hilal i ahmer icraat raporlari

8/18/2019 Hilal i Ahmer Icraat Raporlari

1/698


2/698

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E

HİLAL-İ AHMER

İCRAAT RAPORLARI

1914 – 1928

Yayına Hazırlayanlar

Murat Uluğtekin

M. Gül Uluğtekin


3/698

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E HİLAL-İ AHMERİCRAAT RAPORLARI 1914 – 1928

YAYINA HAZIRLAYANLAR:MURAT ULUĞTEKİN Dr. M. GÜL ULUĞTEKİN

EDİTÖR: CEREN AYGÜL

KAPAK TASARIM:BELGİN DURUYÜREK

TÜRK KIZILAYIATAÇ- 1 SOKAK NO: 32 YENİŞEHİR/ ANKARA


4/698

1

SUNUŞ


5/698

2

ÖNSÖZ

1868 senesinde Mecruhin ve Marda-yı Askeriyeye İmdat ve Muavenet Cemiyetiolarak kurulan Türkiye Kızılay Derneği, 1877 yılında Hilal-i Ahmer Cemiyeti adını almıştır.

20. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu topraklarının sahne olduğu savaşlarda etkininsani yardımları bulunan Cemiyet, Cumhuriyet yönetiminin Osmanlı İmparatorluğu’ndandevraldığı nadir kurumlardan biridir. 1935 yılında Atatürk’ün önerisiyle Türkiye KızılayCemiyeti, 1947 yılında da Türkiye Kızılay Derneği adını alan kurum, günümüze kadaretkinliğini sürdürerek gerek ulusal gerekse uluslararası yardım cemiyetleri arasında önemli birkonuma sahip olmuştur.

Bu çalışma, Hilal-i Ahmer Cemiyeti Genel Merkezi’nin 1914-1928 yıllarına ait İcraatRaporlarını kapsamaktadır. Bu konuda yapılmış benzer çalışmalar arasında, Prof . Dr. SeçilKaral Akgün ve E. Öğr. Gör. Murat Uluğtekin’in birlikte hazırlamış oldukları Akçuraoğlu

Yusuf: Birinci Dünya Savaşı Sonunda İskandinavya’dan Sibirya’ya Hilal -i Ahmer Hizmetindeve İsmail Fettahoğlu’nun yayıma hazırlamış olduğu Milli Mücadelede Hilal-i Ahmer: Türkiye

Büyük Millet Meclisi’nin Teşkilinden Sakarya Zaferi’ne Kadar İcraat Raporu 23 Nisan 1920-23 Eylül 1921 adlı eserler yer almaktadır. Daha önceki çalışmaları tamamlayıcı niteliğe sahip

bu kitapla birlikte Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin hazırlamış olduğu eski yazılı matbu bütünİcraat Raporlarının yeni yazıya çevrilmesi tamamlanmış olmaktadır.

Günümüz Türkçesine çevrilen ve yayıma hazırlanan raporlar;

1. Rapor- 1335-1919 senesinde Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti Tarafından Münakid

Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen 1330-1334 [1914-1918] Senelerine Ait Merkezi Umumi Raporu,

2. Rapor- Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 1339 [1923]Senesi Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine takdim edilen 1335-1338 [1919-1922] DörtSenelik Devreye Ait Rapor,

3. Rapor- Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 341 [1925]Senesi Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen (339-340) [1923- 1924] İki SenelikDevresine Ait Rapor,

4. Rapor- Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 1926 Senesi

Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen (1925-1341) Senesine Ait Rapor,

5. Rapor- Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 1927 SenesiHilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen 1926 Senesine Ait Rapor,

6. Rapor- Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafından 1928 SenesiHilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen 1927 Senesi İcraatına Ait Rapor’ukapsamaktadır. Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin on dört yıllık icraatını gözler önüne serenraporlara ek olarak Hilal-i Ahmer bütçelerini içeren tablolar ve grafikler de bu kitapta yeralmaktadır.

Kurum tarihlerini aydınlatmada “ilk el kaynak” niteliğinde olan icraat raporlarının ayrı bir yeri vardır. Bu önemli kaynağın belge niteliğini bozmadan, aynen aktarılması bu


6/698

3

çalışmanın ilk hedefi olmuştur. Ancak araştırmacıların da tercih edecekleri “müdahalesizorijinal metin” hazırlanırken, daha geniş okuyucu kitlesine ulaşabilmek amacıyla gerekligörülen yerlerde kullanımdan düşmüş kelime ve kelime gruplarının yanlarına günümüzdekikarşılıkları köşeli parantezlerle ve metin akışını bozmayacak şekilde verilmiştir. Ayrıca bukarşılıklar metni sık sık bölmeyecek şekilde ve gerektiğinde verilmiş; verilen bukarşılıklardan oluşturulan lügatçe kitabın sonuna eklenmiştir. Lügatçeye alınan kelimeleringünümüzdeki k arşılıkları aktarılırken, metindeki kullanımları göz önünde tutulmuştur.

Metin hazırlanırken, anlam ve cümle yapısını bozan, ayrıca yazım hatası olduğukesinlikle belli olan ifadeler; köşeli parantezle yapılan ekleme ve değişikliklerle düzeltilmeyeçalışılmıştır. Noktalama işaretlerinde de aynı yol izlenmiş ancak bunların dışında orijinalmetne tam bir bağlılık – başta da belirttiğimiz gibi – ilk kuralımız olmuştur. Fihristler, orijinalmetinden yararlanılmakla birlikte, bizim tarafımızdan hazırlanmıştır. Bunun dışında, metneyaptığımız her ekleme ya da müdahale köşeli parantez içinde verilmiştir.

Yazım kuralları konusunda Türk Dil Kurumu’nun 1981 yılında yayımlanan YeniYazım Kılavuzu (11. Baskı) esas alınmıştır. Bu kılavuza uygun olarak, Arapça ve Farsçakelimelerin sonundaki yumuşak ünsüzler –özel adlar da dahil olmak üzere– sert ünsüzlereçevrilmiştir.

Bu çalışmanın son halini almasında başta ODTÜ Tarih Bölümü Başkanı Prof. Dr.Seçil Karal Akgün olmak üzere birçok kişinin emeği vardır. İlk okumaların tamamında,okumaların kontrolünde, düzeltmeler ve diğer çalışmalarda ODTÜ Tarih Bölümüyükseklisans öğrencisi Merve Keyvanoğlu, ODTÜ Tarih Bölümü lisans öğrencileri EkinKasım ve Erol Ozan Yılmaz’ın önemli katkıları oldu. ODTÜ Tarih Bölümü lisans

öğrencilerinden Mehmet Erdoğan, Bedirhan Laçin, Serkan Sönmez, Tahsin Şahin ve NirgülYılmaz ilk okumalarda büyük destek verdiler.

Ayrıca, tıbbi terim ve sözcükler konusunda Ecz. Zehra Kasım’ın, askeri terimlerde iseÖğr. Melih Dalbudak’ın değerli yardımları oldu.

Kitabın hazırlanma aşamasında bize teknik destek sağlayan ODTÜ ÇevreMühendisliği Bölümü’nden Onur Atak her ihtiyaç duyduğumuzda yardımımıza koştu.

Bu icraat raporlarının hazırlanması için gerekli ortamı Türk Kızılayı Genel BaşkanıAhmet Lütfi Akar ve yönetim kurulu sağladı. Tarihi ve kültürel konulardaki hassasiyetiyle

Genel Müdür Ömer Taşlı; içten katkılarıyla Kurumsal İletişim Bölümü Müdürü MehtapBaykal Yeşilyurt, aynı bölümde görev yapan Halkla İlişkiler Birim Yöneticisi Tülay Güler,Yetkili Özlem Kalkanoğlu, Grafiker Belgin Duruyürek, Yetkili Yardımcısı Nehir Eken ve arşiv materyali destekleri ile Türk Kızılayı Etimesgut Arşiv Bölümü Müdürü Güler Yılmaz,Belge Yönetim Birim Yöneticisi Hediye Ballı, Arşiv ve Kütüphane Birim Yöneticisi HandeUzun Külcü, Yetkililer Esra Oğuztürk ve Ülkü Doğan, Yetkili Yardımcısı Recep Can veAsistan Nursel Şeker her zaman olduğu gibi yine yanımızda oldular; yardımlarınıesirgemediler.

Ceren Aygül

Ankara, Ocak 2013


7/698

4

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ....................................................................................................................................... 1ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... 2İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... 4[1. RAPOR] ................................................................................................................................ 8

Hilal-i Ahmer ....................................................................................................................... 10Mukaddeme .................................................................................................................... 11

Vakt-i Sulhte Hilal-i Ahmer ....................................................................................... 11330 [1914] senesi Martından Seferberlik Bidayetine [Başlangıcına] Kadar ......... 11

Vakt-i Harpte Merkez-i Umuminin Hidemat ve Faaliyeti ......................................... 121- Hastaneler Tesisi ............................................................................................... 12

A- Sabit Hastaneler ........................................................................................... 12B- Seyyar Hastaneler ........................................................................................ 17

C- Sıhhiye-i Askeriyeye Merbut Olup Hilal-i Ahmer Namını TaşıyanHastaneler ......................................................................................................... 202- Mecruhin ve Mardanın Nakli ............................................................................ 20

Zuafa ve Nukahaya Hizmet .............................................................................. 203- Sıhhiye-i Askeriyeye Muavenet ........................................................................ 234- Üseraya Muavenet............................................................................................. 245- Hastabakıcılık .................................................................................................... 316- Emraz-ı Sâriye [Salgın Hastalıklar] ile Mücadele ............................................ 32

Tifüs, Çiçek, Frengi, Daü’l-kelp ....................................................................... 327- Ahaliye Muavenet ............................................................................................. 348- Murahhaslıklar .................................................................................................. 37

9- Hilal-i Ahmer’in Tenvir-i Efk âra [Fikri Aydınlanmaya] Hizmeti .................... 3910- Harikzedegâna Muavenet ................................................................................ 4111- Talebeye Muavenet ......................................................................................... 4212- Zeriyyat ........................................................................................................... 4313- Harp Sakat ve Malullerine Muavenet ............................................................. 4514- Hilal-i Ahmer’e Dair Kavanin [Kanunlar] ve Nizamat ve Talimat ................ 4515- Taltifat ............................................................................................................. 4616- Ecnebi Salib-i Ahmerlerine Muavenet ............................................................ 4617- Merkez-i Umumi Tebeddülatı ......................................................................... 47

Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Faaliyeti ................................................................ 47Hilal-i Ahmer Merakiz ve Şuabatının Faaliyeti ......................................................... 50

Kısm-ı Mali ......................................................................................................................... 55Varidat ............................................................................................................................ 59Sıhhiye-i Askeriye ve Müessesatına İhda Edilen Çamaşır Listesi ................................. 65Ecza-yı Tıbbiye ve Alat-ı Cerrahiye Listesi ................................................................... 67

1. Rapora Ait 5 Adet Tablo ................................................................................................. 74[2. RAPOR] .............................................................................................................................. 97

339 [1923] Senesi Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine ........................................... 99Medhal [Giriş] ................................................................................................................... 102Sıhhiye-i Askeriyeye Muavenet ........................................................................................ 103

Mecruhin Hastaneleri .................................................................................................... 105Mecruhin Sevkiyatı ....................................................................................................... 110

Çayhane ve Mecruhin İstasyonları ............................................................................... 111Memurin-i Sıhhiye İzamı .............................................................................................. 112


8/698

5

Sıhhiye-i Askeriyeye İta Olunan Eşya ve Levazım ...................................................... 113Harp Mesaibzedelerine Muavenet ................................................................................ 126

