Finn Borgen Førsund Historia til Sogn og Fjordane Rapport Forprosjekt 7. august 2009

2

Innhald

Innhald .................................................................................................................................................. 2 Føreord................................................................................................................................................... 4 1. Samandrag ........................................................................................................................................ 5 2. Bakgrunn for dette historieprosjektet ......................................................................................... 6 2.1 Gammal fylkesidentitet?................................................................................................................ 6 2.2 Tidlegare planar om fylkeshistorie .............................................................................................. 6 3. Kven skal vi skrive fylkeshistorie for, og kvifor?..................................................................... 7 3.1 Vi har alt ei fylkeshistorie….......................................................................................................... 7 3.2 Fylkeshistorie for kven?................................................................................................................. 7 3.3 Aktivisering av fylkeskommunal kulturkapital ........................................................................ 7 3.4 Historia – næring og kultur .......................................................................................................... 8 3.5 Identitet............................................................................................................................................ 8 3.6 Legitimt politisk behov.................................................................................................................. 9 3.7 Ny historisk innsikt om Sogn og Fjordane ................................................................................. 9 3.8 Ny kunnskap og nye perspektiv .................................................................................................. 9 4. Særtrekk ved Sogn og Fjordane ................................................................................................. 10 4.1 Det topografiske ”fangenskap” .................................................................................................. 10 4.2 Mest folk inne i fjordane.............................................................................................................. 10 4.3 Bergen og Sogn og Fjordane ....................................................................................................... 10 4.4 Handels- og tettstader i Sogn og Fjordane................................................................................ 11 4.5 Ulike slag tettstader...................................................................................................................... 11 4.6 Lokalt varebyte ............................................................................................................................. 11 4.7 Vegbygging ................................................................................................................................... 11 4.8 Ferjefylket ...................................................................................................................................... 12 4.9 Bruer og tunnelar.......................................................................................................................... 12 4.10 Kommunane i ekstrarolle .......................................................................................................... 13 4.11 Sosiale forhold ............................................................................................................................ 13 4.12 Fiskeria ......................................................................................................................................... 13 4.13 Kraft og industri ......................................................................................................................... 13 4.14 Eit svekka vestlandsfylke .......................................................................................................... 14 4.15 Steinprodukt og kristninga ....................................................................................................... 14 4.16 Sogn og rikssamlinga ................................................................................................................. 14 4.17 Politiske parti .............................................................................................................................. 14 4.18 Kulturkampar på bygdene........................................................................................................ 14 4.19 Om kunst og kultur.................................................................................................................... 15 5. Tal bind ........................................................................................................................................... 16 5.1 Nyare fylkeshistorier og regionale verk.................................................................................... 16 5.2 Formidlinga................................................................................................................................... 16 5.3 Disponeringsprinsipp .................................................................................................................. 17 5.4 Tre bind!......................................................................................................................................... 17 5.5 Skilje mellom binda...................................................................................................................... 17 6. Sideordna aktivitetar i prosjektet............................................................................................... 18 6.1 Artiklar........................................................................................................................................... 18

3

6.2 Seminar .......................................................................................................................................... 18 6.3 Nettstad.......................................................................................................................................... 19 6.4 Undervisningsopplegg ................................................................................................................ 19 6.5 Foredrag......................................................................................................................................... 19 6.6 Generell informasjon.................................................................................................................... 19 7. Organisering, framdrift og økonomi ......................................................................................... 20 7.1 Framdriftsplan .............................................................................................................................. 20 7.2 Modellar for organisering – prinsipielle val ............................................................................. 20 7.3 Praktisk organisering ................................................................................................................... 21 7.4 Økonomi ........................................................................................................................................ 23 8. Vedlegg............................................................................................................................................ 25 Vedlegg 1: Kjelder til fylkeshistoria................................................................................................. 25 Vedlegg 2: Litteratur .......................................................................................................................... 28 Vedlegg 2: Litteratur .......................................................................................................................... 28

Bøker om Sogn og Fjordane.......................................................................................................... 28 Bygdebøker frå Sogn og Fjordane................................................................................................ 29 Periodika (årbøker og tidsskrift).................................................................................................. 32

4

Føreord Den 29. april 2009 vedtok fylkesutvalet i Sogn og Fjordane å løyve kr 50 000 til utarbeiding av forprosjektet til eit bokverk om historia til Sogn og Fjordane. Arbeidet vart utført sommaren 2009. Ambisjonane med dette forprosjektet har vore å presentere eit tenleg avgjerdsgrunnlag for fylkeskommunen, om ein vil engasjere seg i å realisere eit historieverk om fylket. Eg vonar at dei relevante og aktuelle problemstillingane som kan reisast i ei slik sak, har fått si fullgode handsaming. Forprosjektet synleggjer òg omfanget av den kulturhistoriske ”kapital” fylkeskommunen disponerer i sine samlingar. Tida har ikkje tillete nokon grundig gjennomgang av kva slags historie det her er tale om å skrive. I kap. 4. har vi heller fokusert på særdrag ved Sogn og Fjordane, tema som kan vere aktuelle å ta med. Dette er unekteleg prega av underteikna sin kunnskap, interesser og preferansar. Kapitlet er meint å vere ei tilråding for forfattarar og redaksjon, som avgjer den endelege stoffavgrensinga. Når historikarane kjem i gang med arbeidet, kan nye historiske ”landskap” komme til syne. Det har vore eit spanande korttidsarbeid å lage denne rapporten. Møta i prosjektgruppa har bydd på interessante diskusjonar. Dersom fylket tingar dette bokverket, er eg viss på at mangt nytt frå historia vil sjå dagsens lys. Om eit historieverk vil imøtekomme alle dei aspirasjonane som her vert stilte, kan ingen garantere, men alle historieinteresserte vone på. Underteikna har hatt hovudansvaret for forprosjektet. Oddmund Løkensgard Hoel har skrive om økonomi og organisering av arbeidet, medan Karianne Schmidt Vindenes har forfatta avsnittet om sideordna aktivitetar og bruken av fylket sine kulturhistoriske kjelder og samlingar. Vedlegget med litteraturoversyn er utarbeidd av Fylkesbiblioteket. Dei andre i arbeidsgruppa, Johs B. Thue, Gaute Losnegård, Aage Engesæter, Anders Timberlid og Gunnar Yttri, har alle komme med verdfulle kommentarar og merknader til arbeidet. Heile arbeidsgruppa står samla bak denne rapporten.

Leirvik i august 2009 Finn Borgen Førsund

5

1. Samandrag Når Sogn og Fjordane fylkeskommune fyller 250 år i 2013, er dette eit godt utgangspunkt for å gi ei fullstendig framstilling av fylket si historie. Her legg vi ambisjonane for ei samfunnsmessig framstilling frå dei eldste tider til våre dagar. Ein del av stoffet vil fokusere på særdrag ved samfunnsutviklinga i Sogn og Fjordane, m.a. med det vi kallar ”Det topografiske fangenskap” og Bergen sin funksjon andsynes handel og næringsutvikling i Sogn og Fjordane. Det vert tilrådd eit verk på i alt tre store bind. Fylkessoger er ikkje så vanleg i den norske lokalhistoriske litteraturen, men dei fylka som har kosta på seg slike verk, har satsa på tre bind. Frå før har fylket fått si administrative historie fram til 1987, men dette spelar heller liten rolle for val av modell for eit nytt historieverk. I tillegg til sjølve skrivinga, vert det skissert ein del sideordna aktivitetar fram til utgjevinga; seminar, artikkelskriving, foredrag og tilrettelegging for undervisning, m.m. Arbeidet kan organiserast enten som anbod, i eigen regi av fylkeskommunen eller i eit partnarskap, utan tilråding frå vår side. Alt i alt kan det reknast ein samla kostnad på 11 mill. kroner – ei storsatsing som inneber ei skikkeleg døropning til fylket si mangslungne historie.

6

2. Bakgrunn for dette historieprosjektet Då fylkeskommunen vart etablert i 1763, vart den nye forvaltningseininga kalla Nordre Bergenhus amt og utgjorde dei fire nordlegaste fogderia i Bergenhus amt. Resten vart noverande Hordaland fylke. Det var ikkje rasjonelle forvaltningsomsyn som førte til deling av det store Bergenhus amt, men eit reint personleg ynske. I 1763 arbeidde nemleg den ambisiøse Joakim de Knagenhjelm hjå stiftsamtmannen i Bergen. Ein karriere i embetsverket var på den tida særs attraktivt. Han ville gjerne bli amtmann. Det vart han! For ved Kongelg Res. av 19. september 1763 vart Nordre Bergenhus amt oppretta. Men nokon synderleg skilnad for amtmannsgjerninga i Nordre Bergenhus vart nyordninga ikkje. For det var ikkje før i 1840 at amtmannen fekk fast sete i Nordre Bergenhus, fyrst Lærdal, og frå 1863 i Leikanger der sete for fylkesadministrasjonen sidan har vore lokalisert.

2.1 Gammal fylkesidentitet? Vi finn spor av dagens Sogn og Fjordane som administrativ eining langt attende i soga. I dei eldste kjeldene høyrer vi om Firdafylket og Sygnafylket. Firda var området mellom Åfjorden og Stad, og desse to fylka er kjende som lovsamband under Gulatingslova. Seinare i mellomalderen var det same geografiske området til ulike tider delt i, eller knytt til, dei administrative einingane len, sysler, skipreider og kyrkjesokn, der dei siste var dei mest stabile gjennom hundreåra. Spørsmålet er om Sogn og Fjordane var eit landskap med eigen identitet, eller om denne fyrst kom for ein dag etter 1763. Ei fylkeshistorie vil m.a. få fram desse gamle røtene til fylket vårt og syne at lange historiske prosessar påverkar dagens samfunnsforhold, til dømes når folk identifiserer seg som sogningar, sunnfjordingar eller nordfjordingar. Bergen si rolle som byen for fylket gjennom hundreåra er eit anna sentralt døme på at fortid og notid heng saman.

2.2 Tidlegare planar om fylkeshistorie Spørsmålet om å skrive historia til Sogn og Fjordane har vore reist tidlegare, sist på slutten av 1980-talet. I 1989 leverte professor i historie, Kåre Lunden, på oppdrag frå Sogn og Fjordane distriktshøgskule, ei omfattande utgreiing med tilråding om å skrive ei fylkeshistorie på fem bind. (Kåre Lunden, Sogn og Fjordane fylkessoge, Forprosjekt 1989, 33 s.). Men det vart med utgreiinga. I mellomtida har fleire fylke fått realisert sine fylkessoger, sjå kap. 5.1. I samband med den føreståande historiske milepelen for fylket i 2013, vart tanken om å skrive ei fylkeshistorie teken opp i historikarmiljøet i 2008. Etter presentasjon for fylkeskommunen vedtok fylkesutvalet den 29. april 2009 å tinge eit forprosjekt, som her ligg føre.

7

3. Kven skal vi skrive fylkeshistorie for, og kvifor?

3.1 Vi har alt ei fylkeshistorie… Litteraturlista i vedlegget syner at det alt ligg føre ein del fylkeshistorisk litteratur om Sogn og Fjordane. Fylkesmann Hans Seip leverte frå seg eit særs grundig arbeid i si bok om fylkeskommunen 1837–1937 (Hans Kristian Seip, Sogn og Fjordane fylke: Eit tilskot til kommunalsoga, Sogn og Fjordane fylkeskommune, Leikanger 1958, 610 s.). Det var ved markeringa av 100 år med kommunalt sjølvstyre. Ved 150-års markeringa i 1987, gav Fylkeskommunen ut boka om fylkeskommunen si soge heilt frå etableringa i 1763, med vekt på administrativ og politisk utvikling (Aage Engesæter og Johs B. Thue, Sogn og Fjordane fylkeskommune gjennom 150 år, Oslo 1988, 398 s.). Fylket er elles sporadisk handsama i ein del historisk og kulturhistorisk litteratur frå det siste halve hundreåret. Fylket vantar såleis ei samlande, samfunnsmessig framstilling av si historie. Det er behovet for eit slikt verk vi vil synleggjere i det følgjande.

