna!". W ten typowy dla siebie sposób Edward wyraził swoją opinię o Szkocji i narodzie szkockim.

W wyniku wojny z Anglią Szkocja znalazła się faktycznie pod obcą okupacją. Edward wyznaczył trzech angielskich pełnomocników do sprawowania tam rządów w jego imieniu. Gubernatorem Szkocji mianowany został carl Surrey, niedawny pogromca Szkotów spod Dunbar, królewskim skarbnikiem uczyniono Hugona de Cressinghama. a najwyższym sędzią Williama Ormsby'ego. Szkockie dobra i szkocka ziemia znalazły się w angielskich rękach. We wszystkich ważniejszych zamkach i miejscowościach stanęły angielskie załogi. Opusz-czając Szkocję Edward był zadowolony. Zdobycie małej Walii kosztowało go dziesięć lat ciężkich walk i mnóstwo ofiar. Szkocję podbił niewielkim kosztem w przeciągu nieca-łych sześciu miesięcy. Edward był przekonany, że nawet jeśli wybuchnie tam powstanie, zostanie stłumione w ciągu kilku tygodni, głównie z powodu braku jedności Szkotów i braku przywódcy. W tej sprawie Edward bardzo się pomylił.

POWSTANIE WILLIAMA WALLACE A

WILLIAM WALLACE

Ledwie Edward I powrócił do Anglii, szkoccy panowie zawiązali spisek. Uważali, że obietnice złożone pod przymu-sem są nieważne i mogą zostać odwołane w każdej chwili. Wiosną 1297 roku Szkocję znowu ogarnęło wrzenie. Stac-jonowanie okupacyjnych wojsk angielskich w szkockich zamkach, podatki i pobór rekruta sprzyjały narastaniu ogólno-narodowego sprzeciwu i konsolidowaniu się antyangielskiej opozycji. Ku zaskoczeniu wszystkich symbolem oporu prze-ciwko panowaniu Anglików stał się człowiek zupełnie nie-znany, mający w sobie więcej z ludowego bohatera, niż charyzmatycznego przywódcy politycznego i wodza. Był nim dwudziestoczteroletni William Wallace.

Podobnie jak wielu innych bohaterów ludowych, którzy pojawili się nagle na kartach historii, niewiele wiadomo o jego młodości. Głównym źródłem wiadomości o Wallace'em jest jego biografia spisana przez żyjącego sto pięćdziesiąt lat po nim niewidomego minstrela, zwanego Ślepym Harrym {BIind Harry), lecz zawartych w niej informacji nie sposób zweryfi-kować na podstawie innych źródeł.

Zgodnie z tradycją William Wallace urodził się w 1272 roku w wiosce Elderslie koło Ayr (według innej wersji

w Kilbarchan w hrabstwie Renfrew), w zachodniej części środkowej Szkocji. Był drugim synem drobnego szlachcica Malcolma Wallace'a, potomka Ryszarda Wallace'a, który przybył do hrabstwa Ayr z. walijskiego pogranicza Shrop-shire. William miał dwóch braci, starszego Malcolma i młodszego Johna. Jego ojciec, którego dobra leżały nie-daleko dzisiejszego miasteczka Paisley, był jednym z li-cznych wasali earla Jamesa Stewarda (Stewarta), dziedzi-cznego Wielkiego Stewarda Szkocji (zm. 1309) l . Pewien angielski kronikarz określa Williama Wallace'a jako przy-wódcę grupy banitów, wyjętego spod prawa przez szeryfa Dundee sir Alana Fitz-Alana za zabójstwo angielskiego rycerza. Chociaż źródła szkockie niechętnie wspominają o gwałtowności charakteru Wallace'a i j ego skłonności do przemocy, wiele wskazuje na to, że osiągnąwszy wiek męski miał on na sumieniu liczne zatargi i bijatyki z An-glikami. Być może doprowadziło to rzeczywiście Wallace'a do zyskania statusu banity, jest jednak faktem, że oficjalnie został wyjęty spod prawa wraz z wieloma innymi za odmowę złożenia hołdu wasalnego Edwardowi I. Edukacją młodego Williama zajęli się jego stryjowie, którzy byli mnichami, oraz wuj sir Reginald de Craulbrd, pełniący funkcję szeryfa w miasteczku Ayr. Dzięki nim chłopiec odebrał bardzo staranne — jak na ówczesne czasy — wykształcenie oraz poznał arkana sztuki wojennej. Przypuszcza się, że mógł walczyć przeciwko Anglikom w Walii i innych miejscach Chociaż mężczyźni z jego rodu należeli do nielicznych szkockich właścicieli ziemskich, którzy nie przysięgli wierności Edwardowi I po wyznaczeniu Jana Balliola na króla Szkocji, prawdopodobnie wziął udział po jego stronie w przegranej bitwie pod Dunbar.

Po raz pierwszy nazwisko Williama Wallace'a odnotowano w wiarygodnych źródłach w maju 1297 roku. Wówczas to, na

1 N a z w i s k o Stewart (w w e r s j i f rancusk ie j Stuart I w y w o d z i się właśnie od

d z i e d z i c z n e g o urzędu W i e l k i e g o Stewarda (Ochmistrza) Szkoc j i .

czele trzydziestu ludzi, wśród których było kilku jego krew-niaków. napadł pod osłoną nocy na miejscowość Lanark i zabił angielskiego szeryfa Williama Haselriga. Legenda mówi, że grupa żołnierzy angielskich z garnizonu w Lanark wszczęła bójkę z Wallace'em i Wallace zabił kilku z nich, zanim udało mu się uciec z pomocą żony lub kochanki Marion Bradford. By ukarać kobietę za tę zbrodnię. Haselrig kazał ją pojmać i zakatować na śmierć. Następnej nocy Wallace wrócił z towarzyszami do Lanark. Dotarł do domu szeryfa, który wydał rozkaz egzekucji, wywlókł go na ulicę i zabił. Fakt, że Wallace i Marion Bradford stanowili kochającą się parę, tylko pogłębił odczucia dotyczące je j brutalnego zamordowania. Wallace nie mógł postąpić inaczej, musiał pomścić je j śmierć. Niezależnie od tego, jakie były prawdziwe przyczyny zabójs-twa szeryfa Haselriga, był to akt otwartej rebelii przeciwko angielskiej władzy, który zapewnił Wallace'owi ogólnonaro-dową sympatię.

Po tym wydarzeniu Wallace i jego ludzie pomaszerowali na północ i napadli na Scone. Omal nie udało im się pojmać angielskiego sędziego Williama Ormsby'ego, który — podob-nie jak Haselrig — był egzekutorem okrutnej sprawiedliwości Edwarda. Ormsby uciekł pozostawiając swój dobytek na pastwę Szkotów. Wypędziwszy Anglików ze Scone ludzie Wallace'a zaatakowali i zniszczyli kilka mniejszych gar-nizonów angielskich rozlokowanych pomiędzy rzekami Forth i Tay. Przysporzyło to dodatkowej popularności Wallace'owi. Opowieści o nim rozeszły się po całym kraju. Szkoci dostrzegli w Wallace'em godnego przywódcę i tłumnie zgłaszali się do jego oddziału.

Działania Wallace'a i jego zwolenników nie były jedynym ogniskiem rebelii. Wiosną 1297 roku prawie cały kraj,

z wyjątkiem wschodniego Lothian, regionu graniczącego bezpośrednio z Anglią, ogarnęło zbrojne powstanie. W pół-nocnej części kraju opór przeciwko angielskim okupantom i ich szkockim poplecznikom organizował młody szlachcic

Andrew de Moray, stojący na czele bitnych górali i mieszczan z Inverness. Jeszcze na początku roku Moray, wraz ze swoim ojcem i wujem, przebywał w londyńskiej Tower jako jeden z wielu szkockich możnych, których Edward trzymał w wie-zieniu w charakterze zakładników na wypadek powstania w Szkocji. W marcu 1297 roku młody Andrew uciekł z niewoli i powrócił do rodzinnych włości w północnym regionie Moray. Zebrawszy grono zwolenników w zamku Avoch oraz uzyskawszy pomoc mieszczan z Inverness, którym przewodził Aleksander Pilche, Moray rozpoczął działania partyzanckie przeciwko garnizonom angielskim w Inverness. Urquhart, Nairn, Forres, Elgin i Lochindorb. 25 maja wciągnął w zasadzkę oddział sir Williama de Fitzwarine. konstabla2 Urquhart i obiegł jego zamek. Zmuszony do odstąpienia w wyniku interwencji prywatnych wojsk hrabiny (countess) Ross. której mąż był zakładnikiem Edwarda, najechał j e j dobra i zajął zamek Balcony, z którego uczynił kolejną bazę wypadową. Rozpaliwszy płomień powstania na północy Andrew Moray zniósł wiele mniejszych garnizonów angielskich i zlikwidował władzę urzędników Edwarda, ograniczając panowanie Anglików do najsilniejszych zamków w tym rejonie. Kiedy wiadomości o jego sukcesach dotarły do Londynu, Edward, który szykował się właśnie do wyprawy do Flandrii, wszedł w porozumienie z niektórymi spośród więzionych szkockich rycerzy. Byli wśród nich: John Comyn Rudy, Aleksander Balliol (brat zdetronizowanego króla Jana), earl Aleksander Monteith, sir Reginald de Crauford (wuj Williama Wallace'a) i kilku innych. Najpierw Edward obiecał im przebaczenie i wolność w zamian za udział w wojnie

2 Konstabl (ang. c o n s t a b l e ) — urzędnik k r ó l e w s k i s p r a w u j ą c y władzę

a d m i n i s t r a c y j n ą , w o j s k o w ą i p o l i c y j n ą nad z a m k i e m , o d p o w i e d z i a l n y za j e g o

o b r o n ę oraz. za kontrolę o b o w i ą z k u pos iadania p r z e p i s a n e g o p r a w e m uzbro-

j e n i a przez w s z y s t k i c h w o l n y c h z o b o w i ą z a n y c h do służby w o j s k o w e j w pod-

l e g ł y m m u okręgu. Podlegał w y ż s z e m u d o w ó d c y w o j s k o w e m u , kons tab lowi

hrabstwa.

przeciwko Francji, później zmienił zamiar każąc im zdusić w swoim imieniu wszystkie ogniska buntu w Szkocji.

W tym samym czasie w Ayrshire, w południowo-zachod-niej Szkocji, gromadziła się szlachta pod przywództwem Jakuba Stewarda, młodszego Roberta Bruce'a i Williama Douglasa, byłego komendanta zamku w Berwick. W lipcu ich oddziały stanęły w obliczu wojsk angielskich dowodzo-nych przez sir Henryka de Percy (dowódcę angielskiego garnizonu w Ayr) i sir Roberta Clifforda. Szkockim panom bardziej zależało na tytułach i włościach niż na walce. Mimo że ich wojska przewyższały Anglików liczbą, szkoccy baronowie nie wierzyli, by ich piechota zdołała pokonać ciężką jazdę Anglików. Percy i Clifford łatwo zmusili ich do kapitulacji 7 Lipca pod Irvine, gwarantując im życie i stan posiadania.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że jedynym, który nie mógł się pogodzić z porażką szlachty, był William Douglas, który był świadkiem rzezi mieszkańców Berwick w 1296 roku. Z angielskich źródeł jasno wynika, że Douglas odebrał kapitulację pod Irvine jako wielką hańbę i jakieś trzy tygodnie później trafił do więzienia w Berwick za niewywiązanie się z obowiązku dostarczenia zakładników. Po klęsce Anglików pod Stirling Bridge został przewieziony do londyńskiej Tower, gdzie zmarł dwa lata później w rezultacie złego traktowania, będąc przykładem „dzikiego i bezczelnego" Szkota, który nie chciał ukorzyć się przed Edwardem. Umierając pozostawił po sobie młodego syna Jakuba, który pod przydomkiem Czarnego Douglasa 3 miał w przyszłości zasłynąć jako mściciel krzywd wyrządzonych przez Anglików jego ojcu, rodzinie i rodzin-nemu krajowi.

3 P r z y d o m e k „Czarny" Jukub (James) Doug las zyskał w w y n i k u s w o i c h

dz ik ich ekscesów p o d c z a s n i szczyc ie l sk ich r a j d ó w na pograniczu z A n g l i ą .

po których zostawiał za sobą zg l i szcza i p o p a l o n e zb iory . Jego imię stało się

s y n o n i m e m diabła, k tórym matki w północne j A n g l i i straszyły n iegrzeczne

dz iec i .

Po sukcesie pod Irvine dowódcy angielscy, szczęśliwie dla sprawy szkockiej, wykazali brak energii, który na-tychmiast wykorzystał Wallace. On i jego ludzie wycofali się do lasów Selkirk, skąd prowadzili nadal aktywne działania partyzanckie przeciwko okolicznym garnizonom angielskim. Jednocześnie Wallace gromadził pod swoim sztandarem prostych ludzi, którzy po kapitulacji szlachty pod Irvine pozostali bez przywództwa, lecz pragnęli walczyć dalej. Wzmocniwszy swój oddział licznymi ochotnikami napły-wającymi z całej południowej i środkowej Szkocji, Wallace zrozumiał, że jego siły urosły do takich rozmiarów, że nie musi już dłużej prowadzić walki podjazdowej. W pełni lata 1297 roku ruszył na północny zachód, do Argyll, rozpoczynając jawną wojnę przeciwko panowaniu Anglików. W pobliżu jeziora Dochard drogę zastąpił Wallace'owi oddział MacFadyena, irlandzkiego najemnika w służbie Edwarda I. W zaciętej bitwie Wallace pokonał MacFadyena i chociaż ten uciekł z zaledwie piętnastoma ludźmi, kazał go ścigać aż do zupełnego wytępienia niedobitków. Po bitwie z MacFadyenem Wallace poprowadził swoich ludzi przez centralne wyżyny (Highlands) do Perth. Obiegł miasto i zdobył je po krótkim oblężeniu, używając po raz pierwszy prymitywnych machin oblężniczych. Polem zajął Cupar i dotarł do Aberdeen. Po drodze zaatakował i zdobył zamek Dunnotar. w którym kazał wyciąć całą angielską załogę. Na całej trasie marszu ludzie Wallace'a, pragnąc przerazić przeciwnika, zabijali każdego Anglika, który stanął im na drodze. Karali także, a czasami nawet brutalnie mordowali, tych Szkotów, którzy próbowali zachować wier-ność wobec Edwarda i jego urzędników.

Wiadomości o zbliżaniu się Wallace'a i wybuch powstania w Aberdeenshire sprawiły, że angielski dowódca Aberdeen, sir Henry Latham, przeszedł na stronę Szkotów i wydał zamek w ręce powstańców. Przestraszony wieściami o okrucieństwach wojsk Wallace'a próbował ewakuować garnizon drogą morską.

Wallace zaskoczył jego flotę unieruchomioną odpływem, wybił Anglików i spalił ich statki razem ze wszystkimi zapasami. Upadek Aberdeen przesądził o odwołaniu wyprawy szkockich stronników Edwarda, którzy zgodnie z jego roz-kazem ruszyli do Inverness przeciwko powstańcom Moraya. Wraz z nimi wycofały się załogi zamków trzymanych jeszcze przez Anglików w północnej Szkocji. Z wyjątkiem wiernego Edwardowi biskupa Aberdeen Henryka le Chena, pozostali dwaj dowódcy wyprawy do Inverness, John Comyn i jego brat Aleksander, przerwali kampanię z nieukrywaną satysfakcją. Jako bliscy krewni Jana li — do niedawna — przywódcy szkockiej opozycji szlacheckiej przeciwko Edwardowi, nie chcieli wojować przeciwko swoim rodakom.

Pozostawiwszy Aberdeen w rękach miejscowych powstań-ców armia Wallace'a zawróciła na południe, zamierzając zdobyć ważne miasto Dundee, które miało dużo silniejsze obwarowania niż Perth i Aberdeen. Tutaj w sierpniu 1297 roku do Wallace'a dotarły wieści, że znaczne siły angielskie pod dowództwem earla Surrey i Hugona dc Cressinghama przekroczyły rzekę Tweed i maszerują w głąb Szkocji. Wiadomość o tym. że armia angielska podąża w kierunku Stirling, chcąc wzmocnić załogę zamku dowodzoną przez sir Ryszarda de Waldegrave i ruszyć dalej na odsiecz Dundee, skłoniła Wallace'a do wycofania wojsk spod oblężonego miasta. Pod Dundee pozostał tylko niewielki oddział pod wodzą Aleksandra Scrymgeura, który miał kontynuować oblężenie. Wallace z pozostałymi siłami ruszył na południe, by zmierzyć się z wrogiem.

W tym czasie Wallace i Moray pozostawali ze sobą w stałym kontakcie, korzystając prawdopodobnie z pomocy szkockich księży, którzy odegrali ważną rolę w okresie powstania i wojny z Anglią. W końcu sierpnia obaj wodzowie spotkali się w Perth, dokąd Moray przyprowadził z północy 6 tysięcy zbrojnych. Po połączeniu swych sił Wallace i Moray po-stanowili ruszyć na spotkanie nadciągającej armii angielskiej.

STIRLING BRIDGE

Wieści o wypadkach w Szkocji szybko dotarły do Lon-dynu. Przywiózł je Edwardowi młody szkocki rycerz, sir Andrew de Rait, wysłany z prośbą o militarną pomoc przez gubernatora Moray, sir Reginalda le Chena. Król i parlament wezwali earla Surrey i Cressinghama i zażądali dokładnego sprawozdania z sytuacji. Edward nie mógł uwierzyć ich opowieściom. Myślał, że cała ta kampania na szkockich pustkowiach to tylko drobne incydenty wywoływane przez grupy szkockich wieśniaków, których angielscy dowódcy nie powinni traktować zbyt poważnie. Zaprzątnięty przygotowa-niami do wyprawy do Flandrii oraz przełamywaniem oporu baronów i kleru wobec jego nieustających żądań o pieniądze, Edward kazał wysłać biskupa Durham, by ten sprawdził, czy alarmujące doniesienia ze Szkocji są prawdziwe. W krótkim czasie biskup poznał całą grozę sytuacji. Wtedy Edward zrozumiał, że powstania nie uda się stłumić tylko silami jego szkockich stronników i kazał zebrać wojska z północnych hrabstw, by zdusiły rebelię.

W końcu sierpnia Surrey i Cressingham opuścili Berwick na czele armii złożonej z 300 ciężkozbrojnych rycerzy, 10 000 piechoty i kilkuset walijskich łuczników. Siły te połączyły się wkrótce z oddziałami angielskimi, które wcześniej zmusiły szkocką szlachtę do kapitulacji pod Irvine. Większość armii Surreya stanowili — podobnie jak ich dowódca — doświad-czeni wojownicy, którzy nigdy nie zaznali goryczy porażki. Morale było wysokie, a wiara we własną siłę i talent dowódców sprawiała, że szkoccy buntownicy jawili się Anglikom jako banda niezdyscyplinowanych amatorów i wieśniaków. Anglicy mieli świeżo w pamięci niedawną słabą postawę szkockiej szlachty pod Dunbar i brak jedności wśród wyższych dowód-ców, tak bardzo widoczną pod Irvine. Na dodatek powstańcy nie mogli liczyć na pomoc ze strony rycerstwa szkockiego, które w części wyruszyło z Edwardem do Flandrii, w części

W porównaniu z armią angielską połączone siły szkockie Williama Wallace'a i Andrew de Moraya liczyły około 16 000 ludzi, w większości lekko uzbrojonych, słabo wyszkolonych i całkowicie pozbawionych ciężkiej kawalerii, która w owym czasie decydowała o zwycięstwie (w armii Wallace'a było zaledwie 180 lekkozbrojnych jeźdźców. którzy stracili swych przywódców pod Irvine, lecz nie złożyli broni). Mało który ze Szkotów nosił kolczugę, rozpowszechnioną w Anglii i Szkocji przez krzyżowców. Zamiast lego większość odziana była w grube wełniane kaftany lub zwoje starej tkaniny, które

nawet jeśli nie chroniły przed ciosami — skutecznie osłabiały siłę uderzeń mieczy. Brak doświadczenia rekompen-sował częściowo ogromny duch walki i patriotyzm Szkotów, którzy gotowi byli do walki na śmierć i życie przeciwko angielskiej lyranii.

Przybywszy pod Stirling 10 września 1297 roku. oddziały szkockie zajęły stanowiska na północ od miasta na paśmie wzgórz zwanych Ochil Hills i wzniesieniu Abbey Craig, nieopodal dominikańskiego opactwa Cambuskenneth. Rozciągał się stąd dobry widok na podmokłą dolinę rzeki Forth i dominują-cy nad nią zamek wzniesiony na wysokiej, granitowej skale, który był świadkiem wielu najbardziej dramatycznych epizodów w historii Szkocji. Strategicznie położone na południowym brzegu rzeki miasto Stirling, leżące na wąskim przesmyku oddzielającym południe od północy kraju, stanowiło najdogod-niejszą. naturalną bramę w głąb Szkocji. Kluczem do tej bramy był wąski drewniany most (Stirling Bridge) na rzece Forth. Tędy musieli nadejść Anglicy, jeśli chcieli podporządkować sobie północną część kraju. Starcie było nieuniknione i wkrótce angielskie oddziały, które wcześniej nawiązały kontakt z załogą zamku Stirling, ustawiły się po drugiej stronie rzeki.

Dwa lub trzy dni wcześniej, zanim jeszcze wojska Surreya dotarły pod Stirling, kilku szkockich rycerzy pod wodzą

zapełniało angielskie więzienia lub było skrępowane obawą o los zakładników.

Jakuba Stewarda i earla Lennox udało się do angielskiego obozu z propozycją mediacji z Wallace'em. Dziś uważa się, że chcieli oni w ten sposób zapobiec rzezi szkockich oddziałów. Niezależnie od ich intencji Surrey dał się prze-konać i pozwolił im udać się do obozu Wallace'a, żeby omówić warunki. 10 września Steward i inni wrócili przy-znając się do niepowodzenia. Wallace i Moray zdawali się być pewni siebie i ufni w swą przewagę wynikającą z ukształtowania terenu. Anglicy nie mieli innego wyjścia jak tylko stoczyć ze Szkotami bitwę na wybranym przez nich terenie. Na odjczdnym Steward i jego towarzysze w geście dobrej woli obiecali powrócić następnego dnia z oddziałem 60 ludzi, którzy mieli walczyć po stronie Anglików. Gdy szkoccy rycerze opuszczali obóz. napotkali angielski oddział, który plądrował pobliską wioskę w po-szukiwaniu żywności. Doszło do potyczki, w której earl Lennox zranił jednego z angielskich piechurów w szyję. Gdy Anglicy dowiedzieli się o tym, w całym obozie rozeszła się plotka o zdradzie Szkotów i podniosły się okrzyki wzywające do zemsty. Wszyscy chwycili za broń i zaczęli się szykować do walki. Dopiero, gdy ranny piechur trafił przed oblicze earla Surrey. udało się przywrócić nieco porządek. Surrey miał wówczas powiedzieć: ..Zaczekajmy do rana i zobaczmy, czy dotrzymają umowy. Wtedy zażądamy zadośćuczynienia za tę obrazę".

Zgodnie z rozkazami wydanymi przez Surreya poprzedniego wieczora, rano 11 września czołowe oddziały angielskie przeszły przez rzekę i wkroczyły na wąską groblę biegnącą dalej przez nadrzeczne mokradła. Było to działanie bardzo ryzykowne. Jedynym sposobem dostania się na drugą stronę Förth był — jak już wspomniano — leżący w zakolu rzeki drewniany most, na tyle wąski, że mogło przez niego przejść obok siebie tylko dwóch konnych. Co prawda w niedalekiej odległości znajdowały się dwa brody, jeden w leżąccj na zachód od mostu osadzie Kildean, drugi w położonym po

wschodniej stronie mostu Cambuskenneth, ale były one możliwe do sforsowana tylko przy niskim poziomie wody spowodowanym odpływem morza, do którego uchodziła rzeka Förth. Biegnąca po drugiej stronie mostu grobla była niewiele szersza, a rozciągające się po obu je j stronach podmokłe łąki zupełnie nie nadawały się do działania ciężkiej konnicy rycerskiej. W razie niepowodzenia Anglikom trudno byłoby się wycofać za rzekę, podczas gdy Szkoci, rozstawieni na Ochil Hills, mogli bez trudu rozproszyć się po okolicznych wzgórzach. Dlatego Surrey zamierzał jak najszybciej uchwycić koniec grobli siłami ciężkiej kawalerii i pod je j osłoną wyprowadzić resztę wojsk na suchy, płaski teren obok poło-żonej na lewo od grobli osady Cornton. Tam, gdyby tylko udało mu się zmusić Szkotów do zejścia ze wzgórz, szkocka piechota stałaby się łatwym łupem dla angielskiego rycerstwa.

Most na rzece był wąski, a ponieważ ludzie mogli po nim przechodzić najwyżej dwójkami, przeprawa trwała dość długo. Po wyjściu na drugi brzeg Anglicy czekali na dalsze rozkazy mając rzekę z trzech stron i wroga patrzącego na nich ze szczytów wzgórz. Lecz dalsze rozkazy nie nadeszły. Earl Surrey, człowiek stary (ponadsześćdziesięcioletni) i zmęczony licznymi wojnami, w których brał udział, spał głębokim snem w swoim namiocie nie kwapiąc się do rozpoczynania walki. Dowódcy oddziałów czołowych postanowili się wycofać i Anglicy jeszcze raz przeszli przez most na południowy brzeg rzeki. Gdy jakiś czas później Surrey wreszcie się obudził, rozkazy do ataku znowu nie zostały wydane. Zamiast tego earl pasował na rycerzy kilku młodych szlachciców, którzy mu towarzyszyli (niektórzy z nich zginęli jeszcze tego samego dnia). Po ceremonii angielskie oddziały czołowe znowu rozpoczęły przeprawę przez most, lecz zawróciły, gdy niewiel-ka grupa jeźdźców przybyła do angielskiego obozu. Jakub Steward i earl Lennox zgodnie z obietnicą powrócili, lecz nie przyprowadzili ze sobą obiecanych posiłków. Dla wszystkich stało się jasne, że nie uda się przeciągnąć więcej Szkotów na

stronę angielską i osłabić armii powstańczej. W tej sytuacji Surrey, zgodnie z ówcześnie obowiązującym zwyczajem, zaoferował Szkotom możliwość poddania się i uniknięcia rozlewu krwi. W tym celu wysłał do Wallace'a dwóch dominikańskich zakonników z propozycją złożenia broni i ukorzenia się przed Edwardem w zamian za darowanie buntownikom dotychczasowych przewin. Wkrótce zakonnicy wrócili do angielskiego obozu z odpowiedzią Wallace'a na propozycję Surreya: „Wracajcie do swych panów i powiedzcie im, że nie przybyliśmy tu w pokojowych zamiarach, ale walczyć, by pomścić nasze krzywdy i uczynić nasz kraj wolnym. Pozwólcie im pójść tam. gdzie zechcą, a znajdą nas gotowych, by stawić im czoła" 4. Słysząc te słowa wielu rycerzy w angielskim obozie potraktowało je jako wyzwanie i gotowych było natychmiast przejść przez most, by rozpocząć walkę z wrogiem. Inni byli bardziej ostrożni i sugerowali inne rozwiązanie. Wiedzieli, że wąski most utrudni przeprawę i proponowali podzielenie armii na kilka oddziałów, by zaatakować Szkotów z dwóch stron.

Na zwołanej naprędce naradzie wojennej jeden z rycerzy, sir Ryszard Lundie. Szkot, który przeszedł na stronę Anglików pod Irvine, zwrócił się do swych towarzyszy: „Moi lordowie, jeśli przejdziemy przez most, czeka nas śmierć. Możemy przebyć go tylko dwójkami, a wróg znajdujący się na naszych skrzydłach może w każdej chwili zejść w dół całą siłą. Niedaleko stąd jest bród. przez który możemy się przeprawić w sześćdziesięciu naraz. Dlatego pozwólcie mi wziąć konnych rycerzy i nieco piechoty, a zajdziemy wroga od tyłu i zgnie-ciemy go. W tym czasie Pan, drogi hrabio, i ci, którzy są z Panem, bezpiecznie przejdziecie most". Rada Lundiego była z pewnością mądra, jednak Surrey i Creshingham. mając w pamięci niedawny postępek Jakuba Stewarda i earla Lennox, obawiali się zawierzyć Szkotowi i nie chcieli ryzykować podzielenia armii. Butny i arogancki Cressingham, duchowny.

4 Sir William of Ellerslie, from Outlaw to Guardian of Scotland. s. 3.

który z konieczności siał się dowódcą-amatorem, przekonywał, że nawet tak drobny podstęp byłby zbytnim komplementem dla szkockiej zbieraniny. Jako skarbnik królewski myślał też o kosztach, jakie pociąga za sobą utrzymanie armii, i chciał, żeby jak najszybciej doszło do bitwy. „Nie ma potrzeby przeciągania sprawy i marnowania królewskich pieniędzy — powiedział. — Ruszajmy i spełnijmy nasz obowiązek". Nie chcąc podważać słów Cressinghama i widząc wahanie na twarzach wielu swoich dowódców, carl Surrey ustąpił, dając sygnał do wymarszu.

Angielskie oddziały czołowe po raz trzeci otrzymały rozkaz przejścia przez most. Tym razem dowództwo nad nimi objął sam Hugon de Cressingham. Towarzyszył mu dobrze znający teren sir Ryszard de Waldegrave. Na czele straży przedniej jechał sir Marmaduke de Thweng z Yorkshire, dowodzący setką ciężkozbrojnych rycerzy. Ich zadaniem było opanowanie północnego krańca grobli i zapewnienie osłony wolno prze-prawiającym się przez most oddziałom angielskim.

William Wallace postanowił stoczyć bój w oparciu o silną pozycję na wzgórzach, chcąc zmusić Anglików do ataku pod górę5 Szkoci mieli bardzo mało kawalerii, nie mieli też w ogóle łuczników. Gros ich armii stanowiła lekkozbrojna piechota złożona z ludzi niskiego stanu. By skutecznie walczyć przeciwko najgroźniejszej broni Anglików, ich ciężkiej jeździe, Wallace wyposażył swoich ludzi w długie na cztery metry włócznie i ustawił ich szerokim frontem na Ochil Hills. Część włóczników Wallace ukrył przed wzrokiem Anglików, każąc im położyć się na zboczu wzgórza. Z odległych o niecałe pół mili Ochil Hills Szkoci obserwowali powolną przeprawę

5 Niektórzy h istorycy u w a ż a j ą , że autorem planu b i t w y po stronie s z k o c k i e j

był nie Wal lace . którego d o m e n ą była raczej wa lka partyzancka, t y l k o

A n d r e s de Moray. Jako szlachcic p o c h o d z ą c y z rycersk iego rodu Moray.

chociaż młody i mało d o ś w i a d c z o n y , miał na p e w n o w i ę k s z ą w i e d z ę na temat

strategii wa lk i na o t w a r t y m polu. R o z u m o w a n i e to potwierdzałoby nie

na j lep ie j w y b r a n e rok p ó ź n i e j przez W a l l a c e ' a po le w a l k i pod Falkirk.

wojsk angielskich, nad którymi powiewało morze kolorowych flag i sztandarów bitewnych. Mając w pamięci fatalny brak dyscypliny, który był główną przyczyną klęski Szkotów pod Dunbar, Wallace i Moray trzymali swych ludzi nieruchomo na wzgórzach. Wiedzieli, że mają Anglików w garści i mogą wybrać dogodny moment do ataku.