1- Trabzon Heyet-i İmdadiyesi ............................................................................ 1262- Erzincan-Şimal-i Mamüretü’l-aziz Heyet-i İmdadiyesi .................................. 1303- Erzurum Heyet-i İmdadiyesi ........................................................................... 131

Vilayat-ı Garbiye İmdat Heyetleri ................................................................................ 1344- Akhisar Heyet-i İmdadiyesi ............................................................................ 1345- Nazilli Heyet-i İmdadiyesi .............................................................................. 137

Hilal-i Ahmer Beşinci İmdad-ı Sıhhi Heyeti Riyasetine .............................................. 1396- İzmir Heyet-i İmdadiyesi ................................................................................ 1417- Alaşehir Heyet-i İmdadiyesi ........................................................................... 1428- Adana- Konya Heyet-i İmdadiyesi ................................................................. 1429- Karamürsel Heyet-i İmdadiyesi ...................................................................... 14710- İzmit Muavenet Heyeti .................................................................................. 14811- Bilecik İmdat Heyeti ..................................................................................... 14912- Gördes İmdat Heyeti ..................................................................................... 150

Sakarya ve Havalisi İmdat Heyetleri ............................................................................ 15113- Haymana Heyet-i İmdadiyesi ........................................................................ 15114- Mihalıççık Heyet-i İmdadiyesi ...................................................................... 15115- Sivrihisar Heyet-i İmdadiyesi ....................................................................... 152

Antep ve Havalisine Muavenet ..................................................................................... 15316- Birinci “Antep” Heyet-i İmdadiyesi ............................................................. 15317- İkinci Antep Heyet-i İmdadiyesi................................................................... 154

Muğla, Çine, Bozdoğan İmdat Heyetleri 18-19-20 ...................................................... 155Memalik-i Müstahlasa İmdat Heyetleri ........................................................................ 156

21- “Uşak - Afyonkarahisar” Heyet-i İmdadiyesi ................................................ 15622- “Bilecik- Eskişehir” Heyet-i İmdadiyesi ....................................................... 15723- “İzmir - Mağnisa (Manisa)” Heyet-i İmdadiyesi ........................................... 15824- “Aydın” Heyet-i İmdadiyesi ......................................................................... 15925- “Balıkesir - Bursa” Heyet-i İmdadiyesi ......................................................... 160

Şarki Trakya’ya Muavenet............................................................................................ 162Mesken İnşaatı .............................................................................................................. 163İstanbul Fukara Aşhaneleri ........................................................................................... 166İstanbul Fukara Dispanserleri ....................................................................................... 169Samanlıdağ Felaketzedegânına Muavenet.................................................................... 170İskân ve İlbas ................................................................................................................ 174İaşe ................................................................................................................................ 175

Avrupa’daki Talebe ve Tebaaya Muavenet .................................................................. 176Üsera Şubesinin Faaliyeti ............................................................................................. 179Ankara Heyet-i Murahhasası Üsera Şubesi .................................................................. 186Muhtelif Muavenetler ................................................................................................... 187

Merakiz ve Şuabatın Faaliyeti ........................................................................................... 194Teftiş ve Murakabe ............................................................................................................ 227Hükümet Heyet-i Teftişiyesi ............................................................................................. 240

Rapor ............................................................................................................................. 242Muamelat-ı Hesabiye ............................................................................................... 244337 [1921] Senesi Muamelat-ı Maliyesi .................................................................. 2451338 Senesi Muamelat-ı Maliyesi ............................................................................ 250

İmdad-ı Sıhhi Heyetleri ............................................................................................ 254Teftişat-ı Sabıka Tenkidatı ve Ol- babdaki İcraat ve Mütalaat ................................. 255


9/698

6

Merkezin Teşkilat ve İcraatına ve Nizamnameler Tatbikat ve Islahatına Dair Tetkikat veTenkidat-ı Umumiye ve Mütalaat-ı Mahsusa ............................................................... 264Teşkilat-ı Dahiliye-i İdariye Hesabat ve Muhaberat Umuru ........................................ 270İcraat-ı Islahiye ............................................................................................................. 275

Hatime ve Hülasa .............................................................................................................. 281

Teşkilat-ı Umumiye ........................................................................................................... 283Salib-i Ahmerlerle Münasebat ........................................................................................... 288Kısm-ı Mali ....................................................................................................................... 292

Bilanço .......................................................................................................................... 299Hatime ............................................................................................................................... 300

Fihrist ............................................................................................................................ 3012. Rapora Ait 5 Adet Tablo ............................................................................................... 308

[3. RAPOR] ............................................................................................................................ 326341 [1925] Senesi Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine ......................................... 327

Kongrece İcrası Merkez-i Umumiye Tevdi Kılınan Hususat ....................................... 329Hilal-i Ahmer’in Ahali Mübadelesindeki Hidematı .......................................................... 332

Memalik-i Müstahlasa İmdat Heyetleri ........................................................................ 341Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Sıhhi İçtimai Hizmeti Küçük Çocuklara Muaveneti ........ 343Müteferrik Muavenetler ................................................................................................ 345

Hilal-i Ahmer’in Meccani Muayenehaneleri ..................................................................... 348Yunanistan’daki Türk Üserasına Muavenet ................................................................. 351Merakiz ve Şuabatının İfa Eyledikleri Muavenet ......................................................... 353Beynelmilel Salib-i Ahmer Teşkilatında Hilal-i Ahmer’in Vaziyeti ............................ 356Merakiz ve Şuabatımızın Teşkilat-ı Hazırası ................................................................ 359

Kısm-ı Mali ....................................................................................................................... 3611339 [1923] Senesi Hesab-ı Katisi ........................................................................... 361340 [1924] Senesi Hesab-ı Katisi............................................................................. 364

Teklifat .............................................................................................................................. 367İrsalat-ı Nakdiye ........................................................................................................... 368

3. Rapora Ait 11 Adet Tablo ............................................................................................. 375[4. RAPOR] ............................................................................................................................ 402

1926 Senesi Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine ................................................... 404 Nizamname-i Esasinin Tasdiki .......................................................................................... 405 Nizamname-i Esasi Tadilat-ı Tatbikatı.............................................................................. 406

İstanbul Ambarlarından Cemiyete Lüzumlu Olan Eşyanın Tefrikiyle Eskişehir’dekiAmbarlarımıza Nakli ................................................................................................ 408İstanbul Ambarlarında Müddahar ve Cemiyete Faydası Bulunmayan Eşyayı Nakde

Tahvil ....................................................................................................................... 410İmdat ve Muavenet ....................................................................................................... 412Beynelmilel On İkinci Salib-i Ahmer Konferansı ............................................................. 418

Beynelmilel Salib-i Ahmerler Teşkilatı Meselesi ......................................................... 420Teşkilat-ı Umumiye ...................................................................................................... 433

Heyet-i Merkeziye ve İdare...................................................................................... 433İdare-i Merkeziye ..................................................................................................... 434Eskişehir Ambarları ................................................................................................. 435Hastabakıcı Mektebi................................................................................................. 436Hilal-i Ahmer Mecmuası ......................................................................................... 439Merak iz ve Şuabat .................................................................................................... 439

Heyet-i Merkeziye-i Salifeden Tedevvür Olunan Mevcudatın Tespiti ve Hesabat-ıMuallakanın Tasfiyesi .............................................................................................. 473


10/698

7

Kısm-ı Mali ....................................................................................................................... 474Varidat-ı Umumiye .................................................................................................. 474Masarif-i Umumiye .................................................................................................. 475

Bilanço .......................................................................................................................... 4794. Rapora Ait 8 Adet Tablo ............................................................................................... 481

[5. RAPOR] ............................................................................................................................ 5061927 Senesi Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine ................................................... 508 Nizamname-i Esasinin Tasdiki .......................................................................................... 509Merkez-i Umumi ve Heyet-i İdare Tebeddülatı ................................................................ 510

Geçen Meclis-i Umuminin Merkez-i Umumiye Havale Ettiği Hususat ....................... 512Menabi-i Varidat Temini .............................................................................................. 516İmdat ve Muavenet ....................................................................................................... 528

Hareket-i Arzlar Musabinine Yardım ...................................................................... 528Harikzedegâna Muavenet ......................................................................................... 531Üsera ve Muhacirin Muavenatı................................................................................ 531Müteferrik Muavenetler ........................................................................................... 532

Beynelmilel Salib-i Ahmer Hususi Konferansı ................................................................. 533Teşkilat-ı Umumiye ........................................................................................................... 542

İdare-i Merkeziye Aklamı ........................................................................................ 542Heyet-i Teftişiye ...................................................................................................... 542Hastabakıcı Mektebi................................................................................................. 546Mecmua İdar esi ........................................................................................................ 548Eskişehir Ambarları ................................................................................................. 548Merakiz ve Şuabat .................................................................................................... 549

“Kısm-ı Mali” .................................................................................................................... 578[6. RAPOR] ............................................................................................................................ 580

1928 Senesi Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Riyaset- i Celilesine................................. 582Merkez-i Umumi ve Heyet-i İdare Tebeddülatı ................................................................ 583

Geçen Meclis-i Umuminin Merkez-i Umumiye Havale Eylediği Hususat .................. 585Menabi-i Varidat ........................................................................................................... 590İmdat ve Muavenet ....................................................................................................... 592Teşkilat-ı Umumiye ...................................................................................................... 594

İdare-i Merkeziye Aklamı ........................................................................................ 594Heyet-i Teftişiye ...................................................................................................... 594Eskişehir Ambarı ...................................................................................................... 597Makine Şubesince İcra Edilen Tamirat .................................................................... 598Afyonkarahisar Madensuyu İdaresi ......................................................................... 599

Mecmua İdaresi ........................................................................................................ 599Hastabakıcı Mektebi................................................................................................. 599Merakiz ve Şuabat .................................................................................................... 601

Kısm-ı Mali ....................................................................................................................... 617[1]926-[1]928 Senesi Hesab-ı Katisi ........................................................................ 617

6. Rapora Ait 13 Adet Tablo ............................................................................................. 619LÜGATÇE ............................................................................................................................. 664DİZİN ..................................................................................................................................... 675


11/698

8

[1. RAPOR]

TAHT-I HİMAYE-İ HAZRET-İ MÜLUK ÂNEDE

OSMANLI HİLAL-İ AHMER CEMİYETİ

1335-1919 SENESİNDE MÜNAKİT HİLAL-İ AHMER MECLİS-İ UMUMİSİ

HEYET-İ MUHTEREMESİNE TAKDİM EDİLEN

1330- 1334 [1914- 1918] SENELERİNE AİT

MERKEZ-İ UMUMİ RAPORU

İstanbul

Matbaa-i Orhaniye

1335 [1919]


12/698

9

Fihrist

Sayfa

1- Merkez-i Umumi Raporunun İdari Kısmı 1- 68

2-

Merkez-i Umumi Raporunun Mali Kısmı 69-823- 334 [1918] Senesi Alelade ve Fevkalade Muvazeneleri Hesab-ı Katisi

