45

oksan y›l önce, 3 Mart 1924günü, milletvekillerince gö-rüflülmek üzere Meclis'e su-

nulan yasa tasar›s›: "Hilafetin ‹lga-

s›na ve Hanedan-› Osmani'nin Tür-

kiye Cumhuriyeti Memaliki Harici-

ne Ç›kar›lmas›na Dair Teklif-i Ka-

nuni" bafll›¤›n› tafl›yordu. Yasan›nilk maddesi flöyleydi: "Halife hal'edilmifltir. Hilafet, hükümet ve cum-huriyet mana ve mefhumunda esasenmündemiç oldu¤undan, makam-›hilafet mülgad›r."

Maddede yer alan "Hilafet, hü-kümet ve cumhuriyet mana ve mef-humunda esasen mündemiç oldu-¤undan" ibaresi; bu yasa tasar›s›Meclis'e sunulmadan bir gün önce, 2Mart 1924 günü, Cumhuriyet HalkF›rkas› Grup Toplant›s›'nda; AdaletBakan› Seyyid Bey'in yapt›¤› uzunaç›klamalar›n özü olarak ve onunimzas›n› tafl›yan bir önergeyle metnekat›lm›flt›. Bu metin, ertesi gün (3

Mart 1924) Adalet Bakan› SeyyidBey'in imzas›n› tafl›yan "hilafet, hü-

Hilafet Yok,Cumhuriyet Var!

'Hilafet Meclis’te Mündemiçtir'‹ddias›na Adalet Bakan›

Seyyid Bey’in Verdi¤i Yan›t:

OtopsiCengiz Özak›nc›

D

fiemseddin Sami'nin"Kamus-i Türki"adl› sözlü¤ünden.

46

sini istiyordu. Anlam› bir gün önceparti grup toplant›s›nda Adalet Bakan›Seyyid Bey taraf›ndan aç›klanm›fl olan"Hilafet, hükümet ve cumhuriyet

mana ve mefhumunda esasen mün-

demiç,..." ibaresine karfl› ç›karak;bunun yerine, baflka bir ibare; yasalafl-mas› durumunda hilafetin Osmanl›

Hanedan›'ndan al›narak Millet

Meclisi'nce üstlenilmesi sonucunudo¤uracak olan "Hilafet TBMM'nin

manevi flahsiyetinde mündemiçtir"

ibaresinin metne konulmas›n› öneri-yorlard›. 1924 Anayasas›n›n 40. mad-desinde "Baflkumandanl›k TBMM'

nin flahsiyet-i maneviyesinde mün-

demiç" maddesi vard›. Bu, günümüzTürkçesinde: "Baflkomutanl›k, TB-

MM'nin görev ve yetkileri aras›nda

olup, bu görev ve sorumluluk, TB-

MM taraf›ndan üstlenilmifltir" anla-m›na geliyordu. Bu grubun yasa met-nine sokulmas›n› önerdikleri "Hilafet

TBMM'nin manevi flahs›nda mün-

demiçtir" ibaresi de, benzer biçimde,günümüz dilinde "Hilafet TBMM'nin

görev ve yetkileri aras›nda olup,

TBMM taraf›ndan üstlenilmifltir"

anlam›na gelmekteydi.

u ibarenin, kayna¤› bir y›l ön-ce, 1923 y›l› bafl›nda, Anka-ra'da Yeni Gün matbaas›nda

bast›rd›¤› "Mebuslara Beyanname"

(Milletvekillerine Bildiri)' de milletve-killerine: "Meclis-i âlinin flahsiyet-i

mâneviyesi (...) hilâfeti dahi vekâ-

leten deruhde" etmelidir, ça¤›r›s›yapm›fl olan Said Nursi'ydi.[ii]

3 Mart 1924 günü, Millet Mecli-si'ndeki tart›flma, özünde, Adalet

BD KASIM 2014

kümet ve cumhuriyet mana ve mef-

humunda esasen mündemiç oldu-

¤undan" ibaresiyle Meclis'e sunula-cak ve milletvekilleri iflte bu ibareyiiçeren madde metniyle ilgili olaraksöz al›p, görüfllerini aç›klamaya baflla-yacaklard›.[i] Yasa maddesi Meclis'tegörüflülürken milletvekilleri ikiyeayr›ld›:

