hee ugalz - natsagdorj

МОНГОЛЫН

ҮНДЭСНИЙ ХЭЭ

УГАЛЗ ЧИМЭГЛЭХ

УРЛАГ.

www.zaluu.comwww.zaluu.com

ОРШИЛ: Өвөг дээдэс маань эрт үеэс үндэснийхээ шинж

төрхийг хадгалан уламжлалт зан заншил ур ухаан хүч

хөдөлмөрөө эд хэрэглэл ахуйн соѐлдоо шингээн

өвлүүлж ирсэн нь ардын урлагийн нэгэн хэсэг суурь

болон хөгжиж он цагийн урсгалд шинээрээ мэт

үлдсэн нь олон бий.

Монгол үндэсний уртын дуу хөөмий хээ угалз гэх мэт

түүхийн үнэт өв соѐл түүхийн дурсгал нь дэлхийн

хаана ч дахин давтагдашгүй юм. Эрт үеэс мал аж

ахуйгаа урт удаан хугацааны турш эрхлэн нүүдлийн

аж байдлаар амьдран ирсэн монгол түмний бүтээл

дэлхий дахины соѐлын өв санд оруулсан хувь

нэмэрийг юугаар ч үнэлэшгүй юм.


Монгол үндэсний хээ угалз ардын урлагийн төрөл

зүйлийн илэрхийлэлийнцогц шийдэл бөгөөд тус бүрдээ

өвөрмөц онцлогт ѐс заншил,бэлэгдэлтэй,байна.Аливаа

улс үндэстний соѐлын үнэт өв санг ирээдүй хойч үедээ

утга санаа,арга барил,бэлэгдэлийн чанар зэргийн

алдагдуулалгүй уламжлуулан үлдээнэ гэдэг маш чухал

юм.

Монгол үндэстнийхээ ур ухаан бүрэн бэлэгдлийн санаа

зэргийн төгс илэрхийлж чадсан соѐлын томоохон өв бол

хээ угалз,чимэглэх урлаг юм.Энэ хүү соѐл урлагийн

томоохон санг бид судлан танин мэдэх төдийгүй

хамгаалан цааш уламжлан үлдээх нь юунаас чухал

билээ.


АГУУЛГА:

1. ХЭЭ ЧИМГИЙН УТГА,БЭЛЭГДЭЛ ТҮҮНИЙ

ҮҮРЭГ

2. МОНГОЛЫН ТӨРТ ЁСНЫ БЭЛЭГДЭ

3. МОНГОЛ ГЭРИЙН ХЭЭ ЧИМЭГ

4. НОМ СОЁЛ

5. МОНГЛОЛ ҮНДЭСНИЙ ДЭЭЛ ХУВЦАС

БОЛОН АХУЙН ЭД ЗҮЙЛСИЙН ХЭЭ ЧИМЭГ

6. МОНГОЛ ЭМЭЭЛ ХАЗААРЫН ЧИМЭГЛЭЛ

7. ШАШНЫ ХЭЭ ЧИМЭГ


1. ХЭЭ ЧИМГИЙН УТГА,БЭЛЭГДЭЛ ТҮҮНИЙ

ҮҮРЭГ


Эрт цагт хээ угалз нь баяр ѐслол,ид шид,зөн билгийн үүргийг давхар

гүйцэтгэж,тодорхой зураас,цэг шулуун болон долгио зураас тойргоос

бүрдэн өөрийн утга агуулга ач холбогдолийг илэрхийлдэг байжээ.

Хээ угалз нь геометр,амьтны байгаль ертөнцийн хэлбэр дүрслэлээр

ялгарч хуваагддаг.Зарим үед хээ угалз нь янз бүрийн овог аймгийн

сүлд онго шүтээн болон уран хийсвэрлэлээс бүрддэг.Мөн нэг гол

үүрэг бол аливаа юмны гадаргууг чимж хэлбэрийн онцлон

гаргах,хүмүүст гоо сайхны үнэлэмж таашаал үзүүлхэд оршино.

Монгол хээ угалзыг –Туузан

-Битүү

-Задгай гэсэн 3 төрлийн зохиомжийн

тогтолцоотой байдаг бөгөөд битүү хээний зохиомж гэхэд л дотроо

дөрвөлжин,гурвалжин,дугуй,олон өнцөгт гэх мэт маш олон

хэлбэртэй.Монголчууд хээ угалзийг өөрсдийн эдэлж хэрэглэдэг

хувцас,багаж зэвсэг,сав суулга морь малын тоног хэрэглэл,ном

судар,гэр орон орд харш гоѐл чимэглэл гэх мэт бүх зүйлдээ тус

тусын өвөрмөц байдалд зохицуулан урлан шингээсний үр дүнд хээ

угалзны хэрэгцээ шаардлага ихсэж хэлбэр хийц,өнгө дүрслэл улам

хөгжсөөр иржээ.


Хээ угалзыг гоѐл чимэглэл чимэглэл бологож

хэрэглэхдээ хаа хамаагүй эрээн мяраан

болгодоггүй,ихэвчлэн тухайн хэрэглэх зүйлсэд

оноосон зүйл байдаг.Хээ угалз бол хөгжлийнхөө

туйлд хүрсэн зогсонги зүйл биш харин аажмаар

тасралтгүй үргэлжилж байдаг зүйл бөгөөд үүнд

өнгө хэрэглэх нь бас бэлэг зүйн үүднээс учиртай.

Өнгөөр нэг зүйл санааг илтгэсэн

байдаг.монголчуудын бэлэгшээдэг өнгөнүүд

цагаан,улаан,улбар шар,хөх,ногоон,шар байдаг.