4- 334 [1918] Senesi Bilançosu

5- 335 [1919] Senesi Alelade ve Fevkalade Muvazeneleri ve Mevadd-ı Nizamiyesi

6- 1331-1334 [1915- 1918] Seneleri Bütçeleri

7- 1330-1334 [1914- 1918] Seneleri Varidat ve Masarifat-ı Umumiyesi

8- Faaliyet-i Umumiyeyi Musavver Grafikler


13/698

10

Hilal-i Ahmer

1335 [1919] Senesi Meclis-i Umumi Heyet-i Muhteremesine

Taht-ı himaye-i mufahhame-i hazret-i padişahide bulunmakla mübahi [Padişah

Hazretlerinin yüce koruyuculuğu altında bulunmakla övünen] Hilal-i Ahmer Cemiyeti cennet-mekân Sultan Mehmet Han-ı Hamis [Sultan Beşinci Mehmet Han] Hazretlerinin vuku-ıirtihalleri [vefatları] üzerine, taht-ı himaye-i cenab-ı tacdarilerine [Padişahımızın şereflikoruyuculuğu altına] kabul ile vayedar -ı feyz ü ikbal buyurmalarını [bolluk ve mutluluktannasib-dar etmelerini], bi’l-irs ve’l-istihkak [soyca ve hak ederek] calis-i makam-ı hilafet olan[hilafet makamına oturmuş olan] şevketlü padişahımız Sultan Mehmet Han-ı Sadis efendimizhazretlerinden bi’l-vasıta istirham eylemiş [aracı ile izin istemiş] ve cemiyetin bu istirham-ıubeydanesi [kullara yakışan tarzdaki istirhamı] lütfen ve atıfeten [iyilikseverlikle] nezd-imaali-vefd-i cenab-ı şehr -yarilerinden [Padişah cenaplarının –ki yüceliklerin toplandığı

yerdir] mazhar-ı kabul buyurularak bu lütf -ı cihan-kıymete [dünyaya değer lütufa] karşımerkez-i umuminiz namına [genel merkeziniz adına] heyet-i idare azası kulları şeref -sadırolan [şerefle çıkan] müsaade-i seniye-i cenab-ı padişahi [Padişah cenaplarının yüce izniyle]mantuk-ı münifince [yüce bildirimiyle] huzur -ı hümayun-ı cenab-ı mülûkânelerinde [Padişahcenaplarının mübarek huzurlarında] şeref -müsule nail olmuş [şerefle ve saygıyla karşılarındadurmaya erişmiş] ve cemiyetin şükran ve ubudiyetini atebe-i şahanelerine [kulluğunu şahaneeşiğine] arz eylemiştir .

Şevketmeab efendimiz hazretleri [Padişah] bu sırada lütfen ve tenezzülen Hilal-iAhmer’in acizane hidematını [hizmetlerini] takdiren:

(Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin bidayet-i teessüsünden beri [kuruluşunun başındanitibaren] ve hususuyla bu harp [1] esnasında ifa eylediği hidemat-ı ber -güzide [seçkinhizmetler] bence ve milletçe malumdur. Bu mühim hidematı tamamıyla takdir ve hatta takdirdeğil takdis ederiz. Bu gayenin tahakkuku uğrunda çalışmış olan sizin gibi hamiyetli zevatıCenab-ı Hakk’ın bize ve vatana bağışlamasına dualar ediyorum) buyurdukları gibi badehu[ondan sonra] bi’l-vasıta merkez-i umumi azası kullarını selam-ı şahaneleriyle [şahaneselamlarıyla] vayedar -ı feyz ü mübahat [feyiz ve övünç] buyurmuşlardır.

Nizamname-i esasimiz mucibince riyaset-i fahriyenin [fahri başkanlığın] veliaht-ısaltanat hazretlerine ait olması dolayısıyla devletlü necabetlü Abdülmecit Efendi hazretlerine

vaki olan istirham-ı kemteranemiz [kulca istirhamımız] dahi lütfen mazhar-ı kabul olmuş veveliaht-ı müşarünileyh [adı geçen veliaht] hazretlerinin huzur-ı necabet-penahilerine [soyluhuzurlarına] heyet-i idare kabul olunarak cemiyetimizin şükran ve imtinanı [minneti] arz veiblağ edilmiştir [ulaştırılmıştır]. [2]

__________


14/698

11

Mukaddeme

Dört sene devam eden harb-i umuminin hamule-i mesai ve mesuliyetiyle [çalışma vesorumluluk yüküyle] heyet-i muhteremeleri huzuruna gelen merkez-i umuminiz [genel

merkeziniz] faaliyeti hakkındaki tafsilata başlamadan evvel 1331 [1915] senesinde Meclis-iÂlilerine arz ve takdim eylediği rapor muhteviyatını [içeriğini] hatırlatmak ister:

O vakit harbin ilk senesi, uhdesine mevdu [sorumluluğuna bırakılmış] vezaif -iimdadiyeyi kemal-i muvaffakiyetle ifa eylemiş olmak suretiyle ikmal eden heyet-iacizanemiz, her an tevellüt eden yeni ihtiyacat karşısında tedarikat-ı lazımede bulunmak veaynı zamanda mesaisini tevsi [genişletmek] ve tezyid etmek [artırmak] mecburiyetinihisseylediğinden sadr -ı esbak Hakkı Paşa’nın riyaseti altında içtima eden meclis-imuhteremenize mufassal [ayrıntılı] bir rapor vermeye imkân görmemiş ve cemiyetin idari vemali bilumum muamelatı üzerindeki hakk -ı murakebelerinin [denetleme görevlilerinin] harbin

hitamına talikini [ertelenmesini] bu babda diğer memleketler Salib-i Ahmerlerinden veBeynelmilel Salib-i Ahmer’inden vaki olan istizahlara [açıklama isteklerimize] aldığımızcevaplara binaen – o Salib-i Ahmer lerde olduğu gibi – teklif eylemiş ve teklif -i vaki heyet-ialiyece kabul buyurularak Hilal-i Ahmer’in idari ve mali muamelatının tetkiki harbin hitamınatalik olunmuş idi. Hatta bu sırada azadan bazı zevatın kongrenin harp nihayetine kadarakdedeceği celselerin heyet-i umumiyenin muhtelif ve mütevali [üst üste yapılan] celseleri addedilmesi lazım geleceği ve binaenaleyh aynı reis ve aynı heyetin huzuruyla müzakeresiicap edeceğini söylemesi üzerine reis sadr -ı esbak [eski sadrazam] merhum Hakkı Paşa(inşallah yine aynı aza-yı kiramı harpten sonra da toplanmış görürüz. Fakat makam-ı riyasetin[başkanlık makamı] yine aynı zat tarafından işgal edilip edilmeyeceğini bugünden kestirmekmümkün olamaz belki bendeniz o celsede aranızda bulunamam) demiş olduklarını ityan[söylemiş] ve müşarünileyhin [adı geçenin] irtihal-i müessifleriyle [üzücü vefatlarıyla]filhakika bugün aramızda bulunamadığını bi’l-vesile zikr ile gerek Hakkı Paşa merhumun vegerek meclis-i umumi ve merkez-i umumi azasından [3] vefat etmiş olan diğer rüfeka-yıkiramın [sayın dostların] ruhlarına fatiha ithafını teklif ederiz.

Müteakiben 332 [1916] ve 333 [1917] ve 334 [1918] senelerinde davet edilen meclis-iumumi ise vezaifimizin henüz hitam bulmadığını nazar -ı itibara alarak yalnız bütçelerin tasdikve kabulüyle iktifa buyurmuş idi.

Bugün lehü’l-hamd [Allah’a hamd olsun] mesaib-i harbiyenin [harp felaketlerinin]tamamen değilse bile kısmen zail olması üzerine henüz sulh akdedilip hal-i harp tamamıylahitam bulmamış olmakla beraber muamelat ve hesabatımızı nazar -ı tetkik ve tasviplerinearzda istical [acele] ediyoruz:

Vakt-i Sulhte Hilal-i Ahmer

330 [1914] senesi Martından Seferberlik Bidayetine [Başlangıcına] Kadar

330 [1914] senesi Martı zarfında Balkan Harbi esnasında orduda zuhur eden lekeli

hummanın Selimiye Kışlası’ndaki askerler arasında devam etmekte olmasına binaen cihet-iaskeriyeden vuku bulan talep üzerine askerler için çamaşır, çorap, yatak çarşafı, yastık yüzü


15/698

12

ve battaniye ihda olunduğu gibi, vuku bulan talep üzerine havlu, yorgan, don, gömlek gibilevazım nisan ayı zarfında tekrar sıhhiye-i askeriyeye tevdi edilmiştir.

Tifüsün Çifteler Çiftliği’ndeki muhacirine sirayeti üzerine çamaşır ve muzadd-ıtaaffün [mikrop kıran] edviye [ilaçlar] irsal olunmuştur. Sene-i mezkûre mayısı zarfında ilk

imdat levhaları olmak üzere Reis-i sani Müderris Besim Ömer Paşa tarafından ihzar olunanrenkli levhaların tab [basım] ve temsiline mübaşeret olunmuştur [başlanmıştır].

İşte üç yüz otuz [1914] senesinin ilk dört ayı bu suretle bir taraftan Balkan Harbi’ninnetayic-i müellimesine [elem verici sonuçlarına] karşı ittihaz-ı tedabir [tedbirler almak] ilegeçmekte iken diğer taraftan da Hilal-i Ahmer’in sulh zamanında yapacağı işlerin tetkik vemüzakeresine hasr-ı dikkat olunuyordu. Mesela, Hilal-i Ahmer için elzem olan ambarınarsasının intihabı [seçilmesi] ve binasının inşası için kararlar ittihaz olunmuş ve inşaatderdest-i teşebbüs bulunmuş idi. Bir de [4] heyet-i aliyenizin verdiği karar mucibince merkez-iumumi bütçeye ithal edilen tahsisatla mevsim-i hacda Hicaz’a bir heyet-i sıhhiye izamıyla

[gönderilmesiyle] meşgul olmuş ve bunun için lazım gelen kadro dahi temmuz ayı zarfındatayin ve ihzar edilmiş idi.

Vakt-i Harpte Merkez-i Umuminin Hidemat ve Faaliyeti

1- Hastaneler Tesisi

A- Sabit Hastaneler

Erzurum- Erzincan- Sivas- Samsun hastaneleri- ilan-ı harbi müteakip mükemmel bir

heyet-i sıhhiyesiyle beraber ma-malzeme beş yüz yataklık bir hastane Doktor Mehmet EminBey’in riyaseti altında Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafından tertip ve teçhiz olunan GülnihalHilal-i Ahmer Vapuru’yla ve Trabzon tarikiyle Erzurum’a sevk edilmiştir. Bu hastanemiz

bidayette Erzurum’da ifa-yı vazife etmiş iken ordunun ileri harekâtında görülen lüzum üzerineHasankale’ye nakledilmiş ve ordunun ricati esnasında gerek mecruhin ve gerekse donuklarıkabul ve tedavi etmek suretiyle bir ay ifa-yı vazife etmiş, ettikten sonra ve cephenin dahageriye alınması üzerine tekrar Erzurum’a naklolunmuştur. Bu sırada Doktor Mehmet EminBey’in istifası üzerine yerine Doktor Mekki Bey ve cüzi [çok az] bir müddet sonra MuallimDoktor Server Kâmil Bey tayin edilmiş idi. Heyet 331 senesi Kânunusanisi [Ocak 1911]

nihayetine kadar Erzurum’da ifa-yı faaliyet etmiş ve bu zaman hastane laboratuvarında açılan bakteriyoloji tedrisatı ile orduya bakteriyoloji tatbikatında –ihtiyac-ı acili temin edebilmeküzere– oldukça mümaris [deneyimli] etıbba [doktorlar] yetiştirmiştir. Erzurum’da zuhur edenkolerada bütün heyet-i sıhhiye faalane bir surette laboratuvar mesaisiyle uğraşarak Erzurumkolerasının itfasına [söndürülmesine] muavenet-i fevkaladede [fevkalade yardımda]

bulunmuştur. Tekrar başlamış olan harekât-ı harbiyenin almış olduğu şekl-i müessif üzerinemüessesat-ı sıhhiyenin Erzincan’a nakli icap etmiş ve bu meyanda Hilal-i Ahmer [5] Hastanesiyüz yatağını son dümdar [artçı] kıtaata muavenette bulunmak üzere Erzurum’da terk ederekkısm-ı külliyi [büyük kısmını] bütün levazımıyla beraber Erzincan’a nakletmiştir. Bu anda

heyet-i sıhhiyemizden birkaç efendi yüz yataklık hastanede ifa-yı vazife etmek için terkedilmiş ve seyyar hastaneler etıbbası gibi orduya muavenette bulunmuşlardır. Erzincan’da