3.2 Fylkeshistorie for kven? Fylkeshistoria skal vere mynta på den allment interesserte lesar og vil dermed gi folk flest auka kunnskap om fortida til Sogn og Fjordane. Det er ofte erkjent at historisk kunnskap er nyttig for å forstå samtida, og verdfull for planlegging av framtida. Dessutan kan vi rekne med at auka kunnskap om fylket skapar større interesse for og fokus på fylket som geografisk og administrativ eining, noko som kan gi innbyggarane i Sogn og Fjordane auka identitet til fylket og fylkeskommunen, og auka refleksjon kring dette forholdet. Det å fremje interessene til ei geografisk og administrativ eining, inneber historisk medvit og kunnskap. Dette kan gi folk flest grunnlag for å tenkje over kor viktig fylket er for innbyggarane. Som kjent er fylkeskommunen i dag under press ved at fleire parti ynskjer å avvikle han. Historia kan òg vere tenleg som bakgrunnsteppe for samtidas utfordringar. Det gjeld m.a. forståinga av tettstadutviklinga generelt, og spesielt i Sogn og Fjordane. Har denne utviklinga ført til armod eller styrking av sentra sine omkringliggande bygder? Ein annan aktuell diskusjon er kommunestrukturen. Fleire parti ynskjer færre og meir folkerike kommunar.

3.3 Aktivisering av fylkeskommunal kulturkapital Å lage eit historieverk om Sogn og Fjordane, vil vere eit godt høve til å få fram i lyset dei store kulturhistoriske samlingane og arkiva som fylket har kosta innsamling og oppbevaring av i årtier. Både musea og fylkesarkivet sine samlingar er særs rike, og med innhald av

8

nasjonal interesse. Dette vil det vere rikt høve for historikarane å gjere seg nytte av, i det historieverket vi tilrår fylkeskommunen å realisere. Dette opplegget vil òg innebere mykje positivt for historievitskapen regionalt. Det vil styrkje dei relativt små fagmiljøa på høgskulen, fylkesarkivet og musea og virke inspirerande på den rike lokalhistoriske aktiviteten i fylket.

3.4 Historia – næring og kultur Auka kunnskap om fortida kan òg vere tenleg for næringslivet og gi auka forståing for dei ymse næringane sin plass og utvikling i fjordfylket. Det er nyttig å ha bakgrunnskunnskap om næringar som i vår tid opplever store omstillingar, som t.d. jordbruket og den kraftintensive industrien. For kulturbaserte næringar og turismen vil eit populært tilrettelagt historieverk, med informasjon på Internett, kunne tene som referanseverk, der ein kjapt kan finne bakgrunnsstoff til aktuelle hendingar. Ei samanfattande framstilling av næringsutvikling, kommunikasjonar, busetnadsstruktur og kulturliv og bør òg kunne tilretteleggjast til undervisningsbruk i skuleverket, som bakgrunnsstoff for lærarar eller for elevane etter behov.

3.5 Identitet I 2006 vart trebindsverket om Vestlandet si historie gitt ut (Knut Helle (red.), Vestlandets historie, Bergen 2006). Utgangspunktet for verket var debatten om etablering av ein eigen vestlandsregion til erstatning for dei fire vestlandsfylka. Historiefaget si rolle var her å bidra til å skape eller identifisere ein vestnorsk region. Regionen var tenkt som ein erstattar for fylkeskommunen i det norske forvaltningssystemet. Slik gjekk det ikkje ettersom regionsreforma vart temmeleg amputert. Fylkeskommunen er førebels ikkje avvikla som forvaltningsorgan. Eit opplagt mål med ei eiga historie for Sogn og Fjordane vil nettopp vere å styrkje den felles identitetskjensla mellom innbyggarane i fylket – fogderistriden har vore legendarisk i dette fylket. Men når vi veit at ein gloppar fyrst og fremst kjenner seg som ein nordfjording, og sameleis ein balestrending fyrst og fremst kjenner seg som ein sogning på nivået etter heimbygdas identitet, er det vel helst i offisielle samanhengar at folk kjenner seg som ein frå Sogn og Fjordane. Ute i den store verda vil balestrendingen kjenne seg som ein sogning, dinest som vestlending, før han endeleg opptrer som nordmann. Kunnskap om eiga historie gir òg grunnlag for samfunnsengasjement og medvit om eigen kulturell ståstad. Det er rimeleg å tru at slike førestellingar har vore motiverande for kommunane si relativt store satsing på bygdebøker (sjå litteraturliste under vedlegg 2). Den sundskorne og fjellrike naturen gjer at Sogn og Fjordane meir enn andre fylke er prega av dei små og grisgrendte samfunn og grender. Det kan vere lett å avgrense seg til eigen fjordarm og øysamfunn. Ei fylkessoge bør ha som ambisjon å syne bygdesamfunna sine utfordringar i det moderne samfunnet.

9

3.6 Legitimt politisk behov Målet om å bidra til auka fylkesidentitet kan utleggjast som at det ligg eit politisk motiv bak prosjektet. Historikarane skal sjølvsagt stå fritt her, som i alt anna skrivearbeid. Men det er heilt legitimt at tidsaktuelle tema og problemstillingar vert tekne opp i teksten og at dei får influere på historikarane sine val av tema. Det er ikkje berre slik at kvar generasjon skal skrive si eiga historie. Det ligg og eit eige ansvar for å få den skriven!

3.7 Ny historisk innsikt om Sogn og Fjordane Eit samla historieverk om Sogn og Fjordane vil gi ny fagleg innsikt på fleire måtar. Tema som ikkje har vore handsama i litteraturen tidlegare, vil bli omhandla. To døme: Ei samanfatning av nyare arkeologiske granskingar frå ulike stader i fylket vil gi oppdatert kunnskap om dei fyrste menneska i området, t.d. om den fyrste gardsbusetnaden, med fedrift og åkerbruk. Arkeologiske undersøkingar av nyare dato syner ein eldre gardsbusetnad i fylket enn kva tidlegare kunnskap har sagt om temaet. No kan den nyare arkeologiske kunnskapen om fylket presenterast samla. Ei framstilling av fylket sin veg inn i framtida, basert på gransking av mindre geografiske einingar som sokn/grunnkrinsar i folketeljingane i staden for kommunar, vil venteleg gi ny forståing av aktuelle og framtidige utfordringar for bygdesamfunna.

3.8 Ny kunnskap og nye perspektiv Den moderne historia til Sogn og Fjordane må òg fokusere på utviklinga av samferdsla, næringsliv, forholdet mellom bygdeutvikling og tettstadutvikling, politikk og kultur. Dette historieverket vil dermed resultere i ny kunnskap og nye perspektiv. Bokverket vil kunne fungere som inspirasjon og bakgrunn for ny forsking, lokalt og regionalt. Dette bokverket kan vere med på å forme neste generasjon sine perspektiv og interesser for Sogn og Fjordane si utvikling.

10

4. Særtrekk ved Sogn og Fjordane I denne rapporten har vi ikkje utarbeidd innhaldsoversyn. Dette fordi arbeidet ville bli for omfattande innanfor tidsramma, men òg fordi historikarane som skal skrive verket, må få stå fritt. På mange vis vil fylket si historie avspegle rikshistoria innanfor hovudtema om samfunn, næring, politikk og kultur. Men når vi no skal rulle opp ei lang historie, frå steinalderen til oljealderen og det globaliserte, postindustrielle informasjonssamfunnet, vert det viktig å få fram særtrekk ved historia her i fylket. Å samanlikne utviklinga i Sogn og Fjordane med andre fylke, gir betre inntrykk av kva som er spesielt og karakteristisk for vårt fylke. Eit slikt spesielt forhold ved Sogn og Fjordane er det vi kan kalle det topografiske ”fangenskap.”

4.1 Det topografiske ”fangenskap” Sogn og Fjordane er prega av austvest-gåande fjordsystem der trafikken gjekk ut og inn fjordane så lenge sjø og båt dominerte samferdsla. Dette, saman med fråveret av eit ope kulturlandskap ute ved havet, hindra at det voks fram ei hamn sentralt i fylke, med samlande byfunksjonar for heile fylket. Korkje Askvoll, Florø eller Måløy nådde lenger enn til å verte regionale trafikknutepunkt ved kysten. Fyrst i vår tid, der bilen pregar kommunikasjonsbiletet, har fylket fått sin sentralstad i Førde, fylkets store ”vegkryss”.

4.2 Mest folk inne i fjordane Eit anna særtrekk med Sogn og Fjordane er at tyngda av busetnaden, etter at gardsbusetnaden festna seg, har lege i dei indre delar av fjordane. Dette kan ha si forklaring i at dei jordrike bygdene ligg der. I Sør-Norge elles har derimot tyngda av busetnaden lege langs kysten. Dei fleste byane i Sør-Norge ligg ved kysten, men ikkje mellom Gulen og Stad.

4.3 Bergen og Sogn og Fjordane Så har då også Bergen alltid vore byen for Sogn og Fjordane. Etableringa av Florø i 1860, som var tenkt å ta over bergenshandelen, rokka ikkje ved Bergen sin posisjon. Ei viktig årsak til dette var at Florø kom for seint. Byen fekk berre med seg ti år med rikt vårsildfiske medan byar som Stavanger og Haugesund fekk mange tiår. Forholdet mellom Bergen og fylket kan illustrerast med tema som flyttemønster mellom fylke og by gjennom hundreåra, forholdet mellom fiskar og bonde og deira bykjøpmann, vareutveksling med jekter og ”bybåtar.” Eit særfenomen innan samferdsla i si tid var Fylkesbaatane, i drift frå 1858, og no det eldste reiarlaget i landet for lokal- og regiontrafikk. Det kom til å dominere trafikken innan, og ut og inn av fylket, heilt til bilen gradvis tok over frå 1960-talet. Det seier alt at fylkets eige reiarlag, like fram til 1982, hadde administrasjon og hovudbase i Bergen.

11

4.4 Handels- og tettstader i Sogn og Fjordane Det moderne samfunn er kjenneteikna av opphoping av menneska i byar og tettstader. Sogn og Fjordane merkjer seg ut i motsett lei, som fylket med lågast urbaniseringsgrad. I 1875 budde kring kvar femte vestlending i urbane strok (by/tettstad). Men i Sogn og Fjordane var urbaniseringsgraden då berre 4 prosent. Noko av forklaringa på denne ekstremt låge urbaniseringsgraden var at Bergen innehadde alle byfunksjonane for fylket. Då jordbruket dominerte næringslivet (1814), hadde Sogn og Fjordane 30 prosent fleire innbyggarar enn Rogaland. I dag har Rogaland nesten fire gonger så mange innbyggarar! Forklaringa på dette er at Rogaland dei siste 130 åra har vore det mest urbaniserte av vestlandsfylka, og med ei meir jamn urbanisering. Bergen var ’for stor’, sjølv for Hordaland (Anders Haaland).

4.5 Ulike slag tettstader På den andre sida har fylket hatt ein av dei eldste ”kjøpstadene” i landet, nemleg Kaupangen i indre Sogn, nemnt i tidleg mellomalder. Det kan vere ein arbeidshypotese at den relative betydninga til Sogn og Fjordane i det nasjonale biletet blir større, di lengre bak vi kjem i tid. Det er verd å merke seg at Sogn og Fjordane i 1814 hadde tre tettstader (fleire enn 200 innbyggjarar), medan Hordaland ikkje hadde nokon utanom Bergen by: Lærdalsøyri, Sogndalsfjøra og Vikøyri. Lærdalsøyri hadde faktisk autorisert marknad like attende til 1500-talet. Men i andre halvdel av 1800-talet, då tettstadveksten skaut fart i mange andre fylke, kom Sogn og Fjordane på etterskot. Forutan Florø, kom Nordfjordeid, Måløy og Kalvåg. På 1900-talet vaks ei rad tettstader fram, som Askvoll ved kysten. Meir spesiell var framveksten av industristadene Høyanger, Svelgen og Årdal. Dessutan ei rad mindre sentralstader som Stryn og Sandane i Nordfjord, Dale og Førde i Sunnfjord, og Hermansverk, Sogndal, Gaupne og Aurlandsvangen i Sogn. Fyrst i moderne tid har nokre regionale sentra teke over ein del av den gamle byhandelen. No er det vel berre gulingar og sulingar som reiser til Bergen for å kjøpe konfirmasjonsdress.