ЦАГААН ӨНГӨ -гол суурийг эзэлдэг,энэ нь цэвэр цэмцгэр баяр

талархал,сарны өнгө

ШАР ӨНГӨ -алтны өнгө ямарч саад бэрэгшээлийг гэтлэх туулах агуу

хайрыг бэлэгддэг

УЛААН ӨНГӨ -Гал нарны өнгө бөгөөд баяр баясал аз жаргалыг бэлэгддэг

НОГООН ӨНГӨ -цэцэлэлэж буй тал хээр мөнхийн амьдрал тайван амгаланг

бэлэгддэг

ХӨХ ӨНГӨ -тэнгэрийн өнгө хязгааргүй уудам мөнх үүрд хэзээ ч

мартагдашгүй гэсэн утга санааг бэлэгддэг

ХАР ӨНГӨ -монго ардын уламжлалд хольцоогүй гэсэн утгатай жишээ

нь:хар ухаан гэж эрдэм боловсрол,заль ороогүй төрөлхийн ухаан гэсэн

утгатай.

-Монголын урлаг,ахуйн соѐлд түүгээмэл хэрэглэгдэж байгаа угалз хээ

чимгийг дүрслэлээр нь:

1. Байгалийн

2. Ургамлын

3. Амьтны

4. Бэлэгдлийн гэсэн 4 хэсэгт хувааж авч үзэж болно.

Тэгш хэм гэдэг нь ямар нэгэн биеийн төвшин тэнхлэгээс 2тийш толины

тусгал мэт ижил хэмжээтэй байх дүрсийг хэлнэ.

Тэгш хэм нь хээ угалзны бие хэсгийг тэгш сайхан болгож,төгсгөлгүй

үргэлжлэн давтагдах хөдөлгөөнийг үүсгэдэг.


2.МОНГОЛЫН ТӨРТ ЁСНЫ БЭЛЭГДЭЛ


Монголын төрт ѐсны бэлэг тэмдэг монголын эртний хүчирхэг хүннү

гүрэн/МЭӨ 6-р зуун/ үүсэх тэр үеэс бий болжээ.Мондунь бол анхны

төр улсыг нэгтгэсэн бөгөөд төрийн тусгайтамга,титэм,өмсгөлтэй

байжээ.Мөн монгол угсаатны ТОБА улсын хаан нь хүрэн цацаг

тамгатай байжээ. 1206 онд их хуралдай хуралдан Тэмүүжинг

ЧИНГИС хаанд өргөмжилсөн тухай монголын нууц товчоонд

тэмдэглэсэн байдаг.

Монгол улсын хасбуу тамгыг 1370-1634 он хүртэл 22 хаан барь

байсан тухай тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг бөгөөд Их монгол улсын

төрийн агуу соѐл сүр хүчийг төрийг бэлэгдлийнхэрэглэж байсанд:

Мөнх төрийн хүчин дор Их монгол улсын далай хааны зарлиг ил

болгон иргэн дор хүвээс биширтүгээ аюутугай

хэмээн сийлсэн хасбуу

тамга,есөн хөлт цагаан их цагаан сүлд,хар сүлд төрийн есөн их

бэлэгдэл /Хар туг,улаан бүрээ,хар сум,цог ихт шар шүхэр,алтан

илд,алтан эмээл,хүнд бүс,далбарт илэр,өрлөг сайд/зэрэг багтана.


19-р зууны үеийн дөрвөлжин суурьтай суурь дээрээ

хэвтээ араатан барасны дүрс бүхий бариултай тамга

Хархорин хотоос олдсон бөгөөд тэр үеэс хаш тамга

хэрэглэх журам тогтсон бөгөөд тэргүүн дэд зэрэг хаш

тамга хэрэглэх 3-с дээш зэрэгт алтан тамга хэрэглэх

болжээ.

Монгол төрийн ѐсонд тамга хэрэглэхээс гадна пайз

олгож,энэхүү пайз нь тэр элчийг явуулж буйгазрын нэр

сүрийн илэрхийлэл болж ямар ажлыг гүйцэтгэх элч вэ

гэдгийг тодорхойлдог байжээ.Алтан пайзтай элч бол

онцгой эрхтэй бөгөөд энэ нь өргөнөөрөө алгын

чинээ,уртаараа хагас тохойн чинээн хэмжээтэй байсан

ба түүн дээр хааны зарилиг бичээстэй байжээ.Ийм

үүрэгтэй пайз нь гэрч гэрчлэх гэсэн утга агуулгатай тул

"ГЭРЭГЭ"гэж нэрлэгдэх


болжээ.1911онд монгол тусгаар улс болсныг зарлан

тунхаглаж Богд Жавзандамба хутагтыг шинэ тусгаар

улсын хаандөргөмжлөн түүнд бариулсан төрийн тамга нь

Монгол улсын тусгаар тогтнол бүрэн эрхийг батлатжилж

байв.Энэхүү тамга нь соѐмбо,дөрвөлжин,худам монгол

бичгээр шашин төрийг хослон баригч нарангэрэлт Богд

хааны зарлиг тамга гэсэн бичээстэй бэлэгдлийн гүн

утгатай юм.

Монгол улсын төрийн үйлс мандан бадрахын бэлэгдэл

нь есөн хөлт цагаан туг юм.Чингис хаан Их монголын

тулгар төрөө байгуулж есөн хөлт,есөн хэлт,есөн

манжлагат төийн их цагаан сүлдийг босгон тахисан

билээ.


ЕСӨН ЭРДЭНЭ


3.МОНГОЛ ГЭРИЙН ХЭЭ ЧИМЭГ:


Монгол гэрийн гоѐл чимэглэл нь нийгмийн аль ангийн

болохыг төвөггүй таньдаг тухай Марко Поло бичсэн нь:

"Удган модоор засаж хийсэн гурван баганатай, гадна талыг

нь хар, цагаан, улаан судалтай туйлын гоѐ арслан,барын

арьсаар бүрж, хамгийн сайхан, хамгийн үнэтэй

булга.суусар.Үенгийн арьсаар доторлож хээ угалзаар

чимэглэн оѐжээ" гэжээ.