16/698

13

dahi 332 [1916] senesi Haziran nihayetine kadar faaliyette bulunduktan sonra tekrar vaki olanüçüncü Erzincan ricati üzerine hastanenin Sivas’a nakline mecburiyet hâsıl olmuştur. 334senesi [1918] Martına kadar Sivas’ta kalan heyet-i sıhhiyemiz bilfiil Sivas muhitinin ahval-isıhhiyesiyle dahi alakadar olarak şehre ait tahlilatı ahaliye meccanen [ücretsiz] ifa etmiştir.Orduda kimi kuduz vakayinin tezayüdü üzerine orduca vaki olan müsaade üzerine sıhhiye müdüriyet-i umumiyesiyle bi’l-iştirak bir daü’l-kelp [kuduz] laboratuvarı ile telkihhane[aşıevi] tesis etmiş ve daü’l-kelp laboratuvarına iaşesi hastaneden temin edilmek üzere 20yatak ihzar olunmuş ve bu sayede kuduz vakayinin İstanbul’a gönderilmesi men edildiği gibitelkihhanenin [aşıevi] ihzar edildiği çiçek aşısı ile ordunun ihtiyacı kısmen tatmin edilmiştir.Sivas Hastanesi sıhhiye-i askeriyeye ettiği hidemattan [hizmetlerden] maada yollardan ordutarafından toplanılan eytam [yetimler] ve eramili [dulları] de uzun müddet ilbas [giydirmiş] veiaşe etmiştir [doyurmuştur].

Hastanemiz ordudaki hayvanat arasında vaki olan ruam salgınının önüne geçilmeküzere ruam aglütinasyonunun hayvanata tatbikatını etıbba-yı baytariyeye [veterinerdoktorlara] öğretmek üzere orduca tensip edilen [uygun bulunan] baytar efendilere

bakteriyoloji tatbikatını göstermeyi deruhte etmiştir. Rusların inhilali [dağılması] üzerine orducephesini tevsi etmiş ve bi’n-netice Sivas ehemmiyet-i sıhhiyesini kaybederek hastanesahilden vaki olacak marda [hastalar] sevkiyatına muavenet-i külliyede bulunmak üzereSamsun’a naklolunmuştur. Heyet Samsun’da Bafra’dan Trabzon’a kadar müntehi [uzanan]

bütün sahil mıntıkasındaki malarya mücadelesini deruhte etmiş ve Samsun’da tesis edilen esaslaboratuvarında dahi ordu ve sıhhiye müdüriyet-i umumiyesinin gönderdiği etıbbaya sıtmataharriyatı [araştırması] ile sıtma mücadelesine mümarese peyda ettirmek üzere üç ay kadarsarf-ı faaliyet etmiştir.

334 [1918] senesi Temmuzunda Samsun’da bir yığın muhacirin ve mültecilerin büyük bir sefalet [6] içinde bulundukları istihbar edilmesi [ha ber alınması] üzerine orada muntazam bir aşhane tesis için muktezi erzak ve levazım İstanbul ambarımızdan gönderilerek güşadedilen [açılan] aşhanenin idaresine heyet-i sıhhiyemiz memur edilmiş ve aşhanenin devamettiği 13 Temmuz 334’ten [1918] Teşrinisani 334 [Kasım 1918] gayesine kadar yevmi[günlük] 3.000 kişi iaşe olunmuş ve muhtacin meccanen ilaç verilmek üzere tedavi edilmiştir.

Hülasa Kafkas cephesindeki Hilal-i Ahmer Heyeti bidayet-i tesisi olan 330 senesiTeşrinisanisinden [Kasım 1914] tarih-i ilgası [kaldırılma tarihi] olan 334 senesi Teşrinisani[Kasım 1918] gayesine kadar ceman 8.988 hasta ve mecruh tedavisiyle beraber yüz binimütecaviz portör taharriyatı icra ve orduya ihtiyaca kâfi kolera ve çiçek aşıları ihzar etmiştir.

Erzurum- Erzincan- Kemah- Zincidere Nekahethanesi: Yukarıda arz olunduğugibi Kafkas Cephesi’nde hâsıl olan ihtiyac-ı şedide [şiddetli ihtiyaca] binaen Doktor NazımBey’in riyaseti altında sevk edilen (500) yataklı bir nekahethane Erzurum kurbünde[yakınında] Ilıca nam mahalde güşad edilmiştir. Bu nekahethane mahal-i mezkûrda az müddetfaaliyette bulunduktan sonra ordu heyet-i sıhhiyesinin arzu ve tensibiyle Erzincan’anakledilmiştir. Erzincan’da hastaneye müsait bina bulunamadığı cihetle süvari kışlası alınarakkülli masrafla tamirat ve tadilat-ı lazıme icrasından sonra yerleşmiş ve üç ay kadar vezaif -i

sıhhiyesini ifa edebilmiştir. Sertabip Doktor Nazım Bey’in istifasını müteakip Doktor


17/698

14

Burhaneddin ve onu müteakip Doktor İsmail Hakkı beyler ser -tababete tayin olunmuş, ahirenKayseri’de ser-tababeti Doktor Operatör Mehmet Emin Bey deruhte etmiştir.

Bilahare umumi ricat sebebiyle bu nekahethanemiz Erzincan’dan Kemah’a ve oradanda bir müddet faaliyette bulunduktan sonra nihayet ordunun gösterdiği lüzuma binaen

Kayseri’de Zincidere’ye naklolunmuştur. Yekdiğerini müteakiben nakil mecburiyetinde kalan bu müessesemizin levazımında

tahassul eden [ortaya çıkan] nevakısı [eksiklikleri] ikmal, yatak mevcudu dahi bine ve birmüddet sonra da iki bine iblağ edilerek [tamamlanarak] Üçüncü Ordu’ya seferberliğinhitamına kadar külli bir hizmete muvaffak olmuştur.

Kafkas hududu üzerinden işgale uğrayan memleketlerden hicret eden [7] ailelerdenKayseri’de nekahethanemizin bulunduğu Zincidere karyesinde hükümetçe iskân edilmiş olan

beş yüze karib [yakın] nüfusun iaşe ve ibatesinde [barındırılmasında] müşkülata maruz kalanhükümet-i mahalliye ser-tababete müracaatla bu zavallıların Hilal-i Ahmer’in himayesine

alınmalarını iltimas eylemiş [istemiş] ve bu babda ser -tababetten vuku bulan istizan üzerineheyet-i merkeziyemiz muhacirin-i mezkûrenin infak [nafakalandırma] ve iaşe ve ibateleriyleşiddet-i şitaya [kışın şiddetine] rağmen üryan bir halde bulunanlarına çamaşır , elbise tevziinitakarrür ettirmiş [kararlaştırmış] ve bu hususta nekahethane idaresine talimat-ı lazımeverilmiştir. Nekahethanenin tarih-i seddine [kapanma tarihine] kadar bu muhacirinin kâffe-iihtiyacat-ı gıdaiyeleri [gıda ihtiyacının tamamı] ve ibate ve ilbasları temin olunmuştur.

Bu nekahethanenin Zincidere’de geçirdiği safha-i mesai hastabakıcılıknoktainazarından başka bir talihe mazhar olmuştur. O sırada Kayseri’ye tehciren gelen bikes[kimsesiz] Ermeni hanımları sefaletten tahlis olunarak [kurtarılarak] Hilal-i Ahmer’in

nekahethanesine alınıp hastabakıcılık hizmetiyle bir daire-i mahsusada ibate ve iaşe edilmişlerve ifa-yı hüsn-i hizmet ederek hastanenin seddi [kapatılması] esnasında arzu edenlerİstanbul’a getirilmişlerdir.

Nekahethanenin son sene-i faaliyetinde ordu sıhhiye riyasetinden vuku bulan işar[yazılı bildirim] üzerine dört gün zarfında beş yüz yetim kabul edilerek iaşe ve ibateedilmişlerdir. Bu eytam memalik -i müstevliye [istilaya uğrayan memleketler] ahalisindenduçar-ı hicret olan fakir ve bikes etfaldir ki tamamen bakımsız ve âdeta çıplak denecek birhalde olarak nekahethaneye kabul olunup tedricen çamaşır ve malzeme-i saire imaliyle herçocuğa iki üç kat çamaşır, çorap, fanila tedarik edilmiştir.

Bittabi içlerinde uyuz ve kel gibi tesadüf edilen sâri hastalıklar musabini [yakalanmışolanlar] tedavi olunmuş ve iyice iaşe edildikten sonra sinnlerine [yaşlarına] münasiphizmetlerle tavzif edilmişlerdir [görevlendirilmişlerdir]. Ordunun emr -i ahiri mucibince bueytam Talas Şif a Yurdu’na devrolunmuşlardır.

İstanbul Hastaneleri: Hilal-i Ahmer’in Çanakkale Muharebesi esnasındaki hidematıhenüz muharebe-i bahriyenin şiddetle başlamadığı devirlerde iptidar eder. O sıradaÇanakkale’de bulunan Kale-i Sultaniye liva Hilal-i Ahmer merkezi mecruhine tütün [8] ve

portakal dağıtmak ve ufak tefek levazım-ı sıhhiye tedarik etmek gibi muavenetleriyle

başlamış ve tevsi-i muavenet eylemek için gerek merkez-i umumiden ve gerek civarmerakizden [merkezlerden] vaki olan muavenet talebi üzerine Bursa Hilal-i Ahmeri’nden yüz


18/698

15

ve Aydın şubemizden yüz liranın irsaline merkez-i umumice müsaade edildiği gibi oradakiihtiyacat-ı sıhhiyeyi tetkik ve tahkik etmek için kâtib-i umumi beş mart muharebe-iazimesinden iki gün evvel, beraber yine levazım-ı sıhhiye ve edviye ve hastanelerin ufak tefekmasarifine medar olmak üzere bir miktar nakit verilerek Çanakkale’ye izam olunmuştur. Buâlat [aletler] ve edevat ve levazım Çanakkale merkezi vasıtasıyla mecruhin hastanelerinetevzii ve ora sıhhiye-i askeriyesinin mutalebatı [talepleri] tetkik olunmuştur.

