Historia e shqipes letrare

2

Formimi dhe zhvillimi i shqipes letrare (Tvorba i razvoj savremenog albanskog knjievnog jezika)Vanost prvih pisanih dela u albanskom jeziku Danas poznati pisani dokumentu u rukopisu, su iz 15.veka, a prvo delo koje je napisano na albanskom jeziku 1555. god., postoji jedan niz uverljivih dokumenata koji svedoe da je na albanskom jeziku pisano i ranije. Prvi od tih argumenata je i izvetaj francuskog klerika Gilijama Adae (Brocardus) iz 1332. god. koji je posalo svojim stareinama, u kome, izmeu ostalog kae: Iako albanci imaju jezik koji se razlikuje od latinskog, u svim knjigama koriste latinski. Ovo jasno ukazuje na to da postoje knjige koje su pisane na albanskom jeziku iji je sadraj verovatno bio verskog karaktera. Jo jedan posredan dokaz o pisanju na albanskom jeziku pre XV vaka, donosi pismo albanskog vladara-Skenderbega, koje je posalo princ ovani Antono Orsini, 1460.god, gde se govori o alb. hronikama prema kojim albance nazivaju epircima. Poznati albanski humanista, Marlin Barleti, u svom drugom delu Rethimi i Shkodrs (1504.), kako svedoi sam, je iskoristio i istorijsku hroniku pisanu na albanskom jeziku, za koju kae: Tani von m ran n dor disa anale, q sht m drejt ti quash fragmente sesa anale, t cilat flasin n baz t gojdhns s strgjqshve tan pr rindrtimi m shum se pr ndrtimin e ktij qyteti. N to sht shkruar n gjuh t popullit (d.m.th. n gjuhn shqipe) se njfar roza me motrn e tij fa qen themeluesit e qyteti t Shkodrs. U XV veku sreemo i neka svedoanstva od strane turskih autora koji govore o albanskom jeziku u tom veku. Tako turski hroniar i putopisac R. elebija naglaava kako su albanci pisali na svom jeziku, ali njihovo pismo nije dovoljno jasno. I drugi, jedan poznati turski kritiar iz XV veka Jasik, svedoi o poznatom piscu Osmanskog carstva iz XV veka pritevac-Isi Mehsiniju, naglaavajui kako je on pisao i vana dela na svom maternjem jeziku (na alb. jez). Ovo svedoi o tome da su dela pisana na albanskom jeziku arapsko-turskim alfabetom ne u XVIII veku ve tri veka ranije. U delu klerika Lovra Mihalia Kroz Albaniju, koje je izdato 1909.god. nailazimo na sledee: Alfamet Masrop i Masdotit-osim kog postoji jo jedan, koji potie iz V veka posle Hrista. Od ovog veka su sauvani i stariji spomenici albanske knjievnosti: pisani zakon za klerike (svetenike) i laike (svetovnjake), dok je VII vek jedan fragment elegije posveen vladaru Tehekvantihera. Ipak, njihova prava knjievnost(albanska), iako nije obimna, jeste dosta stara. O delu koje je starije od Misal-a on Buzukua govori i prof. Erem abej potvrujui kako je 1940 godine Nil Bora je u vatikanskoj arhivi je otkrio jedan dokument albanskog jezika stariji od Buzukuovog. Ovo otkrie je ostalo tajna i dan danas. Meutim, u filolokim studijma kao prvi pisani dokumenti albanskog jezika uzimaju se Formula e Pagzimit 1462.god., Fraza e mallkimit 1483.god., Fjalorthii Arnold von Harfi 1497.god. i Ungjilli i Pashkve i Shn Matheut koje je verovatno napisano krajem XV ili poetkom XVI veka. Formula e Pagzimit 1462. ima 37 strana i pisan je latinskim alfabetom. Ovo delo je otkrio rumun Nikola Jorga Firnci 1915. Francuski lingvista Mario Rok je izdao ovaj dokument. Fraza e mallekimit 1483. (Kletva) . Ova fraza je pronena u jednoj latinskoj komediji pod nazivom Epirota koju je napisao Tomaso de Meko 1483. god. Ima sledei sadraj: Drenburi te clofto golia (Trembur t kloft o goja). Krajnja re golia govori kako je mogue da je ovaj tekst preuzet od arbrea Italije, jer jedino tamo l nije jotovano kao kod drugih albanskih dijalekata XV veka (golia-goja). Fjalorthi i Arnold von Harfi Sadri nekoliko rei fraza na albanskom jeziku, koje je kasnije sizdao u Kelnu nemac Von grote 1860.god. Delo je pisano latinskim polugotskim alfabetom. Ungjilli i Pashkve i Shn Matheut je napisan u manastiru na Jugu Albanije gde je bilo i albanskih uenika. U tom delu se nalaze nekoliko redova prevedenih iz Jevanela Svetog Mateje, a na kraju je dat odgovor na albanskom koji hor izgovara vladici kada akon peva iz Jevanelja. Ovo je prvo delo keje je napisano na toskijskom dijalektu grkim alfabetom. Rukopis je otkrio grki naunik Spiridon Lambros i izdao ga u jednom asopisu u Atini 1906.god.

3

Gjuha letrare shqipe e shek XVI (Albanski knjievni jezik u XVI veku) Dva dela koja se izdvajaju u ovom periodu su Misal on Buzukua i katahezisa Ljeke Matrnge E mbsuame e krshter koji je jedan od znajnijih toskijskih dokumenata izdat 1592.god. Poreenjem ova dva dela moe da rasvetli razvoj albanskog pisanog jezika. Sistem vokala unutar Misala je dosta slian onome koji danas sreemo kod gegejskog dijalekta. Kod njega ne postoji razlika prilikom pisanja glasova e i dok kod Matrnge se razlika vidi u pisanju ovih vokala, budui da vokal pie digrafom ae. Kod Matrenge izostaju nazalni vokali, jer i sam toskijski dijalekat ih ne poseduje. U sistemu usnenih samoglasnika u delu Matrenge javljaju se samo dve morfeme, budui da uopte ne koristi vokal y, kao i suglasnik zh koji takoe ne koristi. U delu Matrnge svi naglaeni vokali se grafiki obeleavaju //. on Buzuku vokal a kao i sve ostale vokale koji su kratki obino udruuje sa grafemom h. Nenaglaeni vokal se uva u delu Buzukua u svim pozicijama unutar rei, ak i na kraju rei. Kao takav ovaj vokal se javlja i u delu Matrnge, mada trebalo bi naglasiti da toskijski dijalekat istorijski bolje uva ovaj vokal. Kod Buzukua se u ortografiji tipa ueneste (vnesht), engenon (ngjnon), prendeuere (prndver), petecate (petcat) itd. se vidi da je ovaj vokal imao iroku upotrebu i u gegejskom dijalektu XVI veka. Vokal i koji sreemo u oba dela, javlja se grafemom i, a u delu Buzukua se javlja i grafemski kao suglasnik j. Posle nenaglaenog i Buzuku stavlja h koje se ne izgovara. Naglaeni vokal i Matrnga razlikuje tako to stavlja akcenad iznad njega, ali u ostalim sluajevima i u njegovom delu se ne vidi neka razlika izmeu vokala i i suglasnika j. Dugo i i jedan i drugi obeleavaju udvajanjem ove grafeme ii ili digrafom ij. Dananji vokal u kada se javi kao nenaglaeno kod Buzukua se javlja u obliku grafeme , grafemu koju je verovatno uzeo iz staroslovenskog. to se tie vokala y kod Buzukua on je zamenjen grafemeom u: arsue (arsye), du (dy), kadkad koristi i grafemu : neh ot (yn zot), ft (fyt). Kod Matrnge je y svuda zamenjeno sa i. Oba autora duge vokale piu tako to ih ponavljaju, kod Buzukua: maa, dhaa, nee; kod Mantrge: saa, ieee, sijt. Grupa vokala uo se javlja kod Buzukua, a kod Matrnge se javlja varijanta ua. Istorijski gledano od grupe uo e se u toskijskom javiti grupa ua i ue u gegejskom dijalektu, a ova dva dela iz XVI veka svedoe kako je grupa ua starija od ue.Tako kod Buzukua sreemo gruoh, duor, muoj, me paguom. Ostale grupe vokala ie, ye, ae, oe, u delu Buzukua se javljaju celi, a kod Matrnge samo grupa ie. Sistem konsonanata kod Buzukua je dosta slian dananjem unutar albanskog jezika. Palatali q-gj se uvaju ali je njihov grafiki zapis sloen. Buzuku za q-gj koristi istovremeno dve grafeme i g. Matrnga za q koristi grafemu ch, a za gj koristi cgh. to se tie konsonantskih grupa kl, gl koje sreemo kod oba autora ( klish, klaj, klen, glan, gluh) kasnije imaju jedan zanimljiv razvoj. Ovo pokazuje da su se u istom obliku koristile u XVI veku, u oba dijalekta, a u sledeem veku se javljaju kao ki i gi, a kasnije kao k, g ili q, gj. U delu Matrnge sreemo jednu drugu grupu suglasnika: mbdhenj, e mbsuame, zembra, itd. Rotacizam (emrin, kurora, eshtra) kao i gluvoa krajnjih suglasnika (math, zdroq, vobek) su glavne karakteristike toskijskog dijalekta te se sreu u delu Matrnge. U oba dela ovih autora se sree i elezija-opadanje vokala ispred nekog drugog vokala. Padeni sistem, kada se uporedi sa dananjim, u delima ovih autora se primeuje esta upotreba lokativa (kod Buzukua: end doret, me shpirtit tnd,itd). nastavak dativa kod imenica koje se zavravaju na suglasnik je e, a kod onih imenica na vokal javlja se glas v koji je u vezi sa nestankom hijata. Nastavak za akuzativ kod oba autora je n (zotn). Kod leksiko-gramatike kategorije prideva javlja se izostanak pretpozitivnog lana (zotit gjall, jets glat). Kod Buzukua izostaje i sufiks t kod prideva: i djath, i pak, i larg. Kod glagola u indikativu prezenta se koristi nastavak nj za 1.lice jednine, kod Buzukua: vinj, gjykonj, dshmonj; kod Mazrnge: bnj, truanj. Oblici imperekta pomonih glagola jam i kam u delu Buzukua, su sledei: jesh, ishje, ish, ishnjim, ishnjit, ishnjin; keshe, kishnje, kish, kishnjim, kishnjit, kishnjin. Kod Matrnge se imperfekat

4koristi samo u jednom od oblika u jednom primeru: duajn. Glagoli koji se zavravaju i kod jednog i kod drugog autora, na suglasnik u jednini indikativa prezenta dobijaju nulti nastavak, a u mnoini se javljaju sledei nastavci: -m, -()ni, -()n, (sjell, sjell, sjell; sjellm, sjellni, sjelln). U delu Buzukua sreemo asigmatski imperfekat kod glagola na vokal: banje, banje, ban, banjim, banjit, banjin. Aorist imperfekta kod Buzukua se javlja u istom obliku kao i danas: dhash, dhae, dha, dham, dhat, dhan ili klesh, kle, kle, klem, klet, klen, gde osim oblika kl umesto suglasnika q kog sreemo danas nema nekih razlika. Kada govorimo o futuru kod ovih autora se vidi razlika. Buzuku koristi oblik futura koji se gradi uz pomo glagola kam u prezentu i infinitiva oblika me ba: kam me baa.Kod Matrenge se samo u jednom sluaju sree oblik do+konjuktiv, koji je i karakteristian za toskijski dijalekat; u ostalim sluajevima koristi za graenje futura konstrukciju kam u prezentu i konjuktiv glagola: kaa t bj, kemi t iknjm, kan t vn, itd. Gerund se gradi, kod oba autora, od rece tue i participa glagola.

