hib dham, a.le, lamphun
DESCRIPTION
หีบธรรม , การประดับตกแต่งของหีบธรรม , การเก็บรักษาTRANSCRIPT
หบธรรม อ�ำเภอลจงหวดล�ำพน
สมประสงค สจนทร
หบธรรม อ�ำเภอลจงหวดล�ำพน
สมประสงค สจนทร
3
ศลปกรรมทเกดขนบนหบธรรม ลวนแลวแตเกดจากความเชอใน
พทธศาสนาอยางชดเจนโดยสรางจากความเชอ ความศรทธาในขนบธรรมเนยม
ประเพณเกดส�านกทสรางงานเพอเปนพทธบชา และตระหนกในคณคาของทาง
ประวตศาสตร ดวยการด�าเนนชวตทางสงคม และวฒนธรรมดานตางๆ โดย
เฉพาะทางดานงานชางการตกแตงศลปกรรมประดบตกแตงลวดลายลวนแลวแต
ผกพนกบความเชอกบพทธศาสนา จงท�าใหกอเกดการสรางงานทางวฒนธรรม
อนเปนการสบทอดพทธศาสนา
2
จงหวดล�าพนหรออาณาจกรหรภญชยในอดตนนเปนอาณาจกรทมความ
รงเรองทางวฒนธรรมมานานกวา 1,400 ป จงท�าใหจงหวดล�าพนม
แหลงทองเทยวทางวฒนธรรมทนาสนใจอยหลายแหงทนกทองเทยวนยมไป
เทยวชมและศกษาหาความร นอกจากนยงพบวาอ�าเภอล เปนอ�าเภอหนงใน
จงหวดล�าพนซงมเนอทเกอบครงหนงของจงหวด อกทงอ �าเภอลขนชอวาเปน
เมองทมประวตศาสตรความเปนมาเกาแก โดยไดกอตงเมองมาตงแตสมยกรง
สโขทยกอนป พ.ศ.1800 ถงปจจบน คนในชมชนของ อ�าเภอลจงหวด
ล�าพน รอยละ 90 เปนชาวเขาเผากระเหรยงทนบถอพทธศาสนาอยาง
เครงครด โดยจะเหนไดจากการทคนในชมชน มความเลอมใสในพระพทธ
ศาสนา และมวดเปนศนยรวมจตใจของคนในชมชนเปนจ�านวนมาก นอกจาก
นคนในชมชนยงไดน�าเอาหลกธรรมทถกจารกไวเปนลายลกษณอกษร เรยกวา
พระคมภร พระคมภรมความส�าคญทางพทธศาสนา เนองจากมการจดหรอ
บนทกพระธรรมลงบนใบลานหรอกระดาษสา จงจ�าเปนตองมการเกบรกษา
พระคมภรไวเปนอยางด โดยจะเกบไวในหบหรอตเรยกวาหบธรรม เพอเกบ
ใหพนจากสตวตางๆทจะมากดกนพระธรรมค�าสอน
การสรางหบธรรมนอกจากมวตถประสงคเพอเกบพระธรรมแลว ยง
บงบอกถงวถชวต และวฒนธรรมลานนาในยคนนๆอกดวย รวมไปถง
ภมปญญาของบรรพชนลานนา
หบธรรม อ�ำเภอล จงหวดล�ำพน
5
สวนกลางหรอสวนทเปนตวหบมลกษณะเปนรปทรงสเหลยมคางหม
ทองไมหรอฝาโดยรอบทงสดานเปนไมกระดานตอกนโดยอาศยเสาสตนเปน
โครงยดตดกนอาศยการเขาไมโดยใชเดอยยดการเขาไมเปนฝาสดาน โดยการ
ใชเดอยในการยดตดเสานจะท�าใหเกดการงดขบกนของเดอยฝาไมทงสดานจะม
แรงผลกดนกระท�าซงกนและกนรกษาโครงสรางใหคงรปไวอยางมนคงบรเวณ
ปากหบจะท�าใหเปนสลกตวผมลกษณะการซอนปากหบ ทมลกษณะเลกเทากบ
ตวหบเพอสวมกนกบบรเวณสวนทเปนฝา
สวนกลำงของหบธรรม
4
สวนฝา สวนทใชปดหบมลกษณะคลายฝาบาตรพระเพยงมรปสเหลยม
โดยจะสรางใหพอดกน เวลาสวมปดฝาสวนทเปนฝานบรเวณดานบนฝาจะใช