1-YASAYI SAVUNANLAR:

unlar, yasalaflmas› durumundahilafetin kökten kald›r›lmas›sonucunu do¤uracak olan "hi-

lafet, hükümet ve cumhuriyet mana

ve mefhumunda esasen mündemiç

oldu¤undan makam-› hilafet mül-

gad›r" ibareli metnin aynen kabulünüistiyordu. Adalet Bakan› Seyyid Beyimzas›yla metne kat›lan bu ibarenin,yine Seyyid Bey’in bir gün önceki partigrup toplant›s›nda yaptı¤› aç›klamalar›fl›¤›nda anlam›, özetle flöyleydi:

Hilafet, flu ya da bu devlete ait

somut bir hükümetin ve somut bir

cumhuriyetin de¤il; sözcü¤ün soyut

ve genel anlam›yla "hükümet" ve

"cumhuriyet" anlam ve kavram›n-

da; ilk 4 halife dönemindeki biçimi

ile içerilmifl; ancak ‹slam Bilginle-

ri'nce "Gerçek Hilafet" ad› verilen

o Hilafet'in, Peygamberin ölümün-

den otuz y›l sonra sona erece¤i ve

bir daha da dirilmeyece¤i, hadisle

sabit oldu¤undan; hilafet de, hilafet

makam› da, kald›r›lm›flt›r.

2-YASAYA KARfiI ÇIKANLAR:

Bunlar, Hilafetin Osmanl› Hane-

dan›'ndan al›nmas›n›, fakat kald›r›l-

may›p Millet Meclisi'nce üstlenilme-

B

B

47

Bakan› Seyyid Bey imzal› "mana ve

mefhumda esasen mündemiç"

ibaresi ile Said Nursi kaynakl› "TB-

MM'nin manevi flahsiyetinde mün-

demiç" ibaresi aras›ndayd›. Said Nur-si' nin 1923'te milletvekillerine yönelik"Hilafet, TBMM'nin manevi

flahsiyetinde deruhte edilmelidir"

(Meclis' çe üstlenilmelidir) ça¤r›s›;bir y›l sonra, 3 Mart 1924 günü, MilletMeclisi'nde yank›lanacak; KastamonuMilletvekili Halit Bey (Akmansü),Gümüflhane Milletvekili Zeki Bey

(Kadirbeyo¤lu), Zonguldak Milletve-kili Tunal› Hilmi Bey ve daha bir kaçmilletvekili, "Hilafet TBMM' nin

manevi flahsiyetindedir, flahsiyet-i

maneviyyesinde mündemiçtir"

ibaresinin yasa metnine sokulmas›n›;yani Osmanl› Hanedan›'ndan al›-

nacak olan Hilafet'in, TBMM'nin

görev ve yetkileri aras›na sokulma-

s›n› önereceklerdi. Halid Bey, yasaya"Hilafet, Büyük Millet Meclisi'nin

flahsiyet-i maneviyesinde" ibaresininsokulmas›n› önermifl, Tunal› HilmiBey, bunu "(Hilafet) Büyük Millet

Meclisi'nin flahs›nda mündemiç-

tir"e dönüfltürmüfl; görüflmeler s›ra-s›nda bir kaç milletvekili daha Hila-fet'in TBMM taraf›ndan üstlenilmesianlam›na gelen sözler etmifller; ancak,hilafetin kökten kald›r›lmas›n› savu-nan ve ezici ço¤unlu¤u oluflturan mil-letvekilleri, onlar›n bu önerilerinekarfl› ç›km›fllard›.