Монголчууд тооныг гэрийн сүлд гэж үзэж ихэд дээдэлдэг

бөгөөд өрхийн тэргүүн эр хүн өргөх ѐстой. 19-20 зууны

гэрийн тооныг хийц, их бага хэмжээгээр нь сархинагин

тооно, хүрдтэй тооно гэж ялгахын зэрэгцээ матмал, зүймэл

гэж хийх аргаар нь ялгадаг байжээ.

Сархинагин тооно нь уньтайгаа хэлхээтэй, голоороо хоѐр

салдаг, нүүхэд нэн тохиромжтой. Тоононы хамгийн эрхэмлэн

хүндэтгэн үздэг зүйл нь чагтага бөгөөд, шинэ гэр барихад

арвай боосон хадаг уяж тэр айлын гал голомт будаа шиг

дэлгэрэх, огторгуй шиг цэвэр тунгалаг байхыг бэлгэдэн

тоононы чанх голоос гэрийн унинд чагтага хавчуулж эхлэх

хүртэлх хэсгийг цээлхэн тавина.


Зүймэл хүрээтэй тооно нь нэлээд хожуу үүссэн бөгөөд ийм тоононы

хүрээ өргән тул хээ тавихад нэн тохиромжтой. Тоононы голд ихэвчлэн

нацагдорж, бадамцэцэг, үүлэн хээ хүрээнд найман тахил, алхан

хээгээр битүү чимэглэдэг.Гэрийн тоононы салшгүй нэг хэсэг нь багана

бөгөөд, баганаа хөндлөн барих, гэрт багана тэврэх, алдлах, түшиж

зогсохыг цээрлэдэг нь сүжиг бишрэл зан үйл хийгээд баганаа

хүндэтгэн үздэгийн эртний улбаа болно. Баганыг арван хоѐр жил, бар,

арслан, уул, үүлэн хээгээр чимэглэх нь элбэг.Гэрийн яс модны үндсэн

хэсэг нь унь бөгөөд хийц хэлбэр нь нүүдлийн амьдрал ахуйд тохирсон

матмал, чулуун хоѐр янзаар уламжлагдан ирсэн ба толгойг нь

дөрвөлжлөн засаж будан цэцгэн болон зоосон хээ, өлзий, булан хээ

хамар угалзаар гоѐж чимж иржээ.Гэрийн үүд нь хүн гэрт орох гарахад

зориулан үүдэн хаалга бий болжээ.Эсгий үүдийг эртнээс хэрэглэж

ирсэн бөгөөд хаалга нь ханатай холбогдоно. Ихэвчлэн цэцэг навч.ан

амьтан хээгээр хээлж дараа нь зузаан яс мод дан ба давхар

самбартай хаалга дэлгэрчээ.Монгол дархчуудын их бага бүтээлийн ур

хийц цөм нарийн, уг хэрэглэсэн чимэглэл хээ угалз уул юмныхаа утга

агуулгад тохирсон төдийгүй зөн бэлгэдлийн нарийн учир утгын холбоо

бүхий онцлогтой,


Жишээлбэл: хаалга (үүд) монгол цоожинд гарсан хээ

угалзан чимэг бол бэлгэшээлтэй утга санаатай. Монгол

хээний урын алтан зохиолтын холбогдох тал бол түүний

зөн бэлгийн санаа бөгөөд аливаа эд юмыг чимж гоѐхоос

гадна эдлэх эзэнд нь ээлтэй ерөөл болгож "энх жаргалан",

"өлзийбаяр", "сайхан санаа". "түмэн насан" гэх зэргээр

ашдын бэлгэ зөгнөхөөс гадна, хийсэн зүйл нь эвдрэхгүй

бат учир төмөр цоож, ган дөрөөн дээр "Бат" гэсэн утгаар

хас тэмдэг дүрсэлж,

эсгий үүдэнд усан долгио хээ ширсэн нь энэ гэрийн аз

жаргал, мал сүрэг далай мэт элбэг байхыг бэлгэдэж

байжээ. Эдгээрээс гадна хорол,норов, хос очир эрдэнэ,

луу, загас зэрэг алс дорно дахины хээ чимгүүд хөрш

зэргэлдээ орнуудаас шашин мөргөл, худалдаа

харилцааны замаар нэвтрэн ирж манай үндэсний гоѐл

чимэглэлийн урлагийн санд үлдсэн нь нэлээд байдаг.


тавилгыг арван хоѐр жилийн дагуу байрлуулж хоймрыг хулгана тэнд

авдар, бурхан тахил ном эрдэнийг, дараа нь үхэр зүгт даллагын

хувин, бар зүгт гэрийн эзний ор, орны хөлний тус газрыг туулай зүг

хэмээн гэрийн эзэгтэй сууна Зүүнурд зүгийг луу, могой зүг гэж тэнгэр

газрын шим болох цагаан идээ, идээ будаа тариа тэргүүтний

тавиурыг байрлуулан үүдний чигийг морь зүггэж морины уяаг, баруун

урд хонь зүгт хурга ишигний хөгнийг татна. Баруун талыг бич зүг

хэмээн зочид гийчид суух олбог ор ширээг засах ба баруун хойно

тахиа зүгт бараа хурааж нохой уях гахай зүгт хураасан идээ

цагаагаа хадгалах зэргээр тус тус байрлуулна.Эртний монгол

хаадын өргөө нь шаргал, хөх, цагаан өнгийн торгон бүрээстэй

байснаас шар орд (алтан орд), хөх орд, цагаан орд гэж нэрлэж

заншжээ

Асар майхан, жодгор нь хүмүүсийн түр зуурын орон сууц бөгөөд

нүүдлийн аж төрөх байдалтай уялдан зочин, элч төлөөлөгчдийг

хүлээн авах,

үдэж мордуулах зэрэгт өргөн хэрэглэдэг, хээ угалзаар битүү

чимэглэсэн байдаг.