ไมกระดานตอเขาเดอยยดกบดานขางทงสดานประกอบกนเปนรปทรง ฝาดาน
บนสดจะเปนแผนไมกระดานตดกนจนเปนแผนเรยบเปนเนอเดยวกน
สวนฐานเปนสวนทรบน�าหนกมากทสด มขนาดกวางทสด จะมการ
ซอนชนตางๆจากขนาดเลกไปหาใหญใชวธการเขาไมโดยอาศยการเขาเดอยยดส
มมเขาดวยกน นอกจากนยงพบวามจ�านวนไมนอยทมการตอขาเปนรปลกษณะ
คลายเทาสงห เพอเพมความแขงแรงในสวนของฐานอกดวยเนองจากสวนฐาน
นเปนสวนส�าคญในการรบน�าหนกมาก จงจ�าเปนทใชไมทมขนาดหนาและม
น�าหนกจงจะเหมาะสมและเกดความแนนหนาแขงแรงสวนดานขางจะผายออก
ตรงไปเพอใหสวมสนทกนกบสวนทเปนสวนตว
สวนฝำของหบธรรม
สวนฐำนของหบธรรม
7
ลวดลำยบนหบธรรม ลวดลายทใชในการตกแตงหบธรรม เปนสงทมความส�าคญมาก เปน
คณลกษณะทเดนทสด จะตกแตงลวดลายและเทคนคตางๆ เพอความสวยงาน
และมความหมายตางๆ ตามลกษณะของลาย สวนลกษณะลายทพบในอ�าเภอล
จะม ลายเครอเถาว เครอเถาวเทพพนม ลายจารกค�าอทศ ลายเลาเรอง ลาย
โปรงเพมบาง ลายกรอบโกงเปนตน
ลายเทพนมเปนเอกลกษณทไดมาจากความเชอของคนไทย อนหมาย
ถงเทพารกษ ซงมหนาทอภบาลรกษาสถานทหรอปชนยวตถนนๆ
ลำยเครอเถำ
6
กำรประดบตกแตงของหบธรรม หบธรรม คอทบรรจพระคมภรฉบบใบลานเปนงานประณตศลปจดวา
เปนมรดกทางวฒนธรรมทล�าคาของชางในสมยโบราณ
เนองจากหบธรรมมโครงสรางทเปนแผนไมกระดานประกอบกนเปน
กลองลกษณะสเหลยมแผนไมกระดานโดยรอบน ทเปนพนผวรองรบงาน
ประดบตกแตงลวดลายไดเปนอยางดชางในสมยโบราณจงมกสรางลวดลายขน
มาประดบ เพอมใหดแลวเปนเพยงกลองไมสเหลยมธรรมดาโดยอาสยเทคนค
และวธการทคอนขางจะประณตบรรจง เนองจากเปนงานทสรางขนเพอเปนพธ
บชาลวลายประดบตกแตงนจงเปนองคประกอบทส�าคญของหบธรรม สงให
เหนถงคณคาความงดงามของศลปะลานนาไดอยางชดเจน
ในสมยโบรานนยมทจะใหมการสรางลวดลายตางๆขนมาเพอใช
ประดบตกแตงสถาปตยกรรมประตมากรรมจตรกรรมและงานประณตศลป
ลวดลายตางๆเหลานมไดเจาะจงใชเฉพาะในงานประเภทหนงแตจะมการ
ถายเทรปแบบใหกนและกนในงานศลปะกรรมตางแขนงกนลวดลายประดบ
ของหบธรรมลานนากไดรบอทธพลจากลวดลายประดบของงานศลปะกรรม
ประเภทอนดวยเชนกนทเหนไดชดคอจากงานจตรกรรมและสถาปตยกรรมจด
ประสงคของชางกเพอใหเกดคณคาความงามยกระดบใหเปนของใชทมคา
ส�าหรบพระพทธศาสนานอกจากนยงเปนสอใหเกดจนตนาการภาพสราง
อารมณของบคคลทไดพบเหนใหเขาถงสจธรรมของพระศาสนาเปนพนฐาน
เบองตน
9
ลายโปรงเพมบางจะเปนเทคนคการเวนลายไวจดกลาง และเพงบางทง
สมมของหบ จะไมเนนลวดลายมากนก
ลวดลายกรอบโกงเปนลกษณะโกงควโคงตามกรอบ
ลำยโปรงเพมบำง