Söz alan milletvekillerinin konufl-malar› bittikten sonra oylamaya geçil-meden önce; ‹zmir Milletvekili Ada-

let Bakan› Seyyid Bey kürsüye ç›kt›.Seyyid Bey, yapt›¤› uzun konuflmada;Hilafet'in hangi nedenlerden dolay›

"TBMM'nin manevi flahsiyetinde

mündemiç" olamayaca¤›n› yads›na-maz kan›tlar›yla ortaya koyacakt›.

eyyid Bey'in,"Hilafet TBMM'

nin manevi flahsiyetinde mün-

demiçtir" ibaresini öneren HalitBey ve yandafllar›na verdi¤i yan›t, 3Mart 1924 günlü TBMM Tutana¤›'ndasaptanan ve parantez içinde günümüzTürkçesi'ni verdi¤imiz kendi sözleriile, özetle flöyleydi:

“Hilafet-i Hakikiye’nin (GerçekHalifeli¤in) flartlar›na gelince, bun-

lar on kadar fleraitten (kofluldan)ibarettir.” “Bunlardan biri eksik

BD KASIM 2014

Said Nursi'nin 1923 y›l›nda Hilafet'inMillet Meclisi'nin manevi flahsiyetineait k›l›nmas› ça¤r›s› yapt›¤› beyanname-sinin yer ald›¤› "Mesnevi-i Nuriye" adl›kitab›n›n, 1958 y›l›nda gerçeklefltirilmiflyeni yaz›l› bask›s›.

S

48

olursa Hilafet sahih (gerçek, do¤ru)olmaz.” (Bu flartlardan biri) “Ku-

reyfl” ten (Araplar›n Kureyfl afliretinemensup) olmak(t›r). (...) “Efendiler!

Kendi kendimizi aldatmayal›m.

Alem-i ‹slam’› (yeryüzündeki bütünmüslümanlar›, ‹slam ülkelerini) biz

hiç aldatamay›z. (...) Onlar Hilafet-

i ‹slamiye’nin (‹slam Halifeli¤i’nin)ne demek oldu¤unu bilmezler mi

efendiler? (...) Halifenin Kureyfl'ten

(Araplar›n Kureyfl kabilesinden) ol-mas› laz›m gelece¤ini bilmezler miefendiler? (...) Bilcümle kütüb-i ‹sla-

miyye’de (bütün ‹slam din kitaplar›n-da) imam›n (Baflkan'›n, Halife'nin)

Kureyfl’den olmas› meflrut

(zorunlu) oldu¤u ve baflkas›n›n

(Kureyfl kabilesinden olmaya-n›n) imameti (Baflkanl›¤›,Halifeli¤i) caiz olmayaca¤›

(kabul edilmeyece¤i) mutlak

(de¤iflmez) ve kat’i bir lisanla

(kesin bir dille) beyan ediliyor

(aç›klan›yor.)” (...) “fierait-i

Hilafeti cami (Halife olmak içinzorunlu say›lan koflullar›n eksik-siz tümünü kendinde toplam›fl)bir imam nasb› (Baflkan, Halifeseçimi) müte’azzir (olanaks›z)oldu¤u surette (durumda) yine

Hükümet tesisi (kurulmas›)vacib (gerekli) olur, fakat art›k

ona Hilafet ve reis-i hükümete

de (Hükümet Baflkan›’na da)Halife manas›na "imam" den-

mez ve bundan dolay› da mil-

let-i ‹slamiyye (‹slam toplumu,ümmeti) günahkâr (Kur'an'›n buyruk-lar›na ayk›r› davranm›fl) olmaz.” (...)“Risaletpenah Efendimiz (Peygam-berimiz) gaibden (bilinmeyen gele-cekten) haber vermek suretiyle bir

mucize kabilinden olarak “Benden

sonra Hilafet 30 senedir, ondan

sonra mülk-i adud (›s›r›c› krall›klar)olur” buyurmufllard›r” (…) “Haki-

ki Hilafet (…) Hazret-i Ali’nin

vefat›yla (Miladi 661 y›l›nda) hitam

(son) buluyor.” (...) “Hilafet-i Haki-

kiyye (Gerçek Hilafet) as›l Hilafet'tir

ki Hulefay› Raflidin’e (ilk dört halife-ye) mahsus (özel) ve münhas›r (öz-gü) idi. Geldi geçti.” (...) “Hilafet-i

Hakikiyye” de (Gerçek Hilafet’te)Halife (…) ehl-i ‹slam›n (yeryü-zündeki bütün müslümanlar›n) saadet

BD KASIM 2014

Son Halife Abdülmecid, 1922 y›l›ndaHalife seçildikten sonra oturdu¤utaht›nda.

ve terakkisi (mutluluk ve ilerlemesi)neye mütevakk›f (ba¤l›) ise onu

istihsale (sa¤lamaya) bezl-i makderet

eyleyecek (var gücünü adayacak).fiimdi zaman›m›zda böyle bir

“Hilafet-i Hakikiyye” tesisi (niteli¤ibu olan bir "Gerçek Hilafet" kurul-mas›) kabil midir? (olanakl› m›d›r?)”(...) “Zaman›m›zda böyle halife

bulmak mümkün müdür? Müm-

kün olmay›nca halife araman›n

manas› (anlam›) kal›r m›?