4.НОМ СОЁЛЫН ХЭЛХЭЭ


Нэн эртнээс номыг хусны үйс, торго, мод, цаас.янз бүрийн гөмөрлегөөр хийж бүтээн

"Монголын нууц товчоо"," Алтан товч '' Болор толь ",

"Ганжуур", "Данжуур" гээд олон ном зохиол туурвилаар зогсоогүй хад чулуун дээр

сийлэн бичсэн бичиг, дүрсийг номын өвөг гэж хүндэтгэн судалж иржээ. Ном судрыг

есөн эрдэнээр бичиж бүтээх аргыг монголчууд чадамгай эзэмшиж байсны дээр

түүний хээ чимэгт ихээхэн анхаарч уран тансагаар хийж иржээ.Монголчууд номыг

болд (ган) төмрөөр бүтээж байсан тухай Египетийн түүхч Макризи (1364-1442):

"Чингис хаан өрнө дорны орнуудад сүр хүчээ үзүүлсний дараа хууль гаргаж түүнийгаэ

"засаг" хэмээн нэрпэж ган дээр сийлэн бичихийг зарлигдаж байв" хэмээжээ.

XIX зуунд Манзуширийн хийдэд дархан Даваг тэргүүтэй урчууд "Сундуйн Жүд"

судрыг 110 хуудас буюу 220 тал бүхий цэвэр цалин цагаан менгән хуудас дээр үсгийг

хөөж ал таар шарж бичсэн ба номын эхлэл төгөсгөлд нь дөрвөн бурхныг цэвэр

алтаар товойлгон урласан энэ номын хүнд нь хавтасгүйгээр 52.6 кг юм.Анхны цаасыг

Хятадаас үүсэлтэй гэдэг. Монголд цаасыг хийхдээ далан түрүүг гол түүхий эдээ

болгодог байжээ. Түүнийгээ түлж чанаад хальсийг нь сайн цэвэрлээд наранд хатааж,

төмөр ууранд нүдээд.сайн нунтагласны дараа шар цавуутай ус, тосны хольцтой

бүлээн усаар том саванд хийж буцалгадаг. Цаасыг цагаан болгохын тулд гантиг ба

мэлхий чулууг үрж нунтаглан бугын эвэр ба цагаан гааг түлән үнсийг нь авч цэвэр

даавуунд орооно.


цаасан дээрээ нунтгаа жигд түрхэх ба шигшсэн гурилыг хүйтэн усанд хийж хутгасаар

сүүн цагаан өнгөтэй болгоно. Улаан өнгөтэй болгохдоо зосын шүүсэнд эсвэл сүүтэй

тулманд шохойн чулуу хийж цаасаа дүрдэг ба байгалиас төрөл бүрийн өнгүүдийг

ялган авч байсан байна. Зосыг сайтар нунтагласны дараа усанд тунгааж шар өнгә

гаргах буюу битүү саванд түлж гаргах энгийн аргууд байжээ.

Монгол зураачид дээрх шороон будгаас гадна есөн эрдэнийг боловсруулах аргаар

олон өнгийг гарган авч ном бичих, чимэглэх ажилд өргән хэрэглэдэг байжээ.

Шүр, сувд, оюу, номин, тана эрдэнийг ууранд хийж нунтаг болтол нь нүдээд нарийн

шигшүүрээр шигшиж цэцгийн шүүдрийн усаар найруулдаг бол алт, мөнгө, зэс, ганг

чулуун билүүгээр билүүдэж усанд хийждахин дахин буцалгасны эцэст тунгаан гарган

авна. Нагтан зургийн аргаар тусгай бэлтгэсэн хар цаасан дээр цэвэр алтаар буюу

есөн эрдэнийнбудгаар ном бичих урлаг XIX зууны үед ихээхэн дэлгэрч байсан ба ном

бичих цаасыг цавуутай жонхуугаар нааж хатаасны дараа нугасны тархийг

хар хөө чихэртэй нухаж түрхээд түүнийгээ билүүдээд, гялгар болтол өнгөлдөг байна.

Тэгж бэлдсэн хар цаасан дээр хавтгай үзүүртэй хулсан үзгээр бичдэг.Хорьдугаар

зууны эхээр монголын хүрээ хийд бүхэнд эх бага янз бүрийн магтан ном судар арвин

дэлгэр байсны


дотроос Их хүрээний Гунгаа чойжин дацанд байсан "Алтан ганжуур", Даш чоймбол

дацанд байсан "Есөн эрдэнийн ганжуур "халх даяар алдартай бүтээл бөгөөд 70x25

см хэмжээний цаастай 108 боть ном мән монголын эрдэмтэн Б. Шагж 1915 онд

"Ногоон дарь эхийн тууж" хэмээх судрыг гэрийн өрхийг бүтээн хав харанхуй болгож

үдийн нарны хурц гэрлийг хуруу дарам жижиг цоорхойгоор номын хуудсан дээр

тусган тэр гэрэлд ганц ширхэг хялгасны үзүүрээр бичиж бүтээсэн 6.5x6 см хэмжээтэй

монголын жижиг энэ ном нь Улсын төв номынсангийн үнэт номын сан хемрөгт

хадгалагдаж байна.

Монголчуудын соѐлын бас нэг өв нь морин хуур бөгөөд өвөг дээдсийн бүтээн

зохиосон энэхүү үндэсний хөгжмийн зэмсэг нь анх шанаган цартай "Пи-Па" гадэг

нэртэйгээр Хүннү улсын үед хэрэглэж байсан байна.Хөгжлийнхөө явцад хангарьд,

хун, матар, лууны толгойн дүрстэй байснаа хожимморин толгойтой болжээ.

Монгол ѐсонд айл бүр хуур, бороохой, Алтангэрэл судартай байхыг эрхэмлэдэг

бөгеөд хуурыг хадаг өргән дээдэлж, гал голомт руугаа харуулан хоймортоо залдаг.