Około południa, kiedy połowa armii Surreya znalazła się już na północnym brzegu rzeki, Wallace dał dźwiękiem rogu znak do ataku. Szkoci natarli trzema dużymi oddziałami prosto w dół z impetem, na jaki pozwalało im ukształtowanie terenu. Ich atak był tak niespodziewany, że Anglicy nie zdążyli nawet ustawić w szyku kawalerii, która znalazła się na drugim brzegu rzeki, i zanim reszta angielskich oddziałów w ogóle zdołała się przeprawić.

Dowódcą północnego skrzydła był Andrew de Moray, centrum i południowym skrzydłem dowodził sam Wallace. Podczas gdy główne siły Wallace'a natarły od czoła na łąki u wylotu grobli, oddział Moraya obszedł łukiem lewe skrzydło Anglików i zaatakował ich z boku. Jego włócznicy ruszyli w stronę mostu, by go zająć i nie dopuścić do przeprawy pozostałych sił angielskich. Gdy Szkoci zablo-kowali most, Anglicy nie mogli już udzielić pomocy od-działom Cressinghama i musieli stawić czoła Szkotom tylko połową armii. W przeprawiających się oddziałach wybuchła panika. Ci, którzy zostali zablokowani na moście, byli nadal naciskani przez oddziały będące w tyle. Wielu zostało zepchniętych z mostu lub w obawie przed zgnie-ceniem skakało do rzeki i pod ciężarem zbroi i broni tonęło w głębokiej od przypływu wodzie.

Wallace doskonale wybrał moment ataku. Masa szkockich włóczników zepchnęła angielskich kawalerzystów na ich własne oddziały piechoty i wywołała zamieszanie w ich szeregach. Część rycerzy, którzy chcieli uciekać, utknęło ze swoimi końmi w morzu błota i zostało zakłutych szkockimi włóczniami. Ci, którzy uniknęli śmiercionośnych włóczni.

spadali z koni na ziemię i ginęli pod nogami napierających Szkotów. Niewielki oddział jazdy szkockiej natarł na północ-ny kraniec grobli, gdzie stała przednia straż sir Marmaduke'a de Thwenga. Zakuci w zbroje rycerze angielscy nie prze-straszyli się wroga. Ruszyli do szarży i łatwo rozbili lżej uzbrojonych Szkotów. Zamiast jednak podjąć pościg za uciekającym wrogiem zatrzymali się i dostrzegając grozę sytuacji, zaczęli się cofać w kierunku przyczółka. De Thweng, dźwigając ciało swego siostrzeńca przerzucone przez siodło, zdołał zawrócić na most. Walcząc wielkim, dwuręcznym mieczem przebił się przez ciżbę Szkotów i wrócił z kilkoma ludźmi na drugi brzeg.

Główne siły szkockie rozdzieliły wojska Cressinghama na dwie części, potem rozbiły je na mniejsze grupki i w końcu zniszczyły je doszczętnie. Angielskie chorągwie trzepotały dumnie nad głowami walczących zastępów, dopóki nie upadły pod naporem szkockich włóczni. Stojący w tyle trzystuosobowy oddział walijskich łuczników próbował stawić opór nacierającym Szkotom, lecz pod naporem uciekających Anglików nie mógł się skutecznie bronić. Nic mając mo-żliwości obrony i pola manewru Walijczycy zostali szybko wybici. Mając rzekę za plecami Anglicy nie mieli gdzie uciekać i ginęli tam, gdzie stali lub próbowali się przeprawić przez rzekę wpław. Wielu skakało do wody i tonęło. Tylko nielicznym udało się w porę zrzucić zbroje i przepłynąć na drugi brzeg.

Choć tylko połowa armii angielskiej wzięła udział w bitwie, po godzinie walki zorganizowany opór Anglików ustał i za-częła się bezprzykładna rzeź. Z punktu obserwacyjnego na południowym brzegu rzeki earl Surrey obserwował jak resztki jego oddziałów przednich są otaczane i wycinane przez rozjuszonych Szkotów. Jednym zdecydowanym natarciem Szkoci zmietli prawie setkę ciężkozbrojnych rycerzy i 5000 piechurów, w tym 300 walijskich łuczników. Nie mogąc przyjść z pomocą oddziałom za rzeką, pozbawiony łuczników.

których wysłał na drugi brzeg, Surrey mógł tylko biernie przyglądać się klęsce Cressinghama. Anglicy, którzy pozostali na południowym brzegu, stanowili teraz przerażony tłum. Widzieli, co się stało z ich towarzyszami, i byli gotowi do ucieczki. Gdy zauważono, że Wallace i jego ludzie szykują się do przekroczenia rzeki brodem w Cambuskenneth, odwaga opuściła angielskich dowódców. Nie czekając dłużej Surrey dał rozkaz do spalenia resztek mostu i pośpiesznego odwrotu do bazy w Berwick.

Straty poniesione przez Szkotów pod Stirling Bridge były stosunkowo niewielkie. Wielkim ciosem okazała się natomiast utrata Andrew de Moraya. Nikt nie wie. w jakich okolicznoś-ciach ten dzielny rycerz odniósł rany, które stały się przyczyną jego śmierci kilka tygodni później. Po bitwie, kiedy Szkoci systematycznie dobijali rannych Anglików i zbierali łupy, natrafiono na ciało znienawidzonego Cressinghama. Zgodnie z legendą, w szale radości i zemsty jego ciało odarto ze skóry, której płaty po wysuszeniu zwycięzcy rozdzielili pomiędzy siebie jako trofeum. Najszerszy kawał, zdarty od czaszki po pięty ofiary, miał przypaść w udziale Wallace'owi, który zrobił z niego pas do noszenia miecza.

Uchodząc z pola walki earl Surrey mianował nowym konstablem Stirling sir Williama Fitz-Warine i dodawszy mu do pomocy sir Marmaduke'a de Thwenga, powierzył im obu zadanie obrony zamku. Na odjezdnym obiecał, że wróci z pomocą w ciągu dziesięciu tygodni. Surreya czekała jeszcze jedna nieprzyjemna niespodzianka. Gdy tylko losy bitwy zostały rozstrzygnięte, obserwująca ją z daleka szkocka szlachta z Jakubem Stewardem i earlem Lennoxem otwarcie wystąpiła przeciwko Anglikom. Na skraju lasu Torwood szkoccy baronowie zaatakowali na czele przybocznych pocztów tylną straż zdemoralizowanej armii Surreya.

Kiedy poziom wody w Forth opadł, szkocka kawaleria przeprawiła się brodem w Cambuskenneth i ruszyła w pościg

negocjacjach wymieniono ich w kwietniu 1298 roku na szkockich jeńców. Po krótkim odpoczynku w Stirling i re-organizacji swoich oddziałów Waliace skoncentrował się na oczyszczeniu Szkocji z izolowanych garnizonów an-gielskich. Pierwszy poddał się zamek Dundee, w którym Szkoci zdobyli sowicie zaopatrzoną zbrojownię i bogate łupy. Kontynuując operację Waliace zaatakował i zdobył zamek Cupar, wybi ja jąc całą angielską załogę złożoną z 200 ludzi. Inne garnizony angielskie, z wyjątkiem Edyn-burga, Dunbar, Roxburgha i Berwick, nie chciały ryzykować i opuściwszy swoje pozycje rozpoczęły odwrót na południe. W połowie października, poza kilkoma odosobnionymi punktami, na ziemi szkockiej nie było ani jednego żołnierza angielskiego.

W październiku 1297 roku odbył się w Perth zjazd szlachty szkockiej popierającej Wallace'a. W nagrodę za zwycięstwo pod Stirling Bridge Waliace i Moray zostali pasowani na rycerzy i otrzymali tytuły Strażników Królestwa Szkocji

za wycofującymi się Anglikami, atakując ich tabory i maru-derów aż do Belton. leżącego niedaleko Dunbar. Część oddziałów szkockich pod wodzą sir Henry'ego Halburtona podążyła w ślad za armią Surreya do Berwick. Kiedy Halburton dotarł do Berwick, okazało się, że armia angielska wycofała się aż do Yorku. Miasto było opuszczone, ale w zamku zamknął się zagorzały anglofil, earl March, z niewielką załogą, odmawiając poddania się i wydania zamku w ręce powstańców. Nie mając dostatecznej ilości ludzi i sprzętu oblężniczego Halburton zadowolił się zajęciem miasta i pozo-stał w nim ze swymi ludźmi do chwili inwazji Waliace'a na północną Anglię w październiku 1297 roku.

Po bitwie zwycięski Waliace zajął miasto Stirling i na-tychmiast obiegł zamek. Po krótkim oblężeniu garnizon skapitulował, nie dając zapewne wiary zapewnieniom Surreya o odsieczy. Jego dowódcy, Fitz-Warine i de Thweng, trafili na jakiś czas do lochu w zamku Dumbarton, zanim po

w imieniu uwięzionego Jana Balliola. Z tego okresu po-chodzi słynny list obu regentów do burmistrzów Lubeki i Hamburga, w którym zawiadamiają oni, źe Szkocja ..uwol-niła się zbrojnie spod władzy Anglii" i j e j porty są znowu otwarte dla handlu z miastami niemieckimi. Ostatnie dwa listy sygnowane łącznie przez Wallace'a i Moraya w Hex-ham noszą datę 7 listopada 1297 roku. Po tym dniu nazwis-ko Andrew de Moraya znika jednak ze wszystkich oficjal-nych dokumentów, co oznacza, że wkrótce potem Moray zmarł z ran odniesionych pod Strirling Bridge. Jego ojciec i wuj. przetrzymywani przez cały okres powstania w Szkocji w więzieniu w Tower, przeżyli go niewiele dłużej. Obydwaj umarli na skutek złego traktowania z rozkazu Edwarda, który w ten sposób zemścił się za upokorzenia doznane z ręki młodego Moraya.

Wycofujące się ze Szkocji angielskie załogi stosowały taktykę spalonej ziemi. Paliły farmy, niszczyły zbiory i wy-rzynały stada bydła i owiec. Wyniszczona angielską okupacją i wojną południowa Szkocja stanęła w obliczu głodu. Aby zapobiec katastrofie w związku z nadchodzącą zimą, William Wallace podjął 18 października decyzję o inwazji Anglii. Motywem jego działania była nie tylko obfitość żywności i stad zwierząt w północnych hrabstwach Anglii, ale też chęć zademonstrowania ofensywnych możliwości j ego armii. W trzeciej dekadzie października wojska szkockie zgroma-dzone na wrzosowisku Roślin Moor ruszyły na południe, przeszły rzekę Tweed i wkroczyły do Northumbrii. W ciągu następnych dwóch miesięcy Szkoci pustoszyli północne hrab-stwa Durham, Cumberland i Northumberland, spalili Alnwick i obiegli Carlisle. Wszystko, co przedstawiało jakąś wartość, zostało zrabowane i odwiezione na północ. Czego nie zdołano zabrać, zniszczono lub spalono. Przed końcem roku Wallace i jego ludzie, nasyciwszy się zemstą i obładowani łupami, powrócili na leża zimowe do Szkocji.

Wieści o klęsce pod Stirling i najeździe Szkotów na północną Anglię szybko dotarły do przebywającego we Francji Edwarda. Nie zwlekając Edward zawarł rozejm z królem Francji przyspieszając swój powrót do kraju.

W ciągu kilkumiesięcznej nieobecności Edwarda opozycja w kraju przybrała na sile. Zapowiedź nowej wyprawy do Szkocji wywołała jak zwykle opór baronów, którzy założyli protest przeciwko nowemu podatkowi na wojnę. Zastępujący Edwarda książę Walii, przygnębiony klęską pod Stirling Bridge, pod groźbą konfliktu zbrojnego ugiął się pod naciskiem baronów i Kościoła i w październiku 1297 roku wyraził zgodę na potwierdzenie przywilejów wynikających z Wielkiej Karty Wolności. Kompromitacja, jakiej doznał prestiż Anglii w Szko-cji i żądza srogiego odwetu kazała Edwardowi potwierdzić przywileje (tzw. Confirmatio Chartorum) i szukać pojednania z oponentami. Uspokoiwszy pretensje baronów obietnicą nieśeiągania nowych podatków bez porozumienia z parlamen-tem Edward rozkazał, by następnego lata pod Yorkiem zgromadziła się nowa armia, która miała wyruszyć do Szkocji w poszukiwaniu Wallace'a. Tymczasem w styczniu 1298 roku earl Surrey wrócił na pogranicze uwalniając od oblężenia garnizony w Berwick i Roxburghu, ale powstrzymany roz-kazem Edwarda nie posunął się dalej na północ.

Wiosną Edward przeniósł swą kwaterę do Yorku, gdzie wkrótce zgromadził 2500 dobrze uzbrojonej i zdyscyplinowa-nej kawalerii oraz 12 500 piechoty. Tym razem Anglicy nie zlekceważyli przeciwnika i dobrze przygotowali się do inwazji. Edwardowi towarzyszyło ośmiu hrabiów, z których każdy przyprowadził własny duży oddział jazdy i piechoty, a ponadto silne kontyngenty najemnych łuczników walijskich, kuszników z Gas koni i i irlandzkiej piechoty. Po połączeniu się z od-działami biskupa Durham i niektórych szkockich wasali Edward miał pod swoimi rozkazami armię liczącą 21 500

ludzi, w tym 3000 ciężkiej i 4000 lekkiej jazdy oraz 14 500 piechoty. W kampanii szkockiej 1298 roku cała piechota składała się z ochotników, podobnie zresztą jak i większa część jazdy. W otoczeniu samego króla znajdował się 500-osobowy oddział jazdy przybocznej z Gaskonii, wyposażony we wspaniałe konie i świetnie wyekwipowany.

W połowie 1298 roku sytuacja Wallace'a nie przedstawiała się dobrze. Chociaż uhonorowano go tytułem rycerskim i uczyniono Strażnikiem Królestwa Szkocji, większość szlachty nie chciała walczyć pod rozkazami nieznanego człowieka niskiego rodu. Na dodatek, po zawarciu rozejmu pomiędzy Edwardem a Filipem Pięknym, ostatecznie upadły nadzieje Szkotów na pomoc francuską. Nie powiodły się także próby werbowania żołnierzy w miastach niemieckich. Czas działał na niekorzyść Walacea . Kiedy 3 lipca armia Edwarda przekroczyła Tweed w Coldstream i ruszyła najkrótszą drogą przez Roxburgh i Laudardale w kierunku Edynburga i Stirling, słabe i przestraszone oddziały szkockie wycofały się nie podejmując walki. Ustępując przed potężną angielską machiną wojenną Szkoci palili za sobą kraj niszcząc wszystko, co mogło się przydać najeźdźcom. Dobrze wiedzieli, że armia angielska jest zbyt liczna, by wyżywić się z zapasów, jakie ze sobą wiozła. Taktyka Szkotów okazała się na tyle skuteczna, że w trzecim tygodniu lipca perspektywy armii angielskiej nie wyglądały najlepiej, a je j złą sytuację potęgowały trudności z zaopatrzeniem. Flota angielska bazująca w Berwick, mająca zapewnić wojskom Edwarda dostawy żywności, opóźnia-ła się z powodu złej pogody. Wkrótce wśród Anglików i ich sojuszników dało się zauważyć ogólne rozprężenie i spadek dyscypliny. Potęgowały się konflikty narodowościowe. Walijscy i irlandzcy żołnierze Edwarda nieustannie kłócili się z Anglikami

i ostentacyjnie okazującymi swą wyższość Gaskończykami, zazdroszcząc im lepszego traktowania i wygodniej szych kwater. Po dotarciu do Edynburga Edward musiał poczekać dwa tygodnie na oddziały biskupa Durham, skierowane do oblężenia

Dirleton i dwóch sąsiednich zamków. Mimo że Edwardowi

udało się w końcu utrzymać porządek dzięki surowości i charak-terystycznej dla niego determinacji, po osiągnięciu Kirkliston. niedaleko Linlithgow, król zdecydował się przerwać dalszy marsz i rozważał powrót do Edynburga.

W tym czasie Wallace z trudem zbierał siły wśród wolnego chłopstwa i drobnej szlachty, dla którego wciąż był bohaterem i obrońcą. Udało mu się zgromadzić pod swoim sztandarem zaledwie 10 000 do 12 000 ludzi, prawie wyłącznie lekkiej piechoty (niektóre źródła angielskie wyolbrzymiają tę liczbę do 25 000). Panowie szkoccy — j a k zwykle skłóceni i skłonni do zdrady — parli do rokowań z Anglikami, krzywo patrząc na wojenne przygotowania Wallace'a. Tylko zwolennicy Jana Balliola, na czele z Rudym Comynem. przywiedli poczty swoje i swoich wasali wzmacniając oddziały Wallace'a siłami około 1000 ciężkiej i 2500 lekkiej jazdy.

W swoim obozie w Kirkliston Edward stracił już nadzieję na doścignięcie Szkotów i zmuszenie ich do walnej bitwy. Zagląda-jący Anglikom w oczy głód spowodował wzrost dezercji. Znowu odżyły niedawno uśmierzone konflikty. Którejś nocy w obozie wybuchł jawny bunt, który omal nie doprowadził do rozpadu sił inwazyjnych. Doprowadzeni do wściekłości na tle rozdziału wina i żywności Walijczycy wdarli się do namiotów Anglików i wszczęli z nimi regularną bitwę. Zbudzony odgłosami walki w obozie król rzucił przeciwko buntownikom kawalerię, która dopiero nad ranem przywróciła porządek, zabijając ponad 80 walijskich łuczników. Po tym wydarzeniu dowódcy walijscy otwarcie zaczęli grozić, że przejdą na stronę Wallace'a.

— Pozwólcie im to zrobić — miał powiedzieć Edward. — Pozwólcie im pójść do moich wrogów. Mam nadzieję, że wkrótce zobaczę dzień, w którym rozprawię się z jednymi i z drugimi.

Wallace dobrze wiedział o kłopotach władcy Anglii i nie-snaskach w jego szeregach. Zaplanował nawet nocny napad na obóz przeciwnika, ale dwóch szkockich rycerzy, zazdrosnych O jego sławę, przeszło na stronę najeźdźców i ostrzegło ich

w kierunku pobliskiego Falkirk, chcąc zaskoczyć Wallace'a i zmusić go do stoczenia bitwy. Poprzedniej nocy przestraszony czymś koń zrzucił Edwarda na ziemię. Król złamał dwa lub trzy żebra, ale ukrył ten fakt przed swoimi ludźmi i mimo poważnej kontuzji wyruszył na czele armii, aby ostatecznie rozprawić się ze znienawidzonym Wallace'em.

Wallace mylnie ocenił zdolność bojową armii angielskiej, ale przystąpił do bitwy dobrze przygotowany. Jego najwięk-szym zmartwieniem była nic tyle liczebność wrogiej armii, co siła je j kawalerii, która w owym czasie nie miała sobie równych w całej Europie. Żeby się j e j skutecznie przeciw-stawić. Wallace, podobnie jak pod Stirling, uzbroił większość swoich ludzi w długie, czterometrowe włócznie i wyćwiczył ich do walki w dużych, zwartych, kolistych formacjach, zwanych schiltrons''. Pod Falkirk Wallace nie mógł wykorzys-tać żadnej naturalnej osłony, ustawił zatem swoje oddziały na niewielkim wzniesieniu na grząskim gruncie ograniczającym użycie ciężkiej jazdy. W pierwszej linii stanęła piechota uszykowana w cztery wielkie, koliste schiltrons liczące po 2000—3000 ludzi, w drugiej linii kawaleria pełniąca rolę odwodu. Na czele piechoty stanęli przyjaciele Wallace'a: sir John Steward z Bonhill, sir John Grahame z Dundalff i Duncan MacDuff, młody earl Fife. Przed frontem i po bokach piechoty wbito w ziemię zaostrzone pale powiązane dla większej skuteczności linami. W odstępach pomiędzy poszczególnymi

6 Dona ld F e a t h e r s t o n e , Warriors ami warfare in Ancient and Medieval Times, C o n s t a b l e and L i m i t e d C o m p a n y . L o n d o n 1997. s. 235.

przed niebezpieczeństwem. Ci dwaj nieznani z imienia zdrajcy poinformowali Edwarda o miejscu obozowania Wallace'a w lesie koło Falkirk, liczebności jego armii i zaplanowanej taktyce walki.

— Bogu niech będą dzięki — wykrzyknął Edward — że uchronił mnie od takiego nieszczęścia! Pójdę naprzód i spot-kam się z nimi.

świcie 21 lipca armia angielska zwinęła obóz i ruszyła O

schiltrons ustawiono grupki łuczników z Ettrick. Mimo że liczebnością siły Wallace'a ustępowały armii Edwarda, pano-wał w nich dobry duch i pamięć zwycięstwa pod Stirling. Na ich niekorzyść przemawiała siła angielskiej kawalerii i liczba łuczników, którzy mieli odegrać decydującą rolę w nad-chodzącej bitwie.

Pomny klęski pod Stirling Edward przybył pod Falkirk z całkiem nową taktyką walki. Wykorzystując swoje doświad-czenia z wojen w Walii, gdzie celtyccy łucznicy nieźle dali się Anglikom we znaki, postanowił wykorzystać morderczą siłę długich łuków przeciwko Szkotom. Walijski wynalazek — długi łuk ( long bow) — zastosowany w armii angielskiej przez Edwarda I, składał się z łęczyska o długości dochodzącej do 180 cm, wykonanego z drewna cisowego, jesionowego, orzechowego lub z wiązu, które po naprężeniu cięciwą ze skręconych nici konopnych lub lnianych zdolne było wyrzucać z dużą dokładnoś-cią strzały o stalowych grotach na odległość przekraczającą 250 metrów. Końce długiego łuku wykonane były ze sprężystej bieli, zaś środek z mocnej twardziel i drzewnej. Chociaż jego zasięg był nieco mniejszy od używanej w armiach zachodnioeuropejs-kich od Xl wieku kuszy (jej zasięg dochodził do 320 metrów), przygniatająca przewaga łuku polegała przede wszystkim na szybkostrzelności, dochodzącej do dwunastu strzałów na minutę. Łuk był znacznie lżejszy i łatwiejszy w obsłudze, a w rękach zawodowego żołnierza nic ustępował celnością kuszy. Ponadto łucznicy odwracali się ku łukom i strzelali stojąc bokiem, dlatego też na niewielkiej powierzchni można było umieścić więcej strzelców.

Chociaż czasy największej chwały łuczników angielskich miały dopiero nadejść za panowania jego wnuka i prawnuka. Edward I uczynił z łuku podstawową broń piechoty angielskiej, zarówno tej z pospolitego ruszenia, jak i stałych wojsk zaciężnydh. w których służyło wolne chłopstwo (yeomantry), co przyniosło zresztą znakomite rezultaty w późniejszych walkach ze Szkotami. Edward był pierwszym władcą Anglii.

który w pełni docenił wartość łuczników i ich zdolność zarówno do skruszenia formacji obronnych przeciwnika, jak i w walce obronnej razem ze spieszonym rycerstwem. Już podczas kampa-nii walijskiej, kiedy książę północnej Walii. Llewellyn (zm. 1282), stawił mu czoła w bitwie obronnej pod Orewin Bridge w 1281 roku, Edward rzucił przeciwko niemu rycerstwo przemieszane z łucznikami. Strzały z długich łuków poczyniły takie spustoszenie w oddziałach Walijczyków, że ich przerzedzo-ne szeregi obronne nie były w stanie oprzeć się atakowi angielskiego rycerstwa. W 1295 roku podobną taktykę z powo-dzeniem zastosował earl Warwick w bitwie z Walijczykami pod Maes Maydog, niedaleko Conwy. Raport sporządzony po bitwie mówił: „Walijczycy, na widok atakującego earla. ustawili na czele swych wojsk ludzi z długimi włóczniami, które zwrócone ostrzami w kierunku earla i jego ludzi i mocno wbite końcami w ziemię rozbiły szarżę angielskiej kawalerii. Wówczas earl skierował przeciwko nim łuczników umieszczonych pomiędzy oddziałami jazdy, a ci miotając swoje pociski, zmusili nieprzyja-cielskich włóczników do ucieczki" 7

Teraz skuteczność połączonych sił łuczników i jazdy rycerskiej miała pomóc w odniesieniu zwycięstwa nad nieru-chomymi formacjami piechoty szkockiej. Edward nie baczył przy tym na koszty i kłopoty, jakich mu przysparzali walijscy najemnicy. Plan, jaki przygotował, i sposób użycia w bitwie łuczników, miał na ponad dwieście lat zdominować angielską taktykę wojenną i przyprawić całą Europę o zdumienie niewyobrażalnymi sukcesami podczas wojny stuletniej.

22 lipca przed południem armia angielska zbliżyła się do pozycji Wallace'a. Król zaproponował krótki odpoczynek, ale

7 Formacja ta, której w y n a l e z i e n i e p r z y p i s u j e się W a l l a c e ' o w i , składała się

ze zwartych, o w a l n y c h z g r u p o w a ń p iechoty z n a j e ż o n y m i w ł ó c z n i a m i ,

p r z y p o m i n a j ą c y c h s w y m w y g l ą d e m w i e l k i e g o , ko lczastego jeża. Była prze-

znaczona g ł ó w n i e d o wa lk i o b r o n n e j p r z e c i w k o c iężk ie j k o n n i c y rycerskie j .

P o d o b n e f o r m a c j e piechoty zostały z p o w o d z e n i e m użyte przez p o w s t a ń c ó w

flamandzkich w b i t w i e z Francuzami pod Courtrai w 1302 r. i przez

S z w a j c a r ó w w wa lkach z feudałami austr iackimi.

ufne w swą potęgę, wojsko zażądało, by je poprowadzić bez zwłoki przeciwko Szkotom. Edward kazał sprawić szyki i po krótkiej mszy celebrowanej przez biskupa Durham Anglicy — „w imię Świętej Trójcy" — natarli w czterech kolumnach.

Wallace nigdy wcześniej nie stawał w bitwie przeciwko tak licznemu nieprzyjacielowi, nie mając na dodatek żadnej naturalnej osłony w postaci rzeki lub wąskiego mostu. Widząc rozwijające się natarcie Anglików zrozumiał, że trudno mu będzie odnieść zwycięstwo, postanowił jednak drogo sprzedać swoją skórę.

— Zaprosiłem was do tańca — wykrzyknął do swoich ludzi. — Teraz tańczcie, jak umiecie!

Dwie pierwsze kolumny angielskie, złożone z jazdy rycers-kiej i ciężkiej piechoty pod dowództwem marszałka Anglii, earla Lincoln, oraz biskupa Durham, miały wyjść na flanki i tyły Szkotów. Dwie pozostałe, pod bezpośrednim dowództ-wem Edwarda, w których trzon stanowili wali jscy łucznicy i irlandzcy procarze, miały wejść do wałki wr drugim rzucie i zaatakować Szkotów od czoła. Kolumna marszałka, nie sprawdziwszy terenu, początkowo utknęła w mokradłach osłaniających front Szkotów i dostała się pod ostrzał szkockich łuczników. Doznawszy pewnych strat skręciła bardziej na lewo, trafiła na twardszy grunt i po ponownym sformowaniu szyków przypuściła szarżę na szkockie prawe skrzydło. Kolumna biskupa Durham obeszła od wschodu lewe skrzydło Wallace'a i wyszła na tyły Szkotów. Zanim jeszcze j e j główne siły zaatakowały szkockie schiltrons, niektórzy spośród mło-dych rycerzy ze świty biskupa Durham rzucili się bez rozkazu naprzód, chcąc się wyróżnić i zdobyć sławę. Kilku z nich zginęło nadzianych na szkockie włócznie, zdołali jednak przedtem zadać duże straty niczym nie osłoniętym łucznikom z Ettrick stojącym pomiędzy zgrupowaniami włóczników.

Gwałtowne natarcie angielskiej kawalerii na obu skrzydłach wstrząsnęło szkocką jazdą stojącą na tyłach piechoty. W ob-liczu szarży Anglików większość szkockich kawalerzystów

opuściła pole walki pozostawiając piechotę Wallace'a bez żadnego wsparcia. Później dało to podstawę do posądzenia szkockich rycerzy o zdradę, nie wiadomo jednak, czy była w tym jakaś zasługa Edwarda, czy zadecydowała o tym zwykła ludzka zazdrość albo tchórzostwo. Niezależnie od powodu odwrotu szkockiej szlachty, w decydującym momencie bitwy piechota Wallace'a pozostała sama w obliczu angielskich rycerzy na koniach. Pozostali przy życiu łucznicy szkoccy, którzy swoimi krótkimi łukami niewiele mogli zaszkodzić zakutym w zbroje Anglikom, zostali szybko wycięci, ale zdyscyplinowani włóczni-ey stawili zażarty opór i nie dali się rozerwać. Osłaniające ich zaostrzone, powiązane linami pale skutecznie powstrzymywały natarcia angielskiej jazdy. Ci z atakujących, którzy zdołali przez nie przejść, stawali w obliczu setek długich włóczni, które stanowiły przeszkodę nie do przebycia. Wielu angielskich rycerzy znalazło śmierć od ostrzy szkockich włóczników, wielu innych, wysadzonych z siodeł, zostało zatłuczonych na śmierć okutymi pałkami i bojowymi młotami Szkotów. Jeszcze więcej straciło swoje konie, których ciężarem usiłowali rozerwać zwarte szeregi szkockich włóczników. Wśród zabitych w tej fazie bitwy znalazł się mistrz zakonu templariuszy Brian le Jay i pięciu braci zakonnych, którzy z mieczami w rękach zbyt śmiało natarli na las szkockich włóczni.

Widząc nieskuteczność ataków jazdy Edward wycofał kawalerię poza zasięg szkockich włóczników i rzucił do przodu rezerwowe kolumny łuczników i procarzy. Kiedy tylko wali jscy łucznicy zajęli pozycje naprzeciw ludzi Wal-lace'a. resztki szkockiej kawalerii Johna Comyna pierzchły z pola walki, pozostawiając Wallace'a i lojalnych mu ludzi na niechybną śmierć z rąk mściwych Anglików. Niezagrożeni przez lekką jazdę szkocką łucznicy i procarze Edwarda zasypali osaczone szkockie schiltrons gradem zabójczych pocisków. Wkrótce, gdy deszcz strzał i kamieni przerzedził szeregi Szkotów, angielskiej jeździe udało się wtargnąć głęboko w szkockie szyki. Gdy już do tego doszło, rycerze na koniach,

walczący wielkimi obu ręczny mi mieczami i ciężkimi ma-czugami, zaczęli siać spustoszenie wśród lekkozbrojnej szkockiej piechoty. W ślad za rycerstwem wdarły się prze-ważające siły angielskich piechurów. Zdziesiątkowani Szkoci walczyli dzielnie ramię przy ramieniu, musieli jednak w koń-cu ulec przewadze wroga. Każda ich formacja stała się w krótkim czasie zwałem zabitych i umierających ludzi. „Padali jak kwiaty z drzew w sadzie, kiedy rodzą się owoce" — napisał angielski kronikarz. Wallace bił się odważnie na czele swoich ludzi, walcząc wielkim dwu-ręcznym mieczem, który stał się później wzorem dla słynnych szkockich claymorów8. Prawie wszyscy, którzy bili się wokół niego, polegli, wśród nich wierni dowódcy John Steward, John Grahame i młody hrabia Fife.

Śmierć trzech głównych dowódców załamała ostatecznie Szkotów. Opuszczeni przez własną kawalerię, zdziesiątkowani strzałami Wali jczyków i bezlitośnie sieczeni angielskimi mieczami rzucili się do ucieczki. Wielu znalazło śmierć pod kopytami koni Anglików ścigających ich zawzięcie aż do rzeki Carron. Ranny Wallace na czele zaledwie 300 ludzi umknął na północ do lasów Callander. Przy brodzie na Carron, obok ruin pochodzących z czasów rzymskich, rozbił grupę ścigających go Anglików. Z j e g o ręki zginął wtedy ostatni z angielskich rycerzy. Przed odejściem w góry Wallace po drodze spalił Stirling i Perth.