Saha-i faaliyetimizin rehberi olan sıhhiye-i askeriye bidayet-i emirde Çanakkalehücumu esnasında bilumum malzeme-i sıhhiyemizin Anadolu’ya nakli ve Adapazarı vecivarında bir iki büyük yataklı hastane tesis ve güşadı lüzumunu bildirmesi üzerine hemenEskişehir’de bir merkez güşad edilerek erkân ve memurinimizin kısm-ı mühimi orayagönderilmiş ve İstanbul merkez ambarımız muhteviyatından kemal-i süratle Eskişehir’enakline başlanmış idi. Aynı zamanda Adapazarı ve civarında tesisi mukteza hastaneleremahal-i münasip tedarik ve ihzar etmek üzere de ikinci bir heyet oralara izam olundu. Busuretle eşya ve malzeme-i sıhhiyemizin kısm-ı azamı Eskişehir’e nakledilmiş bulunduğu veAnadolu sevahilinde [sahillerinde] güşad edilecek müessesat-ı sıhhiyenin teşkilat vetertibatıyla meşgul olunduğu bir sırada idi ki Çanakkale’ye asker ihracını müteakip vukuagelen kanlı muharebat neticesinde mecruh olan binlerce efradın birkaç saate kadar İstanbul’avürud edeceği [geleceği] ve binaenaleyh bunları yerleştirecek hastanelerin hemen güşadılüzumu sıhhiye-i askeriye tarafından cemiyetimize ihbar ve tebliğ edildi. Bu hususta hiçbirhazırlığımız olmamak ve eşyamızın kısm-ı mühimi Eskişehir’e nakledilmiş bulunmakla

beraber bu ani ihtiyaç karşısında bir an tereddüt edilmemiş ve emrin tebliğ edildiği gününakşamı vürud eden mecruhin Galatasaray ve İstanbul Mekteb-i Sultaniyelerine veDarüşşafaka’ya yerleştirilmiş derakap ibate ve iaşeleri temin olunmuştur. O günden sonra

boğaz muharebatı gittikçe kesb-i şiddet ve ehemmiyet eylemiş ve mecruh ve öbürleri [9] yekdiğerini takip etmekte bulunmuş olduğundan, bir taraftan mukaddema [önceden] güşadedilen Beyoğlu, Galata, Darüşşafaka Hastaneler[in]den maada Kadırga Viladethanesi,Cağaloğlu, İnas Sultanisi ve Tıp Fakültesi ve cihet-i askeriyeden bi’l-işgal cemiyete teslimedilen Taksim’de kâin Zapyon Mektebi Hilal-i Ahmer Hastanesi haline ifrağ olunmuş vediğer cihetten Eskişehir’e gönderilen eşya ve malzemenin iadeten celbi esbabı istikmaledilmiştir [tamamlanmıştır]. Bunlardan Cağaloğlu Hastanesi’nin tefriş [döşeme] ve tanzimiiçin ahalinin cemiyet ve mürüvvetine müracaat ve hastanenin muavenet-i ahali ile tertipolunduğunu maa’l-iftihar ayrıca zikr ederiz.

Bu suretle İstanbul’da 1.700 yataklı Tıp Fakültesi, 1.500 yataklı Beyoğlu, 500 yataklıGalata, 500 yataklı Taksim, 500 yataklı Cağaloğlu, 650 yataklı Kadırga, 500 yataklıDarüşşafaka Hilal-i Ahmer Hastaneleri namlarıyla beş bin beş yüz yatağı muhtevi yedihastane güşad edilmiş ve memleketimizin en güzide etıbbasının eyadi-i hazakat [hünerliellerine] ve ihtimamına tevdi edilmiştir. Müessesat-ı mezkûreden Tıp Fakültesi Hastanesi onyedi, Beyoğlu Hastanesi on altı ay, Cağaloğlu Hastanesi altı ay, Kadırga Hastanesi on ay veDarüşşafaka Hastanesi on ay hal-i faaliyette bulunarak ceman (19.443) yaralı tedaviedilmiştir. Bu hastanelerden Beyoğlu, Galata Hastanelerinin esna-yı seddinde asâkir [askerler]ve muhtacin çocukları için sünnet düğünleri tertip edilmiş ve her iki hastanelerde üç yüzü

mütecaviz çocuk sünnet edilmiştir.


19/698

16

Gelibolu, Şarköy, Tekfurdağı [Tekirdağ] Hastanesi: Çanakkale ihtiyacat-ı sıhhiyesiiçin İstanbul’daki müessesat gayrikâfi görüldüğünden Gelibolu’da teşkilat-ı cedide-isıhhiyeye lüzum görülmüş ve Gelibolu’da iki yüz yataklı bir hastane tesis olunarak muntazam

bir heyet-i sıhhiye izam olunmuştur.

Gelibolu’da güşad edilen bu hastane harbin en şiddetli zamanında tayyare bombalarıve bombardıman altında bir müddet ifa-yı vazife ettikten sonra görülen lüzum-ı askeri üzerineŞarköy’e nakledilmiş ve orada ihtiyacın tezayüdüne mebni mevcudu üç yüze iblağ edilmiştir.Şarköy’de hastanenin gıda ve levazım-ı saire [10] tedariki hususu fevkalade müşkül olduğunazar-ı dikkate alınarak oradan Tekirdağ’a naklolunmuş ve min-haysi’l-mecmu [toplam] sekizay ifa-yı hizmet ederek bini mütecaviz ağır mecruhini tedavi etmiştir.

Medine Hastanesi: Harbin ik inci senesi evasıtında [ortasında] en uzak cepheyi teşkileden Medine-i Münevvere’ye dahi kâffe-i levazımı ile dört yüz yataklı bir hastane DoktorGalip Ata Bey riyaseti altında gönderildi. İki sene mütemadiyen devam eden ve gittikçe

şiddetini artıran harp Hilal-i Ahmer’in depolarını boşaltmış olduğu gibi kabil-i izam veistihdam [gönderilmesi ve çalıştırılması mümkün] olan etıbba [doktorlar] ve memurinini decephelere sevk etmiştir. O esnada memur ve eşya bulmak hususundaki müşk ülat-ı azimeyerağmen hemen birkaç gün içinde hastanenin heyet-i sıhhiyesi ve levazım tesisiyesi tedarikedilerek 332 [1916] senesi Eylül bidayetinde yola çıkarıldı.

Toros ve Amanos tünelleri inşaatının henüz hitam bulmamış olmasına mebni bulevazımı İstanbul’dan üç bini mütecaviz k ilometre uzakta bir cepheye kadar götürmek de

büyük gayret ve fedakârlığa vabeste [bağlı] idi.

İntihap ettiğimiz memurlar bu fedakârlıktan çekinmeyerek bi’n-nisbe [nispeten] pek

kısa bir müddet zarfında belde-i tahireye vasıl oldular. Mezkûr heyetimiz İstanbul’danhareketten iki ay sonra, Medine’de dört yüz yataklık bir hastane güşad ederek –harphastanelerinde çok defa görüldüğü üzere – daha ilk günü beş yüzü mütecaviz hasta kabul etmişidi.

Bu hastanemiz vesait-i sıhhiyeden mahrum olan kuvve-i seferiyenin vezaif-isıhhiyesini hemen kâmilen deruhte eylemiş ve Hilal-i Ahmer Hastanesi, ekseriya gayrimeri[görünmeyen] düşmandan ziyade tabiatın şedaitine karşı bin türlü mahrumiyetler içinde harpeden askerin hastaları için pek kıymetli bir melce [sığınak] olmuş idi. Kızgın kayalarüzerinde, müstevli “iskorbüt” hastalığına tutulan Anadolu çocukları, Medine’de üzerinde

Hilal-i Ahmer sancağı temevvüç eyleyen [dalgalanan] ve Harem-i Şerif -i Nebevi’den sonra beldenin en güzel ve en büyük binası olan “Darü’s-sürur”da beyaz yataklar, temiz çamaşırlarve kendilerini muhabbetle tedavi eden müşfik tabipler buldular. [11]

Heyet-i sıhhiyemiz, Hicaz Harbi’nin en büyük beliyyesi [felaketleri] olan bu iskorbüthastalığı hakkında taharriyat-ı ameliyede dahi bulunarak mütehassısları tarafından mühimaddedilecek neticeler elde edildi.

Bidayet-i güşadından 334 [1918] senesi Eylülüne kadar kabul eylediği hastanelerinadedi (5.578) idi. Ondan sonra postaların inkıtaı [kesintiye uğraması] hasebiyle maalesef

muntazam muhabere temin edilemediğinden yeni bir rakam istihsali mümkün olamamıştır.


20/698

17

Ara sıra ancak telsiz telgraf vasıtasıyla muhabere olunarak heyet-i sıhhiyemizin akıbetihakkında malumat alınabiliyordu.

Bu hastanenin bir senelik faaliyeti neticesinde eskimesi tabii olan bazı levazımınıtecdid [yenilemek] için geçen sene nihayetinde buradan bir vagon eşya, bilhassa çamaşır ihzar

olunarak yola çıkarılmış idi. Eşya-yı mezkûreyi sevk eden memurlar Hicaz şimendiferinin birinci kısmı nihayetinde, Dera’ya vasıl oldukları zaman, Salt ve Umman tecavüzü vuku bulmuş ve Medine ile muvasala tabiatıyla münkatı olmuş idi. Yolların tekrar açılması ümitedilerek eşya Şam’da beklettirilmekle beraber çölden develerle isaline dahi teşebbüs edildiysede maalesef muvaffak olunamadı. Şeria muharebatı üzerine, Filistin cephe-i harbi daha ziyadekesb-i ehemmiyet eylemiş ve Hilal-i Ahmer’in o cephe teşkilatının daha ziyade tevsiinelüzum görülmüş olduğundan Başkumandanlık Vekâleti’nce Medine heyet-i sıhhiyemizinFilistin Cephesi’nde bulunan Süveyş heyet-i sıhhiyemizle birleşerek daha vâsi hizmette

bulunmalarını tensip ve merkez-i umumimizce keyfiyet tasvip olunması üzerine Medineheyetinin ilk vasıta ile şimale izamı Hicaz Kuvve-i Seferiyesi Kumandanlığı’na bildirilmiş idi.Kumandan Fahreddin Paşa “Beyaz Hilal Medine’de kaldıkça Kırmızı Hilal’in oradan çıkmasımünasip olamayacağı” cevabını verdi. Esasen o vakitten beri heyetimizin şimale sevkedilebilmesi için yollar da açılamamış olduğundan tabiatıyla orada kalmıştır. Bu sırada GalipAta Bey’in Süveyş heyet-i sıhhiyesi riyasetine nakl-i memuriyet etmesi üzerine DoktorSeyfeddin Bey vekâleten ser-tababeti deruhte etmiştir.

Ancak Şam’ın sukutu [düşmesi] üzerine oraya giren Hicaz askeri kumandanınamüracaat [12] edilerek Medine’deki Hilal-i Ahmer heyet-i sıhhiyesinin emniyetine halelgetirilmemesi iltimas edilmiş ve mütareke şeraiti mucibince Medine’nin teslimi üzerineBeynelmilel Salib-i Ahmer merkezi nezdinde dahi teşebbüsat-ı lazımede bulunularak heyetinsalimen avdetine [dönmesine] delalet edilmesi rica edilmiş ise de bugüne kadar bir neticeistihsal olunamamıştır.

B- Seyyar Hastaneler

Süveyş Heyet-i İmdadiyesi: Dördüncü Ordu emrinde çöl harekâtına iştirak edenkıtaat-ı askeriyeye muavenet-i sıhhiyede bulunmak üzere teşkil eylediğimiz heyet-i sıhhiye tam ve mükemmel olan malzemesiyle ve mükemmel bir röntgen cihazıyla Fi 22 Kânunuevvelsene 330 [4 Ocak 1915] tarihinde ve Tıp Fakültesi müderris muavinlerinden Doktor Neşet

Ömer Bey’in riyaseti altında yola çıkarılmış ve şayan-ı dikkat bir süratle Kudüs’e bi’l-muvasala 15 Şubatta şehr -i mezkûrda cihet-i askeriyenin irae ettiği [gösterdiği] Moskofya veFransız hastaları binasında ifa-yı vazifeye mübaşeret eylemiştir.