Sözlerimin mukaddemesinde

(bafllang›c›nda) söylemifltim ki fler’-

i flerif nazar›nda (‹slam fleriat›nagöre) hilafetten maksad (amaçlanan)hükümettir; bir hükümet-i adile

(adil yönetim) tesis etmektir (kur-makt›r). Kur’an’› Kerim de, emr-i

hükümette (yönetimde) usul-i idare

(yönetim biçimi) olmak üzere bize

“Meflveret”i (kararlar›n toplumun oyve görüflü al›narak verilmesini) tavsi-

ye ediyor (ö¤ütlüyor). Bizim de bu-

gün mümkün oldu¤u kadar (olabil-di¤ince) tesis etmek (kurmak) istedi-

¤imiz usul-i idare (yönetim biçimi)“Meflveret”tir. Hükümeti (yönetimi)“Meflveret” (toplumun oy ve görüflü-

ne baflvurmak) esas› (ilkesi) üzerine

tesis etmek (kurmak) istiyoruz ve

hatta (dahas›) ettik de. Bu usul-i ida-

re (yönetim biçimi) tahsin-i ilahiye

(Tanr›’n›n be¤enisine) mazhar (erifl-

49

BD KASIM 2014

Seyyid Bey’in Cumhuriyet’e Kur’andandayanak olarak gösterdi¤i fiura Suresi’nin 38 Ayeti 1925 y›l›nda, Millet Mecli-si’nde, kürsünün üzerinde as›l›yd›

Adalet Bakan› Seyyid Bey'in TBMM albümünde yer alan foto¤raf› ve bilgileri.

mifl) oldu¤u halde, daha ne istiyo-

ruz, bafl›m›za heyula (korkunç haya-

let) gibi bir halife bulundur-

man›n ne ma’nas› (anlam›)vard›r?” (...) “Halife, Millet-i

‹slamiye'nin (yeryüzündekibütün Müslümanlar›n) ve-

kilidir.” (…) “Hilafet bir nevi

(bir tür) vekalettir.” (...) “Hila-

fet, mahiyet-i fler’iyyesi itiba-

riyle (‹slam fleriat›ndaki niteli¤i-ne göre) hükümet demektir.”

(…) “Hilafet, Müslümanlar

üzerinde tasarruf-› âm’a istih-

kakt›r (dünyadaki bütün Müslü-manlar› yönetme hak ve yetkisi-ne sahip olmakt›r.)” (…) ‹flte

Hilafet’in f›k›h yani ilm-i hu-

kuk (‹slam hukuku bilimi) nok-

ta-i nazar›ndan (bak›fl aç›s›n-dan) ta’rifi (tan›m›) budur.”

(…) “Müslümanlar (yeryüzün-deki bütün Müslümanlar) üzeri-

ne riyasettir (Baflkanl›kt›r)." (…)

50

BD KASIM 2014

Vakit Gazetesi'nin 04.03.1924 günlüsay›s›nda, Hilafetin Kald›r›ld›¤› haberi,bafl sayfada, büyük puntolarla verilmifl,ve milletvekillerinin Meclis’te zaptageçen konuflmalar› yay›mlanm›flt›r.

Hakimiyet-i Milliye gazetesinin, Hila-fetin kald›r›lmas›n› haber veren 04.03.1924 günlü say›s›. Gazete, bu say›s›nda,bir gün önce yap›lan Meclis görüflmele-rinin tutana¤›n› yay›mlam›flt›r.