Nikt nie wie dokładnie, ilu Szkotów padło pod Falkirk. Angielskie źródła podają liczby od 15000 do 60 000, a więc znacznie przekraczające liczbę biorących udział w bitwie. Jest bardzo prawdopodobne, że zginęło ich od 6500 do 8000, większość z tych, którzy wzięli udział w walce u boku Wallace'a. Dla porównania straty Angl ików były stosunkowo

9 Claymore — typ w i e l k i e g o d w u r ę c z n e g o m i e c z a s z k o c k i e g o , charak-

t e r y z u j ą c y się długą i w ą s k ą rękojeśc ią, z a k o ń c z o n ą okrągłą l u b g r u s z k o w a t ą

g ł o w i c ą oraz j e l c e m z o p u s z c z o n y m i r a m i o n a m i , o f o r m i e z b l i ż o n e j do

trójkąta, częs to b o g a t o z d o b i o n y .

nieznaczne. „Nie było wielu znacznych rycerzy zabitych po stronie angielskiej — pisał ten sam angielski kronikarz — z wyjątkiem mistrza templariuszy i pięciu lub sześciu możniejszych rycerzy, którzy natarli na szkockie schiltrons zbyt szybko i bez zastanowienia". Więcej niż ludzi padło tego dnia angielskich koni, za które król Edward musiał później wypłacić swoim najemnym rycerzom stosowne rekompensaty.

Bitwa pod Falkirk była pierwszą, o której wyniku zadecy-dowali łucznicy. Chociaż strzały walijskich łuczników dały Edwardowi zwycięstwo nad Wallace'em. nie było ono jedno-znaczne z. ostatecznym podbiciem Szkocji. Kraj znacznie większy od Walii, ludniejszy i bardziej górzysty, szykował przeszkody niemal nie do pokonania. Idąc w głąb Szkocji Edward znalazł Stirling w gruzach, a okoliczny kraj wypalony do cna przez uciekających Szkotów. W akcie zemsty Anglicy spalili siedzibę głowy szkockiego Kościoła, opactwo w St. Andrews, nie mieli jednak sił do dalszej walki z cieniem i wycofali się do Edynburga. Edward, obolały, z połamanymi żebrami, odszedł wkrótce ze swą wygłodniałą armią do Carlisle, pozostawiając za sobą silne garnizony rozrzucone po całej Szkocji. Wracając do domu król przyrzekł angielskim gubernatorom, których zostawił na straży spokoju w podbitym kraju, że powróci następnej wiosny, by ostatecznie ukarać Szkotów i zdusić ich buntownicze dążenia. Wrócił tu jednak dopiero trzy lata później. W międzyczasie jego uwagę zajęły poważne problemy we własnym kraju.

Jest bardzo prawdopodobne, że gdyby nie było Wallace'a jako przeciwwagi dla angielskiej polityki, król Edward I zdołałby zawrzeć korzystny pokój z królem Francji, co zresztą w końcu uczynił, i rzuciłby wszystkie siły prze-ciwko wewnętrznej opozycji. Gdyby do tego doszło, Edward wyszedłby niechybnie zwycięsko z tej konfrontacji. Tym-czasem jednak 10 października parlament angielski zażądał od Edwarda, żeby len po raz kolejny potwierdził przywileje zawarte w Wielkiej Karcie Wolności, uznając tym samym

indywidualny zakres wolności swych poddanych. Oczywiście Wallace nic zdawał sobie z tego wówczas sprawy.

DALSZE LOSY I ŚMIERĆ WALLACE A

Choć pokonany, Wallace nie zginął i wciąż pozostawał nieuchwytny, a duch szkockiej niepodległości nadal był żywy. Mimo porażki i prawdopodobnej zdrady Wallace nie zaprzestał walki. Po pewnym czasie wrócił z gór do lasów Selkirk. Przez kilka lat toczył wojnę podjazdową z Anglikami. Z lasów i puszcz południowo-wschodniej Szkocji robił wypady na angielskie garnizony i patrole (ostatnio pojawiły się opinie, żc to właśnie te działania były źródłem legend o Robin Hoodzie). Przegrana pod Falkirk podważyła jednak wiarę Szkotów w jego zdolności przywódcze, a jego samego wtrąciła w głę-boką depresję. Opuszczony przez szkocką szlachtę nigdy już nie stanął na czele nowej armii i nie zyskał takiego poparcia, jakie miał wcześniej. Niedługo po Falkirk utracił tytuł Strażnika Szkocji. W tym czasie w kraju istniała faktyczna dwuwładza. Tam, gdzie stały angielskie garnizony, egzekutorami prawa byli urzędnicy Edwarda. Nad resztą kraju władzę rozciągali nowi Strażnicy Królestwa Szkocji, którzy zajęli miejsce Wallace'a: William Lamberton, biskup St. Andrews, Robert Bruce, earl Carrick, i John Comyn Rudy, dziedziczący po śmierci zmarłego w Anglii ojca tytuł lorda Badenoch.

Jest tajemnicą, co naprawdę działo się z Wal laceem przez okres siedmiu lat po bitwie pod Falkirk. Uważa się, że większość lego czasu spędził w ukryciu w puszczy Selkirk. organizując od czasu do czasu wypady przeciw ko angielskim okupantom i krwawe rajdy na ziemie północnej Anglii. Niektórzy uważają, że podróżował też do Europy, bezskutecz-nie szukając pomocy na dworach Francji, Norwegii, a nawet w Rzymie. Chociaż wpływ Wal lace'a na wydarzenia w Szkocji po 1298 roku nie był już decydujący, jego imię wciąż było na ustach wielu Szkotów, inspirując ich do dalszych działań.

Po raz drugi Wallace pojawił się na kartach historii w maju 1305 roku i od razu stał się przedmiotem nienawiści niektórych możnych szkockich, którzy obawiali się. że pragnie znowu wtrącić kraj w krwawą wojnę z Anglią. Jak wskazują na to dokumenty znalezione przy Wallace'em w chwili jego aresz-towania. niektórzy z nich zawiązali przeciwko niemu spisek. Pod pozorem rozmów o podjęciu wspólnej walki przeciwko Anglikom jeden z nich, sir John Menteith, szeryf i konstabl zamku Dumbarton, zwabił Wallace'a w zasadzkę. 5 sierpnia 1305 roku w gospodzie koło Glasgow Wallace spotkał się z Monteithem i kilkoma towarzyszącymi mu ludźmi. W pew-nym momencie Monteith wziął w ręce leżący na stole placek owsiany i odwrócił go na drugą stronę. Był to umówiony znak dla ukrytych pośród gości żołnierzy angielskich, którzy pochwycili Wallace'a i powlekli go do zamku Dumbarton. Stąd pod strażą odwieziono go na proces do Londynu.

Zgodnie z panującymi w średniowieczu zwyczajami więźnia obwożono niczym dzikie zwierzę po ulicach miasta w klatce w obecności burmistrza i szeryfa. 23 sierpnia Wallace stanął przed sądem w Westminster Hall jako zdrajca i buntownik. Fakt, że nigdy nie złożył przysięgi wierności Edwardowi, nie miał dla angielskich sędziów żadnego znaczenia. Wallace miał się dla wszystkich Szkotów stać przykładem, czym grozi nieposłuszeńs-two wobec króla Anglii. Jego zbrodnią było rzucenie wyzwania Edwardowi, jednoczenie Szkotów do stawiania oporu władzy angielskiej i zwycięstwo pod Stirling Bridge. Wśród postawio-nych mu zarzutów znalazło się „nielegalne" przyjęcie funkcji Strażnika Szkocji, zabójstwo szeryfa Lanark Haselriga, organizo-wanie najazdów na tereny północnej Anglii, palenie świątyń i klasztorów i mordowanie angielskich księży.

Wykonanie wyroku i śmierć Wallace'a były krwawym spektaklem, który nie pozostawił wiele godności skazańcowi. Z Westminsteru przewieziono go pośród tłumów gapiów do odległego o cztery mile zamku Tower, a stamtąd do miejsca kaźni w pobliżu hal targowych Smithfield. Najpierw go

powieszono, potem odcięto go starannie i topiono, by następnie — wciąż utrzymywanemu przy życiu — otworzyć brzuch tępym nożem, wypatroszyć wnętrzności i palić je żywym ogniem na oczach skazańca. Na koniec kat, w litościwym geście, ściął mu głowę toporem. Odciętą głowę zatknięto na palu przy moście London Bridge. Bezgłowe ciało poćwiar-towano, a poszczególne jego części rozesłano do różnych części kraju. Zawieszone na szubienicach wystawiono na widok publiczny w Newcastle, Berwick, Perth i Aberdeen, by pokazać, jaki los czeka zdrajców. „Tyle wymagała sprawied-liwość" — zanotował angielski kronikarz, a zaraz potem napisał wierszem:

„Rzeźnik tysięcy, zostal okrutnie stracony, A lud angielski od niego uwolniony, Szkocjo, bądź mądra, dla dobra narodu. Wybierz wodza z bardziej szlachetnego rodu " 9.

Reakcja Szkotów na męczeńską śmierć Wallace'a była odwrotna od tej, jakiej sobie życzył Edward I. Uznany za bohatera narodowego będzie od tej pory opiewany w pieśniach i poezji. Współcześnie stanie się bohaterem głośnej hollywoodzkiej produkcji Mela Gibsona Braveheart — Waleczne Serce.

Proces Wallace'a, a następnie egzekucja nie zdołały zabić jego legendy i zamiast przerazić, uczyniły z niego męczennika, którego Szkocja potrzebowała. Chociaż Wallace nigdy nie zyskał zaufania i poparcia szkockich możnych, pozostał ukochanym bohaterem prostego ludu, który był jego największą siłą, a jednocześnie największą słabością. Szkocka arystokracja feudalna nigdy go nie rozumiała. Uważała, że zamiast walczyć

9,. Butcher of t h o u s a n d s , threefold death be thine.

So shall the English front thee gain relief.

Scotland, be wise, and choose a nobler chief.

(tekst p o l s k i w t ł u m a c z e n i u autora)

z niepokonanym królem Edwardem, powinien się przed nim ukorzyć i pojednać. Był j e j obcy, bo reprezentował masy z ich celtyckim poczuciem wolności i ich nadziejami, coś, czego skłócona, żądna bogactw, przekupna i skłonna do zdrady kosmopolityczna szkocka szlachta nie mogła dostatecznie pojąć. Najważniejszą spuścizną, jaką pozostawił po sobie Wallace, był on sam. Uosabiał aspiracje wszystkich Szkotów, a fakt, że mówiono o nim i jego dokonaniach miał ogromne znaczenie. Stał się uosobieniem patrioty, przywódcy mas ludowych, który miał odwagę i siłę, by przeciwstawić się najsilniejszemu i najokrutniejszemu władcy ówczesnej Euro-py. Jego bohaterska postawa pod Stirling inspirowała Szkotów do dalszej walki o niepodległość ojczyzny. Siedem miesięcy po jego śmierci pojawił się nowy przywódca. Tym razem w osobie człowieka królewskiego rodu. Był nim wnuk zmarłego w 1295 roku pretendenta do tronu szkockiego, trzydziestodwuletni Robert Bruce, earl Carrick. W swoim czasie miał on urzeczywistnić marzenie Wallace'a o wolnej i niepodległej Szkocji.

ROBERT BRUCE

Późniejszy król Szkocji Robert 1 Bruce urodził się 11 lipca 1274 roku. Miejsce jego urodzenia pozostaje nieznane, wiele

jednak wskazuje na to, że mógł to być dwór w południowo-- zachodniej Szkocji, gdzie później wzniesiono należący do Bruce'ów zamek Lochmaben. Rodzina Bruce'a wywodziła się ze starego normandzkiego rodu, osiadłego w Szkocji na początku XII wieku. Jak już powiedziano, był to okres panowania króla Dawida I, który w ramach procesu „ang-lieyzacji" kraju świadomie starał się wprowadzić w Szkocji normandzki system feudalny.

Założycielem rodu był Robert de Bruce (zm. 1094), nor-mandzki rycerz, który towarzyszył Wilhelmowi Zdobywcy w wyprawie do Anglii i w nagrodę za swą służbę otrzymał wiele posiadłości, głównie w północnej Anglii (Yorkshire). Jego syn, drugi Robert de Bruce (1078-1141), otrzymał od króla Szkocji, Dawida I, swego towarzysza na dworze angiel-skiego króla Henryka I. władztwo prowincji Annandalc w Szkocji. Władztwo to przejął jego syn, trzeci Robert (1138-1189). Związki rodu z tronem szkockim zaczęły się. gdy czwarty Robert de Bruce (zm. 1191) poślubił Izabelę, córkę króla Wilhelma Lwa i gdy syn pochodzący z tego małżeństwa, piąty Robert (zm. 1245). ożenił się z Izabelą, drugą córką Dawida, earla Huntington i bratanicą króla

Wilhelma. Szósty Robert (1210-1295), syn piątego, był jednym z dwunastu pretendentów do tronu w 1291 roku. Gdy Edward 1 przyznał tron Janowi Balliolowi, Robert przekazał władztwo Annandale swemu synowi, siódmemu Robertowi (1253-1304), który poprzez małżeństwo miał już tytuł earla Carrick1. Od tego czasu datuje się śmiertelna wrogość między obydwoma zwaśnionymi rodami Bruce'ów i Balliolów.

W tym samym roku, w którym Jan Balliol objął rządy w Szkocji, stary lord Robert Bruce usunął się w cień i osiadł w swej posiadłości w Annandale, gdzie zmarł 1 kwietnia 1295 roku. Po jego śmierci tytuł lorda Annandale przypadł w udziale najstarszemu synowi. Robertowi, a ten z kolei przekazał dziedziczny tytuł earla Carrick swemu osiemnastoletniemu synowi, noszącemu to samo imię i nazwisko, Robert Bruce. Dostępne źródła niewiele mówią o życiu prywatnym młodego Roberta Bruce'a w tym okresie. Wiadomo, że jego pierwszą zoną była Izabella, hrabianka Mar, z którą miał córkę Marjorie (zm. 1316) i prawdopodobnie zmarłego we wczesnym dzieciń-stwie syna Dawida. Warto dodać, że obok normańskiej, w żyłach Roberta Bruce'a płynęła także krew celtycka. Jego matka Marjorie była bowiem córką i dziedziczką ostatniego celtyckiego earla Carrick.

W czasie pierwszej wojny z Anglią niechętni Balliolowi Bruce'owie stanęli po stronie Edwarda, a ojciec Roberta bronił angielskiej twierdzy Carlisle przed napaścią szkockiej armii Johna Comyna. Ich podpisy znalazły się także w „szma-tławym rejestrze". W 1297 roku młody Robert Bruce przy-łączył się do zbuntowanej szlachty w Ayrshire, która nie-sławnie poddała się Anglikom pod Irvine. Jego postawa w czasie powstania Wallace'a owiana jest mgłą tajemnicy. Niektóre źródła sugerują, że mógł brać udział w bitwie pod Falkirk po stronie Edwarda. Jest natomiast pewne, że jego ojciec dowodził w tym czasie angielskim garnizonem

1Carrick — kraina w p o l u d n i o w o - z a c h o d n i e j Szkoc j i .

w Carlisle. Nie przeszkodziło to Anglikom wziąć ziemie Bruce'ów położone w Anglii w zastaw za długi wobec króla Edwarda, a po bitwie pod Falkirk skonfiskować je na rzecz angielskiej Korony. Być może to właśnie skłoniło Roberta Bruce'a do opowiedzenia się po stronie przeciwników Edwarda. Po złożeniu przez Wallace'a tytułu Strażnika Szkocji, jesienią 1298 roku Robert Bruce i John Comyn nawiązali porozumienie i wraz z biskupem Williamem Lambertonem utworzyli „triumwirat" sprawujący rządy w Szkocji równolegle do okupacyjnych władz angielskich. Ten kruchy sojusz został wkrótce zerwany. Podczas spotkania w Peebles w sierpniu 1299 roku pomiędzy Bruce'em i Co-mynem doszło do gwałtownej kłótni, w trakcie której omal się nie pozabijali. Lamberton i starszy brat Wallace'a, Malcolm, zdołali ich rozdzielić i przemówić im do rozsądku, ale żaden z nich nie zapomniał tego incydentu. Rok później, po następnej kłótni z Comynem. Bruce wycofał się ze współpracy z rywalem i złożył godność Strażnika Szkocji. Zwołany w 1300 roku w Rutherglen parlament szkocki wybrał na jego miejsce Ingrama de Umfraville, lennika earla Angus, który walczył u boku Edwarda pod Berwick i Falkirk. Wyraźnie proangielskie sympatie de Umfraville'a i budzące wątpliwość motywy, którymi się kierował, do-prowadziły wkrótce do rozpadu triumwiratu Strażników. W 1301 roku Szkoci zdecydowali się powierzyć tę godność tylko jednemu człowiekowi, wybierając na samodzielnego Strażnika Szkocji wiernego sprawie Jana Balliola rycerza z Liddesdale. sir Johna de Soules.

Tymczasem w stosunkach Anglii z Francją nastąpiła zmiana na lepsze. Mediacja papieska przyniosła w 1299 roku zawie-szenie broni i obie strony zgodziły się podpisać traktat pokojowy 2 . Wstępem do niego miało być małżeństwo zawarte

2 Podpisany w 1303 r. p o k ó j paryski, u m o ż l i w i o n y w o j n ą Francji z Flandrią, przywracał Koronie ang ie l sk ie j Gaskonię . T e n n o w y al ians przyp ieczętowały z r ę k o w i n y księcia Wal i i E d w a r d a z Izabelą, córką króla Fil ipa IV.

10 września 1299 roku przez sześćdziesięciopięcioletniego króla Anglii z księżniczką francuską Małgorzatą, siostrą Filipa3.

Po upadku powstania Wallace'a zwolennicy Balliola nie zaprzestali oporu i latem 1299 roku wywołali bunt w Galloway. W tym samym czasie Comyn Rudy zajął zamek Stirling, rzucając nowe wyzwanie Edwardowi I. Wiosną 1300 roku, dwa lata po zwycięstwie nad Wallace'em pod Falkirk. Edward I zaplanował swoją kolejną, czwartą wyprawę do Szkocji. W marcu król wezwał do Westminsteru parlament i wobec pogarszających sytuację Korony wypadków w Szkocji w tonie jak najbardziej stanowczym nakazał zwołać hufiec feudalny. Celem wyprawy Edwarda do Szkocji w roku 1300 było centrum rebelii w Galloway. Minąwszy Ecclefechen i Lochmander Anglicy zdobyli zamek Caerlaverlock położony u ujścia rzeki Nith. Wkrótce potem pokonali Comyna w potyczce pod Twymholm, niedaleko Kirkcudbright i odepchnęli jego armię na północ. W ręce Anglików dostał się wtedy sir Robert Keith, dziedziczny marszałek Szkocji, który w swoim czasie miał odegrać ważną rolę u boku Bruce'a pod Bannockburn. Na tym jednak zakończyły się sukcesy Edwarda i pod koniec sierpnia król Anglii zmuszony był wycofać się do Carlisle.

Już w roku następnym Edward, rozeźlony ingerencją w sprawy szkockie papieża Bonifacego VIII, dokonał nowej inwazji Szkocji. Eksponując pretensje papieskie do sup-remacji nad władzą świecką, w 1299 roku Bonifacy pod naciskiem poselstwa szkockiego, wystosował pismo do króla Anglii w obronie Szkotów. W tonie sobie właściwym żądał od Edwarda, aby ten powstrzymał się od nękania Szkotów i wyrzekł wszelkich pretensji do ich królestwa. Szkocja bowiem, wedle Bonifacego, nigdy nie była lennem

3 Pierwszą żoną E d w a r d a 1 była od 1254 r. ks iężn iczka kasty l i j ska

Eleonora (zm. 1290 r.), córka Ferdynanda III, króla Kastyli i i Leon, z którą

miał szesnaśc ioro dz iec i . 7. drugą żoną, Małgorzatą francuską. E d w a r d miał

troje dz iec i . Przyp isu je mu się także j e d n o d z i e c k o z n i e p r a w e g o łoża.

angielskim, hołd w roku 1291 został złożony pod przymusem, a w całej sprawie jedynym arbitrem mógł być tylko papież. Dla zyskania na czasie, Edward odpowiedział, że decyzję może podjąć jedynie razem z parlamentem. Zanim w rok później sprawa znalazła się w parlamencie, król uzyskał od uczonych osób z uniwersytetów i klasztorów cały szereg argumentów na poparcie swoich praw do szkockiego lenna. Jednocześnie pozyskał sobie baronów zatwierdzając po raz kolejny dotychcza-sowe przywileje i dokonując korzystnych dla szlachty zmian w prawie łowieckim. Kiedy zażądał od baronów formalnego poparcia praw Anglii do Szkocji, ci udzielili go bez wahania, podpisując dokument odrzucający pretensje papieskie. Z kolei uczeni prawnicy wystosowali drugie, znacznie obszerniejsze pismo, dowodzące niezaprzeczalnych praw królów angielskich do szkockiego lenna, naturalnie z pominięciem całkiem history-cznego faktu zrzeczenia się praw do Szkocji przez króla Ryszarda Lwie Serce za 15 tys. marek.

W wyprawie z roku 1300 wzięły udział dwie armie. Jedna, operująca z bazy w Carlisle, w poszukiwaniu Roberta Bruce'a spacyfikowała południowo-zachodnią Szkocję. Nie osiągnęła sukcesów, gdyż oddziały szkockie po prostu rozproszyły się przed nadciągającymi siłami angielskimi. Druga, dowodzona przez samego Edwarda, ruszyła w górę doliny Tweed, prze-maszerowała przez las Selkirk, w którym ukrywał się Wallace ze swoimi ludźmi, i dotarła do Linlithgow. Także i ta część armii angielskiej nie zanotowała żadnego poważniejszego sukcesu. Edward, któremu w wyprawie towarzyszyła jego młoda francuska żona, zmuszony był przezimować w Linlith-gow znużony nie tyle walką, co je j brakiem. „Ponieważ Szkoci nie stawili żadnego oporu, nie wydarzyło się nic chwalebnego ani nawet nic godnego uwagi" — zanotował angielski kronikarz Przerwę zimową Edward wykorzystał na zorganizowanie w podbitej części Szkocji nowej administracji

4 Robert M. G u n n , The Battle of Falkirk (I298) and the Execution of

Wallace. Scots-Celt-Medieval History SCM Ltd., 1996/1997.

i marchii granicznych na wzór walijski. Wybudowano wiele nowych fortyfikacji i rozwinięto sieć garnizonów na ziemiach położonych na południe od rzeki Forth. Przygnębieni i po-zbawieni jednolitego przywództwa Szkoci, opuszczeni przez Francję i papieża, stracili ducha. W 1302 roku Robert Bruce, prawdopodobnie za namowa śmiertelnie chorego ojca, złożył przysięgę wierności Edwardowi i wraz ze swoimi wasalami przeszedł na jego stronę. W nagrodę został mianowany dowódcą angielskiego garnizonu w Ayr. W tym samym roku Robert ożenił się powtórnie, z Elżbietą de Burgh (zm. 1327), która urodziła mu później czworo dzieci, w tym Dawida (1324-1371). Rozczarowany postawą Edwarda, od którego oczekiwał poparcia pretensji Bruce'ów do szkockiej korony oraz zlikwidowania frakcji Balliolów i Comynów, na jakiś czas odsunął się od spraw publicznych.

Edward powrócił do Szkocji w 1303 roku po tym, jak zbuntowana szlachta szkocka na czele z Johnem Comynem i Simonem Fraserem z Tweddale rozbiła wojska angielskiego gubernatora pod Roślin. Spokojny o sprawy francuskie Edward pomaszerował latem na północ. Po zdobyciu Stirling przeprawił swoją armię na trzech mostach pontonowych przez szeroko rozlaną rzekę Forth. Anglicy ruszyli dalej w głąb Szkocji i zajęli Perth. Do września armia Edwarda odpoczywała nad brzegami zatoki Moray Firth. Potem król przeszedł przez całą północną Szkocję likwidując każde napotkane ognisko oporu, paląc wszędzie zbiory i zboże pozostawione na polach. Tylko zamek Brechin stawił mu zdecydowany opór, ale i on padł po pięciu tygodniach oblężenia. Przestraszona szlachta szkocka znowu zdała się na łaskę zwycięzcy. W lutym 1304 roku John Comyn, sir John de Soules oraz biskupi St. Andrews i Glasgow poddali się Edwardowi w Dunfermlin. Zachowali życie i wolność w zamian za przysięgę wierności i zajęcie miejsca w królewskiej Radzie do spraw Szkocji (Scottish Council). Tylko Simon Fraser pozostał nieprzejednany, za co później zapłacił swoim życiem, podobnie jak Wallace.

W marcu 1304 r. panowie szkoccy pod kontrolą Edwarda zwołali w St. Andrews parlament, który — do czasu podjęcia decyzji o dalszych losach kraju — powierzył władzę nowym Strażnikom Szkocji w osobach Roberta Bruce'a, biskupa Glasgow, Roberta Wisharta i angielskiego barona Johna de Mowbraya. Rada do spraw Szkocji zajęła się sprawami administ-racji i sądownictwa. Półtora roku później Edward, przy pomocy biskupa Wisharta, nakreślił ramy ustrojowe Szkocji w utrzyma-nym w pojednawczym duchu dokumencie zwanym Ordinance for the establishment of Governnient of the Land of Scotland (Rozporządzenie o ustanowieniu władzy w Szkocji). Przewidy-wał on zjednoczenie obu królestw pod berłem króla Anglii. Szkocja miała otrzymać status angielskiej prowincji z ograniczo-ną autonomią, w której władzę wykonawczą miał sprawować lokalny rząd złożony z dwudziestu urzędników angielskich i dziesięciu wybranych przedstawicieli szkockiej szlachty.

Dalekowzroczny plan Edwarda dotyczący zjednoczenia obu krajów okazał się przedwczesny, zakładał bowiem „prawne" istnienie Szkocji jako części królestwa Anglii i nie uwzględniał odwiecznego szkockiego poczucia niezależności. Szeryfowie zaś wraz z sądownictwem i systemem podatkowym wedle wzorów angielskich zaczęli budzić mimo woli na nowo opór narodowy Szkotów. Jeszcze przed ukończeniem oficjalnego zarysu planu Edwarda Szkoci po raz kolejny dali dowód na to, że jego wizja jest im zupełnie obca. W maju 1305 roku związany z frakcją Balliolów sir William Oliphant zajął z około pięćdziesięcioma zwolennikami zamek Stirling. Ed-ward zareagował na jego wyzwanie ze zwykłą sobie stanow-czością. Szybko zebrał nową armię i ruszył do Szkocji oblegając Stirling. Tłumy Szkotów i Anglików przez kilka tygodni obserwowały gigantyczne oblężenie zamku. Dla zapewnienia rozrywki swej młodej żonie i towarzyszącym je j damom Edward kazał wykuć w murach jednego z domów w mieście duży otwór, przez który Małgorzata i j e j dworki mogły śledzić w komfortowych warunkach przebieg wydarzeń

wokół zamku. Wśród oddziałów szkockich wspierających Edwarda w tej akcji znalazły się także posiłki z Ayrshire pod dowództwem Roberta Bruce'a. Jak widać Bruce nadal nie mógł się zdecydować, czy poprzeć Edwarda, czy wystąpić przeciwko niemu (w swoim czasie pięć razy zmieniał stronę). W sierpniu wielkie machiny oblężnicze Edwarda rozbiły w końcu mury Stirling i Oliphant ze swymi ludźmi poddał się królowi Anglii. Półnagich obrońców szkockiej sprawy pognano przed oblicze Edwarda, który przyjął ich skruchę i wspaniało-myślnie darował im winy.

Kapitulacja Stirling, która zbiegła się z egzekucją Williama Wallace'a, złamała na pewien czas opór narodowy Szkotów. Stanowiła jednocześnie apogeum rządów Edwarda I. Walia i Szkocja były podbite i zależne od Anglii, stosunki z Francją pokojowe. W polityce wewnętrznej władcy udało się osłabić kościół i baronów. Na przełomie lat 1305 i 1306 wydawało się, że król Anglii osiągnął wszystkie swoje cele. Stary „Młot Szkotów" nie docenił jednak rodzącego się wśród nich poczucia tożsamości narodowej i determinacji Roberta Bruce'a.

W średniowieczu przyjął się w Szkocji zwyczaj zawierania dobrowolnych sojuszy przez grupę ludzi mających te same cele. Powstawały one zwykle wokół wielkich rodów i oprócz więzów pokrewieństwa opierały się na dobrowolnych umo-wach, zwanych „bondami", w których strony deklarowały na piśmie wzajemną lojalność i współpracę. Takie umowy, zawierane na szczeblu lokalnym, były często bardziej wiążące niż stosunki zależności oparte na obowiązującym prawie. Po śmierci Wallace'a Robert Bruce rozpoczął ostatni etap walki o koronę Szkocji. W staraniach tych poparł go biskup William Lamberton. W 1304 roku Bruce podpisał bond z Lambertonem. który prowadził podwójną grę wobec Anglików. Potrzebna była jeszcze zgoda Johna Comyna, który pozostawał główną przeszkodą w drodze do celu. 10 lutego 1306 roku obaj ry wale spotkali się w ustronnym kościele franciszkanów w Dumfries. Wybór miejsca spotkania nie był przypadkowy, jeśli się

weźmie pod uwagę gwałtowność charakterów obu niena-widzących się rywali. W położonym z dala od ludzkich siedzib kościele każdy z nich mógł mieć pewne poczucie bezpieczeństwa i wiarę w to, że przeciwnik go nie zdradzi. Wiara ta, przynajmniej w przypadku Comyna, okazała się płonna.

W późniejszych latach Robert Bruce okazał się hojnym patronem zgromadzenia ojców franciszkanów i niektórzy twierdzili, że jego patronat był rodzajem pokuty w zamian za zachowanie w tajemnicy wydarzeń tamtego zimowego dnia w kościele w Dumfries, których świadkiem byli tylko Bruce. Comyn i bracia zakonni. Nikt nie wie dokładnie, co się wtedy wydarzyło. Najwidoczniej doszło do gwałtownej wymiany poglądów, a potem do kłótni zakończonej bójką. Być może Comyn. zazdrosny o pozycję Bruce'a, nie poparł jego pretensji, a może zagroził, że ujawni jego plany. Faktem jest. że earl Carrick zasztyletował swego rywala u stóp ołtarza. Kiedy Robert Bruce wyszedł z kaplicy chwiejąc się na nogach, z rękami poplamionymi krwią, ludzie stojący na zewnątrz usłyszeli, jak rzekł do swego przyjaciela sir Johna Kirkpatricka, że „chyba zabił Comyna". Kirkpatrick, nie dowierzając jego słowom, pobiegł sprawdzić, co się stało. Kiedy po chwili wyszedł z kościoła, dla wszystkich stało się jasne, że Comyn Rudy rzeczywiście nie żyje. Wówczas stryj zabitego, sir Robert Comyn, przyskoczył do Bruce'a i ciął go mieczem. Mocna kolczuga, którą Bruce miał pod odzieniem, zatrzymała cios. W gwałtownej walce, jaka potem wybuchła, wszyscy towarzyszący Comynowi ludzie zostali zabici lub zmuszeni do ucieczki. Wkrótce w całej Szkocji wiedziano, że Bruce dokonał okrutnego mordu na rywalu do tronu, przestępstwa tym gorszego, że popełnionego w świętym miejscu i przez to nie do wybaczenia. Zabójstwo dokonane w kościele oznaczało dla Bruce'a duchowe potępienie ze strony Kościoła i groźbę realnej kary z rąk Edwarda. Tylko szybkie przejęcie tronu Szkocji i utrzymanie władzy w obliczu kolejnego najazdu

Anglików mogło uratować samego Bruce'a i fortunę jego rodu. Nie tracąc czasu Robert Bruce pognał na północ do Glasgow, podczas gdy jego bracia opanowali zamek Dumfries. W Glasgow Bruce padł na kolana przed biskupem Wishartem błagając go o odpuszczenie śmiertelnego grzechu. Otrzymał je, lecz żadna władza nie mogła wpłynąć na opinię papieża, który później ekskomunikował Bruce'a za mord dokonany na Comynie.