Айлд орсон хүн бүр хууранд гар хүрэн дуугаргах ѐстой байсан нь амгалан тайван,

хөгжил цэнгэлтэйг, ирсэн зочны ажил үйлс бүтэмжтэй байхыг бэлгэддэг бөгөөд

дархчууд морин хуурын царыг голчлон нарс модоор хийж ямааны арьсаар нүүрэн

талыг нь бүрэн, толгойг модоор сийлэх, төмрөөр хөөж хээ чимгийн уран тансаг

зохиомж, өнгийн давтагдашгүй хослолоор урлан бүтээдэг байжээ.


5.МОНГЛОЛ ҮНДЭСНИЙ

ХУВЦАС БОЛОН АХУЙН

ЭД ЗҮЙЛСИЙН ХЭЭ

ЧИМЭГ:


Монгол дээл нь үндэснийхээ өвөрмөц онцлогт тохирсон өмсөх

хувцас,хучилга,гоѐх гоѐл,соѐл зэргийн үүргийг гүйцэтгэж ирсэн.Дээл нь

ташу зөв энгэртэй байсан бөгөөд бүдүүн цэмбэ,арьсан дээл өмсдөг

байснаа хожим торгомсог дээл өмсдөг болжээ.Дээлийн өнгө голдуу

улаан,гүн улаан,хүрэн ногоон байсны дээр гол төлөв нар,сар шувууны

дүрс цэцгэн хээтэй байжээ.Бага хаадын үед эртний дээл хувцсыг

хээ,хээнийхэвийг цутгах хөөх цохих зэргээр янз бүрийн хэлбэр дүрс,хээ

чимгээр урлаж байв.

Эмэгтэйчүүд малгайн шовгорыг даргуулан хамар угалз бүхий хар

хилэнгээр бүрэх бэ урагш харах хэсэгт мөнгөөр үнэт гоѐ норов эрдэнийг

хадаж,дотогш харах хэсэгт усан сүлжээ,алхан хээ,салаавчлан

оѐдог.арын улаан торгон залаа дээр өлзий утас луу үүлэн хээг алтан

утсаар урлагдаг байжээ.Дээлийг өвөл нэхий

хавар хөвөнтэй дээл

зун тэрлэг хэмээн хуваан улирлын онцлогт тохируулан

өмсдөг.дээлийг тод ногоон ягаан өнгийн торгон,навч,цэцэг луун хээтэй

тод

улаан өнгийн саатай торгоор хийдэг.эмжээрийн алхан хээ,хас хээ,хаан

бугуйвч хатан сүйх солонгот өнгөт торгоор ихэвчлэн эмжинэ.


Монголчууд эртнээс эмэгтэй хүний чимэглэлийг шувууны дүрс оруулан

чимэглэдэг нь зан заншилтай шууд холбоотой бөгөөд монгол эмэгтэйн гоѐлд

үндэснийхээ хээ угалзийн алт мөнгө шүр сувдтай өнгө нийцүүлэн уран тансаг

зохиомжтойгоор урлахын зэрэгцээ эмэгтэй хүний донж төрх нас намбад

тохируулан гутал хувцасны өнгө зохицол хэлбэр хэмжээ хээ чимгийн утга

бэлэгдлийг тун нарийн зохицуулан урлагдагбайсан нь гоо үзэсгэлэнгийн эрхэм

дээд нь бүсгүй хүн гэж үзэж түүний соѐлыг уран нарын бүтээдэг нь бүсгүй хүнийг

улам хээнцэр дэгжин болгодог байжээ.

бүгүй хүний эрхэм дээд эдлэлийг сүйх гэдэг сүйх нь дороо шүр мөнгөн

унжлагатай,хорол буюу загасан дүрс гарган хийсэн ээмэг юм.

Үүнд загас дүрсэлдэг нь үр хүүхэд олон өнөр өтгөн явах гэсэн утга бүхий төрийн

эдлэлд хамаарагдах бөгөөд эхнэр болсны баталгаа юм.

Бүгүй хүний зүүдэг бөгж үндсэндээ 3 төрөл үүнд:

-Цулгуй алтан бөгж

-Төрөл бүрийн шигтгээтэй бөгж

-Янз бүрийн хээ чимэг хэлбэр дүрстэй бөгж зэрэг нь багтана

Толгойн боолтны дараахан угалз хээ бүхий алтан мөнгөн сам төв нутгаар сувдан

даруулга хэрэглэдэг байжээ.


Монгол дархчуулын урласан ур хийц нарийн хэрэглэсэн чимэглэл, хээ угалз нь

уул юмныхаа утга агуулгад тохирсон төдийгүй зөн бэлгийннарийн утга учиртай,

ухаарч унших түлхүүр оньстой байдаг билээ. Тухайлбал, тэнгэрийн эрхэс нар,

гал, дөл зэрэг бадруун утга санаа бүхий хээ угалзыг дээдлэн хүндэтгэн хәл дороо

гишгэхгүй байхад, цэцэг ургамал усан долгионы дүрс хээгээр ширдэг дэвсгэрээ

чимдэг болэр хүний эдэлж хэргэлэх зүйлд хүч чадал.эрдэм билэг, аз хийморь,

үйлс бүтэхийг зөгнөсөн дөрвөн хүчтэн, арван хоѐр жил, шувуу дүрсэлдэг байжээ.

Эрт дээр үед тас, бүргэд зэрэг эрэлхэг шувуудыг эрхэмлэдэг учир нь хүний

үхлийг сүнстэй холбож,эргән төрөх сүнс гэж байдаг, түүнийг нь тас шувуу аваад

явдаг бөгөөд сүнс сүлдээ хамгаалуулж байна гээд тасыг бүснийхээ чимэгт өргән

хэрэглэж байжээ. Гэхдээ тас шувууг уран сайхнаар баяжуулан бүр сүүлдээ

амьтны дүрсэд оруулан хийх болжээ.