Gjuha letarare shqipe e shek. XVII (Albanski knjievni jezik u XVII veku) Ovaj vek je dosta dinamian to se tie izdavatva crkvenih knjiga, tako je Pjeter Budi izdao etri, zatim tu je renik latinsko-albanski Frang Bardia, eta e profetve Petra Bogdanija, Gramatika latinskog jezika od Andrea Bogdania kao i niz drugih dela. Dela peter Budia: Doktrina e krishten, Rituali roman, Kush thot mesh kto fjal i duhet shrbyem i Pasqyra e t rrfyemit, koja su izdata u rimu od 1618.-1621. obuhvata oko 1000 strana verskog teksta i originalnog, pisanog u prozi i stihu. Jezik koji se sre[e je u njegovim delima je dosta blizak jeziku koji sreemo kod Buzukua u Misal-u, ali postoje i neke razlike koje su posledica razvoja i promene jezika tokom tog vremena. U svom alfabetu Budi ne koristi staroslovenski alfabet, kao ni posebna slova, izuzev tri ili etri znaka iz grkog alfabeta, koji su bili neophodni i u latinskom i italijanskom alfabeta tog vremena. U njegovom alfabetu sreemo trinaest razlika u odnosu na Buzukuov:

a, b, z ( =c), d, (=dh), e (=e,), f, g, gi (=gj), h, i (=i,j), y (=j), l, ll, k/c/ch (=k), o, p, ch(i) (=q), r, rr, n, gn(i) (=nj), s (=s, sh), sc (=sh), t, (=th), v, u, (=y), z (=x), (=z), sc (=zh). to se tie sistema vokala vidi on je mnogo stabilniji, jasnija je razlika izmeu vokala u-y. Dugevokale i ovaj autor kao i njegovi predhodnici piu udvojeno. U sistemu suglasnika, osim odsustva afrikata xh i njegove zamene palatalom gj, moe se primetiti da jasnije razlikuje l i ll nego Buzuku ili Matrnga. to se tie suglasnikih grupa moe se videti njihov razvoj budui da se javljaju u obliku ki i gi: kien, kiof, giuh. U glagolskom sistemu glagol kam u drugom licu indikativa se javlja u obliku kie to je odlika severnoistonog gegejskog. ak i imperfekat oblika ai shkojke, ai punojke, ai lypke karakteristian je za govore Kosova, kao i konjuktiv oblika ai t shkon. Pjeter Budi je koji je preveo etiri dela na albanski jezik dosta je uinio i za obogaivanje leksike. Obrazovao je dosta novih rei, neke je preuzeo iz razliitih albanskih dijalekata koji su obrazovani uz pomo prefiksa pr-, pa-, -, n-, ( i padlir, i pastruom,kjen shruom), kao i sa sufiksima -m, -un, -shim, -z itd. Kada je Frang Bardi izdao u Rimu latinsko -albanski renik, prvo delo albanske leksikografije, eleo je da on poslui albanskim i stranim svetenicima, koji su vrili slubu u Albaniji, albanski jezik. Nakon renika javlja se nekoliko podataka koji se tiu gramatike albanskog jezika gde su opisani nazivi mesta, osnovni i redni brojevi, kao i neki prilozi. Sakupio je i 113 poslovica, to predstavlja prvo sakupljanje albanskog folklora. Imenice su date u neodreenom vidu jednine, a glagoli u infinitivu. Izvedene rei, one koje su uzete iz dijalekata albanskog jezika ili obrazovane od strane samog autora, javljaju se sa jednim ogranienim brojem prefiksa, meu njima najrasprostranjeniji su: pa-, pr-, sh-, -, n-, m-, itd. Kod ovog autora vidi se da se koriste rei sa produktivnim sufiksima -ar, -tar, (kopshtar, marinar, ndihmtar, puntuer), kao i ues, -yes, (shkrues, turbullues, krcyes, ngadhnjyes) koji su karakteristini za imenice koje oznaavaju nazive zanimanja. Velik je i broj apstraktnih imenica obrazovanih sa sufiksima i, -ni, -si, -im, -je itd. : urti, bukuri, fisniki, shkurtsi, shoqni, pajtim, lngim itd.)

5U XVII veku delo koje je diglo albanski knjievni jezik na jedan vii nivo je prvo originalno delo na albanskom jeziku eta proroka iji je autor Pjeter Bogdani. Bogdani kao i Budi i Bardi koristi latinski alfabet, ali i on uvodi neke novine, jer potpuno razlikuje vokale e/, vokal i od suglasnika j, l i ll. Ovo delo se razlikuje i od svih ostalih, jer se po prvi put pravi razlika u grafikom izlaganju nazalnih vokala iza kojih uvek pie suglasnik n (anshte=asht). U svom delu upotrebljava grupu vokala ue, cele koristi i sledee grupe vokla ie, ye, ae, oe, itd. Umesto konsonantskih grupa kl i gl koristi ki i gi, to je karakteristino za govor Skadra i okoline (kiesh, kie, kie, kiem, kiet, kien). Za istoriju pravopisa bitno je i to da Bogdani prvi prilikom opadanja vokala , umesto njega pie apostrof. Lini nastavak za prvo lice jednine indikativa prezenta je nj, ali se esto sree i j. Imperfekat kod glagola koji se zavravaju na vokal, on je asigmatski (shkonja, msonja). Nasuprot tome javlja se i imperfekat oblika baja, baje, theja, theje itd. koji je karakteristian za prelazne govore (Sulova, Opar). Futur u delu Bogdania se obrazuje uz pomo pomonog glagola kam i infinitiva glagola ( kam me kaprcyem), ali osim ovog oblika Bogdani koristi i onaj oblika kam pr t bam. Veoma retko koristi oblik do+infinitiv glagola (do m luejtn). U leksici koristi dosta neologizama, ne izostaju ni imenice i pridevi koji se grade uz pomo sufiksa or, -tor, -ar, -tar, itd.: emror, zemror, gjaksor, rrotullor, lodrtar, mortar itd. Sreemo i sloenice, kao: cmirakeq, fatamir, barkqitje, veprkqij, dyfijesh, bajbuks, itd. Dela koja potiu iz ovog veka samo svedoe o daljem azvoju albanskog jezika, a vidi se i njihov uticaj na razvoj albanskog knjievnog jezika u XVIII veku pa ak i u doba Nacionalnog Preporoda. Shqipja letrare e shekullit XVIII (Albanski knjievni jezik u XVIII veku)

Bogata tradicija knjievnosti sa severa se idalje nastavlja i u XVII veku. U srednjoj i junoj albaniji javljaju se prva originalna dela n aallbanskom jeziku, pisana na srednjem gegejskom i toskijskom dijalektu, koja e uticati na dalji razvoj albanskog knjievnog jezika. Od dela koja su pisana latinskim alfabetom u XVIII veku Kuvendi i Arbnit zauzima znaajno mesto. Ovo delo obuhvata materijale izdate na skuptini koja je odrana u Mri bliz Lea 1703.god. pod vostvom biskupa Zmajevia, u vreme albanskog papae klimenta XI. Na ovom zboru se zalagalo za reorganizaciju katolike verske slube i za pokuaj spreavanja irenja isalma meu katolikim stanovnitvom u Albaniji. Ovaj tekst sadri pozin na skuptinu, pismo Zmajevia papi, govor Zmajevia na zboru, kao i dekret zakon adonesenih na skuptini sistematizovanih od strane Zmajevia i izdatih 1706. na albanskom jeziku. Ovo je delo od velike vanosti za istoriju jezika budui da je alabanski jezik po prvi put ima funkciju administrativno-pravnog jezika. Kada govorimo o prvoj gramatici albanskog jezika, razliiti lingvisti imaju razliita miljenja. Neki smatraju da je to izgubljeno delo Andrea Bogdania o kome dosta ubedljivo govori Pjeter Bogdani; a drugi smataraju da je prva gramatika ona koju je napisao Franko Maria de Lee. Na kraju se ipak insistira da je prva gramatika albanskog jezika je skraena gramatika u delu Dorshkrimin e grotaferrats, koja je napisana 1710. , a izdata 1982. Smara se da je delo pronaeno u biblioteci pod istim nazivom, i da ga je sastavio Diego de Dezio, koji je bio misionar U albaniji , a kasnije je proglaen za nastavnika albanskog na koledu Monterios. Ceo rukopis ima 95 strana. Na prvih 18 strana je dat italijansko-albanski renik sa 957 rei i oko 250 priloga. Na stranama od 19-35 data je jedna skraena verzija albanske gramatike, nakon toga dato je nekoliko strana iz katehizisa i u poslednjem delu dati su argumenti za jedan kratki italijansko-turski renik. Sama gramatika ima 18 strana. Tu su po prvi put analizirani glasovi u albanskom jeziku , tako da moemo rei da su to prve beleke koj egovoere o fonetici albanskog jezika. U nastavku autor analaizira lanove u albanskom jeziku, koji su po njemu ky za muki rod i kjo za enski. ire obrauje imenice, za koje smatra da imaju dva broja jedninu i mnoinu. Imenice imaju est padea i sedam promena. Budui da autor nije bio dovoljno upoznat sastrukturom gramatike albanskog jezika, njegovo delo poseduje dosta nedostataka i greaka koje se tiu glagolskog i imenikog sistema. Tako glagole deli u osam konjugacija na osnovu nastavaka u infinitivu. Gramatika Franeska Marije de Lee Vrejtje gramatikore mbi gjuhn shqipe dhe drejtshkrimin e saj 1716. prvo je objavljena na italijanskom jeziku. Ovu gramatiku je on napisao kako bi nauio italijanske misionare albanskom jeziku. Ova gramatika se deli na dva dela: morfologiju i pravopis. Morfologija zapoinje prouavanjem glasova koji se sreu prilikom opisivanja razliitih vrsta rei (imenica, pridevi, zamenice, glagoli, prilozi,

6predlozi, veznici i uzvici). Takoe daje objanjenja koja se tiu broja, roda i padea imenice. Zamenice deli na line, pokazne, prisvojne i odnosne. Poglavlje vezano za glagole je dosta obraeno. Glagole deli u deset konjugacija na osnovu nastavaka za infinitiv. Drugi deo ove gramatike ima poglavlje koje se bavi pravopisom albanskog jezika, i sigurno je jedan od prvih u literaturi albanskog jezika i ima veliku istorijsku vanost. Da Lee je sakupio i jedan latinsko-albanski renik 1702. god koji nikad nije izdat , ve se uva u rukopisu u biblioteci Propaganda Fides , gde se nalazi i danas. Najpoznatije versko delo iz XVII veka je Doktrina e Krishten Gjon Nikole Kazazia. uterii kae kako je njegov katahezis bio sastavljen na latinskom i italijanskom pa ga je preveo na albanski, i izdao zbog katoli kih vernika u albaniji kada je bio skopski biskup. Dijalekatska baza dela Kazazia je severnoistono gegejska (govor akovice) iz XVII veku. U ovom delu krajnje se drastino izostavlja ak i u reima: gjith, krishten, yn, pun, me ngran buk itd. Grupa vokala uo se sree esto: krijuom, ruoitum, duom, ruoish itd. Pod uticajem dela Buzukua i Budia koristi i ovaj autor u svom delu nj: lanjish, ndonji, falinj, t rinj itd. Dela iz srednje i june Albanije Vanu ulogu u stavaralatvu srednje i june Albanije igra Elbasan gde se albanski jezik sree u verskim pravoslavnim delima. Veina tih dela je izgubljena jer su bili rukopisi. Oko dela koje se naziva Dorshrimi i Anonimit t Elbasanit vode se polemike kako bi se odgonetnulo ko je autor. Unutar ovog rukopisa dat je jedan originalni alfabet koji se oslanja na grki i slovenski alfabet. Neto kasnije javlja se i rukopis Teodora Hadifilipija (Daskal Todrit) od koga je ostalo samo nekoliko fragmenata. On koristi alfabet od 53 slova koja se oslanjaju na glagoljicu. Dijalekatska osnova je zasnovana na govoru Elbasana iz XVIII veka. U XVIII veku jedan od znaajnih kulturnih centara je Voskopolje u gde je osim osnovnih kola na grkom, otvorena je i Nova Akademija (grka) u kojoj su se kolovali Teodor Kavaljioti i Danilj Adam Hadiu. Kavaljoti je izdao viejezini renik grko-arumunski-albanski, a Hadiu je izdao grkoarumunski-bugarsko-albanski renik. Verski pisci na grkom alfabetu nastavljaju sa svojim radom i u XIX veku, kada sreemo neka veoma vana verska dela, kao to je prevod V. Meksi Dhiatn e re 1827. Ovo delo je od velike vanosti, jer donosi materijal koji je vezan za toskijsku varijantu knji. jezika. Knjievnost bejtedija U istoriji albanske knjievnosti, knjievnost bejtedija zauzima vano mesto, jer poetkom XVIII veka se iri pisanje albanskog arapsko-turskim alfabetom. Autori koji su razvijali ovakav vid pisanja dolaze iz razliitih oblasti juga Albanije (Nezim Berati, Hasan Zuko Kamberi, Muhamet Kyyku), iz srednje Albanije i sa Kosova (Tahir Efendi Boshnjaku, Sheh Maliqi, itd.) i njihovim delima se uva knjievna varijanta ovih predela. Arbreko stvaralatvo Nakon katehezisa Ljeke Mantrge tokom celog XVII veka nije bilo tolike kulturne akivnosti meu arbreima Italije. To je nadoknaeno u XVIII veku nakon otvaranja koleda u Kalabriji i Siciliji. Meu arbreima sa Sicilije izdvajaju se Nikola Brankati, Nikola Keta, Nikola Filja itd., koji osim prevoda verskih dela, su dali i originalna dela, gramatike ili renike kao i zbirke arbrekog folklora. Nikola Keta, rektor arbrekog Seminara Palerma, sakupio je jedan albansko-italijasnki renik sa 10000 rei, koji nije izdao. Rukopis ovog renika se uva u Kraljevskoj biblioteci u Kopenhagenu. U arbrekim kolonijama na Kalabriji naroito se izdvaja Jul Variboba sa svojim delom koje je izdato 1762. god. Gjella e Shn Mris Virgjr. Dela arbrea Italije u XVII veku su uglavnom ostali u rukopisu i razvijala se uglavnom meu arbrekim preporoditeljima, oni su svoj vrhunac doiveli tokom XIX i XX veka. Prelazak iz prednacionalnog perioda u nacionalni period razvoja albanske knjievnosti Kada govorimo o delima pisaca sa severa, kao to su on Buzuku, Pjeter Budi, Frang Bardi, Pjeter Bogdani itd. i jeziki koji je karakteristian za ta dela sa sigurnou moemo rei da taj jezik i ta dela stare albanske knjievnosti nisu narodna. Meutim u XVII veku dolazi do kulturnog razvoja, gede se