Heyet-i mezkûremizin, esasen çadırlı bir seyyar hastane tesisine kifayet edecekmalzemesi mevcut idiyse de o vakit harekât-ı harbiyenin henüz ilerlememiş olmasına binaenKudüs’te kalmaları tensip edilerek o suretle 3 Kânunuevvel sene 331 [16 Aralık 1915]tarihine kadar hal-i faaliyette bulunmuştur. Bu müddet zarfında her iki hastaneyi işgal edenheyetimiz fevkalade bir muvaffakiyet ve intizam ile hizmet eylediği gibi, Dördüncü Ordu’yamukteza aşıların ihzarı hususuna ve oralarda beyne’l-ahali [halk arasında] müstevli olan göz

hastalıklarının tedavisine külli muavenet eylemiştir.


21/698

18

İleri harekâtı müteakip Hilal-i Ahmer heyet-i imdadiyesinin ileriye sevkine lüzumgörülmüş ve 10 Temmuz sene 332 [23 Temmuz 1916] tarihinde (Hafiretü’l-avce) nammevkide çadırlı hastanesini tesis eylemiştir. Her türlü levazım-ı sıhhiye ve cerrahiyeyi havi veçöl ortasında geceleri elektrikle tenvir edilmiş [aydınlatılmış] bu seyyar hastanemiz, dost vedüşman herkesin nazar -ı takdirini celp etmiştir ki resimleri evvelki sene güşad edilmiş olanHilal-i Ahmer sergisinde bilumum Hilal-i Ahmer muhiplerinin nazar-ı takdirine arzolunmuştur. Çölün kızgın kumları üzerinde hastalanan ve yaralanan asker ve zabitlerimizHilal-i Ahmer Hastanesi şifa ve rahat bahşeden bir vaha idi. [13]

Bu hastanenin mükemmeliyeti düşman kumandanlarının dahi nazar -ı dikkatini celpeyleyerek tayyarelere, hastanemize hasar irasından tevakki etmeleri için emr -i mahsusaverildiğini İngiliz ordusu etıbbasından elyevm Hükümet-i Arabiye nezdinde sıhhiye müşaviriolan Doktor (Ramsey) heyetin reisine söylemiştir.

Heyet altı ay mahal-i mezkûrede kaldıktan sonra hasbe’l-icap tekrar Kudüs’e alınmış

ve bilahare (Vadi-i Sarar) nam mahale naklolunarak orada yedi ay kadar vazifesine devametmiştir.

Vadi-i Sarar’da aynı intizam ile teşekkül eden hastanemiz menzil hastanesi vazifesiniifaya başlayarak, gelen geçen mecruhin ve zuafadan [güçsüzlerden] şimale [kuzeye]gönderilemeyecek olanları kabul ve kabil-i sevk olanları itam ve bir günlük erzağını ita etmeksuretiyle orduya pek kıymetdar hizmetler etmiş ve bu sırada beray-ı tedavi ikliminden istifadeetmek üzere Avusturya’dan hastanemize izam edilen bir Avusturyalı zabit bütün bu müddetzarfında hastanede bulunarak devam eden hizmetin intizam-ı tammını takdiren verdiği raporelyevm mahfuz bulunmuştur. Bu hastanemizin Vadi-i Sarar’daki hizmetleri o sırada oralara

vaki olan tayyare hücumları altında fevkalade duçar -ı müşkülat olmuş [zorluklara uğramış] veetıbba ve memurinimiz büyük kuvvetler ve metanetler sarfıyla ifa-yı hizmete devametmişlerdir.

Burada üç yüz yataklı olarak teessüs edilmiş olan hastanemiz 333 [1917] senesisonbahar muharebatı esnasında çekilirken vesait-i nakliyece [nakil araçlarınca] uğradığımüşkülattan düşman tayyarelerinin musirr [ısrarcı] ve muanid [inatçı] takibat-ıtahripkâranesinden dolayı maatteessüf eşya ve vesait-i mevcudesinden külli zıyaa [kayba]uğradığını görmek felaketine maruz kalmış ve pek azim mesai neticesinde kurtarılabilenmütebaki eşya ve levazım Şam’a nakil ve merkez-i umumiden gönderilecek eşyaya intizaren

orada bir müddet kalmaya mecbur olmuştur. Bu müddet zarfında dahi boş durmayarak rubu[çeyreği] zabitana mahsus olmak üzere iki yüz yataklı bir hastane tesisi suretiyle vazife-isıhhiyesini ifa eylemiştir.

Merkez-i umumiden gönderilen eşyanın vusulü akabinde ordunun gösterdiği lüzumüzerine Umman’a sevk edilmiş ve bilahare Dera’da teessüs etmiştir. Burada dahi mecruh vehastagânı tedaviden maada mecruhin ve zuafa sevkiyatında muavenet ve esna-yı [14] sevklerinde iaşe eylemiştir. Bir müddet mecruh ve zuafa nakline tahsis edilmiş olan sıhhiye trenleri tamamen Hilal-i Ahmer Heyet-i sıhhiyesi memurininin idaresine bırakılmıştır.

Ordunun ileri geri harekâtına tabi olarak birçok defa tebdil-i mevki eyleyen

hastanemizin; 334 [1918] senesi sonbahar harekâtının netayici üzerine; Dera’dan Şam’a


22/698

19

avdete mecbur olmuş ve fakat eşya ve levazımı Şam’dan vaktiyle kurtaramayacağınıanlayınca orada kalıp düşmanın vürudundan sonra dahi vazifesine devam eylemeye talipolarak ahalinin tedavisine hasr-ı mesai eylemiştir.

Osmanlı Ordusu Şam’dan çıkarken Hilal-i Ahmer Heyeti’nin kendi vesaitiyle yeniden

teessüs etmesine maddeten imkân ve zaman olmadığından mahalli askeri hastanelerinden biri – Şam’daki Fransız ve İngiliz hastaneleriyle civarlarındaki bazı hanelerden mürekkep hastanegrubu– mevcut üç yüz kadar mecruhuyla birlikte Hilal-i Ahmer heyet-i sıhhiyesine tevdiolunmuş idi. Heyet-i sıhhiyemiz Şam’ın en karışık ve heyecanlı günlerinde uhdesine mevduhastaları kemal-i itina ile muhafaza ve tedavi etmiş ve diğer hastanelerin kâffesine [tamamına]yağma-gerler [yağmacılar] tarafından vaki olan taarruzdan kendi müessesatını masun

bulundurmuştur [korumuştur].

Şam’a giren İngiliz ve Fransız orduları ümera-yı sıhhiyesi Hilal-i Ahmer heyet-iimdadiyesinin muvaffakıyetini takdir ve bundan dolayı heyet-i azasını tebrik etmişlerdir.

Ancak Şam’da teessüs eden hükümet-i muvakkata, İngiliz ve Fransız hastanelerinikendisine mal edebileceğini zannederek, Hilal-i Ahmer’e mevdu olan bu iki hastaneye kenditarafından yeni bir heyet-i sıhhiye tayin etmiş olduğundan, heyetimiz oralardan çekilmiş veyine kendi vesaitiyle Şam’a yakın (Mezze) karyesinde esir zabitan-ı Osmaniye için yeniden

bir hastane güşad eylemiştir.

Bu suretle Şam’ın düşman idaresi altında bulunduğu sıralarda bile heyet-i sıhhiyemizvazifesini unutmamış ve üsera-yı Osmaniye’den [Osmanlı esirlerinden] hasta olanları tedavi, muhtac-ı muavenet olanlarına vaziyet-i maliyesinin müsait olduğu derecede nakden yardımetmiş ve kendilerine çamaşır tevzi eylemiştir. Bundan maada hükümet-i muvakkatanın işgal

eylediği balâda [yukarıda] mezkûr iki hastanenin dahi ilaç hususundaki ihtiyaçlarını teminetmiştir. Bade’l-istila [istiladan sonra] kabul eylediği hastagânın tedavileri ikmal olunduğu veüsera-yı [15] Osmaniye zaten Mısır’a sevk edilmiş bulunduğu cihetle, CenevreMukavelenamesi ahkâmına [hükümlerine] tevfikan [bağlı olarak], heyetimiz İngilizKumandanlığı tarafından Şam’dan Beyrut’a ve oradan da vapurla İzmir’e nakil ve sevkolunmuştur. Heyet kendisiyle birlikte Şam’dan ve Beyrut’tan sevk edilen sekiz yüz nüfusşehit ve üsera ailelerine karşı da yolda lazım gelen muaveneti ifa eylemek suretiyle vazifesinenihayet vermiştir.

Heyet-i imdadiyemiz Şam’dan infikâk ederken [ayrılırken] İngiliz sıhhiye müşavirinin

ihtarı ve Hükümet-i Arabiye’nin talebi üzerine, bilumum eşya ve levazımı İngiliz idare-isıhhiyesi tarafından musaddak [tasdikli] mazbata mukabilinde –ve bedeli merkez-i umumicetahsil edilmek şartıyla – teslime mecbur kalmıştır.

Bu heyet teşkil edildiği Kudüs Emraz-ı Sâriye Hastanesi’nde 1.549, (Hafîr ) ÇölHastanesi’nde 2.520, Kudüs Mecruhin Hastanesi’nde 702, Vadi-i Sarar MecruhinHastanesi’nde 3.347 ve Şam Mecruhin Hastanesi’nde 296, Umman Hastanesi’nde 128, DeraHastanesi’nde 371 ve Şam Üsera Zabitan Hastanesi’nde 110, hasta ve mecruh tedavieyledikten başka, Kudüs’te iaşesi cihet-i askeriyeden temin edilen İkinci MenzilHastanesi’nde 6.699 hasta ve mecruhun müdavatını icra ve Vadi-i Sarar’da ilk hatt-ı harpten


23/698

20

kalan 30.029 mecruhun müdavat-ı evveliyelerini icra ve iaşelerini temin eyledikten sonraKudüs’e ve Nasır ’a ve Şam’a sevk eylemiştir.

C- Sıhhiye-i Askeriyeye Merbut Olup Hilal-i Ahmer Namını Taşıyan Hastaneler

Sıhhiye-i askeriyeden vaki olan teklif üzerine kâffe-i levazım ve eşyayı cemiyetler tarafındantedarik ve ita olunmak şartıyla Diyarbakır’da beş yüz yataklık bir Hilal-i Ahmer hastanesigüşad edilerek İkinci Ordu emrine tevdi olunmuştur.

Yine sıhhiye-i askeriyenin tensibiyle Dobruca Cephe-i Harbi’ne (200) yataklı birhastane takımı irsal edilmiş ve bu hastane evvela Gorna Orahovica, badehu [ondan sonra]Mecidiye’de ve en nihayette Bükreş’te teşkil olunarak hastane bakıcıları Hilal-i Ahmer’inyetiştirdiği erkek hastabakıcılardan tayin edilmiş ve maaşları cemiyet tarafından tesviyeolunmuştur. Bu hastanede 4.279 mecruh ve hasta tedavi edilmiştir. [16]

Bur sa’da teşkili lazım gelen nekahethane gerek cemiyetimiz merkez-i umumisinin vegerek Bursa merkezinin muavenetiyle tertip ve her ay müteferrika masarifine medar olmaküzere muayyen bir meblağ itasıyla idame ettirilmiştir. Bu hastanelerin etıbba ve memurinisıhhiye-i askeriyece tayin olunduğundan, idare-i dahiliyelerine merkez-i umumice müdahaleolunmamıştır.