Zabójstwo w kościele w Dumfries, chociaż zwróciło prze-ciwko Bruce'owi wielu Szkotów i krewnych Comyna, ot-worzyło mu drogę do tronu. 25 marca 1306 roku, siedem miesięcy po egzekucji Williama Wallace'a, zwolennicy Bru-ce'a pośpiesznie koronowali go w Scone na króla Szkocji. W ceremonii uczestniczyła grupka osób, które odważyły się poprzeć królewskie aspiracje earla Carrick. Byli wśród nich biskupi St. Andrews. Glasgow i Moray oraz dwóch earlów. Nie obyło się przy tym bez problemów natury proceduralnej. Nie dość, że po raz pierwszy od kilkuset lat uroczystość intronizacji szkockiego władcy musiała się odbyć bez. korona-cyjnego Kamienia Przeznaczenia, który Edward 1 zabrał do Londynu, ale zabrakło także mistrza ceremonii. Zgodnie ze szkocką tradycją prawo nałożenia korony na głowę nowego króla należało do earla Fife z rodu MacDuffów. Ponieważ ten w 1306 roku znajdował się w angielskim więzieniu, do udziału w koronacji namówiono jego dwudziestoletnią córkę Izabelę, żonę earla Buchan, krewniaka zamordowanego Johna Comyna. Hrabina Izabela musiała użyć nie lada sprytu, żeby wymknąć się z zamku swego męża i pognać na wykradzionych koniach, by zdążyć na uroczystość w Scone w imieniu swego ojca. W jego zastępstwie włożyła na głowę Roberta Bruce'a złotą opaskę, mającą stanowić namiastkę korony królów szkockich (oryginalną koronę Edward I zabrał do Anglii). Okoliczności, w jakich doszło do koronacji Roberta Bruce'a, musiały wyglądać niezbyt poważnie, skoro nawet jego żona z przekąsem powiedziała: „Wydaje mi się, że jesteśmy tylko

majowym królem i królową, którym dzieci dla zabawy zakładają koronę z kwiatów" 5.

Robert Bruce został, jako Robert 1, nowym królem Szkocji jako pierwszy ze swego rodu. Jak było do przewidzenia, jego koronacja wywołała natychmiastową reakcję Edwarda. Bruce został wyjęty spod prawa i nakazano pojmanie go. Zanim jednak król Anglii zdążył zebrać wojsko i wyruszyć na północ, Robert, mając przeciwko sobie Anglików i połowę Szkotów, doznał pierwszej porażki. 19 czerwca 1306 roku wraz z niewielką armią swoich zwolenników został pobity pod Methven w pobliżu Perth przez oddziały angielskie Aymera de Valence, earla Permbroke. Zaskoczony bez należytego ubezpieczenia i straży omal nie trafił do niewoli i nie zakończył w ten sposób swego panowania. Po tej porażce Bruce na czele kilkuset zwolenników wycofał się na zachód, by ukryć się wśród gór i moczarów Argyll. 11 sierpnia doznał pod Dairy nowej klęski z rąk kuzyna Comynów, earla Aleksandra Argylla, stojącego na czele wrogiego klanu MacDou-gall. MacDougallowie twierdzili później, że ścigając Bruce'a omal go nie dopadli, a jeden z nich znalazł się tak blisko uciekiniera, że „zdarł ozdobną broszę z okrywającego go płaszcza".

Jesienią 1306 roku, po wysłaniu żony i córki Marjorie pod opieką brata Nigela do silnego zamku w Kiłdrummy, Robert opuścił Szkocję. Do dziś pozostaje tajemnicą, dokąd uciekł. Prawdopodobnie schronił się na wyspie Rathlin u północnych wybrzeży Irlandii lub na norweskich Orkadach.

Z pobytem Bruce'a na wygnaniu wiąże się legenda o pająku, który zainspirował go do dalszej walki z Anglikami. Zimą 1306 roku Bruce ukrywał się w skalnej grocie w King's Caves koło Blackwater na wyspie Arran. Wyczerpany niekończącą się ucieczką i bliski rezygnacji ujrzał pająka, który usiłował zawiesić swoją sieć u sklepienia pieczary. Za każdym razem, kiedy pająk próbował dotrzeć do drugiego końca groty,

R. L. M a c k i e, A Short History of Scotland. O l i v e r a n d B o y d , E d i n b u r g h

1962. s. 64.

zsuwał się, nie mogąc osiągnąć celu. Pracowicie ponawiał próby, aż w końcu udało mu się przyczepić skraj sieci do przeciwległej ściany. „Próbuj, próbuj, nie przestawaj próbo-wać" — zdawał się mówić pająk. Bruce przyjął to jako swoje motto i poświęcił następne osiem lat walcząc z angielskimi okupantami, aż w końcu wyrzucił ich z kraju. Podniesiony na duchu, podczas chłodnej zimy odwiedził wyspy u zachodnich wybrzeży Szkocji, gdzie zawarł przyjaźń z Angusem Og, przywódcą klanu MacDonald z Wysp, uzyskując obietnicę poparcia dla swoje j sprawy.

Na początku 1307 roku nadzieje Bruce'a odżyły. W lutym powrócił do Carrick wraz z bratem Edwardem i towarzyszem spod Methven Jakubem Douglasem, synem zmarłego w an-gielskiej niewoli szkockiego patrioty Williama Douglasa. Tu zastały go tragiczne wieści. Wysłany przez Edwarda I na północ książę Walii z bezmyślnym okrucieństwem spustoszył niziny Szkocji, ścinając bez sądu wszystkich podejrzanych o udział w morderstwie Johna Comyna. Anglicy zdobyli zamek Kildrummy 6, schwytali i stracili brata Nigela, a królową Elżbietę i księżniczkę Marjorie pochwycili w Tain podczas próby ucieczki z kraju i uwięzili na zamku w Berwick (później obie zostały zamknięte w klasztorze angielskim). Do więzienia trafiła też odważna Izabela, hrabina Buchan. Zroz-paczony Bruce napadł na najbliższy garnizon angielski w Turn-berry Castle, wyciął część zaskoczonej załogi, samej warowni nie zdołał jednak zdobyć. W tym samym czasie dwaj inni bracia Roberta. Thomas i Aleksander wylądowali w Galloway tylko po to, by wpaść w ręce wrogich MacDougallów, którzy natychmiast wydali ich na śmierć Anglikom. Spośród czterech braci Roberta Bruce'a przy życiu pozostał tylko jeden. Edward. Ród Bruce płacił coraz wyższą cenę za koronę Szkocji włożoną na głowę jego przywódcy.

6 W e d ł u g l e g e n d y załogę s z k o c k ą zdradził z a m k o w y k o w a l , któremu

A n g l i c y obiecal i w nagrodę tyle złota, ile zdoła unieść. Po z d o b y c i u

K i l d r u m m y ukarali g o w l e w a j ą c m u d o gardła roztop iony kruszec.

Czując zaciskającą się pętlę swoich wrogów, Robert rozdzielił swoje szczupłe siły i rozpoczął wojnę partyzancką w południo-wo-zachodniej części kraju. Wierny druh Bruce'a Jakub Douglas napadł na Lanark i najechał ziemie w Douglasdale, które kiedyś należały do jego rodziny. W skonfiskowanej przez Anglików dawnej rodowej siedzibie Douglasów przebrani za wieśniaków Szkoci zaskoczyli i pojmali angielską załogę zasiadającą do wieczornego posiłku, po czym spalili ją żywcem wraz z całym zamkiem. Swąd palonych ludzkich ciał zmieszał się z zapachem pieczonego przez Anglików mięsiwa, co dało temu wydarzeniu nazwę „Napad Douglasa na Spiżarnię" (the Douglas raid of Larder) i pod takim określeniem przeszło ono do historii Szkocji.

W tym czasie Robert Bruce, zagrożony od północy przez wojska krewnego Comynów Johna de Lorne oraz oddziały angielskie earla Pembroke nadciągające ze wschodu, włóczył się uciekając przed pościgiem. W jego otoczeniu znalazł się zdrajca, który kierował krokami goniących go prześladowców. Pewnego razu Bruce z jednym tylko towarzyszem zmierzył się z pięcioma góralami de Lorne'a. Czterej z nich zginęli z ręki Bruce'a, piątego zabił jego towarzysz. Robert z trudem zdołał ujść pogoni i schronić się w bezpiecznym miejscu.

Stopniowo siły Bruce'a rosły. Jego zadziwiająca zdolność wychodzenia z życiem z każdej opresji zaczęła budzić wiarę Szkotów w końcowy sukces. W kwietniu 1307 roku udało mu się pokonać grupę angielskiej kawalerii pod Glen Troll, w pobliżu Ayr. W rnaju miał już pod swoimi rozkazami tyle ludzi, że mógł zmierzyć się ze starym wrogiem, earlem Pembroke. Zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem feudalnym 10 maja obydwaj wodzowie i ich armie starli się niczym w pojedynku pod Loudon Hill w ustalonym wcześniej miejscu i czasie. Bruce miał zapewne nie więcej niż 1000 ludzi i liczebnie znacznie ustępował Anglikom, umiejętnie jednak wybrał pole walki. Umieścił swoje najeżone włóczniami schiltrons na lekkim błotnistym wzniesieniu i osłonił je po bokach rowami wypełnionymi częściowo wodą. Atakując od

frontu pod górę kawaleria angielska wytraciła w błocie swój impet i odbiwszy się od lasu szkockich włóczni poszła w rozsypkę.

Porażka earla Pembroke pod Loudon Hill pobudziła Edwarda I do natychmiastowego najazdu na Szkocję. Zebrał nowe siły. które nie bacząc na wiek i chorobę sam powiódł na północ. Nie dane było jednak groźnemu „Młotow i Szkotów" uwieńczyć swego panowania ostatecznym podbiciem niepokornego kraju. 7 lipca 1307 roku król zmarł nagle od ataku dyzenterii w wieku sześćdziesięciu ośmiu lat w Burgh-on-Sands, nieda-leko Carlisle. Jego śmierć nastąpiła zaledwie kilka mil od szkockiej granicy, zanim jeszcze inwazja na Szkocję doszła do skutku. Edward 1 pozostawił po sobie pamięć bezlitosnego władcy, którego polityka wobec Szkocji wzbudziła w j e j mieszkańcach nienawiść do Anglii na wiele pokoleń. Kiedy zabrakło Edwarda, jego syn i następca, Edward II. wbrew ostatniej woli ojca. przerwał kampanię i wycofał się do Anglii, gdyż bardziej pociągało go życie dworskie niż wojna.

Przez następne trzy lata po śmierci Edwarda I Robert Bruce umacniał swoją pozycję w walce ze swoimi szkockimi wrogami. Jesienią 1307 roku poprowadził swoją liczącą 3000 ludzi armię na północ, żeby rozprawić się ze znienawidzonymi Comynami. Po dotarciu do Moray zmusił do przejścia na swoją stronę nieprzyjaznego mu earla Ross. Zagrożony atakiem Comynów z sąsiedniego Buchan, mimo ciężkiej choroby, na którą zapadł w trakcie kampanii, wyparł ich za rzekę Don. W okolicach świąt Bożego Narodzenia rozproszył oddziały Comynów i ich sojusz-ników pod Barra Hill na wybrzeżu Aberdeenshire. Na początku 1308 roku pokonał ich znowu pod Inverurie i doszczętnie spustoszył Buchan, dziedziczne hrabstwo Comynów, w kampanii którą nazwano „Grabieżą Buchan" (the Harrying of Buchan). Odniesione zwycięstwa dały Robertowi panowanie nad wschod-nią częścią wyżyn.

Po rozprawieniu się z Comynami przyszła kolej na MacDou-gallów. Latem 1308 roku Robert Bruce wyprawił się przeciwko

nim do Argyll. W lipcu MacDougallowie czekali na niego w zasadzce na przełęczy Brander (.Brander Pass) pod szczytem Ben Cruachan. W porę ostrzeżony Bruce wysłał oddział Jakuba Douglasa, aby obszedł wroga górską ścieżką i zaatakował go od tyłu. Bitwa była ciężka i krwawa, ale w końcu okrążeni MacDougallowie ulegli i uciekli z pola walki. Później uznali Bruce'a swoim królem. Robert nie zapomniał im jednak śmierci swoich braci. Nie darował też upokorzenia doznanego pod Dairy, kiedy to jeden z MacDougallów zdarł ozdobną broszę spinającą jego płaszcz. Zmusił do ucieczki z kraju Johna de Lorne, a j ego ojca Aleksandra Argylla wziął na zakładnika. Jesienią 1308 roku całe Argyll znalazło się w rękach Bruce'a. W tym samym czasie ostatni pozostały przy życiu brat Roberta, Edward opanował dla niego Galloway.

Wiosną 1309 roku Robert Bruce poczuł się na tyle silny, że zwołał swój pierwszy parlament. Głównym tematem obrad, które toczyły się w St. Andrews, było formalne uznanie jego władzy. W lutym 1310 roku w Dundee, mimo papieskiej bulli ekskomunikującej Bruce'a za zabójstwo Johna Comyna, króla formalnie poparło także duchowieństwo szkockie. Poparcie to wyrażono w deklaracji lojalności napisanej w imieniu bis-kupów, opatów i księży.

Angielskie reakcje na wydarzenia zachodzące w Szkocji były niepewne i pełne niezdecydowania. Nieudolny następca Edwarda I, na tronie Anglii Edward II, żałosny cień swego wielkiego ojca, zrobił niewiele, by przywrócić władzę Anglii nad Szkocją. W 1310 roku wyprawił się wprawdzie na północ, ale Bruce uprzedził najazd angielski niszcząc zupełnie tereny przygraniczne, przez które miała przechodzić armia Edwarda. Zanim inwazja doszła do skutku, Anglicy musieli się wycofać z braku żywności i paszy dla koni. Uwagę Edwarda 11, który miał problemy wewnętrzne z opozycją baronów, odciągnęła zresztą sprawa uniknięcia wyniszczającej wojny domowej.

Słabość Anglii stała się szansą dla Roberta Bruce'a. W okresie tym król Szkocji skoncentrował swoją strategię na

trzech głównych celach. Po pierwsze, kontynuował działania mające na celu opanowanie tych części kraju, które wciąż pozostawały pod kontrolą jego wrogów. Po drugie, gromadził środki na prowadzenie dalszej wojny (zdobywał je organizując niszczycielskie rajdy na północną Anglię i wymuszając od mieszkańców nadgranicznych hrabstw okupy za tymczasowe rozejmy). Po trzecie, konsekwentnie dążył do odzyskania szkockich zamków, w których stacjonowały angielskie załogi.

W roku 1311 Robert przekroczył rzekę Solway i opanował Tynedale. Krewni i przyjaciele Comynów złożyli wkrótce broń i poddali się jego władzy. Ci, którzy nie chcieli uznać Roberta I za swego władcę, uciekli lub zostali wygnani z. kraju. Później Bruce najechał angielski Northumberland, paląc doszczętnie Corbridge i okolicę. Po raz pierwszy od czasów Wallace'a niebo w północnej Anglii zasnuły dymy pożarów wznieconych przez triumfujących Szkotów, którzy wycofali się dopiero po zapłaceniu przez mieszkańców Nort-humberland okupu w wysokości 2 tys. funtów szterlingów. W następnym roku Bruce przeprowadził jeszcze bardziej śmiały rajd. Złupił Hexham i Durham, wysyłając słynnego już Jakuba Douglasa aż pod Hartlepool, po czym wrócił z łupami i jeńcami. Mieszkańcy angielskiego pogranicza, wiedząc, że nie mogą liczyć na pomoc swego króla, zapłacili ogromne sumy za całą serię kolejnych rozejmów.

W 1312 roku Bruce zawarł w Inverness traktat sojuszniczy z królem Norwegii, następcą Bryka II, Haakonem V Magnus-sonem (1299-1319), który poparł Szkotów w wojnie z Anglią. W tym samym roku śmiałym atakiem z morza zajął z pomocą Norwegów wyspę Man. Mając realną władzę nad większością kraju i poparcie dworu norweskiego Robert zajął się zdoby-waniem zamków wciąż obsadzonych przez angielskie załogi. Słabo przygotowane uderzenie na Berwick nie powiodło się, jednak to niepowodzenie nie zniechęciło Szkotów. W grudniu 1312 roku oddziały szkockie zdobyły Perth. Bruce, odkrywszy słabe punkty obrony, osobiście opracował plan ataku i ciemną

nocą, brodząc po szyję w lodowatej wodzie, sforsował ze swymi ludźmi bagnisty rów i mury zamku. Wkrótce potem Edward Bruce zajął wygłodzone Dundee. Wiosną 1314 roku Jakub Douglas w ciągu jednej nocy wziął podstępem Roxburgh (jego ludzie zaatakowali zamek pod osłoną pędzonego stada bydła), a silna forteca w Linlithgow wpadła w ręce Roberta Bruce'a, po tym jak nie wzbudzający podejrzeń wieśniak zablokował swoim wozem żelazną kratę zagradzającą przejście przez bramę na dziedziniec zamkowy i umożliwił wdarcie się do środka atakującym znienacka Szkotom. Kilka tygodni później kuzyn Bruce'a, Tomasz Randolph, poprowadził garść śmiałków do wspinaczki na wysoką skałę, na której wznosi się zamek w Edynburgu. Niezauważony sforsował mury zamku i otworzył j e g o bramy czekającym na zewnątrz towarzyszom.

Umiejętnie łącząc taktykę wojny partyzanckiej z niszczyciels-kimi rajdami na terytorium angielskie i operacjami przeciw warowniom obsadzonym przez Anglików w Szkocji, Robert Bruce doprowadził stopniowo do całkowitego wyparcia Angli-ków z kraju i do połowy 1314 roku oczyścił Szkocję z garnizo-nów angielskich. Spośród największych fortec w królestwie tylko Stirling, Dunbar i Berwick pozostały pod kontrolą Anglików.

Wiosną 1313 roku Robert polecił bratu Edwardowi, najod-ważniejszemu i najbardziej pomysłowemu ze swoich dowód-ców, by obiegł zamek w Stirling. Edward Bruce zasłynął tym, że w ciągu roku zdobył trzynaście angielskich warowni w Galloway (większość z nich miała drewniane palisady). Zamek w Stirling, ze względu na swoje obronne położenie na wysokiej skale i kamienne mury, był jednak dużo trudniejszy do zdobycia. Wkrótce okazało się, że bez odpowiedniego sprzętu oblężniczego Szkoci mogą go opanować tylko fortelem (jak w przypadku Perth) lub odciąć jego załogę od zaopatrzenia i zmusić ją do kapitulacji głodem (jak w przypadku Dundee). Nuda przeciągającego się oblężenia pozostawała jednakże w sprzeczności z żywą i wojowniczą naturą Edwarda Bruce 'a. Kiedy więc angielski dowódca Stirling, sir Philip de Mowbray.

widząc niezdecydowanie Edwarda II, rycerskim zwyczajem zaproponował, że podda zamek bez walki, jeśli król Anglii nie przyśle mu w ciągu roku pomocy, młodszy Bruce skwapliwie przyjął propozycję. Ustalono, że de Mowbray wyda zamek w ręce Szkotów, jeśli wojska Edwarda II nie nadejdą z odsieczą do zachodu słońca w dniu św. Jana (24 czerwca) 1314 roku.

Samowolne zawieszenie broni zawarte przez Edwarda Bruce'a z Mowbrayem wprawiło we wściekłość króla Szkotów. Robert doskonale zdawał sobie sprawę z wyższości angielskiej kawalerii i łuczników i obawiał się, że jedna nieopatrznie sprowokowana bitwa może go kosztować owoce wszystkich dotychczasowych wysiłków: jego koronę i wolność ojczyzny. Był to w istocie poważny błąd polityczny i militarny. Daleko-wzroczny Robert. w przeciwieństwie do swego porywczego i znudzonego oblężeniem Stirling brata, słusznie przewidywał, że przyszłość jego korony i królestwa Szkocji rozstrzygnie się pewnego dnia w decydującej bitwie. W ówczesnej sytuacji Szkocji i Anglii cel ten można było osiągnąć tylko przy pomocy oręża, za cenę zrezygnowania przez króla Anglii z pretensji do zwierzchnictwa nad Szkocją. I chociaż Robert dobrze wiedział, że dzień ten musi kiedyś nadejść, miał nadzieję, że do rozstrzygnięcia dojdzie raczej później niż wcześniej, a on sam będzie miał dosyć czasu, by przygotować siebie i swoje królestwo do decydującego starcia. Brak rozwagi młodszego brata przyśpieszył nadejście tej chwili. Nie budziło wątpliwości, że warunki zawieszenia broni w Stirling nie pozostawiają wielkiego wyboru także Edwardowi II. Jeśli król Anglii chciał podjąć wyzwanie, jakie mu rzucili Szkoci, musiał przyjść z całą swą potęgą i zmierzyć się z nimi w rozstrzygającej bitwie. Dla Szkotów oznaczało to, że do starcia, które miało zdecydować o losach ich ojczyzny i ich króla, dojdzie nie później niż 24 czerwca 1314 roku, i to

gdzieś niedaleko Stirling.

DROGA DO BANNOCKBURN

ANGLIA POD RZĄDAMI EDWARDA II

Edward II (1307-1327) nic cieszył się szczególną reputacją wśród królów angielskich. Był człowiekiem słabego charakteru, kochającym przepych i rozrywki, a przy tym potrafił być złośliwy i okrutny. Nie dorównywał swemu ojcu pod względem zdolności dyplomatycznych, politycznych i talentów wojs-kowych. Wśród angielskich monarchów średniowiecznych wyróżnił się tym, że zginął najbardziej okrutną śmiercią i doprowadził do największej wówczas klęski Anglii od czasów króla Harolda i bitwy pod Hastings.

Edward II urodził się 25 kwietnia 1284 roku w walijskim zamku Caernarvon (stąd przydomek Edward z Caernarvon) jako trzynaste dziecko i czwarty zarazem syn Edwarda I i Eleonory Kastylijskiej. W 1301 roku otrzymał tytuł księcia Walii, a sześć lat później zasiadł na tronie Anglii. Za okrucieństwa, jakich nie szczędził Szkocji po zabójstwie Johna Comyna w 1306 roku, został skarcony przez ojca, który — choć sam surowy dla Szkotów — zawsze starał się działać w majestacie prawa, a jeśli wymagał lego interes Anglii, potrafił okazać wspaniałomyślność pokonanemu wrogowi. Wstępując na tron 7 lipca 1307 roku Edward II zastał kraj w trudnej sytuacji finansowej, spowodowanej wojnami prowa-

Z początku baronowie patrzyli na zachowanie króla z pobłaż-liwością, pomni tego, że Edward tuż po koronacji usunął całą poprzednią administrację i w miejsce wypróbowanych rojalistów przyznał najwyższe urzędy najbardziej znanym przeciwnikom ojca, powiązanym ze stronnictwem baronów. Wkrótce jednak ściągnął na siebie ich nienawiść przyznając Gavestonowi godność earla Kornwalii. Wrogość baronów pogłębiły zaręczyny faworyta z siostrzenicą króla, córką earla Gloucester, i dokonana za zgodą króla konfiskata dużej sumy pieniędzy zdeponowanych przez biskupa Kornwalii u templariuszy.

Po pierwszych decyzjach Edwarda 11 wydawało się, że młody król odwróci zupełnie politykę swego ojca. Już po kilku miesiącach stało się widoczne, że angielska polityka wobec Szkocji nie będzie dalej tak zdecydowana i kon-sekwentna jak za Edwarda I. Stary król postawił sprawę podporządkowania Szkocji na czele swych ambicji. Jego syn zwracał na Szkocję niewiele uwagi, a sprawy szkockie i obrona północnej granicy zależały zawsze nie od racji stanu, lecz jego osobistych interesów i emocji. Zaraz po śmierci ojca Edward II wraz z najbliższymi towarzyszami opuścił obóz wojenny w Carlisle i wrócił do Londynu na koronację, pozostawiając szkockich przeciwników Roberta

dzonymi przez ojca we Francji i Szkocji. Ograniczenie władzy królewskiej na rzecz parlamentu, młody wiek i brak talentów na miarę wielkiego ojca przesądziło o tym, że natrafił na większą opozycję możnych w wewnętrznych sprawach Anglii. Mimo że był człowiekiem o niewielkich umiejętnościach, prowadził długą, beznadziejną kampanię o odzyskanie władzy nad baronami.

Miody władca od początku wzbudził niechęć baronów, zamie-niając dwór w przystań dla cudzoziemskich artystów, komedian-tów, wędrownych śpiewaków i innych ludzi „niskiej kondycji", w których kompanii czuł się najlepiej. Jego ulubieńcem i fawo-rytem był lekkomyślny i frywolny dworzanin Piers Gaveston, syn najemnika gaskońskiego, nie bez powodu podejrzewany o utrzymywanie intymnych stosunków z młodym władcą.

Bruce'a bez pomocy angielskiej. Rozkazy wysłane wiosną 1308 roku do szeryfów i innych urzędników lokalnych mających przygotować zaopatrzenie na kampanię w Szkocji zostały odwołane po kilku miesiącach. Nie mając ochoty opuszczać dworu, Edward z zadowoleniem przyjmował sugestie papieża Klemensa V i króla Francji Filipa IV, by podpisać zawieszenie broni ze Szkocją. W 1309 roku dowodzący wojskami angielskimi na północy sir John Segrave porozumiał się prywatnie z Robertem Bruce'em zawieszając działania wojenne i poradził królowi odłożyć je do następnego lata. Ostra zima i problemy ze zdobyciem paszy dla koni stały się dogodnym pretekstem do wstrzymania kampanii także i w tym roku.

Za to w stosunkach z Francją Edward poszedł po linii wytyczonej przez ojca. 25 stycznia 1308 roku poślubił w Boulogne księżniczkę francuską Izabelę, córkę Filipa IV Pięknego i złożył swojemu teściowi hołd wasalny za Gaskonię i Foitou. Wtedy to w sprawach wewnętrznych na pierwszy plan wysunęła się sprawa Gavestona. która na dobre poróżniła króla z baronami. Baronowie, źli z powodu faworyzowania znienawidzonego Gaskończyka, któremu Edward na czas swego pobytu we Francji powierzył władzę w kraju, i zazdrośni o swoje przywileje, z miejsca wystąpili przeciwko królowi l . Królowa, zajmująca w dzień i w nocy drugie miejsce po faworycie, stała się jego nieprzejednanym wrogiem i poparła opozycję. Monarcha dla ostrzeżenia kazał wzmocnić zamki królewskie, na co baronowie odpowiedzieli powzięciem uchwały o obowiązku ..naprowadzenia króla na dobrą drogę i zażądali usunięcia Gavestona. W obawie o wybuch wojny domowej, Edward kazał Gavestonowi zrzec się tytułu earla Komwalii i 25 czerwca 1308 roku wysłał go do Irlandii na urząd namiestnika. Wymusiwszy na królu „wygnanie" fawo-

1 T y m , co n a j b a r d z i e j roz jątrzyło magnaterię. był fakt. że s p r a w u j ą c y regenc ję Gaveston był j e s z c z e do n i e d a w n a banitą, w y g n a n y m z kraju przez

Edwarda I za s a m o w o l n e w y c o f a n i e się z kampani i s z k o c k i e j w 1306 r.

ryta, wiosną 1309 roku baronowie w parlamencie zażądali ograniczenia władzy królewskiej w sprawach finansowych, reformy sądownictwa (czyli dalszego ograniczenia władzy sądowniczej króla) i ukrócenia ekstrawagancji dworu. Edward przyrzekł rozpatrzyć żądania przychylnie w zamian za zgodę na powrót Gavestona. Faworyt powrócił z Irlandii latem 1309 roku i od razu zaczął knuć przeciwko swoim wrogom, zachęcając króla do oporu. Zaktywizowało to opozycję, na czele której stanął młody, ale za to najbogatszy arystokrata w królestwie, kuzyn króla Tomasz Lancaster, książę Lancaster, Derby i Leicester. Na kolejnym posiedzeniu parlamentu, zwołanym do Westminsteru na początku 1310 roku, król musiał przyjąć petycję lordów świeckich i duchownych, żądającą powołania specjalnego, 21-osobowego komitetu, który miał działać od marca 1310 do września 1311 roku kontrolując poczynania monarchy. W skład komitetu, którego członkowie nazwali się Lordami Zarządzającymi (Lords Ordainers), wszedł prymas Anglii (arcybiskup Canterbury) oraz 7 biskupów, 6 earlów i 6 baronów. Do ich obowiązków, zgodnie ze złożoną przysięgą, należało „wydawanie takich zarządzeń, które będą zgodne z honorem i interesami Świętego Kościoła, z honorem i interesami monarchy, całego ludu i w zgodzie z przysięgą koronacyjną króla"2.

Chcąc się wyrwać spod kurateli Lordów Zarządzających Edward wyniósł się latem 1310 roku z Londynu razem z Gavestonem i pod pozorem przygotowywania wyprawy do Szkocji udał się na północ. Wysłany przodem „przez całe królestwo" urzędnik królewskiej kancelarii Ingelard Warley otrzymał rozkaz przygotowania zaopatrzenia dla armii. Warley zaciągnął w imieniu króla pożyczkę w wysokości 3 tys. funtów od earla Lincoln, zebrał poważne kwoty od różnych związków religijnych, jednak w sumie król był zawiedziony nikłym odzewem ze strony pozostałych możnowładców. Co gorsze, większość earlów i baronów zignorowała wezwanie na

2 Dzieje Anglii do 1485 r., s. 4 2 9 .

administracji, przedstawili w parlamencie własny 35-punktowy plan naprawy państwa. W dokumencie znanym jako Protestac-ja domagali się banicji Gavestona i ograniczenia władzy królewskiej w sprawach finansowych i przyznawania urzędów. W rzeczywistości chodziło o to. by przed końcem urzędowania komitetu odebrać królowi część władzy i wzmocnić oligarchię baronów poprzez kontrolę pieniądza i uzyskanie wpływu na nominacje urzędników. Ponadto baronowie żądali, by parla-ment (za który baronowie uważali przede wszystkim siebie) zbierał się regularnie raz lub dwa razy do roku. a król nie mógł wypowiadać wojny i opuszczać królestwa bez jego zgody. Edward pozornie zastosował się do żądań baronów i w paździe-rniku zatwierdził artykuły Protestacji. Wysłał Gavestona i in-nych cudzoziemców ze swego otoczenia za granicę (do Francji i Flandrii), po czym po kilku miesiącach pozwolił im wrócić. Chcąc ochronić Gavestona przed zemstą baronów wiosną 1312 roku wysłał go na północ w nadziei, że w razie czego będzie mógł się schronić na dworze szkockim. Przywódcy opozycji z księciem Lancaster zajęli Londyn i złożywszy przysięgę na artykuły Protestacji wysłali pościg za Gavestonem, który tymczasem schronił się na zamku w Scarborough. Pragnąc mu pomóc król również podążył na północ i zamknął się w Yorku, skąd słał ukochanemu faworytowi listy mające podtrzymać go na duchu. Po trzech tygodniach Gavcston skapitulował przed earlem Pembroke, pod warunkiem że stanie przed sądem baronów. W czerwcu 1312 roku w drodze na południe został ścięty przez kata z wyroku jednego z najpotężniejszych możno-władców w królestwie, earla Warwick3.