4.6 Lokalt varebyte Men langt frå all handel gjekk føre seg i Bergen. Gjennom hundreåra og fram til mellomkrigstida (før 1940) rådde det eit utstrakt varebyte mellom fiskaren (kystbuen) og fjordamannen. Salta fisk og sild den eine vegen, og poteter, jordbruksvarer og ved den andre vegen. Personlege relasjonar vart knytte mellom fiskar og fjordbonde gjennom denne handelen.

4.7 Vegbygging Samferdslespørsmål har alltid vore av stor offentleg interesse i Sogn og Fjordane. Så lenge Fylkesbaatane dominerte det offentlege samferdsletilbodet, var ein plass i ”Direktionen” (styret) rangert som dei mest prestisjetunge politiske verv i fylket. Då det lokale direksjonsmedlem dressa seg opp og steig om bord i rutebåten til Bergen, visste alle at han ville vere med å fatte livsviktige vedtak for mangt eit rutebåtavhengig lokalsamfunn. Etter kvart vart fokuset på vegbygging det viktigaste innan samferdslepolitikken. Medan andre fylke vert ferdige med sine vegprosjekt, vil det alltid stå att vegar å bygge i Sogn og Fjordane. Vegplanar og vegpolitikk må såleis få ein sentral plass i fylkessoga.

12

Dei fyrste, mindre veganlegga gjekk frå kai/båtstoppestad og utover i næraste bygdelag. Vegkart frå 1900 syner ei mengd små vegstumpar frå kai til omland. Større veganlegg prioriterte samband frå innlandsbygder til båtstoppestad, og sameleis veg frå fjordbotnar med isvanskar om vinteren ut til isfrie hamner. Etter kvart fekk styresmaktene blikk for større sambindingsvegar. Veg frå Lærdal til Valdres og Hemsedal var ein slik veg. Ein annan var sambandet Vadheim, Sande, Førde, Jølster, Breim, Sandane, kalla ”Amtets puldsåre” av amtmann Michael Aubert på 1850-talet. Grunna den sentrale rolla til sjøverts kommunikasjonar langs kysten, kom kystdistrikta til å ligge til atters med vegbygginga i høve til indre strok. Det har òg teke lang tid å få til gode vegsamband innetter fjordane. Eit eksempel er vegsambandet Florø-Førde som trong eit halvt hundreår før det vart realisert i 1945.

4.8 Ferjefylket Alt på 1930-talet kom det i gang bilførande båtruter i Sogn og Fjordane. Av ferjeruter som bør få ein plass i fylkessoga, kan nemnast sambandet Anda-Lote, oppstart i 1968. Ferjesambandet Isane-Stårheim kom i 1972 og Florø-Smørhamn-Kjelkenes i 1974. Ferje over Norddalsfjorden mellom Bjørnset-Haukå vart etablert i 1965 og erstatta av Norddalsfjordbrua i 1987. Atløy fekk ferje til fastlandet i 1971 og i 1973 kom Fure inn på dette trekantsambandet med Askvoll. Seinare har Værlandet og Bulandet fått ferjesamband. Det fyrste ferjesambandet i Sunnfjord kom på Dalsfjorden i 1949. I Sogn vart Solund knytt til vegnettet med ferjesambandet Krakhella-Rysjedalsvika i 1972. Frå 1975 kom Rutledal med i dette sambandet. I 1974 fekk Ytre Solund ferjesambandet Daløy-Nåra. Langt eldre var ferjesambandet Lavik-Instefjord, sett i gang i 1955. I 1966 vart ferjestaden flytta til Brekke og seinare til Oppedal. Frå Nordeide var det frå tidlegare samband innetter fjorden til Grinde og seinare Hella. Nordeide-Kongsnes var i si tid eit hovudsamband til Høyangertunnelen vart opna i mai 1982. Frå Nordeide vart det òg samband over til Svartemyr, seinare erstatta med sambandet til Ortnevik. Gaularfjellsvegen var i Sogn knytt saman med ferje frå Vetlefjorden til Balestrand, Vangsnes og Grinde. Då vegen Vetlefjorden-Dragsvik var ferdig i 1951, vart Balestrand eit knutepunkt for dette ferjesambandet. I 1956 var vegen ut til Hella ferdig og det noverande trekantsambandet Hella-Dragsvik-Vangsnes kom i gang. Eit sentralt ferjesamband i indre Sogn var Kaupanger-Lærdal og Gudvangen. Kaupanger-Refsnes opna i 1966. Manheller-Fodnes opna i 1995.

4.9 Bruer og tunnelar Det er få fjordkryssande bruer i fylket. Dei to viktigaste er Loftesnesbrua i Sogndal frå 1958, og Måløybrua frå 1974, den største brua i Sogn og Fjordane. I 1987 kom Norddalsfjordbrua. Leversundbrua i Gulen er ei viktig bru på RV57. Ikjefjordbrua (Høyanger) stod ferdig i 1977. Bruer som knyter øysamfunn saman med fastlandet, skulle det vere nokre av, men langt færre enn kva vi finn nord og sør for kysten til Sogn og Fjordane. Det har vore vanskeleg å samle politisk støtte til bruprosjekta langs kysten før i nyare tid (jf. Måløybrua, bomfinansiert). Nyare samband finn vi no i Gulen, Flora og Bremanger.

13

Fleire tunnelprosjekt har endra samferdslemønsteret i fylket: Fjærlandstunnelen, Høyangertunnelen, og i nyare tid tunnelane på sambandet Sogndal–Skei (opna i 1995), Manheller-Fodnes-Årdal, Lærdalstunnelen og Sunnfjordtunnelen.

4.10 Kommunane i ekstrarolle Eit mogeleg særtrekk med kommunane i grisgrendte strok som Sogn og Fjordane, er at dei vart aktivt brukt i samfunnsbyggande tiltak. Det galdt etablering av lokale sparebankar, branntrygdelag, billag og kraftverk. Kommunen var bygdesamfunna sin sterkaste økonomiske fellesnemnar.

4.11 Sosiale forhold I statistiske oversyn frå 1960-talet og frametter finn vi særs positive tal for sosiale forhold i Sogn og Fjordane. Det er fylket som har lege lågt på alle statistikkar med negativt innhald, som skilsmål, barn fødd utanfor ekteskap, drap, alkoholisme og narkotikabruk. Samstundes ligg fylket på botnen når det gjeld sosial inkludering av tilflyttarar i vår tid. I tillegg skårer fylket høgt på positive statistikkar, som dugnadsinnsats, frivillige gåver og levealder (Kåre Lunden). Spørsmålet er om dette har vore eit særskilt drag ved folket i Sogn og Fjordane, eller om vi her ser statistiske verdiar som finst i alle bygdesamfunn.

4.12 Fiskeria Ved kysten har det til tider vore særskild rike vintersildfiske, som kring 1850-60-åra og på 1930-50-talet. Dessutan har fisket etter pigghå og anna banklinefiske vore viktig. Desse fiskeria dryssa velstand over kysten, og i si tid engasjerte sildefiskeria mannfolk langt innetter fjordane. Det klassiske fiskarbondehushaldet har lenge vore på retur. Fiskeria hadde mykje å seie for framveksten av byar og tettstader som Florø, Måløy og Kalvåg. I vår tid er sildefisket igjen på frammarsj, men overlete til få og store fartøy og ei sentralisert foredling. Mellom anna har Måløy vore mellom dei største fiskerihamnene i landet, målt etter ilandført kvantum. Fiskeria er blitt profesjonaliserte og regulerte. Dei siste førti åra har havbruk blitt ei viktig næring i fylket.

4.13 Kraft og industri Sogn og Fjordane er eit av dei mest ressursrike vasskraftfylka i landet. Elektrifiseringa starta opp i 1893. Industrikraftutbygginga tok fyrst til i Vadheim og Stongfjorden som var aluminiumsindustriens vogge, og la etter kvart grunnen for stader som Høyanger, Svelgen og Årdal. Vadheim Elektrokjemiske Fabrikker starta opp i 1907 og er no nedlagt, men vart den eldste fabrikken som har vore i drift i fylket. Innanfor kraftutbygginga fekk ein òg Ålfotsaka, som førte til giganttap for kommunar og fylke i 1920-åra og seinare. I mellomkrigstida er kraftutbygginga prega av ei rad mindre kraftanlegg. Etter krigsslutt i 1945 kjem dei kommunale kraftlag si tid. Sogn og Fjordane med dei rike kraftressursane har hatt minimalt lokalt eigarskap (15 prosent). Dette må forklarast i den kraft- og industrihistoriske delen, som bør få ein sentral plass i verket.

14

4.14 Eit svekka vestlandsfylke Sogn og Fjordane har fått svekka sin posisjon mellom vestlandsfylka dei siste to hundre åra. I 1801 hadde fylket 6 prosent av landets folketal, redusert til 2,2 prosent i 2008, og er blitt eit stagnasjonsfylke, ettersom status quo i folketalsutviklinga er den mest sannsynlege framskrivinga dei neste to tiåra (Kjetil Sørli, NIBR).

4.15 Steinprodukt og kristninga Kvernsteinindustrien i Hyllestad er eit heilt nytt tema i landets historie som i dei siste år er avdekka av geologiske og arkeologiske granskingar, og det har vekt nasjonal interesse. Det er påvist aktivitet frå 700-talet og eksport frå 800-900-talet og utover i mellomalderen, og verksemda har hatt eit omfang av europeiske dimensjonar. Denne vil kunne presenterast så langt oppdaterte forskingsresultat ligg føre. Frå Hyllestad kjem òg dei fleste steinkrossane langs vestlandskysten. Dei har stått som tause vitnemål om den tidlege kristninga her til lands, der truleg mindre ”lommer” av kysten fyrst vart kristna, medan indre strok tok lengre tid å omvende.

4.16 Sogn og rikssamlinga Nyare teoriar om Sogn si rolle i rikssamlinga er eit anna aktuelt og nytt tema frå fylkets eldste historie, som i dette historieverket kan få si vurdering.

4.17 Politiske parti Historieverket må òg setje søkelys på moglege særdrag innan politikk og kultur. T.d. har tilslutnaden til ekstreme politiske parti vore minimal, med ein tendens i retning landsnorm i seinare tid. Etableringa av dei politiske partia må få sin plass, der forvitnelege historiske linjer kan komme for ein dag. Vi ser at det gamle Moderate Venstre-området i dag er kjerneområdet til Framstegspartiet. Det er vanskeleg å skjønne det politiske landskapet i fylket vårt i notid utan at ein trekkjer forklarande trådar attende. Det må kanskje også til for å finne forklaringa på den ujamne tilslutnaden til Arbeidarpartiet i fylket, sterkt i indre Sogn og svakt i ytre Nordfjord. Avisstrukturen i fylket har òg sin bakgrunn i styrken til ulike politiske parti.

4.18 Kulturkampar på bygdene Nynorsken gjorde ikkje noko fredeleg inntog i våre bygder. Uforsonlege leirar stod mot einannan, og det kunne gå tiår frå fyrste til siste vedtak om innføring av nynorsk i ulike skulekrinsar og kyrkjesokner i ein kommune. Men oppi all denne striden var det eit bastant statskyrkje-tru folk i Sogn og Fjordane. Organisasjonsframveksten må òg få sine analysar og rom i historieverket, sameleis framveksten av bedehusrørsla og lekmannskristendomen med sentrum på Svanøy. Merkte desse rørslene her i fylket seg ut i høve resten av Vestlandet? Hadde Sogn og Fjordane eit ”bibelbelte” langs kysten, med ein frilyndt motsats inne i fjordane?