7razvijaju i prvi kulturni centrti meu kojima je i Voskopolje, te se postavlja pitanje da li se moe poetak narodne knjievnosti Preporoda nai, tokom druge polovine XVIII i poetkom XIX veka, u koli Moskopolja. U okviru kulturnog razvoja u Voskopolju, nastaje i jedan vaan prosvetni i kulturni pokret, koji se manifestovao i kroz sastavljanje nekoliko originalnih alfabeta i sastavljanje nekoliko viejezinih renika, kao i kroz neke druge vane delatnosti. Od renika trebalo bi pomenuti one koje su izdali Teodor Kavalioti 1770. i Danil Hadiu 1802. Ako posmatarmo ova dva renika na taj nain da li je njima cilj razvoj albanskog knjievnog jezika,moemo rei da nije, jer u oba on dolazi na kraju. Tako je renik Kavaljotia grko-arumunsko albanski, a Hadiev grko-arumunsko-bugarsko-albanski. Zato moemo rei da prosvetni i kulturni razvoj unutar Voskopolja jo uvek nema toliko veze sa poecima Narodnog Preporoda kod Albanaca. U drugoj polovini XVIII veka u razliitim krajevima Albanije se razvijala i knjievnost bejtedija, koja je nastavila svoj razvoj i u prvoj polovini XIX veka. Ni ova knjievnost ne moe imati veze sa Narodnim Preporodom jer ne oslikava ni jednu od njegovih tenji. Ova knjievnost oslikava uticaj Osmanskog Carstva i njihove tenje da ire islamsku ideologiju kroz orjentalnu knjievnost. Unutar ove knjievnosti ne samo da se ne tei formiranju jednog zajednikog knjievnog labanskog jezika, ve se u elima bejtedija koriste razliiti dijalekti iz razliitih oblasti preplavljeni orjentalizmima. Tako da se moe rei kako po pitanju razvoja albanskog knjievnog jezika te ona predatavlja jedan korak unazad u poreenju sa knjievnou autora sa severa Albanije. Stvaralatvo bejtedija je najvie kritikovao Naim Fraeri, jer su lep albanski jezik meali sa elementima tuih jezika. Neke studije istorije albanskog naroda povezuju poetak Narodnog Preporoda za neke od najznaajnijih dogaaja iz prve polovine XIX veka, kao to je reforma Tanzimata 1839 kao i seljaki ustanak koji je izazvan tom reformom. Na prvoj konferenciji Albanolokih Studija, koja je odrana u Tirani 1962. vezuje se poetak Narodnog Preporoda za poziv koji je uputio Tafilj Buzi, uesnik u grkom ustanku, na ustanak svih albanaca 1835. Ipak bi trebalo naglasiti da je ovaj poziv napisan na grkom, a ne na albanskom jeziku, te nije od prevelike vanosti za albanski jezik i ne moe se oznaiti kao poetak Narodnog Preporoda albanskog knjievnog jezika. Svuda u svetu se epoha koju obeleava prelazak iz feudalizma u kapitalizam vezuje za neometani razvoj jezika i kulture. Meutim ako postavimo pitanje da li je i u albaniji razvoj jezika i kulture bio neometan, odgovor je negativan, jer jelabanski jezik bio proterivan od osmanlija i grkih svetenika. Ekonomski, politiki i kulturni procesi su dosta povezani sa razvojem jezika, te se u albaniji jezikokulturni elementi prepliu sa ekonomsko-politikim elementima. Na osnovu svega moemo zakljuiti da poetak razvoja Narodnog Preporoda ne moemo traiti u porobljenoj Albaniji, jer razvoj jednog takvog pokreta je bio onemoguen stalnom kontrolom osmanske administracije i grkog svetenstva. Stoga poetke ovog pokreta moemo potraiti u albanskim kolonijama u Italiji i na Balkanu. Stoga nije udno to se meu arbrekim kolonijama Italije i albanskim kolonijama u Rumuniji javljaju u isto vreme, napori za formiranje takvog pokreta. Jeronim de Rada je prvi albanski pisac koji je izdao delo od velike vanosti za umetniku knjievnost albanskog jezika Kngt e Milosaos birit t sundimtarit t Shkodrs 1836., koje se razlikuje od svih ostalih dela verske knjievnosti, jer i ima jedan sasvim laiki sadraj, oslanja se na folklor i predstavlja delo albanskog romantizma, koji se razvio sa uspehom u XIX veku. Nema sumnje da upravo ovim delom Jeronima de Rade zapoinje narodni Preporod unutar albanske knjievnosti. Ipak trebalo bi naglasiti da etrdesetih godina XIX veka kada je izdato ovo delo kao i njegova ostala dela, kao Kngt e Serafina Topis, princesh e Zadrims 1838. ona nisu bila poznata albancima koji su iveli u Albaniji. Ovo delo kao i ostala dela, knjievna, jezika i nauna Jeronima de Rade postala su poznata kasnije, kada je Pokret Narodnog Preporoda doiveo uspeh i u albanskim kolonijama i u Albaniji. Jezik kojim je pisao je arbreki ali se ne razlikuje toliko od knjievnog jezika koji je korien u XVIII veku. Jezik u njegovom delu je potpuno jednak arbrekom knjievnom jeziku koji sreemo u prednacionalnom periodu razvoja albanskog knjievnog jezika. De Rada nije unosio neke promene u jezik kojim je pisao i kasnije, jer je smatrao da je u njegovim delima storen jedan knjievni jezik koji ima jedan optenarodni karakter. Istina je da jezik koji jen koristio nije imao toliko slinosti sa jezikom koji se razvijao sa uspehom u Albaniji i u albanskim kolonijama na Balkanu. Ako se oslonimo na dananje studije koje se tiu dela Jeronima de Rade i drugih arbrea Italije, moe se rei da ni meu arbreima Italije ne moemo traiti poetke Nacionalnog Preporoda albanskog knjievnog jezika. U prvoj etvrtini XIX veka kada je poeo sa svojim stvralatvom Naum Panajot BrediVeiljhardi, na celom Balkanu se javila potreba za osloboenjem od osmanskog ropstva. U to vreme neki narodi na Blakanu su dobili nezavisnost kao rumuni, grci i bugari, dok su ostali narodi, a meu njima i alabanci nastojali da dobiju svoje nacionalno osloboenje. Naum Veiljhardi nije ni pisac ni filolog, stoga njegovo stvaralatvo ne karakterie obogaivanje na knjievnom polju ili u okviru razvoja jezikih nauka.

8On je izdao dva bukvara, od kojih je jedan reizdat, kao i jedno cirkularno pismo, koje je nazvao Enqklitik pr t gjith t msuarit ortodoks shqiptar 1846., kao i jedno pismo koje je posalo svom neaku, koji je bio grekofil, Jani Caljit. 1846. Ovo cirkularno pismo je jako bitno jer oznaava poetak Nacionalnog Preporoda kod albanaca, te je od velike vanosti ne samo za knjievnost ve i za albanski knjievni jezik. Prvi elementi buenja nacionalne svesti i poeci napora za razvoj knjievnog narodnog albanskog jezika moemo nai u bukvaru Nauma Veiljhardia koji je napisao 1824.-25., ali je izdao kasnije 1844. i ponovo 1845. Ovaj bukvar je skroman po obimu, obuhvata nekoliko poslovica, jednu pesmu i nekoliko verskih prevoda. Drugi bukvar koji je ustvari dopunjeno reizdanje prvog, sadri predgovor koji je od velike vanosti, ima 48 strana i sa njegovim cirkularnim pismom ini osnovu programa poetka Narodnog Preporoda. Prvi pionir Nacionalnog preporoda-Naum Veiljhardi je uvideo ogrmnu vanost narodnog jezika ne samo kao sredstva komunikacije radi lakeg sporazumevanja, ve i kao osnovni faktor nacionalne nezavisnosti. Stoga knjievni jezik u njegovom stvaralatvu zauzima glavno mesto i najznaajniji je element Nacionalnog Preporoda. Veiljhardi daje veliku vanost prosveivanju irih narodnih masa. Kao prosvetitelj, dao je veliku vanost prosveivanju na nacionalnoj osnovi, zalaui se za prosveivanje na narodnom jeziku to ukazuje na romantiarske elemente njegovog stvaralatva. Smatrao je da je prosveivanje jedino mogue na maternjem jeziku i da je on jedino sigurno sretstvo za kulturni napredak i razvoj naroda. Bio je svestan da albanci moraju imati sopstveni alfabet, a ne da pozajmljuju tue, stoga se trudio da sastavi jedan originalni alfabet albanskog jezika. Alfabetom koji je stvorio pisao je i svoj bukvar, kao i neka druga dela koja su ostala u rukopisu. Meutim taj alfabet se oslanjao na slovenski-irilini, a kao takav nije moga da se proiri u svim krajevima Albanije zbog verskih razlika, jer je katoliki deo stanovnitva koristio latinski alfabet. Takoe, njegov alfabet je imao 32 znaka za 36 glasa te nije fonetski sistem uredio najbolje, zbog ovih i ostalih razloga njegov alfabet nije mogao da doivi dalji razvoj. Od velike je vanosti to je Naum bio jedan od prvih autora koji se zalagao za ienje albanskog jezika od stranih elemenata, kao i za njegovo bogaenje novim reima. Takoe je meu prvima koji su se zalagali za zbliavanje dveju varijanti albanskog knjievnog jezika. Njegovo delo otvara put daljem razvoju albanskog knjievnog jezika pojavom Kristoforidija ezdesetih godina devetnaestog veka. ezdesetih godina XIX veka prevodi Konstantina Kristoforidija menjaju istoriju albanskog knjievnog jezika. Konstantin Kristoforidi je jedan od prvih preporoditelje koji je uinio ozbiljne napore u obrazovanju jednog nacionalnog knjievnog jezika. Poznajui dobro nekoliko stranih jezika (starogrki, grki, italijanski, latinski, turski, engleski i hebrejski), poeo je dublje da prouava i strukturu albanskog jezika kod oba njegova glavna dijalekta. Prouava stare albanske autore, sakuplja frazeoloke i leksike jedinice jezika u oba dijalekta i ovo jeziko bogatstvo koristi u svojim prevodima i originalnim delima. Piui na oba dijalekta on je uspeo da obrazuje jedan pravi nacionalni knjievni jezik, a ne varijante istog. Tokom Nacionalnog Preporoda albanski knjievni jezik doivljava razliite promene, trpi velike promene na osnovu kojih se dosta razlikuje od jezika koji sreemo u prednacionalnom periodu. Osnovne karakteristike koje odreuju razvoj albanskog knjievnog jezika u periodu Nacionalnog Preporodasu: 1. Dijalekatska baza knievnog jezika u tom periodu trpi velike promene. U prednacionalnom periodu, dijalekatska osnova je prostorno ograniena, dok u periodu Preporoda on prevazilazi te prostorne granice, i dijalekatska osnova je proirena, jer se usresreuje na oba glavana dijalekta: gegijski i toskijski. 2. U prednacionalnom periodu razvoja albanskog knjievnog jezika su se koristili heterogeni alfabeti u delima. U Preporodu otvara se pitanje stvaranja jedinstvenog alfabeta albanskog jezika. 3. U vreme Preporoda kretanja albanskog naroda, migracije, u razliite krajeve je bilo esto, to je dovelo do uzajamnog dodira dva dijalekta severnog i junog, to je dovelo do njihove evolucije i preuzimanja elemenat jednog od drugog. 4. Stepen normiranja knjievnog jezika u nacionalnom periodu je vii. Norma knji. jezika se ne podudara sa govorima i podijalektima, a ne dolazi ni do potpunog podudaranja sa normama oba dijalekta, ve se u tom periodu sree takozvani koine e toskrishts, koji su stvorili preporoditelji u svojim delima. Preporoditelji su obrazovali i razvili i takvu varijantu knjievnog gegejskog. Dve knjievne varijante albanskog jezika odreuju dve glavne karakteristike: neprekidan razvoj i jedne i druge varijante, i istovremeno duboka i svestrana saradnja izmeu njih, koja se javila usled njhovog zbliavanja. Stepen normiranja knjievnog jezika zavisio je i od novih ekonomskih, politikih i kulturnih uslova. Ti uslovi su uticali na to da knjievni jezuk se udalji od zatvorene strukture podijalekata i govora dajui mu jedan naddijalekatski karakter. To se ne sree samo kod jednog autora Preporoda ve kod svih , naroito onih koji koriste varijantu knjievnog toskijskog. Jedna takva normiranost se sree i kod autora koji su pisali srednje gegejskim ili skadarskim, naroito u periodu od 1912.-1944. 5. U periodu Preporoda vidi se jedna velika saradnja izmeu umetnikog jezika i narodnog jezika. Pisci i intelektualci su istraivali i koristili svo bogatstvo narodnog govora. Nove elemente koje su nali u