3 E d w a r d II musiał czekać 11 lat na a n u l o w a n i e Protestacji i p o m s z c z e n i e

s w e g o u lub ieńca.

wyprawę, która w takich warunkach, zwłaszcza po spus-toszeniu przez Szkotów terenów przygranicznych, zakończyła się całkowitym niepowodzeniem.

We wrześniu 1311 roku Lordowie Zarządzający w obawie o to, że rosnący chaos w królestwie grozi załamaniem się

Śmierć „zdrajcy'" Gavestona paradoksalnie rozbiła jedność przeciwników Edwarda II. Obawa przed podobnym losem i żądzą zemsty ze strony króla zbliżyła także do niego dawnych lojal istów, którym przewodził Hugon Despenser. Umiarkowani baronowie z earlem Pembroke i earlem Surrey (synem Johna de Warenne), niepewni przyszłości, przeszli na stronę króla. Edward kazał wzmocnić zamki królewskie i gromadził siły do rozprawy z opozycją przy okazji otwarcia nowej sesj i parlamentu. W sierpniu 1312 roku obie strony spotkały się pod murami Londynu gotowe do walki i tylko otrzeźwieniu wzburzonych umysłów należy zawdzięczać, że nie doszło do wybuchu wojny domowej. Na szczęście dla króla j e g o popularność wzrosła po tym, jak królowa Izabela w listopadzie urodziła syna, później-szego króla Edwarda III4. Edward, który z chwilą urodzenia następcy tronu zaczął nagle poważniej myśleć o przyszłości dynastii, zgodził się na rokowania z opozycją, które w grud-niu zakończyły się abolicją dla zbuntowanych baronów. Jedynie Lancaster i Warwick mieli odwagę zaprotestować przeciwko powrotowi dawnej polityki w administracji, jednak i oni pogodzili się w końcu z królem. Przyczyną, która skłoniła adwersarzy do pojednania, były niepokojące wiadomości o wydarzeniach w Szkocji .

Skutkiem nieudanej wyprawy Edwarda II do Szkocji w 1310 roku była utrata większości szkockich zamków, które po-zbawione pomocy i zaopatrzenia, jeden po drugim wpadały w ręce Szkotów. Z dostarczeniem zapasów dla garnizonu w Perth, któremu miano dostarczyć pomoc w październiku 1312 roku, zwlekano aż do grudnia, przez co zamek i miasto padły kilka tygodni później. Ten sam los spotkał wkrótce Dundee. Dowódcy zamku w Stirling, sir Philipowi de Mowb-ray, przysłano zaopatrzenie wartości zaledwie 100 funtów szterlingów. i to właśnie szczupłość zapasów przesądziła

4 K r ó l o w a Izabela urodziła Hdwardowi II c ż w o r o dz iec i : d w ó c h s y n ó w .

E d w a r d a i Jana. oraz d w i e córki, Eleonorę i Joannę.

wynikało z taktu, że każdy, kto miał w swoim ręku Stirling, mógł kontrolować jedyną drogę prowadzącą z Edynburga i Falkirk na wyżyny szkockie oraz wszystkie okoliczne brody na rzece Forth. Żaden zamek w Szkocji nie był tak często i zawzięcie oblegany. Kiedy wiosną 1313 roku Robert Bruce ze swoimi ludźmi, lada jako odzianymi i często bosymi, śpiewającymi swą ulubioną marszową pieśń Hey, Tuttie Taitie, rozbił obóz w położonym obok Stirling lesie Torwood, zamek pozostawał w stanie ciągłego oblężenia od ponad dziesięciu lat. Raz obsadzał go garnizon szkocki, i to Anglicy próbowali pokonać strome i kręte podejście do sterczącej na skale twierdzy, innym razem zamku broniła angielska załoga, a to Szkoci na próżno blokowali drogi i bez powodzenia próbowali sforsować niedostępne mury. Miasto i zamek miało poprzez lejkowate ujście Forth dogodne połączenie z morzem. Moż-liwość dostarczania drogą morską zaopatrzenia czyniło próby zagłodzenia załogi zamku prawie niemożliwymi. W sytuacji, gdy podstawowym orężem oblegających było wygłodzenie obrońców, dobrze zaopatrzony w wodę i prowiant zamek miał wszelkie szanse pomyślnego wytrzymania każdego oblężenia. Mimo to Robert Bruce, zdecydowany odebrać Anglikom tę kluczową fortecę, zablokował Stirling i pozostawił pod nim swego brata Edwarda z siłami wystarczającymi do odcięcia wszystkich lądowych podejść do zamku i prowadzenia prac oblężniczych. Porozumienie zawarte przez Mowbraya z Ed-wardem Bruce'em latem 1313 roku postawiło króla Anglii i króla Szkocji przed nie lada problemem. Król Anglii, nawet

o tym, że latem 1313 roku Mowbray zawarł zawieszenie broni z Edwardem Bruce'em.

Murowany zamek w Stirling, wybudowany w roku 1288, stał na wyniosłej, stutrzydziestometrowej granitowej skale, skąd dominował nad całą doliną rzeki Forth. Już samo jego położenie czyniło go prawie niedostępnym. Dla atakujących problemem było samo dotarcie do niego, nie mówiąc już o wzięciu warowni szturmem. Strategiczne znaczenie zamku

jeśli z niechęcią myślał o kolejnej wyprawie na Szkocję, nie mógł dłużej lekceważyć wyzwania rzuconego przez Szkotów, natomiast król Szkocji musiał przygotować się do stoczenia

całą potęgą angielską otwartej bitwy, której do tej pory starał się ze wszystkich sił uniknąć.

Tymczasem ze Stirling przychodziły do Londynu ostrzeże-nia. że jeśli nie nadejdą na czas posiłki, garnizon będzie musiał się poddać. Mowbray osobiście pospieszył na południe pragnąc uświadomić królowi strategiczne znaczenie swojej pozycji. Pod wpływem alarmujących wieści Edward potrak-tował sprawę pomocy dla oblężonego zamku jako przedmiot narodowej dumy i postanowił raz na zawsze załatwić problem Szkocji, nie rozwiązany od czasu śmierci jego ojca. Niemałą rolę odegrały przy tym względy ambicjonalne młodego króla. Utrata Stirling, symbolu angielskiego panowania w Szkocji, stanowiłaby dotkliwy cios dla prestiżu Anglii i mogła poważnie nadwyrężyć autorytet władcy w oczach własnych poddanych, a także w opinii innych dworów europejskich. Miłość własna Anglików, przyzwyczajonych do panowania nad wszystkimi swoimi sąsiadami i czujących swą wyższość nad pogardzanymi Szkotami sprawiła, że parlament bez oporu uchwalił konieczne subsydia. Zaraz potem, w lutym 1314 roku, król ogłosił gotowość wyruszenia do Szkocji tuż po Wielkanocy. Nie zwracając uwagi na protesty baronów, który przypominali, że zgodnie z postanowieniami Protestacji król nie mógł wypo-wiadać wojny bez ich zgody. Edward wydał rozkaz zebrania wielkiej armii i ogromnej ilości zaopatrzenia.

ARMIE PRZECIWNIKÓW

Z nadejściem w iosny Edward II powierzył obronę północno--zachodnich hrabstw dośw iadczonemu earlowi Pcmbroke. który już dwukrotnie walczył przeciwko Bruce'owi. a teraz miał osłaniać koncentrację głównej armii królewskiej w Newcastle. Potem posłał wezwanie do co najmniej 93 baronów, by stawili

z

się na spotkanie z królem w Newcastle wraz z oddziałami zbrojnych i swoimi lennikami. Jednocześnie Ryszard de Burgh, earl Ulsteru, dostał rozkaz sprowadzenia 4000 najemników z Irlandii i Gaskonii. Trwały wytężone prace nad zorganizo-waniem floty przeznaczonej do transportu zaopatrzenia i ope-racji wzdłuż wschodniego wybrzeża Anglii. Na je j czele stanął wygnany ze Szkocji przez Roberta Bruce'a John de Lorne, mianowany przez Edwarda admirałem.

Pierwsze reakcje baronów nie zadowoliły króla i Edward musiał ponowić wezwania w tonie bardziej kategorycznym. Tym razem jego żądania były konkretne. Król domagał się zaciągnięcia 20 000 piechoty ze środkowych i północnych hrabstw oraz kontyngentu łuczników z Walii, nakazując jednocześnie przesunięcie armii do punktu zbornego w Ber-wick. Wierząc, że koncentracja wojsk przebiega pomyślnie, Edward wyruszył na północ, by osobiście przejąć dowództwo. Po przybyciu do Berwick spotkało go kolejne wielkie roz-czarowanie. Brak popularności wśród własnego możnowładzt-wa spowodował, że poparli go tylko trzej wielcy panowie: Gilbert de Clare, earl Gloucester, Humphrey de Bohun, earl Hereford i Aymer de Valence, earl Pembroke. Nie pojawiło się natomiast czterech najpotężniejszych feudałów Anglii: stryjeczny brat Edwarda, książę Lancaster, oraz earlowie Surrey, Warwick i Arundel, którzy przysłali tylko niewielkie oddziały jazdy. Królowi zabrakło wsparcia ich rycerzy, ale bardziej żałował lego. że tak ważnych osób nie ma przy nim, by mu doradzali w sprawach wojskowych. Edward uznał za konieczne wysłać trzecie wezwanie, w którym napisał do nieobecnych: .Jesteście mocno spóźnieni, pośpieszcie się i zmuście do przyjścia swoich ludzi"5.

Pomimo braku wojsk największych feudałów, efekt i tak był imponujący. Licznie stawili się baronowie ze swoimi pocztami i wasalami, wśród których nie brakowało ludzi o talentach militarnych i znacznym doświadczeniu wojskowym.

5 The Three Edwards, s. 162.

takich jak: sir Robert Clifford, sir Henry de Beaumont czy znakomity ,,gość" z Gaskonii, sir Giles d'Argentine, którego uważano za jednego z trzech najlepszych rycerzy tamtych czasów. Ówczesne kroniki, mające skłonność do wyolb-rzymiania wszystkiego, oceniały liczebność armii Edwarda na 50 000 do 100 000 ludzi. W XIV-wiecznej Anglii zebranie tak ogromnej masy ludzi i koni i zapewnienie je j należytego zaopatrzenia przez dłuższy czas było sprawą zupełnie niemoż-liwą. W rzeczywistości liczba ta przekraczała nieznacznie 20 000. Prawdopodobnie Edward dysponował siłą ponad 2000 rycerzy, 15 000 żołnierzy piechoty oraz 4000 walijskich i irlandzkich łuczników. Była to jak na owe czasy bardzo wielka armia, zbliżona liczebnością do tej, którą Edward I powiódł na wyprawę do Szkocji przeciwko Wallace'owi w 1298 roku.

Najważniejszym rodzajem wojsk Edwarda II była ciężka jazda, uważana za jedną z najlepszych w Europie, złożona z rycerzy i ich pocztów. Jej podstawową, najmniejszą jednostką organizacyjną, była kopia. W skład kopii wchodził okuty pełniejszą zbroją i wyćwiczony do walki przy użyciu długiej broni drzewcowej rycerz-kopijnik oraz lżej zbrojni słudzy i giermkowie. Oprócz Anglików, Wali jczyków i Irlandczyków w kawalerii Edwarda II służyło wielu rycerzy-awanturników z Francji, Niemiec, Burgundii i Holandii. Nie brakowało też Szkotów, tradycyjnych wrogów rodu Bruce i tych, którzy uważali, że dla ich prywatnych interesów korzystniejsza jest służba u boku Edwarda 6 .

Wchodzący w skład ciężkiej kawalerii rycerze oraz towa-rzyszący im giermkowie i zbrojni pachołkowie konni byli silnie uzbrojeni i opancerzeni. Postęp w dziedzinie umiejętności średniowiecznych płatnerzy pozwolił na zastąpienie w wieku XIII kolczugi z metalowej plecionki sztywną, wykonaną z kutych blach zbroją ochronną, stanowiącą osłonę ciała

6 b i t w i e p o d B a n n o c k b u m po stronie E d w a r d a II w a l c z y l i m. in .

C o m y n o w i e , MacDouga lIowie i M a c N a b o w i e .

rycerza. Początkowo pancerne blachy chroniące najbardziei wystawione na cios części ciała noszono pod kolczugą, jednak począwszy od połowy stulecia zaczęto je nakładać na nią lub zamiast niej, osłaniając nimi ramiona i nogi, a pod koniec wieku także klatkę piersiową i plecy. Początkowe próby połączenia elementów pancerza z kolczugą nie dały zadowa-lających rezultatów, co doprowadziło do wykształcenia się w XIV wieku kompletnej zbroi płytowej, która w następnym stuleciu całkowicie wyparła kolczugę.

Tradycyjny wizerunek rycerza angielskiego z początku XIV wieku, zakutego „od stóp do głowy" w kompletną zbroję płytową budzi zrozumiałe wątpliwości i każe zwe-ryfikować ten błędny pogląd. Po pierwsze, pełna zbroja ze stalowych blach ukształtowała się dopiero w drugiej połowie XIV stulecia i w 1314 roku nie była jeszcze powszechnie noszona, nawet w tak dobrze rozwiniętym państwie jak Anglia. Po drugie, cena takiej zbroi była bardzo wysoka i na j e j zakup mogli sobie pozwolić tylko stosunkowo nieliczni, najzamożniejsi rycerze. W armii Ed-warda zbroje takie mogła posiadać wyższa kadra dowódcza, baronowie, wybitni „goście" zagraniczni i znaczniejsi rycerze--ziemianie. Pozostali musieli zadowolić się tradycyjną kol-czugą, tylko częściowo uzupełnioną przez ochrony z blachy, najczęściej napierśnik oraz osłonę ramion i nóg, albo samą kolczugą. Najlepiej wyposażeni zbrojni z pocztów towa-rzyszących baronom i zamożnym rycerzom posiadali zbroje zbliżone do tych, którymi dysponowali ubożsi rycerze.

Pełniejsza zbroja zapewniała rycerzowi niemal całkowitą ochronę przed wszystkimi znanymi wówczas rodzajami broni, w związku z czym relatywnie spadło znaczenie tarczy. Zmniejszyła ona swą wielkość i przyjęła kształt sferycznego trójkąta, na którym zaczęto umieszczać wizerunki herbowe, haftowane również na płaszczach narzucanych na zbroję jako ozdoba, a zarazem znak ułatwiający identyfikację na polu bitwy. Głowę rycerza chronił hełm, nakładany na filcową

podkładkę lub czepiec z siatki kolczej w kształcie ściśle przylegającego do głowy kaptura. Najczęściej był to popularny od XlI wieku zamknięty hełm garnczkowy o płaskodennym dzwonie, nasadzany nieraz aż po ramiona, całkowicie zakrywają-cy twarz i szyję, ze szparą wzrokową i niewielkimi otworami oddechowymi (tzw. wizurą). Ze względu na ich wagę (od 7 do 10 kilogramów) oraz to, że trudno było w nich oddychać, hełmy garnczkowe troczono zazwyczaj u łęku siodła i zakładano dopiero tuż przed samą walką. Z tego powodu część rycerstwa wolała lżejsze, otwarte hełmy o dzwonie stożkowym lub płaskim, często z przyczepionym do ich dolnej krawędzi skórzanym lub kolczym kołnierzem chroniącym kark i ramiona wojownika. Uzbrojenie ochronne rycerza uzupełniały rękawice z plecionki kolczej, początkowo w formie jednopalczastych łapawic, a nieco później także pięciopalczaste. Główną bronią zaczepną rycerza była ciężka i długa nawet na ponad cztery metry kopia z masywnym drzewcem i żelaznym grotem, zapewniająca rycerzowi olbrzymią silę ciosu wynikającą ze swego ciężaru i całego rozpędu bojowego rumaka. Broń zaczepną rycerza uzupełniał miecz i topór bojowy lub maczuga, zwykle opatrzona w żelazną głowicę nabijaną kolcami.

Ulepszenia w uzbrojeniu obronnym jazdy spowodowały znaczny wzrost wagi pancerza, co powodowało, że zrzucony z konia rycerz nie był w stanie podnieść się o własnych siłach. Dlatego też w bitwie starano się przede wszystkim zabić jego wierzchowca. Odpowiedzią na to były coraz bardziej roz-budowane pancerze chroniące konia. Tak wielki ciężar, wliczając w to wagę rycerza i całego oporządzenia, mogły udźwignąć tylko specjalnie hodowane wierzchowce, silne, o potężnej budowie (destriers) 7 . To z kolei spowodowało, że zmniejszyła się szybkość szarży, która w takich warunkach odbywała się co najwyżej powolnym galopem.

7 Z w y k l e z n a c z n i e j s z y rycerz w y r u s z a j ą c y na w y p r a w ę w o j e n n ą zabierał

ze sobą 3 - 4 konie, w t y m 2 w i e r z c h o w c e b o j o w e . U b o ż s i brali d w a konie,

przy c z y m na b o j o w e g o w i e r z c h o w c a przesiadal i się tuż przed b i twą.

System hufców feudalnych wykluczał jednolitą dyscyplinę spajającą całą armię. Nie uznawano też zbiorowej musztry ani wyszkolenia taktycznego. Wiedzę wojskową nabywano na wojnie, a poszczególni rycerze doskonalili swe rzemiosło poprzez ćwiczenia indywidualne lub na turniejach rycerskich. W dobie średniowiecza obowiązywał powszechnie kult osobis-tej dzielności i walki w pojedynkę. Toteż podstawowym szykiem rycerstwa był „szyk w płot", w którym rycerze wraz ze swoim pocztem ustawiali się w jednej linii (wyglądali jak sztachety w płocie na tle zagęszczonych szeregów swych zbrojnych pocztów, stąd nazwa). Kolorytu armii rycerskiej dodawała porywczość, arogancja, wielka odwaga, a często także głupota czyniąca niemożliwym stosowanie skompliko-wanej taktyki i strategii. Zawsze należało się liczyć z tym. że w krytycznym momencie o losie bitwy mogła zadecydować głupia brawura drobniejszych rycerzy szukających okazji do zdobycia osobistej chwały. Ponieważ armii rycerskiej brako-wało dostatecznej dyscypliny i umiejętności manewrowania mniejszymi oddziałami, taktyka kawalerii była prosta. Dzielono ją zazwyczaj na trzy części, centrum oraz lewe i prawe skrzydło, i tak uszykowaną rzucano do jednej zmasowanej szarży na wprost, której celem było rozbicie szeregów przeciw-nika ogromnym impetem zakutych w zbroje koni i jeźdźców. Po skruszeniu kopii walka zazwyczaj rozpadała się żywiołowo na wiele indywidualnych pojedynków przy użyciu mieczy i toporów. Dzieła zwycięstwa dopełniała idąca często w tyle za rycerstwem piechota, która wycinała rozbitego przeciwnika i dobijała lub brała do niewoli powalonych wrogów. Bitwa miała charakter starcia czołowego, bez śladu manewru czy posunięć taktycznych. Brak w niej było dowodzenia, które kończyło się przeważnie na wydaniu hasła do bitwy. Dowódz-two zależało w zasadzie od statusu społecznego, a nie od wojskowego doświadczenia, toteż wielcy możnowładcy stojący na czele licznych hufców mieli zawsze więcej do powiedzenia niż uzdolnieni weterani mający pod swoją komendą najwyżej

kilka kopii. Poszczególni wodzowie osobiście prowadzili swe rycerstwo do boju.

Jeżeli przeciwnicy byli godni siebie, bitwa przypominała chaotyczną, krwawą bijatykę w kłębowisku ludzi i koni, która mogła trwać godzinami. Czasami, jakby za obopólną zgodą, obie strony, zmęczone zmaganiami, przerywały walkę i wy-cofywały się na pozycje wyjściowe, żeby dać odpocząć ludziom i koniom, by potem znowu na siebie natrzeć i kon-tynuować walkę, dopóki jedna z nich nie ustąpiła pola. W wojnach ze Szkotami przeciwnikiem rycerstwa angielskiego były zwykle lekkozbrojne formacje piechoty, rzadko kiedy większe grupy opancerzonych rycerzy. Łatwo można sobie wyobrazić przerażenie, jakie wzbudzała masa zakutego w zbro-je rycerstwa w pełnym galopie w przeciwniku stojącym na drżącej ziemi dudniącej pod setkami podkutych kopyt końs-kich. Oprzeć mu się mogły tylko świetnie wyszkolone, zdyscyplinowane i dobrze dowodzone oddziały piechoty. Bitwa pod Bannockburn miała być pojedynkiem feudalnego rycerstwa angielskiego i szkockich schiltrons.

Piechota w armii Edwarda tradycyjnie stanowiła siłę pomoc-niczą wobec rycerstwa, które w owym czasie wciąż jeszcze decydowało zarówno o przebiegu, jak i wyniku bitwy. Żołnierz pieszy był wciąż, w porównaniu z rycerzem konnym, postacią zdecydowanie drugoplanową, zarówno pod względem skutecz-ności na polu walki, jak i prestiżu, jakim go darzono. W bitwie zwykli piechurzy nie mieli wiele do roboty. W trakcie walki piechota nie stosowała prawie żadnego manewru, a je j zadaniem było tkwić w miejscu jako solidna baza wyjściowa rozstrzygającego o wyniku bitwy natarcia ciężkiej kawalerii. Niekiedy żołnierzy pieszych używano do przeprowadzenia wstępnego ataku (co w razie przedłużania się walki groziło jednak stratowaniem przez własne, zniecierpliwione rycerstwo), częściej do wycinania resztek wrogich wojsk rozbitych szarżą kawalerii. Mieli też prowadzić intensywny ostrzał nieprzyja-ciela. co znacznie zwiększało szansę sukcesu działań jazdy.

która uderzała w najsłabsze punkty, starając się dokonać podziału wrogiej armii, po czym ją otoczyć i wyciąć izolowane grupy wroga. Istotną częścią zagadnienia koordynacji działań piechoty i jazdy była kwestia wzajemnych relacji między siłą ostrzału a decydującym atakiem. W elekcie rycerstwo starało się przechodzić do rozstrzygającego natarcia bezpośrednio po ostrzale, zanim minęło zamieszanie, jakie spowodowało ono w szeregach przeciwnika. Piechota tworzyła zaplecze manewru dla mało zwrotnej jazdy rycerskiej, mogła też zająć i utrzymać stanowiska górujące nad okolicą (lak jak Szkoci Wallace'a pod Stirling Bridge) lub inne pozycje o dużym znaczeniu taktycznym (np. mosty czy brody). Wykorzystywano ją także do różnych czynności obozowych i prowadzenia działań oblężniczych.

Znaczną część piechoty angielskiej stanowili sezonowi żołnierze niezbyt zaprawieni w boju, uzupełnieni weteranami ze środkowych i północno-zachodnich hrabstw, którzy służyli jeszcze w kampaniach Edwarda 1. W masie piechoty domino-wali włócznicy uzbrojeni we włócznie oraz krótkie miecze, jednosieczne kordy lub sztylety traktowane jako broń boczna. Uzbrojenie ochronne piechurów stanowiły najczęściej grube skórzane lub filcowe kaftany, chroniące ich przed uderzeniami mieczy i strzał oraz rękawice z metalowej plecionki lub połączonych ze sobą blaszanych płytek. Na głowie piechurzy powszechnie nosili prosty stalowy hełm stożkowy z nosalem (znany w Europie Zachodniej jako hełm normandzki) lub w kształcie metalowego kapelusza z kopulastą główką i sze-rokim rondem lekko opadającym w dół (przypominający charakterystyczne angielskie hcittle bowlers z czasów I i II wojny światowej).

Najlepsze oddziały piechoty Edwarda II tworzyli świetnie wyszkoleni łucznicy z Walii i hrabstw graniczących z Walią (zwłaszcza z Cheshire) oraz irlandcy najemnicy. Łucznicy, którzy tak dobrze spisali się pod Falkirk. szli do bitwy uzbrojeni w długi łuk, trzy zapasowe cięciwy i kołczan

zawierający pęk 24 strzał o długości ok. 70 cm, zakończonych ciężkimi, stalowymi grotami, których zadaniem było przebi-janie zbroi. Niekiedy w pęku znajdowało się 6 do 8 strzał długości yarda (ok. 92 cm), lżejszych i posiadających węższe lotki, mających zasięg do 275 metrów. Dodatkową bronią strzelców mógł być miecz, sztylet, maczuga lub siekiera bojowa oraz tarcza. Przeznaczeni z natury do walki manew-rowej mieli lżejsze uzbrojenie ochronne w postaci stalowego hełmu i lekkiej kolczugi lub skórzanego kaftana. Właściwie wykorzystani na polu bitwy łucznicy stanowili śmiertelne zagrożenie dla przeciwnika. Ich zadaniem było atakowanie mniej mobilnych sił nieprzyjaciela i nękanie go ostrzałem z dystansu, dopóki straty w ludziach i zmęczenie nie wywołają wśród wroga demoralizacji i nie spowodują rozluźnienia szyku. Dobrze wyszkolony łucznik angielski potrafił wyrzucić nawet do dwunastu strzał na minutę (w tym czasie kusznik, który musiał naciągać kuszę przed każdym strzałem, mógł oddać zaledwie jeden strzał) rażąc celnie na odległość około 250 metrów.

Ogólnie rzecz biorąc, armia Edwarda II stanowiła siłę wystarczającą do stoczenia bitwy na wąskim froncie na podejściach do Stirling i dobrze przystosowaną do warunków terenowych kraju, w jakim musiała walczyć. Jej skład od-powiadał przewidywaniom Edwarda, który zapowiadał, że „poważny wysiłek w walce przypadnie piechocie". Jak się później okazało, przewidywania te nie sprawdziły się wobec błędów w dowodzeniu i braku dyscypliny w oddziałach angielskich.

Około 10 czerwca 1314 roku, na dwa tygodnie przed upływem terminu zawieszenia broni w Stirling, siły angielskie skoncentrowane w rejonie Berwick i Wark były gotowe do wymarszu. Kilka następnych dni Edward poświęcił na kon-ferencje ze swoimi dowódcami i formalności związane z kon-fiskatą szkockich ziem należących do Johna Grahama i Toma-sza Randolpha, które oddał synowi swego nowego faworyta.

Hugona Despensera. 17 czerwca cała armia Edwarda prze-kroczyła graniczną rzekę Tweed w Coldstream i ruszyła na północ wzbudzając swą liczebnością i wspaniałym wyposaże-niem nieopisany strach wśród mieszkańców regionu Lauder-dale, przez który maszerowała. Za wojskiem podążał tabor 0 wielkości trudnej do określenia, zgodnie twierdzono jednak, że był on ogromny. Jak piszą niektórzy autorzy, rozciągał się w marszu na długość 20 mil. Przyjmując, że w tamtych czasach jeden wóz taborowy przypadał na około dziesięciu walczących, tabor towarzyszący armii Edwarda II mógł liczyć nawet ponad 2000 wozów. W taborze oprócz zapasów broni, żywności i paszy dla koni wieziono sprzęt obozowy i oblęż-niczy, namioty oraz prywatne kosztowności rycerstwa. W ta-borze znajdowali się leż towarzyszący wojsku księża, pisarze, kucharze i polowe służby sanitarne.

Po czterech dniach marszu Anglicy osiągnęli Edynburg, gdzie zatrzymali się na czas potrzebny do rozładowania statków z zaopatrzeniem. 22 czerwca Edward wznowił marsz 1 wieczorem tego samego dnia, po przebyciu 20 mil, zmęczone oddziały angielskie podeszły pod Falkirk. Stąd dzielił je już tylko dzień marszu od wojsk szkockich obozujących na skraju lasu Torwood, porastającego brzegi niewielkiego strumienia Bannockburn, kilka mil na południe od Stirling.

Niemożliwe jest oszacowanie dokładnej liczby wojsk szkoc-kich, jakimi dysponował król Robert Bruce. Wczesne źródła angielskie określały liczebność armii szkockiej na 30 000 ludzi, ale wyliczenia te są znacznie przesadzone. Szkoci dysponowali zapewne armią nie przekraczającą 10 000. Co najmniej 2000 z nich stanowiła czeladź obozowa oraz pospolite ruszenie mieszczan ze Stirling, wyrobników, drobnych rzemieśl-ników i chłopów z okolicznych wsi przywołanych do pomocy przez Bruce'a. Ludzie ci, niewyszkoleni i słabo uzbrojeni, nie nadawali się do walki u boku sił głównych, można ich było jednak postawić na straży obozu lub użyć jako cenną rezerwę w rozstrzygającym momencie bitwy. Po odliczeniu sił pozo-

stawionych do blokowania angielskiej załogi zamku w Stir-ling Robert Bruce mógł przeciwstawić Anglikom zaledwie około 7000 ludzi, w tym kilkuset uzbrojonych w krótkie łuki łuczników z lasów Ettrick i około 500 jeźdźców. Szkocka kawaleria, w której uzbrojeniu obronnym dominowała cokol-wiek przestarzała zbroja typu kolczugowego i uzupełniający ją otwarły, płaski hełm z doczepionym czepcem kolczym, była lżej uzbrojona i nie mogła stanowić godnego przeciw-nika dla angielskiej konnicy, która składała się niemal w całości z ciężko opancerzonych jeźdźców dosiadających wielkich flamandzkich ogierów bojowych. Za to angielska piechota w swe j większości nie mogła się równać ze szkockimi włócznikami Bruce'a, zaprawionymi w walce, dobrze wyszkolonymi, ufającymi swym dowódcom i wal-czącymi o słuszną dla nich sprawę. W przeciwieństwie do armii angielskiej, w której prawie wszyscy przedstawiciele szlachty walczyli w szeregach ciężkiej jazdy, przez co zaniedbywano piechotę i dowodzenie na niższych szczeblach, szkoccy rycerze szli do walki u boku swoich ludzi pieszo, dzięki czemu mogli nimi lepiej dowodzić oraz utrzymywać wysokie morale i dyscyplinę.

W porównaniu z armią Edwarda wojsko Bruce'a sprawiało wrażenie ubogiej i surowej masy. Bez wielkich kolorowych chorągwi, wspaniałych strojów rycerskich i koni okrytych zbrojami, często obdarci i bosi Szkoci byli typowym produktem wojny partyzanckiej toczonej od lat na całej szerokości i długości Szkocji. Niektórzy z nich walczyli jeszcze u boku Wallace'a. większość jednak stanowili ich synowie, którzy smak wojaczki poznali pod wodzą Roberta Bruce'a. Wielu, naznaczonych od lat piętnem wojny, nie znało innego życia, jak życie wojownika, i było gotowych do walki. Bruce wykorzystał rok przerwy w działaniach wojennych na przygo-towanie swych ludzi do nadchodzącej bitwy. Przez ostatnie dwa miesiące intensywnie szkolił swą armię, chcąc zmienić nieruchome dotąd kolczaste schiltrons w bardziej mobilne

formacje, zdolne do wykonania manewru na polu walki 8 . Wszyscy, którzy znaleźli sic z nim na polach Bannockburn. byli dobrze wyszkoleni, zdyscyplinowani i stanowili w pełni profesjonalną armię, która w sprzyjających okolicznościach z powodzeniem mogła stawić czoła znacznie silniejszemu wrogowi. W je j składzie większość stanowili potomkowie dawnych Szkotów i celtyckich Piktów, mówiący nadal języ-kiem gaelickim, nie brakowało jednak ludzi ze szkockich nizin używających narzecza charakterystycznego dla pograni-cza, a nawet tych, dla których najbliższy byl język normandz-ko-francuski. Z drobnymi wyjątkami w szeregach Bruce'a znaleźli się przedstawiciele najsłynniejszych szkockich klanów: Cameron, Campbell, Carmichael, Chisholm, Fraser, Gordon. Grant, Gunn. Mackay, Macintosh, MacPherson, MacQuarry, MacLean, MacDonald. MacFarlan, MacGregor, MacKenzie, Menzies, Munro. Robertson, Ross, Sinclair i Sutherland.

s Bruce d o b r z e pamiętał. Ze n i e z d o l n o ś ć do w y k o n y w a n i a m a n e w r ó w

przez s z k o c k i e schiltrons stała s ię j e d n ą z g ł ó w n y c h p r z y c z y n k ieski W a l l a c e ' a

p o d Falkirk.