15

4.19 Om kunst og kultur Dette historieverket må òg gi plass til omtale av dei sentrale kunstnarane våre, diktarane, målarane og komponistane. I 1950-åra var kunstnarar herifrå å finne i den nasjonale avant-garden (Gundersen, Vinjum, Rumohr, Gjesme). Kommunane si rolle i kulturbiletet bør fram i lyset. Elles bør den relativt avgrensa plass kulturstoffet er via i dette kapitlet ikkje avgrense kulturdelens plass i historieverket tilsvarande.

16

5. Tal bind I si grundige utgreiing om ei fylkessoge frå 1989, tilrådde Kåre Lunden ei løysing på fem bind. Jamført med ein del bygdebokverk frå Sogn og Fjordane i nyare tid, var ikkje Lundens framlegg på fem bind eigentleg for drygt, heller ikkje sett med vår tids auge. Luster har gitt ut 8 bind gards- og ættesoge og planlegg i alt 12-13. Gaular har gitt ut 3 bind allmennsoge og 3 bind om gardar og folk. Gloppen har gitt ut 2 bind allmennsoge (fyrste bind 1978) og 3 bind om gardar og folk, i alt 5 store bind innbundne i skinn. Men eit bygdebokverk er i mangt ein annan sjanger enn ei fylkessoge. Som det framgår i kap. 5.1, har nyare fylkessoger stort sett halde seg på maks tre bind.

5.1 Nyare fylkeshistorier og regionale verk Regionssoger og fylkessoger er ein relativ ny trend innanfor historieforskinga. Tradisjonelt har den historiske forskinga konsentrert seg om nasjonale emne, eller lokale, helst innanfor ein kommune. Fylkeshistorie for Møre og Romsdal kom ut i tre bind frå 1990 til 1996, to på kring 450 sider, eitt på 540 sider. Eitt bind var illustrert. Fra Vistehola til Ekofisk. Rogaland gjennom tidene, kom ut i to bind i 1987, kvart på 5-600 sider. Den største satsinga på ei einskild fylkeshistorie er truleg Østfolds historie i fire bind, kring 500 sider kvar, publiserte i åra 2003 til 2005. Delvis inspirert av debatten omkring regionsdanning i Norge, som ledd i ei forvaltningsreform, vart det på 2000-talet produsert regionshistorier. Finansiert av Sparebanken Vest kom det i 2006 ut eit større verk, Vestlandets historie. Dette var på tre bind, der sentrale historiske tema vart handsama i artikkelform. Dette verket skulle langt på veg legitimere etableringa av ein vestlandsregion. Også trønderane kosta på seg ei regionshistorie, med Trøndelags historie, publisert i tre bind i 2005. Då var dei tidlegare ute på Sørlandet, med Agders historie. Dei fire fyrste binda vart publiserte i åra 1991 til 2007, og det skal komme to til.

5.2 Formidlinga Målet med ei Sogn og Fjordane-historie er å lage eit tiltalande bokverk. Boka er framleis det beste mediet til å formidle historie. Det må kunne krevjast at teksten skal tilfredsstille vitskaplege krav, ettersom ein god del av historia nødvendigvis må verte resultatet av forsking på felt som tidlegare ikkje har fått ei heilskapleg historisk framstilling. Dessutan må teksten vere lett tilgjengeleg for den vanlege interesserte lesar. For å sikre ei god formidling av innhaldet, vil verket gjere seg nytte av eit rikt utval av illustrasjonar, fotos, figurar, kart, diagram og rammetekstar. Bøkene må ha gjennomgåande fargeprent. Layouten skal likevel vere slik at lesaren lett skal kunne følgje hovudteksten, brødteksten, gjennom sidene.

17

Ein annan formidlingsteknikk er bruk av kjeldesitat, kanskje med litt spissa innhald. Kjeldesitata kan trykkjast med noko meir framheva prent enn brødteksten. Sitatet dannar då utgangspunkt for teksten og problemstillingane vidare.

5.3 Disponeringsprinsipp På den fyrste samlinga i historikargruppa var det full semje om at verket skulle ha ei kronologisk disponering av stoffet. Dette har vore det vanlege i liknande verk. Det viktigaste unntaket er vestlandssoga frå 2006 som var disponert tematisk med relativt sjølvstendige artiklar.

5.4 Tre bind! Ambisjonen bak denne rapporten er eit historieverk som presenterer Sogn og Fjordane si historie frå dei eldste tider til vår eiga tid. Knapt sidetal i eit historieverk kan lett føre til at viktige tema i historia til eit samfunn gjennom fleire tusen år ikkje kjem med og vert liggjande i mørkret i uant lange tider. Etter inngåande drøftingar i arbeidsgruppa, vil vi såleis tilrå ei løysing på tre bind for den nye historia for Sogn og Fjordane. Då kan vi både imøtekomme det faghistoriske kravet til omfang og djupne i framstillinga, og presentere historia med gode illustrasjonar i ein tiltalande og moderne bokbunad. Dette tilseier tre bind i stort format, tilnærma A-4 storleik, på 400 sider kvar. Noko som er på nivå med dei fleste andre fylkessogene i landet. Færre bind vil etter vårt syn gi ei for komprimert framstilling.

5.5 Skilje mellom binda Arbeidsgruppa ser det ikkje som tenleg å skissere verket sitt innhald eller fordele tidsperiodar mellom dei tre binda. Dette må avgjerast av forfattarane og redaksjonen. Vi vil likevel tilrå at siste bind legg opp til ei brei dekning av det moderne samfunnet si framvekst slik at ein får fram korleis lange utviklingslinjer grip inn i aktuell samfunnsdebatt. Vi kan her illustrere utfordringane til binddelinga ved å stille spørsmålet om kva tid det moderne samfunnet eigentleg braut gjennom i Sogn og Fjordane. Dette tidsrommet kan skjønsmessig seiast å utfalde seg mellom 1890-åra (elektrisiteten, industrialiseringa, framveksten av organisasjonslivet og starten på salsjordbruket) og 1945 (krigsslutt og starten på attreising og modernisering). Tida etter 1945 har bydd på den raskaste forandringa vi har sett i historia. Historikarar hevdar at det har skjedd større endringar etter 1945 enn frå Heilag Olav si tid og fram til 1945. Dette er sitert etter Kåre Lunden si utgreiing frå 1989 og må ha endå større sanningsgehalt i 2009, 20 år etterpå! Lunden illustrerer dette tidsskiljet med avviklinga av stølsdrifta. Den var enno vanleg i 1945 Folk med opphav på gardar med støl, har ikkje vanskar med å minnast at mjølka vart sila på heimelaga askar, og at dei sov på heimeavla sengehalm (Lunden). Få motiv i fylkesarkivet si fotosamling er så talrike som stølsmotiva.

18

6. Sideordna aktivitetar i prosjektet Av Karianne Schmidt Vindenes Målet med bokverket er å medvirke til auka fylkesidentitet og kunnskap om historie som kan gi grunnlag for samfunnsengasjement og kulturell ståstad. Verket vil også styrkje historikarmiljøa i fylket. Historikarane arbeider mellom anna ved høgskulen, fylkesarkivet, musea og som frilansarar. Kvart einskild miljø er relativt lite, og arbeid med ei fylkeshistorie vil danne grunnlag for samarbeid som vil gå ut over bokverket.

6.1 Artiklar Under arbeidet med historieverket vil forfattarar og andre involverte bli oppfordra til å skrive både vitskaplege og populære artiklar. Alle artiklane vil bli tilgjengelege på ein nettstad, men vil også bli publiserte i ulike tidsskrift eller gjennom Kulturhistorisk leksikon (ei artikkelsamling på nett utvikla av fylkesarkivet). Artiklane vil difor bli ein del av ein ressurs også i framtida. Vitskaplege artiklar vil sette fokus på arbeidet med ei fylkeshistorie i Sogn og Fjordane. Funn frå arbeidet her vil bli nasjonalt kjent og kan nyttast i historisk arbeid i andre fylke. For forfattarane vil det også vere ynskjeleg å publisere funna sine i historiske tidsskrift. Dei populære artiklane vil fyrst og fremst vere retta mot publikum i Sogn og Fjordane. Desse vil mellom anna vere ein god kanal for å formidle kunnskap ein får undervegs i arbeidet, til dømes gjennom arbeid med å leggje til rette kjelder for forfattarane. Populære artiklar bør publiserast i blad og tidsskrift som vert lesne av innbyggjarane i Sogn og Fjordane, som lokale sogeskrift som Jul i Nordfjord, Jul i Sunnfjord, Årbok for Sogn og fylkesarkivet sitt blad Kjelda. Desse kanalane bør både nyttast til å informere om arbeidet i samband med oppstarten og resultat av arbeidet gjennom heile prosjektperioden.

6.2 Seminar Vi ser det som særs viktig at heile historikarmiljøet i fylket får høve til å vere med i utforminga av fylkeshistoria. Dette ynskjer vi å leggje til rette for gjennom drøftingar i seminar. Vi håpar at desse seminara kan arrangerast i samarbeid med Hifo (Historisk foreining) Sogn og Fjordane, for å sikre kontinuitet etter at arbeidet med bokverket er ferdig og sikre rekrutteringa til Hifo. Det vil også vere viktig å knyte til seg eit fagmiljø utanfor Sogn og Fjordane som kan ta del i den kritiske debatten. Vi vil difor invitere ulike foredragshaldarar til seminara. Seminara skal vere opne og informasjon vil gå til historikarmiljøa i fylket og gjennom kanalar som gjer at også andre enn dei som er tilknytt dei profesjonelle historikarmiljøa vil få informasjon. Det fyrste seminaret bør arrangerast i januar/februar 2010. På seminaret bør tema og problemstillingar for fylkeshistoria drøftast. Dette seminaret bør følgjast opp med årlege seminar i 2011 og 2012. Her vil forfattarane få høve til å leggje fram resultat av arbeidet og utkast til diskusjon. Eit fjerde seminar bør arrangerast i samband med lansering av bokverket og kan drøfte vidare utnytting av bokverket, og vidare arbeid for å styrkje historiefaget i Sogn og Fjordane.

19

6.3 Nettstad Seminara vil vere ein arena for historikarane i fylket. Vi treng også ein arena mellom seminara, og vi treng ein arena for formidling til innbyggjarane i fylket. Desse to behova kan samlast i ein nettstad. På denne sida kan artiklane som blir skrivne som ein del av prosjektet, publiserast og vere tilgjengelege for media, publikum og andre historikarar. Her bør det òg vere ein blogg der forfattarar og andre involverte kan fortelje om arbeidet, gjerne med eit glimt i auga. Andre kan medvirke til diskusjon ved å leggje inn kommentarar. Nettstaden vil også ha lenker til andre aktuelle sider/ressursar slik at den kan tene som eit utgangspunkt for historieinteresserte. Nettstaden kan i prosjektperioden bli drifta av fylkesarkivet eller høgskulen.

6.4 Undervisningsopplegg Det bør leggjast til rette for at skuleelevar i fylket får auka kunnskap om historie. Verket vil i seg sjølv tene som eit referanseverk, men arbeidet med å involvere skuleelevar treng ikkje vente. For å nå flest mogleg kan eksisterande nettressursar nyttast. Nettstaden skulestova.no har i fleire år vorte nytta av lærarar og elevar og vil vere nyttig også for formidlinga av fylkessogeprosjektet. Artiklar som vert publiserte gjennom kulturhistorisk leksikon, vil vere tilgjengelege frå skulestova.no. Redaksjonen for skulestova.no vil i 2011 og 2012 arbeide særskild med å lage undervisningsopplegg i tilknyting til fylkeshistoria. Dette arbeidet vil då bli utført av tilsette ved arkiv, bibliotek og museum i fylket. Arbeid som elevane skriv vil kunne leggjast ut på geoatlas og kan også gjerast tilgjengelege på nettstaden til prosjektet.

6.5 Foredrag Vi har mange aktive soge- og historielag i fylket. Dei skapar aktivitet og interesse for historie lokalt i kommunar og grender. Gjennom lokale sogeskrift er dei også med på å spreie kunnskap lokalt. Som eit ledd i arbeidet med fylkeshistoria bør det også gjevast fagleg påfyll til dei som er aktive i soge- og historielag gjennom ein serie med opne foredrag rundt om i fylket. Foredraga kan arrangerast i samarbeid med Folkeakademiet Sogn og Fjordane.