ลำยโกง
8
การน�าลายเครอเถามาใชอาจหมายถงการถวายดอกไมเพอเปนพทธบชาลาย
พรรณพฤกษา ไดแก ลายประเภทตนไม ใบไม และดอกไม นานาชนด
เปนองคประกอบส�าคญ
ลำยเครอเถำ
11
การตกแตงดวยลวดลายตวอกษร คอการเขยนค�าจารก เพอใหเกดเปน
ลวดลายของการเขยนตามตวอกษรลายมอ เชน ตวเขยนภาษาลานนา และตว
เขยนภาษาไทย เปนตน จากการศกษาพบวาจ�านวนหบธรรมทมลายจารกค�า
อทศอยจ �านวน 2 ใบจะเหนวาพบการใชเทคนคนจ�านวนนอย
ลำยจำรกค�ำอทศ
10
การตกแตงดวยลวดลายลกษณะภาพเลาเรองนยมรองลงมาจากลวดลาย
ลายเครอเถาว ภาพเลาเรองทพบจะเปนเรองพทธศาสนา ชาดกและพทธ
ประวต โดยจะเปนการตกแตงดวยลวดลายบางตอนสนๆ เปนเรองราวทแสดง
ถงบญบารมของบคคลส�าคญในศาสนาพทธ จากการศกษาพบวาจ�านวนหบ
ธรรมทมลายเลาเรองอยจ �านวน 2 ใบ คอ ภาพชาดกทพบบนหบธรรมเปน
เรองพระมาลยและ ปญจวคคยทง 5
ลำยเลำเรอง
13
การใชเทคนคทาชาดปดทองเปนการลงพนดวยการลงรกกอน โดย
หนาทของรกนนเปนตวปองกนแมลงทจะเขามาท�าลายพระธรรมดานในทบรรจ
อยและทาชาดทบลงไปบนพนรกเพอใหไดสแดงทวทงหบ แลวกประดบดวย
ลายปดทอง
กำรทำชำดปดทอง
12
การใชเทคนคการลงรกปดทอง เปนเทคนคทมมานานแลวของลาน
นาเนองดวยการนยมใชทองในการตกแตงและประดบพทธสถานเพอแสดงถง
ความเคารพบชาและเปนสงทส�าคญในการใหความส�าคญตอพทธศาสนา จน
มาถงการใชเปนเทคนคในการตกแตงหบธรรม ซงเปนสงทมความส�าคญใน
การเกบรกษาพระธรรมทใชในทางศาสนา จงถอวาเปนการใหความส�าคญกบ
ศาสนาเปนอยางมาก โดยการลงรกปดทองนเปนเทคนคทใชการทาดวยยางรก
ซงจะใหสด�าจะเปนตวทท�าหนาทเปนพนและตามดวยการปดทองค�าเปลวเปน
ลวดลายตางๆ ท�าใหเกดเปนลวดลายของทองบนพนรกสด�า โดยหนาทของรก
นนเปนตวปองกนแมลงทจะเขามาท�าลายพระธรรมดานในทบรรจอย
กำรลงรกปดทอง
หบธรรมกบวธกำรสรำงสรรลวดลำย
15
เทคนคกำรลงรกเขยนตวอกษรเปนกำรลงพนดวยกำรลงรกบนหบ
ธรรม ธรรมกอนตำมดวยกำรเขยนบนทกลำยลกษณอกษรบนหบธรรม ซง
ลวดลำยอกษรทปรำกฏนนเปนตวอกษรของลำนนำ บงบอกถงชอผสรำงวนท
ปทสรำง ถวำยใหแกวดกำรจำรกชอไวตรงหบนน ตรงกบควำมเชอในเรอง
ของกำรสรำงหบธรรมในลำนนำ ซงมแนวควำมเชอทวำ คอหบธรรมเปนของ
ศกดสทธ เปนของสงทมไวเกบพระคมภรใบลำนค�ำสงสอนของพระพทธเจำ
หำกใครไดมสวนสรำงถวำยหบพระธรรมใหแกวด เชอกนวำจะไดกศลอยำง
แรงกลำนนเอง
กำรลงรกเขยนตวอกษร
14
งำนชำงประดบกระจกกด ควำมนยมตองำนประดบกระจกกด เนอง
มำแตสำระซงผคนแตกอน เหนควำม ส�ำคญในคณลกษณะของกระจก ท
เปนทงส และมควำมมนแวววำว กบยงเปนวสดทมคณสมบตเปลงประกำย