BANNOCKBURN — DZIEŃ PIERWSZY — NIEDZIELA — 23 CZERWCA 1314 ROKU

Straż przednia armii angielskiej dotarła do Bannockbum we wczesne niedzielne popołudnie 23 czerwca 1314 roku poko-nując z Falkirk niemałą odległość 20 mil. Strudzeni uciążliwym marszem odbywanym w kurzu i czerwcowym upale Anglicy zatrzymali się na południowym brzegu strumienia.

Kilka godzin wcześniej w obozie szkockim rozległ się dźwięk dudów i bębnów budzących ludzi na zwyczajową, poranną mszę polową. Po mszy, jako że była to wigilia dnia św. Jana Chrzciciela, Szkoci zjedli skromny posiłek złożony z niewielkiej ilości chleba i wody. Po śniadaniu dwaj szkoccy dowódcy — Jakub Douglas oraz sir Robert Keith, dziedziczny marszałek Królestwa Szkocji i dowódca kawalerii Bruce'a, wyjechali naprzód, na spotkanie nadciągającej armii Edwarda. Kilka mil za Bannockbum, kiedy opadła poranna mgła, obaj ujrzeli pierwsze promienie słońca błyskające na ostrzach kopii nadchodzących Anglików. Forpoeztę wojsk angielskich stano-wiła ciężka jazda rycerska, 2000 pancernych jeźdźców masze-rujących wśród chrzęstu zbroi i dźwięków trąb, lśniących wypolerowanymi tarczami i hełmami. Za rycerstwem, niczym długi, rogaty wąż, sunęły nieprzebrane szeregi piechoty miarowo kołysząc łuskami tarcz i ostrzami włóczni. Nad maszerującym wojskiem powiewały setki kolorowych znaków.

wśród których przeważały chorągwie z czerwonym krzyżem św. Jerzego na białym tle. Widok, jaki ujrzeli Douglas i Keith. musiał być zaiste porażający nawet dla tak doświadczonych wojowników, z trudem bowiem mogli zachować spokój, gdy jakiś czas potem zdawali relację z rekonesansu swemu królowi. Bruce wysłuchał ze spokojem meldunku o przygniatającej sile wroga, ważąc w myślach sposób, w jaki mógł się przeciw-stawić Anglikom ze swoimi nielicznymi i słabo uzbrojonymi ludźmi. Po chwili namysłu polecił obu dowódcom, by byli oszczędni w słowach i uspokoili wojsko mówiąc, że Anglicy, chociaż bardzo liczni, są zmęczeni i zdezorganizowani szyb-kim, tygodniowym marszem przez Lauderdale.

Dokładne odtworzenie wydarzeń, które miały miejsce w ciągu następnych 24 godzin, nie jest możliwe i musi opierać się głównie na przypuszczeniach. Ze wszystkich, którzy opisywali później bitwę pod Bannockburn. tylko jeden autor był je j naocznym świadkiem', a wszyscy, z wyjątkiem jednego, byli duchownymi. Pierwsze dzieło, autorstwa Johna Barboura (1316-1395). archidiakona Aberdeen, liczący ponad 13 tys. wierszy poemat The Brus, zawierający stosunkowo najwięcej szczegółów, powstał dopiero po 1375 roku. Inne dzieło, autorstwa Thomasa Graya, zatytuowane Sealatroniea, jest pracą żołnierza, którego ojciec sir Thomas Gray brał udział w bitwie, napisaną w 1355 roku w więzieniu w Edyn-burgu. Angielskie kroniki kościelne są dalekie od prawdy historycznej w podawaniu faktów i wykazują całkowitą nieznajomość zagadnień taktycznych. Z tego powodu w oce-nie wydarzeń dotyczących przebiegu walki istnieje ogromne pole do spekulacji, i to nie tylko w odniesieniu do szczegółów, ale i spraw o znaczeniu zasadniczym, jak na przykład samo miejsce bitwy.

1 Robert Busion. angie lski karmelita, którego E d w a r d II zabrał ze sobą, by opisał j e g o z w y c i ę s t w o . W z i ę t y przez Szkotów do n i e w o l i Baston został z m u s z o n y do napisania zb ioru t r iumfa lnych w ierszy , które n ie w n o s z ą nie-konkretnego do w s p ó ł c z e s n e j w i e d z y o przeb iegu b i t w y .

Trudności z dokładnym zlokalizowaniem pola walki wyni-kają zapewne z faktu, że obecnie na miejscu tym znajdują się zabudowania wsi Bannockbum, gdzie trudno znaleźć jakiekol-wiek ślady średniowiecznej bitwy. Wśród historyków panuje zgodny pogląd, że Robert Bruce zajął pozycje w odległości około dwóch mil od Stirling na niewielkim płaskowyżu na północ od strumienia Bannockbum (Bannock Bum), spodzie-wając się, że wojska angielskie nadejdą od południowego wschodu starą, pochodzącą jeszcze z czasów rzymskich drogą z Falkirk do Stirling. Obecnie teren ten jest suchy i dobrze zdrenowany, jednak w XIV wieku była to w większości bagnista, traw iasta równina (zwana przez Szkotów The Carse — „moczary", a przez Anglików The Pools — „kałuże") przecięta płytkim, leniwie płynącym z zachodu na wschód Bannockbum (i j ego niewielkim lewym dopływem Pelstream Bum), który w swym dolnym biegu skręca w kierunku północno-wschodnim i wi je się licznymi zakolami aż do ujścia do rzeki Forth, około czterech mil na wschód od Stirling. Znaczny odcinek środkowego biegu Bannockbum na wysokości wsi biegi dnem dość głębokiego wąwozu, co w połączeniu z bagnistą doliną w dole strumienia sprawiało, że można go było przekroczyć bezpiecznie tylko w jednym miejscu, brodem, przez który wiodła stara rzymska droga z Falkirk. Teren, pełen grzęzawisk i stawów, położony u ujścia Forth, której poziom wody zmieniał się podczas przypływów morza, nie sprzyjał użyciu ciężkiej jazdy. Z tego powodu przyjmuje się. że pole bitwy znajdowało się na północ od wąwozu Bannockbum na stosunkowo płaskim, wznoszącym się terenie pomiędzy mokradłami The Carse a położonymi po zachodniej stronie drogi lesistymi wzgórzami Gillies (Gil l ies Hill) i Coxet (Coxet Hill). Teren ten oddziela od mokradeł nierówna i wysoka miejscami na 50 stóp (ok. 16 m) skarpa oddalona od drogi w pewnych miejscach na 1000 yardów (900 m), w innych zaledwie na 200 yardów (180 m). Wzdłuż skarpy biegła wąska ścieżka znana jako The Way lub Carse

Road prowadząca ze wsi Bannockburn do Stirling, która łączyła się z główną drogą w odległości około jednej mili (1600 m) od zamku. Mniej więcej w połowie drogi między wsią i zamkiem, na skarpie nad ścieżką, stał nicw ielki kościół pod wezwaniem św. Niniana.

Robert Bruce, zamierzając zniwelować liczebną i jakościową przewagę Anglików, starannie wybrał miejsce starcia milę lub dwie od Stirling. Swoje siły, zgrupowane początkowo w lesie Torwood. ustawił po obu stronach drogi z Falkirk, w wąskim przejściu pomiędzy wsią Bannockburn a zalesionym stokiem Gillies Hill, łagodnie opadającym ku Bannockburn, gdzie drzewa miały utrudnić atak znacznie lepiej wyszkolonej angielskiej jazdy. Szerokość pola bitwy ograniczały trudno dostępne moczary osłaniające lewe skrzydło Szkotów i las u podnóża Gillies Hill, osłaniający ich prawą flankę. Mniej więcej 1500-metrowy front był wąski, zdecydowanie za wąski dla tak licznej armii angielskiej, która w tych warunkach nie mogła rozwinąć do walki wszystkich swoich sił. Chcąc zmniejszyć ryzyko oskrzydlenia na swym prawym skrzydle Robert Bruce kazał zatarasować zwalonymi pniami wszystkie przejścia w lesie, a na przedpolu kazał przygotować dużą liczbę płytkich dołów, o które miały się potykać konie angielskiej kawalerii. Część sił ukrył w lesie, aby uniknąć strat spowodowanych ostrzałem z angielskich łuków. Wzdłuż stmmienia pozostała tylko luźna linia lekkozbrojnych harcow-ników i łuczników z Ettrick.

Swoje siły piesze Robert Bruce podzielił na cztery duże zgrupowania włóczników, każde po około 1500 ludzi. Dwa z nich stały pod osłoną drzew frontem do Bannockburn. Na prawym skrzydle, na zachód od drogi z Falkirk, zajęło stanowiska zgrupowanie dowodzone przez samego króla Roberta, złożone z ludzi z Carrick, Bu te, Kintyre, Cunning-hame, Kyle oraz bitnych górali z wyżyn i groźnych wojow-ników z zachodnich wysp prowadzonych przez Angusa Og z klanu MacDonald. Na lewym skrzydle, po wschodniej

stronic drogi, znajdowało się zgrupowanie dowodzone przez królewskiego brata, Edwarda Bruce'a. Tworzyły je oddziały z Buchan, Mar, Angus, Strathearn. Menteilh i Lenn. Front obydwu czołowych szkockich schiltrons chroniło koryto strumienia i j ego bagniste w wielu miejscach brzegi. Tuż przed pojawieniem się Anglików Robert Bruce rozkazał swoim oddziałom wzmocić pozycje kilkoma rzędami zaostrzonych palików wbitych w ziemię i setkami żelaznych kolców rozrzuconych na przedpolu, czyniąc ewentualny atak konnicy wroga wielce niebezpiecznym.

Za pozycjami lewoskrzydłowych oddziałów Edwarda Bru-ce'a szyk szkocki zakręcał niemal pod kątem prostym i biegł dalej wzdłuż skarpy oddzielającej suchy płaskowyż od znaj-dujących się w dole moczarów. Stały tu dwa kolejne schiltrons. Tuż za plecami włóczników Edwarda Bruce'a zajął pozycje Jakub Douglas na czele ludzi z pogranicza oraz z Lanark, Renfew i Dumfries. Stanowiska czwartego zgrupowania, złożonego z wojowników z Ross, Moray, Inverness, Elgin i Forres pod Tomaszem Randolphem, earlem Moray, znaj-dowały się koło kościoła św. Niniana, w pobliżu miejsca, gdzie boczna ścieżka łączyła się z główną drogą do Stirling. Pięciuset jeźdźców sir Roberta Keitha stanowiło odwód. Bruce tak bardzo obawiał się angielskich łuczników, że rozkazał Keithowi i j ego konnicy zaatakować ich, gdy tylko pojawią się na polu bitwy. Dowodzone przez sir Johna Airtha oddziały osłaniające obóz, złożone ze służby taborowej, czeladzi i pomocniczego pospolitego ruszenia (small folks), których w zasadzie nie zaliczano do właściwego wojska, skryły się za zboczami Gillies i Coxet Hills, gotowe wspomóc siły główne w razie zwycięskiego, lub uciec na wypadek niekorzystnego, przebiegu bitwy.

Przy takich warunkach terenowych i uszykowaniu wojsk szkockich Edward II miał tylko dwie możliwości działania. Mógł zaatakować frontalnie obydwa czołowe zgrupowania szkockie, które miał w zasięgu wzroku, lub próbować obejść

pozycje Szkotów od strony moczarów. Edward, ufny w swoją siłe, wybrał oba rozwiązania. Gubernator Stirling, sir Philip de Mowbray, któremu Szkoci pozwolili udać się za glejtem do obozu Anglików, usiłował przekonać Edwarda, by poczekał i zobaczył, co zrobi Bruce i nic atakował go mając przed sobą nierozpoznane grzęzawiska. Rada była mądra, zwłaszcza że Mowbray dał znać królowi, że Szkoci zablokowali wszystkie mniejsze drogi wiodące przez suchy las, ale Edward nie chciał j e j słuchać. Być może był zbyt dumny i gdy raz zobaczył Szkotów, nie chciał się cofać, a może chciał dorównać swemu sławnemu ojcu, który zawsze atakował szybko i z wielką siłą.

Po krótkim odpoczynku Edward rozpoczął bitwę, wysyłając do przodu dwie grupy kawalerii. Pierwszy oddział, liczący od 500 do 700 rycerzy pod wodzą Clifforda i Beaumonta, wyruszył wraz z Mowbrayem drogą u podnóża skarpy, aby obejść Szkotów od tyłu i dotrzeć do Stirling. Wydaje się, że Edward chciał w ten sposób uwolnić od oblężenia zamek i nawiązać współdziałanie z j ego załogą, aby odciąć Szkotom odwrót i wziąć ich w dwa ognie. Obszedłszy lewe skrzydło armii szkockiej Anglicy przeprawili się przez Bannockburn i wjechali w głęboki wąwóz, gdzie byli dobrze ukryci przed wzrokiem rozlokowanych na wyniesieniu Szkotów Douglasa i Randolpha. Początkowo obecność angielskiej jazdy podąża-jącej w górę The Way nie została zauważona. Dopiero gdy oddział Clifforda i Beaumonta zbliżył się do kościoła św. Niniana, czujny Robert Bruce dał ostrą reprymendę dowodzą-cemu w tym miejscu Randolphowi, kwitując jego brak spostrzegawczości stwierdzeniem, że nie dostrzegł „róży, która spadła z jego wieńca".

Zbesztany Randolph szybko skrzyknął swoich ludzi i spro-wadził ich w dół, gdzie sprawnie uformowali obronny scliiltmn blokujący ścieżkę, po której posuwali się Anglicy. Ujrzawszy szkockich włóczników jadący na czele kolumny angielskiej sir Thomas Grey, ojciec późniejszego kronikarza, wezwał Clifforda do zatrzymania się. Ten jednak poddał w wątpliwość

jego odwagę i wydał rozkaz do ataku. Grey i jego rycerze ruszyli naprzód i za chwilę nadziali się na wystawione przeciwko nim ostrza włóczni. Pierwsza fala atakujących odbiła się od szkockiego wału, wielu rycerzy zginęło, wielu innych, zrzuconych z koni, dostało się w ręce Szkotów, wśród nich także sir Thomas Grey. Anglicy cofnęli się, przegrupowali i natarli ponownie, lecz i tym razem nie udało im się przełamać szkockiego szyku. Clifford przez jakiś czas ponawiał szarże, były one jednak za każdym razem słabsze z powodu strat, zmęczenia i coraz większej liczby zabitych koni i ludzi zalegających na drodze natarcia.

Obserwujący z góry walkę w wąwozie Jakub Douglas posłał do Bruce'a z prośbą o wyrażenie zgody na wsparcie Randolpha, król nie chciał jednak ryzykować zaangażowania połowy swoich sił w nie mającą decydującego charakteru potyczkę. Zresztą

jak się okazało ludzie earla Moray wcale nie potrzebowali pomocy. Widząc ich zwycięskie zmagania Douglas powstrzymał swe zapędy i pozwolił Randolphowi dokończyć dzieła samemu.

Zdesperowani Anglicy zaczęli rzucać w Szkotów toporami bojowymi i maczugami w próżnej nadziei, że uda im się wyrąbać lukę w zwartym szkockim szyku. W końcu zostali odparci i zbierali się powoli w pewnej odległości od schiltron Randolpha. Rozgrzani powodzeniem Szkoci nie zamierzali na tym poprzestać. Rozentuzjazmowani ruszyli nagle do przodu, dokonując rzeczy rzadkiej w historii militarnej średniowiecza, zaatakowali pieszo angielską kawalerię. Dla angielskich rycerzy była to ostatnia kropla, która przelała kielich goryczy. Okazało się, że nie są w stanie pokonać szkockiego „jeża" walcząc sami. Zmęczeni, pobici i bliscy paniki rozpoczęli bezładny odwrót, pozostawiając na polu wałki około 100 zabitych i rannych, w tym poległego sir Roberta Clifforda. Jeśli wierzyć przekazom, Szkoci stracili w tej walce tylko sześciu zabitych.

Zwycięska potyczka Randolpha, choć nie mająca faktycznie dla Szkotów decydującego charakteru w obliczu wciąż trzy-krotnie silniejszego przeciwnika, miała ogromne znaczenie

moralne. Właśnie wtedy okazało się, że dobrze wyszkolone i dowodzone schiltrons mogą skutecznie stawić czoła ciężkiej jeździe rycerskiej i jeśli Anglicy nie zmienią w zasadniczy sposób swej taktyki, Szkotów stać na odniesienie wielkiego zwycięstwa. Włócznicy Randolpha walczyli przecież sami. bez jakiegokolwiek wsparcia, a ich skrzydeł nie osłaniały ani grzęzawiska, ani las. Mimo to angielska jazda rycerska nie potrafiła przełamać ich szyków bez wsparcia łuczników.

Kiedy Randolph i Douglas zajęli z powrotem poprzednie stanowiska, dotarły do nich wieści, że potyczka z oddziałem Clifforda i Beaumonta nie była jedynym starciem tego popołudnia. Do walki doszło także na odcinku czołowym zajmowanym przez oddziały Roberta Bruce'a. W je j trakcie zdarzył się incydent, który — choć z pozoru błahy — mógł się okazać decydujący dla losów całej kampanii, lecz szczęś-liwie dla Szkotów dostarczył im nowych powodów do chwały i wiary w rycerskie umiejętności ich króla.

Podczas gdy wydzielony oddział eskortujący Mowbraya próbował przedostać się na tyły Szkotów i dotrzeć do Stirling, główne siły angielskiej straży przedniej idące główną drogą z Falkirk przekroczyły koryto Bannockbum i zaczęły wy-chodzić naprzeciw ukrytemu w lesie zgrupowaniu Roberta Bruce'a. Już podczas podchodzenia do strumienia w szeregi angielskiej kawalerii wkradł się chaos. Zwyczajowo za ubez-pieczenie całej armii w marszu i dowództwo straży przedniej odpowiadał marszałek Królestwa (drugi po wielkim konstablu dowódca wojskowy w państwie). Ponieważ jednak pod Ban-nockbum nie było go przy Edwardzie, wydawać by się mogło, że dowództwo powinno spoczywać w rękach najwyższego obecnego dostojnika wojskowego, jakim był wielki konstabl. Chociaż na podstawie prawa dziedziczenia konstablem Anglii był Humphrey de Bohun, earl Hereford. Edward postanowił powierzyć dowództwo nacierających frontalnie oddziałów straży przedniej młodemu Gilbertowi de Clare, earlowi Glou-cester. Hereford był starszym i doświadczonym wodzem, do

tego niechętnym rodowi Gloucestera, toteż powierzenie do-wództwa nad awangardą młodszemu rywalowi odebrał jako ujmę na honorze. Zobaczywszy z oddali Szkotów, Hereford i Gloucester — prześcigając się wzajemnie — ruszyli na nich ze wszystkimi swoimi rycerzami, chcąc jako pierwsi zetrzeć się z wrogiem i opanować suchy płaskowyż, gdzie cała armia mogłaby się rozwinąć do walnej bitwy. Zaskoczeni harcownicy szkoccy wycofali się pomiędzy rosnące za nimi drzewa, nie próbując nawet przeszkodzić Anglikom w przeprawie.

Widząc zbliżającą się kawalerię angielską król Robert wyjechał przed własne szeregi, aby lepiej przyjrzeć się wrogowi. Mając na sobie niekompletną zbroję, uzbrojony tylko w lekki topór wojenny, jechał nie — jak rycerz — na bojowym rumaku, lecz na małym koniku, który lepiej nadawał się do jazdy po ciężkim terenie. Głowę króla okrywał skórzany czepiec wzmocniony stalowymi płytkami, na którym — za-miast korony — błyszczał złoty diadem, jedyny znak królew-skiego majestatu. Jadąc samotnie przed swym wojskiem Bruce znalazł się niespodziewanie w strefie bezpośredniego za-grożenia. W pewnym momencie spod jednego z angielskich znaków wyjechał młody rycerz, sir Henry de Bohun, bratanek earla Hereford. Zbliżywszy się de Bohun rozpoznał króla po złotej ozdobie na hełmie i pomyślał, że oto nadarzyła się okazja, żeby zdobyć chwałę i jednym uderzeniem kopii zadecydować o losach kampanii. Pewny swego spiął wielkiego bojowego rumaka i wystawiwszy kopię popędził prosto na króla. Doszło do sławnego, choć krótkiego pojedynku, za który Robert Bruce został polem ostro zbesztany przez szkockich panów. Król wyczekał do ostatniej chwili i uskoczył na swym zwinnym koniku spod kopii de Bohuna, po czym uniósł się w strzemionach i zadał młodemu rycerzowi potężny cios toporem, który rozpłatał mu hełm i głowę. Uderzenie było tak silne, że rękojeść topora pękła i kiedy Bruce wracał do swoich, słyszano jak lamentował nad utratą ulubionej broni. Epizod z Bohunem, niezwykle dramatyczny i później

szeroko spopularyzowany w literaturze i tradycji, mógł mieć tragiczne konsekwencje. Na szczęście dla Szkotów tak się nie stało. Obserwujący pojedynek żołnierze Bruce'a odebrali jego wynik jako dobry znak i zgotowali wielką owację swemu królowi, który ucieleśniał ich nadzieje na wolność i którego wysiłki przywiodły ich tego dnia na pola Bannockbum. Za to szkoccy panowie mieli mu za złe, że nierozsądnie wystawił na niebezpieczeństwo siebie i przyszłość całego kraju.

Atak angielskiej jazdy, który nastąpił wkrótce po starciu z Bohunem, załamał się na linii wilczych dołów osłaniających szkockie pozycje. Zwarty szyk Anglików pękł. Poranione konie zaczęły odmawiać posłuszeństwa, stawać dęba i zrzucać swoich jeźdźców. Żołnierze Roberta i Edwarda Bruce'ów ruszyli do przodu kierując ostrza włóczni ku zmieszanej kawalerii. Na ten widok na tyłach Anglików zabrzmiały trąbki wzywające do odwrotu i wkrótce cała przednia straż Hereforda i Gloucestera przeprawiła się z. powrotem przez Bannockbum, kończąc pierwszy dzień bitwy.

Późnym popołudniem Edward II zwołał naradę wojenną. Tymczasem duch bojowy w obozie angielskim wyraźnie osłabł. Niespodziewana porażka obydwu czołowych oddziałów ciężkiej jazdy rycerskiej w starciu z niedocenianymi Szkotami miała wpływ na spadek morale tak wśród rycerstwa, jak i dowódców angielskich. Ponowny frontalny atak przez Bannockbum na oddziały szkockie wydawał się pozbawiony zdrowego rozsądku. Manewr oskrzydlający wydawał się rów nie trudny w świetle klęski poniesionej przez grupę kawalerii Clifforda. Przygnębiony Edward rozkazał rozbić armii obóz i odpocząć po długim marszu i zmaganiach z wrogiem. Największym zmartwieniem okazało się dla Anglików prag-nienie. Tak liczna armia ludzi z tysiącami spragnionych zwierząt potrzebowała mnóstwa wody. Żeby mieć do niej swobodny dostęp, Edward przesunął wojsko nieco do przodu i bardziej na wschód od trasy marszu oddziału Clifforda, a następnie kazał przeprawić się przez strumień i rozbić obóz

na mokradłach The Carse, w widłach pomiędzy Bannockburn i Pełstream Bum. Grunt był tu tak grząski, że musiano rozebrać część chat z pobliskiej wioski i podłożyć coś twardego koniom pod nogi, żeby się nie pozapadały. Uciążliwy marsz przez grzęzawiska pełne kałuż i dołów wypełnionych wodą zabrał Anglikom kilka godzin i kiedy w końcu przygotowania do odpoczynku zostały zakończone, na sen pozostało im niewiele czasu. Mało kto zresztą w obozie angielskim zmrużył tej nocy oko, w obawie przed atakiem Szkotów.

Kilkaset metrów na zachód od obozu angielskiego, wśród drzew porastających zbocza Gillies i Coxet Mills, zapłonęły ogniska w obozie szkockim. Przy jednym z. nich Robert Bruce zwołał swoją naradę wojenną. Wbrew obawom Anglików. Szkoci wcale nie byli tak pewni siebie. Pokonawszy przednią straż Edwarda, Bruce myślał o wycofaniu swoich wojsk, aby kontynuować walkę podjazdową i nie ryzykować wszystkiego w jednej bitwie. Gdy król byl już gotów dać rozkaz do odwrotu, dano mu znać, że do obozu przybył młody szkocki rycerz w służbie Edwarda, Aleksander de Seton, który zdezer-terował z angielskich szeregów. Przyprowadzony przed oblicze Bruce'a Seton oświadczył, że w wyniku doznanej porażki i nieudolnego dowodzenia armia angielska straciła ducha i jest bliska demoralizacji. Bruce, rad z nowego rekruta, przyjął go do swej służby i przyjął jego hołd. Wieści przyniesione przez Setona, których prawdziwość młody rycerz gwarantował swoją głową i honorem, ostatecznie przekonały króla Szkotów do kontynuowania bitwy w dniu następnym. Późną nocą Robert Bruce objechał wszystkie zgrupowania, dając ostatnie wska-zówki ich dowódcom i wyznaczając zadania bojowe, a przez obóz szkocki przeszła wiadomość, że nazajutrz armia ma ruszyć do ataku.

BANNOCKBURN — DZIEŃ DRUGI — PONIEDZIAŁEK — 24 CZERWCA 1314 ROKU

24 czerwca 1314 roku słońcc nad Bannockburn wzeszło wcześnie po krótkiej, letniej nocy, będąc zapowiedzią kolejnego

*

gorącego dnia. Swit przywitał pobożnych Szkotów pogrążonych w modlitwie wokół polowej kaplicy, w której poranną mszę świętą celebrował opat z Inchaffray i towarzyszący mu mnisi z relikwiarzem z Monymusk zawierającym kości św. Kolumby, uważanym za jeden z największych skarbów Szkocji. Był poniedziałek, dzień św. Jana Chrzciciela. Po mszy Szkoci zjedli skromne śniadanie składające się jak zwykle z chleba i wody, po czym, chwyciwszy broń, zaczęli przygotowania do bitwy. Robert Bruce uroczyście pasował na rycerzy swych najbliższych druhów Jakuba Douglasa i Waltera Stewarda i zaraz po ceremonii Szkoci zaczęli pod osłoną lasu formować szyki frontem do przeciwnika obozującego na mokradłach The Carse.

Tak jak pierwszego dnia bitwy, Bruce podzielił swoje siły na cztery wielkie schiltrons. Prawe skrzydło utworzyło zgru-powanie Edwarda Bruce*a, środek ludzie Jakuba Douglasa i Waltera Stewarda, zaś po lewej stronie stanął Tomasz Randolph. Zgrupowanie dowodzone przez samego Roberta stanowiło odwód, podobnie jak ukryta w lesie za lewym skrzydłem lekka jazda sir Roberta Keitha.

w przypadku przegranej, wezwał do obalenia tyranii Anglików i podeptania ich dumy. Piętnując zdradę dal szansę ucieczki wszystkim słabym i tchórzliwym, dobrze wiedząc, że po-rzucenie współtowarzyszy w obliczu wroga wymaga często większej odwagi, niż pozostanie i wzięcie udziału w bitwie. Prawie 500 lat później największy szkocki poeta narodowy, Robert Burns, nadał słowom Bruca formę pieśni, znanej jako Marsz Roberta Bruce'a do Bannockbttrn lub. od rozpo-czynających ją słów, po prostu Scots, wha hae:

Szkoci, którzyście z Wallacem krwawili, Szkoci, którzyście pod Brucem chodzili, Witajcie na swym krwawym łożu, By zwyciężyć, albo głowy złożyć.

Oto przyszła ta chwila, oto przyszedł ten dzień, Gdy na nasze szeregi pada groźny cień, Spójrzcie, zbliża się dumna Edwarda potęga, Niesie nam niewolą, łańcuchami brzęka!

Kto z was zdrajcą odejdzie przed burzą? Kto swym ciałem wypełni grób tchórza? Kto się dobrze czuć będzie w niewoli? Niech ucieka, jeżeli tak wolif

Kto dla praw naszych i króla Szkotów, Miecz wolności wyciągnąć jest gotów ? Wolny ludzie, szeregi we zewrzyj i stój, Pozwól, bym cię poprowadził w bój!

Jak wielu innych dowódców, Robert Bruce przemówił do swoich ludzi przed bitwą. Objeżdżając konno szeregi, przy-brany w zbroję, przepasany rycerskim pasem, z hełmem odsłaniającym spoconą w porannym słońcu twarz zagrzewał Szkotów do walki. Zręcznie dobierając słowa, który mi próbo-wał trafić do serc i umysłów żołnierzy, nawiązał do walki o wolność toczonej przez Szkotów przez ostatnie dwadzieścia lat. Przypominając, co się stanie z nimi i ich dziećmi

Waszych synów w kajdany zakutych, Krew wytoczyć jesteśmy z tył zdolni. Ale oni żyć będą już wolni!

Dumę wroga podepczmy więc snadnie! Niechaj tyran i wróg nasz upadnie! Każdy cios niech nam wolność przyniesie! I zwyciężmy lub zgińmy z kretesem!1

W dole, naprzeciw pozycji Szkotów, na grząskim gruncie pomiędzy Bannockburn a rzeką Forth, pośpiesznie gromadzili się Anglicy, niewyspani po krótkiej, dla wielu z nich bezsennej nocy. Na pierwszy sygnał królewskich trębaczy rycerze angielscy przygotowali ekwipunek, osiodłali konie i próbowali

' Scots, wha hae wi" Wallace bled.

Scots, wham Bruce has a f t e n led,

Welcome to y o u r gory bed,

Or to victorie.

Now's the day, and now's the hour,

See the front of battle lorn-,

See approach proud Edward's power,

Chains and slaverie!

Wha will be a traitor's knave?

Wha can Jill a coward's grave?

Wha's sac base as be a slave?

Let him turn and flee!

Wha for Scotland 's King and Law,

Freedom 's sword will strongly draw,

Free-man stand, or Jree-man fa'?

Let him follow me!

By oppression's woes and pains!

By your sons in sen ile chains!

We will drain our dearest veins.

But they shall be free!

Lay the proud usurpers low!

Tyrants fall in every foe!

liberty's in every blow!

Let us do, or die!