9narodnom jeziku su iskoristili za obrazovanje novih leksikih jedinica. Moe se rei da su pisci obradili grau koju su uzeli iz narodnog jezika, podigli ga na jedan vii nivo i svojim u svojim delima ga ponovo dali narodu. Moe se rei da su se odnosi izmeu narodnog jezika i jezika umetnike knjievnosti razvijali neprekidno. 6. U periodu Preporoda vidi se jedna simetrija u svim podsistemima knjievnog jezika, koja je upotpunila i sam sistem nacionalnog knjievnog jezika. Simetriju nacionalnog knjievnog jezika, koja se sree i u njenim podsistemima, karakterie jedna postojanost njenih podsistema, koja se javlja i u aktivnom karakteru njihove saradnje i u njihovom zajednikom i harmoninom razvoju. 7. Albanski knjievni jezik u nacionalnom periodu je ostavario na jedan irok i dubok nain sve mogue potencijale koje nudi struktura abanskog jezika. Tvorba rei je postala izvanredno iva, leksikofrazeoloko bogatstvo se povealo i po kavlitetu i po kvantitetu, koristei neprekidno nepresuan izvor narodnog jezika sjedne strane, proirujui leksiki fond koji je stvoren u polju pisanog jezika. Uoljivo je i pojavljivanje sintaksikih novina, to je posledica knievnog stvaralatva ili spoljanjih sintaksikih uticaja, koji se ne mogu nai u govornom jeziku. Sve je ovo omoguilo da knjievni jezik na najprikladniji nain vri nove drutvene funkcije. 8. Uticaj subjektivnih faktora je veliki u ovom periodu razvoja albanskog knjievnog jezika. Delovanje subjektivnog faktora vidi se na jedan specifian nain u treoj etapi razvoja knjievnog jezika u Preporodu. U toj etapi razvoja knjievni jezik je stajao na sigurnim osnovama: postao je stalna briga velikih naunih institucija. Veliki doprinos u tome su imali i albanski pisci, koji su se pribliili nacionalnom knjievnom jeziku snabdevajui ga novim teoretskim i praktinim jezikim saznanjima. 9. Prelazak sa vievarijantnog stanja knjievnog jezika na ono od dve varijante, (u ovo vreme i jezik koji je istovremeno i knjievni i standardni), jeste jedna od osobenosti razvoja jezika u nacionalnom periodu. 10. iroka upotreba knjievnog jezika tokom Nacionalnog Preporoda sreemo na svim poljima drutvenog ivota: u administraciji, diplomatiji, kolama, sretstima informisanja, knjievnim delima itd. ostavlja utisak da albanski knjievni jezik ima polivalentan karakter. 11. Jasnija i vea diferencijacija funkcionalnih stilova naroito se javlja u nacionalnom periodu razvoja albanskog jezika. Funkcionalni stilovi albanskog knjievnog jezika koji su nastali u periodu pre Preporoda razlikuju se u potpunosti u periodu Nacionalnog Preporoda. Umetniki knjievni jezik, kao i informativnonovinarski stilovi, nauni, administrativni itd., su postali jasniji u periodu Preporoda. Stilsko razlikovanje pisanog knjievnog jezika dobija nove vrste, u periodu osloboenja, kada se obrazuje i albanska drava naroito nakon kraja I svetskog rata, ovi stilovi su sve bogatiji i iri. 12. U ovom periodu je primetno je i svrsatvanje albanskog jezika meu Evropske jezike i njegovo pribliavanje Evropskim jezicima. Javljaju se novine u odnosima sa jezicima ostalih naroda i stalno jaanje albanskog knjievnog jezika. U ovom periodu prevoena su mnoga dela, svih stilova, sa velikog broja jezika. Knjievni jezik u vreme Nacionalnog Preporoda Razvoj albanskog knjievnog jezika obuhvata neprestanu razradu albanskog jezika od poetka Preporoda 1845. pa sve do danas. Period razvoja albanskog jezika u vreme Preporoda obuhvata prvu polovinu XIX veka pa sve do 1912. kada se Albanija potpuno oslobodila osmanskog ropstva. Razvoj albanskog knjievnog jezika u ovom periodu koji nazivamo i prvom etapom razvoja delimo u dve faze: 1. Prva faza zapoinje reizdanjem Bukvara Nauma Veiljhardia i traje do 1879. u vreme kada se formira Shoqria e t shtypurit shkronjza shqip (Drutvo za tampanje albanskih slova) u Istambulu; 2. Druga faza zapoinje 1879. i zavrava se u vreme osloboenja albanskog naroda od osmanskog ropstva 1912. U prvoj fazi razvoja u Preporodu nema originalne umetnike knjievnosti, jer tada nema ni razvijene publicistike, a ni jedinstvenog alfabeta za pisanje na albanskom jeziku. Poetak ove faze vezuje se za izdanje Bukvara Nauma Veiljhardia koji oznaava novu fazu u razvoju albanskog knjievnog jezika. 1879. javlja se meu ideolozima Narodnog Preporoda za obrazovanje jednog zajednikog alfabeta, kojim bi pisali albanci albanski jezik. U toj fazi su obrazovani Drutvo za tampanje slova na albanskom poznati i pod imenom Istambulsko drutvo. Alfabet koji koristi ovodrutvo se naziva alfabetom Naima Fraerija. Mnoga dela su izata, koja su pisana ovim alfabetom. U to vreme poinje i druga faza narodnog Preporoda. Predstavnici Nacionalnog Preporoda su stvarali i unutar i van Albanije. Osim arbrea u Italiji i albanske kolonije izvan Evrope, u Egiptu i Americi, igraju veliku ulogu u razvoju knjievnosti, negovanju beletristike, kao i informativne knjievnosti, ali i druge kulturne delatnosti koje su pomogle razvoju albanskog knjievnog jezika. Zbog doprinosa koji su dali trebalo bi pomenuti: K. Kristoforidija, N.

10Fraeria, D. Kamarada, Z. Serembe, Z. Skiroi, F. iroka, L. Gurakui, N. Mjeda, F. Konica, Gj. Fita, . eovi, F. Nolji, A. Z. ajupi, Asdreni, J. Vreto, S. Dine itd. Nacionalni Preporod je napadan otro, najvie od strane Vatikana, koji je eleo da zadri svoje pozicije u Severnoj Albaniji, iji je glavni centar bio u Skadru. 1878. naredbom Vatikana u Skadru se obrazovao poseban koled, koji bi trebalo da se suprotstavi nacionalnom Preporodu. Koled je pohaala i katolika i nekatolika omladina. Na tom koledu je radilo oko 100 akademskih predavaa ali svetenikih iz svih delova Evrope. Rosi, Bufri, Jung itd, koji su izdali renik koji je rezultat rada skadarskog svetenstva Cilj tog renika nije bio da slui obradi albanskog jezika, ve prodiranje ideologije i uticaja italijanske kulture u Albaniji. Ovaj renik se ne moe vezati za stvaralatvo Nacionalnog Preporoda. Drugi veliki protivnik pokreta Nacionalnog Preporoda bila je Turska, koja se borila koristei sva raspoloiva sretstva. Velike sile Evrope i drave na Balkanu, koje su imale teritorijalne pretenzije prema albanskoj teritoriji, elel su da svaka od njih osigura sebi i oslonac i unutar kulture tog mesta. U drugoj fazi je albanski jezik je bio gonjen od strane osmanskih vladara i grkog svetenstva. U takvim uslovima on se razvija, kao i sva knjievna delatnost, van Albanije, jer je veliki broj pisaca emigrirao. Migracije su znatno uticale na razvoj samog jezika sve do 1912., jer je do tada preovladavala u stvaralatvu i tampanju juna varijanta knjievnog jezika. To je prouzrokovano velikim migracijama sa juga kada je te teritorije napustilo oko 70% stanovnitva. Nakon osloboenja od osmanske vlasti stvaraju se drugaili istorijsko-drutveni uslovi, koji povolno uticali na razvoj i obradu knjievnog jezika unutar Albanije. Ti novi uslovi su doveli do oivljavanja severne varijante i isticanja njene vanosti. Saradnja knjievne toskijske i gegejskih knjievnih varijanti neprestano raste. Ova pojava je vodila do formiranja zajednikog albanskog knjievnog jezika. Meutim, ni u drugoj fazi Nacionalnog Preporoda nije se dolo do povoljinog reenja problema zajednike varijante albanskog knjievnog jezika, ono ostaje aktuelno i mnogo kasnije, a njegova realizacija je ostvarena tek sedamdesetih godina XX veka. Razvoj albanskog knjievnog jezika tokom prve etape Nacionalnog Preporoda, pokazuje kako se postie dosta toga, od ega je najvanije: stvaranje jednog univerzalnog alfabeta, ienje albanskog jezika od stranih rei i elemenata i njegova upotreba na vie nivoa. Tokom ove etape obrazovane su dve knjievne varijante, koje su mogle da se spoje u jedan zajedniki, samostalni standardni jezik. Albanski jezik u ovom periodu je jezik knjievnosti, umetnosti, nauke. Postavlja se i jedno vano pitanje vezano za razvoj knjievnog jezika u ovom periodu: U kakavom su odnosu razvoj naunog miljenja o albanskom jeziku u vreme Nacionalnog Preporoda i albanolkih studija koje sreemo u Evropi. U drugoj polovini XIX veka, kada i poinje i razvoj nacionalnog knjievnog jezika, Rasmus Rask, Franc Bop, Ksilander, Gustav Majer, su dali studije koje se tiu strukture fonetike, gramatike i naroito leksike albanskog jezika. Strane studije nisu se poklapale sa zahtevima koje sreemo kod albanskih preporoditelja za obrazovanje nacionalnog knjievnog jezika i za njegovo ienje od stranih elemenata. Knjievni jezik u to vrme je smatrarn ne samo za neophodno sredstvo komunikacije ve i kao neophodno sretstvo za politiko i kulturno uzdizanje naroda. Polja prouavanja koje zanimaju strane i albanske naunike, a u vezi su sa albanskim jezikom, razlikuju se duboko. Prve zanima istorijski razvoj albanskog jezika, a albanske preporoditelje zanimaju aktuelna pitanja koja se tiu razvoja albanskog knjievnog jezika. Takoe je prisutna jo jedna bitna razlika: strani prouavaoci imaju solidnu teoretsko-naunu spremnost, koja u veini sluajeva nedostaje albanskim prouavaocima. Ova konstatacija se moe odnositi na mnoge pisce Preporoda ali ne i na K. Kristoforidija, Naim Fraeria, Konicu, Noljija, i jo neke, koji su imali naunupri premljenost, a istovremeno su poznavali strukturu albanskog jezika mnogo bolje u odnosu na strane albanologe. Albanski knjievni jezik u periodu izmeu dva svetska rata U ovom periodu se obrazovala i samostalna albsnaka drava, to bi trebalo da pomogne razvoju samog albanskog jezika. Knjievnost koja je nasleena, obrada albanskog jezika koja je uinjena, ako i folklor koji je skupljen, trebalo bi da omogue jedan buran razvoj albanskog jezika. Otvaraju se kole irom Albanije. Druga etapa u razvoju albanskog knjievnog jezika deli se u tri faze: 1. Prva faza 1912.- 1923. 2. Druga faza 1923.-1939. 3. Trea faza 1939.-1944. 1. Prvu fazu karakteriu napori koji ine albanske demokratske struje (Gurakui, Mjeda, Rota, Duvani) za dalji razvoj albanskog knjievnog jezika. Ti napori su bili u vezi i za ostale demokratske zahtevime na svim poljima ivota. Ova faza je zavrena 1923. u vreme kada je donet dekret vladavine Zogua.