BD KASIM 2014

51

Hilafetin en güzel ve do¤ru ta’rifi

(tan›m›) budur. “Tasarruf-› âm’a

istihkakt›r” (yeryüzündeki bütünMüslümanlar› yönetme hak ve yetki-sine sahip olmakt›r.) (…) “Tasarruf-

› âmm" demek BÜTÜN MÜSLÜ-

MANLARA fiAM‹L OLMAK

ÜZERE (yeryüzündeki bütün müslü-manlar› kapsayacak biçimde) onlar›n

umur-› amme ve müflterekesinde

(dünyadaki bütün müslümanlar›nortak ve kamusal iflleri konusunda)tasarruf (yönetme hak ve yetkisi)demektir. “Millet hiç bir zata (hiçkimseye) vekalet vermez, yani bir

Halife, bir imam (baflkan) intihab

etmezse (seçmezse) H‹LAFET YOK

DEMEKT‹R. O vakit de CUMHU-

R‹YET olur. Buna ne mani (engel)vard›r. “Hilafet, hilafet diye çökmüfl

gitmifliz, harap ve türap (toprak)olmufluz. Ne mal›m›z, ne can›m›z,

ne memleketimiz kalm›fl. Bütün

memleket yoksulluk içinde kalm›fl.

Bu mu hilafetin mehanisi (güzel-likleri) efendiler?.. (Bravo sesleri)(...)"[iii]

eyyit Bey, 2 Mart 1924 günüCumhuriyet Halk F›rkas› GrupToplant›s›'nda yapt›¤› uzun

aç›klamalar›n özü olarak kendi imzas›-n› tafl›yan önergeyle metne katm›floldu¤u "Hilafet, hükümet ve cum-

huriyet mana ve mefhumunda esa-

sen mündemiç oldu¤undan, maka-

m-› hilafet mülgad›r" ibaresinin neanlama geldi¤ini, 3 Mart 1924 günüMeclis'te yapt›¤› konuflmada böyleaç›klam›fl; Halit Bey ve yandafllar›n›nyasaya sokulmas›n› istedikleri Said

Nursi kaynakl› "Hilafet TBMM'nin

manevi flahsiyetinde mündemiçtir"

ibaresini böyle çürütmüfltü.Halid Bey'in "(Hilafet) Büyük

Millet Meclisi'nin flahsiyet-i manevi-

yyesinde, deriz" önerisini destekle-yen Tunal› Hilmi Bey; Seyyid Bey'idinlerken coflup "Zeki Bey'in kulak-

lar› ç›nlas›n!" diye ba¤›rarak Gümüfl-hane Milletvekili Kadirbeyo¤lu ZekiBey'den uzaklaflt›¤› gibi; Seyyid Beykonuflurken kendinden geçip "Yafla

hocam, yafla!" diye ba¤›rarak, HalidBey'i de terketmiflti.

Seyyid Bey'in ard›ndan kürsüyeç›kan Baflbakan ‹smet ‹nönü konufl-mas›n› bitirdikten sonra, oylamayageçildi ve yasa tasar›s› Seyyid Bey'inaç›klamalar›yla aynen ve oybirli¤iylekabul edildi.

KABUL ED‹LEN MET‹N:Seyyid Bey'in aç›klamalar› ›fl›¤›ndaflöyleydi:BAfiLIK: Hilafetin ‹lgas›... (Hilafet'inkald›r›lmas›..)MADDE 1 - Halife hal' edilmifltir

(Son Halife Abdülmecid, Hilafet tah-t›ndan indirilmifltir). (‹slam Bilginle-ri'nce gerçek say›lan hadisler uyar›nca,Peygamberimizden 30 y›l sonra sonaerdi¤i ve bir daha diriltilemeyece¤isaptanan) Hilafet, (sözcü¤ün genelve soyut anlam›nda) hükümet ve

cumhuriyet mana (anlam) ve mef-

humunda (kavram›nda) esasen (dörthalife dönemindeki de¤iflikli¤e u¤ra-mam›fl haliyle, ayr›nt›ya girmeksizin,öz olarak) mündemiç (içerilmifl) (an-cak, "Gerçek Hilafet"in "Kureyfl kabi-lesinden olmak", "yeryüzündeki bütün

S

müslümanlar› yöneten tek hükümetolmak" vb. gibi ‹slam Bilginleri'nceolmazsa olmaz say›lan tüm koflullar›-n›n, Türkiye Büyük Millet Meclisitaraf›ndan eksiksiz olarak yerine geti-rilmesi olanaks›z) oldu¤undan, ma-

kam-› hilafet (Peygamberimizden 30y›l sonra sona erdi¤i ve bir daha dadiriltilemeyece¤i halde, yüzy›llard›r‹slam Bilginleri'nin fleriata ayk›r› "Uy-durma Hilafet" ad›n› verdikleri biçim-de sürdürülmüfl olan makam-› hilafet)mülgad›r (kald›r›lm›flt›r).