6.6 Generell informasjon For å informere innbyggarane i fylket om sjølve arbeidet med fylkeshistoria og om historie generelt, bør media brukast aktivt. Artiklar frå nettstaden til prosjektet vil i hovudsak vere tilgjengelege for ulike media, og forfattarane og andre involverte vil vere tilgjengelege for intervju. Det er viktig at informasjon om arbeidet med fylkeshistoria når ut til innbyggjarane i fylket. Dette vil skape grunnlag for interesse og aktivitet og vere med på å byggje opp ein marknad for historieverket. Det bør lagast ein plakat som kan settast opp i dei lokale biblioteka og på andre naturlege arenaar og ein grafisk profil som også kan nyttast i samband med informasjon i aviser og tidsskrift.

20

7. Organisering, framdrift og økonomi Av Oddmund L. Hoel

7.1 Framdriftsplan Planen byggjer på at bokverket skal liggje føre til fylket si 250-årsmarkering hausten 2013. Det føreset følgjande framdriftsplan:

• Desember 2009: budsjettvedtak i Fylkestinget som gjer at prosjektet kan setjast i gang • Vinter 2010: oppnemning av styringsgruppe, tilsetjing av forfattarar • Haust 2010: avtale med forlag og biletredaktør • Nyttår 2012/13: manuskript ferdig og illustrasjonsmateriale klart • 19. september 2013: lansering av bokverket

Dersom forfattarane er på plass i april/mai 2010, vil det seie at skrivearbeidet må gjerast unna på to og eit halvt år. Det følgjande opplegget er skissert med tanke på at dette skal gå med eit kronologisk organiseringsprinsipp for bokverket. Dersom prosjektoppstarten vert utsett, vil det bli vanskeleg å komme i mål til 2013, og det kan bli naudsynt med eit tematisk opplegg som inkluderer eit større tal forfattarar. Ein meir detaljert framdriftsplan må setjast opp i samråd med dei engasjerte forfattarane.

7.2 Modellar for organisering – prinsipielle val Ein kan velje fleire ulike modellar når eit slikt historieprosjekt skal organiserast. 1. TILSETJING AV FORFATTARAR Oppdragsgjevar kan sjølv tilsetje forfattarar av verket i tidsavgrensa engasjementsstillingar. Den klassiske kommunalt tilsette bygdebokskrivaren er framleis eit vanleg fenomen i store bygdebokprosjekt, men er mindre brukt i regionhistoriske prosjekt. Det vart nytta for Østfolds historie (utg. 2003-2005) der fylkeskommunen òg var forlag sjølv. Modellen vart vurdert for Nordlands historie, som er under planlegging, men forkasta. I praksis føreset dette ei form for prosjektorganisering innanfor den fylkeskommunale organisasjonen. Ei organisatorisk tilknyting til fylkesarkivet vil vere naturleg om ein slik modell vert vald. 2. KJØP AV TENESTER Fagmiljø ved universitet og høgskular har lenge vore sentrale i offentlege historieprosjekt. Den vanlege løysinga var lenge at oppdragsgjevar gjorde avtalar direkte med den einskilde fagtilsette historikaren i slike institusjonar om oppdraget. For større prosjekt er dette no mindre aktuelt. Høgskulane og universiteta har på si side auka krav til å opptre profesjonelt i ein konkurranseutsett oppdragsmarknad. Riksrevisjonen sine innstrammingar har òg gjort det umogleg for universiteta og høgskulane å drive indirekte subsidiering av prosjekt som i utgangspunktet vert rekna som kommersielle. Kommunar, fylkeskommunar og statsorgan er på si side underlagde eit strengare regime for offentlege innkjøp som gjer at også dei fleste historieprosjekt no må ut på anbod gjennom systemet for offentlege innkjøp (Doffin). Det siste dømet er anbodsprosessen for Flora si historie våren/sommaren 2009. Også for Sandnes si historie vart ei slik løysing nyleg vald.

21

Slike prosjekt har gjerne opna for at både forskingsinstitusjonar og forlag kan levere inn tilbod. Eit prinsipielt val er her om ein vil dele prosjektet i to, ein anbodsrunde på skriving og ein runde på utgjevinga (forlagsdelen), eller om ein vil be om samla tilbod på båe delar. Det siste kan vere enklare og meir føreseieleg for oppdragsgjevar enn ei delt løysing. Samstundes vil ei delt løysing betre kunne syte for at ein vel den mest eigna forskingsinstitusjonen og det mest eigna forlaget ut ifrå kriteria ein set opp – det er ikkje sikkert at dei har funne saman på førehand. Om fylkeskommunen ikkje vel å tilsetje eigne historikarar, men vel å kjøpe tenesta frå eit føretak, om det så er enkeltpersonføretak, er det vanskeleg å komme unna ei anbodsprosess i tråd med EØS-regelverket. 3. PARTNARSKAP Ei tredje løysing kan vere at fylkeskommunen inngår eit partnarskap med institusjonen som skal utføre oppdraget, og at dei står saman som prosjekteigarar. Denne modellen er vald av Nordland fylkeskommune, som saman med Høgskolen i Bodø skal skrive og gje ut Nordlands historie i tre bind. I tillegg til å utvikle eit historieverk innanfor ei gjeven tidsramme, har Nordland-prosjektet òg viktige regional- og forskingspolitiske målsetjingar. Det skal ”bidra til etableringen av et universitet i Nordland”, og det skal utvikle eit historisk forskingsprogram som går inn arbeidet for å realisere ein vidløftig ambisjon om 2-3000 nye forskingsårsverk i Nordland innan 2013. Ein partnarskapsmodell vart òg nytta i arbeidet med Trøndelags historie (utg. 2005) som mellom anna dei to fylkeskommunane og universitetet i Trondheim (NTNU) var saman om. I vårt tilfelle vil nok Høgskulen i Sogn og Fjordane vere den mest aktuelle institusjonen for eit slikt partnarskap. Forprosjektgruppa har ikkje førsetnader for å vurdere om ei slik løysing formelt og reelt er eit alternativ – det lyt eventuelt drøftingar mellom leiingane i fylkeskommunen og HSF avklare.

7.3 Praktisk organisering Uavhengig av kva modell under 7.2 som vert vald, gir røynsler frå andre historieprosjekt eit godt grunnlag for å streke opp ein føremålstenleg modell for den operative organiseringa. Eit historieprosjekt føreset forfattarar, biletredaktør, utgjevar (forlag) og ei prosjektstyring som sikrar god kvalitetssikring og økonomistyring. I slike prosjekt er dessutan den menneskelege faktoren kritisk, noko som føreset ei god og profesjonell personalhandsaming. 1. FORFATTARAR OG REDAKTØRAR Det vil i dette prosjektet truleg vere aktuelt med 1-3 forfattarar per bind om ein ser føre seg ei løysing med tre kronologisk organiserte bind. Ein av forfattarane bør vere hovudredaktør/prosjektleiar for verket med ansvar for samordninga både av kvart bind internt og binda imellom. I budsjettet er det sett av ein eigen stillingsressurs til denne funksjonen. 2. STYRINGSGRUPPE/BOKNEMND Det bør etablerast eit styringsorgan for prosjektet (styringsgruppe, referansegruppe eller boknemnd alt etter mandat og funksjon). Styringsgruppa er det sentrale instrumentet for å sikre at prosjektet blir gjennomført innanfor dei rammene som er dregne opp når det gjeld økonomi og framdrift. Dette vil dessutan vere det viktigaste formelle kvalitetssikringsorganet i prosjektet og bør ha ein historikar med professorkompetanse og røynsle med region- og lokalhistoriske

22

bokprosjekt som leiar. Gruppa må elles ha ei samansetjing der oppdragsgjevar, sentrale historie- og kulturminneinstitusjonar i fylket og andre historikarar/ressurspersonar er med, og dessutan biletredaktør og forlag. Gruppa bør møtast eit par gonger i året. Sentrale oppgåver vil vere val av forfattarar og forlag om det ikkje alt er gjort under etableringa av prosjektet, utforming av opplegg/disposisjon for bøkene i samråd med forfattarane, kommentering av manusutkast og rådgjeving i spørsmål som dukkar opp i skriveprosessen, og godkjenning av utkast til formgjeving på bøkene. Kor mykje kompetanse som skal delegerast til dette organet, er dels avhengig av kva organiserings- og finansieringsmodell som vert vald. 3. PROSJEKTEIGAR/OPPDRAGSGJEVAR Eit fylkessogeprosjekt kan i praksis berre realiserast med fylkeskommunen som den sentrale finansieringskjelda. Fylkeskommunen har dermed eit legitimt krav på ei forsvarleg prosjektstyring, same kva modell som vert vald. Styringsgruppa er det viktigaste operative organet som skal ta vare på dette styringsbehovet. Uavhengig av modell må det òg etablerast eit avtaleverk mellom oppdragsgjevar og utførande personar/institusjonar og utgjevar som avklarar flest mogleg av dei spørsmåla som kan tenkjast å dukke opp, og som er klar på kva kompetanse styringsgruppa har. 4. FORLAG Mange kommunar gir ut bygdebøkene sine sjølve, og ein del andre oppdragsgjevarar fell òg for denne freistinga. Denne gruppa vil rå til at ein vel eit profesjonelt forlag til utgjevinga, og at forlaget kjem inn på eit tidleg tidspunkt i prosessen. Det er forlaga som har spisskompetansen både på å lage bøker og ikkje minst marknadsføre og selje dei når dei er ferdige. Dette er enno viktigare i ein komplisert produksjon som det her er snakk om – eit trebindsverk, rikt illustrert og med store krav til å setje saman ulike element i formgjevinga. Ei grei løysing kan vere ein anbodsrunde på forlagstenestene etter at prosjektet er etablert. Det vil vere ein fordel å få forfattarlaget og styringsgruppa på plass og å ha utarbeidd dei fyrste planane for bokverket før ein hentar inn tilbod frå forlaga. Men når det er på plass, bør det òg gjerast raskt slik at forlagsrepresentantar kan vere med gjennom heile skriveprosessen. Det finst ulike modellar for forlagsavtaler som spenner over ein akse. Det eine ytterpunktet er kommisjonsavtaler der forlaget produserer bokverket til ein avtalt pris og leverer eit avtalt opplag til oppdragsgjevar. Det blir då oppdragsgjevar som må marknadsføre og selje boka og som har den heile og fulle økonomiske risikoen med utgjevinga. Det andre ytterpunktet er at forlaga gir ut verket som eit ordinært forlagsprosjekt. Forlaget har då hand om både produksjon, marknadsføring, sal og lagerhald, og det er forlaget som ber risikoen (får vinsten ved god sal og må ta tapet med dårleg sal). I store bokprosjekt som dette, er det ikkje uvanleg at forlag og oppdragsgjevar inngår avtalar som deler risikoen på bokutgjevinga. Dette kan gå ut på at oppdragsgjevar garanterer for kjøp av eit minsteopplag til låg pris for å dele ut til eigne tilsette, institusjonar og samarbeidspartar, eller for vidaresal. Dei økonomiske sidene ved utgjevinga er nærare kommentert nedanfor på økonomipunktet. Når vi rår til å bruke eit forlag, inkluderer det òg at forlaget har hovudrolla etter at verket er ferdig produsert, altså i marknadsføring, salsarbeid og distribusjon.

23

Eit slikt verk krev ein eigen biletredaktør som kjem i arbeid ikkje lenge etter at prosjektet er i gang. På eit trebindsverk vil det truleg dreie seg om minst eit halvt årsverk. Det mest praktiske er ofte at forlaget syter for biletredaksjonen.