112. Drua faza zapoinje u vreme vladavine Ahmeta Zogua koji je specijalnim dekretom proglasio srednje gegejski dijalekat (govor Elbasana) kao glavni knjievni jezik za sve. U to vreme se primeuje tenja ove vlade da preuzme prosveenje i kulturni razvoj albanskog naroda. U takvim okolnostima se primeuje udaljavanje od jezikog naslea koje je ostavila prva etapa u razvoju albanskog jezika. Tako, tridestetih godina sreemo dve struje, jedna koja se zalae za temeljne zahteve Nacionalnog Preporoda i nastavlja putem zahteva za unifikacijom albanskog knjievnog jezika; a sdruge strane imamao struju koja se zalagala za podelu albanskog jezika na dve glavne knjievene varijante. Antinacionalen i antidemokratske sile, na ijem elu je bilo strano svetenstvo, suprotstavljaji su se naprednim silama, iskazujui suprotna stanovita, lokalistika i separatistika, koja imaju jedan antiistorijski karakter koji je posledica sukoba razliitih drutvenih slojeva. Takve antidemokratske sile su se borile protiv progresivnih odluka Albanske Knjievene Komisije u Skadru 1916. i Prosvetnog Kongresa u Ljunju 1920., zalaui se za to da se albanski knjievni jezik oslanja na idealizovani jezik koji sreemo u verskim delima XVI i XVII veka. Parola ovih regeresivnih sila bi glasila: Spajanjem dijalekata-delimo srca, razlikovanjem dijalekata-spajamo srca. Vladavina A. Zogua je milslila da e ovim dekretom reiti sve probleme koji se tiu albanskog jezika, ali njega nisu potovali ni narod ni sastavljai tog dekreta. Tridesetih godina dvadesetog veka, politiko, ekonomsko i kulturno stanje Albanije je bilo loe. Veina intelektualaca tog vremena je izgubilo nadu da e se neto uiniti po pitanju normiranja albanskog knjievnog jezika, kao i po pitanju drutvenog stanja u Albaniji. 3. U treoj fazi koja zapoinje 1939. kada Albaniju napadaju Italijanski faisti, javljaju se i drugi problemi, tako da pitanje jedinstvenog albanskog knjievnog jezika pada u drugi plan. Albanski knjievni jezik nakon II Svetskog rata Nakon drugog Svetskog rata albanski knjievni jezik nastavlja da se razvija u novim istorijskodrutvenim uslovima. Primetna su etri glavna aktora koja su uticala na razvoj knji. jezika: 1. Buran razvoj prosvete i kulture u Albaniji 2. Bitne starosne razlike meu stanovnitvom i procesi urbanizacije 3. Velika uloga Tirane i Pritine kao glavnih centara razvoja albanskog knjievnog jezika 4. Uticaj subjektivnog faktora-uloga jezike politike naunih institucija Albanije i Kosova. Nakon osloboenja otvara se veliki broj osnovnih i srednjih kola kako bi se iskorenila nepismenost. Kako bi se to sprovelo, osnovna kola je bila obavezna, radilo se na masovnom prosveivanju naroda. Karakter masovnog prosveivanja ima i kultura: izdaje se veliki broj dela razliitih izvora, razvija se i umetnika knjievnost, u kojoj su prisutni svi knjievni rodovi, izdaju se udbenici, nauni tekstovi od velike vanosti, razvijena je i publicitika, to sve utie na potrebu za unifikacijom albanskog knjievnog jezika. Transformacija drutvenog ivota utie na stare odnose i eliminie jake granice koje postoje izmeu grada isela, gde su se i uvali fanatiki i dijalekti, u suprotnosti sa knjievnim normama. Neprestani razvoj industrije utie na poveanje stanovnika u gradovimai njihov govor dobija neto drugaiju fizionomiju, unutar koga se meaju govori razliitih krajeva, koji idu na ruku veoj i stalnoj saradnji varijanata knjievnog jezika. Na selu se takoe deavaju mnoge promene, veliki broj kulturno-prosvetnih institucija, kao i organizacija drutveno-politikog ivota u selu utiu na to da se govor na selu usmerava karazvoju. Selo je postalo veoma slino gradu. U albanskoj dravi glavni grad kao ekonomsko-politiki centar dobija novu dimenziju. U njemu se snano razvija nadijalekatska saradnja. Tirana nastavlja da ima glavnu ulogu u razradi normi albanskog knjievnog jezika i glavni je regulator normiranja jezika kojim se pie i govori na nacionalnom nivou. Nakon osloboenja se izdaju gramatike Kostaq Ciposa. Reenje praktinih problema je povezano sa razvojem jezike teorije. Reorganizovane su i naune institucije, a otvaraju se i nove. Jeziki i knjievni institut u Tirani, je odredio jedan program u okviru kog vano mesto zauzima delatnost koja se tie afirmacije varijanti alb. knjievnog jez., jer i tada (60-tih god XX veka) su se koristile obe varijante knjievnog albanskog jezika, gegejska i toskijska. U ovom periodu su se problemom albanologije kao nauke bavili albanski naunici i to veoma uspeno. 1948. 1951. i 1956. izdat je pravopis albanskog knjievnog jezika. 1954. izdat je renik albanskog jezika koji je otvorio nove puteve u daljim studijama na polju albanskog jezika. 1962. se odrala Prva konferencija Albanolokih Studija u Tirani, gde su razmatrani najbitniji problemi koji se tiu daljeg razvoja albanolokih nauka, kao i samog jezika. U istoriji albanskog jezika godina 1967. oznaava znaajan dan jer je tada uinjen veliki korak za unifikaciju albanskog knjievnog jezika: izdat je nacrt pravopisnih pravila jedinstvenog albanskog

12knjievnog jezika i 1968. na Jezikom Savetu u Pritini je odlueno da Nacrt Pravopisa iz 1967. bude osnova albanskog jezika i za albance koji ive na Kosovu, Makedoniji i Crnoj Gori.

Nastojanja preporoditelja u normiranju albanskog jezika Nije mogue opisati ponaosob doprinos svakog preporoditelja u normiranju i razvoju albanskog jezika, meutim, smatra se da su Kristoforidi, Naim, Sami i De Rada, koje meu prvim preporoditeljima, imali velikog udela u razvoju albanskog knjievnog jezika u nacionalnom preporodu. Delatnost koju su razvijali Gurakui, Konica i Ndre Mjeda, takoe, zasluuje detaljnije prouavanje. Konstatin Kristoforidi je prvi preporoditelj koji uinio velike napore radi obrazovanja nacionalnog albanskog knjievnog jezika 60-tih godina XIX veka. Budui da je dobro poznavao nekoliko stranih jezika, mogao je da se posveti dubljem prouavanja strukture albanskog jezika i njegova dva dijalekta. Sva dela koja je napisao ili preveo, imaju za cilj da utiu na razvoj nacionalnog knjievnog jezika i standardizaciju obe knjievne varijante sa dijalekatskim osnovama. Veliki udeo u njegovom stvaralatvu ima i alfabet. U prevodima ioriginalnimdelima koje je pisao koristio je dve vrste lafabeta: latinski kada je pisao gegejskom knjievnom varijantom i grki alfabet kada je pisao toskijskom. Sami prevodi verskih dela od velikog su znaaja, prouavao je dela Budija i Bogdania, od kojih je dosta preuzeo. Poznavanje strukture dijalekatskih govora dosta utie na odreivnaje originalnih kriterijuma i preplitanje ova dva izvora daje jeziku njegovih dela jednu posebnu ivost. U njegovom prvom delu, koje je preveo Katr ungjillat dhe punt e apostujve, eleo je da uspostavi jednaku zastupljenost govora Elbasana i Skadra, upotrebljavajui u svom delu potpune elemente skadarskog govora. Meutim taj rad nije bio uspean jer se dobio jedan govor koji je bio nekako artificijalan, ne tako prirodan. U njegovim drugim prevodima, koje je pisao gegejskom knjievnom varijantom, kao u Dhjatn e vjetr i Dhjatn e re sreemo jedan potpuno prirodan govor, unutar kog nisu ispotovani samo elementi elbasankog i skadarskog govora, ve i elemnti koji su standardizovani u delima napisanim tokom prolih vekova. Jezik u ovim govorima je dosta otresit i ima biblijski karakter. U Psallmet e Davidit Kristoforidia sreemo jezik koji je obraen na jednom veoma visokom nivou, kojim i zapoinje savremen razvoj albanskog jezika. Sva dela koja su prevedena toskijskom knjievnom varijantom imaju jedan jezik koji je obraen na veoma visokom nivou. On je mnogo vie unificiran od gegejskog, jer je sam toskijski kao dijalekat jedinstveniji. U delima koje je prevodio i pisao Kristoforidi je eleo da priblii knjievne varijante albanskog jezika, oslanjajui se na njihove zajednike jezike elemente. Kristoforidi je i jedan od prvih preporoditelja koji su se zalagali za ienje albanskog jezika od slavizama, neolatinizama, orjentalizama kakao bi se umesto njih koristile rei iz albanskog jezika, kao i one koje postoje kod starih autora sa severa. Sam je obrazovao veliki broj neologizama uz pomo jezikih sretstava albanskog jezika, uglavnom izvoenjem i kompozicijom (sastavljanje). Takve su: i pabrim, i pagjetur, i papar, prmbytje, trupni, mjestrisht, luts, ndjeks, kujdestar, tymtar, lajmtar, lundrz, itd. Veina neologizama su sloenice, kao: buzburbuqe, faqesheg, zemrmir, dorzn, bukpjeks, kryenalt, itd. Jezika dela koja je napisao Gramatika 1882. i Renik 1904. imaju jedan veliki znaaj, jer prikazuju nivo standardizacije albanskog jezika u vreme Nacionalnog Preporoda. Njegova Gramatika je pisana na grkom sa toskijskom osnovom, gde je dat i alfabet kojim je pisao. Na poetku gramatike je dao nekoliko beleaka koje se tiu fonetike albasnkog jezika i koje su od velike naune vanosti. Unutar nje su obraene i leksiko-gramatike kategorije albanskog jezika, naroito sistem imenica i glagola Neto slabije su obraene oni delovi gramatike koji se tiu podele glagola po konjugacijama, kao i nepromenljive vrste rei, gde sreemo i neke netanosti. Na osnovu sretstava koje je imao Kristoforidi je napisao jedno veoma vano delo koje je od velike vanosti za prouavanje gramatike albanskog jezika tokom XIX veka, meutim njen nauni nivo je nii od onog koji ima gramatika S. Fraeria. Renik albanskog jezika ima 12000 rei na albanskom koje su objanjene (prevedene) na grki. U reniku nema vie od 20 orjentalizama koji nisu mogli biti zamenjeni. Pozajmice iz starogrkog i latinskog, koje su duboko prodrle u leksiku strukturu albanskog jezika, Kristoforidi nije izbacio iz svog renika. Ovaj renik je i od velike vanosti za dijalektologiju, etimologijui istoriju jezika, kao i leksikologiju, jer su unutar njega objanjene neke izvedenice, tanije oko 1000 njih. Naim Fraeri u svom poznatom delu Historija e prgjithshme je obradio i neka konkretna pitanja koja su u vezi sa jezikom na jednom optem nivou, kao i sa samim knjievnim albanskim jezikom.

13Smatrao je da albanski jezik vodi poreklo od ilirskog, odnosno pelazgijskog, izneo je i injenice koje se tiu indoevropskih jezika, kao i neindoevropskog karaktera maarskog, turskog, kao i bugarskog jezika. Interesantno je i to da je Naim smataro da je alfabet kojim je pisano tokom XVI pa do XIX veka nije prvi alfabet albanskog jezika.Oslanjajui se na tezu u pelazgijskom poreklu albanaca, smatra da su preuzeli od feniana alfabet, ak nekoliko vekova pre nove ere. Takoe je smatarao da su i antiki Grci preuzeli fonetski alfabet od Pelazga i adaptirali ga. Takoe se zalagao za stvaranje jednistvenog albanskog knjievnog jezika i kritikovao je savremenike, jer govore tue jezike ne trudei se da naue dovljno dobro maternji jezik kakao bi ga koristili kao sretstvo komunikacije. estoko se borio protib turske i greke propagande koja je bila protiv upotrebe albanskog jezika. Naim se takoe zalagao za ienje albanskog jezika od stranih rei, kao i za bogaenje albanskog jeziak novim reima sluei se jezikim sredstvima samog albanskog jezika. Neke od izvedenica koje sreemo u delu Naima su: padije, pavdekje, nnmbret, prblehet, mosdije, nastalih dodavanjem prefiksa, kao i: hindas, vezarak, mjeshtri, ushtar, falltore, ashprsoj, butsi, ngrenie itd. nastalih dodavanjem sufiksa. Sree se i veliki broj sloenica, kao: dor-gjat, fjal-mbel, durim-shum, dit-zi,itd. Veoma je tekko odrediti sa sigurnou koje je neologizme stvorio sam Naim, a koje je preuzeo iz toskijskog, ali moe se rei da u njegovom delu sreemo oko 500 neologizama. Sami Fraeri je napisao i veliki broj dela na albanskom jeziku koja se tiu razliitih polja unutar jezika: alfabet, teoretsske obrade pitanja vezanog za jedinstveni knjievni jezik, ienej albanskog jeziika i njegovo bogaenje uz pomo jezikih sredstava samog albanskog jezika, obrazovanje posebnih stilova unutar albanskog knjievnog jezika. Alfabetom koji je odobren od Drutva za tanpanje na albanskom jeziku, koji je sklopio sam Sami je izdat u Alfabetarn e gjuhs shqipe 1897. u 20000 primeraka gde god da ive albanci. Ovim alfabetom se pisalo sve do Kongresa u Bitolju 1908. god. ,osim u Skadru. Jedan je od prvih preporoditelja koji se bavio teorijskim pitanjima vezanih za albanski jezik. Teorijsku razradu je problema vezanih za albanski jezik je obajvio u predgovoru Alfabetares s gjuhs shqipe, u bukvaru koji je bio namenjen za kole na albanskom jeziku, kao i u njegovom glavnom delu Shqipria ka qen, ka sht dhe do t bhet?. U ovom drugom delu govori o tome kako bi trebalo meanjem elemenata gegejskog i doskijskog dijalekta, stvoriti zajednika baza za jedan jedinstveni nacionalni knjievni jezik, koji bi funkcionisao u svim sverama ivota. Sami je inio velike napore za normiranje albanskog knjievnog jezika, takoe je inio velike napore kako bi sakupio i sastavio sredstva kodifikacije albanskog jezika i zbog toga napisao gramatiku albanskog jezika, koju je izdao 1886. u Bukuretu. Ova gramatika je od veoma velike vanosti ne samo zato to je pisana na albanskom jeziku ve i stoga to ima jednu soludnu naunu osnovu. Na poetku njegove Shkronjtore e gjuhs shqipe, Sami je dao argumente koji imaju jednu vrstu naunu osnovu, a tiu se sistema vokala i konsonanata albanskog jezika, koristei terminologiju iz albanskog jezika, koja se i danas sree u albanskom jeziku. Obradio je veoma opirno i sistem imenica, prideva zamenica i glagola, a nepromenljive vrste rei ne ba toliko opirno. U ovoj gramatici su opisane vrste rei na nain na koji se one tretiraju i danas. Meutim i u ovoj gramatici sreemo neke nedostatke, kao to su: klasifikacija imenica po deklinacijama na osnovu kriterijuma koje sreemo u arapskoj gramatici, kao i povran opis komparacije prideva i klasifikacije glagola po konjugacijama. Sami je dosta uticao na ienje albanskog jezika od zastarelih orjentalizama, kao i na obogaivanje albanskog jezika novim reima, ali ne ba u tom obimu kao Naim i Kristoforidi: nyj, pik, rrnj e fjals, koh, koh e tashme, e shkuar, i prvem, numr njjs, femrore, i nyjshm, i panyjshm, diatez psore, folje t rregullta, t parregullta, bashktingllore buzore, grykore, qiellzore, itd. koje se jo uvek koriste u jezikoj terminologiji albanskog jezika. Sami je zasluan i za neke od stilova: novinarski, administrativni, politiko-drutveni, naunojeziki itd. Ako sagleda napore koje je Sami uloio velike napore po pitanju standardizacije albanskog jezika u XIX veku. U svojim delima je koristio toskijsku varijantu knjievnog jezika, obogaujui je i razvijajui je. Ponekad je koristio i neke od jedinica gegejskog dijalekta, sa namerom da priblii u pisanju ove dev knjievne varijantealbanskog jezika. Od velikog je znaaja za albanski jezik i njegov razvoj, rad dvojce skadranina Luia Gurakuija i Ndre Mjede iako su delovali u razliitim uslovima i sredinama estu su bili rame uz rame, kako na Kongresu u Bitolju tako i na Knjievnoj Komisiji u Skadru (1916.). Luii Gurakui je mnogo ranije iskazao svoje miljenje koje se tie albanskog jezika u asopisu Albanija, gde je rekako kako smatra da prvo bi trebalo napraviti jednu iru i opsenu studiju koja bi se ticala dijalekata unutar alabanskog jezika, a potom da se razmatra pitanje koje se tie osnove albanskog knjievnog jezika. O problemu jedinstvenog albanskog knjievnog jezika, Gurakui se opirnije bavio na Knjievnoj Komisiji u Skadru, gde je kao predsedavajui govorio o dijalekatskoj osnovi albanskog