Хүний сүлд хийморь бүсэнд нь байдаг гэж үзээд бүсээ хамаагүй хаядаггүй,

нямбайлан зангидаж тавьдаг уламжлалтай.

Монгол дархны авъяас билэг, хүч чадлыг сорьсон бүтээл бол хэт хутга юм. Хэт

хутга нь бэл хуй, хутга, савх, оосор.тээг, хэт зэргээс бүрдэнэ.

Түүнд эрвээхэй хээ, загасан хээ, гал, уул ус, хас хээ.тоонолжин, дөрвөн хүчтэн,

арван хоѐр жил урлан ган, төмөр, мөнгө, алтаар урлаж,

Мөн эрдэнийн шигтгээтэй, цоолбор ган бөгжтэй, мөнгөөр жийжүүдсэн хүрэн

суман хуйтай, зааны соѐог алаглуулан шахаж ган од суулгасан иш


бүхий уран тансаг зохиомжтой, төгрөг саран хэлбэртэй бэл тээгийг хас хээгээр хажилсан,

луугаар ороож хээний уулзвар буюу лууны аман дахь бөмбөлгийг алтаар шарж гинж сүвлэх

сүвэгчийг шууд ухаж сийлсэн нь гарын ур чадалыг харуулах бол хутганы гуривыг дагуулан

нэвт сийлсэн хас хээ,хутганы ирийг ес давхарлан ширээж, хээ нь солонгын өнгә мэт, үелэн

харагдах хат нь мэлмий урын гайхамшгийг илтгэх,

өрнө дорны аргыг чадварлаг урнаар хослуулсан давтагдашгүй урлалыг бүтээж байлаа.

Монголчууд хутганы ирийг дээш харуулж тавих, хутганы ирийг шувтрахыг цээрлэдэг эртний

уламжлалтай бөгөөд эрт дээр үеэс хутгандаа аргаль янгир дүрсэлдэг байсан нь хожим нь

зөвхөн эврийг нь дүрслээд түүгээрээ аргалийг дүрсэллээ гэж бэлгэшээдэг байжээ.

Мөн хоромсог, сэлэм, буу, чичлүүр хутга, хуяг дуулга, нум саадаг, илд бамбай зэрэг олон

зүйлийг хийж урладаг. Удаан хэрэглэсэн буу,

хутга, сэлмэндээ амьтны дүрс' сийлж хүндэтгэдэг заншил байсан бөгөөд сайн онодог

бууныхаа овоог амьтны дүрсээр хийж бууг гэрийн хананы толгойд өлгөхдөө амыг нь доош

харуулахыг цээрлэдэг.эрвээхэй, сарьсан багваахай үсгэн хээгээр чимэглэсэн байдаг нь өлзий

сайн жаргалын санааг илтгэнэ.

Гаансны толгойг гонзгой цэцэг, гөрмөл дэл, тохом хээ, угалзаар чимдэг бол соруулд хээ

гаргадаггүй харин дотор талаар нь мөнгән хаж хийж бөгжилнө.

Сэтгүүр цохилуурыг ихэвчлэн мөнгөөр хийх бөгөөд хээ угалз, амьтны дүрсээр чимэглэсэн

байдаг. Мән эрвээхэй арслан, луу, гарьд.загас,цэцгийн дүрс гаргаж урласан хавчаартай

байна.

Хээ чимэг нь ард түмний угсаа гарал, ѐс заншил, сүлд онгон, оюун сэтгэлгээ, бэлгэдлийн утга

агуулгаар чимэх онцлогийг илэрхийлэхийн учир тухайн эд юмны агуулгаас хамаарч

хэсэгчилсэн, битүү хөөх, сийлэх, явган хээ маягаар цоолох зэрэг янз бүрийн арга ухаанаар

урладаг ажээ.


Mongolian Calligraphic

6.МОНГОЛ ЭМЭЭЛ ХАЗААРЫН

ЧИМЭГЛЭЛ:


Монгол хүн мориныхоо толгойг цохих явдал ер байсангүй. Ийм

үзэгдлийг хатуу цээрлэж морио маш ихээр эрхэмлэж хүнд өгөх,

морины хөхөл .тэргүүтнээс учиг үс авч тоононы чагтанд хавчуулдаг,

алс хол явахад морь шээж янцгаахыг муу ѐр, морь гурав дахин

эвшээхийг сайн зан гэнэ. Морины эмээл хазаар хүртэл нарийн ѐс

горимтой байжээ.Эмээлийн урд бүүргийг хэзээ ч доош харуулдаггүй

үргэлж дээш харуулж тавьдаг. Найман тооны мориор бэлэг хүргэх ѐс

байжээ. Энэ бүгд нь дархан хүн уран бүтээлдээ дүрслэх явдапд

басхүү түлхэц болсон билээ.

Дүрсэлсэн морины толгойг үзвэл хамар нь сартгар буюу эсвэл

хамраа долоож байгаа байдалтай хийсэн байх нь нэн сонирхолтой.

Тухайлбал,бүргэд, тас зэрэг эрэлхэг шувуудыг ихэд эрхэмлэн үзэж,

унасан морио их хүч чадалтай байг хэмээн эмээл хазаарын товруу,

оломны толгойд бүргэд урладаг ажээ. Тэр үеийн эмээл нь горзгордуу

бүүрэгтэй, суудал бага, хавтас богино өвөрмөц онцлогтой ажээ.

Нэрт эмээлчдийн урласан боржгин, самбуу зэрэг эмээл нь халх

даяар өргөн тархсаны зэрэгцээ Улаанбаатар орчимд боржгин

эмээлийн бүүрэгт алтан харганы хальсаар хээ угалз тавин

чимэглэж, харганан бүүрэгт боржгин эмээл дэлгэрчээ.