REDDED‹LEN MET‹N:Kastamonu Milletvekili Halit Bey ve bir-kaç milletvekilinin Meclis Tutana¤›'ndayer alan aç›klamalar› ›fl›¤›nda flöyleydi:BAfiLIK: Yok.MADDE 1 - "Hilafet, TBMM'nin

manevi flahsiyetinde mündemiçtir.

(Hilafet, TBMM'nin görev ve yetkileriaras›na kat›lm›flt›r). Makam-› hilafet

(Osmanl› Hanedan›'n›n hilafet maka-m›) mülgad›r (kald›r›lm›flt›r)."

* * *Seyyid Bey'in konuflmas›ndan ön-

ceki tart›flmalarda "Hilafet TBMM' nin

manevi flahs›nda mündemiç" olsun

diyenlerin biri d›fl›nda hepsi, bu öneridenvazgeçmifl; bir tek Halid Bey, Hilafet'inMeclisçe üstlenilmesi demek olan"Hilafet TBMM'nin manevi flahsiye-

tinde mündemiç" önerisinin reddedil-mifl olmas› ve kabul edilen yasada geçen"hilafet, hükümet ve cumhuriyet ma-

na ve mefhumunda esasen münde-

miç" ibaresi ile Hilafet'in Millet Mec-

lisi'ne sokulmayarak kökten kald›r›l-

m›fl olmas› karfl›s›nda, oylama biterbitmez derhal gidip istifas›n› vermiflti.

Sonuç: Hilafeti kald›ran yasadageçen "hilafet, hükümet ve cumhu-

riyet mana ve mefhumunda esasen

mündemiç oldu¤undan,.." ibaresinin"Hilafet, Türkiye Büyük Millet Mec-

lisi'nin manevi flahsiyetinde münde-

miçtir" anlam›na geldi¤i iddias›,

gerçe¤e ayk›r›d›r. Seyyid Bey'in, 3

Mart 1924 günü Meclis'te yapt›¤›

konuflmada, Hilafeti kald›ran yasan›n

"Hilafet TBMM'nin manevi flahs›nda

mündemiçtir" anlam›na geldi¤ini

savunmufl oldu¤u iddias›, gerçe¤eayk›r›d›r.[iv] Seyyid Bey konuflmas›nda,bu öneriyi çürütmüfltür.

Atatürk, 1927 y›l›nda, Nutuk'ta,Seyyid Bey ve ‹smet ‹nönü'nün 3 Mart1924 günü Meclis'te Hilafeti kald›ranyasa görüflmelerinde "Hilafet TB-

MM'nin manevi flahs›nda münde-

miçtir" önerisini çürüten konufl-

malar›n›n, bilimsel ve güvenilir veher zaman için okuyup anlamaya de-¤er oldu¤unu belirtmifltir.[v]

erek yasada, gerekse Ata-

türk'ün, Seyyid Bey'in,

‹smet ‹nönü'nün yasayla

ilgili aç›klamalar›nda; "Hilafet TB-

MM'nin manevi flahsiyetinde mün-

demiçtir", "Hilafet TBMM'dir" vb.

sözler yoktur. Tersine, onlar bir kaçmilletvekilince yasaya sokulmak iste-nen "Hilafet TBMM'nin manevi

flahs›nda mündemiçtir" ibaresine

karfl› ç›km›fllar; Hilafet'i Meclis'e

sokmayarak, kökünden kald›rm›fl-

lard›r. •

cengizozakinci@butundunya.com.trNot: Kaynakça bilgilerine butundunya.com.tr adresimizden ulafl›labilir

BD KASIM 2014

52

G