14knjievnog jezika. U svoje ime i u ime Komisije Gurakui je predloio da kao dijalekatska osnova albanskog jezika se uzme govor Elbasana, jer je most koji povezuje oba glavan dijalekta albanskog jezika i sadri elemente i jednog i drugog. Poetkom XX veka je izdao jedno veoma bitno delo pod nazivom Vargnim n gjuhn shqipe, koje pored vanosti na polju teorije knjievnosti, je znaajno i za ortografiju albanskog jezika. U ovom delu se po prvi put reava pitanje vezano za vokal u svim dijalektima. Takoe su ga interesovali i problemi vezani za gramatiku albankog jezika, sam je sastavio jednu gramatiku albanskog jezika za potrebe uenika srednje kole u Elbasanu. Jup Kastrati koji se bavio radom Gurakuia, naao je meu arbreima Italije, jedan rukopis gramatike albanskog jezika koja nije ni potpuna ni zavrena. U tom rukopisu se nalaze neki argumenti koji su od velike vanosti, naroito za sistem vokala albanskog jezika i konsonanata, to govori o tome da je bio upoznat sa fonetikom albanskog jezika. Luii Gurakui je sakupio i jedan renik od 1400 rei, uglavnom neologizama koje je koristio u svojim delima koje je napisao na albanskom jeziku. U tom reniku se moe videti koncepcija koja se tie upotrebe internacionalizama u albanskom jeziku, jer je Gurakui smatarao da je njihova upotreba neophodna u albanskom jeziku. Od velikog je znaaja rad koji je Gurakui posvetio razvoju alfabeta i ortografije albanskog jezika. Ndre Mjeda koji je bio doktor teologije i filozofije, kao i plodan pisac, razvio je i veliku aktivnost na polju istorije albanskog jezika, jer je uestvovao na svim skupovima na kojima se diskutovalo o problemima vezanim za albanski knjievni jezik. Iako je bio lan drutva Bashkimi nije prihvatao alfabet koji je sastavilo ovo drutvo ve je nakon dve godine formirao sopstveno udruenje pod nazivom Agimi u Skadrui ubrzo sakupio jedan novi alfabet, koji se zasnivao na latinskom alfabetu po ugledu na poljski i hrvatski alfabet, gde se potuje pravilo jedno slovo za jedan glas. to se tie jednistvenog knjievnog jezika, Mjeda je smatarao da se on mora zasnivati dijalekatskoj osnovi koja proizilazi iz zajednikih elemenata oba dijalekta, ali nikada nije elaborirao svoju teoriju. U svojim delima redovno koristi vokalne grupe ue, ie, ye,kao i konsonantske grupe mb, nd, ng, ngj, itd. Prva varijanta njegove zbirke pesama Vaji i bylbylit je imala dosta orjentalizama ali je kasnije to ispravio. eleo je da obogati gegejsku knjievnu varijantu uzimajui neke rei iz severozapadnog gegejskog i neologizmima koje je sam smislio ( ertoj, ferishte, kadis, kalaman, knell, mungulloj, pingroj, zdap). Ndre Mjeda se bavio i filolokim studijama. Interesovao se za dela starih autora, naroito za Pjetra Budia i etu proroka Pjeter Bogdanija. Dosta je pomogao i stranom svetenstvu koje je dolo u Albaniju i bavilo se naunim radom, naroito onim koji su se bavili sastavljanjem renika i gramatika albanskog jezika. Vei deo posla oko sastavljanja ovih dela je obavio sam Ndre Mjeda. Kao dobar poznavalac istorije albanskog jezika, uestvovao je na Kongresu orjentalista u Hamburgu, gde je govorio o razvoju guturala albanskog jezika kroz vekove. On se bavio i drugim pitanjima vezanim za istoriju albanskog jezika o emu govore njegove studije o linim zamenicama albanskog jezika.

shtje t alfabetit t shqipes (Pitanje alfabeta albanskog jezika)

Borba za obrazovanje zajednikog alfabeta je bila duga i teka. Ova borba nije imala isto filoloki karakter, jer su na nju uticali kulturni i politiki uslovi tog vremena, naroito u poslednjoj deceniji XIX veka, ona dobija jedan otar politiki karakter. U prvim pisanim dokumentima i delima autora sa severa, kao to su: Buzuku, Budi, Bogdani, i Matrnga, Keta, Filja, Brankati, koristi se latinski alfabet, koji je dopunjen slovima iz nekih drugih alfabeta ili spojenim prostim slovima. Alfabet koji su koristili stari autori severa je doiveo evoluciju, uvrstio se i postao odreeniji i nazivaju ga starim alfabetom severa. Ovaj alfabet se neprekidno koristio i u verskim delima u XVI-XVIII veku, kadkad je imao i ogranienu upotrebu u praktinom ivotu, kako u registrima i trgovinskim aktima. U dravnoj prepisci i svetovnoj komunikaciji je korien i grki alfabet, kao i arapskoturski. U kolama koje su otvarane u kasnijem preiodu je uoena upotreba ovih alfabeta.

15U XVIII i XIX veku, kada je poeo buran ekonomski razvoj, javlja se i elja za formiranjem i sastavljanjem originalnog alfabeta, koji su u veini sluajeva bili adaptacije postojeih alfabeta naroda koji ve imaju dugu tradiciju u negovanju pisanog jezika. Meu njima najpoznatiji su: alfabet Anonimnog Elbasanca, 0Alfabet Teodora Hadifilipia. Alfabet Hadifilipia je je bio dosta rasprostranjen u pisanju tokom XVII i XIX veka u porodinim hronikama, kao i u trgovinskim dokumentima u Elbasanu i u Beratu. U vreme Nacionalnog Preporoda, kada su se stvorili drugaiji ekonomsko-drutveni i politikokulturni, pitanje alfabeta albanskog jezika je posmatrano na jedan drugaiji nain nego u prednacionalnom periodu. Naum Veiljhardi, nosilac aspiracija nove buroaske klase koja se razvija, nije zanemario problem alfabeta albanskog jezika, koji je sada sagledan na jednom irem planu nacionalnog ujedinjenja i kroz irenje kulture i prosveivanje irih narodnih masa uz pomo knjievnog jezika. Kako bi dolo do ostvarenja ciljeva za koje se i sam zalagao Veiljhardi je sastavi o jedan novi alfabet, za koji je smatarao da se nije potpuno oslanjao na, kako je mislio sam autor, ni na jedan od predhodnih alfabeta. Ovaj alfabet je bio prihvaen i unutar i van Albanije i njime je pisan i Bukvar Nauma Veiljhardia, ali nije bio rasprotranjen onoliko koliko je to eleo i sam autor, zbog uticaja grke Patrijarije, kao i osmanske administracije. Sdruge strane ovaj alfabet je imao neke tehnike i praktine probleme u primeni da bi se njime izdavalo Ideje koje je zastupao Veiljhardi su preuzeli i nastavljai Nacionalnog Preporoda: K. Kristoforidi, Pashko Vasa, Jani Vreto, Ismail Qemajli, itd koji su se takoe zalagali za obrazovanje jednog zajednikog alfabeta za sve albance, jer velikim brojem alfabeta koji ve postoje nisu se mogle iriti jedinstvene ideje Nacionalnog Preporoda. Delatnost lanova Istambulskog drutva trajala je vie od jedne decenije pa ipak nisu uspeli da ostvare eljene rezultate, jer nastavljai ovog drutva meusobno nisu mogli da se dogovore, a i u njihovu delatnost su se meala osmanska uprava koja je namerno spreavala bilo kakvu delatnost koja je u vezi sa obrazovanjem jedinstvenog alfabeta. Pako Vasa je smatarao da se kao osnova moe uzeti latinski alfabet koji je lak za upotrebu i najrasprostranjeniji je meu evropskim gradovima. Na osnovu latinskog alfabeta Pako Vasa je sastavio alfabet od 35 slova od kojih su 9 bigrafi: dh, th, gj, nj, sh, zh, xh, lh=ll, rh=rr. Jani Vreto je obrazovao jedan alfabet na osnovu grkog, uzeo je neka grka slova koja je dopunio nekim latinskim, koji nije odobren od strane Istambulskog drutva. Konstantin Kristoforidi je u svom stvaralatvu koristio dve vrste alfabeta, grki i latinski, predlaui da se za osnovu albanskog alfabeta uzme latinski alfabet. Hasan Tahsini se zalagao za jedan originalni alfabet koji se ne bi oslanjao ni na jedan postojei alfabet. Predlagao je da se obrazuju nova slova, koja e na odgovarajui nain tano oslikati albanske glasove. Nakon Prizrenske lige, kada su se stvorili pogodniji uslovi za kulturnu i patriotsku delatnost obrazovana je jedna komisija pod vostvom Sami Fraeria, gde su uestvovali i Pasho Vasa, Hoda Tahsini, Jani Vreto i Koto Hodi. Na skupovima Komisije dolazio je i K. Kristoforidi. Komisija je prihvatila alfabet koji je izneo Sami Fraeri. Ovaj alfabet je odobrilo i Shoqeria e shkronjzave u Istambulu, i ubrzo on je postao prvi nacionalni alfabet. Ovaj alfabet je iskoristi o sve pozitivne strane predhodnih alfabeta, po tovao je pravilo jedno slovo-jedan glas, to je jedno dobro nauno pravilo. Istambulski alfabet je bio lak da se naui, ali je bio veoma zahtevan za tampanje, jer nije postojala tamparija u kojoj bi se tampale knjige uz pomo njega, jedino je jedna takva tamparija postojala u Bukuretu. 1879. kada je zvanino odobren Istambulski alfabet, Sami Fraeri, Pako Vasa, Jani Vreto, Koto Hodi su izdali Alfabetarn e gjuhs shqipe u 20000 hiljada kopija, koje su podeljene po svim krajevima i oblastima gde su iveli albanci. Alfabetarja albanskog jezika ima veliku ulogu za kasniji razvoj albanskog jezika. Njegovi sastavljai su se trudili da piu jednim jednostavnim i istim jezikom, koji je dosta blizak narodnom jeziku. Vidljivo je nastojanje afirmacije dijalekata: budui da je osnova Alfabetarje toskijski dijalekat, takoe se sreu i karakteristike gegejskog dijalekta: kvantitet vokala, nazalnost, upotreba oblika infinitiva i participa kao u gegejskom, kao i neki drugi elementi koji su preuzeti iz gegejske leksike. Ovim alfabetom je napisan veliki broj dela koju su izdate u vreme Preporoda. Ovaj alfabet se sree u svim krajevima gde ive albanci, i u kolonijama, ipak u Skadru je katoliko svetenstvo zadralo latinski alfabet. Istambulski alfabet se od dananjeg razlikuje samo po ovim slovima: = dh, =e, e=, =gj, =ll, =nj, =p, p=rr, =sh, =th, =xh, z=zh. Veina slova je preuzeta iz latinskog alfabeta a ima i iz grkog, a neka su adaptacije grkih i latinskih slova. U januaru 1899. godine Preng Doi je formirao drutvo Bashkimi u Skadru, jedno od prvih te vrste u Albaniji. Ovo drutvo je formirano kako bi se doprinelo razvoju albanske prosvete i kulture. Zbog toga su skadarski svetenici peduzeli razliite akcije kako bi se sakupio jedan broj kolskih tekstova iz svih