7.4 Økonomi BUDSJETT, 3 BIND Prosjektleiar/hovudredaktør (0,5 stilling i 3 år) kr 1 356 636Forfattarar (3 årsverk per bind) kr 7 593 663Reiser, andre driftskostnader (40 000 kr/årsverk) kr 420 000Styringsgruppe (6 møte) kr 100 000Faglege seminar (3 stk) kr 200 000Biletredaktør og illustrasjonskostnader kr 700 000Drift av nettstad og andre sideordna aktivitetar kr 600 000 Sum kostnader kr 10 970 299 Periodisering etter budsjettår 2010 (8 mnd) kr 2 437 8442011 kr 3 656 7662012 kr 3 656 7662013 (4 mnd) kr 1 218 922 Sum kostnader kr 10 970 299

MERKNADER TIL BUDSJETTET Det er teke utgangspunkt i tre bind. Kostnaden med to bind kan grovt sett reknast til noko meir enn 2/3 av denne prisen. Behovet for ressursar til prosjektleiing, styringsgruppe, seminar og biletredaktør kan neppe reduserast med 1/3 sjølv om ein berre lagar to bind. Det er ikkje rekna med utgifter til sjølve utgjevinga. Ein bør her kunne rekne med såpass til sal at utgjevinga er interessant for forlaga på reint kommersielt og sjølvfinansiert grunnlag, særleg om utgiftene til biletredaktør og illustrasjonar vert tekne utanfor forlagsavtala. På hi sida er det heller ikkje rekna med at utgjevinga vil gi noko overskot for oppdragsgjevar. Dersom forlaga likevel skulle vurdere prosjektet som så lite kommersielt interessant eller så usikkert at det krev utgjevingsstøtte, kan ho normalt gjevast i form av at oppdragsgjevar kjøper eit visst opplag av verket til låg pris til utdeling mellom eigne institusjonar, tilsette, samarbeidspartnarar, som gåver o.l. Periodisering: Som nemnt i kap 7.1, bør prosjektet komme i gang våren 2010 om ein skal satse på lansering hausten 2013. Her er det budsjettert med full drift 9 månader i 2010, altså frå 1.4.2010. Sjølv om ein etter framdriftsplanen då berre har to og eit halvt år på skrivinga, er det budsjettert med tre årsverk per bind fordi det er aktuelt at fleire forfattarar vert engasjerte per bind. Det må understrekast at ei meir nøyaktig periodisering føreset ei oppsplitting av dei einskilde budsjettpostane og må byggje på ei meir detaljert prosjektering. Ein kan til dømes rekne med noko høgare etableringskostnader fyrste driftsår og at somme utgifter fyrst slår inn i utgjevingsåret (som ein del illustrasjonskostnader). Prosjektleiar/hovudredaktør og forfattarar: Det er her lagt til grunn gjennomsnittleg lønsplassering (ltr 60) for historikarar med fyrstekompetanse (doktorgrad) innanfor høgskule- og universitetssystemet, og noko høgare for prosjektleiaren (ltr 64), pluss sosiale

24

kostnader. Førebels A-lønstabell gjeldande frå 1.5.2009 er nytta. Legg ein det statlege avtaleverket til grunn, vil lønsplasseringa variere etter kompetanse og ansiennitet. Vidare er det lagt inn overhead (40 %) som dekkjer kontorhald m.m. Dette gir ein samla årsverkskostnad på kr 843 740. Dei andre postane er baserte på gjennomsnittlege erfaringstal frå liknande prosjekt, ikkje på ei konkret prosjektering av dette tiltaket. FINANSIERING Forprosjektgruppa har ikkje utgreidd andre modellar for finansieringa enn at Sogn og Fjordane fylkeskommune i all hovudsak ber kostnadene med prosjektet. Normalt vil det liggje eit potensial for sponsorinntekter eller partnarskapsmodellar i slike prosjekt. Vi finn det likevel rettast at fylkeskommunen sjølv vurderer og prioriterer dette opp mot andre sponsor- og partnarskapsavtalar ein har inngått eller ynskjer å inngå.

25

8. Vedlegg

Vedlegg 1: Kjelder til fylkeshistoria Arbeidet med ei fylkeshistorie vil vere avhengig av kjeldegrunnlaget. Gjennom snart 30 år har fylkesarkivet arbeidd med å samle inn arkiv frå Sogn og Fjordane. Musea i fylket har arbeidd med å ta vare på gjenstandar og bygningar og å dokumentere eldre teknikkar. Dette gjer at vi no har eit godt utgangspunkt for å skrive eit historieverk som i stor grad er basert på lokalt kjeldetilfang. KJELDER FRAM TIL OM LAG 1700 Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen vi har om dei eldste tidene har vi fått gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar. Kunnskapen er samla i ulike gjenstandskatalogar og rapportar. Dei fleste dokument frå mellomalderen er samla ved Riksarkivet i det som vert kalla diplomsamlinga. Kjeldene er i stor grad gitt ut i trykte versjonar gjennom Diplomatarium Norvegicum og Regesta Norvegica. Desse kjeldesamlingane er tilgjengelege for søk på Internett (http://www.dokpro.uio.no). Her er det også høve til å søkje i ulike arkeologiske samlingar, mellom anna hovudkatalogen til Bergen museum. Musea i Sogn og Fjordane har lage ein felles gjenstandsdatabase som er tilgjengeleg på Kulturnett Sogn og Fjordane. Fleire av gjenstandane er fotograferte og kan tene både som kjelder og illustrasjonar. Bygningane ved musea syner byggeskikk frå 1500-talet og fram mot vår eigen tid. Mot slutten av denne perioden aukar mengda med arkivmateriale. I 1591 vart sorenskrivarembeta oppretta. Det har vore fire embete i Sogn og Fjordane (Nordfjord, Sunnfjord, Ytre og Indre Sogn). Det eldste materialet er frå 1641 og ligg i Statsarkivet i Bergen. Frå 1600-talet førte prestane kyrkjebøker med oversyn over fødsel, vigsel og dødsfall. Kyrkjebøkene er no tilgjengelege i digital form i Digitalarkivet og vil kunne gi viktig kunnskap om befolkninga i Sogn og Fjordane også i seinare periodar. For kunnskap om økonomi og gardar er skattematrikkelen av 1647 ei god kjelde. Denne er også trykt og difor lett tilgjengeleg. Ei anna kjelde er jordebøker med opplysningar om inntekt, jordegods og rettar som låg til kyrkjene. For perioden fram til 1700 vil ein finne kjelder i Riksarkivet, Statsarkivet i Bergen, ved Bergen museum, Musea i Sogn og Fjordane, i trykte kjelder og i nokon mon på Internett. KJELDER FOR PERIODEN 1700-1945 På 1660-talet vart det etablert ei ordning med amtmenn, som seinare endra namn til fylkesmenn. For fylkesmannen i Sogn og Fjordane går arkivmaterialet tilbake til 1763 (rettsstell), då Bergenhus amt vart delt i Søndre (Hordaland) og Nordre (Sogn og Fjordane) Bergenhus amt, men størsteparten av arkivmaterialet er frå om lag 1800 og frametter. Amtmann/fylkesmann hadde mellom anna fleire oppgåver i økonomiforvaltninga, ansvar for kommunikasjon, tilsyn med veterinærvesen, fiske- og viltforvaltning, helsevesen og rettspleie. Med formannskapslovene i 1837 vart fylkestinget etablert, men fram til 1976 var

26

det fylkesmannen som fungerte som administrasjon. Arkivet etter fylkesmannen i Sogn og Fjordane er tilgjengeleg hjå Statsarkivet i Bergen. I 1769 vart den fyrste folketeljinga halde. Den neste kom i 1801 og frå 1815 har det i hovudsak vorte gjennomført ei folketeljing kvart tiande år. Folketeljingane er i hovudsak oppbevarte hjå Riksarkivet, men mange er også tilgjengelege for søk på digitalarkivet.no. Folketeljingar med personopplysningar er underlagde teieplikt i 100 år. Det vil seie at den siste teljinga som no er offentleg er frå 1900. Kommunane vart etablerte i 1837. I det som då var Nordre Bergenhus amt, vart det etablert 21 kommunar. Dette talet auka gradvis fram til 1923 då det var 38 kommunar i fylket. Fram til slutten av 1800-talet var fattigvesen, skulevesen, kyrkjevesen og vegvesen dei viktigaste arbeidsfelta for kommunen. Frå slutten av 1800-talet ser vi ein stor auke i dei kommunale oppgåvene, og nye saksfelt vert viktige for kommunane. Dette er i hovudsak sosiale oppgåver, kultur, næringspolitikk, elektrisitetsforsyning, telefon, reguleringar, vassforsyning og arbeidstiltak. Alle desse oppgåvene var viktige for utviklinga av samfunnet, og arkiva etter kommunane vil difor vere særs viktige i arbeidet med ei fylkeshistorie. Fylkesarkivet oppbevarer per i dag eldre arkiv for 22 av 26 kommunar. Arkiv for Førde, Sogndal, Vik og Årdal er tilgjengelege hjå kommunane. Arkiva er i stor grad ordna og katalogiserte. For fleire kommunar er møtebøker frå perioden 1837-1910 registrerte og kan søkast i. Dette gir ein effektiv inngang til dei kommunale arkiva. Eit interessant aspekt ved dei kommunale arkiva er at dei i liten grad har vore hovudkjelda i historisk forsking. Ei fylkeshistorie vil difor i stor grad kunne nytte lokalt kjeldetilfang som ikkje tidlegare har vorte brukt i historieforsking. Som supplement til dei offentlege arkiva er det viktig å nytte private arkiv. Privatarkiv med relevans for Sogn og Fjordane vil i fyrste rekke vere ved fylkesarkivet. Desse samlingane omfattar mellom anna arkiv etter bedrifter. Kjeldene vil vere med å dokumentere kva bedrifter og industri som var dominerande i fylket og utvikling av desse over tid. Privatarkiva omfattar også samlingar etter organisasjonar og privatpersonar. Arkiv etter organisasjonar vil gi grunnlag for å forske på organisasjonsutvikling og vil også gi eit bilete av kva innbyggjarane i fylket var opptekne av. Lokalaviser vil vere ei god kjelde i samband med fylkeshistoria. Lokalavisene er mikrofilma og er tilgjengelege på dei største biblioteka i fylket. Fylkesarkivet har ei relativt stor samling med eldre fotografi frå fylket. Desse vil kunne nyttast som illustrasjonsfoto, men vil også vere interessante som kjeldemateriale. Samlinga omfattar mellom anna landskapsbilete, bilete av busetnad, fabrikkar, stølar og personbilete. Samlinga går tilbake til om lag 1840, men det er fyrst frå om lag 1860-1880 at vi har etablert større samlingar med bilete. For perioden 1700-1945 vil fylkesarkivet ha mykje interessant kjeldemateriale som vil kunne forklare utviklinga av samfunnet i Sogn og Fjordane. Interessante kjelder vil også vere å finne ved Statsarkivet i Bergen, på Riksarkivet og ved musea i Sogn og Fjordane. Alle desse arkivinstitusjonane har arkivkatalogar som er tilgjengelege for søk via Internett. KJELDER FOR PERIODEN ETTER 1945 Administrasjonen hjå kommunane og statlege organ har stadig vorte utvida i perioden etter 1945, og mengda med kjeldemateriale aukar. Frå 1976 vart fylkeskommunen etablert med eigen administrasjon som har skapt arkivmateriale. Dette er delvis avlevert til fylkesarkivet. Fylkesarkivet oppbevarer kommunale arkiv fram til om lag 1964. Nyare kommunalt og