Монгол эмээлийн хээ нь тун олон янз байх боловч дараах үндсэн

гурван хэлбэртэй. Үүнд:

1. Бяцхан дүгрэг товруутай, хамар угалз гаргасан товхон

даруулга. Энэ даруулгад цэцэг навч хийсэн нь ч байдаг

2. Гадуураа дэлбээлсэн 6-8 хамар угалзтай, голдоо цэцэг,

сүлжээ.дервөлжин хүрээтэй эвэр, дөрвөлжин сүлжээ, цэцэг голтой

дөрвөлжин хээтэй том дугуй даруулга

3. Хүрээгээрээ мушгиа хөвөөтэй дундаа дөрвөлжин

сүлжээ эрвээхэй цэцэг урласан дөрвөлжин тоног. Ихэнхдээ гуулиар

хийсэн хамар угалз, навч цэцэг гаргасан бяцхан хотгор даруулга

эдгээр орно. Эмээлийн тоногны хээ угалз нь бааврынхаа хээтәй

зохицсон байх ѐстой. Баавар нь тал дугуй, гурвалжин хээтәй байх

тул даруулгын голын хээ бааврынхтаи бараг адилхан, ганц хөвөө

хүрээ нь дугуй дэлбээ биш тууш шулуун янзтай байна. Ганзаганы

гууль.зэсээр хийсэн хэд хэдэн янз байхын дээр эмээлийг модноос

Нь гарган сийлж урлах нь бий.

Олонцог нь гөнгийг нь эмээлийн бүүрэг хавтасны будгийн енгөтэй

тохируулдаг. Эмээлийн будаг улаан, шаравтар байваас уг өнгөнөөс

үл мэдэг ялгарах өнгийн,


Дарьганга хийцийн

эмээл


бааврынхтаи бараг адилхан, ганц хөвөө хүрээ нь дугуй дэлбээ биш

тууш шулуун янзтай байна. Ганзаганы гууль.зэсэзр хийсэн хэд хэдэн

янз байхын дээр эмээлийг модноос Нь гарган сийлж урлах нь бий.

Олонцогньгөнгийг нь эмээлийн бүүрэг хавтасны будгийн енгөтэй

тохируулдаг. Эмээлийн будаг улаан, шаравтар байваас уг өнгөнөөс

үл мэдэг ялгарах өнгийн бөхбөсөөр өнгөлдөг. Эмээлийг хондон

ягаак, хүрэн улаан, шар өнгөөр будах боловч хундан ягаан өнгийг

илүүд үздэг. Эмээлийн хоѐр бүүрэг хяралсныг дан бүүрэг, хавтас

бүрийг хяралсныг битүү хяртай гэж ангилах бөгөөд дәве, гөлыийг

ногоон, хүрэн, хар өнгөөр хийх бөгөөд төрөл бүрийн хээ угалзаар

чимэглэнэ.Монгол хазаар нь хийц, загвар төрхөөрөө бусад орныхоос

өвөрмөц онцлогтой (духны даруулгагүй, уяа зангилаа нь хавтгай,

жолоо цулбуурыг үргэлж сураар хийдэггүй) хээ чимгээр үлэмж

баялаг ихэвчлэн товруугаар гоѐх ба товрууны үзүүрт цзцәг, хамар

угалз, мушгиа хээ, товруунуудын хооронд өлзий, ханан хээ угалзаар

чимж гоѐно.


Тэнхлэг амгай хоѐрын уулзвар газар морь, лууны толгой,

цэцэг, хангарьд шувууны дүрсийг урладаг. Амгайн хоѐр

чәмөгний урт нь төө хэртэй бөгөөд СЭӨР/Й бөөрөнхий

хөнгөн байна.

Хударга нь эмээл хазаараас дутахгүй хээ чимгээр

баялаг, мөн ташуур нь хүний гарын алганы хээгээр

атгахад гурваас таван барим урттай сагалдарга, гуядах

суран хэсэг, их биеэс бүрдэх бөгөөд одтой, яргай,ташуур

гэх мэт олон төрөл байх ба мөнгөн хээ чимэггэй.

Хурдан морь (Хазаар, эмээл, хударга)Морины хусуурыг

хулс, хотон шувууны хошуу, эрдэнийн үнэт чулуугаар

хийх бөгөөд өлзий, ханан хээ, цэцэг навч, хамар угалз,

арван хоѐр жил, найман тахил.хүлэг морь, дөрвөн

хүчтэнээр чимэглэгдсэн дотор хэсэг нь хонхор, гадар

хзсэг нь гүдгэр байдаг. Мөн түрийний боолтыг мөнгөөр

гоѐж чимж урлах ба ихэвчлэн арван хоѐр жилийг

дүрсэлдэг.


7.ШАШНЫ ХЭЭ ЧИМЭГ:


Эртний монгол аймгууд шонхор, харцага, бүргэд, шаазгай, хэрээ, хун,

тогоруу,ангир зэрэг олон шувуу эрхэмлэн шүтэж байжээ.

Морин чимгийг сайн хань,сайн нөхөр нь, луу хээг хүч чадал нь төгс гэдгийг

бид мэднэ. Нөгөөтэйгүүр дүрслэхийг хориглодог амьтан бий. Монгол хээ

чимэгт үхрийг ер дүрсэлж байсангүй. Өөр нэг чимэг бол тэмцэлдэн

өрсөлдөж байгаа амьтад байдаг.