16nastavnih gradiva. Naunu vrednost ima veliki broj dela, koja su oni izdali, a posebno renik pod nazivom Bashkimi 1908. Posebno je interesantan alfabet koji je izdalo ovo dr utvo. Ovo drutvo je veliki protivnik Istambulskog alfabeta. Predstavnici drutva Bashkimi su smatrali da alfabet koji su koristili stari pisci severa nije dovoljan da ispuni zahteve za pisanje na albanskom jeziku. Problem alfabeta su reili na taj nain to su preuzeli italijansku varijantu latinskog alfabeta, stvorivi digrafe, kako bi obeleili osobena slova albanskog jezika. Alfabet drutva Bashkimi izgleda ovako: a, b, ts=c, ch=, d, dh, =e, e=, f,

g, gh=gj, h,i, j, k, l, ll, m, n, gn=nj, o, p, c=q, r, rr, s, sh, t, sh, u, y, v, z=x, zh=xh, x=z, xh=zh.Ndre Mjeda nije odobravao ovaj alfabet jer nije u skladu sa pravilom jedno slovo jedan glas,odnosno zbog postojanja digrafa. Zbog toga je Ndre Mjeda sa svojim bratom Lazarom Mjeda formirao kulturno-jeziko drutvo Agimi u Skadru, samo dve godine kasnije. Cilj osnivanja ovog drutva je bio taj da Ndre Mjeda sastavi alfabet u kome bi za jedan glas postojalo samo jedno slovo. Alfabet ovog drutva je slian poljskom, hrvatskom i slovenskom alfabetu i sastoji se od sledeih slova: a,b, c, =, d, =dh, e,

=, f, g, g=gj,h, i, j, k, l, =ll, m, n, =nj, o, p, r, q, r=rr, s, =sh, t, =th, u, y, v, dz=x, d=xh, z, =zh.Kao to se vidi ovaj alfabet ima dva digrafa. Meutim ovaj alfabet nije imao iru upotrebu koju su imali Istambulski i drutva Bashkimi. I arbree Italije su bili zainteresovani za sastavljanje jednog zajednikog alfabeta, jedni su upotrebljavali latinski alfabet, kombinujui sa digrafima (Mantrega, Variboba, Skiroi), a drugi kao N. Keta, N. Filja, De Rada itd. u njihovim alfabetima koji su imali za osnovu latinski alfabet, koristili i neka slova iz grkog alfabeta. Kamarada je koristio jedan alfabet sa grkom osnovom, koji su koristili strani prouavaoci albanskog jezika. Arbrei Italije su organizovali dva kongresa na kojima se raspravljalo o jedinstvenom alfabetu, na kojima je preovladalo miljenej da se prihvati alfabet De Rade. Poetkom XX veka Istambulski alfabet sve vie gubi svoj nacionalni karakter, jer protiv njega se javila organizovana propaganda sa svih strana. Tako iznova postaje aktuleno pitanje jedinstvenog alfabeta albanskog jezika. Diskusije koje su u vezi sa ovim problemom nastavljaju se i tokom 1906-2907. god gde se daje podrka Istambulskom alfabetu i latinskom alfabetu, ali pitanje nee biti reeno sve do Kongresa u Bitolju 1908.god. Kongresi i Manastirit (1908.) Kongres u Bitolju 1908. Kongres u Bitolju je zapoeo 14. novembra 1908. god. Na Kongresu je uestvovalo 50 delegata, pripadnika dvadeset i tri albanskih drutva, meu kojima su urednici novina, pisci i lingvisti, veterani Nacionalnog Preporoda, kao i drugi delegati iz gradova u kojima ive albanci. Rad ovog Kongresa je trajao devet dana i na njemu su doneene sledee odluke koje se tiu jedinstvenog alfabeta, kao: 1. preovladalo je miljenje da osnova alfabeta albanskog jezika bude latinski alfabet 2. Kongres je oformirao jedan Komitet od 11 lanova koji e donositi odluke o alfabetu albanskog jezika, a uesnici Kongresa e prihvatiti njihove odluke. Komisija Kongresa u Bitolju je uvidela da postoje tri mogunosti za obrazovanje alfabeta albanskog jezika. Jedna je da prihvate jedan od tri ve postojea alfabeta: Istambulski alfabet, Alfabet drutva Bashkimi ili Agimi iz Skadra, koji bi bili malo izmenjeni ili bez ikakvih izmena. Druga solucija je da obrazuju alfabet koji bi imao elementa sva tri sistema, i trea da sastave jedan novi alfabet, ne uzimajui u obzir postojee alfabete koji su do tada upotrebljeni. Komisija je na kraju odluila da sastavi jedan novi alfabet, ali veliki problem je bio onaj koji se ticao digrafa, koje su prihvatali pripadnici drutva Bashkimi, a osporavali njihovu upotrebu pristalice Istambulskog alfabeta i drutva Agimi. Dananji alfabet koji je obrazovan na Kongresu u Bitolju nema potpune slinosti ni sa jednim od alfabeta sa latinskom osnovom, koji su bili u upotrebi pre njega. Dananji alfabet koji je obrazovan na Kongresu u Bitolju je najhomogeniji i najjednostavniji po svom grafikom sastavu jer ima samo 25 monografa od kojih se obrazuju i digrafi. Alfabet koji je obrazovan je mogao da se koristi bez ikakvih prepreka u svim tamparijama unutar zemljej i van nje. To je od velike vanosti za vreme kada je on odobren i prihvaen, jer je izdavatvo bilo od velike vanosti za oslobodilaki pokret od stranih osvajaa. Na ovom Kongresu su donete i neke druge odluke od velike vanosti. Odlueno je da se nakon dve godine 1910. u Janjini odri jedan drugi Kongres gde e se doneti zakljuci o problemu pravopisa albanskog knjievnog jezika, odnosno, jo tanije da se odrede pravopisna pravila jednog jedinstvenog albanskog knjievnog jezika bez varijanti. Meutim ovaj Kongres u Janjini nije odran. Komisia letrare shqipe e Shkodrs 1916-1917. Albanska knjievna komisija u Skadru 1916.-1917.

17Jedno posebno mesto zauzima Albanska knjievna komisija na kojoj se raspravljalo o pitanjima pravopisa i osnove albanskog knjievnog jezika. Prvih godina nakon osloboenaj od osmanske valdavine javljaju se jo vei problemi. U to vreme traju Balkanski ratovi, a dve godine kasnije izbija I Svetski rat. U takvim uslovima 1916. god poinje sa radom Albanska knjievna komisija koju je predvodio poznati albanski lingvista Gjergj Pekmezi, a uestvovali su i L. Gurakuqi, N. Mjeda, A. Duvani, M. Logoreci, S. Peci, H. Mosi, GJ. Fishta, itd. Javila se potreba da se oformi jedna posebna komisija unutar postojee koja bi se bavila pitanjem dijalekatske osnove albanskog jezika, na elu ove komisije je bio Gurakui, koji je smatarao da bi se albanski pravopis trebalo oslanjati na varijantu srednjeg gegejskog, jer je ova varijanta imala i jezike elemente knjievnog toskijskog. Ovako je miljenej izneo i Gjergj Pekmezi. Odluke koje su doneene u vezi sa Albanskom knjievnom komisijom u Skadru su: 1. U polju vokalizama veliku vanost ima uvanje nenaglaenog vokala na kraju rei i kod imenica enskog roda, kao: pun, moll, lop, lug, kod imenica mukog roda: fshatar, kryetar; unutar rei u ispred naglaenog sloga: shndet, shtpi, rrfyer. Upotreba nenaglaenog u prvom i treem licu mnoine indikativa prezenta: lexojm, shkojm, bjm, lexojn, shkojn, bjn. Sa ovim vokalom se koriste i lanovi t i s . 2. Kvantitet vokala po odlukama ove komisije nije potrebno da se vidi i prilikom pisanja 3. Koriste se potpune vokalne grupe: ie, ue, ye: diell, miell, fyell 4. Konsonantske grupe mb, nd, ng, ngj se piu cele. Odluke ove Komisije su prihvaene i od strane Prosvetnog kongresa u Lunju 1920., tako da je dvadesetih i tridesetih godina XX veka to bila osnova pravopisa. Ova komisija je od velike vanosti, jer su po prvi put data pravopisna pravila koja su sakupljena od strane jedne grupe i bila odobrena na jednom vanom naunom skupui i on je prvi korak ka standardizaciji albanskog knjievnog jezika. shtje t drejtshkrimit t shqipes (Pitanja koja se tiu pravopisa albanskog jezika)

Razvoj pravopisa albanskog jezika do 1944 Istorija Pravopisa albanskog jazika zapoinje svoj razvoj u XVI veku i to delima prvih albanskig pisaca. Misal on Buzukua je delo sa jednom doslednom ortografijom. Vidi se jasno postojanost fonetsko-morfolokih oblika i leksikih. Gaetano Petrota je smatarao da i pre XVI veka je u albaniji postojala pravopisna tradicija, ali ne u obliku zvaninog pravopisa. Osim toga, smatrao je da da je postojao jedan zajedniki jezik. Ovu tezu je sa njim razradio Erem abej koji je rasvetlio stepen kulturnog razvitka srednjevekovne Albanije. U svojoj studiji koja se tie dela on Buzukua otkriva nivo razvoja albanskog jezika i pravopisa u XVI veku, gde kae kako na osnovu jezika, koji sreemo u tom delu, moe se rei da je u Albaniji postojao jedan zajedniki jezik, kojim se pisalo i ranije. O tome svedoi i ureenost i pravilnost rukopisa, jer je pravopisu potrebno odreeno vreme da bi se dobro utvrdio unutar jednog jezika. Prva prava studija koja se bavi pravopisom albanskog jezika je ona koju je dao Fgrancesko Maria da Lee, koji u svojoj gramatici albanskog jezika posvetio jedno poglavlje pravopisu albanskog jezika: Vrejtje rreth ortografis s gjuhs shqipe. Tokom XIX veka bitan doprinos za studije koje su vezane za pravopis albanskog jezika dali su Han, Kamarada, Dozoni, De Rada itd. Uspena delatnost Kristoforidia, brae Fraeri, iji su rad nastavili i drugi preporoditelji sa kraja XIX veka, ime su postavili osnovu i pravopisu albanskog jezika. Posebna zasluga preporoditelja zasniva se na tome da se pravopis zadri blizu govornog jezika, ne dozvoljavajui da se stvori jaz izmeu govornog i pisanog jezika. Zahvaljaujui njima pravopis albanskog jezika je krenuo putem stabilizacije i unifikacije. Napori za dalji razvoj albanskog jezika prisutni su i u asopisu Albania Faika Konice. Jedan broj lanaka koji su tu objavljeni skree panju albancima i strancima na niz vanih pitanja koja se tiu albanskog jezika, a vezana su za alfabet i pravopis. Gasper Jakova-Merturi je u Venecijanskoj brouri izdao Ortografia e gjuhs shqipe 1902. u kome obrauje vokale, konsonante i akcenat u pravopisu albanskog jezika. Poetkom XX veka ubrzane su rasprave koje se tiu pravopisa albanskog jezika, gde se konstatovalo kako je pravopis vana premisa za uspostavljanje jedinstvenog albanskog pravopisa. Luii Gurakui je prvi koji se bavio problemom vokala , jednim od vanijih pitanja pravopisa albanskog jezika. Uvideo je kako je od velike vanosti vokal kada uzmemo u obzir koliko nain njegove upotrebe odreuje razlike koje sreemo kod varijanti albanskog jezika i njegovih dijalekata. Gurakui je prihvatio isparavan stav koji se tie pravilne upotrebe ovog vokala u pisanju u nameri daljeg unificiranja knjievnih varijanti