27

fylkeskommunalt materiale vil framleis vere hjå arkivskapar. Fylkesarkivet vil likevel vere ein fagleg samarbeidspart når det gjeld arkiv etter 1964. Statlege arkiv vert i regelen avleverte til statsarkiv eller riksarkiv når det er 25 år eller eldre. For nyare statleg materiale må ein difor kontakte arkivskapar for å få tilgjenge. Same situasjon vil ein også sjå for nyare privatarkiv. Arkivinstitusjonane har ikkje arbeidd systematisk for å samle inn nyare privatarkiv, og organisasjonar og bedrifter må difor kontaktast direkte om ein skal få tilgjenge til arkiva. Offentlege kjelder som er yngre enn 60 år og som inneheld personopplysningar, kan vere underlagde teieplikt. Riksarkivaren kan gi tilgjenge til teiepliktig materiale som er oppbevart hjå Arkivverket. For anna materialet må forskaren søkje til departementet som er ansvarleg for fagfeltet. Størsteparten av arkivmaterialet vil vere offentleg tilgjengeleg også for dei siste 60 åra. Å prate direkte med dei som har vore aktørar i samfunnsutviklinga, vil vere særs interessant når ein skal studere historia fram mot vår eigen tid. Personlege forteljingar vil i stor grad vere med på å supplere anna kjeldemateriale. Når intervjua skjer i etterkant, vil vi også kunne få med tilleggsopplysningar, tankar og vurderingar som ikkje kjem fram i offentleg materiale. Fylkesarkivet har noko intervjumateriale, men på langt nær dekkande for prosjektet med ei fylkeshistorie. Nye intervju må difor gjerast som ein del av prosjektet. Ei utfordring når det gjeld kjelder vil vere å få eit balansert utval som også er med å dokumentere minoritetane i fylket. Her har fylkesarkivet starta eit arbeid som kan vere nyttig for arbeidet med ei fylkeshistorie, men det er framleis ein lang veg å gå før vi vil få dokumentert historia til minoritetane i fylket, frå deira eigen ståstad. Samlingane til musea går heilt fram til våre eigen tid og vil kunne tilby interessante kjelder og illustrasjonsfoto. OPPSUMMERING Kjeldegrunnlaget for den tidlegaste perioden er ikkje veldig stort, men relativt godt kjent av forskarar. Utover på 1800-talet aukar mengda med kjelder og arkiv etter kommunane vil vere ei særs interessant kjelde. Opp mot vår eiga tid vert det endå større auke i mengda med kjelder og vi vil oppleve at arkivmateriale enno ikkje er avlevert til arkivinstitusjonane. Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane vil vere ein viktig samarbeidspartnar for dei som skal arbeide med fylkeshistoria. Materialet til fylkesarkivet omfattar kommunale, fylkeskommunale, private arkiv i tillegg til foto. Musea i Sogn og Fjordane vil vere ein annan viktig samarbeidspart når det gjeld kunnskap om byggeskikk, gjenstandar og illustrasjonsfoto. I tillegg vil Statsarkivet i Bergen og Riksarkivet ha viktige kjelder.

28

Vedlegg 2: Litteratur

Utarbeidd av Sogn og Fjordane fylkesbibliotek.

Bøker om Sogn og Fjordane

I manns minne : daglegliv ved hundreårsskiftet. Sogn og Fjordane : frå Nasjonalforeningens landskonkurranse for eldre / redigert av Sverre Myklebust. - Oslo : Samlaget, 1973. - 180 s. : ill., kart

Jonsok 1948 : Stryn, Nordfjord, Sogn og Fjordane fylke / redigert ved Sigurd T. Sandbu. - Bergen : Norges bondelag, 1948. - 96 s. : ill.

Sogn og Fjordane : ein statistisk-økonomisk analyse / utarbeidd av Kontoret for Områdeplanlegging i Sogn og Fjordane ; utgjeve av Arbeidsdirektoratet. - Oslo : Tiden, 1954. - 107 s. : ill., kart

Sogn og Fjordane fylkesleksikon / redaktør: Johs. Sætherskar. - Bergen : Det Norske Næringsliv forl., 1953. - 867 s. : ill. - (Det norske næringsliv ; 14)

Sogn og Fjordane i nær fortid / redigert av Olav Havro og Gunnhild Systad. - Oslo : Samlaget, 1986. - 215 s. : ill., port. - (I nær fortid)

Sogn og Fjordane : indstilling fra Trafikplankomiteen av 1919 . - Bergen : Grieg, 1921. - 464 s. : ill., kart, tab. Ryggtittel og omslagstittel: Sogn og Fjordane fylke 1920

Sogn og Fjordane / under redaksjon av Nikolai Schei. - Oslo : Gyldendal, 1980. - 545 s. : ill., kart - (Bygd og by i Norge)

Året 1905 i Sogn og Fjordane / redaktørar: Hermund Kleppa, Kjerstin Risnes, Karianne Schmidt Vindenes. - Leikanger : Skald : Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, 2005. - 284 s. : ill. (noen kol.)

Engesæter, Aage, n., 1951-, Sogn og Fjordane fylkeskommune gjennom 150 år / Aage Engesæter og Johs B. Thue. - Oslo : Samlaget, 1988. - 398 s. : ill., kart

Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystbygdene i Sogn og Fjordane : frå 1700-talet til vår tid / Finn B. Førsund. - [Sogndal ; Florø] : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet i Sogn og Fjordane, 1986. - 89 s. : ill., port. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 4)

Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystbygdene skifter ham : åtte nærstudium frå Sogn og Fjordane / Finn B. Førsund. - [Sogndal ; Florø] : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet i Sogn og Fjordane, 1985. - 123 s. : ill. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 3)

Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystkommunane i tabellar og diagram / Finn B. Førsund. - Sogndal ; Florø : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet i Sogn og Fjordane, 1985. - 87 s. : dagr., fig., tab. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 2)

Helland, Amund Theodor, n., 1846-1918, Topografisk-statistisk beskrivelse over Nordre Bergenhus amt. 1. del. Den almindelige del / efter offentlig foranstaltning udgivet ved Amund Helland. - Kristiania : Aschehoug, 1901. - 862 s. : tab. - (Norges land og folk ; 14) Helland, Amund Theodor, n., 1846-1918, Topografisk-statistisk beskrivelse over Nordre Bergenhus amt. 2. del. Herrederne / efter offentlig foranstaltning udgivet ved Amund Helland. - Kristiania : Aschehoug, 1901. - 715 s. - (Norges land og folk ; 14)

Seip, Hans Kristian S., n., 1881-1945, Sogn og Fjordane fylke : eit tilskot til kommunalsoga / H. Seip. - Leikanger : Sogn og Fjordane fylkeskommune, 1958. - 610 s.

Sele, Katrine, n., 1972-, Herifrå / Katrine Sele [tekst], Oddleiv Apneset [foto]. - Førde : Selja, 2006. - 175 s. : kol. ill.

Starheim, Ottar, n., 1946-, Førde Tida flyg : historiske flyfoto frå Sogn og Fjordane : basert på Johan Ottesens fotoarkiv / Ottar Starheim. - Førde : Selja , 2004. - 286 s. : ill.

Strømgren, Trond, n., 1961-, Sild og potet : hverdagsliv i et fjordfylke / Trond Strømgren . - Batalden : Stromgren publ., 2007. - 144 s. : ill. (noen kol.), kart

Tveit, Norvald, n., 1927-, Hyllestad Vilt vakkert Vestland : Sogn og Fjordane - fylket med dei mange andlet / Norvald Tveit ; fotografert av Helge Sunde og Oddleiv Apneseth. - Oslo : Damm, 1993. - 128 s. : kol. ill.

29

BYGDEBØKER FRÅ SOGN OG FJORDANE *SUNNFJORD *Joleik, Albert A.: Sunnfjordsoga fram til 1801.

B. 1-2. Flora, 1959. NORDFJORD Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til

no. Sandane: 1973. Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 3 - Innvik - Stryn Os, Edvard. Nordfjord frå gamle dagar til no.

Oslo, 1957. Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 5, Bd. I - Selje og Vågsøy: Bygdene og

bygdesamfunnet Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til

no. Sandane: R. Søreides Prenteverk, 1943.

Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 5, Bd. II - Selje, Sør- og Nord-Vågsøy. ÅRDAL Bygdebok for Årdal. Bergen: Årdal Sogelag,

1971-1985. Bd. I - Natur og næringsliv Bd. II - Kulturbandet Bd. III – Slektsbandet Laberg, Jon Andreas. Årdal i Sogn: Bygd og

ætter. Bergen, 1932. ASKVOLL Loftheim, Abraham. Askvoll Bygdebok.

Askvoll: Askvoll Sogenemnd, 1963-1987. Bd. I - Kristendomens innføring år 996.

Kyrkjehusi, gravplassane, prestekallet, prestane og anna personnel m.m. 1306-1963.

Bd. IIA - Folket: Ættarbok frå det 16. århundrad til 1969

Bd. IIB - Folket: Ættarbok frå det 16. århundrad til 1969

Knudsen, Svein Åge. Askvoll Bygdebok. Askvoll: Askvoll Sogenemnd, 1963-1987.

Bd. III - Folket: Slektssoge for Førdefjord-området

Kjem ny allmennsoge i to band. B.1 truleg i oktober 2009.

AURLAND Indrelid, Svein: Soga om Flåm. B. 1-2A

Aurland, 2003-2007. Ohnstad, Anders. Aurland Bygdebok: fram til

om lag 1920. Bergen: Aurland Sogelag, 1962.

Ohnstad, Anders og Anna Gjerløw. Ættebok for Aurland fram til om lag 1900. Bergen:

Aurland Sogelag, 1964. Ohnstad, Anders. Aurland Bygdebok: fra

1835-1985. Aurland Sogelag, 1990. Ohnstad, Anders. Gardssoga for Aurland.

Aurland sogenemnd, 1988- Bd. I - Vassbygdi og fjellgardane. Bd. II - Ein del av Vangen sokn. Frå Skjerdal til

og med Tero Bd. III - Ein del av Vangen sokn: Frå Loven til

og med Frondalen Ohnstad, Åsmund. Aurland bygdebok:

Undredal og Nærøy: gard og ætt. Aurland: Aurland kommune, 2006.

BALESTRAND Laberg, Jon. Balestrand. Balestrand: Balestrand

kommune, 1985. Balestrand. Bd. I - Ættesoge: Tjugum sokn til ca

1900, Fjærland sokn til ca. 1900, Kvamsøy sokn til 1985. Urtegaard, Gunnar. Balestrand. Balestrand:

Balestrand kommune, 1991 Bd. II - Gards og ættesoga: gard nr. 1-34 BREIM Sandal, Per. Soga om Gloppen og Breim.

Sandane: Gloppens Sparebanken, 1978-2001.

Bd. I - Frå dei eldste tider til om lag år 1800 Bd: II - Frå om lag 1800 til vår tid Bd. III - Gardar og ætter. I. Gimmestad sokn; II.

Hyen sokn Bd. IV - Gardar og ætter. III. Vereide sokn Bd. V - Gardar og ætter. Breim sokn BREKKE Engesæter, Ludvig. Brekke herred. Bergen:

A.s J. Griegs boktrykkeri, 1944- Bd. I - Ei bygdebok Bd. II-III - Gard, tun og ætt BREMANGER Joleik, Albert Abramson. Bremanger

Bygdebok. Bergen: Bremanger Sogenemnd, 1969.

Bd. I - Soga fram til 1801 *Svihus, Arstein: Bremanger bygdebok. Gards-

og ættesoge. B. 1-4. Bremanger kommune, 2006.

*Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no: 2. Dei einskilde bygder. 4. Davik.

Sandane 1939.

30

*EID *Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til

no: 2. Dei einskilde bygder. 1. Eid-Hornindalen. Nordfjordeid, 1909.

* Os, Edvard: Eid og Hornindal. Oslo, 1953. FJALER Bakke, D. O. Fjaler i Gamle Dager. Førde:

Fjaler Sogelag, 1948. Fagerheim, Ragnvald og Magne. Fjaler: Gards-

og ættesoge. Fjaler: Fjaler Sogelag, 1976. Bd. I - Holmedal sokn Bd. II - Dale sokn Bd. III - Dale og Guddal sokn Fagerheim, Ragnvald. Fjaler Gjennom 1000

År. Førde: Fjaler Sogelag, 1977. Ness, Atle. Fjaler: gards- og ættesoge. Fjaler:

Fjaler sogelag, 2003. Bds. A & B *FLORA *Joleik, Albert: Soga um Flora. Soga fram til

1801. Florø, 1980. (*Høydalane før og no : eit bygdelagsprosjekt.

Høydalane bygdelag, 1999. *Midtbø, Arent: Gammalt og nytt frå

Norddalsfjord : slekt- og bygdesoge. Norddalsfjord, 1983.

* Stendal, Olav: Ei fjellgrend i Sunnfjord : Steindalen : slekter og samfunn. Naustdal, 2005.