2- Mecruhin ve Mardanın Nakli

Zuafa ve Nukahaya Hizmet

Misafirhaneler: Hastanelerden çıkan veyahut muayene komisyonlarınca tefrik olunanzuafa-yı askeriyeye muavenet edilmek üzere diğer müessesatımızdan ayrı olaraksefer berlikten itibaren diğer bir teşkilatımız vardır ki ta seferberlik bidayetinde Derince’dengelen geçen asakire çay vermek üzere bir çayhane güşad edilmek suretiyle başlamıştır.

Rumeli tarafına sevk olunacak zuafaya Çanakkale mecruhini için güşad edilen Sir keciçayhanemiz ekmek ve çay tevzi ettiği gibi Anadolu’ya sevk olunacak zuafaya Haydarpaşa’daaçılan çayhaneden çay ve ekmek verilmekte idi ise de zuafanın hat boyunca esna-yısevklerinde bazı intiha [son] istasyonlarında günlerce vesait-i nakliyeye intizarenkaldıklarından ve bu sürede yatacak sıcak bir yer ve içecek sıcak bir çorbaya nail olmaları pek

müfit [faydalı] görüldüğünden Eskişehir, Ankara, Konya ve Ulukışla’da birer zuafamisafirhaneleri elli yatak üzerine tertip edilmiş ve Üçüncü Ordu sevkiyatının iskelesi olmasıdolayısıyla birçok kereler hastalar dahi kabul mecburiyeti karşısında kalınmış olduğundanUlukışla misafirhanesi hastane şekline ifrağ olunmuştur.

Ankara’daki misafirhane muntazamca bir han derununda yüz yataklık olarak teşkil vesevklerine intizaren gelen zuafanın ikametine tahsis olunmuştur.

Konya’da istasyon civarında hangarlardan biri yine Hilal-i Ahmer misafirhanesi ittihazolunmuş ve bu üç misafirhane cihet-i askeriyece adem-i lüzum [gereksiz] gösterildikçe

peyderpey ilga edilmiştir. [17]


24/698

21

Eskişehir’deki misafirhaneye gelince bu da Eskişehir murahhaslığımızın[temsilciliğimizin] nezareti altında tabip ve hastabakıcılarıyla bir hastane şeklinde istasyoncivarında teşkil edilmiş ve bu işlek istasyondan gelen geçen zuafa-yı askeriyeye mütareketarihine kadar melce-i istirahat [dinlenme sığınağı] olmuştur.

Haydarpaşa’daki misafirhanemiz muahharen günde dört yüz kişiyi iaşe ve ibateedebilecek bir halde ta ki mütarekeye kadar idame ve esna-yı terhiste memleketlerine avdeteden askerlerin ikamet ve müsaferetine tahsis olunmuştur.

Çayhaneler: 331 senesi Nisanın yirminci günü [3 Mayıs 1915] merkez-i umumiazasından Kemal Ömer Bey’in nezaret ve memurinimizden Kenan Bey idaresi altında bütünlevazım ve teferruatıyla güşad edilen Sirkeci çayhanesi mecruhin vapurları sevkiyata yanaşıryanaşmaz mecruhin ve zuafayı sıcak çaylarla karşılayarak izaz ve ikram ettikten sonra arabaücretleri cemiyetimiz tarafından tesviye edilmek üzere İstanbul dahilindeki muhtelifhastanelere sevk ve izam eylemiştir. Vazifesini saat ve dakikasında gören çayhanemiz

memurları kendi vazifelerini bitirdikten sonra, askeri sevk ve mecruhin [yaralılar]komisyonunda muavenet etmeğe başlamışlar ve bu suretle de pek büyük yardım vemuavenette bulunularak mezkûr komisyonun pek çok işleri teshil edilmiştir [kolaylaştırılmıştır].

31 Nisan 332 [13 Mayıs 1916] tarihine kadar devam eden müddet zarfında mezkûrçayhanede 163.870 nefere çay, süt, ayran yoğurt sigara ve ayran tevzi edilmiş olduğu gibi ifa-yı vazife eden sevk -i mecruhin komisyonunun sedye, fener, levazım-ı kırtasiye ve idariyevesair gibi ihtiyacatı da cemiyetimiz ambarından ita edilmiştir.

Sirkeci çayhanesine ilaveten güşad edilen Haydarpaşa çayhanemizin faaliyeti

esnasında Haydarpaşa hastanelerine çıkan ve Anadolu güzergâhına gönderilen 30.799 nefereçay vesaire tevzi edilmiş olduğu gibi gösterilen lüzum üzerine Derince istasyonunda açılan birçayhanemizde de bir ay zarfında 9.018 kişi çaylarla izaz ve ikram edilmişlerdir. [18]

Çanakkale Cephesi’nde yine Sirkeci çayhane memuru Kenan Bey’in idaresi altındagüşad edilen Akbaş ve Lâpseki çayhanelerinin hizmeti kâfi görülmeyerek oradaki teşkilat birderece daha tevsi edilmiş ve mecruhin sevkiyatının muhtelif iskelelerden olmasından dolayıIlgar’da, Değirmenburnu’nda da birer çayhane güşad edilerek bu iskelelerden gelen ve geçennakliyat hastanelerinde her gün mevcut bulunan zuafa ve mecruhine sabah ve akşam çay veekmek vesaire tevzii suretiyle hizmet edilmiştir.

Bu hizmetimiz bilahare bir derece daha tevsi edilmiş ve çayhaneler bazen seyyar birhale ifrağ edilerek [getirilerek] Soğanlıdere, Arıburnu, Anafarta ve daha sair mevakide harpmeydanlarına kadar yanaşılarak siper kapılarında da ağır mecruhine çaylar verilmiştir. Verilen

bu çayların ne derece tesiri olduğu altında üstünde kendisini muhafaza edecek hiçbir yerolmayan karda, yağmurda ve açıkta yorgun argın gelen askerlere bir defa çay tevziinden sonraçay bardaklarını göğüslerine dayayarak iade eylememeleriyle sabittir. (Hemşeri bir dahaversen ya) sözlerine karşı vermekten imtina edilmiyor [çekinilmiyor] ve her bardak bunlara

bir eser-i hayat veriyordu.

İşte bu suretle tahte’l- bahrlerin [denizaltıların], tayyarelerin ve aşırtmaların taht-ıtesirinde [tesiri altında] vakitlerinin bir kısmını hatta uyku müddetini bile siper içerisinde


25/698

22

geçirmeye mecbur olan memurin ve müstahdemin hiçbir vakit hizmetten kaçmamış ve daimaonların terfih -i hallerine [refahlandırılmalarına] çalışmış ve hatta bu uğurda müstahdeminden

bir kişi şehit olmuş ve diğer bir nefer de yaralanmıştır.

Bunlardan başka cemiyetimiz civarda ordunun eline esir düşen düşman efradını da

[askerlerini de] yed-i himaye ve sıyanetine [himaye ve korumaları altına] alarak onların daayrı ayrı çadırlarda istirahatlerini ve iaşelerini temin etmiş ve müreffehen İstanbul’asevklerine varıncaya kadar daima taht-ı murakabede [denetim altında] bulundurmak suretiylevazifesini ifa eylemiştir.

Keza bu cephede bulunan sabit ve seyyar hastanelerin ihtiyaçlarını nazar -ı dikkate alancemiyetimiz çayhanemiz vasıtasıyla işbu hastanelere lüzumu miktarda sedye, yatak, yatakçarşafı ve ecza-yı tıbbiye ve tayyare bayrakları tevzi eylemiştir. [19]

Hülasa bu cephedeki vazifemiz de hüsn-i suretle neticelenmiş ve ordukumandanlarının ve sıhhiye riyasetlerinin ve bilhassa mecruh zabitanın teveccüh [sevgi] ve

takdirlerine mazhar olmuştur. İstanbul’a sevk olunan mecruhin ve zuafanın vapurlara bi’l-mecburiye balık istifi gibi sıkı yerleştirilmesinden dolayı kıpırdamak mümkün olmayanvapurlar derununda [içinde] bir kadeh su bile verilemediğini nazar-ı dikkate alan cemiyetimizoradaki çayhanelerden her vapura birer kısım ifraz etmiş [ayırmış] ve vapurların seyr üseferlerinde de vapur derununda keza çaylar verilmiştir.

İşte 29 Nisan 331 [12 Mayıs 1915] tarihinden 31 Kânunusani 331 [13 Şubat 1916]tarihine kadar dokuz ay devam eden bu müddet zarfında Çanakkale darü’l-harbiçayhanelerinde 1.059.146 ve keza Gülnihal ve Şirket-i Hayriye’nin 60, 61, 63, 70 numaralıvapurları derununda da 137.495 nefere çay vesaire tevzi edildiğine nazaran bilumum

çayhanelerde ceman [toplam] 1.400.328 bardak çay vesaire tevzi edilmiş ve bunun için21.005 kilo şeker ve 700 kilo çay sarf edilmiştir.

Çanakkale Harbi’nin hitamını [sonunu] müteakip sedd edilen bu çayhanelerdenSirkeci ve Haydarpaşa çayhaneleri uzun müddet ibka edildiği [devam ettirildiği] gibi GaliçyaHarbi esnasında oradan gelen mecruhinimize Türkiye hududundan itibaren çay ve ekmekvermek üzere Edirne istasyonu ile Alpullu istasyonunda birer çayhane daha tesis olunmuş vemecruhin vürudunun hitamına kadar idame edilmiştir.

Hastane Vapurları: Seferberliğin bidayetinde gerek Karadeniz ve gerek

Marmara’dan mecruhinin nakli için Seyr-i Sefain İdaresi’nin Edremit ve Gülnihal VapurlarıHilal-i Ahmer emrine tahsis edilmiş ve cemiyet tarafından tertibat ve tamirat-ı lazımesi tesri[hızlandırılmış] ve meh-ma-emken [olduğu kadar] hastane vapuru haline ifrağ ve telvinat-ınizamiyeleri [nizami boyanmaları] bi-tamamiha [tamamıyla] icra olunduğu gibi memurin vemüstahdemini de intihap [seçilmiş] ve tayin edilmiş idi. Bunlardan Edremit Vapuru ancak birkere Donanma-yı Hümayun tarafından icra edilen resmi geçite iştirak ettikten sonra harb-iumumi daha başlamadan mezkûr gemi be-tekrar Hilal-i Ahmer’den alınıp nakliyata tahsisolunmuştur.

Gülnihal Vapuru’na gelince, ilan-ı harbi müteakip kısm-ı mahsusumuzda zikr [20]

edildiği gibi Erzurum’a sevk olunan heyet-i imdadiye kâffe-i levazımı ile beraber mezkûrvapurla Trabzon’a sevk edilmiş ve ondan sonra vapurlar Hilal-i Ahmer alamet veya bayrağını


26/698

23

taşıdığı halde sıhhiye-i askeriyenin emrine tevdi olunmuştur. Gerek Gülnihal Vapuru ve gerekŞirket-i Hayriye’nin 60, 61, 63, numaralı vapurları Hilal-i Ahmer namına olarak alamet-imahsusaları [özel işaretleri] haiz oldukları [sahip olduğu] halde masarifi cihet-i askeriyedentesviye edilmek üzere Çanakkale’den mecruhin nakil eylemişlerdir. Bu meyanda AlmanSalib-i Ahmer’i tarafından tanzim olunan Reşit Paşa Salib-i Ahmer Vapuru’nda da çaytertibatı Hilal-i Ahmer tarafından yapılmıştır.