Ингэж дүрсэлдэг болсны шалтгаан нь эртний бөөгийн зан үйлтэй холбоотой

бөгөөд тэр үед бөө нар өөр хоорондоо тэмцэхдээ амьтны дүрстэй

тэмцдэг,үүний улмаас зарим газар буга хичнээн хүчирхэг байна бөө тиим

хүчирхэг болно гэж үздэг ажээ. Бөөгийн тэмцлийг буга, хандгай, баавгай,

хэрээ, бүргэд, азарга, тэмээ,сарлагийн бух зэрэг амьтдыг өрсөлдүүлэн

дүрслэх байдлаар үзүүлдэг бөгөөд эдүгээ манай орноос ийм дүрслэл бүхий

зүйл багагүй олддогийн хамгийн эртнийнх нь хүрлийн сүүл үеийнх

юм.Шарын шашин харийн урлагийн нөлөө хүчтэй хүрээгүй манай хязгаар

аймгууд Баруун Монголын олон ястан, цаашилбал Өмнөд, Дорнод Сибирь,

Алтайн хязгаар нутгийн хээ угалз уг язгуураараа монгол ардын урлагтай

сурвалж нэгтэй. Буриадаас олдсон хоѐр зуу гаруй жилийн тэртээ хэрэглэж

байсан бөөгийн модон ширээний нүүрэнд нар.сар, оддыг хүрэн улаан зос,

хар өнгөөр зурахдаа дотроо давхралдсан дугариг,тэдгээрийг тойрсон

гэрэлтэй цацраг эвэр угалз хэлбэртэй зурсан байгаа нь өнөө үе хүртэл

хадгалагдаж ирсэн хээ угалзын уг сурвалж үндсийг тогтооход түлхүүр болж

байна.15-16 зууны үед Монголд шарын шашин дэлгэрсэнтэй


холбогдож бүрээ бишгүүр, хонх дамар, мандал, бурхны гуу, ширээ

суврага гэх мэт олон зүйлийн эд агуурс, тэдгээрийн өнгә зохицол.хээ

чимгийн утга бэлгэдлээр баяжиж иржээ.Монгол дархчуулын дунд

сүм хийд барих, бурхан бүтээх нь эрс хүчтэй хөгжиж уран

Занабазарын бүтээсэн "Очир дарь", "Даяны язгуурын таван бурхан"

ээрэг бүтээлүүд монгол дархчуудад жинхэнэ дууриалал болсоор

иржээ.

Дарь эхийг дүрсэлнэ гэдэг эмэгтэй хүний гоо сайхан ариун нандинг

илэрхийлэх учир зураач, дархчууд, яруу найрагчид авъяас билгээ

уралдуулж байжээ. Цагаан дарь эх бадамлянхуа цэцгэн мандал

дээр уран завилгаагаар суусан идэр залуу үзэсгэлэнт бүегүйн

дүрийг цаст уулын туяаг булаам сайхан цагаан өнгөтэй, нүүр, ариун

мутарт биеийн бэлхүүс нь уян нахилзуур, баруун мутраа сунгаж

дээдийг өгөх байдлаар амирлангуй тэргүүн, дөрвөн үйлсийг

хайрлахыг бэлгэдсэн.Зүүн мутартаа удвал цэцэг барьж аврал өгөгч

байдлаар орших бөгөөд намрын дэлгэр сарын адил цагаан нүүрэнд

амирлангуй зөөлөн инээмсэглэсэн цоглог харцаар ширтэхийг нь

харсан хэн боловч өөрийн эрхгүй баясал төрнө.


Цээжин биөнээ товгор дэлгэр хөх товойн, үзэсгэлэнт биедээ элдэв гоѐмсог

бугуйвч чимэг хийгээд нар сар гэрэлтэм торгон хормогч асааж, хөхөмдөг үс

нь мөр рүүгээ намиран унжсан зэрэг үзэсгэлэнг хараад ханашгүй. Энэ

бурхныг шүтсэн хүн элдэв аюул зовлон өвчин

хийгээд үл зохилдох зүйл бүгдийг арилгаж хүссэн хэрэг бүтэж аз жаргал

насан буяныг арвижуулна гэж үздэг.

Монголын дархны урлагт гарсан гайхамшигт бүтээл гэвэл Занабазарын

урласан 21 дарь эхийг нэрлэж болно.Монгол дархчуудын шүтээн нь баруун

гартаа алх, зүүн гартаа хөөрөг барьж ямаа унасан Данжин бурхан бөгөөд

энэ нь гал усыг харшуулан эгц шовх орой бүхий хадан уул дамжин явж

байгаагаар дүрслэгдсэн байдаг. Энэ бурхныг зөвхөн дархан хүн шүтдэг

бөгөөд ихэд хатуу бурхан гэж үздэг.Төрт ѐс бий болсон цагаас эхлэн цагаан

сараар хаан хүн хамгийн түрүүнд дарханда ирж золгодог ѐс нь тэр жилийн

хатуу үйп бүхнийг дархандаа даатгаж дайн дажингүй, энх амгалан байхыг

бзлгэдэхээс гадна гурван ур жигдэрсэн төрийн дархныг хундэтгэж байсны

нэг илрэл мән.

Монголын шашны эд хэрэглэл, тэдгээрийн хээ чимэгийн бэлгэдэл утга

агуулга нь гүн уран төгс бөгөөд тэдгээрт монгол ѐс, дэг жаяг нэвт шингэсэн

байдаг нь эртний монгол уламжлал дээрээ тулгуурлан хөгжсөний ая юм.


Хээ угалз нь монгол зан үйл соѐл иргэншил,

түүхэн уламжлал өвөрмөц донж төрх ардын

бэлэгдэл зүйг урнаар хослуулж чимэх чимэглэх

үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд уран яруу зохиомжийг цоо

шинээр зохиохын тулд хэлбэр дүрсийг онцгой

мэдрэх,хээ угалзны утга бэлэгдэл,бүтэц зохиомж

,хөгжлийн зүй тогтлыг таных нь юу юунаас чухал

билээ.

Хээ угалз бол байгаль,үзэгдэл юмсыг шууд

дүрслэхгүй чимэглэх зориулалтай,гэхдээ зөвхөн

гоѐл төдий биш ертөнцийг танин мэдэх ойлгуулха

зорилготой юм.


8 тахилтай мөнгөн аяга


hee ugalz - natsagdorj

Documents

xix

www

zaluu