( p r z e k ł a d w t ł u m a c z e n i u autora)

Za krzywdy bolesne, niewolę i ucisk!

sformować się na wypadek ataku ze strony Szkotów. Brak jednolitego dowództwa i trudności terenowe sprawiły, że Anglicy opuszczali obóz grupami, kierując się w stronę przeciwnika. Nigdzie nie mogli jednak znaleźć twardego gruntu, a drzwi i blaty stołowe, z których ułożono prowizorycz-ne ścieżki, mogły utrzymać tylko po jednym jeźdźcu. W końcu czołowe oddziały dotarły do wąwozu oddzielającego grzęza-wiska od płaskowyżu, na którym stali Szkoci, i zaczęły go przekraczać znajdując trochę twardego gruntu, choć na bardzo wąskim odcinku. W obliczu nieruchomych szkockich scliiltrans niezdolnych do jednoczesnego, frontalnego ataku na angielską kawalerię, niektórzy doświadczeni rycerze, wspierani przez earla Gloucester, radzili nie wszczynać walki i dać wojsku dzień odpoczynku przed decydującą bitwą. Spotkało się to z gwałtowną reakcją Edwarda, który zarzucił swemu siost-rzeńcowi tchórzostwo i zdradę. Oburzony Gloucester śmiało odrzucił oskarżenia króla i bez chwili namysłu dołączył do swych rycerzy, zapominając w pośpiechu narzucić na zbroję płaszcz, który był jego znakiem rozpoznawczym.

Wąski front sprawił, że Anglicy nie mogli rozwinąć do walki wszystkich sił i wykorzystać swej przewagi liczebnej. Armię podzielono na trzy wielkie hufce {bat tle s), z kawalerią na przedzie i piechotą z tylu. z których każdy uszykowany był w kilka rzutów. Główną rolę w bitwie wyznaczono kawalerii. Poszczególne rzuty jazdy rycerskiej miały wchodzić do walki kolejno, jeden za drugim, z zadaniem rozerwania zwartego szyku szkockich piechurów.

Gloucester, straciwszy resztę rozsądku po tym. jak król poddał w wątpliwość jego lojalność i odwagę, zaczął się spierać z Herefordem o to, kto ma poprowadzić natarcie czołowej grupy. Obrażony słowami młodzika Hereford za-wrócił szukając poparcia u Edwarda.

Tymczasem Szkoci widząc pierwszą grupę jazdy angielskiej forsującą krawędź wąwozu wyszli z lasu, uformowali wielkie schiltrons i wolnym krokiem ruszyli naprzeciw wroga. Po

— Ależ Panie — odrzekł ponuro sir Reginald de Umtraville, który walczył ze Szkotami od dziesięciu lat — oni rzeczywiście proszą o łaskę, ale Boga, nie Ciebie. Powiadam, ci ludzie nie uciekną ze strachu przed śmiercią.

Zanim Hereford dotarł do króla, trębacze dali sygnał do ataku. Nie czekając na powrót wielkiego konstabla Gloucester spiął konia ostrogami i ruszył do natarcia. Bez płaszcza wyglądał jak jeden z wielu zakutych w zbroje jeźdźców i początkowo nie wszyscy go rozpoznali. W powstałym zamieszaniu część angielskich rycerzy poszła do ataku z opóź-nieniem i szarża nie miała takiej mocy, jak można się tego było spodziewać. Anglikom nie brakło odwagi i choć ich uderzenie nie miało należytego impetu, natarli śmiało i ener-gicznie na las szkockich włóczni. Pierwsze uderzenie spadło na stojący najbliżej schiltron Edwarda Bruce'a. Pod ciężarem atakującej masy konnicy szkocki ,,jeż" ugiął się niebezpiecznie, lecz nie pękł, osadzając w miejscu szarżujących Anglików. Część koni i jeźdźców padła od razu nadziana na ostrza włóczni. Wielu rycerzy wypadło z siodeł, by znaleźć śmierć pod kopytami rozszalałych wierzchowców albo z ręki Szkotów, niektórym jednak udało się przełamać nieprzyjacielski wał i wedrzeć do środka. Znalazłszy się pośród ciżby szkockich piechurów angielscy rycerze jęli się mieczy i toporów czyniąc

przejściu kilkudziesięciu metrów masa szkockich włóczników przystanęła, prawdopodobnie by ścieśnić i wyrównać szeregi przed walką. Wielu przyklękło pragnąc zmówić ostatnią modlitwę, Edward II, przybrany w lśniącą kolczugę i bogato zdobiony płaszcz, pełen ufności w łatwe zwycięstwo, w oto-czeniu niewielkiego orszaku złożonego z doradców i dostoj-ników królewskich wyjechał ku przedniemu skrajowi swych wojsk, aby przyjrzeć się armii szkockiej. Widząc Szkotów pogrążonych w ostatniej modlitwie odwrócił się do swoich towarzyszy.

— Ha! — wykrzyknął. — Oni klękają, by błagać mnie o łaskę.

wokół siebie spustoszenie, dopóki w ogólnym tłoku nie ściągnięto ich z koni i nie poderżnięto im gardeł. Wkrótce Edwarda Bruce'a wsparli z lewej strony Douglas i Randolph, zmuszając Anglików do odwrotu i przegrupowania sił. Na-stępujące po sobie szarże angielskiej konnicy załamywały się wobec nieugiętej postawy szkockich włóczników. Prawdopo-dobnie w trakcie jednej z tych szarż padł dzielny Gloucester. W końcu zmęczeni walką i poniesionymi stratami Anglicy zostali odparci i Szkoci mogli na chwilę odetchnąć. Wkrótce jednak, nie chcąc biernie oczekiwać na kolejne ataki kawalerii wroga, ruszyli do przodu.

Tymczasem drugi hufiec wojsk Edwarda przeszedł przez krawędź wąwozu i stanął w oczekiwaniu na możliwość wejścia do walki, mając świadomość, że wkrótce za nim nadejdzie także trzecia część armii. Tłok, jaki powstał przy przejściu przez wąwóz, uniemożliwiał idącym za rycerstwem łucznikom skuteczny ostrzał pozycji szkockich. W ogólnym zamęcie ktoś dał rozkaz łucznikom i ci zaczęli posyłać strzały ponad głowami swoich rycerzy. Mając ograniczone pole widzenia częściej razili swoich niż Szkotów, potęgując panujące na polu walki zamieszanie. W tej sytuacji rokazano im wydostać się z masy angielskiej piechoty i przegrupować na prawym skrzydle, aby wy j ść przez Pelstream Burn na lewą flankę Szkotów i po zajęciu dogodnej pozycji ostrzelać ich z boku.

Kolejne fale przechodzących przez wąwóz Anglików zwięk-szały i tak dotkliwy tłok i chaos na wąskim i ograniczonym przedpolu armii szkockiej. Zbliżywszy się do wroga Szkoci zmniejszyli przestrzeń nadającą się do użycia ciężkiej kawa-lerii. Nie mogąc w pełni wykorzystać koni. Anglicy byli zupełnie bezsilni wobec nawałnicy szkockich włóczni. Dopiero teraz rzucono do rozstrzygającej walki łuczników.

Pojawienie się na polu bitwy angielskich łuczników źle wróżyło niczym nie osłoniętym Szkotom, którzy dobrze pamiętali bitwę pod Falkirk sprzed szesnastu lat. Był to krytyczny moment bitwy i gdyby Edward II właściwie użył

łuczników i osłonił ich rycerzami wynik starcia mógłby być zupełnie inny. Na szczęście dla Szkotów Edward zapomniał lekcji, jakiej pod Falkirk udzielił Wallace'owi jego wielki ojciec i skierował łuczników do walki bez żadnej osłony. Ich ruchy nie uszły uwadze Roberta Bruce'a, osobiście dowodzącego szkocki-mi rezerwami. Obserwując uważnie bieg wypadków Robert szybko dostrzegł śmiertelne zagrożenie na lewym skrzydle i rzucił przeciwko nieprzyjacielskim łucznikom stojącą w odwo-dzie jazdę sir Roberta Keitha. Zadanie nie było łatwe, ale wielki marszałek Szkocji i jego jeźdźcy wykonali je tak, jak sobie lego życzył Bruce. Konnica Keitha wyszła z lasu na tyłach wojsk szkockich i objechała szerokim łukiem pole bitwy od zachodu. Zjechawszy na niedostępne dla ciężkiej kawalerii mokradła, Szkoci z bojowym zawołaniem „Na nich! Na nich!" uderzyli z boku na angielskich łuczników, zanim ci zdążyli zmienić front i wystrzelić swe śmiercionośne pociski. Niespodziewany atak 500 szkockich kawalerzystów na małych, lekkich konikach, które doskonale radziły sobie na podmokłym terenie, całkowicie zaskoczył Anglików. Niczym nie osłonięci łucznicy w ciągu kilku minut zostali dosłownie rozjechani przez jazdę Keitha i tracąc wielu zabitych poszli w rozsypkę. Ujrzawszy to szkockie schiltrons kontynuowały natarcie bez obawy o zagrożenie spowodowane flankującym ostrzałem nieprzyjaciela.

Szkoci nigdy nie uchodzili za naród wielkich konnych wojowników, a późniejsze głośne zwycięstwa kawalerii gene-rała Davida Leslie pod Marston Moor (1644) i dragonów z pułku Royal Scots Grey pod Waterloo (1815) należy traktować raczej w kategoriach wyjątków, niż reguły. Szarża konnicy Keitha pod Bannockburn okazała się jednak decydu-jąca dla losów bitwy (a w konsekwencji także i Szkocji) i bez wątpienia uchodzi za najważniejszą akcję kawaleryjską w his-torii Szkocji. Jej wynik pogrzebał nadzieje Edwarda na zwycięstwo i przypieczętował los jego armii.

W wyniku nieudanych szarż konnego rycerstwa i rozprosze-nia łuczników w szeregach angielskich dało się zauważyć

pierwsze objawy rozprężenia. Widząc to Szkoci wzmogli nacisk i zaczęli spychać walczących z trudem Anglików z powrotem w kierunku wąwozu. W tym momencie Robert Bruce rzucił do boju rezerwy, które włączyły się do walki przeciwko pierwszej linii Anglików. Kilka dni przed bitwą Robert oświadczył dowodzącemu wojownikami z wysp An-gusowi Og z klanu MacDonald, żc „jego wiara w nich jest niezłomna" i słowa te MacDonaldowie na zawsze przyjęli jako motto swego klanu. Kierując ich do bitwy Robert krzyknął tylko: „Bądźcie pełni otuchy i walczcie dzielnie!". Niczym psy gończe spuszczone ze smyczy wojownicy z wysp, górale i właśni ludzie Bruce'a z Carrick rzucili się na spotkanie wroga przedzierając się przez zwały zabitych koni i ludzi zalegające pobojowisko. Znużone długim bojem, wyczerpane fizycznie i psychicznie oddziały pierwszej linii angielskiej zaczęły ustępować pod naporem Szkotów i w odwrocie wpadły na drugą linię, która pod naporem uciekających zablokowała przejście przez wąwóz nadchodzącej trzeciej linii wojsk Ed-warda. Cały pomieszany szyk Anglików zaczął się chwiać. Tysiące ludzi, którzy nawet nic wzięli udziału w walce, wpadło w panikę i zaczęło uciekać mieszając szyki nowym oddziałom nadchodzącym im z pomocą.

W tym momencie stało się coś, czego nikt się nie spodzie-wał. Szkockie pospolite ruszenie i ciury obozowe, obserwujące do tej pory bitwę na dalekim zapleczu walczących wojsk, zeszło (prawdopodobnie na rozkaz Roberta Bruce'a) ze stoków Gillies i Coxet Hills. Mężczyźni i kobiety niskiej kondycji: chłopi, woźnice, kucharze, kobiety opiekujące się rannymi i drobni słudzy, zaczęli obrywać gałęzie z drzew, chwytać połamane drzewca włóczni, kije, a nawet dyszle od wozów, i przywiązywać do nich stare szmaty i części odzienia. Przy akompaniamencie dęcia w rogi i głośnych krzyków, machając zaimprowizowanymi flagami, gromada ta, sprawiająca na Anglikach wrażenie silnego oddziału rezerwowego, rzuciła się na prawe skrzydło armii angielskiej. Na ten widok szkockie

schihrons wydały potężny okrzyk i nacisnęły jeszcze mocniej, spychając Anglików do wąwozu, który wkrótce wypełnił się skłębioną masą martwych i umierających ludzi i koni. Spychani do tyłu rycerze i piechurzy angielscy stwierdzili z przerażeniem, że nie mają dokąd uciekać. Przed nimi stali szkoccy włócznicy, za nimi rozciągało się zdradliwe grzęzawisko, a po bokach płynęły zabagnione strumienie Bannockburn i Pelstreum.

Edward i j ego najbliżsi doradcy oglądali przebieg bitwy z gorzkim zdumieniem i niedowierzaniem. Kiedy sytuacja stała się krytyczna i odwrót przerodził się w popłoch i ucieczkę większej części armii, dowódcy angielscy uznali, że bitwa jest przegrana. Zachowując zimną krew earl Pembroke chwycił cugle królewskiego konia i pociągnął go na bok. Edward w otoczeniu 500 rycerzy służących mu w charakterze osobistej eskorty, opuścił pole walki i pognał w stronę zamku Stirling. Po drodze grupa królewska odparła wściekłe natarcie włócz-ni ków szkockiego lewego skrzydła, próbujących zamknąć pierścień okrążenia. Do tej pory Edward II nie wykazywał w bitwie szczególnej odwagi osobistej, jednak w chwili zagrożenia odezwała się w nim krew Plantagenetów. Kiedy w pewnym momencie duża grupa Szkotów próbowała za-grodzić mu drogę ucieczki i ściągnąć go z konia, Edward z maczugą w ręku wraz ze swymi rycerzami przebił się przez ciżbę wrogów i wywalczył sobie bezpieczny odwrót. Kiedy j u ż króla wyprowadzono w bezpieczne miejsce, jadący obok niego sir Giles de Argentine zatrzymał konia.

— Panie, nie zwykłem uciekać i dalej nie pojadę — rzekł, zwracając się do Edwarda — Żegnam cię, adieu.

Chwilę potem dzielny Gaskończyk. nie bez powodu uważa-ny za jednego z najdzielniejszych rycerzy swoich czasów, zawrócił na pole bitwy. Wykrzykując swe bojowe zawołanie: „Argentine! Argentine!", puścił się w wir walki i wkrótce zginął nadziany na szkocką włócznię.

Edward z orszakiem dotarł do Stirling, lecz zastał bramy twierdzy zamknięte. Odmawiając wpuszczenia króla do środka

sir Philip de Mowbray słusznie dowodził, że zgodnie z ukła-dem będzie musiał wydać zamek w ręce Szkotów i król, nie chcąc dostać się do niewoli wraz z j ego załogą, winien ratować się ucieczką. Mając za plecami pogoń Szkotów Edward nie wdawał się w dyskusje z komendantem zamku i pognał na południe. Ze Stirling król i j ego eskorta popędzili najpierw do Winchburga. a potem do Dunbar, uciekając na przestrzeni 60 mil. Pościg prowadzony przez Jakuba Douglasa siedział Anglikom na karku, szarpiąc tyły uciekającej kolum-ny i chwytając maruderów. W Dunbar Edward, pobity i upokorzony, wsiadł na statek i odpłynął do Berwick. Earl Pembroke na czele wiernych rycerzy, którzy eskortowali króla podczas ucieczki, i 2000 uratowanych z bitwy łucz-ników przedarł się przez wrogi kraj, by ostatecznie znaleźć schronienie w Carlisle.

Według średniowiecznego obyczaju zwinięcie chorągwi było sygnałem do odwrotu, więc odjazd Edwarda z pola bitwy i znikający z pola widzenia sztandar królewski całkowicie pozbawił ducha większą część armii angielskiej. Stojąca w tyle piechota pierzchła jako pierwsza rozsypując bezładnie swoje szyki. Wybuchła powszechna panika, szeregi angielskie pękły i rzuciły się do panicznej ucieczki. Wkrótce prawie wszyscy Anglicy, z których większość nawet nie wzięła udziału w bitwie, rozbiegli się na wszystkie strony. Część angielskich rycerzy dotrzymała pola i nie uległa panice, przedkładając honor nad śmierć. Mając znowu więcej prze-strzeni resztki angielskiej kawalerii bez powodzenia próbowały kolejnymi szarżami opóźnić natarcie Szkotów i uporządkować odwrót. Robert Bruce, pewny ostatecznego zwycięstwa, kazał przerwać walkę i nakazał pościg.

Zwycięscy Szkoci ruszyli w pogoń za pierzchającym wrogiem, biorąc jeńców, łupy i wycinając tysiące Anglików usiłujących wydostać się z pułapki, jaką stanowiły bagna i przeszkody wodne. Większość uciekających kierowała się prosto na północ, gdzie natrafili na zabagnione brzegi rzeki

Forih. Wielu z nich w ścisku i tłoku ugrzęzło i utonęło, wielu innych zginęło stratowanych podczas panicznej ucieczki przez własnych towarzyszy. Część znaczniejszych rycerzy wzięto do niewoli, licząc na sowity okup. W przeciwieństwie do nich, zwykli żołnierze nie mogli liczyć na żadną łaskę. Upojeni zwycięstwem i przelaną krwią Szkoci ścigali ich i wyrzynali jak wściekłe psy, mszcząc się w ten sposób za lata krzywd i angielskiej okupacji, „Ciała zabitych leżały tak gęsto, że człowiek mógł przejść przez strumień suchą stopą" — zano-tował jeden z naocznych świadków. Triumfujący Szkoci splądrowali obóz Anglików, w którym Edward porzucił swoją tarczę, pieczęć i wszystkie rzeczy osobiste. Razem z nimi w ręce zwycięzców dostał się Roger Northburgh. strażnik wielkiej pieczęci, wraz ze wszystkimi swoimi urzędnikami i dokumentami kancelarii królewskiej.

„Tak zakończyła się — skomentował angielski historyk — najbardziej pożałowania godna klęska, jaką kiedykolwiek poniosła armia angielska".

Klęska, jaką poniosły pod Bannockburn wojska Edwarda 11. była rzeczywiście druzgocąca. Armia angielska jako zor-ganizowana siła zbrojna przestała istnieć. Znaczna część rycerstwa została wybita lub trafiła do szkockiej niewoli. Wśród zabitych lub wziętych do niewoli panów angielskich znalazło się: dwóch earlów (Gloucester i Hereford), ponad sześćdziesięciu baronów i chorążych (z tego zginęło co najmniej 34) oraz wielu rycerzy. Ze znaczniejszych osobistości, oprócz Gloucestera i Clifforda, zginął jeszcze ochmistrz królewski, sir Edward Mauley, który utonął w Forth. Symbolem zwycięstwa miał być stos z 700 par ostróg rycerskich ułożony po bitwie przez Szkotów. Dokładne straty wśród zwykłych żołnierzy nigdy nie zostały oszacowane. Przebieg bitwy i następujący po niej krwawy pościg wskazuje, że musiały być bardzo duże. W porównaniu z Anglikami straty szkockie były relatywnie małe. Szkoci stracili ponoć tylko dwóch rycerzy i znaczną liczbę włóczników.

Nagrodą za zwycięstwo pod Bannockburn były także olbrzymie łupy, jakie wpadły w ręce Szkotów. Zdobycz była nie tylko obfita, ale i wysokiej jakości. Podawane później, zapewne znacznie przesadzone, szacunki mówią, że ciężar zdobytego wyposażenia wyniósł 200 tys. funtów (ok. 100 ton). Było ich i tak wystarczająco dużo. aby zrekompensować ubogim Szkotom wszystkie straty materialne, jakie ponieśli w ciągu dwudziestu lat wojny. Do tego doszło kilkuset wziętych do niewoli znaczniejszych jeńców, za których Szkoci uzyskali albo wysoki okup, albo uwolnienie więźniów prze-trzymywanych przez Anglików (np. w zamian za earla Hereford zażądano zwolnienia 15 więźniów, w tym żony i córki Roberta Bruce'a. hrabiny Izabeli Buchan oraz biskupa Glasgow). Szkocja zawsze była krajem biednym, a ciągłe spustoszenia, pożogi i wybijanie stad zwierząt doprowadziły j e j ludność niemal do głodu. Bannockburn spłaciło wszystko z nawiązką.

Bezprzykładna klęska armii angielskiej na polach Bannock-burn od początku pobudzała zadziwionych je j rozmiarami kronikarzy do próby wyjaśnienia je j przyczyn. Większość z nich postrzegała przegraną Anglików jako karę boską za popełnione grzechy. Tłumaczono, że wojska Edwarda II w swoim marszu na północ grabiły i pustoszyły mijane tereny, nie szczędząc nawet klasztorów i kościołów. Dowodzono, że Anglicy spędzili noc poprzedzającą bitwę pijąc na umór, podczas gdy w tym czasie Szkoci pościli i odprawiali modły. Jeszcze inni przyczyn klęski Anglików upatrywali w nieobec-ności największych feudałów, zwłaszcza królewskiego kuzyna, księcia Lancaster. Bardziej rozsądni twierdzili, że Anglicy zlekceważyli przeciwnika stając do walki bez odpoczynku i w nader trudnym terenie. Prawda wydaje się leżeć pośrodku. Pomijając czynniki irracjonalne, przyczyn klęski pod Bannock-burn należy szukać zarówno w porywczości i arogancji rycerzy angielskich oraz błędach Edwarda II jako dowódcy (wybór złych pozycji, na których armia nie miała żadnej swobody

manewru, nieumiejętne wykorzystanie wszystkich sił, pozo-stawienie w tyle i niewykorzystanie łuczników, ucieczka z pola bitwy), jak i bitności, właściwego wykorzystania sił oraz sprawnego dowodzenia po stronie szkockiej.

Jak pokazuje historia, zwycięstwo szkockich włóczników nad ciężkozbrojną jazdą rycerską pod Bannockburn nie było wcale przypadkiem jednostkowym. Dwanaście lat wcześniej mieszczańska piechota flamandzka zadała podobną klęskę rycerstwu francuskiemu pod Courtrai (1302), a rok po Ban-nockburn włócznicy i strzelcy ze szwajcarskich kantonów w podobny sposób mieli zdruzgotać feudalną potęgę Habsbur-gów pod Mortgarten (1315). Te trzy wielkie bitwy, w których piechota wykazała swą wyższość nad zachodnioeuropejskim rycerstwem, otworzyły nowy rozdział w historii wojen. Wkrót ce miało się też okazać, że Anglicy potrafili wyciągnąć właściwe wnioski z militarnej porażki Edwarda 11. Na polach bitewnych Francji, podczas wojny stuletniej, jego następcy, umiejętnie wykorzystując łuczników i osłaniając ich spieszo-nymi rycerzami, ostatecznie zamknęli rozdział, w którym to konne rycerstwo decydowało o sposobie walki, rozpowszech-nionym w Europie Zachodniej od Xl wieku.

ODRODZENIE PAŃSTWA SZKOCKIEGO

Wielkie zwycięstwo na polach Bannockburn nie przyniosło od razu pokoju i nie oznaczało jeszcze formalnego uznania niepodległości Szkocji przez Anglię i papieża. Wyparłszy ostatnich Anglików ze swego kraju i odzyskawszy wszystkie zamki, z wy ją tk iem Berwick, Szkoci skłonni byli do negocjacji . Wściekli i upokorzeni Anglicy nie myśleli jednak o pokoju.

Po Bannockburn Edward II znalazł się na łasce baronów, którzy opowiedzieli się po stronie najpotężniejszego pana w królestwie, księcia Lancasteru. Wierząc w jego zdolności wojskowe baronowie powierzyli mu dowództwo nad armią, chociaż przeciągająca się wojna i intrygi Lancastera przeciw-ko królowi wywierały w kraju wpływ jak najgorszy. Chcąc zmusić wroga do ustępstw, Robert Bruce przejął inicjatywę i zaczął zbrojnie najeżdżać północną Anglię. Dla mieszkań-ców przygranicznych hrabstw oznaczało to śmierć i znisz-czenie. W ciągu sześciu tygodni od Bannockburn Edward Bruce i Jakub Douglas przeprowadzili kilka niszczycielskich rajdów, wdzierając się głęboko do Northumberland i Durham. W tym samym czasie wydzielone zagony szkockie prze-kroczyły rzekę Tees i wdarły się do Yorkshire, niosąc wojenną pożogę aż w okolice Richmond. Ataków szkockich

nie powstrzymało nawet nadejście zimy. Przed świętami Bożego Narodzenia Szkoci byli znowu nad Tyne. Przez cały następny rok kontynuowali swoje najazdy, a w 1316 roku wdarli się znowu do serca Yorkshire i złupili Lincolnshire aż po Furness.

Przez cały ten czas Anglicy próbowali wykorzystać papie-ża do podważenia niepodległości królestwa Szkocji. Mediacji podjął się rezydujący wówczas w Awinionie władczy papież Jan XXII (1316-1334). W 1317 roku do Anglii przybyła misja papieska z kardynałami Gaucelinem z Eauzy i Lucą Fieschi na czele. Robert Bruce, którego papież nie uznawał za suwerennego władcę i tytułował wyłącznie „zarządcą królestwa Szkocji ", nie dał się wciągnąć w żadne dyskusje. Odmówił wpuszczenia misji papieskiej, ponieważ nie była ona skierowana do niego jako do króla Szkotów. W od-powiedzi papież ponownie ekskomunikował Bruce'a. Nie przeszkodziło to Szkotom w kwietniu 1318 roku w osiąg-nięciu wielkiego sukcesu, jakim było zdobycie Berwick. Letnia wyprawa angielska pod wodzą księcia Lancasteru. mająca na celu odzyskanie Berwick, zakończyła się niepo-wodzeniem.

Ta kolejna klęska na północy pogłębiła tylko w Anglii ogólne przygnębienie i upadek morale, będące następstwem Bannockburn. Podważyła też autorytet Lancastera, który po 1315 roku objął faktyczną władzę w kraju, lecz okazał się równie nieudolnym zarządcą, co jego królewski kuzyn. W tej sytuacji umiarkowani baronowie z earlem Pembroke na czele przejęli rolę arbitrów między Edwardem 11 a Lancasterem. Do pojednania doszło dopiero w październiku 1318 roku. lecz nie na długo. Frakcja rojalistyczna przypominała, że Szkoci pustosząc północną Anglię oszczędzili posiadłości księcia i że on sam oblężenie Berwick prowadził bardzo nieudolnie. Co śmielsi oskarżali go wprost o zdradę kraju za 40 tys. funtów wziętych rzekomo od Szkotów. Na próżno Lancaster dowodził swej niewinności, a gdy Edward przypomniał mu groźnie

o jego udziale w doprowadzeniu do śmierci Gavestona. książę czym prędzej opuścił dwór.

W tym czasie Edward II miał już dwóch nowych fawo-rytów: earla Winchesteru, Hugona Despensera, i j e g o syna, również Hugona. Ten ostatni przez długi czas znajdował się w opozycji, lecz małżeństwo z najstarszą siostrą poleg-łego pod Bannockburn earla Gloucester skierowało go na drogę rywalizacji z Rogerem d"Amory i Hugonem de Audleyem, dwoma szwagrami, z którymi dzielił olbrzymie dziedzictwo Gloucestera. We współzawodnictwie z nimi młodszy Despenser musiał szukać poparcia króla. W nie-długim czasie udało mu się pozyskać całkowite zaufanie Edwarda i bez względu na interesy innych baronów zaczął powiększać swoje włości. Gdy król poparł terytorialne ambicje młodego Despensera w Walii, baronowie z za-chodu chwycili za broń. Popierający ich Lancaster skazał faworytów na banicję i wyraźnie zaczął przeć do wojny domowej. Edward wystąpił zbrojnie w obronie Despen-serów. a j e g o przeciwnicy poróżnili się, co umożliwiło królowi zwycięs two nad armią buntowników pod dowództ-wem Lancastera w bitwie pod Boroughbridge (Yorkshire) w marcu 1322 roku. Wkrótce został pojmany Lancaster, który zajęty na północy negocjacjami ze Szkotami nie przywiązywał większej wagi do działań sił królewskich. Zadufany w swoją potęgę i więzy krwi Lancaster nie docenił bezwzględności Edwarda. Król. wykorzystując długo oczeki-waną sposobność do zemsty, skazał go na karę śmierci. Buntowniczy magnat został ścięty na swoim własnym za-mku w Pontefract. Jego śmierć i liczne egzekucje w całym kraju uśmierzyły rebelię. Uwolniony spod nadzoru baronów Edward odrzucił artykuły Prote stacji, doprowadzając do niesławnego końca Lordów Zarządzających.

Niepowodzenia Anglii w wojnie ze Szkocją i j e j kłopoty wewnętrzne wykorzystał Robert Bruce przenosząc konflikt także na teren Irlandii.

Chociaż Edward I nigdy nie postawił stopy na ziemi irlandzkiej, kolonizowanej przez Anglików od czasów Henryka II, panowanie angielskie na wyspie wydawało się niezagrożone l. Najeźdźcy anglo-normandzcy wprowadzili w Irlandii scentralizowaną administrację i ustanowili stolicę w Dublinie, gdzie w 1215 roku ukończono budowę zamku, który od tej pory był siedzibą najwyższych władz administracyjnych i symbolem angiels-kiego panowania. Za Edwarda I władza królewska obejmowała trzy czwarte terytorium „zielonej wyspy", na której w miejsce kilku dawnych królestw celtyckich (najważniejsze z nich to Ulster, Connaught, Leinster, Munster i Meath) zorganizowano hrabstwa na wzór angielski. Na obszarach kontrolowanych przez Anglików znajdowały się najżyźniejszc ziemie w Irlandii. W północno-zachodniej części kraju (zwłaszcza w hrabstwie Connaught) nigdy nie osiedliło się tylu kolonizatorów, aby sfeudalizować te tereny, tak jak to się stało np. w Leinster i Meath. Ponadto baronowie anglo-normandzcy we włościach oddalonych od centrum władzy królewskiej w Dublinie zaczęli wchodzić w układy z rdzennymi mieszkańcami wyspy, stając się faktycznie niezależnymi władcami stworzonych przez siebie państewek. Jednocześnie miejscowi naczelnicy stop-niowo odzyskiwali utracone tereny, tocząc zażarte walki z kolonizatorami albo zajmując ziemie pod nieobecność nowych posiadaczy. Ulster i Leinster zostały ponownie opa-nowane przez rody 0 'Nei l lów i McMurroughów. Na należą-cych do nich terytoriach wodzowie irlandzcy rządzili, nie licząc się specjalnie z administracją angielską i przestrzegając dawnych, ustalonych tradycją praw.

1 Pierwsi rycerze aglo-normandzcy przyby l i do Irlandii w 1169 r, na prośbę odsun iętego od władzy króla l.einsteru Diamia ida McMurrougha. W ten s p o s ó b zapoczątkowany został okres zaangażowania Ang l i i w sprawy irlandzkie, który miał trwać o s i e m stuleci. Od 1171 r. rozpoczął sie p o d b ó j w y s p y pod osob i s tym patronatem króla A n g l i i , u s a n k c j o n o w a n y w 1175 r. traktatem w Windsorze, na m o c y którego Henryk 11 stał się panem Irlandii, a formalny zwierzchnik królów ir landzkich Roderick O ' C o n n o r (1156-1 l l )8) j e g o wasa lem.