ออกได คลำยกบอญมณ เมอไดรบแสงสวำงสองมำกระทบผวกระจกนน
กระจกสจงไดรบกำรน�ำมำประดบลงในบำงสง ทพงประดบดวยอญมณจรง
หรอ ประดบเปนอยำงของเทยมแทนจะใชอญมณ นอกจำกนยงเปนวสดทม
คณภำพแขง คงทนถำวรตอแดด ฝน เปนเครองชวยปองกน มใหวตถทกระจก
ปดทบเสอมสลำยงำยซงในลำนนำนนเทคนคกำรประดบกระจกไดนยมใชแกว
องวะหรอกระจกจนทในปจจบนเปนสงทหำยำก ซงกระจกชนดนสำมำรถตด
กำรประดบกระจก
17
ในสมยโบราณเทคโนโลยยงไมเจรญกาวหนามากสทใชในงานประดบ
ตกแตงจงวนเวยนอยในวงจรเพยงไมกสโดยน�ามาจากวสดธรรมชาตรอบๆ ตว
ทมอยเชนจากยางไม ใบใม รากไมดนเขมา แรธาต ปรากฎเปนส แดง ด�า
เหลอง ขาว น�าเงน ทเปนพเศษคอสทองทไดมาจากแผนทองค�าเปลวชวยเพม
ความงามและสวางลายแลดกลมกลนกน และยงรกษาเนอของไมปองกนการ
กดกรอนของแมลงตางๆ แทบทกสกลชางมกจะใชสเพยงเทานนส�าหรบ
ตกแตงหบธรรม แตส�าหรบสน�าเงนและขาวเปนสทหายากจงไมนยมใชกน
สสนของหบธรรม
16
ชาดเปนสแดงชนดหนง ใชท �าเปนสส�าหรบเขยน หรอ ระบาย การ
ทาชาดนนจะทาทบลงบนพนรกท�าขนดวยความประสงคใหสแดงทใชทาลง
หรอถมลงในสวนทเปนลองระหวางลวดลาย หรอชองไฟระหวางสงทท�าขน
ในลกษณะงานปนปน งานไมหรอหนแกะสลก ดเดนเหนกระจะขนจากพนท
เปนลองลกต�า หรอ พนทรองรบอยเบองหลงนนนนเองการใชสชาด หรอ
สแดงชาดทาลง หรอถมลงในลองน เปนไปตามขนบนยมและประเพณนยม
วา “สแดง” เปนสทมความหมายถงความสวาง ความสกใส
กำรลงรกทำชำด
1918
หบธรรมเปนสงทใชเกบรกษาพระธรรมค�าภร เปนสงทสบทอดความ
ศรทธาของยคสมย และยงแสดงถงการตดตของคนในสมยกอนความรของคน
ทองถนงานชางทสงตอจากรนสรนผานยคสมยตางๆ จนเกดเปนศลปกรรมรป
แบบเฉพาะตวขน ชงหบธรรมในอ�าเภอล จงหวดล�าพน จงมความเปน
เอกลกษณเฉพาะทและเปนตวบงบอกถงประวตศาสตรของทองถน ควนคาแก
การใหการอนรกษใหคงแกคนรนหลงไดเหนซงความสวยงามผานงานชางศลป
ของคนรนกอนในพนทตวเอง และศลปกรรมทงดงามจะคงคไปกบ
ประวตศาสตรอนยาวนานตอไป
กำรเกบรกษำ
หบธรรมอ�าเภอลจงหวดล�าพน
ภาพและเนอเรอง(พ.ศ.2558)โดยสมประสงสจนทร
สงวนลขสทธตามพะราชบญญต
จดพมพครงแรกเดอนตลาคมพ.ศ.2558
จดพมพโดยภาควชาศลปะไทยคณะวจตรศลปมหาวทยาลยเชยงใหม
ออกแบบและจดรปเลมโดยสมประสงคสจทร
โดยใชฟอนทAngsanaNew
หนงสอเลมมเปนผลงานทางวชาการจดทดท�าขนเพอสงเสรมและตอยอดศกยภาพการศกษา
ภายในภาควชาศลปะไทยคณะวจตรศลปมหาวทยาลยเชยงใหม
การสรางหบธรรมนอกจากมวสถประสงคเพอเกบพระธรรมแลว
ยงบงบอกถงวถชวตและวฒนธรรมลานนาในยคนนนนอกดวย