3- Sıhhiye-i Askeriyeye Muavenet

330 [1914] senesinde sefer berlik başlamadan evvel henüz Balkan Harbi’nin netayic-ifeciası [feci neticeler] ile uğraşan Harbiye Nezareti’ne muavenet etmeye başlayan Hilal-iAhmer Cemiyeti bütün bu harb-i umumi esnasında pek ufaktan başlayan muavenetlerini vüs[gücü] ve takati dahilinde bir hadde kadar muntazaman [devamlı olarak] tezyid etmiştir.Sıhhiye-i askeriyeye muavenetten maksat, ya esasen sıhhiye-i askeriyenin ambarlarında

mevcut olmayıp Hilal-i Ahmer’in elinde bulunan her türlü hastane levazımı ve edevat-ısıhhiyeyi ekseriye bila- bedel [karşılıksız] ve bazen de cemiyete mal olduğu fiyatla itaetmekten ibarettir. Bu muavenetlerin sıhhiye-i askeriyenin bazı kere her ne sebeple olur iseolsun tam vaktinde malik olamadığı eşyayı kemal-i süratle pişgâh-ı istifadesine [istifadesiönüne] vaz etmek ve birçok defalar da bütçe usul ve kavaidinden [kaidelerinden] dolayısıhhiye-i askeriyenin sarfına imkân bulamadığı nukut [nakitler] ile tedarik edeceği etıbbayı sürat ve sühuletle [kolaylıkla] tedarik ve ita eylemek olduğu düşünülüyorsa bu muavenetlerinidare-i müşarünileyha nezdinde ne derece kıymet-dar olduğu tezahür eyler. Bu suretlesıhhiye-i askeriyeye ita olunan eşya ve levazım cetveli üç yüz otuz senesi [1914] Martındanitibaren seferberliğe kadar ve seferberlikten Kânunusani 335 [Ocak 1919] iptidasına kadar

ayrı ayrı melfufen [iliştirilerek] heyet-i aliyeleri huzuruna arz olunmuştur.

Hastane Takımları: Sahra Sıhhiye Müfettişliği’nden iki seyyar hastane [21] takımınınitası teklif olunmuş ve Balkan Harbi esnasında İngiltere’den mu bayaa edilmiş olan iki seyyarhastane, nevakısı [eksiklikleri] ikmal olunarak, cihet-i askeriyeye ita edilmiştir. Bundanmaada Cağaloğlu Hastanesi’nin seddini müteakip mezkûr hastane takımları sıhhiye-iaskeriyeye devrolunmuştur.

Etüv ve Edviye ve Alat-ı Cerrahiye: Cetvel mahsusunda görüleceği üzere sıhhiye-iaskeriye birçok edviye ve alat-ı cerrahiye ve pansuman paketleri ita edilmiştir [verilmiştir].

Tedavi-i Mihaniki Echizesi: Viyana’da isminin ilanını arzu etmeyen bir zattarafından ihda olunan yirmi bin k ron ile mubayaa edilen Zaider tedavi-i mihaniki echizesisıhhiye-i askeriyenin harp sakat ve malulleri için Yıldız’da açtığı müesseseye ita olunmuştur.

***

Cetvelin diğer bir tarafında da manzur -ı âlileri olacak diğer bir fasıl hakkında da heyet-i aliyelerinin nazar-ı dikkatlerini celbe lüzum görüyoruz:


27/698

24

Harbin dört sene bila-fasıla [aralıksız] ve bi-aman [acımasız] bir surette ihzar -ı fecayiettiği [felaketleri ortaya çıkardığı] zamanlarda bu gibi levazım ve eşya-yı sıhhiyeye arz-ıihtiyaç eden müessesat yalnız müessesat-ı askeriye-i sıhhiyeden ibaret kalmadı. Gerekİstanbul’un ve gerek vilayetin resmi, hususi birçok müessesat-ı sıhhiye ve müessesat-ıhayriyesi az çok, er ya da geç Hilal-i Ahmer’in dest-i şefkat [şefkat eli] ve mürüvvetineyapışmak ihtiyacını hissediyordu. İşte bundan dolayıdır ki, cetvelin diğer kısmında manzur -ıâlileri olacağı üzere gerek resmi ve gerek hususi birçok müessesat ve cemiyata [cemiyetlere]gerek aynen ve gerek nakten muavenat-ı mukteziyede [gerekli yardımlarda] bulunularakHilal-i Ahmer Cemiyeti’nin vazife-i insaniyetkârisi teşmil olunmuştur [alanı genişlemiştir].

Bu meyanda bilumum mecruhin hastanelerinden kendi arzularıyla hanelerine terhisolunup pansumanları yine hastanelerde yapılmakta olan mecruhinden Topkapı, Aksar ay vecivarında bulunanların pansumanlarının icrasını Topkapı Fukaraperver Cemiyeti deruhteetmiş olduğundan mezkûr cemiyetin Topkapı’daki muayenehanesine pamuk, sargı vesairlevazım ita olunarak bir mecruhin polikliniği tesisine yardım edilmiştir. İşbu cemiyetin buhusustaki himmeti de ayrıca muci b-i teşekkürdür. [22]

4- Üseraya Muavenet

Üsera Şubesinin Suret-i Teşekkülü: 1914 senesinde harbe iştirak eden devletlerüsera-yı harbiye hakkında istihbarat umurunu [işlerini] muhtelif müessesata tevdi etmişlerdi [bırakmışlardı]. Fransa ve Almanya’da harbiye nezaretleri tarafından ve Rusya veAvusturya’da Salib-i Ahmerler tarafından görülmesi tercih olunmuştur. Türkiye’nin harbeduhulü [girmesi] akabinde Osmanlı Harbiye Nezareti üsera istihbarat ve muavenet umuruyla

iştigal edecek bir daire-i müstakile tesis etmediği gibi Hilal-i Ahmer’in de üsera işiyle iştigaletmesini tecviz eylemedi [izin vermedi]. Bu husus hakkında Başkumandanlık Vekâleti’ndenHariciye Nezareti’ne yazılan 1489 numara: 16 Eylül sene 331 [29 Eylül 1915] tarihli birtezkirede “bidayet-i muharebeden beri üseraya ait hususata Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ninkarıştırılmaması fikir ve nazariyesi takip edilegelmekte olduğu gibi hususat-ı mezkûrehakkında hükümetin nukat-ı nazarını piş-i teemmüle [göz önüne] alamamakla arzu edilmeyen

bazı ahvale sebebiyet vermesi mümkün ve muhtemel bulunan cemiyet-i mezkûrenin bumeseleye müdahale ettirilmemesi cihet-i maslahata [önemli işlere] daha muvafık görülmüşolmakla” deniliyordu. Huduttan hududa şimalden cenuba [kuzeyden güneye], şarktan garba[doğudan batıya] en sıcak iklimden en soğuk yerlere gidip gelen ve gülle, mitralyöz

yağmuruna göğüs gerdikten sonra nihayet düşman eline düşen zavallı Osmanlı esirlerinin nehalde bulunduklarına dair malumat edinmekle mükellef k imse yok idi.

Hilal-i Ahmer Cemiyeti üseraya muavenetin vezaifinden madut olduğunu [sayıldığını]nazar-ı dikkate alarak merkez-i umumi azasından Mehmet Ali ve Haydar beylerden mürekkep

bir üsera komisyonu teşkil ile hemen işe başlamıştır. Daha ilk vukuat-ı harbiyeyi müteakiphükümete varid olan birçok müracaatlardan maada Hilal-i Ahmer’e meydan-ı harpte gaipolmuş ve esir bulunması melhuz [muhtemel] gaipler hakkında gerek Salib-i Ahmerler vegerek mümasil müracaat kalemlerinden Hilal-i Ahmer’e birçok sualler geliyor; gün geçtikçe

bunların adedi artıyordu. Hilal-i Ahmer bu müracaata bigâne kalamazdı. Harbiye Nezareti’ne

üsera umurunun hiç olmazsa kısmen Hilal-i Ahmer vasıtasıyla icrasının her halde işleri tesri


28/698

25

ve teshil edeceği müteaddit defalar gerek tahriren ve gerek şifahen arz olunmuştur. ÇanakkaleMuharebesi [23] iptidasında müracaatları tekessür eylediği gibi Beynelmilel Salib-i AhmerKomitesi de üsera listelerini talep etmeye başladı. Nihayet Nisan 1915 tarihinde Hilal-iAhmer Cemiyeti ilk İngiliz ve Fransız üserasını listelerini göndermekle resmen vazifesiolmayan bir işe karışmış bulundu ve bu aynı isabet oldu. Zira yine o esnada İngiliz veOsmanlı Hükümetleri arasında üsera listelerinde irsali hakkında tahaddüs eden [ortaya çıkan]

bir ihtilaf bu suretle fiilen halledilmiş idi.

Hilal-i Ahmer’in üsera listeleri irsali için vaki olan sayı [çalışması] teşkilatı yolunda bir memleket için ehemmiyet verilecek bir husus değildir. Fakat memleketimizin adem-iintizamı içinde üç buçuk sene müddetle İngiltere’ye muntazaman üsera listeleri göndermiş ve

bu suretle İngiltere eline düşen on beş yirmi misli fazla esirimizden az çok malumatalınmasını temin etmiş olmak bizim memleketimizde numunesi nadir görülür bir intizam veciddiyet arzusu eseridir.

331 [1915] senesi sonuna doğru heyet-i idarenin tensibiyle Avusturya Macar veAlman Salib-i Ahmerlerine yazılan iki mektupta üseraya muavenet için ne gibi teşkilatvücuda getirildiği hakkında malumat mücmelen [özetle] ita olunduğu gibi Avusturya Salib-iAhmeri bu babda malumat-ı mufassalayı elde edebilmek, vücuda getirilen teşkilatı görmekiçin Hilal-i Ahmer’den bir memurun Viyana’ya gelmesinin münasip olacağını yazıyordu.1916 Nisanında Viyana’ya gönderilen memur orada takriben üç bin kişi çalışmakta olan üseradairelerindeki başlıca teşkilatı, mektup, paket umurunu görerek bunları avdetinde Hilal-iAhmer merkezinde tatbik eylemeye başladı ve bu suretle Osmanlı ve ecnebi üserasına dahamuntazam bir surette para, mektup, paket vesaire göndermek hususu yoluna girdi.

Ecnebi Üseraya Muavenet- Mektup, Para, Kitap, Paket İrsali: Üsera-yıecnebiyeye mektup ve kitap göndermek gibi hususatta Hilal-i Ahmer’in sıkıntısı az değildi vehiçbir zaman az olmadı. Cemiyetin, Harbiye Nezareti’nden hususi bir ricası üzerine aldığımüsaadeye binaen mektup, kitap vesair muavenet mebaliğini [24] irsale Hilal-i Ahmer’invesatet etmesi [aracılık etmesi] Teşrinisani 1915 tarihinde nihayet kabul edilebilmişti. Lakinmektupların ve kitapların edilen birçok teşebbüsat-ı musirreye [ısrarlı teşebbüslere] rağmensüratle sevki kabil olamadığı gibi Hilal-i Ahmer tarafından bazen pek mühim ve müstacelüsera umuruna ait memalik-i ecnebiyeye gönderilen mektupların uzun müddet postanelerdesansür dairelerinde kalmasına mani olabilmek imkânı istihsal edilememiştir .

331 [1915]- 332 [1916]- 333 [1917]- 334 [1918] tarihlerinde Amerika ve Felemenksefaretleri tarafından Anadolu’daki muhtelif üsera garnizonlarına sevk edilmek için cemiyetesekiz bin yedi yüz altmış beş balya eşya ve mekûlat [yiyecek] teslim edilmiş ve Anadoludemiryollarında işleyen trenlerin kâmilen sevkiyat-ı askeriyeye tahsis

hilal i ahmer icraat raporlari

Documents