18albanskog jezika, a suprotstavio se suvinim pisanjem vokala koje sreemo kod nekih toskijskih autora, gde se prelaze granice fonetske upotrebe ovog vokala gajei zastarele oblike rei, koje ne pomau u stvaranju jednog jedinstvenog narodnog jezika, niti doprinosi njegovom daljem razvoju. U periodu razvoja albanskog jezika izmeu dva svetsak rata 1912.-1944. razvoj pravopisa ide jo jedan korak unapred. Najvaniji dogaaj tog perioda je rad Knievne albanske komisije u Skadru 1916.1917. koja je doprinela unifikaciji dijalekatskih varijanti kojima se pisalo, kao i neospornom zbliavanju dveju knjievnih varijanti albanskog jezika. Na ovom kongresu po prvi put se javilo zajedniko nastojanje u reavanju problema vezanih za pravopis. Prosvetni Kongres u Lunju 1920. je odobrio u potpunosti odluke Knjievnog Kongresa u Skadru, koje je sprovodio i nakon osloboenja od faista, naroito u kolskim tekstovima. Dvadesetih i tridesetih godina XX veka u raznim asopisima i novinama se razbuktala rasprava, gde su isticani pravci, kritike, principi i razliite nepodudarnosti u vezi sa pravopisom albanskog jezika, gde ne izostaju ni uticaji raznih stranih kola tog vremena.U tim polemikama istiu se vidno demokratske sile albanskog kulturnog ivota, koje vodile napred razvoj albanskog knjievnog jezika. Sdruge strane vidljive su sile, koje su na jedan svestan nain spreavale dalji razvoj albanskog jezika u pravcu potpune unifikacije varijanti, i tako podravajui razvoj albanskog knjievnog jezika sa varijantama koje imaju razliite dijalekatske osnove. Moe se lako doi do zakljuka da je u knjievnosti, naroito u publicistici vladalo jedno haotino stanje: pisalo se knjievnim varijantama, razliitim dijalektima i poddijalektima, ak i fovorima pojedinih manjih oblasti. Moe se videti kako standardizacija albanskog jezika koja je izvrena na Knjievnoj komisiji u Skadru, nisu potovali ni ni skadrani ni toske. Stoga su razni intelektualci, ne elei da trpe takvo stanje, a 1935. izvren je pritisak na vladu Ahmeta Zogua i ministra Prosvete da se obrazuje jedna komisija, koja bi se bavila problemima pravopisa albanskog jezika. Komisiju za pravopis inili su Aleksandar Duvani, Mati Logoreci, Erem abej, Kolje Kamsi, Beir Sinani. Meutim, jedna ovakva komisija nije mogla da radi u uslovima koji su tada postojal, tako da je pitanje pravopisa bilo reeno tek nakon II Svetskog rata sedemdesetih godina XX veka. Nakon okupacije Albanije od strane italijanskih faista, injeni su veliki napori za razvoj nauke, prosvete i kulture u Albaniji. Radi toga je i formirana i Akademija nauka, prva te vrste, uz pomo albanskih i italijanskih intelektualaca. Meutim rad na ovoj akademiji nije bio slobodan u okviru okupirane Albanije. 1944. godine Seljman Riza je u Tirani izdao delo Tri monografina albanologjike ime se otvara put vanom periodu u razvoju albanskog Pravopisa. U prvim godinama nakon II Svetskog rata u albaniji su organizovane naune i prosvetne institucije. Organizovan je Jeziki Institut na kome su obrazovani i posebni odseci. ef Jezikog odseka je bio Aleksandar Duvani. Pitanje pravopisa postaje jedno od najznaajnijih u okviru razvoja jezikih nauka. Aleksandar Duvani je napisao jedan referat koji se tie rada ove institucije na polju pravopisa, govorei kako pravopisna baza albanskog jezika bi trebalo da se oslanja na fonetiku, najiru upotrebu morfolokih oblika, kao i na zbliavanju dva dijalekta: toskijskog i gegejskog. U isto vreme kada je donet program koji se tie ovih ciljeva (1947.) pored Jezikog odseka na Instituta, obrazovana je i komisija koja bi se samo bavila sastavljanjem pravopisa na osnovu opteg razvoja albanskog jezika. Komisiju su inili Aleksandar Duvani, Kosta Cipo i Erem abej, koji je odmah poeo sa radom na prikupljanju grae za prvi pravopis albanskog jezika koji je izdat nakon II Svetskog rata 1948. pod naslovom Ortografia e gjuhs shqipe. Ovaj projekat ima oko 20 strana i zapoinje sa nekoliko fonetskih pravila, gde se predlae da se grupa vokala ue/ua, ie, ye itd. piu cele.Takoe da se piu cele i konsonantske grupe mb, nd, ng, ngj itd. Deo koji govori o morfologiji je podeljen na osnovu leksiko-gramatikih kategorija. U ovom pravopisu u imenskom sistemu su obuhvaene imenice koje se zavravaju na -, -e, -a, -ij, -z, -m, -l, -n, -r,kao i imenice izvedene od njih. U veini sluajeva dozvoljava upotrebu dva pisana oblika jedan gegejski i drugi toskijski. Unutar ovog pravopisa jasno se vidi tendencija u razvoju nekih jezikih fenomena iz albanskih govora. Imenice koje se zavravaju na -i koje je naglaeno u odreenom vidu nemaju -j : shtpi-shtpia, liri-liria itd. Preporuuje se da nastavci za genitiv, dativ i ablativ odreenog vida bude s,a u akuzativu -n. Mnoina imenica koje se zavravaju na naglaene vokale bi trebalo da se piu sa nastavkom -t: kalat, shtpit, rrufet, itd. Unifikacija pravopisa je izvrena kod imenica enskog roda, kao: vij, bij, fmij, banj, fqinj, itd. kao i imenice mukog roda, kao: burr, djal, kal, itd. u oba dijalekta. Tu spadaju i imenice mukog roda, koje u odreenom vidu dobijaju nastavak a: bab, lal, bac, itd. Leksiko-gramatike kategorije prideva, u ovom pravopisu, su klasifikovane prema odgovarajuim sufiksima: -m, -t, -, -shm, -l, -r. Vei broj oblika prideva je jednak u oba dijalekta.

19Projekat-pravopis iz 1948. je od velikog znaaja za sistem zamenica, naroito prisvojnih, koje se javljaju bez apostrofa: tnd, ton, son, tuaj, itd. Poglavlje koje govori o glagolima obuhvata 14 pravila, koja odreuju tanu upotrebu nastavka za vremena i naine glagola. Za priloge koji se obrazuju ponavlajnjem iste rei predlae se da se piu sa crticom izmeu: her-her, copa-copa, dita-dits itd. U poslednjem poglavlju pod naslovom T ndryshme, utvrena su pravila koja se tiu pisanja stranih rei, kao gjimnaz, gjeografi, fizionomi, filozofi, tem, kao i dani u nedelji i meseci u godini, koje bi trebalo pisati malim slovom. Budui da broj zajednikih oblika oba dijalekta nije mali, ovaj pravopis nije uspeo da ujednai u potpunosti pisane oblike obe varijante sa razliitim dijalekatskim osnovama. Ostavio je jedan veliki broj dubleta, ali ipak ovaj pravopis je jedan veliki korak unapred ka unifikaciji pravopisa albanskog jezika. Kako nije bio saglasan sa ovim projektom pravopisa Simon uterii je izdao jednu kritiku studiju pod naslovom Ortografia e gjuhs shqip 1949., u kojoj iznosi svoje miljenje o pravopisu albanskog jezika. On tu razmatra u potpunosti ortografiju svih vrsta rei, kao i razliite jezike fenomene, takoe razrauje i akcenat, kao i imenice koje su pozajmice. Pozitivna strana ove studije je vrednovanje dubokog znaaja problema fonetike i morfologije, kao i vanost ispravne analize nekih gegejskih oblika koji su pogreno upotrebljeni u Projektu iz 1948. Nezadovoljni odjekom Projekta-pravopisa iz 1948. lanovi Pravopisne Komisije su preuzeli ovaj pravopis, proirili ga i izdali pod naslovom: Projekti-ortografia e shqipes 1949. Avgusta iste godine jeziki Institut je organizovao jedan relativno irok skup na kome je uestvovalo pedeset lanova i naunih radnika. Skup je trajao tri dana, tu su se reavala pitanja oko nekih problema koji su ostali nerazreeni. Skup je predloio Pravopisnoj komisiji da ponovo sagleda razmatranja i predloge koji su dati na tom skupu. Komisija je nakon to je izvrila zadate dunosti, izdala Ortografin e gjuhs shqipe (kao broure) 1951. Izdavanje ovog pravopisa predsavlja krunu trogodinjeg rada Pravopisne komisije albanskog jezika, a on je samo polazite za jednu potpuniju obradu koja e se vremenom izvriti. Socijalistiki administrativni sistem u Albaniji 50-tih godina je direktno kopirao adminisatrativni socijalizam Sovjetskog Saveza. Modeli drutveno-politikih odnosa i ekonomskih kopirani su svuda te su 1952. organizovana dva nauna jezika zasedanja, gde se raspravljalo o problemima albanskog jezika i njegovog pravopisa. Nauna zasedanja su organizovana od strane Ministarstva prosvete, Jezikog instituta i Saveza albanskih pisaca. Na ta zasedanja su bili pozvani i neki ruski lingvisti. Prvo Nauno zasedanje je trajalo od 26. do 29. januara 1952. i imalo je zatvoren karakter, jer su bili prisutni samo radnici i unutranji saradnici Naunih institucija. Na ovom skupu se raspravljalo o albanskom knjievnom jeziku, o formiranju jednog jedinstvenog albanskog knjievnog jezika. O pitanjima koja se tiu pravopisa govoreno je indirektno, na jedan marginalan nain. U martu 1952. upuen je poziv kao i drugi propratni materijali uesnicima Drugog Naunog zasedanja, gde se priblinije diskutovalo o unifikaciji albanskog knjievnog jezika i o problemima njegovog pravopisa. Drugo Nauno zasedanje iz 1952. je nastavilo sa radom od 10. do 12 septembra, u palati Ali Kelmendi u Tirani. Uestvovalo je 300 zvanica meu kojima su bili lingvisti, pisci, pedagozi razliitih kategorija, novinari i drugi ljudi iz kulture. Zasedanje je otvorio Aleksandar Duvani, a Referat Mbi gjuhn letrare shqipe je itao Dimiter uterii. U referatu govori o problemu dijalekatske osnove albanskog jezika i predlae da toskijska knjievna varijanta bude zajedniki knjievni jezik za sve albance. Budui da se uterii samo bavio knjievnou, a ne problemiam jezika, a iznosi jedan takav argument, moe se rei da je ovaj skup vie imao politiki , a ne nauni karakter. U irim diskusijama koje su razvili A. Duvani, E. abej, M. Domi, M. Gurakui, L. Silii, J. Kastrati i drugi nisu odmah prihvatili predlog uteriia o toskijskoj osnovi albanskog knjievnog jezika iz razloga to su smatrali da je predhodno potrebno izvriti jedan niz aktivnosti koje su vane za sam dalji razvoj albanskog knjievnog jezika. Na ovom drugom zasedanju su razmatrani razliiti problemi koji se tiu pravopisa albanskog jezika. Aleksandar Duvani se dotakao nekih interesantnih pitanja vezanih za pravopis, govorei: Oba ova dijalekta kojima je pisano od Preporoda na ovamo, su meusobno uticali jedan na drugi. Toskijski je na dosta naina uticao na gegejski. Iako toskijski nema iste skraenice kao i gegeijski u morfologiji i ima potpune i stalne oblike, u jeziku gegejskog sreemo i prihvatanje nekih fonetskih pravila iz toskijskog.Tako imenice enskog roda se sada piu sa vokalom , a nekad je pisano u gegejskom bez njega sa dugim vokalima: buk- bu:k, dor-do:r, itd. U mnoini se kod imenica na kraju dodaje koje pre nije postojalo u gegejskom kod ovih imenica, jer su imale isti oblik jed. i mno. Toskijski dijalekat uva cele diftonge ua, ye, ie dok u gegejskom oni, sa malo izuzetaka, su uproeni u u, y, i itd. Kako bi pribliili ova dva dijalekta trebalo bi da se i u gegejskom piu puni diftonzi i to kao: lyej, shkruej, i shkruem, a ne lyj, shkruj,

20i shkrum, itd. Toskijski, takoe, uva i suglasnike grupe mb, nd, kako u govoru tako i u pisanju, a gegejski osim dibranskog asimilovalo ih je u m i n. Toskijski se razvijao ali pod uticajem gegejskog, jer se vie ne pie buks, puns, bukn, punn, kao Naim ili pisci sa juga, ve bez krajnjeg vokala Takoe, veoma retko se pie kao u toskijskom: humpn, u doqn, u poqn, ve humbn, u dogjn, u poqn itd. kao u govoru srednje Albanije. Na toskijski je uticao i gegejski prilikom pisanja oblika tipa: i kuptueshm, i mjaftueshm itd. Gegejski je uticao i na toskijsku leksiku, jer je toskijski preuzeo dosta rei od gegejskog: dalloj, i dalluar, shprthej, njoftim, kushtoj, paraqes, vazhdoj, hartim, shqyrtoj itd. Erem abej se zalagao za to da se u pravopisu prvo istaknu oni elementi koji su zajedniki za oba dijalekta i da se prvo pravopisna pravila uvedu u kole, administraciju pa onda i u knjievnost. Ovaj pravopis koji je donet na Drugom naunom zasedanju 1952. je ponovo analiziran na jedan kritiki nain od strane pripadnika Nunog odeljenja poetkom 1953. Ova institucija je angaovala i sopstvene saradnike, kao i druge naune radnike kako bi procenili postojei pravopis, takoe je radila i na ostalim problemima koji se tiu albanskog knjievnog jezika. Nakon jednog intezivnog zalaganja i rada Pravopisna Komisija je sastavila jedan novi projekat albanskog pravopisa, dopunjen, koji su poslali lanovima Narodne Pravopisne Konferencije sa molbom da prerade i rasprave o doprinosu novosastavljenog pravopisa . O ovom novom projektu je raspravljano dva puta u Tirani od strane naunih i prosvetnih radnika. 30. novembra i 1. decembra u Narodnoj Biblioteci u Tirani nastavlja sa radom Pravopisna Narodna Komisija. Na toj konferenciji uestvovalo je dosta lingvista i naunih radnika, pisaca, pedagoga, novinara i drugih predstavnika kulture. Uvodnu re je odr