W imieniu króla Anglii administracją na wyspie kierował justycariusz, będący regentem państwa i reprezentantem pana Irlandii. Za panowania Edwarda I funkcję tę sprawował oddany mu sir John Wogan. który w chwili śmierci Edwarda zarządzał Irlandią od dwunastu lat. Pomijając krótki okres sprawowania rządów w Irlandii przez Gavestona, Wogan pozostał na swym stanowisku do 1312 roku. Jego głównym zadaniem była rekrutacja irlandzkich najemników na wojnę ze Szkocją. Dowództwo nad nimi objął Ryszard de Burgh, energiczny i zdolny earl Ulsteru i Connaught. Klęska Edwar-da II pod Bannockburn nadwyrężyła trwałość angielskiego panowania w irlandzkiej kolonii i pogłębiła podziały ist-niejące pomiędzy rodowitymi Irlandczykami i anglo-norman-dzkimi panami (Irlandia była w tym czasie widownią bez-względnej walki lordów angielskich zajmujących skolonizo-waną południowo-wschodnią część wyspy z wolną częścią Irlandii). Wzajemną wrogość i podziały pogłębił cykl wojen sukcesyjnych w dawnym królestwie Connaught i konfliktów zbrojnych w prowincjach Meath i Louth. Po zwycięstwie Szkotów pod Bannockburn Domnall 0 'Neil l . który uważał się za dziedzica królów całej Irlandii, przekazał swoje prawa do tronu Robertowi Bruce'owi i wezwał go do oswobodze-nia Irlandii. Bruce, traktując sprawę Irlandii jako dobrą okazję do odciągnięcia uwagi Anglików i związania ich sił, oddał koronę irlandzką swemu bratu Edwardowi. W 1315 roku Edward Bruce przybył na wyspę, gdzie uroczyście powitali go wszyscy naczelnicy klanów irlandzkich. Po odniesieniu kilku zwycięstw nad Anglikami Edward opano-wał Ulster i w maju 1316 roku koronował się na króla całej Irlandii. Wkrótce jednak jego wojska zaczęły ponosić pora-żki. Po serii krwawych walk z siłami angielskimi dowodzo-nymi przez earla Ulsteru i komendanta Dublina sir Rogera de Mortimera (Dublin i otaczające go ziemie stanowiły specjalną domenę królewską od czasów Henryka II), w trak-cie których brat króla Szkotów dopuszczał się okrucieństw

nic ustępujących bestialstwu Anglików, Edward został poko-nany w bitwach pod Dublinem i Athenry. Chociaż młodszy Bruce utrzymał się w Ulsterze przez kolejne dwa lata, nadzieje Irlandczyków na wyzwolenie pogrzebało rozgromie-nie armii szkocko-irlandzkiej przez Anglików i śmierć Edwarda 14 października 1318 roku w bitwie na wzgórzu Foughart koło Dundalk. Śmierć młodszego Bruce'a przy-wróciła angielskie panowanie na wyspie, osłabione jednak w latach następnych przez rosnących w siłę naczelników irlandzkich klanów.

Nagły zgon Edwarda Bruce'a znowu postawił na porządku dziennym problem następstwa szkockiego tronu. Trzy lata wcześniej Robert, nie posiadający męskiego potomka, wydał bowiem akt o sukcesji (1315), w którym mianował brata swoim następcą. W grudniu 1318 roku zgromadzenie biskupów i panów świeckich zaaprobowało postanowienie, że w razie bezdzietnej śmierci króla, prawo do tronu powinno przejść na jego wnuka Roberta, syna Marjorie, córki Bruce'a i jego pierwszej żony Izabeli Mar 2 . Ustalenia te przestały być wiążące, kiedy 5 marca 1324 roku w Dunfermline przyszedł na świat długo oczekiwany syn i następca króla, Dawid. Parlament szkocki zebrany w 1326 roku w Cambuskenneth uznał Dawida za prawowitego dziedzica korony i przysiągł mu posłuszeństwo. Tym samym Robert Steward został prze-sunięty w kolejce do tronu na dalsze miejsce.

Sprawa niepodległości wciąż była formalnie nieuregulowana. W roku 1319 Edward II podjął kolejną, nieudaną próbę odbicia Berwick. W odpowiedzi Szkoci pod Jakubem Dougla-sem zapuścili się daleko w głąb Anglii, gdzie stoczyli zwycięską bitwę pod Myton. W tym samym roku stanął dwuletni rozejm wynegocjowany przez Bruce'a i Lancastera.

Zabiegi króla Szkocji o pokój z Anglią stały się bardziej widoczne, gdy nasiliły się objawy trądu, którym Robert zaraził

2W 1315 r. Marjorie Bruce wyszła za m a ż za Waltera Stewarda. Rok p ó ź n i e j (131ó) zmarła przy narodzinach syna Roberta,

się w czasie swoich licznych wędrówek 3. W owym czasie trąd (the miekle ail, jak go nazywano) był w Szkocji chorobą dość powszechnie występującą 4 . Dobrze zdawano sobie sprawę z je j skutków, dlatego też każde miasto na prawie królewskim (na przełomie XIII i XIV wieku było ich 33) miało obowiązek utrzymywania szpitala (tzw. leprozorium), w którym izolowano trędowatych. Szpitale te posiadały pełne zaplecze obejmujące m.in. własny dziedziniec i kaplicę, nawet jeśli sam budynek był nie więcej niż tylko mamą ruderą położoną na skraju targanego wiatrem wrzosowiska.

W pełni świadomy tego, że jego dni są policzone. Robert zaapelował do papieża o pomoc w zawarciu pokoju z Anglią. Razem z panami i duchowieństwem szkockim przygotował do papieża list, w którym Szkoci przedstawili swoją wersję wojny z Anglią, podając je j przyczyny, przebieg i rejestr krzywd wyrządzonych im przez Anglików. List napisany po łacinie, wysłany został 6 kwietnia 1320 roku z opactwa w Abroath, stąd jest powszechnie znany jako „Deklaracja z Abroath" (Declaration of Abroath). Główną rolę w jego przygotowaniu odegrał opat z Abroath a zarazem kanclerz Roberta l. Bernard de Linton. Podpisany „w imieniu społecz-ności królestwa szkockiego" przez ośmiu earlów i czterdziestu pięciu baronów dokument znany jest także jako „Deklaracja Niepodległości". Zaczyna się od opisu pochodzenia Szkotów i dziejów narodu szkockiego, „przez nikogo dotychczas nie ujarzmionego" i wylicza krzywdy wyrządzone mu przez Anglików: „Przypominamy i gorąco prosimy króla Anglii, któremu powinno wystarczyć to, co posiada, jako że w dawnej Anglii było dość miejsca dla siedmiu albo i więcej królów, aby pozostawił w spokoju nas, Szkotów, w naszej małej Szkocji, poza którą nie ma dla nas miejsca do życia, nie pragnących niczego poza tym, co do nas należy". Autorzy

3 T w ó r c y f i l m u Brawheart — Waleczne Serce sugeru ją, że trądem zarażony

był j u ż o j c i e c Roberta Bruce 'a . c h o ć nie ma na to j e d n o z n a c z n y c h d o w o d ó w . 4 W Europie Z a c h o d n i e j nas i l en ie trądu ( lepry) p r z y p a d a na XI—XIII w.

listu deklarują wierność Robertowi I, który „przyniósł zbawie-nie swojemu ludowi poprzez zapewnienie mu jego wolności". Przestrzegają jednak, że: „Gdyby nawet ten sam Robert odwrócił się od swego zadania i poddał Szkocje lab nas królowi Anglii albo jego ludziom, powinniśmy uznać go za wroga nas wszystkich i wybrać innego króla, by bronił naszej wolności ". Deklaracja zawiera także słynną frazę akcentującą umiłowanie wolności: „Więc dopóki bodaj stu z nas pozostanie przy życiu, nie poddamy się żadną miarą angielskiej dominacji. Nie o chwałę, bogactwo czy honory walczymy, jeno tylko o wolność samą, z której żaden prawy człowiek nie zrezygnuje, nawet za cenę życia".

Na nieszczęście dla Szkotów pontyfikat Jana XXII nie służył sprawie ich niepodległości i „Deklaracja z Abroath" nie odniosła zamierzonego skutku. W 1322 roku upłynął trzyletni rozejm z Anglią. W tym samym roku Edward II podjął kolejną próbę inwazji na Szkocję. Robert unikał jednak walnej rozprawy i w rewanżu najechał północną Anglię. W bitwie pod Old Byland w Yorkshire niespodziewanym atakiem o świcie rozbił armię Edwarda i zmusił go do ucieczki. Wierny do tej pory Edwardowi earl Carlisle, łlarclay, podjął na własną rękę negocjacje pokojowe z Robertem, za co w 1323 roku został obwołany zdrajcą i dał głowę. Wkrótce jednak Edward, za radą Despenserów, rozpoczął oficjalne rokowania z Bruce em zakończone trzynastoletnim rozejmem ze Szkocją (1323).

Niepomyślny przebieg wojny Anglii ze Szkocją starali się wykorzystać królowie Francji. Ich zamiarom sprzyjały także nieustanne tarcia wewnętrzne za Edwarda II. które pogłębiła nienawiść między królem a jego żoną Izabellą, córką Filipa Pięknego, zazdrosną o wpływy Despenserów. W 1324 roku brat królowej. Karol IV, któremu Edward jako książę Akwitanii winien był hołd wasalny wraz z przysięgą wierności, ogłosił konfiskatę Gaskonii i hrabstwa Ponthieu. W Anglii podjęto chaotyczne przygotowania do wojny i do wyprawy na Ak-

witanię. W takich okolicznościach królowi podsunięto pomysł wysłania do Francji Izabelli z misją mediacyjną i w marcu 1325 roku królowa znalazła się w Paryżu. Decyzja wysłania do Francji upokorzonej i nienawidzącej męża królowej okazała się dla Edwarda 11 fatalna w skutkach. W Paryżu Izabella związała się z przebywającym na wygnaniu Rogerem de Mortimerem. earłem March, jednym z przywódców opozycji antykrólewskiej (swego czasu komendantem Dublina, który walczył z Edwardem Bruce^m w Irlandii). Na prośbę siostry Karol IV nadał angielskie lenna we Francji jedenastoletniemu synowi Izabelli, księciu Edwardowi (późniejszemu Edwardo-wi III). We wrześniu książę Edward znalazł się we Francji w rękach matki i j e j kochanka Mortimera. Spiskowcy zagrozili, że następca tronu wróci do kraju pod warunkiem usunięcia Despenserów i położenia kresu ich nieformalnym rządom.

Wszystkie te wydarzenia wywierały w Anglii niekorzystny wpływ. Mnożyły się spiski wśród możnowładców i bunty w armii i flocie. Autorytet Edwarda II i Despenserów upadł bardzo nisko. Umocniwszy się we Francji Izabella wraz z Mortimerem wróciła do Anglii we wrześniu 1326 roku i wznieciła bunt przeciwko Edwardowi. Zbuntowani miesz-kańcy Londynu wygnali króla z Londynu, a jego wrogowie ścigali go zawzięcie po drogach zachodniej Anglii. 26 paź-dziernika Izabella i Mortimer proklamowali księcia Edwarda zarządcą królestwa. W listopadzie Edward II, szukający schronienia w Walii, został wydany przez zdrajców walijskich w ręce buntowników. Despenserowie zostali zgładzeni, zaś Edwarda uwięziono w zamku w Kenilworth. 28 stycznia 1327 roku Edward II, w zamian za obietnicę honorowego trak-towania w przyszłości, zrzekł się tronu. Następnego dnia parlament wypowiedział mu wierność i posłuszeństwo. Nowym królem obrano jego czternastoletniego syna Edwarda III.

Po abdykacji Edwarda II przewożono z zamku do zamku, bez żadnych wygód, w nadziei, że nabawi się choroby i umrze śmiercią naturalną. Kiedy nadzieje jego wrogów zawiodły,

zniecierpliwiony Mortimer kazał go zgładzić. W nocy 21 września 1327 roku oprawcy wtargnęli do celi byłego monar-chy na zamku w Berkeley (Gloucestershire) i pozbawili go życia wkładając mu rozpalony pręt do odbytnicy. Następnego ranka ciało bestialsko zamordowanego Edwarda wystawiono na widok publiczny bez żadnych śladów gwałtu, na dowód, że zmarł w sposób naturalny.

W pierwszych latach panowania Edwarda III rządy za niego sprawowała rada regencyjna. Przewodziła je j królowa matka Izabella, przede wszystkim jednak j e j kochanek, wszechwładny Mortimer (dopiero w końcu 1330 roku roz-począł osiemnastoletni Edward samodzielne rządy, odsuwając od polityki swoją matkę i posyłając na szafot zniena-widzonego Mortimera). Edward III uchodzi za jednego z najwybitniejszych królów-żołnierzy w historii Anglii. Silny, zdrowy, biegły w rycerskim rzemiośle, a przy tym dość ograniczony intelektualnie, był predestynowany do tej roli jak mało który ze współczesnych mu monarchów europejskich. Jego długie panowanie (1327-1377) składa się głównie z wojen ze Szkocją i Francją. Jeszcze przed swoimi piętnastymi urodzinami Edward III zerwał rozejm ze Szkocją i wziął udział w wyprawie na północ, podczas której doznał klęski z rąk Douglasa i Randolpha w bitwie pod Stanhope Park w Durham. Jedynym skutkiem nieudanej inwazji był odwetowy najazd Szkotów na Northumberland.

W 1328 roku papież Jan XXII zdjął wreszcie ekskomunikę nałożoną na Roberta Bruce'a. W tym samym roku sprawujący władzę regencyjną w imieniu małoletniego Edwarda III królowa Izabella i Mortimer uznali roszczenia Szkotów. W marcu 1328 roku podpisano w Edynburgu „ostateczny i wieczny pokój" pomiędzy królami Anglii i Szkocji. Na jego mocy Edward III musiał zrzec się wszelkich praw do korony szkockiej, w zamian za 20 tys. funtów szterlingów. Potwier-dzeniem zgody miało być małżeństwo siedmioletniej siostry Edwarda III Joanny z czteroletnim wówczas synem Roberta

Bruce'a Dawidem, zawarte ostatecznie 17 lipca 1328 roku. Traktat edynburski monarcha angielski ratyfikował w Nort-hampton 4 maja 1329 roku.

Niewiele ponad miesiąc po ratyfikacji traktatu pokojowego, 7 czerwca 1329 roku, zmarł na trąd w Cardross (Dum-bartonshire), na zachodnim brzegu rzeki Leven, król Robert Bruce. W chwili śmierci miał pięćdziesiąt cztery lata. Już za życia Szkoci widzieli w nim bohatera narodowego, potomni zaś uznali go za największego władcę w dziejach Szkocji. Ledwie kilka dni po śmierci Roberta papież wydał bullę, w której uznał wreszcie jego i j ego następców za prawowitych władców Szkocji. Pochowano go, podobnie jak św. Małgorzatę, w katedrze w Dunfermline. Zgodnie z życzeniem zmarłego jego zabalsamowane serce zabrał ze sobą na wyprawę krzyżową sir Jakub Douglas. Był to prawdopodobnie ostatni akt przebłagania Boga za grzechy popełnione przez Roberta w okresie jego bujnego życia. Czarny Douglas, wierny druh i przyjaciel króla, nigdy nie dotarł do Ziemi Świętej. W 1330 roku poległ w bitwie z Maurami w Hiszpanii. Zgodnie z tradycją srebrną szkatułkę z sercem Roberta Bruce'a przewieziono do Szkocji i po-chowano w opactwie w Melrose. Nikt nie wie, w którym miejscu.

ZAKOŃCZENIE

Umierając Robert Bruce pozostawił królestwo Szkocji swemu pięcioletniemu synowi Dawidowi. Uroczysta koronacja królew-skiej pary odbyła się w Scone. Po raz pierwszy w dziejach Szkocji przeprowadzono ją z pełnym średniowiecznym cere-moniałem, obejmującym także namaszczenie i papieskie błogosławieństwo.

Za panowania Dawida II (1329-1371) Szkocja utraciła prawie wszystko, co wywalczyła sobie pod rządami Roberta I. Rok po koronacji Dawida II zmarł Tomasz Randolph, mia-nowany Strażnikiem Szkocji i opiekunem młodego króla. Okazję tę wykorzystał znajdujący się na wygnaniu Edward Balliol (zm. 1364), syn Jana I. Od 1296 roku Edward Balliol był przetrzymywany w Anglii w charakterze więźnia. Zwol-niony po śmierci swego ojca w 1315 roku wyjechał do Francji. Zgłosiwszy pretensje do tronu Szkocji stanął na czele silnej partii banitów szkockich i angielskiej szlachty (tzw. Wydziedziczonych — Disinherited), którzy za Roberta Bruce'a stracili swoje dobra i urzędy w Szkocji. W 1332 roku pretendent, w cichym porozumieniu z królem Anglii, mimo obowiązującego rozejmu, wyprawił się do Szkocji. W wy-prawie tej udział wzięło około 1000 rycerzy i giermków oraz 1500 łuczników. Na wiosnę dowodzona przez Balliola armia

banitów i awanturników zaokrętowała się na 88 statków u ujścia rzeki Humber i wylądowała na północnym wybrzeżu zatoki Forth. Na je j spotkanie Szkoci wystawili około 2000 jazdy i 20 000 piechoty pod Donaldem, earlem Mar, nowym Strażnikiem Królestwa. Do decydującego starcia doszło 12 sierpnia pod Dupplin Moor, niedaleko Perth. Wobec przy-gniatającej przewagi liczebnej Szkotów najeźdźcy podjęli odważną decyzję nocnego natarcia przez rzekę Fam. Za-skoczeni Szkoci rozpoczęli odwrót, wkrótce jednak prze-grupowali się i przeszli do kontrnatarcia. Wówczas Balliol spieszył swoją jazdę i na pobliskim wzgórzu uformował z niej niewielką, zwartą falangę. Oba je j skrzydła osłaniała wysunięta, nieregularna linia łuczników, którzy powstrzymali szkockie natarcie. Oskrzydleni z obydwu stron i zasypani gradem strzał Szkoci załamali się i rzucili do ucieczki. Earl Mar poległ. Długi łuk walijski w połączeniu z ciężką jazdą jeszcze raz dowiódł swej wyższości nad szkocką włócznią i jazdą działa-jącą samodzielnie. Bitwa pod Dupplin Moor posłużyła później Edwardowi III jako wzór rozwiązań taktycznych, stosowanych z powodzeniem w późniejszych kampaniach wojennych.

Odniósłszy zwycięstwo pod Dupplin Moor Edward Balliol pomaszerował do Scone, gdzie 24 września doprowadził do swej koronacji. 23 listopada uznał w Roxburghu zwierzchnic-two Edwarda 111 nad Szkocją i przyrzekł mu hołd wasalny. Szkocka koalicja pod wodzą nowego regenta, sir Archibalda Douglasa, pokonała jednak Balliola 16 grudnia pod Annan w Dumfries i wygnała go z kraju. Wiosną następnego roku Edward Balliol powrócił na czele posiłków angielskich i obiegł Berwick. W maju dołączył do niego Edward III, który po usunięciu przy pomocy baronów matki i Mortimera (1330) przejął całą władzę w swoje ręce i szukał okazji do wywołania wojny ze Szkocją. Poparłszy pretensje Balliola do tronu. Edward 111 odrzucił pokój edynburski Mortimera i skwapliwie wyprawił się na północ gotów powetować sobie dotychczasowe niepowodzenia. W lipcu wierni Dawidowi II Szkoci pod

wodzą Archibalda Douglasa ruszyli na pomoc oblężonemu Berwick, doprowadzając do bitwy pod Halidon Hill.

Stoczona 19 lipca 1333 roku bitwa pod Halidon Hill była niemal dokładną kopią bitwy pod Dupplin Moor. Na wieść o odsieczy szkockiej wojska Edwarda III zajęły pozycję obronną uszykowane w trzy rzuty na wzgórzu dominującym nad wszystkimi podejściami do Berwick. Król angielski spieszył konnych rycerzy, osłaniając Hanki każdego z ich rzutów oddziałami łuczników. Natarcie szkockie, prowadzone przez podmokłe wrzosowiska u podnóża pozycji Anglików, rozbiło się o czoło sił Edwarda i poniosło ciężkie straty od flankowego ostrzału łuczników. Zmieszawszy wroga Anglicy przeszli do kontruderzenia i całkowicie znieśli armię szkocką. Na polu walki Szkoci zostawili poległego Douglasa, sześciu earlów, siedemdziesięciu baronów, pięciuset rycerzy i gierm-ków oraz nieznaną liczbę prostych włóczników. Straty Ang-lików wyniosły ponoć zaledwie czternastu zabitych, co wydaje się liczbą nieprawdopodobnie niską. Pozbawione pomocy Berwick wpadło w ręce najeźdźców. Bitwa pod Ilalidon Hill stanowi wzorzec taktyki walki pieszej Edwarda 111, która w kilka lat później uczynić miała armię angielską niezwycię-żoną w polu.

W 1334 roku młodą parę królewską wysłano dla bez-pieczeństwa do Francji, gdzie przebywała przez siedem lat, podejmowana przez króla Filipa VI z dynastii Walezjuszy (następcę Karola IV od 1328 roku). Edward Balliol, manipu-lowany przez Edwarda III, zasiadł na tronie, lecz drogo zapłacił za pomoc angielską. W 1334 roku złożył hołd wasalny królowi Anglii i oddał mu we władanie niziny Szkocji z Edynburgiem, Selkirk i Dumfries. Podział kraju spotkał się od razu z oporem większości Szkotów, którzy uznali Balliola za marionetkę w rękach Anglików. Edward III. zaangażowany od 1337 roku w wojnę stuletnią z Francją (1337-1453). zaczął dostrzegać w Balliolu uciążliwego sprzy-mierzeńca, którego stale trzeba było wspierać w walkach

z jego rodakami. Wykorzystując opór Szkotów i osłabienie pomocy angielskiej dla Balliola, Dawid II (w 1339 i 1340 r. walczył bez powodzenia w kampaniach Filipa VI przeciwko Edwardowi III) zdołał wrócić do kraju z wygnania we Francji i odzyskał koronę. W tym samym roku odebrano z rąk Anglików zamek edynburski i zmuszono Balliola doszukania schronienia w Anglii.

Dawid II nie miał jednak szczęścia. Po powrocie z Francji udało mu się zorganizować kilka nieskutecznych wypadów w głąb Anglii. W 1346 roku podczas oblężenia przez Anglików Calais, dwudziestodwuletni wówczas król, wierząc we własne umiejętności militarne i sojusz z Francją, próbował podjąć działania dywersyjne wspierając Filipa VI i najechał zbrojnie północną Anglię. Został jednak odpaity i 17 października poniósł klęskę w bitwie przy brodzie Neville's Cross niedaleko Durham. Chociaż sam walczył dzielnie i odniósł dwie rany, wpadł w ręce Anglików. Przez następne jedenaście lat Dawid II pozostawał więźniem króla Anglii. Formalne rządy w kraju objął ponownie Edward Balliol. mający przeciwko sobie koalicję zwolenników Dawida 11, na czele której stanął mianowany regentem Robert Steward. Angielska okupacja na południu kraju została przywrócona, a w kraju toczyły się sporadyczne działania zbrojne (z dużą dozą słuszności można je potraktować jako walki na drugorzędnym froncie wojny stuletniej). Próba pomocy francuskiej w 1355 roku doprowa-dziła do niszczycielskiego najazdu Edwarda III. Król Anglii w pościgu za Szkotami, stale unikającymi bitwy, spustoszył kraj pomiędzy Tweed a Edynburgiem i złupił go dokumentnie, nie szczędząc nawet klasztorów. Żałosne skutki tej operacji nie przyniosły Edwardowi nic poza nienawiścią Szkotów. Były też prawdopodobnie przyczyną uwolnienia Dawida II. 21 stycznia 1356 roku Edward Balliol zrzekł się korony i wszystkich ziem na rzecz Edwarda III (osiem lat później Balliol zmarł bezpotomnie na dworze króla Anglii). 3 paź-dziernika 1357 roku zawarto w Berwick traktat pokojowy, na

mocy którego Dawid II został uwolniony (zwolniono go ostatecznie po zwycięstwie Anglików nad Francuzami w bitwie pod Poitiers we wrześniu 1356 roku), w zamian za obietnicę gigantycznego okupu, który — jak się okazało — był ponad możliwości szkockiego skarbu (Szkocja miała zapłacić ogrom-na sumę 100 tys. marek) 1 .Rozłożono go na dziesięć rat, ale jako gwarancję spłaty Szkoci musieli wydać dwudziestu trzech zakładników, synów największych szkockich rodów.

Pod koniec panowania Dawida II pojawił się znowu problem sukcesji. Dwa jego małżeństwa były bezdzietne. Mający prawo do sukcesji Robert Steward nie cieszył się zaufaniem Dawida od czasu bitwy pod Neville's Cross, podczas której nie przyszedł mu z pomocą w chwili największego niebez-pieczeństwa. W 1363 roku Dawid, pozostający wówczas w dobrych stosunkach z Edwardem III, zaproponował nawet, aby tron szkocki objął po nim król Anglii lub któryś z jego synów, w zamian za zrzeczenie się przez Anglików okupu. Układ ten wzbudził gniew prawowitego następcy Roberta Stewarda i popierających go wielmożów, a następnie został odrzucony przez szkocki parlament.

Kiedy 22 lutego 1371 roku Dawid II umarł na zamku edynburskim, korona szkocka zgodnie z ustaleniami dokona-nymi jeszcze za życia Roberta Bruce'a, przeszła na jego wnuka (po kądzieli) Roberta Stewarda. Jako Robert II (1371-1390) stał się on w ten sposób założycielem dynastii Stewartów (później Stuartów). Dzieje tej dynastii obejmują ponad trzysta lal i są pełne wielkich, często tragicznych wydarzeń. Za panowania pierwszych Stuartów stosunki z połu-dniowym sąsiadem pozostawały na ogół wrogie. Wojna na granicy z Anglią toczyła się niemal bez przerwy, z mniejszym jednak niż dawniej natężeniem. Wojna Dwóch Róż

1 D a w i d II spłacał o k u p p r z e z całe ż y c i e , ale i tak udało mu się spłacić

t y l k o 3/4 całej s u m y . P i e n i ą d z e na o k u p p o c h o d z i ł y g ł ó w n i e z podatków

n a ł o ż o n y c h na m i e s z c z a ń s t w o , co p r z y c z y n i ł o się do r o z w o j u tej k lasy

społeczne j .

(1455-1485) dała Szkotom okazję do wypadów na południe i odzyskania wszystkich ziem opanowanych przez Anglików. Mimo rozlicznych walk, ostatecznej utraty Berwick nad Tweed (1482) i wielu klęsk w polu (Flodden 1513, Solway Moss 1542, Pinkie 1547) Szkoci nie musieli już toczyć lak rozpacz-liwych wojen w obronie swej niepodległości. Niepowodzeniem zakończyła się też próba podporządkowania sobie Szkocji przez angielskich władców z dynastii T udo rów, Henryka VIII i j ego córkę Elżbietę 1 (słynny konflikt pomiędzy Elżbietą a Marią Stuart).

Niespełna 300 lat po Bannockburn, po bezpotomnej śmierci królowej Elżbiety I w 1603 roku, przedstawiciel dynastii szkockiej w osobie syna Marii Stuart Jakuba VI (w Anglii panował jako Jakub I), zasiadł na wspólnym tronie Anglii i Szkocji, dając początek unii personalnej między obydwoma krajami. Złośliwi Szkoci byli ciekawi, ile razy Edward I, „Młot Szkotów", przewrócił się tego dnia w grobie.

BIBLIOGRAFIA

Alias dawnych cywilizacji. Oficyna Wydawnicza MAK, Wrocław 2001. B a r r o w G. W. S., Kingship and Unit: Scotland 1000-1306,

University of Stirling 1981. B r o w n Allen R.. Historia Normanów, Wydawnictwo Marabut,

Gdańsk 1996. C o s t a i n Thomas, The Three Edwards, Doubkecłay and Co. Inc.,

Garden City, New York 1958. D u p u y Ernest R.. D u p u y N. Trevor, Historia wojskowości

Starożytność-Średniowiecze, Dom Wydawniczy Bellona i Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1999.

D u p u y Ernest R.. D u p u y N. Trevor, The Encyclopedia of Military History, Macdonald, London 1970.

E g g e n b e r g c r David, .4 Dictionary of Battles, George Allen and Unwin Ltd., London 1968.

F e a t h e r s t o n e Donald. Warriors and Warfare in Ancient and Medieval Times, Constable and Co. Ltd, London 1997.

F i s h e r Andrew, William Wallace. John Donald, Edinburgh 1988. F u l l e r John. The Decisive Battles of the Western World, vol. 1,

Eyre and Spottiswoode, London 1954. G ą s s o w s k i Jerzy, Mitologia Celtów, Wydawnictwo Artystyczne

i Fi lmowe, Warszawa 1987. G r a n t A., Independence and Nationalhood. Scotland 1306-1469,

University of Stirling 1984. G r e e n Howard, Great Mulitary Battles, Leo Cooper Ltd, London

1971.

G u n n M. Robert. Scottish Origin...up to William Wallace, Scottish History from ScotwebJhtmł.

K ę d z i e r s k i Jerzy. Dzieje Anglii do 1485 r.. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.

K w a ś n i e w i c z Włodzimierz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym. W y d a w n i c t w o MON. Warszawa 1981.

L a f f i n John. Scotland the Brave. London 1974. M a c k i e R. t A Short History of Scotland, 1962. M c K i s a c k May. The Fourteen Century 1307-1399, Oxford at the

Clarendon Press. Oxford. P o w i e k e Maurice, The Thirteen Century 1216-1307. Oxford at

the Clarendon Press, Oxford. R e g a n Geoffrey, Błędy militarne, Vasco International. Warszawa

1992. T e l f e r Glen, William Wallace: /\ Scots Life. Argyll Publishing,

Glendaurel 1995-Z a b i e g a I i k Stefan, Historia Szkocji, Wydawnictwo DJ, Gdańsk

2000." Z i ns Henryk, Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 1979.

WYKAZ ILUSTRACJI

Celtycki wo jownik z Brytanii Żołnierze rzymscy w Brytanii Zachowane fragmenty Wału Hadriana Wojownik piktyjski Makbet Bitwa pod Hastings Bitwa średniowieczna Łucznicy angielscy

Edward I Dawid I i Malcolm IV Dawid II ściska rękę Edwardowi III Koronacja Aleksandra III Jan Balliol składa hołd Edwardowi I Edward I podczas oblężenia Berwick William Wallace w drodze na egzekucję Pomnik Wallace'a pod Stirling Robert Bruce Roben I Bruce z żona Izabela Mar Bitwa pod Bannockburn Edward III Pomnik Wallace'a w Aberdeen Pomnik Roberta Bruce

Celtycki wojownik z Brytanii

Żołnierze rzymscy w Brytanii

Zachowane fragmenty Wału Hadriana

Wojownik piktyjski Makbet

Bitwa pod Hastings

Łucznicy angielscy

Bitwa średniowieczna

Edward I

Dawid I i Malcolm IV

Dawid II ściska rękę Edwardowi III Koronacja Aleksandra III

Jan Balliol składa hołd Edwardowi I

Edward I podczas oblężenia Berwick

William Wallace w drodze na egzekucję

Pomnik Wallace a pod Stirling

Bitwa pod Bannockburn

Robert I Bruce z żoną Izabelą Mar

Robert Bruce

Edward III

Pomnik Wallace'a w Aberdeen

Pomnik Roberta Bruce

SPIS TREŚCI

Wstęp 3 Walka o koronę Szkocji 6 Zarys dz ie jów Szkocji do drugiej połowy XIII wieku 17 Pierwsza wojna o niepodległość Szkocji 67 Powstanie Will iama Wallace'a 83

William Wal lace 83 Slirling Bridge 90 Falkirk 102 Dalsze losy i śmierć Wallace'a 112

Robert Bruce 116 Droga do Bannockburn 134

Anglia pod rządami Edwarda II 134 Armie przeciwników 141

Bannockburn — dzień pierwszy — 23 czerwca 1314 roku 153 Bannockburn — dzień drugi — 24 czerwca 1314 roku 165 Odrodzenie państwa szkockiego 179 Zakończenie 190 Bibliografia 196 Wykaz ilustracji 198

(historyczne bitwy 106) bannockburn 1314

Documents