Strømgren, Trond: Vestnorsk kystkultur : øysamfunnet Batalden. Batalden 2004-2008.

Bd. 1 – Natur, busetnad og levesett. Bd. 2A – Fiskeri. Bd. 2B – forlis og utvandring. FLÅM Indrelid, Svein. Soga om Flåm. Aurland:

Aurland sogelag, 2003-2007. Bd. I – Bygdi Bd. 2A – Gard og ætt : frå Fretheim til Geisme. FØRDE Førsund, Finn B. Førde bygdebok: gardssoge

og soga om folket. B. 1-2. Førde kommune, 1990-1992.

GAULAR Hjelmeland, Olaf. Gardssoga for Gaular.

Gaular: Gaular Sogelag, 1955. *Hjelmeland, Olav: Gaularsoga. B. 2. Gaular

sogelag, 1961. **Gaularsoga. 3. Gaular sogelag. 1968. *Timberlid, Jan Anders: Bygdebok for Gaular.

6 b. i 7. Gaular sogenemnd, 1990-2000.

GLOPPEN Sandal, Per. Soga om Gloppen og Breim.

Sandane: Gloppens Sparebanken, 1978-2001.

Bd. I - Frå dei eldste tider til om lag år 1800 Bd: II - Frå om lag 1800 til vår tid Bd. III - Gardar og ætter. I. Gimmestad sokn; II.

Hyen sokn Bd. IV - Gardar og ætter. III. Vereide sokn Bd. V - Gardar og ætter. Breim sokn *Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til

no: 2. Dei einskilde bygder. 2. Gloppen og Breimn. Nordfjordeid, 1915.

GULEN Kleiva, Ivar. Gulen i gammal og ny tid:

Gards- og ættesoga. Gulen: Gulen kommune, 1996. B. 1-3. Rev. Utg. (1.utg. 1973)

*Engesæter, Ludvig: Brekke herred. B. 1-2. Bergen, 1944. (Fotografisk opptrykk av B. 2 i to band, 1994)

HORNINDAL Svaar-Seljesæter, Knut. Hornindal-

Nordfjord:Ættelister for kvar gard i bygda.

Hornindal kommune, 1989. *Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til

no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Eid – Hornindalen. Nordfjordeid, 1909.

*Os, Edvard: Eid og Hornindal. Oslo, 1953. HYLLESTAD Kellmer, Inger og Finn Borgen Førsund.

Hyllestad Bygdebok: Soga om folket. B. 1-2.

Hyllestad kommune, 1990-1993. HØYANGER Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø.

Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1949.

Førsund, Adolf og Sigurd. Bygdebok for Kyrkjebø. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1963.

Bd. II - Gardssoga Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og

Lavik. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1978.

Bd. III - Bygdesoga Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik.

Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1983.

JØLSTER Klakegg, Anders O. Bygdebok for Jølster:

Ættesoge 1801-1974. Jølster: Jølster kommune, kulturstyret, 1985.

31

*Joleik, Albert A.: Soga um Jølst : fram til 1801. Jølster sogenemnd, 1967.

KYRKJEBØ Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø.

Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1949.

Førsund, Adolf og Sigurd. Bygdebok for Kyrkjebø. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1963.

Bd. II - Gardssoga Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og

Lavik. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1978.

Bd. III - Bygdesoga LÆRDAL Espe, Alfred, Ola Gram og Kåre Hovland.

Lærdal Bygdebok. Lærdal: Lærdal kommune, 1987.

Bd. I - Heim og ætt Borgund sokn Espe, Alfred and Kåre Hovland. Lærdal

Bygdebok. Lærdal: Lærdal kommune, 1990-2005.

Bd. II - Heim og ætt Tonjum sokn Galdane - Bø Bd. III - Heim og ætt Tonjum og Hauge sokn -

Grøto-Hunderi Bd. IV - Heim og ætt Hauge sokn Lærdalsøyri

- Mjelde - Øye – Stødno *Bd. V – Heim og ætt : Hauge sokn – Erdal-

Strendene …… *Laberg, Jon: Lærdal og Borgund : bygd og

ætter. Bergen, 1938. LAVIK Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik.

Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1983.

LEIKANGER Bøthun, Per H. Leikanger Bygdebok.

Leikanger: Leikanger Bygdeboknemnd, 1965.

Bd. I - Gardssoga Lyngvaer, Roald. Leikanger Bygdebok. Voss:

Leikanger Bygdeboknemnd, 197? Bd. II - Ættesoga LUSTER Øyane, Lars E. Gards og ættesoge for Luster

Kommune. Luster: Luster kommune, 1984-.

Bd. I - Fortun sokn Bd. II - Dale I sokn Bd. III - Dale II og Nes sokn Bd. IV - Gaupne Sokn Bd. V - Jostedal sokn Bd. VI – Eikum Ytre – Høgi

Bd. VII – Dalen – Fevoll Bd. VIII - Veitastrond (Berekna ferdig i 13 band i 2009) *Bathen, Mons: Bygsleheimar i Hafslo.

Sogndal, 1975. *Laberg, Jon: Luster :. bygd og ætter. Bergen,

1926. *Laberg, Jon: Hafslo : bygd og ætter. Bergen,

1926. NAUSTDAL Kleiveland, Geir. Naustdal bygdebok: gards

og ættesoge. Naustdal: Nausdal Sogelag, 1995-1999.

Bd. I – Gnr. 20-99 Bd. II – Gnr. 100-153 Bd. III - Allmennsoge *SELJE *Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dager til

no : 2. . Dei einskilde bygder 5. Selje, Sør- og Nord-Vågsøy. <S.l.>, 1943.

*Os, Edvard: Selje og Vågsøy : bygdene og bygdesamfunnet. Oslo, 1957.

SOGNDAL Sandal, Per. Sogndal Bygdebok: allmenn

bygdesoge tida før 1800. Sogndal: Sogndal

Sogelag, 1986. Timberlid, Jan Anders: Sogndal bygdebok :

gardar og folk Stedje sokn. Sogndal : Sogndal Sogelag, 2007.

Bd. 1 – Kjørnes – Arvål. Bd. 2 – Sogndalsfjøra – Notsete Bd. 3 – Elvagjeng – Hagen(Vikane) SOLUND Steinsøy, Alf. Solund: gards og ættesoge til

1980. Hardbakke: Solund sogenemnd, 1982.

*STRYN *Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til

no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Innvik –Stryn.. B. 1-2. <Ny utgåve>. 1973. (1.utgåve 1932).

VIK *Balvoll, Gudmund. Gards- og ættesoge for

Vik i Sogn. Hefte 1-5.Vik i Sogn: Vik Lokalhistoriske Arkiv, 2002-2006.

Hft. I - Seljadalen, Ovrisdalen og Bøadalen Hft. II – Flatbygdi Hft.III – Vikøyri, Vetleøyri …. Hft. IV – Arnafjord sokn Hft. V –Vangsnes sokn med Juvik og Gotevik

32

Kom i revidert og utvida utgåve i eit band i 2008

Hoprekstad, Olav. Bygdabok for Vik i Sogn. 3 b. i 4. Bergen: Nemndi for Bygdeboki, 1951-1958.

Sunde, Rasmus. Ein Stad Skal Ein Vera:

Utvandringa frå Vik i Sogn. Naustdal:

Sogn og Fjordane Forlag, 1989. *VÅGSØY Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til

no : 2. Dei einskilde bygder. 5. Selje, Sør- og Nord-Vågsøy. 2. bolk. <S.l.> 1943.

Os, Edvard S.: Selje og Vågsøy : bygdene og bygdesamfunnet. Oslo, 1957.

PERIODIKA (ÅRBØKER OG TIDSSKRIFT) FYLKESDEKKJANDE Samfunn og næring : Sogn og Fjordane / Vest

media a.s. 1986-1988 Sogn og Fjordane magasin : magasinet for

kreativitet og kultur / Sogn og Fjordane. 1981-1989.

Søkelys på Sogn og Fjordane / Sogn og Fjordane dh. 1982-1989.

Årboka : Sogn & Fjordane / Alden. 1993-2007. Framhald i: Årboka for Sogn og Fjordane / Selja forlag.

2008 - . REGIONALE Jul i Nordfjord / Nordfjord sogelag ,

Nordfjord folkemuseum. 1936 - (Kom ikkje ut 1951, 53-55, 61) Årbok for Nordfjord / Nordfjord sogelag,

Nordfjord folkemuseum, S. og Fj. ungdomslag.

1951 – (Annakvart år 1959-1981) Jul i Sunnfjord / Sunnfjord sogelag, Sunnfjord

museum. 1926 – Sunnfjord : tidskrift um Sunnfjordsoga / Gula

Tidend. 1919-1921 Jol i Sogn / Sogn og Fjordane ungdomslag.

1930 – (Ikkje utgjeve 2002-2007) Tidsskrift / Historielaget for Sogn. 1910-1981 Framhald som: Årbok for Sogn / De Heibergske samlinger –

Sogn folkemuseum. 1982 - Det stig av HAFS- : nærings- og

informasjonsblad for Hyllestad, Askvoll, Fjaler og Solund. /

Marknads-Inform a.s.. 1985-1986 LOKALE Askvoll: Sogeskrift for Askvoll kommune / Askvoll

sogenemnd. 1981-1999

Framhald som: Sogehefte for Askvoll kommune. 2000- Balestrand: Balestrand : gard og grend /

Bygdeboknemnda. 1973-1976. Dar breadn kalva / Fjærland sogelag. 2000 – So han sa .. / Sogndal sogelag, Fjærland

sogelag. 2000 – Gulleplet / Balestrand idrettslag, -mållag, -

kommune. 1978-2000 Bremanger: Årbok : Flora Bremanger / Firdaposten. B. 1-2.

(2004-2005) Eid: Sogeskrift for Eid. / Eid vidaregåande skule.

1994 - Fjaler: Fjaler / Fjaler sogelag. 1998 - Flora: Flora-minne / Flora historielag. 2001- Årbok : Flora Bremanger / Firdaposten. B. 1-2.

(2004-2005) Førde: Sogeskrift frå Førde kommune / Førde

sogenemnd. 1983-2007 Framhald i: Førde historieskrift / Førde historielag. 2008 – Gloppen: Ljøren : sogeskrift for Gloppen / Gloppen

sogelag. 1999 – Årbok for Gloppen 1950-51. Sandane 1951. Gulen: Glimt frå Gulen : kultursogeskrift / Gulen

kultursogenemnd. 1992- (Spreidde nr.) Hornindal: Historisk årsskrift / Hornindal historielag.

1985 –

33

Hyllestad: Gluggen : glytt frå gamalt / Hyllestad

kommune. 1996-2003. Sogeskrift frå Hyllestad / Hyllestad sogelag .

1976 - (Ikkje utg. 1988-1999) Jølster: Jølst / Jølster mållag. 1984 – Leikanger: Systrendingen / Systrond sogelag. 1993 – Gamalt frå Leikanger herad / Fresvik sogelag.

1976-1977. Luster: Luster lokalhistorisk årbok / Sogelaga i Luster

kommune ; Luster kulturkontor. Nr 1-5. (1994-2002) Naustdal: Sogeskrift for Naustdal / Naustdal sogelag.

1990- Sogndal:

Dar breadn kalva / Fjærland sogelag. 2001 – So han sa .. : lokalhistorisk årshefte / Sogndal

sogelag, Fjærland sogelag. 2000 – Sogndal : heimbygdi vår / Sogndal sogelag.

1921-1974 (Uregelmessig) Solund: Solund sogeskrift / Solund sogelag. 2001 – Stryn: Årsskrift /Stryn historielag. 1994 – Stryn historielag / Stryn historielag. 1991-1993. Vik: Pridlao / Vik lokalhistoriske arkiv. 1984 – Gamalt frå Leikanger herad / Fresvik sogelag.

1976-1977. Årbok / Vik historielag. 1994-2002. Årdal: Årbok frå Årdal sogelag / Årdal sogelag. 1950

– 1958. Årdal før og no / Årdal sogelag. 1992 - Jul i Årdal. 1957,1958,1960.